P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T B A D A W C Z Y

O P R A C O W A N I E Z A M Ó W I O N E P R Z E Z M I N I S T R A Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA

DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz JEDLIŃSK (671)

Warszawa 2010

Autorzy: Jerzy Gągol*, Małgorzata Kawulak**,

Paweł Kwecko*, Marek Nieć**, Hanna Tomassi-Morawiec*, Krystyna Wojciechowska***

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*

Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski*

Redaktor regionalny planszy B: Joanna Kaszycka-Szyborska*

Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

*Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

**Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, ul. J. Wybickiego 7, 31-261 Kraków

***POLGEOL SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa

© Copyright by PIG-PIB and MŚ, Warszawa 2010

Spis treści

I. Wstęp – Jerzy Gągol........................................................................................... 3

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Jerzy Gągol.............................. 4

III. Budowa geologiczna – Jerzy Gągol, Małgorzata Kawulak, Marek Nieć........... 7

IV. Złoża kopalin – Jerzy Gągol................................................................................ 10

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Jerzy Gągol............................................... 13

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – Jerzy Gągol.......................... 14

VII. Warunki wodne – Jerzy Gągol, Małgorzata Kawulak, Marek Nieć................... 16

1. Wody powierzchniowe........................................................................................ 16

2. Wody podziemne................................................................................................. 17

VIII. Geochemia środowiska........................................................................................ 20

1. Gleby – Paweł Kwecko...................................................................................... 20

2. Pierwiastki promieniotwórcze – Hanna Tomassi-Morawiec.............................. 23

IX. Składowanie odpadów – Krystyna Wojciechowska............................................ 25

X. Warunki podłoża budowlanego – Małgorzata Kawulak, Marek Nieć................ 32

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Jerzy Gągol.................................................... 33

XII. Zabytki kultury – Jerzy Gągol, Małgorzata Kawulak, Marek Nieć.................... 39

XIII. Podsumowanie – Jerzy Gągol............................................................................. 40

XIV. Literatura............................................................................................................. 41

3

I. Wstęp

Arkusz Jedlińsk Mapy geośrodowiskowej Polski został wykonany według zasad okre-

ślonych w Instrukcji… (2005). Plansza A jest wykonaną w Oddziale Świętokrzyskim Pań-

stwowego Instytutu Geologicznego-Państwowego Instytutu Badawczego w Kielcach reambu-

lacją arkusza Jedlińsk Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, opracowane-

go wcześniej w Instytucie Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN w Krakowie

(Kawulak, Nieć, 2004). Plansza B w zakresie geochemii środowiska została opracowana

w Państwowym Instytucie Geologicznym-Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie,

a w zakresie problematyki składowania odpadów w Przedsiębiorstwie Geologicznym

POLGEOL SA w Warszawie.

Mapa geośrodowiskowa Polski (MGśP) w skali 1:50 000 przedstawia w syntetyczny

sposób występowanie kopalin oraz stan ich rozpoznania i zagospodarowania górniczego na tle

wybranych elementów hydrogeologii i geologii inżynierskiej oraz stanu i potrzeb ochrony

środowiska, przyrody i dóbr kultury (plansza A). Informuje także o stanie geochemicznym

powierzchni ziemi i możliwości składowania odpadów (plansza B). Wskazane na planszy B

naturalne warunki izolacyjności podłoża są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowa-

nia odpadów , ale także powinny być uwzględniane przy lokalizacji innych obiektów, zali-

czanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących

pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych

wód powierzchniowych są użyteczne do wskazywania kierunków zagospodarowania terenów

zdegradowanych

Mapa geośrodowiskowa Polski jest adresowana głównie do instytucji, samorządów

i organów administracji państwowej, zajmujących się zarządzaniem zasobami środowiska

przyrodniczego. Analiza jej treści jest przydatna w realizacji m.in. postanowień ustawy o za-

gospodarowaniu przestrzennym, ustawy o odpadach, prawa ochrony środowiska oraz prawa

geologicznego i górniczego. Zawarte na mapie informacje mogą być wykorzystane przy opra-

cowywaniu strategii rozwoju województw, studiów i planów zagospodarowania przestrzen-

nego oraz w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środo-

wiskowe są pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra-

mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa może też być przydatna

w kształtowaniu proekologicznych postaw społeczności lokalnych oraz w edukacji na

wszystkich szczeblach nauczania.

4

Materiały archiwalne i informacje niezbędne dla realizacji mapy uzyskano m.in.:

w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, Urzędzie Marszałkowskim Woje-

wództwa Mazowieckiego w Warszawie, u Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora

Zabytków (Delegatura w Radomiu), w Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska

w Warszawie (Oddział w Radomiu), w Instytucie Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa

w Puławach, w Wojewódzkim Zarządzie Melioracji i Urządzeń Wodnych w Warszawie (Od-

dział w Radomiu), w Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Warszawie, w Urzędach

Gmin, których tereny znajdują się w granicach arkusza Jedlińsk, w Starostwach Powiatowych

w Radomiu i w Białobrzegach, w Nadleśnictwie Dobieszyn w Dobieszynie. Dane archiwalne

zostały zweryfikowane w czasie prac terenowych.

Opracowanie sporządzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie

współrzędnych 1942 (arkusz M-34-19-A Jedlińsk). Mapa jest przygotowana w formie cyfro-

wej jako baza danych Mapy geośrodowiskowej Polski. Ponadto szczegółowe dane o złożach

są ujęte w kartach informacyjnych złóż i w komputerowej bazie danych o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Jedlińsk określają współrzędne 51º30’ i 51º40’ szerokości geograficz-

nej północnej oraz 21º00’ i 21º15’ długości geograficznej wschodniej.

Obszar arkusza leży w regionie historycznym Ziemia Radomska, a ściślej w krainie

historycznej zwanej Zapilczem1 (tereny w widłach Pilicy i Radomki). Administracyjnie oma-

wiany obszar znajduje się dzisiaj w południowej części województwa mazowieckiego, na te-

renie trzech powiatów: białobrzeskiego (południowa część gminy Stromiec oraz wschodnie

części gmin Białobrzegi i Stara Błotnica), radomskiego (północna część gminy Jedlińsk i za-

chodnia część gminy Jastrzębia) i kozienickiego (niewielka część obszaru gminy Głowaczów

i południowy skrawek gminy Grabów nad Pilicą).

Fig. 1 przedstawia położenie arkusza na tle jednostek fizycznogeograficznych Polski,

wyróżnionych przez J. Kondrackiego (2001). Omawiany obszar położony jest w widłach Wi-

sły i Pilicy, na Równinie Kozienickiej, będącej częścią makroregionu Nizina Środkowoma-

zowiecka.

Morfologia tego obszaru została ukształtowana w okresie zlodowaceń środkowopol-

skich, a następnie północnopolskich. Jest to monotonna, płaska wysoczyzna denudacyjna, na-

chylona w kierunku północno-wschodnim. Zbudowana jest z piasków różnej genezy i glin

1 Średniowieczny dokument mówi: Territorium dictum Zapilcze situm inter fluvium Radomiriam et Pilczam.

(A. Naruszewicz, 1837 – Historia narodu polskiego, t. 9, s. 213)

5

zwałowych. Wyniesiona jest około 130–160 m n.p.m. Najniżej położony punkt, o rzędnej

114,6 m n.p.m, znajduje się w dolinie niewielkiego cieku w Kolonii Brzeźce, w północno-

zachodniej części terenu arkusza. Najwyższe wzniesienie, szczyt wydmy w Sowich Górach,

we wschodniej części terenu arkusza, osiąga wysokość 161,6 m n.p.m. Na powierzchni wyso-

czyzny znajduje się wiele płytkich zagłębień bezodpływowych, wypełnionych przez torfy

i namuły.

Fig. 1. Położenie arkusza Jedlińsk na tle jednostek fizycznogeograficznych (wg J. Kondrackiego, 2001)

1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu

P r o w i n c j a (31) Niż Środkowoeuropejski, p o d p r o w i n c j a (318) Niziny Środkowopolskie

M a k r o r e g i o n 318.7 – Nizina Środkowomazowiecka. M e z o r e g i o n y: 318.75 – Dolina Środkowej Wisły,

318.76 – Równina Warszawska, 318.77 – Równina Kozienicka, 318.771 – Dolina Dolnej Pilicy,

P r o w i n c j a (34) Wyżyny Polskie, p o d p r o w i n c j a (342) Wyżyna Małopolska

M a k r o r e g i o n 318. 8 – Wzniesienia Południowomazowieckie. M e z o r e g i o n y: 318.83 – Wysoczyzna Rawska,

318.85 – Dolina Białobrzeska, 318.86 – Równina Radomska,

M a k r o r e g i o n 342.3 – Wyżyna Kielecka. M e z o r e g i o n: 342.33 – Przedgórze Iłżeckie

6

Urozmaiceniem krajobrazu są wzniesienia wydmowe w formie wałów i paraboli

o wysokościach względnych od kilku do kilkunastu metrów.

W części południowej terenu arkusza rozciąga się szeroka do 1,5 km, płaska dolina

rzeki Radomki, przechodząca łagodnie w wysoczyznę plejstoceńską. Wysoczyznę przecinają

doliny niewielkich rzek.

Obszar arkusza Jedlińsk leży w strefie klimatycznej Polski, która charakteryzuje się

średnią temperaturą roczną około 8oC (stycznia od -2 do -3

o, lipca od 17 do 18

o), średnią

roczną sumą opadów poniżej 550 mm, liczbą dni przymrozkowych (< 0oC) od 100 do 120

i dni gorących (≥ 25oC) od 30 do 40 (Lorenc, red., 2005).

Na terenie objętym arkuszem nie ma żadnego miasta. Prawa miejskie od 1530 r. do

1869 r. miał Jedlińsk. Największymi miejscowościami są dziś siedziby gmin: Jedlińsk, Stro-

miec i Jastrzębia. Omawiany teren jest stosunkowo słabo zaludniony.

Przez wschodnią część terenu arkusza przebiega południkowo linia kolejowa I rzędu

Radom – Warszawa. Główne drogi to międzynarodowa droga E77 Kraków – Warszawa, któ-

ra na obszarze arkusza ma już charakter drogi szybkiego ruchu (S7), oraz przebiegająca przez

Stromiec droga krajowa nr 48 Tomaszów Mazowiecki – Białobrzegi – Kozienice – Głowa-

czów – Kock.

Teren objęty arkuszem mapy ma charakter typowo rolniczy.

Gleby utworzone są na podłożu piaszczystym i glinach zwałowych. Cechują się raczej

niską jakością dla produkcji rolniczej. Zdecydowanie przeważają gleby V i VI klasy bonita-

cyjnej. Gleby chronione zajmują około 20% powierzchni arkusza. Stanowią one rozproszone

płaty, głównie w południowej części terenu i niewielkie w północno-zachodniej. Są to głów-

nie gleby pseudobielicowe III i IV klasy bonitacyjnej, stanowiące kompleks żytni bardzo do-

bry i dobry. Gleby chronione organiczne występują w rejonie Zamłynie – Smolarnia i pomię-

dzy Pągowcem a Grodziskiem. Są to mursze płytkie, zalegające na piaskach. Wzdłuż Ty-

mianki, w rejonie Zawady Nowe, występują torfy niskie całkowite, natomiast w rejonie Bar-

todziejów oraz Marcelowa mursze średniogłębokie na piaskach luźnych. Rozmieszczenie gleb

chronionych przedstawiono na podstawie map glebowych wykonanych w Instytucie Uprawy,

Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach.

W rolnictwie na omawianym obszarze dominują niewielkie gospodarstwa indywidual-

ne. Uprawia się tu głównie zboża, rośliny okopowe i warzywa. Rozwinięte jest sadownictwo.

Prowadzona jest również hodowla bydła, trzody chlewnej oraz drobiu w kilku fermach.

Lasy zajmują około 20% powierzchni arkusza. W części północno-wschodniej i cen-

tralnej znajdują się dwa większe kompleksy leśne (uroczyska „Stachów” i „Ksawerów”), bę-

7

dące pozostałością Puszczy Stromieckiej. W lasach przeważają siedliska borów świeżych, la-

sów mieszanych świeżych oraz borów mieszanych świeżych. Dominującym drzewostanem

jest sosna, dąb i brzoza. Lasy pełnią funkcje wodochronne, klimatyczne, estetyczno-

krajobrazowe i rekreacyjno-zdrowotne. W większości są to lasy państwowe będące pod za-

rządem Nadleśnictwa Dobieszyn.

Na omawianym obszarze nie ma zakładów przemysłowych. Działa tu kilkadziesiąt

małych firm szewskich, produkujących obuwie, które są źródłem utrzymania dla wielu ro-

dzin. Są też niewielkie firmy usługowe, ubojnie, fermy.

Teren nie ma rozbudowanej bazy turystycznej (noclegowej i gastronomicznej) ani

agroturystycznej. Jedynie przy trasie E77 znajduje się ośrodek campingowy w Jedlińsku i kil-

ka zajazdów.

Z Dobieszyna na północ, w kierunku Studzianek Pancernych, znajdujących się poza

terenem arkusza, przebiega zielony szlak turystyczny.

III. Budowa geologiczna

W podziale geostrukturalnym Polski obszar objęty arkuszem Jedlińsk znajduje się

w granicach niecki brzeżnej (niecki mazowiecko-lubelskiej), w pobliżu jej granicy z wałem

środkowopolskim, położonym na południowy zachód od niej.

Budowę geologiczną obszaru arkusza Jedlińsk przedstawia arkusz Radom Mapy geo-

logicznej Polski w skali 1:200 000 (Makowska, 1968a,b, 1969). Bardziej szczegółowe dane

zawiera – dostępny na razie tylko w wersji archiwalnej – Arkusz Jedlińsk Szczegółowej mapy

geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Płonczyński, 2006).

Budowa geologiczna omawianego obszaru jest dość dobrze poznana dzięki otworom

wiertniczym, wykonywanym w związku z poszukiwaniem złóż węgla brunatnego i odwier-

tom hydrogeologicznym (Nosek, 1968; Rudzińska-Zapaśnik, 2002).

Na powierzchni występują tu prawie wyłącznie utwory czwartorzędowe: holoceńskie

i plejstoceńskie z okresu zlodowaceń środkowopolskich i północnopolskich (fig. 2). Budowa

wgłębna została poznana w otworze Lisów IG-1 o głębokości 3 191 m i dzięki kilku otworom

wiertniczym, wykonanym w bezpośrednim sąsiedztwie granic arkusza (Krassowska, red.,

1977), oraz profilom sejsmicznym.

Najstarsze nawiercone utwory to mułowce i piaskowce syluru i dewonu dolnego oraz

wapienie i dolomity dewonu środkowego. Przykryte są one zgodnie przez mułowce i pia-

skowce triasu dolnego, wapienie i dolomity triasu środkowego, iłowce, mułowce, piaskowce

i zlepieńce triasu górnego, iłowce, mułowce i piaskowce jury dolnej i środkowej, dolomity ju-

8

ry środkowej oraz wapienie i margle jury górnej. Na tych utworach leży kompleks utworów

kredowych o miąższości około 900 m. Są to iłowce, mułowce i piaskowce kredy dolnej oraz

wapienie margliste, margle, margle piaszczyste i opoki kredy górnej i paleocenu. Strop tych

utworów znajduje się na głębokości od około 40 do około 140 m poniżej powierzchni terenu.

Fig. 2. Położenie arkusza Jedlińsk na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000

(wg L. Marsa i in., red., 2006)

CZWARTORZĘD holocen: 3 – piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen-holocen: 5 – piaski eolicz-ne, lokalnie w wydmach; plejstocen: z l o d o w a c e n i a p ó ł n o c n o p o l s k i e 11 – piaski, żwiry i mułki rzeczne,

12 – piaski i mułki jeziorne, z l o d o w a c e n i a ś r o d k o w o p o l s k i e 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – pia-

ski i żwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 26 – piaski, mułki i żwiry ozów, 27 – żwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe, i n t e r g l a c j a ł m a z o w i e c k i

29 – piaski i mułki rzeczno-jeziorne; dolny plejstocen: 36 – piaski, żwiry i mułki rzeczne; kreda: 55 – wapienie, margle,

piaskowce z czertami, fosforyty, piaski, margle z wkładkami gez i zlepieńców, 56 – piaski, piaskowce, fosforyty, iłowce, margle, mułowce z syderytami, lokalnie wapienie oolitowe; jura górna: 60 – wapienie, margle, iłowce, mułowce, dolomi-

ty i piaskowce glaukonitowe

Zachowano numerację i opis wydzieleń zgodnie z cytowaną mapą

9

Przykryte są one niezgodnie przez trzeciorzędowe2 iły, mułki i piaski z glaukonitem, zali-

czane do oligocenu, o miąższości od około 15 do 60 m, i górnomioceńską formację bru-

natnowęglową (warstwy środkowopolskie i poznańskie dolne), którą tworzą szare piaski

kwarcowe drobno- i różnoziarniste, mułki i iły, zwykle węgliste, którym miejscami towa-

rzyszą soczewkowate przewarstwienia węgla brunatnego. W środkowej i północnej części

obszaru arkusza pojawiają się młodsze osady plioceńskie – szarozielone i pstre iły z prze-

warstwieniami mułków i piasków. Miąższość utworów formacji brunatnowęglowej jest

zróżnicowana od 3 do 45 m, a jej strop położony jest na głębokości od 0,2 do 50 m, pod

nadkładem utworów czwartorzędowych. Miąższość tych utworów jest bardzo zmienna w

związku z nierówną powierzchnią przedczwartorzędowego podłoża, którego rzeźba była

modelowana przez procesy erozyjne.

Utwory czwartorzędowe, występujące na całym obszarze, mają miąższość 20–60 m,

a w dolinach kopalnych nawet ponad 100 m. Stanowią je plejstoceńskie: piaski i żwiry rzecz-

ne, gliny zwałowe, piaski i żwiry wodnolodowcowe, osady jezior zastoiskowych oraz holo-

ceńskie: piaski rzeczne, piaski eoliczne, torfy i namuły. Są to osady zlodowaceń południowo-

polskich i środkowopolskich (zlodowacenie Odry3 i zlodowacenie Warty) oraz rozdzielają-

cych je okresów interglacjalnych. Osadami najstarszych zlodowaceń południowopolskich są

gliny zwałowe, zachowane fragmentarycznie w podłożu osadów młodszych zlodowaceń. Zo-

stały one częściowo usunięte i rozcięte głębokimi dolinami, wypełnionymi piaskami i żwira-

mi osadzonymi w okresie interglacjału mazowieckiego.

Na całym obszarze występują osady zlodowaceń środkowopolskich: rzeczne osady

piaszczysto-żwirowe i leżące na nich gliny zwałowe oraz rozdzielające je i przykrywające, na

niektórych obszarach, piaszczysto-żwirowe osady wodnolodowcowe i jezior zastoiskowych.

Lokalnie, w okolicy Pągowca i Gabrielowa, pojawiają się: piaski, żwiry i głazy moren czoło-

wych. Starsze, nadzalewowe tarasy Radomki zbudowane są z osadów rzecznych z okresu

zlodowaceń północnopolskich.

Utwory plejstoceńskie przykryte są płatami piasków eolicznych, tworzących miejsca-

mi wyraźne wydmy. W obniżeniach terenowych występują namuły i torfy. Wypełniają one

też dolinę Tymianki i częściowo Dygi.

2 W 2002 r. Międzynarodowa Unia Nauk Geologicznych usunęła z tabeli stratygraficznej pojęcie trzeciorzędu

jako okresu geologicznego (co uwzględniają już współczesne podręczniki szkolne). Rangę okresów – zastępują-

cych trzeciorzęd – mają obecnie neogen i paleogen. Termin trzeciorzęd – ze względów praktycznych – może być

jednak używany i jest stosowany także w niniejszym opracowaniu.

3 W polskiej literaturze geologicznej stosowana bywa także pisownia: zlodowacenie odry, zlodowacenie warty.

10

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Jedlińsk znajduje się 5 udokumentowanych złóż kopalin. Są to

dwa złoża węgla brunatnego: „Wola Owadowska” i „Głowaczów” oraz trzy małe złoża pia-

sku:

„Pągowiec”, „Nowy Kiełbów NB” i „Ludwików”. Charakterystykę gospodarczą i kla-

syfikację wspomnianych złóż przedstawia tabela 1, a główne parametry geologiczno-górnicze

tabela 2.

Złoża węgla brunatnego są wieku mioceńskiego (neogen, trzeciorzęd).

Złoże „Wola Owadowska” (Kozydra, Piwocki, 1983) składa się z dwu pól złożowych.

W polu „Wola Owadowska”4 udokumentowano 4,65 mln t kopaliny (w tym 1,19 mln t w fila-

rach ochronnych), w polu „Jastrzębia”5 – 11,24 mln t (w tym 1,30 mln t w filarach ochron-

nych). Dla rozpoznania złoża wykonano 305 wierceń o łącznym metrażu 5 519 m. Spąg złoża

znajduje się na głębokości od 6 do 30 m, średnio 19 m. W nadkładzie występują trze-

ciorzędowe i czwartorzędowe iły, mułki, gliny, piaski i żwiry. Wartość opałowa węgla wyno-

si średnio 8,1 MJ/kg (od 5,2 MJ/kg do 9,4 MJ/kg), popielność (w stanie bezwodnym) około

25% (od 15,7% do 42,3%), a średnia zawartość siarki całkowitej około 0,5% (od 0,16% do

1,52%).

Złoże „Głowaczów”6 (Marzec, 1987) ma niższy stopień rozpoznania niż złoże „Wola

Owadowska”. Wykonano tu 75 wierceń o łącznym metrażu 2 833 m. Spąg złoża położony

jest na głębokości od 18 do 54 m, średnio 37 m. W nadkładzie występują plioceńskie piaski i

iły oraz piaski i gliny czwartorzędowe. Jakość węgla jest podobna jak w złożu „Wola Owa-

dowska”. Wartość opałowa wynosi średnio 7,6 MJ/kg (od 3,9 MJ/kg do 9,8 MJ/kg), popiel-

ność 28,6% (od 12,0% do 53,1%), zawartość siarki całkowitej 0,42% (od 0,20% do 1,56%).

Omawiane złoża węgla brunatnego należą w skali kraju do złóż stosunkowo niewiel-

kich. W świetle obowiązujących kryteriów bilansowości7 charakteryzują się korzystnymi pa-

rametrami. Za korzystne są uznawane także ich warunki górnicze i hydrogeologiczne. Dlatego

w latach 80. ubiegłego wieku rozważano koncepcje ich zagospodarowania na potrzeby lokal-

ne (m.in. Uberman, red., 1983a,b,c, 1984).

4 Fragment pola „Wola Owadowska” przechodzi na sąsiedni arkusz Radom (707), gdzie złoże ma numer 1.

5 Fragment pola „Jastrzębia” przechodzi na sąsiednie arkusze: Głowaczów (672), gdzie złoże ma numer 7,

i Pionki (708), gdzie złoże ma numer 1. 6 Większa część złoża „Głowaczów” mieści się na arkuszu Głowaczów (672), gdzie złoże nosi numer 3.

7 Rozporządzenie Ministra Środowiska z 20 czerwca 2005 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie kryteriów

bilansowości złóż kopalin (DzU z 2005 r., nr 116, poz. 978).

11

Tabela 1

Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Nr

złoża

na

mapie

Nazwa złoża Rodzaj

kopaliny

Wiek

kompleksu

litologiczno-

surowcowego

Zasoby

geologiczne

bilansowe

(tys. t)

Kategoria

rozpoznania

Stan

zagospoda-

rowania

złoża

Wydobycie

w 2008 r.

(tys. t)

Zastosowa-

nie

kopaliny

Klasyfikacja

złóż Przyczyny

konfliktowości

złoża

wg stanu na 31.12.2008 r. (Wołkowicz i in., red., 2009) klasy

1-4

klasy

A-C

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Pągowiec p Q 12 C1 G 10,0 Sb, Sd 4 B K

2 Głowaczów Wb Tr 76 287 C2 N 0 E 2 B Gl

3 Wola Owadowska Wb Tr 10 385

2 929

B

C2 N 0 E 2 B Gl, K, N

4 Nowy Kiełbów

NB p Q 34 C1 N 0 Sb, Sd 4 B K

5 Ludwików p Q 53 C1 G 2,2 Sb, Sd 4 A -

Rubryka 3: p – piaski, Wb – węgiel brunatny

Rubryka 4: Q – czwartorzęd, Tr – trzeciorzęd (neogen, miocen)

Rubryka 6: B, C1, C2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych

Rubryka 7: G – złoża zagospodarowane, N – złoża niezagospodarowane

Rubryka 9: Sb – kruszywo budowlane (piaski), Sd – kruszywo drogowe (piaski), E – kopaliny energetyczne

Rubryka 10: złoża: 2 – rzadkie w skali całego kraju, 4 – powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne

Rubryka 11: złoża: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe

Rubryka 12: Gl – ochrona gleb, K – ochrona krajobrazu, N – prawna ochrona przyrody (Natura 2000, otulina parku krajobrazowego)

12

Tabela 2

Główne parametry geologiczno-górnicze złóż

Numer złoża

na mapie

i jego nazwa

Rodzaj

kopaliny

Powierzchnia

złoża

(ha)

Miąższość

złoża

(m)

Grubość

nadkładu

(m)

N/Z

Warunki

hydro-

geologiczne

1 2 3 4 5 6 7

1 Pągowiec piaski 0,43 3,5

(1,7-4,8) 0,2 0,06 złoże suche

2 Głowaczów węgiel

brunatny 1287,2

4,8

(2,7-8,3)

31,9

(14,2-49,0)

6,5

(2,1-12,0)

złoże za-

wodnione

3 Wola Owadowska

A węgiel

brunatny

78,06 4,6

(3,0-9,0)

8,1

(2,4-16,5) 1,8

złoże za-

wodnione B 178,25

4,9

(3,0-10,5)

16,1

(2,2-24,2) 3,3

4 Nowy Kiełbów NB piaski 0,81 2,2

(1,6-3,0) 0,4

0,2

(0,1-0,5)

złoże czę-

ściowo za-

wodnione

5 Ludwików piaski 1,67 2,2

(1,2-2,9) 0,4

0,2

(0,1-0,3) złoże suche

W złożu Wola Owadowska: A – pole Wola Owadowska, B – pole Jastrzębia

W rubrykach 4, 5 i 6 podano wartość średnią i (w nawiasie) wartości skrajne parametru

Rubryka 6: stosunek grubości nadkładu (N) do miąższości złoża (Z)

W tabeli 3 zestawiono podstawowe parametry jakości piasków z trzech udokumento-

wanych na arkuszu złóż. Są to niewielkie złoża, których powierzchnia zdeterminowana jest

własnością gruntów.

W złożu „Pągowiec” (Brocławik, Radomski, 1994) występują piaski moreny czoło-

wej, w złożu „Nowy Kiełbów NB” (Górny, 2007) holoceńskie piaski aluwialne i eoliczne, w

złożu „Ludwików” (Radomska, 2005) piaski rzeczne i wodnolodowcowe. Kopalina kwalifi-

kuje się do zastosowań w budownictwie i drogownictwie.

W klasyfikacji złóż z punktu widzenia ochrony środowiska (tabela 1) oba złoża węgla

brunatnego i złoża piasków „Pągowiec”, „Nowy Kiełbów NB” uznano za konfliktowe. Złoże

„Wola Owadowska” ze względu na ochronę gleb oraz położenie pola „Jastrzębia” w obszarze

Natura 2000 (PLB140013 Ostoja Kozienicka) i w otulinie Kozienickiego Parku Krajobrazo-

wego, złoże „Głowaczów” ze względu na ochronę gleb, a wspomniane złoża piasków ze

względu na położenie w obrębie Obszaru Chronionego Krajobrazu Dolina Rzeki Pilicy

i Drzewiczki8. Za małokonfliktowe uznano złoże piasków „Ludwików”.

8 Należy tu jednak dodać, że zgodnie z Rozporządzeniem nr 1 Wojewody Mazowieckiego z dnia 6 stycznia

2009 r. wolno na Obszarze Chronionego Krajobrazu Dolina Pilicy i Drzewiczki wydobywać piaski i żwiry na

powierzchni nie przekraczającej 2 ha, przy rocznym wydobyciu poniżej 20 000 m3, a także na podstawie doku-

mentacji geologicznych przyjętych przed 20 stycznia 2009 r.

13

Tabela 3

Właściwości kruszywa naturalnego (piasków) z udokumentowanych złóż

Numer i nazwa złoża

Zawartość pyłów

mineralnych

(%)

Zawartość ziarn

o średnicy do 2 mm

(punkt piaskowy)

(%)

Zawartość ziarn

o średnicy

do 4 mm

(%)

Gęstość

nasypowa

w stanie

utrzęsionym

(t/m3)

1 2 3 4 5

1 Pągowiec 4,2

(2,6,2-6,7)

96,0

(94,1-99,1)

97,2

(95,2-100,0)

1,66

(1,61-1,70)

4 Nowy Kiełbów NB 3,0

(0,0-8,2)

95,7

(88,6-100,0)

97,7

(92,8-100,0)

1,78

(1,72-1,84)

5 Ludwików 4,1

(2,8-7,8)

92,5

(83,7-99,0)

93,3

(91,3-96,9)

1,65

(1,63-1,73)

Rubryka 2: pyły o średnicy ziarn poniżej 0,063 mm

W rubrykach 2-5 podano wartość średnią i (w nawiasie) wartości skrajne parametru

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Złoża węgla brunatnego „Wola Owadowska” i „Głowaczów” nie są udostępnione gór-

niczo. Możliwość ich eksploatacji, oceniana dawniej pozytywnie (Ney, 1988), w świetle

współczesnych postulatów i uwarunkowań ochrony środowiska wydaje się obecnie mało re-

alna, jakkolwiek J.R. Kasiński i in. (2006) lokują złoże „Głowaczów” na 18. miejscu w ran-

kingu możliwych do eksploatacji złóż tej kopaliny w Polsce. Przyszłość krajowej energetyki

to jednak niewątpliwie elektrownie jądrowe.

Koncesję na eksploatację złoża piasków „Pągowiec”, ważną do 4.06.2011 r., wydaną

przez Starostę Białobrzeskiego, ma od 2007 r. Barbara Wójcik z Radomia. Powierzchnia

ustanowionego obszaru górniczego „Pągowiec” i terenu górniczego wynosi 0,84 ha. Wydo-

bycie prowadzone jest od stycznia 2008 r. Kopalina (surowiec dla budownictwa i drogownic-

twa) nie jest przerabiana na miejscu. Planowany jest leśny kierunek rekultywacji terenu.

Koncesję na eksploatację złoża piasków „Nowy Kiełbów NB”, ważną do 31.12.2010

r., wydaną przez Starostę Białobrzeskiego, ma od 2008 r. firma DBC Norbert Baranowski

z Warszawy. Powierzchnia ustanowionego obszaru górniczego „Nowy Kiełbów NB” wynosi

0,84 ha, a terenu górniczego 1,77 ha. Wydobycia nie podjęto.

Koncesję na eksploatację złoża piasków „Ludwików”, ważną do 31.01.2015 r., wyda-

ną przez Starostę Radomskiego, ma od 2006 r. Henryk Morawski z Przytyka. Powierzchnia

ustanowionego obszaru górniczego „Ludwików” wynosi 1,65 ha, a terenu górniczego 2,43 ha.

Wydobycie podjęto w 2006 r. Kopalina (surowiec dla budownictwa i drogownictwa) nie jest

przerabiana na miejscu. W ramach rekultywacji terenu pogórniczego przewiduje się jego za-

lesienie.

14

Na całym obszarze, w licznych miejscach, prowadzone było od dawna dorywcze, nie-

koncesjonowane wydobycie piasku lub piasku ze żwirem dla celów lokalnych (Mróz,

1992a,b, 1996; Pęczkowska, Figiel, 1995; Fabianowski, 1996). Stwierdzone miejsca ich eks-

ploatacji zaznaczono na mapie. Przedmiotem eksploatacji są piaski wydmowe oraz piaski

i żwiry wodnolodowcowe i czoła moreny. Dla 5 punktów, w których prowadzona jest eksplo-

atacja na większą skalę, sporządzono karty informacyjne punktów występowania kopaliny.

W przeszłości na omawianym terenie eksploatowano torfy do celów opałowych. Po-

zostałością są doły, obecnie zarośnięte, lub małe oczka wodne. Nieuporządkowana eksploata-

cja spowodowała dewastację części torfowisk.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

W świetle dotychczasowego rozpoznania geologicznego obszaru arkusza Jedlińsk per-

spektywy złożowe dotyczą tylko kruszywa naturalnego (piasków i piasków ze żwirem) oraz

torfu.

Z dotychczasowych badań wynika, że poza konturami 2 udokumentowanych złóż nie

ma na obszarze arkusza perspektyw występowania złóż węgla brunatnego. W badanych ob-

szarach „Brzeźce”, „Niedabyl” i „Okrąglik”, na terenie gmin Stromiec i Białobrzegi, stwier-

dzono jedynie cienkie warstwy węgla brunatnego o miąższości 1,3 do 2,3 m pod nadkładem

43 do 82 m, nie spełniające wymagań określonych przez kryteria bilansowości (Nosek, 1963,

1968). Obszar położony w zachodniej i centralnej części arkusza pozbawiony jest utworów

węglonośnych (Ciuk, Piwocki, 1990).

Na znacznych obszarach w granicach arkusza występują piaski i żwiry wodno-

lodowcowe i rzeczne oraz piaski eoliczne. Były one badane w rejonie Stromca, Podlesia,

Szczytów – Mikówki, Białego Ługu – Sowich Gór, Dębniaka i Bartodziejów (Kwapisz, 1967;

Piątkiewicz, Skórski, 1969; Żurak, 1976; Mróz, 1992a,b, 1996; Pęczkowska, Figiel, 1995;

Fabianowski, 1996). W wyniku tych badań jedynie rejon Dębniaka, w którym występują pia-

ski eoliczne, uznano za perspektywiczny dla udokumentowania złóż piasków. W pozostałych

obszarach wyniki badań uznane zostały przez ich wykonawców za negatywne z powodu ma-

łej miąższości lub niewielkich zasobów, a w rejonie Szczyty – Mikówka także ze względu na

dużą zawartość pyłów dochodzącą do 7–12%. Współczesne kryteria bilansowości dla złóż

piasków oraz piasków i żwirów nie określają minimalnej wielkości zasobów. Miejsca doryw-

czej eksploatacji piasków i piasków ze żwirem świadczą o ich przydatności. Dlatego liczne

obszary występowania utworów piaszczystych i piaszczysto-żwirowych o miąższości 2 do

5 m, widocznej w miejscach, w których prowadzi się ich wydobycie, uznano w niniejszym

15

opracowaniu za perspektywiczne dla udokumentowania małych złóż na potrzeby lokalne. Za

perspektywiczne uznano przede wszystkim duże obszary występowania piasków wydmowych

położone poza Puszczą Stromiecką.

W Pągowcu i Gabrielowie występują płaty piasków i żwirów czołowo-morenowych,

eksploatowanych dorywczo w dużych wyrobiskach. Są to jedyne miejsca, w granicach arku-

sza, występowania takich utworów o dużej zawartości frakcji żwirowej. Widoczna miąższość

tych utworów wynosi do 6 m. Są one lokalnie zaglinione.

W granicach arkusza występują na znacznych obszarach gliny zwałowe oraz w dolinie

Radomki ilasto-mułkowe osady zastoiskowe. Były one badane w rejonie Gozdu, Bartosów,

Woli Goryńskiej i Piaseczna. Ze względu na zbyt duży nadkład lub nie spełniającą kryteriów

surowcowych jakość kopaliny wyniki badań uznano za negatywne. Najkorzystniejsze warun-

ki stwierdzono w rejonie Gozdu (Domańska, 1981). Występują tu iły i mułki zastoiskowe

o miąższości ponad 8 m pod nadkładem piasków wodnolodowcowych i glin zwałowych

o grubości 6,8–8,8 m. Kopalina jest gniazdowo zamarglona i zawiera liczne przewarstwienia

piasku. Zawartość marglu dochodzi do 0,77% i maleje z głębokością do 0,03%. Skurczliwość

wysychania wynosi 6,9–9,6%, nasiąkliwość tworzywa ceramicznego po wypaleniu w tempe-

raturze 950ºC od 12,7 do 15,5%, a wytrzymałość na ściskanie 12–25 MPa. Ze względu na

gruby nadkład wyniki badań uznano jednak za negatywne.

Na znacznych obszarach w granicach arkusza występują torfowiska, przede wszystkim

w obrębie płytkich dolin rzecznych oraz w obniżeniach bezodpływowych (Ostrzyżek, Dem-

bek, red., 1996). Są to torfowiska niskie. Badania wykonane w dolinie Pilicy między Grzmią-

cą (poza zachodnią granicą arkusza) i Stromcem wykazały obecność torfu o miąższości od

0,5 do 1,0 m i dużej popielności do 30%. W dolinie Tymianki i jej strefie źródliskowej

stwierdzono na znacznym obszarze występowanie torfu o miąższości od około 1 do 1,9 m

i popielności od 8,7 do 39%. W obszarze Mleczna – Pacynka, w okolicach Bartodziejów, wy-

kazano w trzech obszarach obecność torfu o miąższości 0,8–2,2 m i popielności od 24 do

35%. Torfy występują także w rejonie Podlesia – Stromca, Jeziorna i Brodu.

Wspomniane torfowiska mają zwykle archiwalne opracowania surowcowe z lat 60.

i 70. ubiegłego wieku, które nie spełniają jednak współczesnych formalnych wymagań doku-

mentacji geologicznej. W przeszłości w części obszarów była prowadzona eksploatacja torfu,

dewastująca, niestety, złoża. Dodatkowo tereny te są osuszane przez meliorację. Torfowisko

w strefie źródliskowej Tymianki zostało częściowo zniszczone przez pożar. W świetle wyni-

ków analizy stanu rozpoznania złóż torfów w Polsce (Ostrzyżek, Dembek, red., 1996) na ob-

szarze arkusza znajdują się trzy obszary występowania torfów, które spełniają obecnie obo-

16

wiązujące kryteria bilansowości9: w obszarze źródliskowym między miejscowościami Pągo-

wiec i Nętne, w dolinie Tymianki aż do Jedlińska oraz w rejonie Podlesia – Stromca.

Spośród tych obszarów jedynie torfy występujące w Podlesiu-Stromcu uznano w ni-

niejszym opracowaniu za kwalifikujące się do ewentualnego zagospodarowania. Na mapie

przedstawiono je jako obszar prognostyczny (tabela 4). Torfy te mogą być wykorzystane do

celów rolniczych. W czasie dawnej eksploatacji wyeksploatowano tu większą część zasobów,

około 74 tys. m3

kopaliny na obszarze 3 ha (Ostrzyżek, Dembek, red., 1996).

Tabela 4

Wykaz obszarów prognostycznych

Numer

obsza-

ru na

mapie

Po-

wierzchnia

(ha)

Ro-

dzaj

kopa-

liny

Wiek

kopaliny

Parametry

jakości

Średnia

grubość

nadkładu

(m)

Grubość

kompleksu

litologiczno-

surowcowego

(m)

Zaso-

by

(tys.

m3)

Zasto-

sowa-

nie

kopali-

ny

2 3 4 5 6 7 8 9

I 4,0 t Q popielność

6,30% b.i.

do 6,0

śr. 2,5 24 Sr

Rubryka 3: t - torfy

Rubryka 4: Q - czwartorzęd

Rubryka 9: Sr- kopaliny rolnicze

Rubryka 6: b.i. - brak informacji w cytowanym źródle danych. Z przyjętych kryteriów bilansowości wynika, że średnia gru-

bość nadkładu stanowi nie więcej niż 0,5 średniej miąższości złoża

Dwa pozostałe, znacznie większe, wymienione wyżej obszary uznano za nie kwalifi-

kujące się do zagospodarowania ze względu na konieczność ochrony warunków hydrologicz-

nych (krążenia i retencji wód) i ochronę krajobrazu. Ponadto projektowane jest objęcie strefy

źródliskowej w dolinie Tymianki ochroną rezerwatową (projektowany rezerwat torfowiskowy

„Siekluki”).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Teren objęty arkuszem Jedlińsk znajduje się w dorzeczu Wisły, w obrębie dwu zlewni

II rzędu: zlewni rzeki Radomki w części południowej i centralnej oraz zlewni rzeki Pilicy,

która przepływa poza północną granicą terenu arkusza.

9 Obecne górnicze kryteria bilansowości dla złóż torfu, torfu leczniczego (borowiny) i mułu borowinowego

określają minimalną miąższość złoża 1 m i maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża 0,5

(Rozporządzenie…, 2001).

17

Radomka (zwana dawniej Radomierzą) płynie płaską doliną szerokości do 1,5 km,

zmeliorowaną, poprzecinaną licznymi rowami. Tworzy meandry i starorzecza. Na Radomce

znajdują się dwie małe, prywatne elektrownie wodne.

Lewobrzeżnym dopływem Radomki jest Tymianka, płynąca szeroką, podmokłą doli-

ną, wypełnioną torfami i namułami. Jej prawobrzeżnymi dopływami w południowo-

wschodniej części arkusza są Mleczna i Jastrzębianka.

Prawostronnym dopływem Pilicy, mającym swój początek w granicach arkusza, jest

Dyga o podmokłej dolinie.

W okolicach Jedlińska i Piastowa założono w XIX wieku duży kompleks stawów ryb-

nych o powierzchni około 179 ha. Na terenie arkusza znajduje się ich część północna.

Obszar całego arkusza pocięty jest gęstą siecią drobnych cieków, często bez-

imiennych, oraz rowów melioracyjnych. Nie ma tutaj jezior, tylko małe bagienne oczka wod-

ne i starorzecza oraz niewielkie zbiorniki retencyjne dla celów melioracji. W Olszowej Dą-

browie znajduje się staw śródpolny powstały po eksploatacji torfu.

Badania jakości wód powierzchniowych (stany jednolitych części wód powierzchnio-

wych) były prowadzone w 2008 r. przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska

w Warszawie według wymogów Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia

2008 r. (Rozporządzenie…, 2008). Na obszarze arkusza próbki pobrano w punktach pomia-

rowo-kontrolnych w Lisowie na 35,3 km biegu Radomki i w Jedlińsku na 1,0 km biegu Ty-

mianki wpływającej do Radomki. Stan ogólny wód obu rzek uznano za zły (klasa jakości V –

stan ekologiczny zły). Wody Radomki w badanym punkcie przekraczają dopuszczalne zawar-

tości azotu amonowego, azotynów, fosforu ogólnego, chloru i całkowitej pozostałości. Wody

Tymianki wykazały przekroczenie następujących wskaźników: BZT5, tlenu rozpuszczonego,

azotu amonowego, amoniaku, azotynów, fosforu ogólnego, chloru i całkowitej pozostałości.

2. Wody podziemne

W granicach arkusza Jedlińsk utworami wodonośnymi są: czwartorzędowe piaski

i piaski ze żwirem, piaski mioceńskie i oligoceńskie oraz wapienie górnokredowe. Wyróżnić

tu można kilka użytkowych pięter wodonośnych, obejmujących różnowiekowe utwory. Na

wielu obszarach pozostają one w więzi hydraulicznej, co ma istotne znaczenie dla ich wyko-

rzystywania. Zasięg aktywnej wymiany wód sięga do głębokości około 150 m (Rudzińska-

Zapaśnik, 2002).

Piętro wodonośne w utworach czwartorzędowych występuje na całym obszarze arkusza.

Tworzą je zwykle dwa, lub niekiedy trzy poziomy wodonośne występujące w osadach piasz-

czysto-żwirowych wodnolodowcowych i rzecznych, związanych z okresami interglacjału

18

mazowieckiego i zlodowaceń środkowopolskich, oraz rzeczne – występujące w holoceńskich do-

linach rzecznych. Najwyższy poziom wodonośny, występujący ponad glinami zwałowymi, ma

zwykle zwierciadło swobodne położone na głębokości 1–2 m. W obniżeniach terenowych poło-

żone jest ono płycej. Znaczne obszary zajmują tereny podmokłe, zwłaszcza tam, gdzie miąższość

utworów wodonośnych jest niewielka, a w podłożu występują nieprzepuszczalne gliny zwałowe.

Poziom niższy, izolowany od powierzchni przez gliny zwałowe, ma zwierciadło napięte. Utwory

wodonośne pojawiają się w nim na głębokości od 3,5 do około 30 m. Miąższość utworów wodo-

nośnych jest bardzo zróżnicowana, waha się od 0,5 do około 20 m, ale w dolinach kopalnych

przekracza nawet 100 m. Wydajności ujęć wynoszą zwykle od 0,4 do około 14 m3/h/1m depresji.

Wody mają mineralizację do około 600 mg/dm3. Charakteryzują się często ponadnormatywną

mętnością, zawartościami Fe (do 11 mg/dm3) i Mn (do 1,3 mg/dm

3).

Trzeciorzędowe utwory wodonośne stanowią brzeżną strefę głównego zbiornika wód

podziemnych nr 215 – subniecka centralna (fig. 3). Piętro wodonośne w tych utworach tworzy

kilka poziomów wodonośnych w piaskach mioceńskich i oligoceńskich, występujących na

głębokości od 10 do około 50 m, a w rejonie złoża węgla brunatnego „Wola Owadowska” na

głębokości kilku metrów. Pozostają one częściowo we wzajemnej więzi hydraulicznej z po-

ziomami piętra czwartorzędowego. Miąższość poziomów wodonośnych wynosi od kilku do

ponad 20 m. Całkowita miąższość utworów piaszczystych miocenu i oligocenu dochodzi do

70 m. Wydajności jednostkowe ujęć wynoszą 0,2–1,2 m3/h/1m depresji. Obecność rozproszo-

nej substancji węglistej w piaskach mioceńskich i obecność wkładek węgla brunatnego po-

woduje obniżenie jakości wody (barwy, walorów smakowych).

Szczegółowe badania hydrogeologiczne trzeciorzędowych utworów wodonośnych by-

ły wykonane w obszarze złoża węgla brunatnego „Wola Owadowska”. Stwierdzono tu dwa

poziomy wodonośne (w utworach czwartorzędowych i trzeciorzędowych) pozostające w wię-

zi hydraulicznej. Zwierciadło wody stabilizuje się na głębokości od 0,8 do 15 m p.p.t. Wystę-

pują tu wody wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowe o mineralizacji 200–300 mg/dm3

i podwyższonej zawartości żelaza do 0,3 mg/dm3.

Piętro wodonośne w utworach kredy górnej tworzą wapienie i zwięzłe margle

o zróżnicowanej przepuszczalności. Utwory wodonośne mają charakter szczelinowo -

porowy. Pojawiają się one na głębokości od kilku do kilkudziesięciu metrów i około 100

m w dolinach kopalnych. Górnokredowe utwory wodonośne zasilane są pośrednio poprzez

przepuszczalne utwory nadkładu i pozostają często w więzi hydraulicznej z poziomami

wodonośnymi w utworach młodszych.

19

Ich wodonośność jest bardzo zróżnicowana od 0,2 do 9 m3/h/1m depresji w zależności od

szczelinowatości utworów i ich wykształcenia litologicznego (Rudzińska-Zapaśnik, 2002).

Fig. 3. Położenie arkusza Jedlińsk na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP)

w Polsce wymagających szczególnej ochrony (wg A.S. Kleczkowskiego, red., 1990)

1 – obszar najwyższej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w ośrodku porowym,

4 – granica GZWP w ośrodku szczelinowym i szczelinowo-porowym, 5 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo-krasowym

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 215 – subniecka warszawska, trzeciorzęd (Tr); 222 – dolina rzeki środkowa

Wisła (Warszawa-Puławy), czwartorzęd (Q); 405 – niecka radomska, kreda (K2); 412 – zbiornik Goszczewice, jura (J3)

Wodonośne utwory kredowe w południowo-wschodniej części arkusza, na południe

od doliny Radomki, znajdują się w granicach głównego zbiornika wód podziemnych nr 405 –

niecka radomska. Wody tego piętra mają mineralizację do 530 mg/dm3. Często charakteryzują

się one ponadnormatywną zawartością Fe (do 4,2 mg/dm3) i Mn (do 0,25 mg/dm

3).

Żaden ze zbiorników (GZWP 405 i 215) nie ma dokumentacji hydrogeologicznej.

20

Zaopatrzenie ludności w wodę pitną pochodzi z sieci wodociągowej wykorzystującej

studnie głębinowe. Ujmują one wody wszystkich pięter wodonośnych, ale w szczególności

czwartorzędowego i kredowego. Wydajność ujęć wody z utworów kredowych waha się od

kilkudziesięciu do 402 m3/24h (ujęcie gminne w Jedlińsku). Wydajność ujęć z poziomów

czwartorzędowych wynosi od kilku do kilkudziesięciu m3/24h. Potencjalna wydajność poje-

dynczych ujęć wynosi na ogół 30–70 m3/h. Wody poziomu czwartorzędowego, trzeciorzędo-

wego i kredowego o mniejszych wydajnościach są wykorzystywane przez rozproszonych od-

biorców. Rozwinięte ogrodnictwo i sadownictwo powoduje bardzo duże zapotrzebowanie na

wodę w okresie letnim i niekontrolowaną jej eksploatację, która może stwarzać zagrożenie dla

zasobów wód podziemnych na tym terenie.

Szacunkowy pobór wód podziemnych wynosi 840 m3/24h z utworów czwartorzędo-

wych, 107 m3/24h z trzeciorzędowych i 744 m

3/24h z kredowych. W okresie letnim zwięk-

sza się o 625 m3/24h z utworów czwartorzędowych i około 100 m

3/24h z trzeciorzędowych

(Rudzińska-Zapaśnik, 2002).

Występujące na terenie arkusza Jedlińsk ogniska zanieczyszczeń wód podziemnych

mają charakter punktowy. Występowanie utworów wodonośnych na znacznym obszarze pod

nadkładem glin zwałowych powoduje, że stopień zagrożenia użytkowych poziomów wód

podziemnych oceniany jest na ogół jako średni lub niski. Jedynie w zachodniej części terenu

arkusza i w dolinie Radomki jest on wysoki (Rudzińska-Zapaśnik, 2002).

VIII Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń metali

określone w załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Rozporządzenie…, 2002)). Do-

puszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup użytkowania, ich zakresy oraz

przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza Jedlińsk umieszczono w tabeli 5. W celu

porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (medianie) pierwiastków

w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych

wykonanych do Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000 (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki

gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej

21

siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo-

wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm.

Tabela 5

Zawartość metali w glebach (w mg/kg)

Metale

Wartości dopuszczalne stężeń w glebie

lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Śro-

dowiska z dnia 9 września 2002 r.)

Zakresy zawar-

tości w glebach

na arkuszu

Jedlińsk (671)

N=7

Wartość prze-

ciętnych (me-

dian) w gle-

bach na arku-

szu Jedlińsk

(671)

N=7

Wartość przeciętnych

(median) w glebach

obszarów niezabu-

dowanych Polski 4)

N=6522

Grupa A 1)

Grupa B 2)

Grupa C 3)

Frakcja ziarnowa

<1 mm

Mineralizacja

HCl (1:4)

Głębokość (m p.p.t.)

0–0,3 0–2,0

Głębokość (m p.p.t.)

0–0,2

As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5

Ba Bar 200 200 1000 4–35 9 27

Cr Chrom 50 150 500 <1–4 1 4

Zn Cynk 100 300 1000 11–25 15 29

Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5

Co Kobalt 20 20 200 <1–1 <1 2

Cu Miedź 30 150 600 <1–4 2 4

Ni Nikiel 35 100 300 <1–3 <1 3

Pb Ołów 50 100 600 5–11 8 12

Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,07 <0,05 <0,05

Liczba badanych próbek gleb z arkusza Jedlińsk (671)

w poszczególnych grupach użytkowania

1) grupa A

a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza-

ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta-

wy Prawo wodne,

b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów

o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego

poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za-

grożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob-

szarów tych stężenia zachowują standardy wynikające

ze stanu faktycznego, 2)

grupa B – grunty zaliczone do użytków rolnych

z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod

rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio-

ne, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbani-

zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych,

użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3)

grupa C – tereny przemysłowe, użytki kopalne, tere-

ny komunikacyjne, 4)

Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski

1:2 500 000

N – liczba próbek

As Arsen 7

Ba Bar 7

Cr Chrom 7

Zn Cynk 7

Cd Kadm 7

Co Kobalt 7

Cu Miedź 7

Ni Nikiel 7

Pb Ołów 7

Hg Rtęć 7

Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku-

sza Jedlińsk (671) do poszczególnych grup użytkowania

(liczba próbek)

7

22

Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia

antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali-

zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia

As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej

ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec-

trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma

firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej

techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem

spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna-

czenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon-

trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo

w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil,

SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników

Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostatecz-

na do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi

w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna

próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicz-

nych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów.

Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przed-

stawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasy-

fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września

2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi.

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz-

czalnych metali określonych we wspomnianym wyżej Rozporządzeniu Ministra Środowiska

z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów nie-

zabudowanych całego kraju (tabela 5).

Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu,

ołowiu oraz rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niższe lub równe w stosunku do

wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski.

23

Ze względu na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie

umożliwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na osza-

cowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań

Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczar-

nobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykona-

nych dla Atlasu radioekologicznego Polski w skali 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,

1994).

Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze-

cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku

stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km.

Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas

pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym

przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników

Ze względu na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map

izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla

dwu krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż

te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykre-

sy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arku-

szu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na a r-

kuszu sąsiadującym, wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza.

Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę pro-

mieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucz-

nych (cez).

24

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Jedlińsk (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

25

Wyniki

Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się

w przedziale od 17,4 do 37,6 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi 27,7 nGy/h i jest niższa od

średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości

promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od 12,7 do 35,8 nGy/h, przy przeciętnej war-

tości wynoszącej 20,8 nGy/h. W profilu zachodnim wyższe wartości promieniowania gamma

(ok. 30-35 nGy/h) są związane z najmłodszymi glinami zwałowymi zlodowacenia środkowo-

polskiego, a niższe (ok. 17-25 nGy/h) – z plejstoceńskimi i holoceńskimi osadami rzecznymi

(piaski i żwiry) zalegającymi w dolinie Pilicy, z utworami wodnolodowcowymi (piaski i żwi-

ry) oraz z nagromadzeniami piasków eolicznych. W profilu wschodnim zarejestrowane dawki

promieniowania gamma są generalnie bardzo niskie (przeważają wartości z przedziału: 15-25

nGy/h), co świadczy o tym, że występujące wzdłuż tego profilu pomiarowego utwory (gliny

zwałowe i utwory wodnolodowcowe zlodowacenia środkowopolskiego, plejstoceńskie i holo-

ceńskie osady rzeczne oraz piaski eoliczne) charakteryzują się podobnym niskim poziomem

radioaktywności.

Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bar-

dzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahają się

w przedziale od 0,6 do 3,1 kBq/m2 wzdłuż profilu zachodniego, a wzdłuż profilu wschodnie-

go - od 1,0 do 4,4 kBq/m2.

.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano

uwzględniając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r.

(Ustawa…, 2001) oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku

w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i za-

mknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów 10

(Rozporzą-

dzenie…, 2003). Ze względu na skalę i specyfikę niniejszego opracowania kartograficznego

w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienio-

nych aktów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania

na etapie projektowania składowisk.

10

28 marca 2009 r. weszło w życie rozporządzenie zmieniające wspomniane rozporządzenie (DzU z 2009 r.,

nr 39, poz. 320).

26

Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (plansza B) wa-

runki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróżnicowane w nawiązaniu do

3 typów składowisk:

N – odpadów niebezpiecznych,

K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne,

O – odpadów obojętnych.

Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfi-

kowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje:

─ wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować składowisk

odpadów,

─ warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowied-

nich władz i służb,

─ wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp potencjal-

nych składowisk.

Na mapie (plansza B), w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono:

─ obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów,

─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniających przyjęte kryteria dla określonego

typu składowisk odpadów,

─ obszary możliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadające naturalnej war-

stwy izolacyjnej.

Na terenach, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów i obszarach po-

zbawionych naturalnej izolacji zaznaczono także wyrobiska po eksploatacji kopalin, które

mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów.

Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola-

cyjności pozwala wyróżnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich

obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie:

─ izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym wymaganiom

składowania odpadów,

─ rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających

z przyjętych obszarów ochrony.

Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie RWU posiadających wy-

mienione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami oraz do-

kumentami planistycznymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego.

27

Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych poten-

cjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 6).

Tabela 6

Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej

w odniesieniu do typu składowanych odpadów

Typ

składowiska

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej

miąższość

[m]

współczynnik

filtracji [m/s] rodzaj gruntów

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10-9

iły, iłołupki

K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10-9

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1×10-7

gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie:

─ warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami dla określonego typu

składowisk (przyjętymi w tabeli 6),

─ zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się

pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m, miąższość lub

jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna).

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi-

ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i są przedsta-

wione razem na planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do

materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizację wybranych

otworów wiertniczych.

Tło dla przedstawianych na planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia główne-

go użytkowego poziomu wodonośnego przeniesiony z arkusza Jedlińsk Mapy hydrogeolo-

gicznej Polski w skali 1:50 000 (Rudzińska-Zapaśnik, 2002). Stopień zagrożenia wód pod-

ziemnych określono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo

niski). Jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (od-

porności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych,

takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronio-

nych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropoge-

niczne uwarunkowania. Dlatego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost

porównywać z wyznaczonymi na planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone

28

tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagro-

żeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

Na obszarze objętym arkuszem Jedlińsk bezwzględnemu wyłączeniu z możliwości

składowania odpadów podlegają:

─ zabudowa Jedlińska i Stromca, które są siedzibami urzędów gmin,

─ obszary objęte ochroną prawną w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA

2000: „Dolina Pilicy” PLB 140003 (ochrona ptaków) i „Dolina dolnej Pilicy”

PLH 140016 (ochrona siedlisk),

─ obszary leśne o powierzchni powyżej 100 hektarów,

─ rezerwat przyrody „Starodrzew Dobieszyński” (leśny),

─ tereny bagienne, podmokłe, łąki wykształcone na glebach pochodzenia organicz-

nego,

─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin

rzek: Radomki, Radomki Młyńskiej, Brodówki, Tymianki, Dygi i pozostałych

cieków,

─ strefy (do 250 m) wokół akwenów,

─ tereny o nachyleniu powyżej 10°.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo-

wania odpadów obojętnych

Ze względu na wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian

bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpośrednio na

powierzchni występują grunty spoiste spełniające kryteria przepuszczalności (tabela 6) lub

grunty spoiste, których strop znajduje się nie głębiej niż 2,5 m p.p.t.

Obszary predysponowane do składowania odpadów obojętnych wyznaczono w miej-

scach występowania w strefie przypowierzchniowej glin zwałowych zlodowaceń środkowo-

polskich – Odry i Warty.

Gliny zwałowe zlodowacenia Odry występują na prawie całym analizowanym terenie,

na powierzchni odsłaniają się w jego południowej części. W partiach stropowych często są

silnie piaszczyste i pylaste, w różnym stopniu odwapnione (CaCO3 0,0–0,2%). Są to gliny

brązowo-szare, brunatno-brązowe, słabo piaszczyste, plastyczne, z licznymi żwirami i głazi-

kami (Płonczyński, 2006). Ich miąższości wynoszą od kilku do kilkunastu metrów. Gliny czę-

29

sto położone są bezpośrednio na utworach zastoiskowych (mułkach, piaskach i iłach) lub

wodnolodowcowych (piaskach i żwirach).

Lokalnie gliny zlodowacenia Odry występują bezpośrednio pod młodszymi glinami

zlodowacenia Warty, tworząc wspólny pakiet izolacyjny. Gliny zlodowacenia Warty wystę-

pują płatami w północnej części analizowanego terenu. Ich miąższość jest niewielka, rzędu

2 –4 m. Są to gliny szare ze żwirami i głazikami (do 15 cm średnicy). W składzie żwirów wa-

pienie paleozoiczne przeważają nad skałami krystalicznymi. Wapnistość glin jest mała, wy-

nosi około 9,5% i może świadczyć o ich częściowym zwietrzeniu.

W wielu miejscach na glinach występują osady wodnolodowcowe, lodowcowe, eo-

liczne i eluwialne wykształcone w postaci piasków lub piasków ze żwirami. Ich miąższość nie

przekracza 2 m. Właściwości izolacyjne w granicach ich występowania na glinach zwało-

wych mogą być zmienne (mniej korzystne).

Obszary możliwej lokalizacji składowisk odpadów obojętnych wskazano na terenie

gmin: Jedlińsk (rejony Wierzchowin, Zawad, Jedlanki, Górnej Woli, Makrosęka, Woli Go-

ryńskiej i Jedlińska); Jastrzębia (Sowie Góry – Wola Goryńska, Wolska Dąbrowa, Bartodzie-

je), Stara Błotnica (Stary Gózd, Dębowca, Żdżary, Nowy Kobylnik); Głowaczów (Helenó-

wek, Cecylówka, Lipska Wola, Zadąbrowie – Kosny – Józefów); Stromiec (Stromiecka Wola,

Stromiec, Ksawerów, Podlesie, Bobrek, Piróg, Lipsko–Sielce, Dobieszyn, Lipskie Budy)

i Białobrzegi (Szczyty – Brzeska Wola).

Środowiskowymi ograniczeniami warunkowymi w części wytypowanych obszarów są:

b – zabudowa miejscowości gminnych Jedlińsk i Stromiec, 8 km strefa buforowa od spor-

towego lotniska Radom–Piastów (lotnisko znajduje się na terenie objętym sąsiednim ar-

kuszem Radom),

p – położenie w granicach obszaru chronionego krajobrazu (Dolina Pilicy i Drzewiczki),

z – położenie w granicach udokumentowanego złoża węgla brunatnego „Głowaczów”.

Wyznaczone obszary mają duże powierzchnie i położone są przy drogach dojazdo-

wych. Umożliwia to lokalizację obiektów potencjalnie uciążliwych dla środowiska w dogod-

nej odległości od zabudowy.

Problem składowania odpadów komunalnych

Na obszarach możliwej lokalizacji składowisk odpadów w strefie powierzchniowej nie

występują osady, których właściwości izolacyjne spełniałyby kryteria przyjęte dla składowa-

nia odpadów komunalnych.

30

Pod tym kątem, w razie konieczności budowy obiektu tego typu można rozpatrywać

i dodatkowo rozpoznać tereny w bezpośrednim sąsiedztwie odwiertów, w których profilach

występują iły i gliny zwałowe o dużych miąższościach. W Budkach Wierzchowskich na głę-

bokości 7,2 m nawiercono iły czwartorzędowe o miąższości 1,1 m; w Piasecznie 6 m miąż-

szości warstwa iłów czwartorzędowych występuje na głębokości 4 m; około 750 m od Górnej

Woli czwartorzędowa warstwa ilasta o miąższości 1 m występuje na głębokości 10 m. Na

północ od Jedlińska, na głębokości 7 m nawiercono 4 m miąższości iły neogeńskie.

Gliny o dużych miąższościach występują w rejonie Wierzchowin (47,4 m), Woli Go-

ryńskiej (29,5 m) i Jedlanki (30 m). W miejscowości Studnie bezpośrednio pod 18,5 m war-

stwą glin występują iły czwartorzędowe o miąższości 6,5 m.

Na analizowanym terenie składowisko odpadów komunalnych dla gminy Jedlińsk

zlokalizowano w miejscowości Urbanów. Uszczelnione jest folią PEHD o grubości 3,0 mm

i bentomatem. Prowadzony jest drenaż odcieków, które rowami opaskowymi, przy pomocy

pomp i rurociągów kierowane są do oczyszczalni ścieków. Nie ujmuje się gazu składowisko-

wego.

W Ksawerowie Starym znajduje się nieczynne składowisko odpadów komunalnych

dla gminy Stromiec. Na terenie Lasów Państwowych, w rejonie Dobieszyna (Cecylówka)

w gminie Stromiec znajduje się nieczynny mogilnik, w którym przechowuje się około 40–60

ton przeterminowanych środków ochrony roślin (Wołkowicz i in., 2003).

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych

Gliny zwałowe o miąższościach kilku- kilkunastometrowych stanowią wystarczającą

warstwę izolacyjną dla składowania odpadów obojętnych.

Najbardziej korzystny wydaje się wariant ewentualnej lokalizacji obiektów w sąsiedz-

twie otworów wiertniczych, w których profilach stwierdzono występowanie glin o miąższo-

ściach powyżej 20 m oraz miejsca występowania warstw ilastych, potwierdzonych wykona-

nymi otworami wiertniczymi. Gliny o dużych miąższościach występują w rejonie miejscowo-

ści Wierzchowiny, Wola Goryńska i Jedlanka oraz Studnie, gdzie 18,5 m warstwę glin pod-

ścielają iły o miąższości 6,5 m. Iły czwartorzędowe na głębokości do 10 m występują w rejo-

nie Budek Wierzchowskich (1,1 m), Piaseczna (6,0 m), Górnej Woli (1,0 m); neogeńskie

w rejonie Jedlińska (strop na 7 m, miąższość 4 m).

Najbardziej korzystne warunki hydrogeologiczne, rozpatrywane pod kątem składowa-

nia odpadów, mają obszary wytypowane w rejonie Huta Wierzchowska – Wierzchowiny –

Bierwce – Jeziorno – Romanów – Nowa Wola – Czarna Rola oraz Wolskiej Dąbrowy. Są to

obszary występowania głównego użytkowego piętra wodonośnego w osadach kredy górnej na

31

głębokości 71–88 m, pod słabo przepuszczalnymi utworami czwartorzędu (gliny zwałowe)

i miocenu (muły). Ze względu na bardzo dobrą izolację od powierzchni terenu przyjęto bar-

dzo niski stopień zagrożenia wód użytkowego piętra wodonośnego.

Dla obszarów wyznaczonych na terenie gminy Jastrzębia i na północ od Jedlińska sto-

pień zagrożenia wód głównych użytkowych poziomów wodonośnych w utworach kredy okre-

ślono jako niski.

Również dla obszarów wskazanych na terenie gminy Głowaczów utworami wodono-

śnymi są piaszczyste osady preglacjału i pliocenu, tworzące wspólny poziom, gdzie stopień

zagrożenia wód określono jako niski.

Najbardziej narażone na degradację jakości są wody przypowierzchniowej warstwy

wodonośnej. Nie stanowią one warstwy użytkowej, ale w granicach wytypowanych obszarów

nie są dostatecznie izolowane od powierzchni. Zasilane są przez infiltrację opadów atmosfe-

rycznych. Konieczne jest zabezpieczenie tych wód przed ewentualnym skażeniem wodami

odciekowymi. Przy projektowaniu obiektu należy również zwrócić uwagę na obecność licz-

nych drobnych cieków powierzchniowych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych

Na składowisko odpadów (po zakończonej eksploatacji) będzie można rozpatrywać

wyrobisko złoża piasków „Ludwików”, zlokalizowane na południe od miejscowości Ludwi-

ków w gminie Jedlińsk. W odległości około 850 m na wschód od zabudowań miejscowości

Romanów znajduje się wyrobisko po niekoncesjonowanej eksploatacji piasków na potrzeby

lokalne. Decyzję o przeznaczeniu wyrobisk na składowiska odpadów musi poprzedzić rozpo-

znanie geologiczne, które pozwoli na wybór odpowiedniej izolacji skarp i podłoża obiektów.

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio-

nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji

lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych

i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca

2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji

i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze plano-

wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geolo-

gicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geo-

logiczno-inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączonych do wniosku o wydanie decyzji o wa-

runkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów.

32

Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględnione przy typowaniu wariantów

lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie uzgodnienia warunków

zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie

uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi-

ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu in-

westycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za-

sięgi występowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do-

brą naturalną izolację dla położonych głębiej poziomów wodonośnych.

X. Warunki podłoża budowlanego

Ocena warunków podłoża budowlanego obejmuje na Mapie geośrodowiskowej Polski

wyróżnienie dwu kategorii obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz o wa-

runkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo (Instrukcja..., 2005). Z powyższej oce-

ny wyłączono na arkuszu Jedlińsk obszary leśne, obszary występowania gruntów ornych kla-

sy III do IVa i łąk na glebach pochodzenia organicznego, obszary udokumentowanych złóż

oraz tereny o zwartej zabudowie w Jedlińsku. Waloryzacją geologiczno-inżynierską objęto

około 60% powierzchni arkusza mapy. Wykonano ją na podstawie analizy map w skali

1:50 000: topograficznej, geologicznej i hydrogeologicznej.

Jako korzystne dla budownictwa przedstawione zostały obszary występowania

gruntów:

niespoistych: zagęszczonych i średniozagęszczonych, reprezentowanych przez piaski

i żwiry wodnolodowcowe zlodowaceń środkowopolskich, piaski rzeczne oraz piaski eo-

liczne poza terenem wydm, jeśli woda w obrębie tych gruntów występuje na głębokości

większej niż 2 m;

spoistych, które stanowią gliny zwałowe moreny dennej zlodowaceń środkowopolskich,

występujące w stanach: zwartym, półzwartym i twardoplastycznym.

Tereny o warunkach uznanych za korzystne dla budownictwa zajmują około 50% obszaru ob-

jętego waloryzacją. Występują głównie w części wschodniej obszaru arkusza.

Za niekorzystne dla budownictwa uznano obszary występowania gruntów słabono-

śnych, tj.:

gruntów organicznych: torfów, mułków torfiastych, które rozciągają się w dolinach rzek,

w zagłębieniach bezodpływowych oraz na niewielkich mokradłach na glinach zwałowych;

gruntów spoistych plastycznych i miękkoplastycznych: namułów i ilasto-mułkowych osa-

dów zastoiskowych z przewagą mułków;

33

gruntów niespoistych (sypkich), piaszczysto-żwirowych (aluwialnych i wodnolodowco-

wych), w których poziom wodonośny znajduje się na głębokości mniejszej niż 2 m;

piasków w wydmach.

Warunki uznane za niekorzystne występują przede wszystkim w dolinach rzek (Ra-

domki, Tymianki, Dygi). Determinuje to:

płytkie występowanie wód gruntowych, uwidaczniające się występowaniem terenów pod-

mokłych, małych „oczek” wodnych, płaskich dolin cieków powierzchniowych;

występowanie torfów i namułów (głównie w dolinach Tymianki i Dygi).

Obszar objęty arkuszem Jedlińsk jest dość słabo zabudowany. Zabudowa znajduje się

tylko wzdłuż dróg bądź jest rozproszona w małych osadach lub występuje pojedynczo. Spo-

tyka się lekką zabudowę na gruntach uznanych za niekorzystne. Jest to najlepiej widoczne

w przypadku obszarów występowania utworów zastoiskowych wzdłuż lewobrzeżnej krawę-

dzi doliny Radomki.

System Osłony Przeciwosuwiskowej SOPO11

nie rejestruje na obszarze arkusza ani

osuwisk, ani obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych (Kucharska,

Nowacki, 2008).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Północno-zachodnia część terenu arkusza Jedlińsk wchodzi w obręb Obszaru Chro-

nionego Krajobrazu Dolina Rzeki Pilicy i Drzewiczki, utworzonego w 1983 roku. Powierzch-

nia całego OChK, rozciągającego się także na terenie sąsiednich arkuszy, wynosi obecnie

70 380 ha. W obrębie OChK projektowane jest utworzenie Parku Krajobrazowego Dolina Pi-

licy (PKDP), którego niewielki fragment obejmuje teren arkusza mapy.

W południowo-wschodniej części omawianego obszaru znajduje się zachodni kra-

niec otuliny utworzonego w 1983 r. Kozienickiego Parku Krajobrazowego im. prof. Ry-

szarda Zaręby.

Na terenie arkusza znajduje się jeden utworzony i dwa projektowane rezerwaty

przyrody (tabela 7). Rezerwat „Starodrzew Dobieszyński” (Zarządzenie…, 1990) położo-

ny jest w leśnictwie Ksawerów, w pobliżu siedziby nadleśnictwa Dobieszów. Jest to uni-

katowy fragment dawnej Puszczy Stromieckiej, obejmujący głównie zbiorowiska boru

mieszanego ze starodrzewem dębowo-sosnowym naturalnego pochodzenia.

11

http://geoportal.pgi.gov.pl

34

W strefie źródliskowej rzeki Tymianki planuje się utworzenie rezerwatu torfowi-

skowego „Siekluki”. Występuje tu torfowisko niskie i przejściowe z bogatą fauną i florą.

Dawniej eksploatowano tu torfy. Wykonana melioracja spowodowała osuszenie i degradację

części torfowiska.

Przy południowej granicy arkusza znajduje się fragment projektowanego reze r-

watu faunitycznego (ornitologicznego) „Piastów”. Obszar obejmuje zespół stawów ryb-

nych z bogatą roślinnością wodną i bagienną. Stwierdzono tutaj występowanie 145 ga-

tunków ptaków.

Ochroną prawną (tabela 7) objęto 21 pomnikowych drzew, głównie na terenie

Puszczy Stromieckiej oraz w zabytkowych parkach w Bartodziejach i w Bierwcach. Są

to w większości stare dęby. Liczący około 270 lat dąb (tabela 7, poz. 13) o obwodzie

405 cm i wysokości 24 m otrzymał w 2006 r. imię prof. Ryszarda Zaręby12

.

Przed budynkiem nadleśnictwa Dobieszyn znajduje się pomnik przyrody nieoży-

wionej (tabela 7, punkt 11) – różowy granit rapakiwi, przywieziony tu z Wyśmierzyc,

przy którym znajduje się tablica pamiątkowa poświęcona leśnikom. Ma on 1,5 m wyso-

kości i 8,7 m obwodu.

W miejscowościach: Bartodzieje, Bierwce, Jedlanka i Szczyty znajdują się parki

podworskie o powierzchni od 2,14 do 5,20 ha, objęte ochroną konserwatorską (ujęte

w rejestrze zabytków). Założone zostały w XVIII-XIX wieku. Są w znacznym stopniu

zniszczone (zwłaszcza park w Szczytach). Najlepiej zachowany jest park w Bartodzie-

jach.

Na obszarze objętym arkuszem nie udokumentowano stanowisk przyrody nieoży-

wionej. Na całym terenie znajduje się wiele głazów narzutowych, lecz nie przekraczają

one średnicy 1,5 m.

12

Ryszard Zaręba (1924-1994), profesor SGGW w Warszawie, był wybitym przyrodnikiem i leśnikiem, który

wiele prac poświęcił Puszczy Stromieckiej. Jego imię nosi także, jak wspomniano wyżej, Kozienicki Park Kra-

jobrazowy.

35

Tabela 7

Wykaz rezerwatów i pomników przyrody

Nr

obiektu

na mapie

Forma

ochro-

ny

Miejscowość,

leśnictwo,

oddział

Gmina Rok

zatwierdzenia

Rodzaj obiektu

(powierzchnia w ha) Powiat

1 2 3 4 5 6

1 R Dobieszyn Stromiec

1990 L – „Starodrzew Sobieszyński” (8,72) Białobrzegi

2 R Siekluki, Nęt-

ne

Stara Błotnica,

Stromiec * T – Siekluki (ok. 150)

Białobrzegi

3 R Piastów Jedlińsk

* Fn – „Piastów” (ok. 226) Radom

4 P Leśnictwo

Ksawerów 91h

Stromiec 1994 Pż – buk pospolity (Fagus sylvatica)

Białobrzegi

5 P Leśnictwo

Ksawerów 91h

Stromiec * Pż – sosna wejmutka (Pinus strobis)

Białobrzegi

6 P Leśnictwo

Ksawerów 87f

Stromiec * Pż – lipa drobnolistna (Tilia cordata))

Białobrzegi

7 P Leśnictwo

Zawady 130n

Stromiec 1993 Pż – dąb szypułkowy (Quercus robur) Białobrzegi

8 P Leśnictwo

Zawady 130n

Stromiec 1993 Pż – dąb szypułkowy (Quercus robur)

Białobrzegi

9 P Leśnictwo

Zawady 130n

Stromiec 1993 Pż – dąb szypułkowy (Quercus robur)

Białobrzegi

10 P Leśnictwo

Zawady 130n

Stromiec 1993 Pż – dąb szypułkowy (Quercus robur)

Białobrzegi

11 P Leśnictwo

Zawady 130f

Stromiec 2002 Pn – granit rapakiwi

Białobrzegi

12 P

Leśnictwo

Grabowy Las

162g

Stromiec

1994 Pż – dąb szypułkowy (Quercus robur) Białobrzegi

13 P

Leśnictwo

Grabowy Las

219a

Stromiec

1994 Pż – dąb szypułkowy (Quercus robur) Białobrzegi

14 P

Leśnictwo

Grabowy Las

218c

Stromiec

1994 Pż – 3 dęby szypułkowe

(Quercus robur) Białobrzegi

15 P Leśnictwo

Grabowy Las

Stromiec 1994 Pż – dąb szypułkowy (Quercus robur)

Białobrzegi

16 P Bierwce

Szlacheckie

Jedlińsk 1994 Pż – dąb szypułkowy (Quercus robur)

Radom

17 P Bartodzieje Jastrzębia

1994 Pż – dąb bezszypułkowy

(Quercus petraea) Radom

18 P Bartodzieje Jastrzębia

1994 Pż – dąb bezszypułkowy

(Quercus petraea) Radom

19 P Bartodzieje Jastrzębia

1994 Pż – dąb bezszypułkowy

(Quercus petraea) Radom

20 P Bartodzieje Jastrzębia

1994 Pż – dąb bezszypułkowy

(Quercus petraea) Radom

21 P Bartodzieje Jastrzębia

1994 Pż – dąb bezszypułkowy

(Quercus petraea) Radom

22 P Bartodzieje Jastrzębia

1994 Pż – dąb bezszypułkowy

(Quercus petraea) Radom

36

1 2 3 4 5 6

23 P Bartodzieje Jastrzębia

1994 Pż – modrzew polski (Larix polonica) Radom

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody

Rubryka 5: * – obiekt projektowany

Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – leśny, T – torfowiskowy, Fn – faunistyczny (ornitologiczny)

rodzaj pomnika przyrody: Pż – przyrody żywej, Pn – przyrody nieożywionej

rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Na obszarze arkusza znajdują się niewielkie fragmenty trzech obszarów chronionych

Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 200013

. Są to obszary specjalnej ochrony ptaków

(OSO)14

: PLB 140003 Dolina Pilicy i PLB 140013 Ostoja Kozienicka oraz specjalny obszar

ochrony siedlisk PLH 140016 Dolina Dolnej Pilicy, mieszczący się w obrębie obszaru OSO

Ostoja Kozienicka (tabela 8).

Granice obszaru PLB 140003 Dolina Pilicy i obszaru PLH 140016 Dolina Dolnej Pili-

cy w większości pokrywają się. Obejmują 80-kilometrowej długości (i szerokości 1–5 km)

odcinek doliny Pilicy od Inowłodza do ujścia rzeki do Wisły. Siedliska dominujące na tym

obszarze to łąki i pastwiska (31% powierzchni), lasy iglaste (21% powierzchni) i grunty orne

(14%). Żyje tu 43 gatunki chronionych ptaków. Stanowiska lęgowe mają m.in. chronione: si-

weczka obroźna (Charadrius hiaticula), brodziec piskliwy (Actitis hypoleucos) i krwawo-

dziób (Tringa totanus).

Obszar PLB 140013 Ostoja Kozienicka obejmuje fragment dawnej Puszczy Radom-

sko-Kozienickiej. Dominujące siedliska obszaru to lasy iglaste (32% powierzchni), grunty or-

ne (27%) i lasy mieszane (14%). Żyje tu 200 gatunków ptaków (147 lęgowych). Wśród 28 ga-

tunków chronionych lęgowych (ujętych w załączniku I Dyrektywy Ptasiej) występują

m. in.:bączek (Ixobrychus minutus), bocian czarny (Ciconia nigra), kraska (Coracias garru-

lus) i lelek (Caprimulgus europaeus).

W systemie krajowej sieci ekologicznej ECONET Polska15

(Liro, red., 1998) północ-

no-zachodnia część terenu arkusza leży w granicach obszaru węzłowego o znaczeniu między-

narodowym 21M – Puszcza Pilecka, a część południowo-wschodnia, węzła o znaczeniu kra-

jowym 12K – Puszcza Kozienicka. Są to jednocześnie strefy buforowe (fig. 5).

13

Szczegółowe informacje o sieci Natura 2000 w Polsce znajdują się na stronie internetowej Ministerstwa Śro-

dowiska http://natura2000.mos.gov.pl

14

Wykaz obszarów specjalnej ochrony ptaków w Polsce zawiera Rozporządzenie Ministra Środowiska

z dnia 27 października 2008 r. (DzU z 2008 r., nr 198, poz. 1226). 15

Sieć ta nie ma umocowania prawnego, ale może stanowić wytyczne planowania przestrzennego. Powstała

w wyniku realizacji europejskiego programu badawczego Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN).

37

Tabela 8

Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Lp

.

Typ

ob-

sza-

ru

Kod

obszaru

Nazwaobszaru

i symbol oznaczenia

na mapie

Położenie

centralnego punktu obszaru Powierzchnia

obszaru

(ha)

Położenie administracyjne obszaru

w obrębie arkusza

kod

NUTS województwo powiat gmina długość

geogra-

ficzna

szerokość

geogra-

ficzna

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

1 K PLH 140016

Dolina Dolnej

Pilicy

(S)

21o02’ 29”E 51

o41’28” N 31 821,6

PL128

(PL074) mazowieckie białobrzeski Białobrzegi

2 J PLB 140003

Dolina

Pilicy

(P)

21o03’23” E 51

o41’21” N 35 356,3

PL128

(PL074) mazowieckie białobrzeski

Białobrzegi

Stromiec

3 D PLB 140013

Ostoja

Kozienicka

(P) 2129’44’’E 5130’48”N 68 301,0

PL128

(PL074) mazowieckie radomski Jastrzębia

Rubryka 2: symbol oznacza stopień powiązania obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) i specjalnych obszarów ochrony

siedlisk (SOO):

D – OSO, który graniczy z innymi obszarami Natura 2000, ale się z nimi nie przecina,

J – OSO częściowo przecinający się z SOO,

K – SOO częściowo przecinający się z OSO

Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków

Rubryka 8: kod NUTS (europejski kod jednostek terytorialnych): PL128 (PL074) – podregion radomski

38

W systemie CORINE16

Biotopes (Dyduch-Falniowska, 1999) w obrębie terenu arku-

sza wskazano dwie ostoje obszarowe: Torfowisko „Siekluki” o powierzchni 600 ha oraz „Pia-

stów” (stawy z otoczeniem) o powierzchni 730 ha. Są to obiekty, które (w mniejszych roz-

miarach) są typowane do ochrony rezerwatowej (tabela 7, punkty 2, 3), a nie uzyskały dotąd

statusu obszarów sieci Natura 2000.

Fig. 5. Położenie arkusza Jedlińsk na tle mapy systemu ECONET (wg A. Liro, red., 1998)

1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 21M – Obszar Puszczy Pileckiej, 23M – Ob-

szar Doliny Środkowej Wisły; 2 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym: 12K – Obszar Puszczy Kozienickiej; 3 – bio-

centra w obszarze węzłowym o znaczeniu międzynarodowym; 4 – strefy buforowe w obszarze węzłowym o znaczeniu międzynaro-dowym; 5 – strefa buforowa w obszarze węzłowym o znaczeniu krajowym; 6 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym: 43k –

Korytarz Warecki Pilicy.

16

System informacyjny nadzorowany przez Europejską Agencję Środowiskową (EEA w Brukseli). Nie ma

umocowania prawnego. Jest podstawą tworzenia sieci Natura 2000.

39

XII. Zabytki kultury

Teren objęty arkuszem Jedlińsk w całości został objęty badaniami powierzchniowymi

Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP). W ich wyniku zidentyfikowano kilkadziesiąt stano-

wisk archeologicznych o rozpiętości chronologicznej od neolitu do czasów nowożytnych.

Większość stanowisk pochodzi z okresu średniowiecza i ma małą lub średnią wartość po-

znawczą. Obszar ten zasiedlony był już w epoce kamiennej – w neolicie. Bogate osadnictwo

rozwijało się głównie w dolinach rzek, a szczególnie w dolinie Radomki, gdzie panowały naj-

korzystniejsze warunki. Znajduje się tutaj 13 stanowisk o dużej wartości poznawczej, repre-

zentujących głównie osadnictwo kultury łużyckiej z epoki brązu.

W Goździe Starym, Kiełbowie Starym i w Szczytach znajdują się stożkowe średnio-

wieczne grodziska, które wpisane zostały do rejestru zabytków (Jaskanis, 1998). Dwa pierw-

sze posiadają własną formę krajobrazową i są bardzo dobrze zachowane. W Szczytach gro-

dzisko jest zniszczone.

Rodowód współczesnych osad sięga XII wieku. Najstarsza wzmianka historyczna

– z 1191 roku – dotyczy wsi Jastrzębia. Parafia we wsi Stromiec erygowana została

w 1242 r. Miasto Jedlińsk (z prawem miecza od 1540 r.) założył w 1530 r. Mikołaj Je-

dliński herbu Nabram.

Na mapie zaznaczono tylko obiekty kultury materialnej wpisane do rejestru zabytków

i o szczególnej wartości poznawczej.

Są to głównie zabytki sakralne:

kościół parafialny pw. św. apostołów Pawła i Andrzeja w Jedlińsku z XVIII wie-

ku wraz z dzwonnicą i bramą;

cmentarz parafialny rzymskokatolicki z 1798 roku w Jedlińsku;

kościół parafialny pw. Nawiedzenia NMP z 1881 roku w Lisowie;

kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela w Stromcu, wzniesiony w latach

1900-1905.

Zabytkiem architektury świeckiej jest zespół dworski (dwór z dwiema oficynami

i parkiem z końca XVIII wieku) w Bartodziejach.

W Jedlińsku działa od 1996 r. Muzeum Ziemi Jedlińskiej im . ks. Jana Kloczkow-

skiego17

17

Ks. Jan Kloczkowski (1812-1884), proboszcz parafii w Jedlińsku, opisał (warszawska „Gazeta Codzienna”

z 22.02.1860 r.), odbywający się tu od wieków we wtorek ostatni kończącego się mięsopustu obrzęd „Ścięcia

Śmierci”, a następnie opublikował jego scenariusz („Kalendarz Warszawski na rok 1868”). Tradycja wspomnia-

nego obrzędu jest kultywowana w Jedlińsku do dziś.

40

Z obiektów, które nie zostały ujęte w wojewódzkim rejestrze zabytków zwraca uwagę

drewniany kościół w Dobieszynie oraz wiele kapliczek przydrożnych, z których najstarsza

pochodzi z 1864 roku.

Pod Jedlińskiem rozegrała się 11 czerwca 1809 r. przegrana bitwa wojsk polskich

(Księstwa Warszawskiego) z Austriakami. Miejsce to znaczy kopiec poległych. W lasach

Puszczy Stromieckiej działali powstańcy styczniowi i toczyły się tu walki w czasie II wojny

światowej. Pozostałością po nich są mogiły zbiorowe, głównie żołnierzy września 1939 roku,

uznane za pomniki pamięci narodowej.

XIII. Podsumowanie

Teren arkusza Jedlińsk ma charakter typowo rolniczy. Występują tu przeważnie słabe

gleby i zwarte kompleksy leśne Puszczy Stromieckiej. Brak jest przemysłu oraz zagospoda-

rowania turystycznego i rekreacyjnego.

W granicach arkusza zostały udokumentowane dwa małe złoża węgla brunatnego

o korzystnych parametrach. Są one niezagospodarowane. W świetle współczesnych uwarun-

kowań ekologicznych i gospodarczych raczej nie rokują one możliwości eksploatacji.

Powszechnie występują piaski wodnolodowcowe, rzeczne i eoliczne. Udokumentowa-

ne zostały w 3 małych złożach o znaczeniu wyłącznie lokalnym. Piaski pozyskiwane są także

dorywczo, nieformalnie przez miejscową ludność w licznych punktach występowania kopali-

ny. Na obszarze arkusza wskazano obszary perspektywiczne w obrębie większych obszarów

wydmowych, które rokują możliwości rozpoznania złóż na potrzeby lokalne. Negatywnie

ocenione zostały możliwości rozpoznania złóż surowców ceramiki budowlanej. Na omawia-

nym obszarze występują torfowiska. Niektóre były w przeszłości eksploatowane. Większość

nie spełnia obecnych kryteriów bilansowości. Wskazano tylko jeden niewielki obszar progno-

styczny.

Źródłem zaopatrzenia w wodę są zbiorniki wód podziemnych: kredowy i czwartorzę-

dowy. Duża często zawartość Fe i Mn w wodzie powoduje konieczność jej uzdatniania przez

odżelazienie i odmanganienie.

Stan jakości wód powierzchniowych (punkty monitoringowe na Radomce i Tymiance)

jest zły. Wody są skażone ściekami i spływami zanieczyszczeń z terenów uprawnych (środki

ochrony roślin, nawozy). Do ważnych zadań gmin należy także uporządkowanie gospodarki

odpadami. Na obszarze arkusza, zwykle w starych wyrobiskach, występują liczne nielegalne

wysypiska śmieci.

41

Niewielkie fragmenty obszaru arkusza (północno-zachodnie i południowo-wschodnie

naroże) wchodzą w obręb obszarów chronionych Natura 2000. Znacznie większe rozprze-

strzenienie ma w północno-zachodniej części terenu Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina

Rzeki Pilicy i Drzewiczki. Dużą wartość przyrodniczą ma kompleks leśny, który jest pozosta-

łością Puszczy Stromieckiej.

Warunki geologiczno-inżynierskie są na omawianym terenie zróżnicowane i często

niekorzystne, przede wszystkim z powodu płytkiego występowania wody gruntowej (tereny

podmokłe).

Na terenie objętym arkuszem Jedlińsk wyznaczono obszary predysponowane do skła-

dowania odpadów obojętnych. Naturalną izolującą barierę geologiczną stanowią tu gliny zwa-

łowe zlodowaceń środkowopolskich (Odry i Warty), budujące strefę przypowierzchniową

wysoczyzny lodowcowej.

Pod kątem składowania odpadów komunalnych można rozpatrywać tereny wskazane

w rejonie miejscowości Wierzchowiny, Wola Goryńska i Jedlanka, gdzie nawiercono gliny

zwałowe o dużych miąższościach, oraz rejon Studni, gdzie pod glinami o miąższości 18,5 m

występuje pakiet iłów czwartorzędowych 6,5 m miąższości. Iły czwartorzędowe występujące

na głębokości do 10 m stwierdzono w rejonie Budek Wierzchowskich (1,1 m miąższości),

Piaseczna (6 m), 750 m na zachód od Górnej Woli (1 m).

Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod kątem składowania odpadów w więk-

szości wskazanych obszarów są korzystne – stopień zagrożenia wód poziomów użytkowych

jest niski i bardzo niski, podrzędnie średni i wysoki.

Wyrobiska eksploatowanych złóż oraz punkty lokalnej eksploatacji kruszyw zlokali-

zowane są na obszarach bezwzględnie wyłączonych z możliwości składowania odpadów.

Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu

przestrzennym mogą być rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla

środowiska i zdrowia ludzi bądź pogarszających stan środowiska.

XIV. Literatura

BROCŁAWIK W., RADOMSKI T., 1994 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kate-

gorii C1 złoża piasków „Pągowiec” w miejscowości Pągowiec. Centr. Arch. Geol,

Warszawa.

CIUK E., PIWOCKI M., 1990 – Mapa złóż węgli brunatnych i perspektyw ich występowania

w Polsce 1:500 000. Wyd. Geol., Warszawa.

42

DOMAŃSKA Z., 1981 – Sprawozdanie z prac geologiczno-badawczych dla określenia wa-

runków występowania surowców ilastych ceramiki budowlanej na terenie woj. ra-

domskiego, Centr. Arch. Geol., Warszawa.

DYDUCH-FALNIOWSKA A. (red.), 1999 – CORINE – Ostoje przyrody w Polsce. Inst.

Ochr. Przyr., PAN, Kraków.

FABIANOWSKI W., 1996 – Inwentaryzacja zasobów kopalin i wód podziemnych

z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska – gmina Jedlińsk. Woj. Arch.

Geol. Urz. Marsz., Warszawa.

GÓRNY M., 2007 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Nowy Kiełbów

NB” w kat. C1, Centr. Arch. Geol, Warszawa.

Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Państw.

Inst. Geol., Warszawa.

JASKANIS D., 1998 – Katalog stanowisk archeologicznych objętych rejestrem zabytków nie-

ruchomych w Polsce. Zesz. Generalnego Konserwatora Zabytków. Archeologia,

z. 2, Wyd. Stow. Nauk. Archeologów Polskich, Warszawa.

KASIŃSKI J.R., MAZUREK S., PIWOCKI M., 2006 – Waloryzacja i ranking złóż węgla

brunatnego w Polsce. Prace Państw. Inst. Geol., CLXXXVII, Warszawa.

KAWULAK M., NIEĆ M., 2004 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000,

arkusz Jedlińsk (671). Państw. Inst. Geol., Warszawa.

KLECZKOWSKI A.S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziem-

nych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000.

AGH, Kraków.

KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

KOZYDRA Z., PIWOCKI M., 1983 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla brunatnego

„Wola Owadowska” w kategorii B+C2, Centr. Arch. Geol, Warszawa.

KRASSOWSKA A. (red.), 1977 – Białobrzegi IG-1. Profile Głębokich Otworów Wiertni-

czych Instytutu Geologicznego, z. 28. Wyd. Geol., Warszawa.

KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2008 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do

występowania ruchów masowych w województwie mazowieckim, Centr. Arch.

Geol, Warszawa.

KWAPISZ B., 1967 – Sprawozdanie z geologicznych prac zwiadowczych za piaskami

w miejscowości Podlesie, gromada Stromiec, powiat Białobrzegi. Woj. Arch. Geol.

Urz. Marsz., Warszawa.

43

LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska –

Wyd. Fundacja IUCN-Poland, Warszawa.

LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol.,

Warszawa.

LORENC H. (red.), 2005 – Atlas klimatu Polski. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej,

Warszawa.

MAKOWSKA A., 1968a – Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Radom, wydanie B.

Wyd. Geol., Warszawa.

MAKOWSKA A., 1968b – Objaśnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, wydanie A

i B, ark. Radom. Wyd. Geol., Warszawa.

MAKOWSKA A., 1969 – Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Radom, wydanie A.

Wyd. Geol., Warszawa.

MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna

Polski 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MARZEC M., 1987 – Dokumentacja geologiczna złóż węgla brunatnego „Głowaczów”

i „Owadów” w kategorii C2. CAG, Warszawa.

MRÓZ W., 1992a – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych oraz ujęć wód podziemnych

z uwzględnieniem ochrony środowiska gminy i miasta Białobrzegi. Woj. Arch. Ge-

ol. Urz. Marsz., Warszawa.

MRÓZ W., 1992b – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych oraz ujęć wód podziemnych

z uwzględnieniem ochrony środowiska gminy i miasta Stromiec. Woj. Arch. Geol.

Urz. Marsz., Warszawa.

MRÓZ W., 1996 – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów

ochrony środowiska gminy Stara Błotnica. Woj. Arch. Geol. Urz. Marsz., Warsza-

wa.

NEY R., 1988 – Znaczenie małych złóż węgla brunatnego dla pozyskania pierwotnych nośni-

ków energii dla potrzeb lokalnych. W: Problematyka wykorzystania małych po-

wierzchniowych złóż węgla brunatnego dla potrzeb gospodarki lokalnej. Wyd.

AGH, Kraków.

NOSEK M., 1963 – Sprawozdanie z poszukiwań złóż węgla brunatnego w rejonie Białobrze-

gi – Jedlińsk – Głowaczów pow. białobrzeski, radomski i kozienicki, woj. kielec-

kie. CAG, Warszawa.

NOSEK M., 1968 – Trzeciorzęd pomiędzy Białobrzegami, Bukownem i Jedlińskiem. Biul. IG

nr 208. Z badań złóż węgli brunatnych w Polsce, t. II.

44

OSTRZYŻEK S., DEMBEK W. (red.), 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfo-

wych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej, z ustaleniem

i uwzględnieniem wymogów związanych ochroną i kształtowaniem środowiska.

Centr. Arch. Geol, Warszawa.

PĘCZKOWSKA B., FIGIEL Z., 1995 – Inwentaryzacja zasobów kopalin i wód podziemnych

z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska – gmina Jastrzębia. Woj. Arch.

Geol. Urz. Marsz., Warszawa.

PIĄTKIEWICZ A., SKÓRSKI W., 1969 – Sprawozdanie geologiczne z prac zwiadowczych

za piaskami budowlanymi w rejonie miejscowości Owadów – Wojciechów, Barto-

dzieje i Sowie Góry – Biały Ług. Woj. Arch. Geol. Urz. Marsz., Warszawa.

PŁONCZYŃSKI J., 2006 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz

Jedlińsk (671). Centr. Arch. Geol, Warszawa.

RADOMSKA H., 2005 – Dokumentacja geologiczna złoża piasków „Ludwików” w kat. C1

w miejscowości Ludwików. Centr. Arch. Geol, Warszawa.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 18 grudnia 2001 r. w sprawie kryteriów bilan-

sowości złóż kopalin (DzU z 2001 r., nr 153, poz. 1774).

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako-

ści gleby oraz standardów jakości ziemi. (DzU z 2002 r., nr 165, poz. 1359).

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych

wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim po-

winny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. (DzU z 2003 r., nr 61,

poz. 251).

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 czerwca 2005 r. zmieniające rozporządzenie

w sprawie kryteriów bilansowości złóż kopalin. (DzU z 2005 r., nr 116, poz. 978).

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfi-

kacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (DzU z 2008 r., nr 162, poz.

1008).

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 października 2008 r. zmieniające rozporzą-

dzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (DzU z 2008

r., nr 198, poz..1226).

Rozporządzenie nr 1 Wojewody Mazowieckiego z dnia 6 stycznia 2009 r. zmieniające roz-

porządzenie w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu Dolina Rzeki Pilicy

i Drzewiczki (Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego 2009).

45

RUDZIŃSKA-ZAPAŚNIK T., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, ar-

kusz Jedlińsk (671). Państw. Inst. Geol. Warszawa.

STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy

radioekologiczne Polski. Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma

w Polsce. Mapa stężeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Państw. Inst. Geol., War-

szawa.

STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy

radioekologiczne Polski. Część II. Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce.

Skala 1:750 00. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

UBERMAN R. (red.), 1983a – Opracowanie koncepcji zagospodarowania złóż węgla brunat-

nego „Wola Owadowska” i „Jastrzębia” w woj. radomskim dla celów lokalnych.

Etap I. Arch. Inst. Sur. Energ. AGH, Kraków.

UBERMAN R. (red.), 1983b – Studium metodologiczne możliwości zagospodarowania gór-

niczego małych złóż węgla brunatnego położonych w obrębie tarasów rzecznych

w warunkach zwiększonego zawodnienia, na przykładzie niektórych złóż w rejonie

radomskim. Arch. Inst. Sur. Energ. AGH, Kraków.

UBERMAN R. (red.), 1983c – Studium wariantowe eksploatacji złoża „Wola Owadowska”

koło Radomia. Etap II. Arch. Inst. Sur. Energ. AGH, Kraków.

UBERMAN R. (red.), 1984 – Studium metodologiczne możliwości zagospodarowania ma-

łych złóż węgla brunatnego ze szczególnym uwzględnieniem selektywnej eksploat-

acji węgla i kopalin towarzyszących na przykładzie złoża „Jastrzębia”. Arch. Inst.

Sur. Energ. AGH, Kraków.

Ustawa o odpadach dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU z 2007 r., nr 39, poz. 251, tekst jednolity

z późniejszymi zmianami).

WOŁKOWICZ S., CHOROMAŃSKI D., WOŁKOWICZ W., 2003 – Inwentaryzacja i bada-

nia wpływu składowisk przeterminowanych środków ochrony roślin na terenie wo-

jewództwa mazowieckiego. Centr. Arch. Geol, Warszawa.

WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMIŃSKI M. (red.), 2009 – Bilans zasobów i wód pod-

ziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2008 r. Ministerstwo Środowiska, Państw.

Inst. Geol., Warszawa.

Zarządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Mineralnych i Leśnictwa z dnia

25 czerwca 1990 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody (MP z 1990 r., nr 31,

poz. 248).

46

ŻURAK J., 1976 – Karta rejestracyjna złoża piasków budowlanych „Biały Ług” w rejonie

miejscowości Biały Ług, gmina Jedlińsk. Woj. Arch. Geol. Urz. Marsz., Warszawa.

Rozwiązania skrótów nazw archiwów wykazanych w spisie literatury:

Centr. Arch. Geol., Warszawa – Centralne Archiwum Geologiczne, Państwowy Instytut Geologiczny

w Warszawie, ul. Rakowiecka 4.

Woj. Arch. Geol. Urz. Marsz., Warszawa – Wojewódzkie Archiwum Geologiczne Urzędu Marszałkow-

skiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie, ul. W. Skoczylasa 4.