Arhitektura Nov Vek 1

59

Книгата Архитектурата, скулптура-та и сликарството на новиот век од проф.д-р Михаил Токарев, претставува темелно остварување, поткрепено со факти од реле-вантната светска литература. Авторскиот придонес особено е видлив во динамична-та мисла што го сочинува основниот ком-позициски распоред на целава материја. Архитектурата и уметноста на ренесанса-та, барокот, рококо-стилот, а потоа на нео-класицизмот, романтизмот и на реализмот, темелно се обработени и илустрирани низ соодветни графички и фото-прилози, што претставува уште една важна карактерис-тика на ова дело, кога е во прашање негова-та јасност и прегледност.

Сметаме дека неповолната состојба со расположивата литература од областа на историјата на архитектурата и уметноста на новиот век кај нас, ја истакнува потре-бата од пополнување на една голема праз-нина во изданијата на македонски јазик. Голем придонес во таа насока претставува објавувањето на ова дело, како прва книга

од таа област во нашата земја. Со своите квалитети во поглед на содржинската, пе-дагошката и научната вредност, таа заслу-жено им станува достапна на студентите по архитектура, по историја на уметноста, дипломираните архитекти, но и на поши-роката културна јавност.

Комисијата го нагласува квалитетот во организацијата на предметната материја, начинот на нејзината обработка и излагање, како и педагошкиот и научниот пристап на авторот. Поради наведените квалитети на оваа книга, комисијата со задоволство им ја препорачува на читателите. *

* Заклучок на рецензионата комисија, прифатен од Наставно-научниот совет на Архитектонскиот факултет, Скопје, во состав:

Проф. Александар Никољски, д.и.аПроф. м-р Владимир Георгиевски, акад.

сликарПроф. д-р Мирослав Грчев, д.и.а

MIHAIL TOKAREV MIHAIL TOKAREV MIHAIL TOKAREV MIHAIL TOKAREV MIHAIL TOKAREV

ARHITEKTURATA, SKULPTURATAARHITEKTURATA, SKULPTURATAARHITEKTURATA, SKULPTURATAARHITEKTURATA, SKULPTURATAARHITEKTURATA, SKULPTURATAI SLIKARSTVOTO NA NOVIOT VEKI SLIKARSTVOTO NA NOVIOT VEKI SLIKARSTVOTO NA NOVIOT VEKI SLIKARSTVOTO NA NOVIOT VEKI SLIKARSTVOTO NA NOVIOT VEK

UPAUPAUPAUPAUPASkopje. 1999Skopje. 1999Skopje. 1999Skopje. 1999Skopje. 1999

Posebno izdanie

Izdava~:UPA Enterprise

Za izdava~ot:Qup~o Palevski

Recenzenti:Prof. Aleksandar NikoqskiProf. m-r Vladimir GeorgievskiProf. d-r Miroslav Gr~ev

Urednik i tehni~ki urednik:Avtorot

Lektura:M-r Iskra Dimkova

Prevod na angliski:Elena Apostolova

Korektura:Donka Tokareva i avtorot

Dizajn i layout:Dizajn studio "Bauhaus" i avtorot

Naslovna strana:Dimitar Gligorov i avtorot

Pe~at: UPA Enterprise

Tira`: 1000 primeroci

Odobreno od Nastavno-nau~niot sovetNa Arhitektonskiot fakultet priUniverzitetot "Sv. Kril i Metodij",Skopje, so Odluka br. 0801-8/31 od31.10.1997 god. kako osnoven u~ebnik

Kakov bilo vid razmnoùvawe naknigava e nedozvoleno bez pismenoodobrenie od avtorot

Special edition

Published by:UPA Enterprise

Publisher:Ljupcho Palevski

Reviewers:Prof. Aleksandar NikoljskiProf. Vladimir Georgievski, M Sc.Prof. Miroslav Grchev Ph.D.

Editor and technical editor:The Author

Language Editor:Iskra Panovska-Dimkova, M.Sc.

Translated into English by:Elena Apostolova

Revision:Donka Tokareva and the author

Design and layout:Design studio "Bauhaus" and the author

Cover design:Dimitar Gligorov and the autor

Print: UPA Enterprise

Circulation: 1000 copies

Approved by the Scientific Study Councilat the Faculty of Architecture of theUniversity "St. Cyril and Methodius",Skopje, with the Approval no. 0801-8/31 from31.10.1997 as basic textbook

No part of this book may be reproducedwithout prior permission, in written, from the author

ARHITEKTURATA, SKULPTURATA IARHITEKTURATA, SKULPTURATA IARHITEKTURATA, SKULPTURATA IARHITEKTURATA, SKULPTURATA IARHITEKTURATA, SKULPTURATA ISLIKARSTVOTO NA NOVIOT VEKSLIKARSTVOTO NA NOVIOT VEKSLIKARSTVOTO NA NOVIOT VEKSLIKARSTVOTO NA NOVIOT VEKSLIKARSTVOTO NA NOVIOT VEK

ARHITEKTURATA, SKULPTURATA I SLIKARSTVOTOARHITEKTURATA, SKULPTURATA I SLIKARSTVOTOARHITEKTURATA, SKULPTURATA I SLIKARSTVOTOARHITEKTURATA, SKULPTURATA I SLIKARSTVOTOARHITEKTURATA, SKULPTURATA I SLIKARSTVOTONA MANUFAKTURNOTO OP[TESTVONA MANUFAKTURNOTO OP[TESTVONA MANUFAKTURNOTO OP[TESTVONA MANUFAKTURNOTO OP[TESTVONA MANUFAKTURNOTO OP[TESTVO

ARCHITECTURE, SCULPTURE AND PAINTINGIN THE NEW ERA OF ARCHITECTURE

ARCHITECTURE, SCULPTURE AND PAINTING OFTHE MANUFACTURING SOCIETY

S O D R @ I N A

PredgovorV o v e dIntroduction

P R V D E L

R E N E S A N S A

I. ARHITEKTURATA, SKULPTURATA I SLIKARSTVOTO VO ITALIJA

A. ARHITEKTURATA NA RANATA RENESANSA

FirencaFilipo BruneleskiMikeloco di BartolomeoLeone Batista AlbertiBernardo Roselino, Benedeto DamajanoSimone Kronaka, Xulijano iAntonio da Sangalo - Postariot

VenecijaPalatiOp{testveni objekti, crkviArhitekti: Xovani i Bartolomeo BonLombardi (Pjetro, Xorxo)Moro Kadu~i, Antonio Rico, Gambelo

R i mRekonstrukcija na gradot(Alberti, Roselino), Pjetrasanta

MilanoFerini, Filaret,SolariAmadeo, Donato Bramante

Pavija: Amadeo, BramanteVerona: Fra XokondoUrbino: Lu~ano Laurana

B. SKULPTURATA NA RANATA RENESANSA

FirencaLorenco Giberti, DonateloAndrea del VerokioDesiderio da SetiwanoLuka i Andrea dela Robija

Siena: Jakopo dela Kver~a

V. SLIKARSTVOTO NA RANATA RENESANSA

Predvesniciîmabue, Du~o, Xoto, Simone Martini

FirencaMaza~o, Fra Filipo LipiPaolo U~elo, Andrea del KastawoPolajuolo, Andrea del VerokioSandro Boti~eli, Domeniko Venecijano

Umbrija:Pjero dela Fran~eska, Luka SiworeliPinturikio, Peruxino

Padova: Andrea Mantewa

VenecijaAntonelo da MesinaXentile i Xovani BeliniVitore Karpa~o

G. ARHITEKTURATA NA VISOKATA RENESANSA

R i mDonato Bramante, Rafael SantiBaltazare PeruciAntonio da Sangalo - PomladiotMikelanxelo Buonaroti

Severna Italija i VenecijaXulio Romano, Mikele SanmikeliSebastijano SerlioJakopo-Tati Sansovino

D. ARHITEKTURATA NA DOCNATA RENESANSA

R i mViwola, Dela Porta, Domeniko Fontana

FirencaXorxo Vazari, Baltazare Amanati

Xenova: Galeaco Alesi

Vi~enca i VenecijaAndrea Paladio, Vi~enco Skamoci

136

11

13151920222324

252627

29

31

323333

34

35373839

39

40

41424344

4547

48

495052

53

54585960

656969

72

74

76

76

\. SLIKARSTVOTO I SKULPTURATA NA XVI VEK

Leonardo da Vin~i, Rafael SantiBeltrafi, Solari, Del Sarto, KorexoMikelanxelo BuonarotiBenvenuto ̂ elini, @an Bulow

VenecijaXorxone, Ticijan, TintoretoPaolo Veroneze, Jakopo-Tati Sansovino

II. ARHITEKTURATA, SKULPTURATA I SLIKARSTVOTO VO OSTANATITE EVROPSKI ZEMJI

A. RENESANSNATA ARHITEKTURA

FrancijaRana renesansa (stil Fransoá I)Visoka renesansa (Cvetno doba)@an Bilán, Filibér Delôrm, Pjer Leskô

[panijaRana renesansa, visoka renesansa

PortugalijaAnglijaNizozemjeGermanijaAvstrijaPolskaRusijaDalmacija

B. SLIKARSTVOTO I SKULPTURATA

NizozemjePredvesniciStaronizozemna {kolaVisoka renesansa

[panija: El GrekoFrancijaGermanija: Direr, KranahGrinenvald, Aldorfer, Holbajn

V T O R D E L

BAROK, ROKOKO, KLASICIZAM,ROMANTIZAM I REALIZAM

I. BAROK I ROKOKO

A. ARHITEKTURATA NA BAROKOT

Italija, RimKarlo Maderna, Lorenco BerniniFran~esko Boromini, Da KortonaKarlo Rajnaldi

Severna Italija: Longena, GvariniJu`na Italija: Rozario Galjardi

FrancijaPrva polovina na XVII vekDe Bros, Lemersjé, Fransoá MansárVtora polovina na XVII vek, stil Luj XIVDvorci: Vo-le-Vikônt, Versáj, LuvrLuj le Vo, [arl Lebrén, André le Notr@il-Arduén Mansár

AvstrijaFon Erlah, Fon Hildebrant, Prandtauer

GermanijaMinhen: Bra}a Asam, bra}a CimermanDrezden: Daniel Popelman, Georg BerVircburg: Baltazar NojmanBerlin: Andreas [literHajdelberg: Johanes S{a{

AnglijaInigo Xons, Xon Veb, Kristofer RenXems Xibs, Xon Venbru, Xon Vud

Belgija, HolandijaBelgija, HolandijaBelgija, HolandijaBelgija, HolandijaBelgija, Holandija

[panijaGomes de Mora, Del Plasa, DonosoBautista, ̂ urigera, Pedro RiberaDe Toro, De Andrade

PortugalijaMeksiko, Brazilê{ka, PolskaRusija: Trezini, Kvarengi, RastreliKokorinov, Delamot

Ju`noslovenski zemjiSlovenija, HrvatskaDalmacija, DubrovnikVojvodina, Belgrad

83919298

99103

107108112112

115

118119121124127128130132

136

137140

141143147149

155

156160163

164166

167168170

173174

176

180181183184184

185187

187

191192193194

195196199201

205206207

B. SLIKARSTVOTO I SKULPTURATA NA BAROKOT

ItalijaKaravaxo, Anibale Kara~iGvido Reni, Gver~ino, BerniniDa Kortona, Andrea Poco

[panijaRibera, Zurbaran, Velaskez, Muriljo

FlandrijaPiter Pol Rubens, Antoán van DajkJordans, Tenirs, [najder

HolandijaFrans Hals, Rembrant van RijnVan Delft, De Hoh, TerborhSten, Van Rojsdal, Hobema

Francija@or` de la Tur, Bra}a Le NenPusén, Lorén, Lebrén

V. ROKOKO - ARHITEKTURA

FrancijaFrancijaFrancijaFrancijaFrancijaDe Kot, @ermén Bofrán, @ak Kurtôn

Germanija:Germanija:Germanija:Germanija:Germanija: Fon KnobelsdorfItalija: Salvi, Juvara, Fuga

G. ROKOKO - SLIKARSTVO I SKULPTURA

FrancijaVatô, Bu{é, Moris-Kventín de la Tur[ardén, Fragonár, Falkoné, Klodijôn

Anglija: Hogart, Gejnsboro, Rejnolds

Italija: Kanaleto, Ri~iGvardi,Tiepolo

II. KLASICIZAM, ROMANTIZAM I REALIZAM

A. KLASICIZAM I NEOKLASICIZAM

Arhitekturata na klasicizmotvo Francija@ak-An ̀Gabriél, Suflô, Viktor Luj

Arhitekturata na neoklasicizmot:FrancijaGermanijaAvstro-UngarijaAnglijaSoedineti Amerikanski DràviRusija

Slikarstvoto i skulpturata naneoklasicizmot vo Francija

David, Pridôn, @erárGro, Engr, Kanova

[panijaFrancisko Goja

B. ROMANTIZAM I REALIZAM

Arhitekturata na romantizmot:

Francija, AnglijaAvstro-Ungarija, GermanijaJu`noslovenski zemji:Srbija, Slovenija, HrvatskaBosna, Makedonija, Bugarija

Slikarstvoto i skulpturatana romantizmot:

AnglijaKonstejbl,Tarner

Francija@erikô, Delakroá, Fransoá Rid, Karpô

Arhitekturata na konstruktivizmoti racionalizmot:Hitôrf, Labröst, BaltárPekston, Elis, Mengoni

Slikarstvoto na realizmotvo FrancijaMijé, Korô, Rusô, Domié, Kurbé

Germanija: Mencel, Lajbl

OBJASNUVAWE NA POVA@NITEPOIMI

KORISTENA LITERATURA

POTEKLO NA ILUSTRACIITESO DETALEN PREGLED NAKORISTENATA LITERATURA

209212214

215

219221

222225226

226228

230

231

232234

235237

239

242244

247

248249251252253254255

258260

261

264267268269270

274

275

278279

280

283

285

293

295

Lorenco Giberti. Avram go ̀ rtvuva Isak, 1402. Pozlaten bronzen reljef,46 h 40 cm, Firenca, Barxelo.

1

P R E D G O V O R

Potrebna e dolgotrajna podgotovka i temelno prou~uvawe, no, isto taka, i relativnogolema hrabrost za ~ovek da se re{i i da napi{e kniga vo koja }e se obrabotuva materi-jata od oblasta na arhitekturata, skulpturata i slikarstvoto na noviot vek. Navistina,pokraj znaeweto, potrebna e i hrabrost za da se soo~ite so delata na genijalnite tvorci,koi ja odbeleàa epohata na noviot vek. Dobar del od nivnite ostvaruvawa pretstavuvanajvozvi{en rezultat na ~ove~kiot um i race, pred koj ~estopati zapira ~ove~kiot zdiv.Zatoa, kulturno-istoriskoto nasledstvo na noviot vek pretstavuva dragocena labo-ratorija za produktivni arhitektonski i umetni~ki istraùvawa, kako cvrsta osnova zaizgradba na sovremenata kreativna misla. Ednostavno re~eno, nevozmo`no e da se postignekakva bilo avtorska originalnost vo sovremenoto tvore{tvo, do kolku dobro ne sepoznavaat zna~ajnite primeri sozdadeni vo epohata na noviot vek.

Sre}na okolnost e {to vo evropski, pa i vo svetski ramki postojat golem broj knigi,koi na eden ili na drug na~in ja obrabotuvaat arhitekturata, skulpturata i slikarstvotona noviot vek. Osnovopolo`nik na taa istorija, sekako, e Xorxo Vazari, koj gi ima opi-{ano ̀ ivotite i delata na svoite prethodnici i sovremenici, golemite renesansni maj-stori. Postepeno, ovoj vid literatura se pro{iruva niz Evropa i svetot, stanuvaj}i ednaod najzna~ajnite komponenti na arhitektonsko-umetni~koto obrazovanie. Po II svetskavojna, taa literatura se pojavuva i na Balkanskiot Poluostrov, najprvin vo vid na prevodiod poznati svetski avtori, a potoa i kako delumen avtorski pridones na doma{niteistori~ari i teoreti~ari na arhitekturata, skulpturata i slikarstvoto.

Literatura od oblasta na istorijata na arhitekturata, skulpturata i slikarstvotona noviot vek, dosega ne e izdadena na makedonski jazik poradi pove}e pri~ini. Verojat-no deka najgolemata pri~ina e od ekonomski karakter, no i poradi maliot pazar {to nemoè da apsorbira pogolem tira`. Pe~ateweto na taa literatura e relativno skapo, po-radi golemiot broj grafi~ki i fotoprilozi, od koi dobar del mora da bide pretstavenvo kolor. Kako rezultat na toa, nastavnicite, studentite i kulturnata javnost bea prinu-deni da se sluàt so dostapnata literatura na srodnite slovenski ili svetski jazici.Sekako deka takvoto po{iroko obrazovanie treba da prodolì i ponatamu, no vreme e dase zapo~ne i so popolnuvawe na golemata praznina vo ovaa materija i na makedonski ja-zik.

Vo dosega{nata obrabotka na ovaa sloèna materija, ramnopravno se upotrebuvanidva pristapa: oddelno ili zaedni~ko tretirawe na arhitekturata, skulpturata i na sli-karstvoto. Sekako deka vtoriot pristap e posoodveten, bidej}i vo vremeto na noviot vekpostignata e celosna sinteza na arhitekturata, skulpturata i slikarstvoto. Arhitek-turata, skulpturata i slikarstvoto, osven {to se integralno povrzani vo nivnata ma-terijalizacija, tie se nerazdvojni i vo tvore~kiot opus na golemite majstori na noviotvek. Za vreme na noviot vek ne postoi dilemata dali arhitekturata e umetnost ili ne.Ednostavno, taa se priznava kako majka na site umetnosti, koi moàt slobodno da se raz-vivaat pod nejzinoto krilo. Koga zboruvame za integracija na umetnosta so arhitekturata,pritoa mislime, pred sî na likovnite umetnosti: slikarstvoto i skulpturata.

Bidej}i ovaa kniga e nameneta, pred sî, za studentite po arhitektura, vo nejzinatasodrìna najmnogu e opfatena arhitekturata, kako vrvna umetnost na prostornoto tvo-re{tvo. Slikarstvoto i skulpturata zafa}aat neophoden minimum za da se postavipotrebnata relacija so arhitekturata. Vkupniot obem na obrabotenata materija edimenzioniran taka, {to moè da se izloì vo ramkite na 45-60 {kolski ~asa. Pripredavaweto na materijata predvideno e tekstot da bide vizuelno pridruèn so nad 1400

2

grafi~ki i fotoprilozi. Od tehni~ki, a pred sî od ekonomski pri~ini vo knigava moèada bidat prezentirani okolu 600 karakteristi~ni prilozi. Do kolku se iznajdatpotrebnite finansiski sredstva za izrabotka i soodveten kompjuterski softver toga{na studentite i na ostanatite zainteresirani }e im bidat dostapni site relevantnigrafi~ki i fotoprilozi, koi pocelosno gi ilustriraat najzna~ajnite dela od epohata nanoviot vek.

Na krajot od knigata, od koristenata literatura, daden e potesen izbor na knigi {tose dostapni vo na{eto kulturno podnebje, a koi ovozmoùvaat podetalno prou~uvawe napredmetnata materija. Bibliografijata na sekoja od tie knigi upatuva na dopolnitelniizvori za podetalni prou~uvawa na oddelni poglavja od ovaa materija. Po{irok spisokna koristenata literatura moè da se najde vo pregledot Poteklo na ilustraciite, kade{to pod sekoj naslov se ozna~eni prezemenite prilozi od negovata sodrìna.

Najposle, koga knigata se nao|a pred pe~atewe, avtorot se pra{uva koj e negoviotpridones vo nejzinoto sozdavawe? Sekako deka toj ne moè da pretendira na nekoj osobenavtorski dostrel, bidej}i vo takov vid kniga - u~ebnik, toa e re~isi nevozmo`no. Gole-miot vremenski i prostoren raspon i golemiot broj sozdadeni dela, vedna{ vo osnova jaurivaat sekoja ambicija za celosno individualno istraùvawe na taa obemna materija.Za takvo ne{to bi bile potrebni golemi materijalni sredstva i pove}e od eden ~ove~kiìvot.

Zatoa, pogolemiot del od materijata sodràna vo knigata, ednostavno e prezemen odbrojnata literatura, kako vo pogled na grafi~kite i fotoprilozite taka i vo pogled nanivniot komentar. Poradi toa, avtorskiot pridones se sostoi, pred sî vo izborot na po-zna~ajnite arhitektonski i umetni~ki {koli, avtori i dela, kako i vo kriti~koto pre-ispituvawe na postojnite izvori.

Bele{kite i navodite vo tekstot upatuvaat na bibliografskite izvori vo koi pred-metnata materija e podetalno obrabotena, ili od koi e prezemen navedeniot komentar.

Transkripcijata na tu|ite imiwa vo ovaa kniga e napravena spored "Pravopisot namakedonskiot literaturen jazik" (Treto izdanie, Prosvetno delo, Skopje, 1986). Zaradiposoodvetna usna interpretacija, na imiwata od francusko poteklo ozna~ena e mes-topolo`bata na akcentot.

BlagodarnostBlagodarnostBlagodarnostBlagodarnostBlagodarnost

Realizacijata na ovoj sloèn zafat, ne }e be{e ovozmoèna bez poddr{kata na do-bronamernite poedinci i institucii. Za mojot prodlabo~en interes za arhitekturata,skulpturata i slikarstvoto na noviot vek, najmnogu e zasluèn mojot profesor, akademikKrum Tomovski. Dragocena be{e pomo{ta na Arhitektonskiot fakultet vo ekonomski itehni~ki pogled. Ve{tite race na Rodna Hristova vo relativno kuso vreme go vnesoatekstot vo kompjuter, vo {to golema pomo{ pruì i Daniela Stojanova. Arhitektot Vlat-ko Stefanovski pokaà golema ve{tina vo kompjuterskata podgotovka na knigata. Spon-zorite, dizajn studioto Bauhaus, izdava~ot UPA Enterprajz ovozmoìja knigata da sepojavi pred studentite i po{irokata javnost. Nekoi kolegi i studenti mi pomognaa dadojdam do oddelni knigi, grafi~ki ili fotoprilozi.

Na site navedeni avtori, poedinci i institucii, koi na kakov i da e na~in go pomog-naa izdavaweto na ovaa kniga, srde~no im blagodaram.

Skopje, 1998 god. A v t o r o t

3

V O V E D

Epohata na noviot vek go zafa}a periodot od po~etokot na XV do krajot na XIX vek,odnosno od pojavata na manufakturnoto, pa sî do pojavata na industriskoto proizvod-stvo. Vo toj period od {est veka tvorat golem broj svetli umovi i rasko{ni talenti voistorijata na civilizacijata. Tie go gradat razvitokot na novata kultura vrz osnovitena zna~ajnite dostigawa od vremeto na stariot i na sredniot vek. Za vreme na noviot vek,robovladelskiot sistem od stariot vek i feudalniot sistem od sredniot vek se zamenetiso op{testvo na slobodno gra|anstvo, koe gi sozdava uslovite za pojavata na buròazijata.ôvekot, pokraj so fizi~ka, se steknuva i so duhovna sloboda, preku postepenoto kinewena religioznite stegi. Za toa mnogu pridonesuva {ireweto na prosvetata, potpomognatood novonajdeniot na~in za razmnoùvawe knigi - pe~atnicata. Pe~atenite izvori gopomagaat razvitokot na arhitekturata, skulpturata i slikarstvoto i istovremeno sesvedoci na nivniot napredok.

Za vreme na noviot vek, za relativno kus period se slu~uvaat golemi op{testveno-ekonomski promeni, {to imaat direktno vlijanie vrz arhitekturata, skulpturata i sli-karstvoto. Pova`ni od niv se slednive:- Gradskite naselbi se ve}e dobro organizirani;- Buròazijata e vo postojan raste` so site svoi karakteristiki;- Se otkrivaat novi morski pati{ta i novi zemji;- Manufakturata i trgovijata doa|aat do celosen izraz;- ôvekot se osloboduva od te{kiot pritisok na religijata;- Prosvetata se pro{iruva me|u oslobodenoto gra|anstvo;- Doa|a do procut na humanizmot vo vid na kulturno dvièwe {to se stremi kon novoprosvetuvawe, bazirano vrz anti~kite primeri. Negovite temeli gi postavija: Dante,Petrarka i Boka~o, a go proslavi golemiot humanist na renesansata, Erazmo od Holandija;- Duhot na slobodata e prisuten vo pove}e evropski zemji, pa duri i crkovnite poglavaripokaùvaat sî pogolem interes za svetovniot ìvot.

Vo epohata na noviot vek, me|u organiziranite gradski naselbi zapo~nuva natprevarza prevlast na politi~ko, trgovsko i umetni~ko pole. Se pojavuva plejada na filozofi,politi~ari, literati, arhitekti, umetnici i nau~nici. Tie gi sozdavaat uslovite za pro-cut na humanizmot vo golem broj evropski dràvi. Bidej}i ~ovekot ja ima izgubeno du-hovnata ramnoteà vospostavena vrz dolgovekovnite religiozni dogmi, se javuva potre-bata od barawe nova ramnoteà.

Uslovite za vospostavuvawe na novata ramnoteà se najpovolni vo Italija, kade serazvivaat vrz osnova na anti~kata rimska tradicija. Vsu{nost, srednovekovniot evrop-ski duh navlegol vo Italija samo tolku kolku {to bilo potrebno za da se predizvikarevolt protiv nego. Toj revolt nabrgu se pretvora vo eksplozija, koja vo vid na edna pre-rodba, pod imeto renesansa se {iri niz cela Evropa. Taka, Evropa nabrgu go pronao|astariot, zaboraven pat na anti~kite umetnosti. Po primerot na Italija, po toj pat }etrgnat i ostanatite zemji na zapadna Evropa. Golemite evropski osvojuva~i, okupiraj}idelovi od Italija, vsu{nost, samite }e bidat okupirani od novite idei na humanisti~-kata italijanska kultura.

Vo evropskata kultura, po~nuvaj}i od XV vek, nastanuva period na konstanten razvoj,bez stagnacija, so postojan napredok kon novi i novi kvaliteti. Ponekoga{, poradi ne-strplivosta za poskoro dostignuvawe na zamislenite ideali, }e doa|a do preteruvawa sokoi povremeno }e bidat zagrozuvani prethodno postignatite dobri rezultati.

4

Vo tekot na XVI vek, se pojavuvaat talentirani individualci so silen temperament,koi na sopstven na~in gi interpretiraat postavenite ideali od noviot vek. Italijanskatarenesansa vo toj period, na ~ove{tvoto mu ima dadeno golem broj genijalci od oblasta naarhitekturata, skulpturata i slikarstvoto. Tie sozdavaat takvi stilovi, koi ve}e nepretstavuvaat samo prerodba na antikata, tuku svoevidna karakteristi~na umetnost nanoviot vek. Teoretskite i prakti~nite dostreli na arhitektite: Bruneleski, Alberti,Bramante, Viwola, Paladio i drugi, }e dostignat svetska slava, vo ista mera kako iumetni~kite dostreli na: Donatelo, Maza~o, Rafael, Leonardo da Vin~i, Ticijan itn.Me|utoa, mnozina od niv se istovremeno arhitekti i umetnici, {to najmnogu se gleda vovozvi{enoto delo na Mikelanxelo Buoanaroti. Podocna, kon golemite italijanskitvorci }e se priklu~at zna~ajnite arhitekti i umetnici od ostanatite evropski zemji*1

(Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, str. 7-30 ).

Vo XVII vek, vo papskiot Rim }e rascuti jezuitskata barokna arhitektura i umet-nost, koja }e ja zameni ̀ ivotoradosnata arhitektura i umetnost na renesansata. Golemi-te arhitekti i umetnici, kako Bernini, Boromini, Karavaxo itn., }e go opredelat na-tamo{niot razvoj na arhitekturata, skulpturata i slikarstvoto vo evropskite zemji. Soformiraweto na evropskite apsolutisti~ki monarhii, nivnite prestolnini }e stanatcentri na noviot arhitektonski i umetni~ki razvoj. Za vremeto na Luj XIII i Luj XIV,glavniot grad na Francija, Pariz, }e se pretvori vo umetni~ki centar na Evropa, pa i nasvetot.

Vo prvata polovina na XVIII vek vo Francija doa|a do op{testveno raslojuvawe. No-voformiranata buròazija go zastapuva realizmot na sekojdnevniot ìvot, dodeka fe-udalnata aristokratija, begaj}i od nego }e se zatvori vo rasko{nite rokoko enterieri.Na toj na~in, }e dojde do podelba i vo arhitekturata, na eksterieri oblikuvani vo ba-roken klasicizam i skrieni enterieri oblikuvani so prefinetata kapri~o linija narokoko stilot.

XVIII vek op{to, pretstavuva vreme na razvoj na umetni~kite vidovi i specijaliza-cii, vreme na razvoj na literaturnite formi, sociologijata, filozofijata, umetni~katakritika i dr. Najposle, toa e vreme na istaknuvawe na socijalnite slobodi i prava, ~ijlogi~en razvoj }e dovede do golemata Francuska revolucija vo 1789 god.

XIX vek vo evropskata umetnost ja opfa}a poslednata faza od obnovata na umetni~-koto minato, izrazena preku klasicizmot i preku op{tata sinteza na umetnostite odstariot, sredniot i noviot vek. Taa faza istovremeno ja zatvora epohata {to pred petveka ja zapo~na renesansata. So pojavata na novoto op{testvo, po Francuskata revolucijai po kusiot sjaj, imperijalisti~kiot klasicizam nabrgu }e oslabne. Pred sredinata navekot }e se pro{iri romantizmot so svoite stremeì za obnova na umetnosta vrznacionalna osnova, nadvor od strogite principi na italijanskata renesansa.

Nau~nite otkritija vo vtorata polovina na XIX vek, kako {to se: èleznicata, pa-robrodot, elektrikata, telegrafot i telefonot, }e sozdadat uslovi za pojava na realiz-mot. So svoeto begawe od problemite na sekojdnevniot ìvot, romanti~arite }e gozabrzaat svojot poraz. Arhitektite }e gi prifatat novite grade`ni materijali (~elikoti stakloto) za prezemawe novi graditelski potfati. Vo prvo vreme, toa ne rezultira soumetni~ka formula za nov oblikoven izraz, {to bi bil vo soglasnost so novite mate-rijali. Novite materijali se oblekuvaat vo umetni~kite stilovi na minatoto, no nabrgutoa }e se pokaè neprakti~no i skapo. Poradi toa, }e dojde do osloboduvawe oddekorativizmot i la`nata ubavina na objektite, no taa borba me|u staroto i novoto }eprodolì sî do po~etokot na XX vek.

Seto toa dokaùva deka razvojot na arhitekturata, skulpturata i slikarstvoto sedviì paralelno so razvojot na kulturata i civilizacijata. Taa evolucija e sî pobrza ipobrza. Dodeka eipetskata arhitektura, skulptura i slikarstvo se razvivaat nekolku il-jadi godini bez zna~itelni promeni, gr~kata i rimskata zaedno zafa}aat edvaj {est veka.Po iljadagodi{en srednovekoven prividen zastoj, vo vremeto na noviot vek, za samo {estveka se razvivaat nekolku epohi i toa: renesansa, barok so rokoko, klasicizam, romantizami eklekticizam. Po niv, na preodot kon XX vek se pojavuva sovremenata (moderna)arhitektura i umetnost. Site tie epohi se napojuvaat od ideite na humanizmot i serazvivaat vo tekot na slednive vremenski periodi:

5

XV i XVI vek - renesansa (rana, visoka, docna)XVII i XVIII vek - barok, rokoko i klasicizamXIX vek - neoklasicizam, romantizam, eklekticizamXX vek - moderna arhitektura (arhitektura na industriskata epoha).

Izu~uvawata na arhitekturata, skulpturata i slikarstvoto na noviot vek mora date~at paralelno, bidej}i tie paralelno se razvivaat, ~estopati integrirani vo isti ob-jekti i isti tvorci. Golem broj tvorci se istovremeno arhitekti, skulptori, slikariitn. Tie gi imaat postaveno zna~ewata na terminite koi denes sî u{te ja imaat istatava`nost, kako {to e poimot umetnost i podelbata na: ubava umetnost (arhitektura, skulp-tura, slikarstvo), umetni~ki zanaeti i primeneta umetnost. Tie ja definiraat razlikatame|u arhitektot, kako tvorec na oblikot na gradbata i inènerot, zadolèn za nejzinatatehni~ka strana. Ottoga{ se vkorenuva sfa}aweto deka edna slika ili skulptura trebada "reproducira" ne{to i deka mora da postoi pravilo za postavuvawe matemati~ki pre-cizna razlika me|u "ubavoto" i "neubavoto*2(Vidi vo Kako prepoznati umetnost, Renesansa,str.5).

@il Arduén Mansár. Golemiot trianon vo Versáj,1687. Pogled od peristilot kon galerijata.

6

I N T R O D U C T I O N

The new era ranged from the beginning of XV century to the end of XIX century. (i.e.from the beginning of manufacturing to the emergence of the Industrial Revolution) In thatperiod of six centuries numerous bright minds and creative talents contributed to the growthof civilization. They built a new culture on the basis of the most important achievements ofthe new and the old. In the new era slavery from the old period and the feudal system of theMiddle Ages were replaced by a society of free citizens, that generated conditions for theemergence of the bourgeoisie.

The individual attained spiritual freedom alongside physical freedom by gradual removalof religious restrictions. The spread of education assisted by a new mode of copying books –printing - contributed to the situation. Print helped the development of architecture and sculp-ture that are at the same time witnesses of their age.

During the new era many social and economic changes occurred in a relatively shortperiod of time. These had a direct influence on architecture, sculpture and painting,. Amongthe more important were:- City communities became well organized;- The Bourgeoisie, in all respects was in constant expansion;- New sea routes and new countries were discovered;- Manufacture and trade became grew and spread;- The individual was liberated from heavy religious pressure;- Education (enlightenment) expands among liberated citizenship;- Humanism thrived as a cultural inclination toward a new enlightenment on the basis ofancient models. Dante, Petrarcha and Bokaco had laid its foundations. It was spread by thegreat humanist of the renaissance – Erasmus from the Netherlands;- The spirit of freedom was present in most European countries and even heads of the churchstarted to show more interest in the secular world.

In the new era among the organized city communities began a contest for dominance inpolitics, trade and art. Constellations of philosophers, politicians, writers, architects, artistsand scientists came into being. They created the conditions for humanism that thrived in manyEuropean countries. Because the individual had lost the spiritual balance, conceived understrong religious dogma, there emerged a need to find a new balance.

The conditions for creation of a new balance were the most favourable in Italy, wherethey developed on the basis of the ancient roman tradition. Actually, the spirit of the EuropeanMiddle Ages penetrated Italy just enough to initiate resistance against it.

Very soon after the resistance new converts grew at an explosive rate and a rebirth ex-panded over Europe under the name of the Renaissance. Thus Europe quickly found again theold forgotten path of the classical arts. Other European countries followed the example ofItaly. European conquerors who occupied parts of Italy, were conquered by new ideas of thehumanist Italian culture.

The new period of constant development did not stagnate but continued to grow so thatmany new qualities originated in the European culture from XV century. Sometimes exag-gerations will periodically affect previously achieved good results.

7

This is due to impatience for quicker attainment of an imagined ideal.During XVI century many talented individuals of sound temperament emerged who in-

terpreted the received ideals of the new era in their own way. The period of the Renaissanceproduced the many numerous geniuses in the fields of architecture, sculpture and painting.They created styles that were no longer just altered classic forms but a characteristic art of anew century. The theoretical and practical achievements of the architects Brunelesky, Alberty,Bramante, Viniola, Paladio etc. won the same world wide fame as the artistic achievements ofDonatelo, Mazacio, Rafael, Leonardo de Vinci, Titian etc. Nevertheless, many of them werearchitects and artists at the same time. This combination was mostly present in the elevated artof Michealangelo Buonarotti.

Later, the eminent architects and artists of the other European countries would join theconfederation of the great Italian creators.

The Jesuit Baroque architecture and art thrived in Papal Rome in XVII century and re-placed the lively and joyful architecture and art of the Renaissance. Great architects and art-ists such as Berniny, Borominy, Karavagio etc. further determined the development of archi-tecture, sculpture and painting in Europe. With the establishment of European absolute mon-archs their capitals became development centres for the new architecture and art. In the timeof Louis XIII and Louis XIV, Paris, the capital city of France, had been transformed into artcentre of, not only Europe, but the world.

Social disintegration started in France in the first half of XVIII century. The newly cre-ated bourgeoisie represented the realism of day-to-day life, while the feudal aristocracy avoidedit and closed themselves behind luxurious rococo interiors. This led to the division of archi-tecture into the exterior forms of baroque classicism and the hidden interiors of the refinedcapriccio line of the rococo style.

Generally, the XVIII century was a period of developing art forms and a specific periodof progress in literary forms, sociology, philosophy, and artistic critique etc. Finally it was aperiod of reinforcing social freedom and rights, whose logic development led to the FrenchRevolution in 1789.

In the European art the XIX century was the last phase of the restoration the past artforms expressed through classicism and the general synthesis of arts in the old, middle andnew era. At the same time this period closed the era which began with the Renaissance. Withthe establishment of a new society very soon after the French revolution, the imperialist clas-sicism started to weaken. Before the middle of the century Romanticism expanded with all theambitions for the reconstruction of the arts on national basis, away from the severe principlesof Italian Renaissance.

Scientific discoveries in the second half of XIX century such as: railways steamboats,electric power, the telegraph and the telephone generated conditions for Realism. The Ro-mantics hastened their defeat by running away from everyday problems. Architects customednew construction materials (steel and glass) to take over new construction ventures. At thebeginning this did not result in art forms for the new mouldings shape needed to deal withnew materials. The new materials were dressed in the artistic styles of the past, but soon afterthis were revealed as unpractical and expensive. Consequently buildings were liberated fromdecorations and fake beauty, but the fight between the old and new continued to the beginningof XX century.

This all proved that the development of architecture, sculpture and painting was parallel tothe development of culture and civilization. The evolution spread faster and faster. While Egyp-tian architecture, sculpture and painting had been developing for several thousand years withoutany significant changes, Greek and Roman barely totalled six centuries. After thousand of yearsof apparent stagnation, the new century, saw the development of several periods such as theRenaissance, the Baroque and Rococo period, and Classicism, Romanticism and Eclecticism.After them, modern architecture and art arose in transition towards the XX century. All theseeras made use of the ideas of humanism and developed in the following periods:

8

XV and XVI century - Renaissance (early, high, late)XVII and XVIII century - Baroque, Rococo, and ClassicismXIX century - Neoclassicism, Romanticism, EclecticismXX century - Modern Architecture (Architecture of industrial era)

In the new century studies of architecture, sculpture and painting must have been parallelbecause they developed together and occasionally were integrated into the same building andarts. Many of the creators were architects, sculptors, and painters at the same time. They hadlaid down the meanings of terms that are still in use nowadays such as the term art and thedivisions of nice art (architecture, sculpture, and painting), art handcrafts and applied art.They defined the difference between the architect, as the creator of the building (construction)shapes and the engineer as being in charge of the technical side. The understanding that apicture or sculpture should “reproduce” something and that there should be regulations for amathematically precise difference between “nice” and “ugly” took root.

Vilijam Tarner. Brodot ”Hrabri” go vle~at vopristani{te, 1838. Maslo na platno, 91h122 sm,Nacionalna galerija London.

9

P R V D E LP R V D E LP R V D E LP R V D E LP R V D E L

RENESANSNATA ARHITEKTURA,RENESANSNATA ARHITEKTURA,RENESANSNATA ARHITEKTURA,RENESANSNATA ARHITEKTURA,RENESANSNATA ARHITEKTURA,SKULPTURA I SLIKARSTVOSKULPTURA I SLIKARSTVOSKULPTURA I SLIKARSTVOSKULPTURA I SLIKARSTVOSKULPTURA I SLIKARSTVO

10

Gradskiot sovet vo Alfeld, Germanija.1512-16.

11

R E N E S A N S AR E N E S A N S AR E N E S A N S AR E N E S A N S AR E N E S A N S A

Srednovekovnite stilovi romanika i gotika se nastanati i go imaat dostignato svo-jot najgolem dostrel vo zapadna Evropa. Vo vremeto na renesansata, centar na arhitek-turata, skulpturata i slikarstvoto povtorno stanuva Italija, kade vrz urnatinite narimskite spomenici se razviva prerodenata anti~ka arhitektura i umetnost. No, re-nesansata ne zna~i obnova na anti~kata arhitektura, tuku toa e sosema nova umetni~kaformula {to gi zadovoluva idealite na novoto vreme. Samiot zbor renaissance na fran-cuski zna~i prerodba ili povtorno ra|awe.

Renesansata najnapred se javuva vo Italija, za {to pridonesuvaat slednite uslovi:- Klasi~nata (rimska) arhitektura i umetnost ne se zaboraveni vo tekot na celiot sredenvek. Nejzinite elementi redovno se sre}avaat, pome{ani so srednovekovnite;- Op{testveno-ekonomskite uslovi se dobro razvieni, kako i vo zapadnoevropskite mo-narhii;- Po propasta na Vizantija papstvoto stanuva edinstven centar na hristijanstvoto, ~ijamo} se izrazuva preku arhitekturata, skulpturata i slikarstvoto;- Postoi slaba gotska tradicija, poradi neprisposoblivosta na gotikata kon italijan-skoto podnebje i italijanskiot vkus.

I pokraj povolnite uslovi ne moè odedna{ da se prekine so umetni~kite sfa}awana sredniot vek. Najprvin treba da se zadovolat funkcionalnite barawa na crkovnite iprofanite objekti, za potoa tie da se usoglasat so novite oblici na anti~kite elementi.Vo taa po~etna me{anica na srednovekovni i klasi~ni elementi, jasno e naglasenoanti~koto umetni~ko oblikuvawe. Na toj na~in, arhitekturata na noviot vek nastanuvapreku integracija na srednovekovnata prostorna koncepcija so klasi~nite (rimski)oblici i dekoracija. Ovoj preoden period vo Italija trae kuso vreme, dodeka vo drugiteevropski zemji toj zafa}a re~isi dva veka.*3

Vo severna Evropa, vo Nizozemjeto istovremeno i nezavisno od Italija se pojavuvanovoto slikarstvo, kako zna~ajna severnoevropska {kola. Iako me|u sebe razli~ni, idvete {koli imaat zaedni~ki renesansni karakteristiki, a toa se: anti~kata podloga ihumanisti~kite na~ela.

Umetnosta na renesansata i vo dvete {koli sî u{te e vo slu`ba na crkvata, no taa eve}e relativno slobodna. Taa go studira ~ovekot i negoviot ìvot, baraj}i ja vistinatavo novata, t.n. prirodna umetnost.

3 Podetalno vo B. Nestorovi}. Arhitektura Novog veka, str.11

12

Ikonostasot vo Uspenski Sobor,Moskva. Bogato pozlatena pro-filacija so spoj na doma{ni iuvezeni renesansni motivi.

13

Sre}na okolnost e {to Italija vo po~etokot na XVvek ima niza talentirani arhitekti i umetnici vo-odu{eveni od novata umetnost. Poradi toa, renesansatanabrgu gi dobiva svoite karakteristi~ni arhitekton-ski re{enija.

Po srednovekovniot prekin, povtorno e vospos-tavena sintezata na likovnite umetnosti so arhitek-turata. Kako glavni meceni na umetnosta i arhitek-turata se pojavuvaat petnaesetina dvorovi na vlaste-lini i knezovi, a papskoto sedi{te Vatikan e nad siteniv. Toga{ zapo~nuva otvoren natprevar me|u dvoro-vite za prevlast vo arhitekturata, skulpturata i sli-karstvoto. Napredokot na gra|anstvoto se manifestirapreku istaknuvaweto na profanata arhitektura predcrkovnata. Se gradat palati, vili i op{testveni ob-jekti. I crkovnata arhitektura glavno gi prifa}a ele-mentite i dekoracijata od profanata arhitektura.*4

Ranata renesansa se pojavuva vo Firenca, kade {toprvite dela na novata umetnost i arhitektura, vo izves-na mera imaat srednovekoven karakter. Visokata i doc-nata renesansa najmnogu se razvivaat vo Rim, dodeka Ve-necija ima ramnomeren razvoj vo site periodi. Rene-sansata vo Italija moè da se podeli na slednive triperiodi so svoi centri na razvojot:

1400 - 1500 god., rana renesansa - quattrocento : Fi-renca, Rim, Venecija i Lombardija;1500 - 1550 god., visoka renesansa - cinquecento : Rim,Venecija, Firenca;1550 - 1600 god., docna renesansa - manirizam : Rim,Vi~enca, Venecija, Xenova.Vo ovoj period od 200 godini sozdadena e novata ar-

hitektura na Evropa, koja }e izvr{i vlijanie vo golemdel na svetot, ostavaj}i bezbroj objekti i umetni~kidela. Arhitektite vo toj period gi imaat re{eno re~isisite problemi {to arhitekturata moèla da im gi pos-tavi, a vrz osnova na postojnite materijali i arhitek-tonski elementi. Naj~esto vo upotreba bile slednive:

- materijali : kamen, tula, drvo, malter- konstruktivni sistemi : yidovi, stolbovi, lakovi, svodovi ili ramni (arhitravni) drveni tavani.Ovoj skromen izbor na materijali i konstruktivni

sistemi ne im popre~uva na arhitektite vo sozdavawetoraznovidni objekti so vonredna funkcionalnost iubavina.

A. ARHITEKTURATA NA RANATA RENESANSA

Ranata renesansa vo Italija trae od po~etokot do kra-jot na XV vek, koga se odviva postepena sinteza na sred-novekovnite i klasi~nite rimski umetni~ki oblici. Toae period na zna~ajni otkritija, period na borba me|ustaroto i novoto, me|u razumot i ~uvstvoto. Za pojavatana renesansnata arhitektura pridonesuva upotrebata naklasi~nite oblici vo oddelni objekti na sredniot vek.Taka, kon krajot na XIII vek, spored anti~kite principie izgradena krstilnicata vo Piza od Nikola Pizano;Xoto ja proektira kambanarijata vo Firenca, a ArnolfoKambio gi gradi prostranite brodovi na katedralataSanta Marija del Fjore vo Firenca.

F i r e n c a

Vistinskiot po~etok na novata arhitektura e ozna~enpreku ostvaruvawata vo Firenca, kako sredi{te na du-hovnoto i materijalnoto bogatstvo na provincijata Toskana.Za toa mnogu golem pridones ima bankarot Kozimo Medi~i,vistinski apsolutist i rodona~alnik na dinastijata Me-di~i. Pod vodstvoto na toj qubitel na humanizmot i mecenana umetnosta po~nuva da cveta kulturata i umetnosta narenesansna Firenca. Toga{ se gradeni raznovidni objektiod verski i profan karakter, a najmnogu palati i crkvi.....

Osnovnata koncepcija na palatata poteknuva odkoncepcijata na srednovekovnite zamoci, zbogatena sonovite humanisti~ki tendencii. Anti~kite stilovi sosvoite elementi i so nadvore{nata kompozicija go po-magaat duhovnoto osloboduvawe davaj}i ñ nova psiho-lo{ka dimenzija na arhitekturata.

Renesansnata palata ima pravilen raspored na pros-toriite okolu pravoagolen atrium. Od tremot na pri-zemjeto i od galerijata na katot direktno se vleguva vo

I ..... ARHITEKTURATA, SKULPTURATA I SLIKARSTVOTO VO ITALIJAAAAA

4 Podetalno vo H.W.Janson. Istorija umetnosti, str.305

Sl.1.Firenca. Panorama na centarot.

14RENESANSA V

O I

TALIJA

prostoriite. Vo najgolem broj slu~ai planot na osno-vata e podreden na zakonot na simetrijata kako osnovenprincip na renesansnata kompozicija. Najkarakte-risti~en primer od toj vid pretstavuva palatata Stro-ci, od Benedeto Damajano.

Palatata na ranata renesansa vo Firenca ja zadr-ùva srednovekovnata masivnost, taka {to ima zatvo-ren karakter kon ulicata. Yidovite kon ulicata imaatrusti~na obrabotka (do 50 cm nad fugite), koja e najna-glasena na prizemjeto i postepeno se namaluva na kato-vite. Prozorskite otvori vo prizemjeto imaat pomalidimenzii od onie na katot, glavno poradi bezbednosnipri~ini od uli~nite nemiri. Vo oblikuvaweto naprozorskite elementi postepeno se voveduva upotrebana anti~ka profilacija. Toa doa|a do najgolem izraz prioblikuvaweto na naglasenite zavr{ni venci i priobrabotkata na fasadite kon atriumot, so stolbovi,arhivolti i venci.*5

Seto toa pokaùva deka arhitekturata na ranata re-nesansa se probiva niz dekoracijata na prostorot i ma-site, za da prodolì vo sinteza na konstrukcijata i pros-tornoto oblikuvawe.

Crkovnata arhitektura vo svojot raspored go zadrùvapoznatiot srednovekoven koncept baraj}i pogolemoprostranstvo i preglednost. Za taa cel, vrz bazilikalnataosnova se pro{iruva centralniot korab na naosot itranseptot. Na nivniot presek se izdiga kupola vrz tambur,sozdavaj}i arhitektonska dominanta so specifi~nakonstrukcija i obrabotka.Takov karakteristi~en primerpretstavuva crkvata San Andrea vo Mantova. No, naskoropo izgradbata na osnovi so latinski krst, se pojavuvaat iosnovi so gr~ki krst ili so centralni re{enija.

Centralniot korab naj~esto e so ramen tavan, a bo~-nite se zasvodeni. Nivnata podelba e so lakovi vrz vit-

ki stolbovi na pogolemo rastojanie, so {to se dobivapoizrazeno edinstvo na prostorot. Polucilindri~nite,pa i ramnite tavani, pod vlijanie na anti~kotonasledstvo naj~esto se kasetirani. Na takov na~in Fi-lipo Bruneleski gi oblikuva svoite crkvi San Loren-co i San Spirito vo Firenca.

Po{irokiot i povisok centralen korab ima nega-tivno vlijanie vrz kompozicijata na zapadnata fasada.Negovata vrska so poniskite bo~ni korabi go ote`nuvaharmoniskoto povrzuvawe na klasi~nite oblici. Organ-skata vrska na osnovata so fasadata {to be{e sozdadenavo gotskata e naru{ena vo renesansnata crkva. Ovaanegativnost }e potrae sî do docnata renesansa. Is-torijata na zapadnata fasada na crkvata San Lorenconajdobro gi ilustrira tie te{kotii.*6

Renesansnata arhitektura, za razlika od srednove-kovnata, ne e anonimna, tuku im pripa|a na poznati av-tori. Tie avtori ~estopati se univerzalni umetnici,koi go oblikuvaat i dekoriraat prostorot so svoi skulp-turi ili sliki. Arhitektonskite elementi naj~estoimaat karakter na umetni~ki reljef ili skulptura. Ova

Sl.2.Firenca. Plan na gradot.

Sl.3.Mikeloco diBartolomeo.

Fasadata konatriumot na

palatata Medi~i,Firenca,

zapo~nata 1444.

5 Podetalno vo B. Nestorovi}. Arhitektura Novog veka, str.51 Sl.4. Leone Batista Alberti. Crkvata San Andrea,Mantova, 1472-1600. Osnova, nadolèn i popre~en presek.6 I s t o, str.62

ARHITEKTURA

15

osobeno e izrazeno vo vnatre{niot prostor. Enterierotima tridelna podelba na yidovite po viso~ina (sli~nona anti~kite enterieri od Pompeja) so cokle, srednoglavno pole i zavr{en motiv, vo vid na venec.

Najgolemi arhitekti na ranata renesansa vo Firen-ca se Bruneleski i Alberti. Tie gi postavuvaat osnov-nite i trajni principi na novata arhitektura, {to }egi prifatat nivnite talentirani sovremenici i sled-benici.

FILIPO BRUNELESKI (1377-1446)

Ra|aweto na ranorenesansnata arhitektura, a so toai na arhitekturata na noviot vek, glavno e rezultat nadejstvuvaweto na samo eden ~ovek, a toa e Filipo Bru-neleski. Pokraj so arhitektura, toj se zanimava i soskulptura, dobro poznavaj}i gi egzaktnite nauki iperspektivata.

Bruneleski zapo~nuva da raboti kako skulptor, nopo po~etniot neuspeh na konkursot za severnata vratana baptisteriumot vo Firenca (1401-2) zaminuva na stu-disko patuvawe vo Rim, zaedno so skulptorot Donatelo.Tamu, toj gi premeruva i prou~uva anti~kite objekti, aza da gi prikaè verno, popatno gi otkriva principitena nau~nata perspektiva.

Po vra}aweto vo Firenca (1417-19), Bruneleskikonkurira za proektirawe i izvedba na kupolata nacrkvata Santa Marija del Fjore. Na konkursot go pobe-duva i svojot najgolem konkurent, skulptorot Giberti.Nacrti za izvedba na kupolata imalo i 50 godini po-rano, no ne bil re{en problemot so gradeweto. Za nego-voto re{avawe Bruneleski predlaga nova tehnologijana gradewe bez skeliwa. Konstrukcijata na kupolata e

sostavena od dva sloja koi se tolku ve{to spoeni {tome|usebno se zajaknuvaat. Na toj na~in kupolata e oles-neta, a nejzinata izvedba e mo`na bez masivni skeliwa.Za podigawe na konstruktivnite elementi, Bruneleskiproektira i specijalni digalki.

Kupolata e postavena vrz masiven osmoagolen tam-bur {to ima kru`ni otvori. Od }o{iwata na tamburotse izdigaat osum jaki kameni rebra koi se vidlivi od-nadvor. Me|u tie silni rebra ima u{te po dve sekundarnirebra, skrieni vo debelinata na kupolata. Na presekotse gleda deka rebrata ne se soedinuvaat vo temeto nakupolata vo edna to~ka, tuku vrz niv nalegnuva lan-ternata, koja ima uloga na kontrateg, taka {to go po-pre~uva rascvetuvaweto na kupolata.

Ispolnata me|u rebrata e od lesen porozen kamen, aprostorot me|u dvata sloja na kupolata ovozmoùva pris-tap do lanternata. Horizontalnite pritisoci vo tamburoti vo kupolata se neutralizirani so skrieni poligonalniprsteni od cvrsti drveni serklaì postaveni na rastojanieod 7 metri, a spoeni so metalni klinovi. Na toj na~in,kupolata stati~ki raboti kako samostojna monolitnakonstrukcija. Iako ima oblik na prekr{en gotski svod,poradi svojot konstruktiven sistem, taa pretstavuva prvodelo na renesansnata arhitektura. Kupolata ima rasponod 42 metri, temeto ñ e na viso~ina od 91 metar nad zemjata,a vrvot na lanternata e na 107 metri.

Vo 1419 godina Bruneleski ja dobiva prvata mo`-nost da gradi celosno po svoj nacrt. Semejstvoto Me-di~i mu pora~uva pokraj starata romanska crkva San Lo-renco da dogradi sakristija, koja trebalo da posluì ikako grobnica na semejstvoto Medi~i. Nim tolku im sedopadnal planot {to od Bruneleski pora~uvaat da na-pravi plan za celata crkva. Sakristijata pretstavuvaprv renesansen primer na prostorna centralna kompo-zicija so vozniknuvawe na kupolen sistem na pandantifivrz kvadratna osnova. Kupolata e olesneta so pomo{ narebresta konstrukcija koja izgleda dekorativno vovnatre{nosta.

Sl.5. Filipo Bruneleski. Kupolata na crkvata SantaMarija del Fjore, Firenca, proektirana 1417-19.

Sl.6. Filipo Bruneleski. Crkvata Santa Marija del Fjore,Firenca, proektirana 1417-19. Nadolèn presek i kupolata.

ARHITEKTURA

RANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

16

ARHITEKTURA

Izgradbata na crkvata San Lorenco vrz starata ba-zilikalna osnova zapo~nuva vo 1421 godina. Nejzinatavnatre{nost bila gotova 23 godini po smrtta na Brune-leski, a nadvore{nosta nikoga{ ne e dovr{ena. Iakona prv pogled objektot nalikuva na srednovekovnata crk-va Santa Kro~e, toj nosi mnogu novini, od koi pova`nise slednive:

Sl.7. Filipo Bruneleski. Starata sakristija vo crkvata SanLorenco, Firenca, 1421-44. Osnova i presek.

Sl.9. Filipo Bruneleski. Crkvata San Lorenco, Firenca,zapo~nata 1421. Nadvore{en i vnatre{en izgled.

Sl.8. Filipo Bruneleski. Crkvata San Lorenco, Firenca,zapo~nata 1421. Osnova, nadolèn i popre~en presek.

- Dadeno e novo zna~ewe na simetrijata i pravilnosta.Celiot proekt se sostoi od kvadratni (kockasti) pros-torni blokovi (volumeni);- So umnoùvaweto na tie osnovni edinici se dobivapogolemata povr{ina (volumen);- Jasno odredenite i izdvoeni prostorni poliwa pret-stavuvaat radikalno raskinuvawe so gotskiot na~in namislewe;- Vnatre{nosta ima laden stati~en poredok, za razlikaod gotskata toplina, pa zatoa taa ne go zapira zdivot iso eden pogled moè da se opfati celiot vnatre{enprostor;- Vnatre{nosta e oblikuvana so klasi~nite elementi:stolb, lak i arhitrav. Tavanskata konstrukcija nad cen-tralniot korab e arhitravna, a nad bo~nite travei taa evo vid na goren del od polutop~esta kupola;- Izbegnuvaj}i go rebrestiot i krstovidniot svod, soupotreba na noviot "ednodelen" svod, sekoj prostor (tra-vej) se pretvora vo samostojna celina.

Preku ovoj objekt Bruneleski ja potkrepuva svojatapostavka deka tajnata na dobrata arhitektura leì voodreduvaweto na vistinskite proporcii.

Proektot za crkvata San Spirito (1436) pretsta-vuva eden vid usovr{ena verzija na planot za crkvataSan Lorenco. Toa e najzna~ajnoto delo na crkovnata ar-hitektura na renesansata vo Firenca. Osnovata e vo vidna trikorabna bazilika so transept i kupola, me|utoataa nosi edna nova dinamika. Celiot objekt e obvitkanso niza bo~ni brodovi i kapeli so apsidalen oblik.Poradi toa se dobiva vpe~atok kako yidovite da senadueni pod pritisok na vnatre{niot prostor. Nas-lednicite na Bruneleski ne ja po~ituvaat ovaa ideja,taka {to yidovite }e gi izvedat ednostavno ramni.

RANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

17

Kapelata Paci (zapo~nata vo 1430 g.) pretstavuvausovr{uvawe na kompoziciskite i konstruktivniteprincipi od sakristijata na crkvata San Lorenco. Semisli deka toa e najubavoto i najkompletnoto delo naBruneleski. Dene{nite istraùvawa pokaùvaat dekafasadata na objektot e zavr{ena po smrtta na Brune-leski, dodeka gorniot kat ostanal nedovr{en do denes.Tremot e oblikuvan so centralen lak i dve bo~ni kla-si~ni kolonadi. Na toj na~in se potencira vlezot i senaso~uva vnimanieto kon kupolata, koja povtorno e reb-resta na pandantifi. Harmoniziraweto i proporci-

Sl.11. Filipo Bruneleski. Vnatre{nosta na crkvata SanSpirito, Firenca, zapo~nata 1436.

Sl.10.Filipo Bruneleski. Crkvata San Spirito, Firenca.Osnova i prostoren prikaz, spored proektot od 1436.

Sl.12. F.Bruneleski.Kapelata Paci, crkva

Santa Kro~e, Firenca,zapo~nata 1430. Osnova,

presek i izgled.

oniraweto na fasadata i osnovata se dovedeni dosovr{enstvo. Vnatre{nosta se odlikuva so ednostavnai vozvi{ena ubavina. Konstruktivnite elementi senapraveni od zelenikav kamen, dodeka ispolnata me|univ e mazna i belo malterisana povr{ina. Kako deko-rativni elementi se javuvaat medaljoni vrz pandan-tifite i yidovite, koi podocna se ispolneti so reljefi.

Sl.13. Filipo Bruneleski. Vnatre{nosta i izgledot nakapelata Paci, Firenca, zapo~nata 1430.

ARHITEKTURA

RANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

18

Crkvata (oratorium) Santa Marija delji Anxeli(1430) pretstavuva prv renesansen objekt so centralnaosnova, pokrien so kupola.Taa e inspirirana od rimski-te i ranohristijanskite objekti. Proektirana e poprincipot na "vajan yid", so te{ki sloèni pilastri,vrz koi trebalo da se postavi kupolata. Ovoj proekt etolku napreden, {to gi zbunuva sovremenicite naBruneleski i nema odziv sî do krajot na vekot, taka {toe izvedeno samo prizemjeto.

Bolnicata (domot) na nevinite deca pretstavuva no-va humanisti~ka sodrìna na urbaniot prostor, koja vosebe ima stanben, stopanski, op{testven i kulturen del,jasno rasporedeni okolu centralniot dvor. Objektot,kako kon dvorot taka i kon plo{tadot Santa Anunci-jata e oblikuvan so lesni elegantni tremovi napraveniod tenki stolbovi i lakovi. Me|u lakovite se postavenireljefni medaljoni od fajansirana terakota, izrabotenaod skulptorskoto semejstvo Dela Robija. Objektot epodignat na cokle (stilobat) so skali po celatadolìna, a nad tremot ima razvien antablement. Tre-mot izgleda kako lo|a, ~ij oblik vo Toskana }e se pri-menuva po{iroko.

Palatata Piti (1440-1466) so svojata golemadimenzija i surov oblik pretstavuva unikatna pojava voarhitekturata na italijanskata renesansa. Vo nejziniotoblik se za~uvani srednovekovnite crti na feudalnitezamoci so istaknata gruba rustika. Ima tri nivoaednakvi po viso~ina, bez naglasen zavr{en venec.Podocna se dodadeni bo~nite krila i dvorot, a vna-tre{nosta e preuredena.

Sl.14. Filipo Bruneleski. Domot na nevinite deca, Firenca,1419-44. Osnova, presek i izgled od plo{tadot .

7 Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, str.60-72

Sl.15. Filipo Bruneleskiili Alberti (?). Palatata

Piti, Firenca 1440-66.

Pokraj analiziranite objekti, Bruneleski ima u{temnogu proekti i izvedbi na kapeli i palati vo Firenca, ina manastiri i vili vo nejzinata neposredna okolina. De-loto na Bruneleski, pokraj mnogute renesansni novini nosii li~en avtorski pe~at na golem tvorec i mislitel. Toaima jasna prostorna kompozicija, lesni, prostrani i svet-li enterieri i elegantna lesna linija, kade preovladuvaprostorot nad masata i svetloto nad temnoto.*7

ARHITEKTURARANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

19

MIKELOCO DI BARTOLOMEO (1391-1472)

Mikeloco go prodolùva razvojot na arhitekton-skata misla vo Firenca zapo~nat od Bruneleski. Toj neja ispu{ta mo`nosta koga semejstvoto Medi~i go odbi-va proektot na Bruneleski za izgradba na nivna novapalata. Medi~i ednostavno se upla{ile, goleminata iubavinata na zamislenata palata da ne predizvika za-vist i revolt kaj firentincite. Zatoa, tie se odlu~ileda pora~aat proekt kaj mladiot i sî u{te nedovolno poz-nat arhitekt Mikeloco.

Palatata Medi~i-Rikardi po~nuva da se gradi vo 1444godina, dve godini pred smrtta na Bruneleski. Re{enietona palatata sî u{te nalikuva na srednovekovna tvrdina, sovmetnuvawe na anti~ki elementi. Trite nivoa na palatatase naglaseni so venci i so promena vo nivnata obrabotka.Vo prizemjeto e naglasena rustikata, na prviot kat sezadràni dlabokite fugi, a na vtoriot kat yidnatapovr{ina e sosema ramna. Prozorskite otvori voprizemjeto se mali i postaveni vrz visok parapet, a naprviot i vtoriot kat se smesteni golemi biforalni otvoriso polukru`ni arhivolti. Golemite prozorski otvori podlakovite vo prizemjeto gi dodava Mikelanxelo 75 godinipodocna. Nad poslednoto nivo se izdiga razvien venec sokompletna profilacija, inspirirana od rimskite anti~kihramovi. Fasadite kon atriumot se otvoreni, bez rustika,

so elegantni stolbovi i lakovi. Vo 1459 godina enterieritevo palatata se ukraseni so poznatite freski na BenocoGocoli.

Preureduvaweto na sve~eniot dvor vo srednovekov-nata palata Vekio pretstavuva izraz na bleskaviot ta-lent na Mikeloco vo oblasta na dekoracijata. Sloè-nosta i raznovidnosta na oddelnite elementi moè dase natprevaruva so rasko{nata dekoracija na docnorim-skite anti~ki realizacii.

Mikeloco ima realizirano vredni dogradbi na ma-nastiri vo okolinata na Firenca i vili za semejstvotoMedi~i, od koi najpoznata e vilata vo Karexo (1430-59).Golema novost vo nejzinata koncepcija pretstavuva ot-vorenosta na galerijata i prizemjeto, koe e oblikuvanoso golemi prozorski otvori.

Vo Milano, Mikeloco ja gradi bankata Medi~i ikapelata Portinari, po ugled na sakristijata vo crkva-ta San Lorenco vo Firenca. Vo Dubrovnik toj dava pri-dones vo gradeweto na Kneèviot dvor i na gradskitebedemi. Na toj na~in, Mikeloco gi raznesuva ideite narenesansata niz po{iroko podra~je, ostavaj}i zad sebevredni dela.

Sl.16. Mikeloco di Bartolomeo. Palatata Medi~i,Firenca, zapo~nata 1444.

Sl.17. Mikeloco di Bartolomeo. Izgled na atriumot napalatata Vekio, Firenca, zapo~nata 1454.

ARHITEKTURA

RANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

20

LEONE BATISTA ALBERTI (1404-1472)

Leone Batista Alberti e roden vo Xenova, no naj-golemite uspesi gi postignuva nadvor od svoeto rodnomesto. Pogolemiot del od svojot ìvot, toj ne se zani-mava so gradewe objekti. Do ~etiriesetgodi{na vozrasttoj sobira starini i pi{uva arhitektonska teorija,prou~uvaj}i gi spomenicite na anti~kiot Rim. Albertiima napi{ano tri knigi za slikarstvoto (1435) i desetknigi za arhitekturata (1485), inspirirani od delatana rimskiot teoreti~ar na arhitekturata Vitruvie. ZaAlberti moè da se kaè deka e kompleten humanist,bidej}i podednakvo se zanimava so filozofija, ma-tematika, umetnost, arhitektura i poezija. Knigite naAlberti za arhitekturata se prvi od takov vid vorenesansata i im sluàt kako prira~nik na arhitektitepo nego. Zna~ajni se negovite pogledi za proporciite,kako i baraweto na idealen oblik za verski objekt.Ponegovo mislewe "ubavinata e harmonija na site delovi...taka {to nema {to da se dodade, odzeme ili preina~i".Toj se zalaga za centralno re{enie na hramot (krug,poligon i sl.), no ne dobiva {ansa da izgradi takovobjekt. Sli~na e sudbinata i na podocne`nite idei {to}e gi dade Leonardo da Vin~i.

Alberti ñ se voshituva na anti~kata arhitektura igi primenuva anti~kite elementi vo svoite proekti,napraveni glavno za dovr{uvawe na ve}e zapo~natiobjekti.

Crkvata San Fran~esko (tempio Malatestiana,1450) vo Rimini bila predvidena za dvorska crkva i grob-nica za semejstvoto na humanistot Malatesta, kako i naostanatite vidni humanisti od Rimini. Objektot za-po~nuva da se gradi vo gotika, no ne e dovr{en nitu vorenesansata. Koncepcijata e bazilikalna bez transept,a so bo~ni ni{i. Vo ovoj objekt site elementi imaatklasi~en karakter, a dekoracijata e minimalna. Za-padnata fasada e oblikuvana pod vlijanie na Avgusto-vata triumfalna porta, so upotreba na kolosalen red.Ju`nata fasada ima arkadi i ni{i, kade {to se smes-teni sarkofazite na humanistite. Spored eden medal,posveten na gradbata na crkvata, se gleda deka taa tre-

balo da zavr{i so lak na zapadnata fasada i so golemakupola na istok.

Crkvata San Andrea vo Mantova (1470) e najzna~aj-noto delo na Alberti, no taa zapo~nuva da se gradi ponegovata smrt. Nea Alberti ja ima proektirano vrz sta-ri temeli po naredba na vlastelinot Ludovik Gonzaga.Objektot ima veli~estvena zapadna fasada so prostu-dirani proporcii i e pokrien so polucilindri~en svodso raspon od 18 m. Fasadata e verna slika na vnatre{-nosta, pa zatoa objektot pretstavuva karakteristi~enprimer za edinstvo na arhitektonskiot izraz. Ob-likovnite elementi se inspirirani od elementite nadvoranite na anti~kite rimski termi. Crkvata e gra-dena od tula i mermer, a e zbogatena so {tuko dekora-cija. Osnovata ima naglasena kompaktnost, taka {to voenterierot objektot izgleda kako da ima samo glaven ko-rab i transept nad ~ij presek se izdiga kupola.

Crkvata San Sebastijan vo Mantova (1460-73) eizgradena spored proektot na Alberti. Taa pretstavuvaprv renesansen plan so gr~ki krst, so tri polukru`nini{i i so anti~ki portik. Na toj na~in se naglasuvaprostorniot streme` kon viso~ina, po~nuvaj}i odmalite bo~ni prostori do centralniot golem prostor.

Fasadata na crkvata Santa Marija Novela vo Fi-renca (1448-70) bil nedovr{en gotski objekt, a Albertimoral da zadrì nekoi od starite elementi. Central-niot del na zapadnata fasada Alberti go zavr{uva sotriagolen fronton, a preodot kon poniskite bo~ni

Sl.19. Alberti. Tempio Malatestijana, Rimini, zapo~nat1450. Nadvore{en i vnatre{en izgled.

Sl.18. Alberti. Tempio Malatestijana, Rimini, zapo~nat1450. Osnova, bo~na fasada i crte` na zapadnata fasada.

ARHITEKTURARANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

21

korabi go pravi so pomo{ na"Y" voluti, koi se za prv-pat ovde upotrebeni. Fasadata, vo soglasnost so firen-tinskata tradicija, e obloèna so mermer vo razli~niboi, sozdavaj}i odmereni polihromni efekti. Ova delopretstavuva prva zavr{ena renesansna fasada na verskiobjekt vo Firenca.

Horot na Ludovik Gonzaga (1444-55) zad crkvata San-ta Anuncijata vo Firenca, Alberti go pravi so osnovavo vid na rotonda, so devet polukru`ni ni{i i kupolakoja se izdiga vrz poligonalen tambur.

Palatata Ru~elaj vo Firenca, izgradena vo 1446 god.za eden bogat trgovec, pretstavuva kritika na palatataMedi~i - Rikardi. Taa izgleda mnogu polesno, poradiras~lenuvaweto na fasadata so venci i pilastri so t.n.

superponirawe na stilovite, po ugled na rimskiotKoloseum. Prviot i vtoriot kat se vo ist stil. So ovojproekt Alberti vr{i vlijanie vrz arhitekturata navisokata renesansa vo Rim. Poradi prezafatenost,izgradbata na objektot Alberti mu ja prepu{ta nasorabotnikot Roselino.

Alberti, pokraj Bruneleski, e zastapnik na kon-struktivizmot vo arhitekturata, baziran vrz anti~ki-te oblici. So toa, toj vr{i silno vlijanie vrz arhitek-tite po nego, a osobeno vrz onie od docnata renesansa,{to ja potvrduva negovata arhitektonska veli~ina.Slavata na Alberti se pronesuva i nadvor od Firenca,taka {to papata Nikola V go povikuva da napravi novaurbanisti~ka koncepcija na gradot Rim. Alberti uspevada gi postavi samo osnovnite idei za rekonstrukcija naRim, a prvite realizacii gi zapo~nuva negoviotsorabotnik Roselino.*8

Sl.20. Alberti. Crkvata San Andrea, Mantova, 1470.Nadvore{en i vnatre{en izgled.

Sl.22. Alberti. Palatata Ru~elaj, Firenca, 1446-51.

Sl.21. Alberti. Zapadnata fasada na crkvata SantaMarija Novela, Firenca, dovr{ena 1470.

8 Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, str.83-91

ARHITEKTURA

RANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

22

BERNARDO ROSELINO (1409-1464)

Bernardo Roselino poteknuva od staro graditelskosemejstvo. Toj najprvin e angaìran da ja dovr{ilanternata vrz kupolata na crkvata Santa Marija delFjore vo Firenca, spored proektite na Bruneleski.Golema slava steknuva so gradeweto na ansamblot nagradskiot plo{tad vo Pienca (1450-63) po nara~ka napapata Pie II, koj poteknuva od semejstvoto Pikolomini.Vsu{nost, papata platil da se preuredi negoviot rodengrad Korsiwano, koj vo negova ~est e nare~en Pienca.Gradskiot plo{tad vo Pienca e oformen so sledniteobjekti:

- crkva so kolosalen red na zapadnata fasada,- gradska ku}a so trem i saat-kula,- episkopska ku}a, i- palatata Pikolomini, oblikuvana po ugled na

palatata Ru~elaj, so park kon rekata.Plo{tadot ima trapezoidna osnova, koja }e pret-

stavuva primer za oblikuvawe na podocne`niterenesansni plo{tadi. Roselino, po doa|aweto na rabotavo Rim, pokraj prvite urbanisti~ki zafati, raboti ivrz realizacijata na palatata Venecija, zaedno soXulijano Damajano.

BENEDETO DAMAJANO (1442-1497)

Benedeto Damajano se zanimava so arhitektura iskulptura, zavr{uvaj}i ja evolucijata na firentinska-ta ranorenesansna palata.

Palatata Stroci (1489-1505) e gradena po ugled napalatata Medi~i-Rikardi. Za nea prviot model go imanapraveno Xulijano da Sangalo, a venecot i atriumotgi dovr{uva Simone Kronaka.

Objektot e napolno simetri~en i so kompleten ve-nec (arhitrav, friz i gejzon), {to navidum ja zgolemuvaviso~inata. Pravoagolnata fasada ima odnos 1: 1,22(32:39 m), a fasadnite otvori imaat ekscentri~nost nala~nite linii, so {to isto taka, navidum se zgolemuvanivnata vitkost.*9

Portikot na crkvata Santa Marija (okolu 1490 g.)kaj Areco, Benedeto da Majano go oblikuva so trem nastolbovi i lakovi so razvien antablement i silno is-pu{ten venec. Seto toa e dopolneto so polihromna de-koracija.

Sl.24. Roselino. Palatata Pikolomini, Pienca, 1459-63.

Sl.23. Roselino. Gradskiot plo{tad vo Pienca, 1450-63.Plan na gradot i plan na ansamblot: 1. crkva, 2. Episkopskarezidencija, 3. Gradski sovet, 4. palata Pikolomini.

9 Vidi Velike arhitekture svijeta, str.151 i Svetska arhitektura, str.238

Sl.26. BenedetoDamajano iSimoneKronaka.PalatataStroci,Firenca. 1489-1505.

ARHITEKTURARANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

23

SIMONE KRONAKA (1457-1508)

So svoeto tvore{tvo, Kronaka pokaùva deka imarazvieno ~uvstvo za arhitektonski ritam, proporcii iboja, trudej}i se da gi zbliì arhitektonskite iìvopisnite sredstva na umetni~kiot izraz. Takviotpristap go primenuva, kako vo proektiraweto na pro-fanata, taka i na verskata arhitektura.

Palatata Gvadawi (1503-06) vo Firenca, Kronaka japravi na ~etiri nivoa so golema strea nad galerijata odposlednoto nivo. Fasadata e dekorirana vo zgrafitotehnika. Negovata crkva San Salvatore al Monte pret-stavuva mal ednokoraben objekt so elegantni ras-~lenuvawa vo duhot na Bruneleski. Poradi nejzinataìvopisnost, ovaa crkva Mikelanxelo ja narekol "ubavaselanka" (la bella vilanella).

Sl.25. Benedeto Damajano i Simone Kronaka. PalatataStroci, Firenca, 1489-1505. Presek, osnova i izgled(spored modelot i realizacijata).

Sl.27. Simone Kronaka. Palatata Gvadawi, Firenca 1503-06.

XULIJANO DA SANGALO (1445?-1516)

To~nata godina na ra|aweto na Xulijano da Sangalone se znae so sigurnost, no to~no se znae deka toj e naj-golemiot pretstavnik na arhitektonskite tendencii vovtorata polovina na XV vek. Toj se zanimava soskulptura, arhitektura i arhitektonska teorija i e edenod prvite tvorci koj ima izgradno celosen renesansenobjekt so centralno re{enie.

Santa Marija dele Kar~eri vo Prato (1485-91) ecrkva so osnova na gr~ki krst, proektirana vo godinatakoga se izdadeni delata na Alberti. Fasadata i enteri-erot potsetuvaat na Bruneleski. Celiot objekt, bez ku-polata, moè da se vpi{e vo kocka. [iro~inata na kra-kot e 1/2 od {iro~inata na kockata, a negovata dolìna- 1/2 od viso~inata. So toa, Xulijano da Sangalo gopokaùva svoeto razbirawe za ubavite proporcii. Re-{enieto na kupolata ima simbolika so nejziniot cen-tralen otvor (Isus Hristos) i 12 otvori na tamburot(12 apostoli).*10

Sakristijata na crkvata San Spirito vo Firenca(1488-92) ima kvadratna osnova so ~etiri ni{i iosmoagolna rebresta kupola.

So proektot za fasadata na crkvata San Lorenco voFirenca, Xulijano da Sangalo go pobeduva mladiot Mike-lanxelo, no crteìte od toj proekt ne se za~uvani.

Palatata Gondi vo Firenca ja prodolùva raz-vojnata linija na firentinskata palata, taka {to taaima poblaga rustika od palatata Medi~i, no dobiva ed-nodelni prozorski otvori so polukru`ni arhivolti.

10 Vidi Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, str.99 Velike arhitekture svijeta, str.167

ARHITEKTURA

RANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

24

Deloto na Xulijano da Sangalo gi spojuva arhi-tektonskite tendencii na Bruneleski i Alberti. Voposlednite godini od svojata aktivnost, toj raboti soBramante i Rafael na crkvata Sv. Petar vo Rim, a potoastanuva papski sovetnik za umetnost.

ANTONIO DA SANGALO -POSTARIOT (1455-1534)

Antonio da Sangalo - Postariotnajmnogu se zanimava so odbranbenaarhtiektura, no najpro~uen e po svo-ite profani objekti.

Crkvata Santa Anuncijata voAreco ja oblikuva so ~ista arhi-tektonska dekoracija od ranorene-sansen tip.

Plo{tadot Santa Anuncijata voFirenca Antonio da Sangalo go imadovr{eno spored proektite na Bru-neleski, kako prv renesansno obli-kuvan plo{tad, so trem vo stil naBolnicata na nevinite deca od Bru-neleski, izgradena na istiot plo{tadporano.

Parterot e zbogaten so dve simet-ri~no postaveni bronzeni fontani, ana simetralata ima kowani~ki spo-menik.

Sl.29. Xulijano da Sangalo. Crkvata Santa Marija deleKar~eri, Prato, 1485-91. Izgled na vnatre{nosta.

Sl.28. Xulijano da Sangalo. Crkvata Santa Marija deleKar~eri, Prato, 1485-91. Osnova, presek i izgled.

ARHITEKTURARANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

25

V e n e c i j a

Renesansnata arhitektura vo Venecija po~nuva da serazviva vo poslednata ~etvrtina na XV vek. Ova zadoc-nuvawe vo odnos na Firenca od re~isi pet decenii sedolì na silnata srednovekovna tradicija. Vo prvata~etvrtina na vekot se razviva t.n. venecijanska gotikapome{ana so vizantiski vlijanija, za vo po~etokot navtorata polovina postepeno da pristignat i re-nesansnite vlijanija. Na takov na~in, noviot vene-cijanski arhitektonski stil se sozdava pod vlijanie natradicijata i na novite renesansni tendencii, prispo-sobeni kon tipi~noto podnebje i lokacija.

Gradeweto vo Venecija bilo vozmo`no samo na tes-nite lokacii vo sistemot na ostrov~iwa i vrz del odlagunata. Na toj mo~urliv teren moèle da se podignat

samo polesni arhitektonski strukturi, fundirani na{ipovi. Takvata struktura se manifestira so otvoren(lesen) karakter na fasadite so lo|i svrteni kon kana-lite, koi imaat uloga na gradski soobra}ajnici.

Otvorenosta na objektite osobeno se manifestirakaj palatite, {to e vo soglasnost so blagite klimatskiuslovi i so stabilnite politi~ki priliki vo glavniotgrad na Mleta~kata Republika. Poradi tesnoto gradi-li{te, palatite naj~esto nemaat atrium, tuku zatvorenvestibil vo prizemjeto i sve~en salon na katot. Vene-cijanskata arhitektura se karakterizira so ìvotora-dosen oblik na objektite, so {iroka upotreba na deko-racijata i polihromijata, kako i so kujunxiska obra-

Sl.31. Antonio da Sangalo-Postariot. Plo{tadot SantaAnuncijata, Firenca.

Sl.30. Antonio da Sangalo-Postariot. Situacija na plo{ta-dot Santa Anuncijata, Firenca: 1. crkva, 2. Servi di Maria,3. Dom na nevinite deca, 4. spomenik, 5. bronzeni fontani.

Sl.32. Venecija. Plan na gradot.

ARHITEKTURA

26

botka na detalite. Granicata me|u venecijanskata goti-ka i ranata renesansa ne e sekoga{ jasno opredelena.

Vo XV vek se rekonstruiraat mnogu zgradi, odnovose re{ava funkcionalniot sostav na individualnite iosobeno na kolektivnite stanbeni zgradi. Objektite voniza so prizemje i so po dva do tri kata ja karakteri-ziraat venecijanskata stanbena arhitektura. Po~nuvaj}iod XII vek tie se gradat so sredstva na Republikata,dobrotvornite dru{tva i vidnite gra|ani. Vo niv ̀ iveeogromnoto mnozinstvo na rabotnici, mornari izanaet~ii. Osnovniot tip stanbena zgrada e sostaven odednakvi stanbeni sekcii, so samostoen vlez od ulica iso vnatre{ni skali. Stanbenite prostorii se smestenina katovite, a vo prizemjeto se du}anite ili pomo{niteprostorii.*11

Venecijanskata renesansna arhitektura svoite naj-va`ni ostvaruvawa gi ima postignato so gradeweto pa-lati, op{testveni objekti i crkvi.

P A L A T I

Kako najtipi~en primer na venecijanska palata odprvata polovina na XV vek e palatata Ka dÄOro (1421-36) od arhitektot Xovani Bon i sin mu Bartolomeo. Asi-metri~nata kompozicija na palatata e postignata sopostoeweto na dve oski na fasadata: edna za otvoreni-ot, druga za pozatvoreniot del. Skeletniot sistem nafasadata, i pokraj svojata dekorativnost, ima jasna kon-struktivna uloga. Na takov na~in, postepeno zapo~nuvapreodot kon renesansnata arhitektura. Ostanatitekarakteristi~ni objekti od toj period se palatite:Pizani, Foskari i Dario.

Sl.34. Izgled na venecijanskite palati : Pizani, Vendramin Kalerxi, Kornari.

Sl.33. Karakteristi~na osnova na venecijanskapalata (prizemje i kat).

Sl.35. Xovani i Bartolomeo Bon. Palata Ca’ d’oro,Venecija, 1421-36.

11 Vidi Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, str.116

Vo formiraweto na novata venecijanska arhitektu-ra od XV vek najva`na uloga ima graditelskoto semejstvoLombardi, , , , , na ~elo so Pjetro Lombardi (1435-1515), iarhitektot od Bergamo Moro Kadu~i (1440-1504).

Palatata Vendramin-Kalerxi e eden od najzabele`-livite primeri na venecijanskata arhitektura od XVvek. Objektot po~nal da go gradi M. Kadu~i vo 1481godina, a go zavr{uva P. Lombardi okolu 1509 god. Ves-tibilot vo prizemjeto na fasadata e naglasen so edenvid vlezna lo|a, a sve~eniot salon na katot so balkon.Zavr{niot venec e napraven so kompleten antablement.Angaìranite koloni i biforalnite otvori, na fasa-data ñ davaat reljefen izgled. Prednata fasada e kom-pletno obrabotena od kamen, a ostanatite fasadi vo po-golem del se izgradeni od tula i se malterisani.

ARHITEKTURARANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

27

Palatata dei Kornari ima pomali dimenzii i re-lativno zatvoreno i nadvi{eno prizemje. Centralniothol e naglasen so golem balkon pred nego. Zavr{niotvenec e razvien i zbogaten so reljefi od girlandi, a nakrovot ima centralno postaveno mansardno nadvi{u-vawe.

Du`devata palata po~nuva da se gradi na delot konkanalot Grande vo po~etokot na XIV vek vo gotski stil.Zapadnoto krilo kon maliot plo{tad (pjacetata) go za-vr{uvaat Xovani i Bartolomeo Bon..... Posledno e zavr-{eno isto~noto krilo so otkrienite Skali dei gigan-ti od skulptorot i arhitekt Antonio Rico. Imeto godobivaat po skulpturite {to vo 1554 god. tamu gi pos-tavuva Sansovino. Fasadata kon atriumot ja ima dovr-{eno Pjetro Lombardi,,,,, a vo vnatre{nosta prodolù-vaat da rabotat drugi arhitekti i umetnici vo vremetona visokata renesansa.

OP[TESTVENI OBJEKTI

Skuola di San Marko (1485-95) na plo{tadot SanXovani e Paolo e rekonstruirana od arhitektite Pjet-ro Lombardi i Moro Kadu~i..... Toa e eden od najgolemiteobjekti od toj vid. Pravoagolniot objekt e namenet zau~ewe, za pribeì{te i za bolnica. Asimetri~no po-staveniot vestibil vo prizemjeto i priemnata sala nakatot pravat dinami~na kompozicija, koja zavr{uva sopolukru`ni timpani, inspirirani od srednovekovnatacrkva San Marko. Elementite i dekoracijata na fasa-data se ~isto renesansni, a polihromijata e postignataso mermer vo tri boi. Karakteristi~na e obrabotkatana portalot so reljef, {to so svojata dlabo~ina od 12cm dolovuva perspektiva.

Skuola di San Roko (1517-49), Pjetro Lombardi jaima proektirano dvaesetina godini podocna, a ja imaatizgradeno negovite u~enici Bartolomeo Bon - Pomla-diot i Skarpawino vo vremeto na visokata renesansa(1513-49). Objektot ima kompozicija od dva dela so dvesimetrali i korintski stolbovi istaknati pred fasad-niot yid so renesansna profilacija.

Sl.36. Moro Kadu~i i Pjetro Lombardi. Palata Vendramin-Kalerxi, Venecija 1481-1509.

Sl.38. Venecija. Atriumot na Du`devata palata. Isto~notokrilo, so Skali dei giganti i crkvata San Marko.

Sl.37. Xovani i Bartolomeo Bon. Zapadnoto krilo naDu`devata palata, Venecija, XV vek.

Sl.39. Pjetro Lombardi i Moro Kadu~i.Skuola di San Marko, Venecija, rekon-struirana 1485-95.

ARHITEKTURA

28

C R K V I

Santa Marija dei Mirakoli (1481-89) izgradena odPjetro Lombardi i sinovite pretstavuva prva crkva soizdolèna osnova na venecijanskata renesansa. Taa emala ednokorabna crkva, ~ij{to kvadraten oltar e po-krien so kupola, a kambanarijata e postavena asimet-ri~no.

Zapadnata i isto~nata fasada zavr{uvaat so polu-kru`ni timpani. Fasadite i enterierot se obraboteniso mermer vo pove}e boi i so tehnika na inkrustacija.*12

Crkvata San Zaharija e star objekt od XI-XII vek,{to e rekonstruiran od arhitektite Gambelo i MoroKadu~i od 1481 do 1500 god. Taa ima trikorabna osnova

Sl.40. Pjetro Lombardi. Starite prokuracii na pjaca SanMarko, Venecija, kraj na XV vek.

Starite prokuracii (op{tinska zgrada) na plo{-tadot San Marko gi imaat podignato Pjetro Lombardii negovite u~enici so tradicionalni elementi na vene-cijanskata arhitektura, osobeno vo zavr{nite partiina objektot.

Plo{tadot San Xovani e Paolo e oformen so pos-tavuvaweto na kowani~kata statua na mleta~kiot voj-skovodec Koleoni od skulptorot Verokio vo 1486 god.pred u~ili{teto San Marko i crkvata.

So toa, ovoj prostor stanuva prv definiranrenesansen plo{tad vo Venecija, so poseben urban am-bient.

Sl.41. Situacija naplo{tadot San Xovani ePaolo, Venecija, zavr{en1486: 1. crkva San Xovanie Paolo, 2. skuola di SanMarko, 3. spomenikKoleoni, A. prostornoodreden del, B. prostornoneodreden del naplo{tadot.

12 Vidi E. R.Wolf, R. Millen. Renesansa, str.58

Sl.42. Pjetro Lombardi. Crkvata Santa Marijadei Mirakoli, Venecija, 1481-89.

ARHITEKTURARANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

29

so laèn transept i kupola. Za razlika od Lombardi,Kadu~i odbegnuvaj}i ja dekoracijata, go pretpo~itamonumentalniot arhitektonski pravec, povrzan sotvore{tvoto na Alberti.

Crkvata San Roko od arhitektot Xorxo Lombardizapo~nuva da se gradi vo 1530 god. so osnova po ugled naSan Andrea vo Mantova od Alberti. Objektot e prome-net vo XVIII vek od arhitektot Skalfarato.

Sl.43. Gambelo i Moro Kadu~i. CrkvataSan Zaharija, Venecija, 1481-1500.

Sl.44. Rim. Plan na gradot vo XV vek.Gore desno - teritorijata na Rim voanti~kata epoha

R i mR i mR i mR i mR i m

Vo Italija, vo tekot na celiot XV vek, se vodi borbana papstvoto protiv rimskoto visoko op{testvo iisto{tenite gradovi, koi ne go sakaat vra}aweto napapata od Aviwon (Francija). Od sredinata na XV vekRim postepeno go menuva svojot srednovekoven izgled.Vo ramkite na 20 km dolgite gradski bedemi, Rim zafa-}a samo 1/4 od svojata nekoga{na anti~ka teritorija iima samo 50.000 ìteli vo odnos na 2 milioni za vremena anti~kiot procut. Samo mal broj anti~ki objektibile za~uvani vo celost, a pogolemiot del bil vournatini i pod zemja na dlabo~ina od 3 do 4 metri.

Prvite obidi za rekonstrukcija na Rim se naprave-ni za vreme na papata Nikola V, , , , , a po povod jubilejnata1450 god. Za taa cel, vo Rim e povikan arhitektot Al-berti, taka {to se pretpostavuva deka toj gi postavilpo~etnite idei na planot. So izveduvaweto na prvitezafati zapo~nuva negoviot u~enik Roselino. Ovie za-fati }e naprednat pove}e za vreme na papata Sikst IV, aosobeno za vreme na Julie II.

Iako renesansata vo Firenca se javuva pod vlija-nie na rimskata anti~ka arhitektura, sepak rimskatarenesansa se razlikuva od firentinskata. Razlikite

ARHITEKTURA

RANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

30

Sl.46. Xakomo da Pietrasanta. Crkvata San Agustino,Rim, 1479-83.

Sl.45. Palatata Venecija, Rim, rekonstruirana okolu 1465.Fragmenti od: osnovata, presekot i izgledot.


osobeno se izrazeni preku arhitekturata na palatite:- Palatite zazemaat pogolema povr{ina i naj~esto se sodva dvora i imaat asimetri~na slobodna kompozicija naplanot;- Nivniot stanben korpus ima 3-4 kata i obi~no zafa}aedna ili dve strani od glavniot dvor;- Tie naj~esto se gradeni od travertin, so mazni yidnipovr{ini i imaat edna ili pove}e kuli;- Nivniot glaven kat, nare~en piano nobile (a toa e obi~-no prviot) e naglasen so najgolemi i reprezentativnoobraboteni prozorski otvori.

Najgolemiot broj palati podocna e promenet soadaptacii i dogradbi, pri {to postepeno se zafa}aatslobodnite strani okolu dvorot.*13

Palata Venecija e najzna~aen objekt od toj vid. Taasluèla za ̀ iveewe na kardinalite pokraj crkvata SanMarko. Se pretpostavuva deka nejzini avtori se Rose-lino i Xulijano Damajano. Poradi nepravilnata loka-cija, dvorot e oddelen od palatata i obikolen so dvo-katni arkadi, inspirirani od Koloseumot. Prozorski-te otvori na prviot kat, prvobitno bile dvodelni got-ski, a potoa se napraveni pravoagolni po ugled na Du`-devata palata vo Urbino.

Xakomo da Pjetrasanta e najpoznatiot arhitekt odvtorata polovina na XV vek vo Rim. Negovata crkvaSanAgostino (1483) e prv kupolen objekt na renesansnata ar-hitektura vo Rim {to ima osnova na latinska trikorabnabazilika so transept. Upotrebata na "Y" volutite nazapadnata fasada ukaùva na vlijanijata na Alberti.

ARHITEKTURARANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

31

hitekt Donato Bramante. Toga{, vlasta sî u{te ne senao|a vo racete na buròazijata, tuku nea ja drì sta-roto dvorjanstvo i vojskovodcite, koi ja imaat pokorenocela Lombardija. Vo tekot na XV vek vo Milano na vlaste semejstvoto Sforca.

Zamokot Sforca vo Milano po~nuva da se gradi konsredinata na vekot, a za taa cel od pokrainata Toskanase povikani arhitektite Ferini i Filaret. Osnovatai oblikot na objektot sî u{te ja zadrùvaat sred-novekovnata koncepcija.

ANTONIO FILARET (1400-1469) e raznovidentvorec. Toj ima napi{ano zna~aen traktat za arhitek-turata (1464), a so negovoto delo moàt da se merat samodelata na Bruneleski i negovite sledbenici.

Bolnicata Maxore e najzna~ajniot proekt na Fi-laret, koja{to e izgradena vo 1456 god. za poefikasnaborba protiv te{kite epidemii. Taa ima dimenzii285h120 m so ~etiri ma{ki i ~etiri ̀ enski oddelenija.Vo sredinata trebalo da se izgradi edna petkupolna crk-va so centralno re{enie. Filaret na vonreden na~in gire{il sanitarnite problemi na bolnicata, prekuodvodot na ne~istata voda i strueweto na vozduhot. Pr-vobitniot izgled bil so trem vo prizemjeto i galerijana katot, no podocna tie se zatvoreni so gotski pro-zorci. Po svojata sodrìna i koncept ovaa bolnica pret-stavuva tipi~en humanisti~ki objekt. Po dolgotrajnataborba so za{titnicite na mesnata tradicija, Filaret}e se izmori, poradi {to }e go napu{ti Milano, agradbata na bolnicata }e ja prodolàt arhitektiteSolari i Amadeo.*14

DONATO BRAMANTE (1444-1514) e roden vo bli-zinata na Urbino, a po doa|aweto vo Milano po~nuva dase zanimava so slikarstvo, za podocna da stane viden ar-hitekt na visokata renesansa.

Crkvata San Satiro (1482-1486), zapo~nuvaj}i od1478 godina Bramante ja rekonstruira od ednokorabnavo trikorabna bazilika so transept. Ulicata popre~i-la transeptot da dobie tret korab, pa zatoa Bramante


Sl.47. Ferini i Filaret. Zamokot Sforca, Milano, vtorapolovina na XV vek.

Sl.49. Antonio Filaret. Bolnicata Maxore, Milano, 1456.

Sl.48.Antonio Filaret.

BolnicataMaxore, Milano,

1456. Osnova,fragment od

presekot iosnovata.

M i l a n o

Vo poslednata ~etvrtina na XV vek, vo severnaItalija doa|a do promena na vkusot za arhitekturata.Postepeno se napu{ta dekorativnosta i se pristapuvakon razre{uvawe na podlabokite sodrìnski proble-mi na arhitekturata. Vo Lombardija po~nuva uporno dase razrabotuva centralniot monumentalen tip na ar-hitektonska kompozicija. Toa se dolì, pred sî na vra-}aweto kon mesnata romanska tradicija i nejzinata pre-rabotka vo duhot na novata epoha i na estetikata nahumanizmot. Tie principi vo Milano gi postavuva ar

ARHITEKTURA

RANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

32

so pomo{ na plitok reljef i fresko-slikarstvo praviprostorna iluzija na "hor" zad oltarot. Sakristijatana istata crkva pretstavuva nova etapa vo razrabotkatana centralniot vnatre{en prostor.

Vo crkvata Santa Marija dele Gracie (1492-1497),koja{to bila zapo~nata od porano, Bramante go gradi

Sl.51. Donato Bramante i Amadeo. Manastirskata crkvaSanta Marija dele Gracie, Milano, 1492-97.

Sl.50. Donato Bramante. Sakristijata vo crkvata SanSatiro, Milano, 1482-86. Izgled na vnatre{nosta.

Sl.53. Amadeo,Bramante i dr.Katedralata voPavija, proektirana1487. Osnova i maketa.

Sl.52. Amadeo. Crkvata vo kartuzijanskiot manastirêrtoza, Pavija, 1476-1550.

ARHITEKTURARANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

horot, koj trebalo da bide nadgrobna kapela na vla-stodrècot Ludevik Moro. Bazilikalniot del na crk-vata e napraven od arhitektot Amadeo..... Vo trpezarijatana ovoj ansambl se nao|a poznatata freska Tajnata ve~eraod Leonardo da Vin~i.

P a v i j a

Kartuzijanskiot manastir êrtoza vo Pavija e iz-graden od pove}e arhitekti, od koi najpoznat e Amadeo.....Najzabele`liv del na objektot e tremot so svoite rel-jefno dekorirani arkadi. Trikorabnata bazilika (1476-1550) pretstavuva prodolènie na romanskata tradicija.Celiot objekt obiluva so golem broj ni{i i fasadnadekoracija vo reljef i polihromija.

33

Katedralata vo Pavija e proektirana vo 1487 god. odAmadeo i Bramante. Taa pretstavuva spoj na trikorabnabazilika i centralno re{enie so kupola {to se drì naosum jaki stolpci. Celata kompozicija so svoite elementi

U r b i n o

LUÂNO LAURANA (1425-1479) poteknuva odmestoto Vrana kaj Zadar. Negoviot nemiren ̀ ivoten tek,preku Pezaro i Mantova, vo 1467 god. go doveduva kajurbinskiot hercog, kade {to stanuva glaven arhitekt,no na taa dol`nost ostanuva samo 5 godini.

Palaco Dukale, Laurana ja ima rekonstruirano(1468-72) na takov na~in {to vo eden ansambl gi spojuvanoviot sve~en dvorec i starata tvrdina. Nejzinataop{ta koncepcija se bazira vrz firentinskata palata

Sl.55. Lu~ano Laurana.Du`devata palata, Urbino,adaptacija i dogradba, 1465-72.Izgled na glavniot atrium.Najgorniot kat e izgradenpodocna.

Sl.54. Fra Xokondo. Palaco del Konsiljo,Verona, 1486-93.

15 Vidi Velike arhitekture svijeta, str.151

so atrium. Renesansnata arhitektura najmnogu e prisutnavo sve~eniot dvor na palatata i vo nejzinite ente-rieri.*15

I pokraj kusiot prestoj vo Urbino, Laurana sosvoeto delo, osobeno so svoite zamisli za idealen grad,vr{i golemo vlijanie vrz mladite arhitekti i umetniciod okolinata na Urbino. Od tamu toj zaminuva nadol`nosta zapovednik na morski korab, kade go gubisvojot nemiren ìvot.

ARHITEKTURA

RANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

raste kon kupolata sozdavaj}i grandiozen i sloènvnatre{en prostor. Ovie idei, Bramante podocna }e gidovede do sovr{enstvo, pravej}i go proektot za crkvataSv. Petar vo Rim gradena vo visokata renesansa.

V e r o n a

Palaco del Konsiljo (Gradski sovet, 1486-93) vo Ve-rona e izgradena od Fra Xokondo. Pokraj tradicional-niot raspored, ovoj objekt ima elegantna i ìvopisnamermerna fasada, inspirirana od venecijanskite ob-jekti i re~isi celosno pokriena so reljefna i poli-hromna dekoracija.

Fra Xokondo dobro go poznava deloto na anti~ki-ot teoreti~ar Vitruvie i se zanimava so teorija na pro-porciite. Vo Rim toj e angaìran kako ~uvar nastarinite, odnosno konzervator.

34

B. SKULPTURATA NA RANATA RENESANSA

Renesansnata skulptura vo Firenca se javuva vo spe-cifi~ni istoriski i op{testveno-ekonomski uslovi,koi nakuso moàt da se pretstavat po sledniot redosled:- Na preodot od XIV vo XV vek, glavniot grad na Toska-na, Firenca, se nao|a pred neposredna opasnost da bidepokoren od Milano, kako i drugite gradovi vo severnaItalija pred nego;- Firenca se brani na voen, diplomatski i kulturenfront za da ja spasi Toskana od porobuvawe;- Firenca stanuva politi~ki i kulturen centar so sli~-na uloga kakva {to be{e ulogata na Atina vo vremetona Persiskite vojni;- Sigurni deka }e uspeat vo svoite nastojuvawa, firen-tincite zapo~nuvaat golema bitka za dovr{uvawe na zna-~ajnite umetni~ki potfati {to se zapo~nati eden vekporano, vo vremeto na Xoto, a toa se:

* bronzenite vrati na baptisteriumot,* ukrasuvaweto na katedralata so skulpturi i* gradeweto na kupolata od katedralata.Toa zna~i deka:- firentincite smetaat deka likovnite umetnosti

se biten preduslov za podigawe na narodniot duh vo borbata protiv osvojuva~ot i deka

- umetnikot e priznat kako mislitel, a umetni~ko- to delo kako dokaz na negoviot tvore~ki duh.

Prvata polovina na XV vek pretstavuva herojsko do-ba na ranata renesansa, ~ij po~etok e ozna~en prekuskulptorskite realizacii.

Skulptorite dobivaat mo`nost prvi da odgovoratna povikot na "Nova Atina", preku konkursot za vratitena baptisteriumot.

Postepenoto osloboduvawe od gotskata tradicija seodviva so pomo{ na inspiracijata od klasi~nata skulp-tura, {to e zapo~nato eden vek porano od Nikola Pi-zano.*16

NIKOLA PIZANO (tvori od 1258-78) e prvzna~aen umetnik od poznatoto skulptorsko semejstvo odToskana. Negovo najzna~ajno delo e oformuvaweto nakrstilnicata vo Piza so reljefi, koi po svoiteumetni~ki svojstva pretstavuvaat predvesnik na rano-renesansnata skulptura vo Toskana. Osobeno se istak-nuva propovedalnicata vo krstilnicata (1260) ukrasenaso reljefi na tema od Noviot zavet, kako {to e, naprimer, kompozicijata Poklonenie na mudrecite.

XOVANI PIZANO (tvori okolu 1275, a umira po1314 god.) go prodolùva deloto na svojot tatko Nikola.Naturalisti~kite detali na negovite skulpturi gozamenuvaat krutiot formalizam, {to e prisuten vo de-loto na negoviot tatko. Toa osobeno e vidlivo na skulp-turite izraboteni za fasadata na katedralata vo Siena.

ANDREA PIZANO (1290-1348) gi izrabotuva kri-lata na ju`nata vrata na krstilnicata vo Firenca (1330-

36) so reljefi na tema od Noviot zavet. Na niv sî u{te eprisuten srednovekovniot gotski pristap vo umetnosta,no sepak tie }e pretstavuvaat pottik za realizacijata naostanatite vrati na krstilnicata od strana na prviotranorenesansen skulptor Lorenco Giberti.

NANI DI BANKO (okolu 1390-1421) e zna~aen tvo-rec za po~etocite na ranorenesansnata umetnost vo Fi-renca. Toj postepeno se osloboduva od ograni~eniotsrednovekoven klasicizam, {to najmnogu e vidlivo nanegovata kompozicija vo mermer ̂ etirite svetci smes-tena vo ni{a na crkvata Orsanmikele vo Firenca. Podsilen vpe~atok na anti~kiot realizam i na gotskiotizma~en izraz, toj uspeva niv da gi obedini dostignuvaj}igo noviot umetni~ki izraz na renesansniot humanizam.

Sl.57. Nani di Banko. ̂ etiri svetci, fragment, 1410-14; mermer,prirodna golemina; crkva Orsanmikele, Firenca i Portret naRimjanin, po~etok na III vek; mermer,prirodna golemina;Dràven muzej, Berlin.

Sl.56. Nikola Pizano. Propovednica, 1260. Mermer,polihromija. Krstilnica vo Piza.

16 Podetalno vo H.W. Janson. Istorija umetnosti, str.305-306 @. Bazen. Istorija svetske skulpture, str.307-311

SKULPTURARANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

35

F i r e n c a

LORENCO GIBERTI (1378-1465)

Giberti, kako i mnogu drugi renesansni umetnici,najprvin zapo~nuva da se zanimava so kujunxistvo, prekukoe gi izrazuva svoite umetni~ki pretenzii. Vo 1401-2god. vo Firenca se raspi{uva konkurs za re{enie nasevernata vrata od baptisteriumot pred crkvata SantaMarija del Fjore. Na konkursot u~estvuvaat poznatiumetnici, me|u koi i Bruneleski, no pobeduva Giberti.

Severnata vrata na krstilnicata (baptisteriumot)e izrabotena od pozlatena bronza i ima 4 h 7 reljefnipoliwa so sceni od Noviot zavet. Scenite, smesteni vo~etirilist, poradi prisustvoto na gotskata tradicija,sî u{te gi nemaat kompletnite karakteristiki narenesansnata umetnost.

Isto~nata vrata na krstilnicata, Lorenco Giber-ti }e ja izraboti 20 godini podocna po nara~ka, ukrasu-

vaj}i ja so sceni od Stariot zavet, isto taka vo pozla-tena bronza. Taa ima 2 h 5 reljefni poliwa koi gi so-dràt site karakteristiki na renesansnata umetnost.Giberti niv gi izrabotuva pod vlijanie na svojot ve}epro~uen u~enik Donatelo, no i pod vlijanie na ve}eotkrienata nau~na perspektiva od Bruneleski, negoviotporane{en konkurent. Koga mladiot Mikelanxelo, }e govidi toa ostvaruvawe, }e go nare~e "rajska vrata". Kakokarakteristi~ni sceni moè da se izdvojat:- Prikaznata za Josif, na koja se prikaàni golem brojlu|e vo razli~ni pozicii, so objekti vo zadninata. Ipokraj toa, taa kompozicija ima edinstvo i gracioznoststopeni vo perspektiva, i- Prikaznata za Jakov i Isak, kade {to ima naglasenagradacija na reljefi koi postepeno se gubat vo pers-pektiva.

Glavni karakteristiki na renesansnata skulptura,kako odraz na pridobivkite od minatoto i na noviot hu-manizam se slednite:- Postaven e nov odnos kon klasi~nata umetnost, so {tose obedinuvaat klasi~niot oblik i sodrìnata. Toa mo-è da se zaklu~i, na pr. od sporedbata na eden Portretna Rimjanin so fragmentot, odnosno glavata na edensvetec od spomenatata kompozicija na Nani di Banko;- Oblekata na figurite se prikaùva vo organska vrskaso teloto {to go pokriva. Teloto so svojata akcija jaispolnuva oblekata, {to e vidlivo od sporedbata na edenreljef od frizot na hramot Atina Nike i reljefot odisto~nata vrata na baptisteriumot vo Firenca;

- Figurite postepeno se osloboduvaat od povrzanostaso yidnata masa i is~ekoruvaat napred kon celosna sa-mostojnost. Tie se postaveni vo stav kontra-posto, so{to se postignuva nivno sovr{eno uramnoteùvawe;- Se postavuva nov odnos kon goloto ~ove~ko telo. Toane e ve}e bez ~uvstva kako vo sredniot vek, koga so negotreba{e da se izrazi moralno zna~ewe na grev ili stra-dawe. Sega se obedinuva anti~kiot ideal na fizi~kataubavina so ubavinata na ~uvstvata. Kako primer moèda posluì sporedbata na skulpturata na atlet od Po-liklet i skulpturata David od Mikelanxelo.

Vrz osnova na site navedeni karakteristiki moèda se tvrdi deka anti~kata umetnost ne e majka, tuku sa-mo u~itelka na renesansnata umetnost.

Sl.59. Lorenco Giberti.Reljefni kompozicii odisto~nata vrata nabaptisteriumot voFirenca, 1425-52:Prikaznata za Josif,Prikaznata za Jakov iIsak,Avtoportret na L.Giberti i negoviot sinVitorio.

Sl.58. Lorenco Giberti. Isto~nata vrata, 1425-52.Pozlatena bronza. Baptisterium, Firenca.

SKULPTURA

RANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

36

Skulpturata Jovan Krstitel (1414) smestena voni{a na crkvata Orsanmikele, Giberti ja rabotiparalelno so negovata prva vrata na baptisteriumot.Zatoa, vo nea sî u{te e prisutna gotskata tradicija.

Skulpturata Sveti Matej (1420) smestena vo ni{ana istiot objekt e pod golemo vlijanie na antikata, no iso izvesna modifikacija na gotskiot stil. Toa e dokazdeka preku nea Giberti se podgotvuva da ja izrabotirajskata vrata.*17

DONATELO (1386-1466)

Donato di Nikolo, nare~en Donatelo, iako bil sa-mo osum godini pomlad od Giberti, najprvin stanal ne-gov u~enik za nabrgu da se oslobodi od nego i da stanenajzabele`livata li~nost na firentinskata umetnost.Toj raboti statui i reljefi vo Firenca, Siena i Pa-dova. Na toj na~in stanuva pro~uen skulptor so golemaindividualnost, koj go zastapuva realizmot so primesina naturalizam. I negovite prvi ostvaruvawa sepovrzani so crkvata Orsanmikele vo Firenca.

Skulpturata Sveti Marko (1411-13) iako e smestenavo ni{a, moè da se oddeli od zadninata i da stoi sa-mostojno, bidej}i e sovr{eno uramnoteèna. Toa e prvtakov slu~aj vo renesansata. Teloto e prikaàno vo stavna kontra-posto, podgotveno za dvièwe, a draperijatae odredena so oblicite {to gi pokriva. Napravena e odmermer so viso~ina od 2,36 m.

Skulpturata Sveti \or|i (1415-17) e smestena vo po-plitka ni{a, taka {to figurata izleguva malku predyidnata povr{ina. Iako teloto e vo oklop, se ~uvstvuvanegovata elasti~nost i ̀ elbata da za~ekori napred i dase bori za "Novata Atina".

Reljefot Sveti \or|i i lamjata e smesten pod istatani{a na skulpturata Sveti \or|i. Sveti \or|i e pri-kaàn na kow, kako so kopje se bori protiv lamjata za daja za{titi napadnatata nevina devojka, {to pretstavuvasimboli~no prikaùvawe na borbata me|u Firenca iMilano. Vo izrabotkata na ovoj reljef, Donatelo sozdavailuzija na beskrajna dlabo~ina postignata so povisok iponizok reljef. So dletoto toj raboti kako so slikarska~etka, no do toj period sî u{te nemalo takov primer voslikarstvoto. Zatoa moè da se tvrdi deka Donatelo gotrasira patot i na renesansnite slikari.

Sl.60. Lorenco Giberti. Sv. Jovan Krstitel i Sv. Matej,1419-22. Bronza, prirodna golemina. Crkva Orsanmikele,Firenca.

17 Podetalno vo Peter i Linda Murray. Umetnost renesanse, str.27-34 H.W.Janson. Istorija umetnosti, str.307-308

Sl.61. Donatelo.Sv. Marko, 1411-13.Mermer, 236 cm. (gore)i Sv. \or|i, 1415-17.Mermer zamenet sobronza, 208 cm (dolu).Crkva Orsanmikele,Firenca.

SKULPTURARANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

37

Kambanarijata na firentinskata katedrala e vto-riot objekt kade {to se smesteni delata na Donatelo.Za nejzinoto ukrasuvawe toj izrabotuva pet figuri smes-teni vo ni{i. Najzna~aen vpe~atok ostava skulpturataCukone (1423-25), izrabotena vo mermer visok 1,96 m.Kompozicijata pretstavuva rimski govornik, novsu{nost toa e prorok bez voobi~aenite proro~ki at-ributi. Negovata }elava glava ne e ubava, no e pleme-nita. Pri izrabotkata na skulpturata, Donatelo posto-jano ñ doviknuval: "Zboruvaj, zboruvaj ili |avol }e teodnese!". I navistina, Cukone izgleda kako da }e pro-govori sekoj moment. Samiot Donatelo tolku mnogu jacenel taa skulptura, {to ~estopati se kolnel vo nea.

Reljefot Gozbata kaj Irod (1425) e napraven so po-zlatena bronza i e smesten vo crkvata San Xovani voSiena. Ova delo ve}e e posovr{eno od reljefite na ne-goviot u~itel Giberti. Vo sredinata, kompozicijata imaedna praznina koja zjae, a dvièwata na figurite secentrifugalni. Se dobiva vpe~atok kako reljefot daprodolùva nadvor od negovite ramki. Tridimenzional-nosta na prostorot e naglasena so prikaànata arhite-ktonska dlabo~ina, pretstavena vo perspektiva, so-glasno so postaveniot nau~en pristap od Bruneleski.

Skulpturata David(1430-32) e visoka 158 cmi pretstavuva prva golastatua na renesansata voprirodna golemina. Te-loto, postaveno vo uram-noteèn kontra - postozboruva mnogu pove}e odliceto.

Reljefot ûdoto nasveti Antonio (1446-48)smesten e vo istoimena-ta crkva vo Padova. Iz-raboten e vo delumno po-srebrena bronza i prika-ùva mnoèstvo figuriopfateni so edno odme-reno spokojstvo.

Kowani~kiot spomenik Gatamelata (1445-50) e po-staven pred istata crkva vo Padova i pretstavuva edenmleta~ki vojskovodec. Negovata izrabotka e inspi-rirana od spomenikot na rimskiot imperator MarkoAurelie, taka {to pove}e nalikuva na mislitel otkol-ku na vojnik. Masivnoto telo na kowot, generalot govladee ne so pomo{ na svojata snaga, tuku pove}e so svo-jot avtoritet.

Vo po~etokot na vtorata polovina od vekot, Dona-telo se vra}a od Padova vo Firenca kade {to nao|avlo{ena politi~ka i duhovna klima.

Vo toj period toj ostanuva nadvor od vkusot na{irokoto gra|anstvo i raboti dela so stroga indi-vidualnost.

Skulpturata Marija Magdalena (1454-55) e izrabo-tena od drvo so viso~ina od 188 cm so izraz koj pretsta-vuva preod kon naturalizmot i go izrazuva osameniotgenij na avtorot vo toga{nite nemirni vremiwa.*18

ANDREA DEL VEROKIO (1435-1488)

Andrea del Verokio kako skulptor i slikar imaumetni~ka rabotilnica vo Firenca. Toj raboti skulp-turi vo bronza, mermer i terakota, no e i poznat slikar.Negoviot humanisti~ki duh ovozmoùva rabotilnicatada stane u~ili{te na golem broj mladi umetnici. Kajnego u~at Leonardo da Vin~i, Peruxino i dr. Vo ra-botilnicata na Verokio sî se raboti so pesna, a se u~iza novite tehni~ki i estetski pronajdoci. U~eniciteramnopravno u~estvuvaat vo realizacijata na delata izaemno si vlijaat.

Kowani~kiot spomenik na mleta~kiot vojskovodecKoleoni (1483-88) pretstavuva remek-delo na Verokio,bidej}i za toa vreme pretstavuva tehni~ki podvig da seizlee kow vo bronza so edna podignata noga. Stavot na

Sl.62. Donatelo. Sv. \or|i i lamjata, 1415-17. Mermer,viso~ina 40 cm. Crkva Orsanmikele, Firenca.

Sl.63. Donatelo. David,okolu 1430. Bronza, 158cm. Barxelo, Firenca.

Sl.64. Donatelo. Kowani~kiot spomenik Gatamelata, okolu1450. Bronza, viso~ina 350 cm. Pjaca del Santo, Padova.

18 Podetalno vo H.W. Janson. Istorija umetnosti Peter i Linda Murray. Umetnost renesanse, str.35-46

RANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

38

kowanikot, koj sedi visoko vo sedloto so delumnosvrteno telo go izrazuva negoviot vnatre{en prkos. AkoGatamelata ima{e imperatorska figura, Koleonipove}e nalikuva na selski naduenko.Celata kompozicijaima detalno obrabotena povr{ina so realno prika-ùvawe na sitnata muskulatura na kowot, remenite, ina liceto i oblekata na kowanikot. Spomenikot epostaven na plo{tadot San Xovani e Paolo vo Venecija,a negoviot postament e izraboten od u~enikot naVerokio, Leonardo da Vin~i.

Skulpturata David (1475) jasno go pretstavuva Ve-rokio kako samostoen tvorec vo odnos na u~itelot Do-natelo. Kaj ovaa skulptura se sre}avaat tipi~nite ka-rakteristiki na docniot kvatro-~ento: elegancija i pre-finetost vo izrabotkata, odbegnuvawe na silni emoci-onalni efekti i usovr{en zanaet na rabotewe vo bron-za kako kontinuitet na zlatarskata tradicija.

Verokio so svoite sorabotnici raboti i golem brojbisti vo mermer so prefineta obrabotka na liceto,frizurata i draperijata.*19

DESIDERIO DA SETIWANO (1428-1464)

Desiderio da Setiwano ima napraveno golem brojreljefi i skulpturi vo mermer, prodolùvaj}i go umet-ni~kiot izraz na Verokio, so {to vo golema mera ja ide-Sl.65. Andrea del Verokio. Kowani~kiot spomenik

Bartolomeo Koleoni, 1479-88. Bronza, viso~ina 400 cm.Plo{tad San Xovani e Paolo, Venecija.

19 Podetalno vo Verochio, I diamanti dell’arte

Sl.66. Andrea del Verokio. David, okolu 1475. Bronza,viso~ina 120 cm. Barxelo, Firenca.

Sl.67. Desiderio da Setiwano. Bogorodica so Hristos odgrobnicata na Karlo Marsupini, sredina na XV vek. Visokreljef od mermer. Crkva Santa Kro~e, Firenca.

SKULPTURARANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

39

alizira ~ove~kata ubavina. Toa moè da se vidi na ne-govite portreti i pretstavi na svetci. Takva e kompo-zicijata Bogorodica so Hristos izrabotena vo vid namedaljon od mermer, smesten na frontonot na grobni-cata na Karlo Marsupini vo crkvata Santa Kro~e, Fi-renca. Sli~na e negovata Bista na mlada ̀ ena, pretsta-vena realisti~no so site karakteristiki na materija-lot.

SEMEJSTVOTO DELA ROBIJA

Vo vremeto koga Donatelo vo Padova go raboti ko-wani~kiot spomenik na Gatamelata, Luka dela Robija(1420-82) e edinstveniot golem majstor vo Firenca. Toje pro~uen po svojata prefineta izrabotka na visokreljef vo mermer. Osnovna karakteristika na negovitedela e ~udesniot sklop na privle~nost i serioznost. Tojne se potpira vrz Donatelo, tuku vrz anti~katatradicija. Nikoga{ nema napraveno slobodnostoe~kafigura, a najmnogu raboti reljefi vo gle|osana tera-kota, koja nalikuva na emajl. Upotrebuva ednostavnaharmonija na bela i sina boja. Takvi se negovite reljefi:Madona vo cve}arnik i Angeli koi peat. Na sli~enna~in raboti i negoviot brat Andrea dela Robija (1435-1525), {to moè da se vidi na reljefot od fajansiranaterakota Sredbata na Marija i Elisaveta.

Otkoga rabotilnicata }e ja prezemat pomladite~lenovi na semejstvoto, taa prerasnuva vo eden vid fab-rika, koja masovno proizveduva Madoni za selski crk-vi, pretstaveni vo dre~livi ìvi boi i so nesovr{enamodelacija.*20

JAKOPO DELA KVERÂ (1420-1482)

Jakopo dela Kver~a od Siena zapo~nuva da raboti vogotski stil, no po kontaktot so Donatelo zasileno na-preduva kon renesansata. Negovo najpoznato delo pret-stavuva ramkata na portalot na crkvata San Petronio voBolowa. Na nea se prikaàni reljefi so sceni odbiblijata, odnosno sozdavaweto na svetot. Avtorot jazapostavuva tretata dimenzija, a ja naglasuva musku-laturata i ja oìvuva klasi~nata ubavina, {to }e ostavisilen vpe~atok vrz Mikelanxelo. Pozna~ajni fragmentiod ovoj bogat reljef se: Sozdavaweto na Adam, Iste-ruvaweto od rajot, kako i Adam i Eva na zemjata.*21

Sl.68. Luka dela Robija. Bogorodica vo cve}arnik.Fajansirana terakota, 63,5 h 80 cm. Barxelo, Firenca. Sl.69. Jakopo dela Kver~a. Reljefi od portalot

na crkvata San Petronio, Bolowa, 1425-35:Sozdavaweto na Adam i Isteruvaweto od rajot.

Kamen, viso~ina 68,4 cm.

20 Vidi @ermen Bazen. Vrhunska dela svetske umetnosti, str.33721 Vidi H. D. Molesworth. Istorija svetske skulpture, str.311-12

SKULPTURA

RANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

40

V. SLIKARSTVOTO NA RANATAV. SLIKARSTVOTO NA RANATAV. SLIKARSTVOTO NA RANATAV. SLIKARSTVOTO NA RANATAV. SLIKARSTVOTO NA RANATA RENESANSA RENESANSA RENESANSA RENESANSA RENESANSA

P r e d v e s n i c i

ÎMABUE (1240-1302)

Vo 1230 god. e podignata crkvata Sv. Fran~esko voAsizi, koja }e bide sobirali{te na mnogu umetnici. Ne-koi od freskite izraboteni vo taa crkva mu se pripi-{uvaat na îmabue. Na niv se gleda edno postepeno na-pu{tawe na gotskata tradicija preku porealno pretsta-vuvawe na likovite i draperijata. Za àl, ovie freskidenes se mnogu o{teteni, taka {to umetnosta na ̂ imabuepolesno moè da se sogleda od negovite ostanati dela,kako {to se: Raspnatiot Hristos i Bogorodica soHristos vo slava, izraboteni vo poslednata godina odnegoviot ̀ ivot.

DUÔ (1255/60-1318/19)

Deloto na Du~o e povrzano so gradot Siena. Toj neuspeva da go odbegne vizantisko-gotskiot {ablon, so {togo formira pravecot na sienskata umetnost za slednitedva veka. Pretstavata na ~ovekot vo negovite slikipove}e mu pripa|a na ambientot na îmabue.

Vo delata na Du~o ima slabo zastapena tridimenzi-onalnost, naglasena dekorativnost i nerealna sta-bilnost na figurite. Vrv na negovoto tvore{tvo pret-stavuva kompozicijata Maesta (1308-11), poliptih nadrvo za glavniot oltar na katedralata vo Siena. Na ne-go se pretstaveni golem broj sceni od ìvotot na Bo-gorodica i Hristos. Od ostanatite dela na Du~o osobe-no e poznata monumentalnata slika Madona Ru~elaj, iz-rabotena so tempera na drvo vo 1289 god.

XOTO DI BONDONE (1267-1337)

Xoto e eden od retkite slikari, koj u{te za vremena svojot ìvot e falen za svojata revolucija vo sli-karstvoto, koja{to se sostoi od eden nov tridimenzio-nalen realizam. Toj realizam se potpira vrz vizanti-skata skulptura i mozaik. Takov realizam e zabeleàn,na primer na freskite vo crkvata Sv. Pantelejmon kajSkopje, naslikani mnogu porano (1164 god).

Xoto ne e samo golem slikar tuku i golem humanist,koj sorabotuva so pisatelite Dante, Petrarka i dr. Sonegovoto slikarstvo, umetnosta postepeno se spu{tame|u lu|eto. Vo slikarstvoto na Xoto se sre}avaatindividualizirani figuri, realno i tridimenzionalnopostaveni i so izvesni po~etoci na perspektivnatapretstava. Sepak, kaj niv sî u{te e prisutna zlatnatazadnina, koja postepeno po~nuva da se napu{ta. Dvi-

Sl.70. îmabue.Bogorodica soHristos voslava, 1302.Tempera natabla, 223 h 385cm. Ufici,Firenca.

Sl.71. Du~o. Bogorodina so Hristos i svetci, pano od Maesta,1308-11. Tempera na tabla, 211 h 426 cm. Muzej na katedralatavo Siena.

Sl.72. Xoto. Bakneòt na Juda, 1304-5. Freska, 185 h 200 cm. Kapela Skrovewi, Padova.

RANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

41

èweto na figurite e slabo zastapeno, a dekoracijata eskromna. Delata na Xoto se nao|aat vo pove}e gradovi:Asizi, Padova i Firenca.

Vo kapelata Skrovewi, Padova, vo 1304-05 godinaXoto ima naslikano nekolku zna~ajni freski so monu-mentalni dimenzii, me|u koi se istaknuvaat: Koleòtna nevinite i Bakneòt na Juda.

Vo kapelata Bardi na crkvata Santa Kro~e, Firen-ca, Xoto go prodolùva svojot uspe{en umetni~ki raz-voj naslikuvaj}i golem broj zna~ajni freski so monu-mentalni dimenzii, kako {to se: Smrtta na sv. Fran-~esko i Potvrduvawe na pravilata.

Xoto ima realizirano i pogolem broj sliki na {ti-ca so verska tematika, a naj~esto toa e scenata Bogo-rodica so Hristos.*22

SIMONE MARTINI (1284-1344)

Deloto na Simone Martini e pod vlijanie na Du~o,bidej}i toj poteknuva od Siena, no ima patuvano niz raz-li~ni gradovi, za na kraj da se smesti kaj papata vo Avi-won, Francija. Slikata Blagove{tenie na Martini zaprvpat prezentira edna linearna kompozicija, vo kojaprepla{enosta na Bogorodica e pretstavena najrealnovo dotoga{noto slikarstvo. Venecot od lisja vrz glavatana angelot, kako motiv podocna }e bide prifaten i odslikarot Boti~eli.

F i r e n c a

MAZAÔ (1401-1428)

Tomazo di Xovani, nare~en Maza~o, vo istorijatana slikarstvoto se pojavuva kako prv kompletno rene-sansen slikar, koj ja koristi atmosferata na prostor-noto pretstavuvawe i anatomijata, {to pred nego ja soz-dadoa Bruneleski i Donatelo. Toj tvori vo vremeto narazumot, mirot i prosperitetot na Firenca, pod vlasta

Sl.73. Simone Martini. Blagove{tenie, 1333. Tempera natabla, 265 h 306 cm. Ufici, Firenca.

22 Podetalno vo L’opera completa di Giotto

Sl.74. Maza~o. Dano~niot gro{, 1425. Freska, 225 h 598 cm. KapelaBranka~i, Crkva Santa Marija del Karmine, Firenca.

na Kozim I Medi~i. Po po~etnoto slikawe na oddelni{tafelajni dela, Maza~o prifa}a da ja naslika sofresko-ìvopis kapelata Branka~i vo crkvata SantaMarija del Karmine vo Firenca. Vo tie freski re-alizmot e ve}e celosno zastapen, no sî u{te se nao|a podkontrola na crkvata. Karakteristikite na toa slikar-stvo najmnogu se vidlivi na slednive kompozicii:

SLIKARSTVO

RANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

42

Dano~niot gro{ pretstavuva grupa figuri posta-veni vo anti~ki stav kontra-posto, skulptorski nasli-kani vo vonvremenska atmosfera i "nad prostorot". Toaodgovara na temata, koja e pretstavena so ìvi, no nepremnogu istaknati koloristi~ki nijansi. Na kompo-zicijata se prisutni i arhitektonski objekti pretsta-veni perspektivno.

Isteruvaweto od rajot, kade {to likovite na Adami Eva sodràt realna pretstava na du{evnata bolka.Nivnite goli tela po barawe na crkvata se prepokrieniso zeleni gran~iwa.

Maza~o ima namera da ja prodolì rabotata vo Rim,no tamu prerano go zavr{uva svojot ìvot, {to Bru-neleski vo Firenca go oplakuva kako golem gubitok. Ipokraj skromniot broj ostvaruvawa, deloto na Maza~o sil-no vlijae vrz razvojot na slikarstvoto vo visokata re-nesansa. Na negovite freski se u~at najgolemite slikarina renesansata koi poteknuvaat od Firenca.*23

FRA FILIPO LIPI (1406-1469)

Fra Filipo Lipi e u~enik na Maza~o, vo ~ii delajasno se ~uvstvuva dvièweto na vozduhot, koe postepe-no }e se pretvori vo veter vo delata na Boti~eli. Po-radi pripadnosta na crkvata, li~niot lirizam na FraFilipo dobiva edna ne`na religiozna nota. Toa moèda se ilustrira preku slednite dela: Bogorodica soHristos i angeli i Gozbata kaj Irod, no i so nekolkuubavi portreti.

PAOLO UÊLO (1397-1475)

Paolo U~elo e prijatel na Donatelo, od kogo ja pri-fa}a geometriskata struktura na kompozicijata, no neaja krie pod dekorativniot detaq. Toj najmnogu slikamasovni sceni so lu|e, kowi, ku~iwa i dr. Negovata Bit-ka kaj San Romano ima tendencii da prikaè prostornadlabo~ina, no perspektivata ne e dovolno ubedliva. Nakompozicijata ne se ~uvstvuva krvavosta na bitkata ite{ko se razlikuvaat ìvite od mrtvite. Poradi toa,ova delo pove}e nalikuva na lovxiska scena, a pomalkuna bitka.

ANDREA DEL KASTAWO (1423-1455)

Andrea del Kastawo vo svoite dela stava akcent nateloto i na dvièweto. Pod vlijanie na Donatelo, toj givoveduva skulpturalnite efekti vo slikarstvoto. Zatoa,negovite figuri imaat ìlava snaga i energija {to enavidum zadràna. Toa moè da se vidi na negovitekompozicii: Tajnata ve~era, San Sebastijan i Dante.*24

Sl.75. Maza~o. Isteruvaweto od rajot. Freska, 208 h 88 cm.Fragment. Crkva Santa Marija del Karmine, Firenca.

23 Podetalno vo L’opera completa di Masaccio

Sl.76. Fra Filipo Lipi. Bogorodica so Hristos i angeli,1455-60. Tempera na tabla, 63,5 h 92 cm. Ufici, Firenca.

24 Vidi Peter i Linda Murray. Umetnost renesanse, str.108-112

SLIKARSTVORANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

43

POLAJUOLO (1431-1498)

Antonio del Polajuolo (1431-98) e slikar i vajar kojnajmnogu se istaknuva so izrabotka na bisti vo bronza,praveni po primerot na antikata. Toj u~i vo rabo-tilnicata na Giberti, a se ugleduva na delata na Donateloi na Kastawo. A. del Polajuolo e majstor za oblikuvawena goloto telo vo akcija, so realisti~ko prikaùvawena anatomijata, sî do posledniot muskul i nerv. Zatoa, sepretpostavuva deka toj e prviot umetnik koj sekciral~ove~ki trupovi za da se zapoznae so nivnata anatomija.No isto taka, vrz licata na tie lu|e e mnogu izrazena iemocijata. Najpoznati negovi dela na taa tema se:Podvizite na Herkul i Bitkata na deset goli lu|e.Slikata Ma~eweto na sv. Sebastijan, kako i Portretotna edna mlada dama dokaùvaat deka Antonio delPolajuolo e uspe{en slikar na raznovidni temi.

Pjetro del Polajuolo (1443-96) neguva sli~enumetni~ki izraz kako i negoviot brat Antonio, za {tosvedo~i slikata Portret na mlada èna, na kojamaterijata e tretirana so golem stepen na realnost.

Sl.77. Andrea del Kastawo. Tajnata ve~era, 1440-57. Freska. Muzej na Kastawo, manastir San Apolonie.

Sl.79. Pjetro del Polajuolo. Portret namlada ̀ ena, okolu 1470. Tempera na tabla, 33

h 49 cm. Metropoliten muzej, Wujork.

Sl.78. Antonio del Polajuolo. Bitkata nadeset goli lu|e, 1475. Metropoliten muzej,Wujork.

SLIKARSTVO

RANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

44

ANDREA DEL VEROKIO (1435-1488)

Slikarstvoto na skulptorot Verokio brzo pa|a vozaborav, vo sporedba so slikarstvoto na negoviot u~enikLeonardo da Vin~i. U{te pri dovr{uvaweto na maj-storovite sliki, Da Vin~i go nadminuva svojot u~itel,{to mnogu lesno se sogleduva vo pretstavuvaweto na dvataangela vrz kompozicijata Pokrstuvaweto na Hristos, {toLeonardo gi slika vo otsustvo na u~itelot.

SANDRO BOTIÊLI (1446-1510)

Sandro Boti~eli e slikar koj pove}e se interesiraza antikata, a pomalku za perspektivata i anatomijata.Toj e pripadnik na filozofskoto dvièwe neoplato-nizam, za ~ii potrebi slika alegoriski i anti~ki temi.Za po{irokata publika toj izrabotuva sliki so verskatematika. Na site kompozicii e vidliva edna milaènstvenost na figurite, {to ja prezema od Fra Fili-po Lipi. Maèstvenosta, prisutna kaj ma{kite figurija prezema od Andrea del Kastawo, no i na dvete im davavol{ebna ubavina.

Ra|aweto na Venera nalikuva na plitok reljef, kojja istaknuva raspeanata linija na Venera, na vetrovitei na {kolkata od koja izleguva Venera. Vsu{nost ova emitolo{ka scena naslikana so "verski" intenzitet.

Primavera (Alegorija na prolet) nalikuva na boga-ta tapiserija kade Venera e prikaàna kako boìca naqubovta i na op{tata plodnost. Na desnata strana odkompozicijata, Zefir ja dopira Flora koja se pretvoravo Prolet, rasfrlaj}i cve}e po trevata. Nad ovaa scenaKupidon frla strela vrz edna od trite gracii, kojazanesno e svrtena kon Merkur, a vo sredinata e prika-àna Venera kako da ja blagoslovuva idnata vrska.

Verskite kompozicii Boti~eli gi ispolnuva sopretstava na ~ove~ki likovi so edna vol{ebna ubavina,inspirirana od anti~kite legendi. Takvi mu se kompo-ziciite: Blagove{tenie, Ra|aweto na Hristos, Madonai angeli itn.*25

Sl.80. Andrea del Verokio.Pokrstuvaweto na Hristos, okolu1470-75. Tempera i maslo na tabla,

151 h 177 cm. Ufici, Firenca.

Sl.81. SandroBoti~eli.

Ra|aweto naVenera, 1480-85.

Tempera naplatno, 172 h 278

cm. Ufici,Firenca.

RANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

45

DOMENIKO VENECIJANO (1400? - 1461)

Pod vlijanie na Bruneleski, vo slikarstvoto na Do-meniko Venecijano se istaknuva arhitekturata, koja{toredovno e pretstavena so ìvopisni boi. Verojatno, votoa se gleda vrskata na avtorot so Venecija. Negovitesliki se obleani so sina nebesna svetlost. Seto toa moèda se vidi na kompoziciite: Oltarot na sv. Lucij, soìvopisno dekorirani arhitektonski elementi, iPortret na devojka, so vonredno realisti~ki prikaànamaterija na oblekata i kapata na devojkata.

U m b r i j a

Umbrija pretstavuva golema slikarska oblast, kojane ostanuva imuna na vlijanieto od Firenca. Golem brojslikari od Umbrija u~ele kaj firentinskite majstori,prenesuvaj}i ja novata umetnost vo gradovite: Urbino,Orvieto, Peruxa i Siena.

PJERO DELA FRANÊSKA (1420-1492)

Pjero dela Fran~eska so svojot na~in na slikawe ñ sevra}a na rodnata Umbrija. Negovoto ime ima centralnomesto vo razvojot na podocne`nite slikari, kako {to se

Sl.82. SandroBoti~eli.

Primavera,1457-78. Tempera

na tabla, 203 h314 cm. Ufici,

Firenca.

Sl.83. Domeniko Venecijano.Oltarot na sv. Lucij, 1445-48.

Tempera na tabla, 209 h 213 cm.Ufici, Firenca.

25 Podetalno vo L’opera completa di Botticelli

Peruxino i Rafael. U~itelot na Pjero dela Fran~eska,Domeniko Venecijano, upotrebuva nebesna svetlina, kojakaj Dela Fran~eska }e se pretvori vo biserna svetlina sokoja gi osvetluva ne`no oblikuvanite seriozni lu|e.

Najpoznato delo na Pjero dela Fran~eska e Trium-falniot diptih na grofot Federigo i Batista Sforca.Vo ova delo, toj pretstavuva edna alegoriska scena, kade{to Federigo i Batista, sekoj na svoja ko~ija, sesre}avaat na otvoren prostor pretstaven so izmislenpejza` vo dlaboka perspektiva.

SLIKARSTVO

RANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

46

Na slikata Portret na grofotFederigo, Pjero dela Fran~eskapostignuva nov svetlosen efekt, so~ija pomo{ svetlosta ne se ref-lektira od materijata, tuku sevpiva vo nea. Likot e pretstavenvo strog profil so karakteristi-~en realizam, {to se istaknuvapred dlabokata perspektiva.

Verskite sceni, kako {to eslikata Hristovoto voskresenie,se postaveni nad vremeto i pros-torot i vo niv se ~uvstvuva izve-sen naturalizam.

Pjero dela Fran~eska se za-nimava i so teorija na urbanizmot,pri {to svoite idei za zamis-leniot idealen grad gi pretstavuvana slikarski kompozicii.*26

LUKA SIWORELI (1450-1523)

Luka Siworeli e u~enik na Pjero dela Fran~eska,no go napu{ta negovoto vlijanie poradi naglasenatastrast za slikawe aktovi. Duri i pejzaìte toj gi razgo-luva na nivnite osnovni formi, a kompoziciite ~estosodràt potsmev i sarkazam. Ovoj na~in na slikawe godoveduva do vistinsko sovr{enstvo so izrabotkata nafreskite vo katedralata vo Orvieto, od koi treba oso-

beno da se naglasi Stra{niot sud, kade {to angelite sozvukot na trubite gi budat mrtvite, a |avolite vo vid navistinski muskulesti lu|e gi odveduvaat gre{nite. Ovojstrasten na~in na prikaùvawe }e pretstavuva cvrstaosnova za razvoj na slikarstvoto na Mikelanxelo, koj~estopati }e gi studira ovie freski. Na sli~en na~in epretstavena kompozicijata Pekolot, dodeka Rajot gipretstavuva ve~nite uìvawa na bezgre{nite.

Siworeli e mnogu ploden slikar, koj prete`no ra-boti vrz verski kompozicii, me|utoa niv gi tretira naeden nov sloboden na~in. Taka na primer, na kompozi-cijata Sveto semejstvo vo zadninata se gleda pretstavana goli figuri. Od ostanatite kompozicii posebnovnimanie zasluùvaat: Madona so Hristos, Madona naprestol, Hristos vo hram, kako i Smrtta na Hristos.*27

Sl.85. Pjero dela Fran~eska. Hristovoto voskresenie, 1463-65. Freska, 200 h 225 cm. Pinakoteka Komunale, Sansepolkro.

Sl.84. Pjero dela Fran~eska. Portreti na Batista Sforca i grofot Federigo, frag-menti od triumfalen diptih, 1465. Tempera i maslo na tabla, 33 h 47 cm. Ufici, Firenca.

26 Podetalno vo L’opera completa di Piero della Francesca27 Podetalno vo Signoreli, I diamanti dell’arte

Sl.86. Luka Siworeli. Stra{niot sud, 1499-1504. Freska.Katedrala vo Orvieto.

SLIKARSTVORANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

47

PINTURIKIO e slikar koj najmnogu se zanimavaso prikaùvawe na verski sceni, pretstavuvaj}i mnogu-brojni Madoni so deca. Taka, toj postepeno go sozdavatipot na Umbriska Madona, koja ima karakteristi~enstav i topol kolorit, {to podocna }e go prifati i go-lemiot Rafael.

PJETRO PERUXINO (1445/50-1523)

Pjetro Vanu~i, nare~en Peruxino, rabo-ti vo umbriskiot grad Peruxa, no odrùva tes-ni kontakti so Siena i Rim. Vo Peruxa pres-tojuvaat pove}e umetnici od Firenca, koiisto taka vlijaat vrz negovoto tvore{tvo.Peruxino verojatno u~el kaj Verokio isto-vremeno so Leonardo da Vin~i. Toj najmnoguslika prostorni pejzaì so uramnoteèni sce-ni, so svetli boi i difuzna svetlost, postig-nuvaj}i poetska pobo`nost, stremej}i se konharmonija, {to podocna }e ja dostigne nego-viot u~enik Rafael.

Predavaweto na klu~evite e zna~ajnafreska smestena vo Sikstinskata kapela voVatikan. Inspiriran od ovaa freska, Rafaelpodocna }e napravi sli~na kompozicija. Ven-~avaweto na Bogorodica ve}e ima ponaglasenaharmonija, {to podocna Rafael }e ja dovededo sovr{enstvo na istoimenata kompozicija.

Treba da se znae deka po opa|aweto naumetnosta vo Firenca, a pred rascutot na rim-skata umetnost, Pinturikio, Peruxino i Si-woreli se najbaranite italijanski slikari.*28

Sl.87. Luka Siworeli. Sveto semejstvo, okolu 1495. Tabla,pre~nik 124 cm. Ufici, Firenca.

Sl.89. Peruxino. Ven~avawe na Bogorodica, 1500-04. Maslo na tabla, 185h 254 cm. Muzej na ubavite umetnosti, Kan.

Sl.88. Pinturikio. Bogorodica so Hristos. Galerija nasliki, Vatikan.

28 Podetalno vo L’opera completa di Perugino

SLIKARSTVO

RANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

48

P a d o v a

ANDREA MANTEWA (1431-1506)

Majstorite od Firenca vr{at slabo vlijanie vrzumetnosta vo Padova sî do pojavata na genijalniotMantewa. Mantewa u~i kaj eden poslab slikar vo Padova,za podocna da napravi silen napredok po kontaktot soDonatelo, koj do{ol da raboti vo Padova. Po Maza~o,Mantewa e moèbi najzna~ajniot slikar na ranatarenesansa. Na sedumnaesetgodi{na vozrast toj e ve}esamostoen majstor, a na dvaeset i pet godini e zrelumetnik.

Vo svoeto slikarstvo, Mantewa izbira dotoga{neobi~ni agli na nabquduvawe, kako {to e àbjataperspektiva. Zadninata na negovite sliki ima arhi-tektonski motivi, koi izgledaat sosema realno.êstopati toa se arheolo{kite ostatoci na Rim, {to evo soglasnost so humanisti~koto u~ewe na univerzitetotvo Padova. Figurite na slikite na Mantewa se oble~enivo t.n. vla`na draperija, {to e isto taka pod vlijaniena antikata. Skicite za svoite sliki, toj najprvin gipravi so pretstavuvawe na goli figuri, za potoarealisti~ki da gi oble~e vo svojata draperija.

Tematikata na negovoto slikarstvo e raznovidna:verska, mitolo{ka, portreti itn. Negovite najubavifreski se naslikani vo kapelata na crkvata Eremitanivo Padova, no se uni{teni vo 1944 god. za vreme naVtorata svetska vojna. Najpoznati se slikite odciklusot {to go pretstavuva ̀ ivotot na sv. Jakov, kakona primer: Sv. Jakov go vodat na gubili{te, Pogu-buvaweto na sv. Jakov itn. Na ovie freski e naglasenaneobi~nata àbja perspektiva vo kompozicijata.

Od ostanatite sliki na Mantewa najpoznati se:Raspetie, Oplakuvaweto na Hristos, Smrtta na Bogo-rodica i San Sebastijan, Poklonenie na ~obanite idr. Scenata so smrtta na Bogorodica e smestena vo arhi-tektonska ramka niz koja se dolovuva dlaboka perspek-tiva so pretstava na izmisleno pristani{te. Nakompozicijata Oplakuvaweto na Hristos, mrtvotohristovo telo e prikaàno vo neobi~na perspektiva, vokoja negovite raneti stapala se istaknuvaat vo predenplan, {to pretstavuva eden nov, hrabar umetni~kipristap.

Mantewa e i golem grafi~ar, {to se gleda nagravurata Borbata na morskite bogovi, preku koja }eizvr{i vlijanie i vrz tvore{tovoto na germanskiotslikar Albreht Direr.*29

Sl. 91. Andrea Mantewa. Poklonenie na ~obanite. Temperana platno, 40 h 55 cm. Metropoliten muzej, Wujork.

Sl.92. Andrea Mantewa. Oplakuvaweto na Hristos.Platno, 68 h 81 cm. Brera, Milano.

Sl.90. Andrea Mantewa. Sv. Jakov go vodat na gubili{te,1453. Freska, {iro~ina 330 cm. Kapela na crkvata Eremi-tani, Padova. 29 Podetalno vo L’opera completa del Mantegna

SLIKARSTVORANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

49

V e n e c i j a

Kako rezultat na silnata docnogotska tradicija,renesansata vo Venecija se pojavuva so zadocnuvawe. Voprvata polovina na XV vek, tamu sî u{te se slika vogotska tradicija, no novite idei postepeno pristi-gnuvaat so doa|aweto na umetnici odnadvor. Na primer,slikarot Pizanelo (1395-1455) e me|u prvite renesansnislikari koi doa|aat na rabota vo Venecija, no negovototvore{tvo sî u{te nema pro~isten renesansen stil, {tose gleda na slikata Portret na princezata DÄEste. VoVenecija isto taka prestojuva Andrea del Verokio sosvojot u~enik Leonardo da Vin~i zaradi izrabotkata naspomenikot na Koleoni.

ANTONELO DA MESINA (1430-1479)

Antonelo da Mesina spa|a me|u prvite slikari koidonesuvaat novini vo venecijanskoto slikarstvo. Prisvojata rabota vo Neapol, toj se zapoznal so nekoinizozemni slikari i od niv ja nau~il novata tehnika naslikawe so masleni boi, koja vo po~etokot na XV vekbila otkriena vo Nizozemje. Tie boi, namesto so tutkalse rastvoraat so maslo, {to dozvoluva nanesuvawe nanekolku proyirni sloevi eden vrz drug, so {to se sozdavadotoga{ nepoznato bogatstvo na prelivi.

Za vreme na svojot ednogodi{en prestoj vo Venecija,vo 1475 god. Antonelo da Mesina ja slika kompozicijataRaspetie, so koja vr{i silno vlijanie vrz venecijanskiteslikari. Kompozicijata se odlikuva so nenametliv,realisti~en i precizen severnoevropski jazik, izrazenso plasti~nata mo} na eden Mantewa. Kon toa epridodadena i venecijanskata koloristi~ka ~uvstvi-telnost.

Portretite na Antonelo da Mesina gi sodràt siteprednosti na maslenite boi. Licata svetat predzasen~enata zadnina, naslikani bez konturni linii, koipri slikaweto so masleni boi ne se potrebni. Modelite,naj~esto maì, se postaveni vo "poluanfas" polo`ba,{to pretstavuva po~etok vo napu{taweto na strogiotprofil.

Sl.93. Pizanelo.Portret naprincezata

DÄEste, 1435-40.Tempera na tabla,

30 h 40 cm.

Sl.94. Antonelo da Mesina. Raspetie, 1475. Maslo na tabla,42,5 h 59,7 cm. Muzej na ubavite umetnosti, Antverpen.

Sl.95. Antonelo da Mesina. Sv. Jeronim vo svojata }elija, 1474.Maslo na tabla, 36,5 h 46 cm. Nacionalna galerija, London.

SLIKARSTVO

RANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

50

Sv. Jeronim vo svojata }elija e slika napravena pougled na edna nizozemna kompozicija i pretstavuva redokprimer na realisti~no pretstavuvawe na rabotnata sobana eden nau~nik, so kompletnata oprema. Taa e naslikanaso jasno razraboten detaq i so dlabinska perspektiva.

Madona, Antonelo da Mesina ja slika vo vid nadopojasen portret, na koj pod {amijata se gledaat samoliceto i racete. Ovoj na~in na prikaùvawe pretstavuvazaemno vlijanie na Antonelo da Mesina i XovaniBelini. I dvajcata rabotat golem broj kompozicii sopretstava na Madona (Bogorodica), pa zatoa se nare~eniMadoweri.*30

SEMEJSTVOTO BELINI

JAKOPO (1400-1470) e osnova~ na slikarskotosemejstvo, koe gi pravi glavnite promeni vo vene-cijanskoto slikarstvo. Toj postepeno se osloboduva odgotskata tradicija i ja voveduva perspektivnatapretstava. Toa osobeno se zasiluva, otkako AndreaMantewa stanuva negov zet i vr{i vlijanie vrz negovotoslikarstvo, kako i vrz slikarstvoto na negovite sinoviXentile i Xovani.

XENTILE (1429-1507) e dobar portretist, poradi{to Mleta~kata Republika vo 1480 god. go ispra}a voIstanbul za da go portretira sultanot Muhamed II. Posvojot prestoj vo Istanbul, Xentile }e vovede orien-talni motivi vo svoeto slikarstvo. Od toj period datiraslikata {to }e ja dovr{i negoviot brat Xovani,Propovedta na sv. Marko vo Aleksandrija. Po vra}awetovo Venecija, Xentile ja slika ogromnata kompozicijaProcesija so relikvii na plo{tadot San Marko. Navenecijanskite slikari mnogu im se dopadnala takvatagolema i oficijalna slika, taka {to toj ̀ anr }e ostanevo moda vo tek na slednite tri veka.

XOVANI (1430-1516) e najgolemiot venecijanskislikar na ranata renesansa, koj za vreme na svojot dolgìvot raboti vo pove}e stilovi. Od svojot zet Mantewa,najprvin ja prifa}a pretstavata na smireni likovi, zapotoa, pod vlijanie na Antonelo da Mesina, da primeniplasti~en na~in na slikawe. Na nacrtanata plas-ti~nost, toj }e ñ pridodade paleta na boi so podlabokatoplina i so svetlosna mo}, {to }e bide karakteristikana venecijanskoto slikarstvo vo slednite sto godini.Vo zadninata na negovite sliki se pretstaveni vol{ebnipredeli.

Ovoj razvoj na venecijanskoto slikarstvo }e goprodolàt vo visokata renesansa u~enicite na Xovani:Xorxone i Ticijan. Na toj na~in, u{te za vreme naXovani, venecijanskoto slikarstvo stanuva re~isiramnopravno so firentinskoto, {to }e potrae od XVdo XVIII vek. Za seto toa vreme venecijancite }e bidatfascinirani od svetlosta i bojata, ~ij golem zamav gopredizvika Xovani Belini.

Golemite istoriski sceni na Xovani bile pos-taveni vo Du`devata palata vo 1480 godina, no izgorelevo poàrot vo 1575 god. Poradi toa, Xovani denes goznaeme, glavno, kako religiozen slikar. Vo taa slikar-ska oblast e izrazena skladnata celina na negovite dela,od raniot do docniot period na negovoto tvore{tvo.Sl.96. Jakopo Belini. Hristos vo ~istili{te. Maslo na tabla,

29 h 58 cm. Gradski muzej, Padova.

Sl.97. XentileBelini. Procesija na

plo{tadot SanMarko, okolu 1496.

Maslo na platno, 367 h745 cm. Galerija na

Akademijata,Venecija.

30Podetalno vo L’opera completa di Antonello da Messina

SLIKARSTVORANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

51

Toa e vidlivo na monumentalnite kompozicii soverska tematika, a toa se êtirite triptiha, rabotenime|u 1464 i 1505 god. Na niv se gleda negovoto avtorskootkritie na t.n. tonska atmosfera, koja se razleva nizcelata kompozicija. Osobeno se zna~ajni triptihot deiFrari vo istoimenata crkva vo Venecija, kako ipoliptihot na San Vin~enco Ferari vo crkvata SanXovani e Paolo, Venecija.

Madona naslikana do pojas pretstavuva tema koja }ese pro{iri blagodarej}i na brojnite sliki na Xovani.Preku niv se gleda negoviot razvoj vo oblasta naluminizmot i pejzaìte, ostvaruvaj}i skladnost me|u~ove~kite figuri i prirodata. Na sli~en na~in Xovanigi slika i pietite.

Portretite mu se napraveni so neobi~na upornostvo realnoto pretstavuvawe na likovite. Pod koàta nalikot se ~uvstvuva jasno izrazenata forma na koskite, akarakterot na portretiraniot izbiva na povr{ina.Osvetlenata materija detalno e pretstavena vrzzatemnetata zadnina. Takvi se negovite portreti:Du`dot Loredan i Eden humanist.

Alegoriskite sceni mu se inspirirani od verskitemi i pretstavuvaat nov tip sliki, {to }e bide omilenna venecijancite vo sledniot period. Vo niv, pejzaòti figurite kako da se fateni vo poluson ili vo ednahipnotizirana sostojba so smireno dvièwe. Toanajdobro go ilustrira kompozicijata Rajot na zemjata.

Sl.98. Xovani Belini. Bogorodica so Hristos,1460-64. Tempera na tabla, 62 h 82 cm. Brera,Milano.

Sl.100. Xovani Belini. Svetaalegorija (Rajot na zemjata), 1490-1500. Maslo na tabla, 73 h 199 cm.Ufici, Firenca.

Sl.99. Xovani Belini. Portret na du`dotLoredan, 1501-05. Maslo na tabla, 45 h 61,5 cm.

Nacionalna galerija, London.

SLIKARSTVO

RANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

52

31Podetalno vo L’opera completa di Giovanni Bellini32Podetalno vo L’opera completa di Carpaccio

Sl.101. Vitore Karpa~o. Pristignuvaweto na angliskitepratenici, od ciklusot za ìvotot na sv.Ursula, 1495. Maslo

na platno, 275 h 589 cm. Muzej na Akademijata, Venecija.

Sl.102. Vitore Karpa~o. Dve kurtizani, 1490. Maslona tabla, 64 h 94 cm. Muzej Korner, Venecija.

Gozba na bogovite e slika so mitolo{ka tema, vokoja majstorski i produhoveno e prikaàno paganskotosfa}awe na prirodata. Ovaa slika podocna e dopol-nuvana od u~enikot na Xovani, Ticijan, koj go imanaslikano visokoto zelenilo vo zadninata. Na sli~enna~in, porano, Xovani gi ima dovr{uvano slikite nasvojot postar brat Xentile. Ovaa slika Xovani ja rabotina starost, okolu 1506 god. koga e poseten od germanskiotslikar Direr, koj zapi{al deka na{ol eden starec, kojsî u{te e podobar slikar od drugite.*31

VITORE KARPAÔ (1455-1525/6)

Vitore Karpa~o e slikar na ànr-sceni napravenipod vlijanie na Xentile Belini. Vo niv se sre}ava edenspoj na romantika, intimnost i dekorativna igra. Nasli~en na~in i vo isto vreme raboti slikarot Memlingvo Flandrija. Napredokot na Karpa~o od slika do slika

se sledi preku ciklusot na sv. Ursula (1490-1498), kade postepeno doa|a do izraz kako kolorist i pejzaìst. Natie sliki e vidliva prozra~nata perspektiva so jasnaarhitektonska konstrukcija, pod vlijanie na Antoneloda Mesina. Vo taa arhitektonika, nekoga{nite gradovise preneseni vo sovremenosta na avtorot. Takva e slikataPristignuvawe na angliskite pratenici od ciklusot zasv. Ursula.

Legendata za krstot pretstavuva kompozicija na kojaKarpa~o dolovuva eden pejza` na Venecija, {to spa|a vonajveli~estvenite sliki na toj grad. Vidliva e tenden-

cijata na avtorot religioznite sceni da gi pretvori voànr-sliki so spektakularen karakter.

Pristapot na Karpa~o vo rabotata e takov, {todetalite ili fragmentite na slikata izgledaat kakocelosno zaokruèni sliki. Pejzaòt i figurite senapolno integrirani, a prostorot e ispolnet so svetlostòlta kako kilibar. Na takov na~in e napravena slikataPropovedta na sv. Stefan, nastan {to se odviva vrzzadninata na eden izmislen grad. Dve kurtizani kakoànr-slika ima tendencija za prikaùvawe na sekoj-dnevniot ìvot, so prostudirani detali i so pros-tudiran izraz na liceto.

Karakteristi~no e {to Karpa~o vo tekot na celotosvoe tvore{tvo e zanesen so gotikata i orientalnitevlijanija, {to e vidlivo vo postavkata, koloritot idetalite na negovite sliki. Tie principi toj gi voveduvapod vlijanie na Xentile Belini.*32

SLIKARSTVORANA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

53

G. ARHITEKTURATA NA VISOKATA RENESANSA

Kon krajot na XV i po~etokot na XVI vek, dotoga{naprednite italijanski gradovi doìvuvaat ekonomskizastoj i dlaboki socijalni promeni. Vnatre{nitepazari vo Italija se ograni~eni, a nadvore{nite sestesnuvaat poradi turskite osvojuvawa i razvojot naindustrijata vo ostanatite evropski zemji. Vode~katauloga vo razedinetite italijanski dràvi postepenopominuva od racete na bankarite i trgovcite, nazad voracete na feudalnite vlastelini i zemjodelskotodvorjanstvo. Arhitektite i umetnicite od razli~nigradovi se upatuvaat kon nivnite dvorovi, o~ekuvaj}igolemi nara~ki.

Vo tekot na prvite dvaesetina godini od XVI vek,centarot na renesansnata arhitektura vo Italija sepremestuva od Firenca vo prestolninata na papskatadràva, Rim. Papskata dràva, kako centar na kato-li~kata crkva, za mnogu lu|e pretstavuva jadro naItalija, okolu koe taa bi moèla da se obedini.Elementite na nacionalnata samobitnost vo Italija,me|u drugoto, se manifestirat vo umetnosta i votendencijata kon edinstven arhitektonski stil, odnosnokon edinstvena kultura.

Idejata za obedinuvawe na Italija se sodrì i vodelata na poznatite li~nosti od toj period, kako {tose:

- Savanarola, koj so svoite propovedi povikuva nacrkovna reforma;

- Makijaveli, koj{to spasot go bara vo neogra-ni~enata vlast na idealniot knez;

- Papata Aleksandar VI i osobeno negoviot sinêzare Borxija, koi so pomo{ na besramnata politikasakaat da stanat vladeteli na edna edinstvena itali-janska imperija.

Iako Italija toga{ ne uspeva da se obedini, Rimodigruva va`na uloga vo obedinuvaweto na italijanskataarhitektura, skulptura i slikarstvo, stanuvaj}iistovremeno silno àri{te na svetskata kultura. Kontoa najmnogu pridonesuvaat delata na Bramante, Rafael,Mikelanxelo i, sekako Leonardo da Vin~i. Vo po~e-tokot na XVI vek, papstvoto odobruva ogromni sredstvaza ureduvawe na gradot Rim, za probivawe ulici i dr.Najgolemi meceni na umetnosta i arhitekturata vo tojperiod se papite Julie II i Lav X. Golem broj arhitektii umetnici se upatuvaat kon Rim za da go dadat svojotpridones vo ostvaruvaweto na posakuvanata univerzalnakultura.

Blagosostojbata vo razvojot na Rim trae mnogukratko, zatoa {to vo 1527 god. gradot e osvoen i ograbenod strana na germanskite i {panskite vojnici podvodstvo na imperatorot Karlo V Habsbur{ki. Vo toavreme, vo Firenca se javuvaat nemiri protiv despotskatavlast na semejstvoto Medi~i, dodeka Venecija goprodolùva svojot kontinuiran miren razvoj. Kakorezultat na opa|aweto na gradot Rim i nemirite voFirenca, poznatite arhtiekti i umetnici gi napu{taat

tie gradovi za da go prodolàt svoeto tvore{tvo voostanatite bogati gradovi vo Severna Italija, sî dosredinata na vekot.

Osnovni karakteristiki

Vo relativno kusiot period na visokata renesansa,koja vo Rim trae okolu trieset godini, }e bidatsozdadeni vrvnite dela vo arhitekturata, skulpturata islikarstvoto na noviot vek. Arhitektite i umetnicitevo u{te pogolema mera }e se inspiriraat od klasi~niteformi na antikata, a nejzinite elementi }e gi inter-pretiraat na nov na~in vo odnos na sodrìnata iformata, oslobodeni od dekorativnosta.

Kako idealna arhitektonska forma na visokatarenesansa se pojavuva crkvata so centralno re{enie, vo~ie sredi{te se nao|a ~ovekot. ôvekot e mera za sitene{ta, toj e sredi{te na sovr{enstvoto, koe moènapolno da se sfati samo toga{ koga ~ovekot toasovr{enstvo go gleda tokmu od negovoto sredi{te.Centralniot plan na hram e istovremeno estetski,duhoven i arhitekonski ideal na renesansata. ôvekot,kako mera na site ne{ta, Leonardo da Vin~i simboli~nogo prikaùva na crteòt ôvek vo krug ili t.n.Vitruviska figura.

Centralniot plan se smeta kako prirodna organskastruktura, vo koja site delovi se srazmerni i me|usebnozavisni. Poradi toa, renesansnata crkva kaj ~ovekot nepredizvikuva strahopo~it kako vo gotikata, tukuuìvawe. Sozdavaweto na toj arhitektonski ideal epotpomognat od postoeweto na objekti so centralnore{enie od porane{nite periodi. Vo Rim takov eanti~kiot hram na Minerva Medika, a vo drugite gradovitoa se baptisteriumite so kru`na ili poligonalnaosnova od najranite hristijanski periodi. Se razbira,

Sl.103. Leonardo da Vin~i. ôvek v krug, okolu 1485-90,crte` so perce na hartija, 34 h 24,5 cm. Venecija, Akademija.

ARHITEKTURA

VISOKA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

54

kon toa pridonesuva i deloto na ve}e poznatitearhitekti na ranata renesansa Bruneleski i Alberti.Sepak, naj~esto primenuvano re{enie na osnova eformata na gr~kiot krst so ~etiri ednakvi kraci, nadkoi se izdigaat polukaloti, koi ja zaobikoluvaatimpozantnata sredna kupola. Kupolata, koja zavr{uvaso lanterna, se izdiga vrz tambur, {to izniknuvadirektno od kubi~niot postament. Dodeka kupolite nastarite rimski grobnici i kupatila bea masivni i seizdigaa direktno nad yidovite, renesansnata kupola

organski izrasnuva od yidovite i preku tamburot hrabrose upatuva nagore. Se ~ini deka nejzinata viso~ina eograni~ena samo so arhitektonskoto ~uvstvo za propor-cionalnost. Tipi~en primer na taa koncepcija pret-stavuva crkvata Santa Marija dela Konsolacione voTodi na arhitektot Kola od po~etokot na XVI vek.*33

Vo ranata renesansa naj~esto se primenuvaat dvastila, korintski i kompoziten so poslobodna inter-pretacija na nivnite proporcii. Vo visokata renesansase primenuvaat raznovidni stilovi, no so postrogainterpretacija na proporciite. Arhitektite navisokata renesansa vo svoite traktati postavuvaatprecizna teorija za arhitektonskite redovi. Konstolbot i antablementot, tie dodavaat stilobat,vospostavuvaj}i nivni postojan proporcionalensoodnos. Arhitektite ja odreduvaat osnovnata mera zasekoj red (stil) vo vid na modul, so ~ija pomo{ seizrazuvaat site dimenzii na objektot.

Noviot arhitektonski stil postepeno se oddale~uvaod principite na Bruneleski za sozdavawe na pregledeni jasno proporcioniran prostor. So toa, se istaknuvasve~enata monumentalnost na golemite masi i impo-zantnite dimenzii. Dve sfa}awa ja opredeluvaatarhitekturata vo XVI vek, klasi~noto i antiklasi~noto.Bramante, vo svoite nastojuvawa za postignuvaweramnoteà (harmonija) me|u merite i masite, gozastapuva klasi~niot stav. Mikelanxelo, koj namestoharmonija bara napregnatost, arhitektonskite formigi podreduva na svoite barawa za dinami~na kompo-zicija. Antiklasi~niot stav na Mikelanxelo, vsu{nost,pretstavuva podloga za gradewe na baroknite principivo sledniot period na umetnosta.*34

33Vidi E. R.Wolf, R. Millen. Renesansa, str.64-67 Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, od str.196

R i m

Tvorcite na visokata renesansa se univerzalnihumanisti. Tie se zanimavaat so arhitektura, umetnost,matematika, tehnika, anatomija itn. Najgolemitearhitekti vo ovoj period rabotat vo Rim, no dojdeni seod drugite gradovi na Italija. Mnozinstvoto od niv, vopo~etokot na svoeto tvore{tvo, rabotat vo rano-renesansen stil, za podocna, kako zreli umetnici dastanat najzna~ajni pretstavnici na visokata renesansa.

DONATO BRAMANTE (1444-1514)

Donato Bramante porasnal vo Urbino, kade slika-rot Pjero dela Fran~eska gi sozdava svoite dela so~uvstvo za sovr{ena harmonija. Podocna, vo Milano tojse zapoznava so skicite na Leonardo da Vin~i za idealentip na hram. Svoite principi za arhitektonskataharmonija Bramante gi ispituva niz dogradbite nacrkvite San Satiro i Santa Marija dele Gracie voMilano, a osobeno niz re{enieto na katedralata voPavija. Po doa|aweto vo Rim, Bramante po~nuva da tvorivo pro~isten stil na visokata renesansa, sozdavaj}i

vozvi{eni dela, koi go pretstavuvaat kako osno-vopolo`nik na visokata renesansa vo arhitekturata.*35

Tempieto (San Pjetro in Montorio), kako prvspomenik na visokata renesansa, Bramante go gradi vo1502 god. na mestoto kade {to bil ma~en sv. Petar. Iakoe mal po dimenzii, hramot izgleda veli~estveno poradi:strogata primena na klasi~nite elementi, otfrlawetona site dekoracii (osven arhitektonskite), kako inegovata postavka vrz stilobat. Osnovata na objektotvo vid na tolos (kru`no re{enie), preku igrata svetlo-temno sozdava plasti~na pretstava na izdlabeni ni{i.Nad tremot e postaven balkon, a vo suterenot e smestenakripta. Ovoj kruèn hram-mavzolej trebalo da se najdevo sredinata na trkalezen dvor, no zamislenite objektiokolu nego ne se realizirani.

35Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, str.168 Velike arhitekture svijeta, str.151

34Vidi ™. Piskel. Op{ta istorija umetnosti 2, str.161-162

ARHITEKTURAVISOKA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

Sl.104. Kola da Kaprarola. Crkvata Santa Marija delaKonsolacione, Todi, zapo~nata 1508, zavr{ena vo po~etokotna XVII vek.

55

Planot na crkvata Sv. Petar vo Rim pretstavuvagrandiozna zamisla na Bramante za prestolna crkva nakatoli~kiot svet. Bidej}i za voinstveniot papa JulieII, ~ovekot ve}e ne e mera na site ne{ta, toj nara~uvaplan za gradewe na ogromna crkva, namesto dotoga{nataistoimena srednovekovna bazilika. Planot na crkvataBramante go zamisluva so osnova na gr~ki krst i ~etiri

Sl.105. Plan na gradot Rim so vneseni glavni ulici, probieni i rekonstruirani vo XV i XVI vek (spored A. V. Bunin): A-A.ulica Korso, A-B. ulica Ripeta, A-V. ulica Babuino, V-G. ulica Sistina, D-D. ulica Nomentana, E-@. ulica San Xovani inLaterano, I-I. ulica Xulija, K-K. ulica Kondoti, 1. crkva Sv. Petar, 2. Vatikan, 3. plo{tad Sv. Petar, 4. Tvrdinata naangelite, 5. crkva Santa Trinita al Monte, 6. banka San Spirito, 7. crkva San Xovani dei Fjorentini, 8. palata Saketi,9. crkva Santa Marija dela Pa~e, 10. plo{tad Navona, 11. Panteon, 12. palata Albertini (î~apor~i), 13. crkva Santa Marijadel Popolo, 14. kolexo Romano, 15. palata Masimi, 16. palata Kan~elarija, 17. dvorec na papskiot tribunal (nedovr{en),18. crkva San Elixo delji Orefi~i, 19. palata Farneze, 20. crkva Il Xezu, 21. palata Venecija, 22. crkva Santa Marija diLoreto, 23. crkva Santa Marija delji Arakoli, 24. Kapitolski plo{tad, 25. porta Pia, 26. Koloseum, 27. vila Farnezina.

Sl.107. Donato Bramante. Osnova na crkvataSv. Petar, Rim, zapo~nata 1506.

Sl.106. Donato Bramante. Crkvi~kata San Pjetro inMontorio (Tempieto), Rim, 1502.

VISOKA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

56

apsidi pokrieni so polukaloti, so golema centralnakupola, ~etiri pomali kupoli me|u kracite na krstot i~etiri kuli na }o{iwata. Za zamisleniot izgled naobjektot moè da sudime samo od negovata pretstava vrzmedalot, {to e izdaden vo 1506 god. po povod sve~eniotpo~etok na negovoto gradewe. Bramante uspeva daizgradi samo mal del od sredi{teto na crkvata, bidej}iumira osum godini podocna. Crkvata Sv. Petar }e ostanesredi{te na arhitektonskite i umetni~kite zbidnuvawavo Rim vo slednite 120 godini, za koe vreme }e sepromenat dvaeset papi i desetina arhitekti.

Sozdavaj}i go planot na crkvata, Bramante ima ̀ el-ba da napravi objekt vo koj "anti~kiot Panteon }e gopostavi vrz bazilikata na Konstantin", odnosno samoso eden nov objekt da gi nadmine dvata najslavni objektina rimskata antika. Zadovoluvaj}i gi principite na Al-berti, planot vo celost e komponiran so pomo{ na krugi kvadrat. Ogromnata viso~ina i dolìnata od 167 m nemoàt da se sovladaat so dotoga{nite grade`nimaterijali, kamen i tula, koi za takov objekt se ineekonomi~ni. Zatoa Bramante, po ugled na stariteRimjani se re{ava da upotrebi eftina i jaka betonskakonstrukcija, otvoraj}i nova era vo graditelstvoto. No,takvata tehnika za gradewe vo beton sî u{te ne bilausovr{ena.

Koncepcijata za ureduvawe na Vatikan so izgra-denite delovi, go pretstavuva Bramante kako eden odnajgolemite arhitekti na renesansata. So nea, toj japovrzuva letnata papska rezidencija Belvedere sopapskiot dvorec i bazilikata Sv. Petar. Me|u niv tojzamislil dvor i gradina za zabava i sve~enosti. I pokrajgolemata denivelacija na terenot uspe{no ja re{avazada~ata. Vo ramkite na vilata Belvedere, toj bildolèn da napravi dvor za smestuvawe na anti~ki sta-tui, {to pretstavuva prv muzejski del na Vatikan. Zavreme na negoviot ìvot, ovaa zamisla od 1503 god.po~nuva da se realizira, no po negovata smrt samo maldel e zavr{en, za podocna da bide dograduvana sporeddrugi proekti.

Palatata Kan~elarija (1483-1526), se ~ini, enajranoto rimsko delo na Bramante i pretstavuva prvrimski objekt od op{testveno zna~ewe vo renesansata.Palatata e eden od najveli~estvenite i najstrogite

Sl.108. Korados. Medal so reljefna pretstava na prvobitnataideja na Bramante za izgledot na crkvata Sv. Petar, Rim, 1506.

Sl.109. DonatoBramante. Palatata

Kan~elarija, Rim,1483-1526. Osnova,

presek i izgled.

ARHITEKTURAVISOKA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

57

dvorci vo Rim, vo koj bila smestena papskata admi-nistracija. Se pretpostavuva deka Bramante vsu{nostprodolìl da go gradi porano zapo~natiot objekt.Osnovata na objektot poteknuva od tipot na toskanskapalata, no vo nadvore{noto oblikuvawe ima originalninovini. Vo sostav na objektot se nao|a i crkva, taka {totoj ima dve paralelni razvojni oski, koi na fasadata sepokaùvaat kako dva portala, od koi onoj na palatata eponaglaseno obraboten. Crkvata vsu{nost ne sepokaùva na fasadata, pa zatoa celata kompozicija imacrti na op{testven objekt. Ovoj pristap opredeluva edenod glavnite pravci vo razvojot na evropskoto tvore{tvovo epohata na apsolutisti~kite dràvi, {to se mani-festira preku oblikovnite karakteristiki na objektot.

Ogromnite fasadi, na kraevite se zavr{eni so odvajvidlivi rizaliti, a po viso~ina se podeleni na tri sloja,od koi posledniot opfa}a dve nivoa. Obraboteni se soblaga rustika, koja nezabele`livo se namaluva konpogornite nivoa. Pilastrite na prviot i vtoriot katse postaveni taka {to formiraat poliwa so proporcijana zlatniot presek, so {to ras~lenuvaweto na yidotdobiva stroga zakonomernost, koja e potencirana sopromenliviot ritmi~en ~ekor na pilastrite. Pro-zorskite otvori, po~nuvaj}i od prviot kat pa nagore,majstorski se namaluvaat naglasuvaj}i go razmerot,dodeka prizemjeto koe e obraboteno vo vid na cokle, naobjektot mu dava karakter na aristokratska zatvorenost.Venecot vo odnos na goleminata na objektot ima ne`nidimenzii. Atriumskata fasada na objektot sodrìmajstorska primena na stilskite proporcii. Nejzinitepogorni nivoa, iako se poniski, se dobiva vpe~atok kakoda se povisoki, poradi primenata na povitki stolbovi(pilastri).

Palatata @iro (zavr{ena vo 1504 god.) ima rela-tivno pomala dolìna vo odnos na palatata Kan~elarija,no so arhitektonskite karakteristiki vo oblikuvawetoe sli~na na nea.

Ku}ata na Bramante (1510) poznata e pod imetoku}ata na Rafael, koj kako vnuk na Bramante giproìveal svoite posledni godini vo nea. Taa e urnatavo XVII vek pri ureduvaweto na plo{tadot pred crkvata

Sv. Petar. Spored crteòt na arhitektot Paladio od1544 god. se gleda zna~eweto na ovoj objekt, kako za~etnikna nov tip fasada na italijanska palata. Taa vr{igolemo vlijanie vrz razvojot na bogatite gradski ku}iza ìveewe. Objektot ima sovr{en kontrast me|uprizemjeto, obloèno so teòk kamen i katot, koj e ubavoras~lenet so toskanski dvojni koloni, prozorci so tim-pani i so balustradi.

Pokraj opi{anite objekti, Bramante gradi ili jazavr{uva gradbata i na mnogu drugi objekti, davaj}i imvidliv pe~at na visokata renesansa.

RAFAEL SANTI (1483-1520)

Rafael e golem arhitekt i u{te pogolem slikar navisokata renesansa. Rabotej}i vo Rim zaedno so svojotvujko Bramante, u{te vo 1509 god. toj ve}e e na slu`ba voVatikan, vo svojstvo na apostolski ìvopisec. Posmrtta na Bramante, od 1514 do 1520 god. Rafael enajzna~ajniot tvorec vo Italija. Kako dobar poznava~na anti~kite rimski spomenici e nazna~en za za{titnikna rimskite starini, namesto po~inatiot Fra Xokondo.Iako ìvee samo 37 godini, so pomo{ na svoitesorabotnici i u~enici toj sozdava brojni dela.

Rafael e roden vo Urbino, kade u~i kaj slikarotPeruxino i se voodu{evuva od arhitekturata na Lu~anoda Laurana. Tatko mu na Rafael vo stihovi gi vospevalLaurana i negovoto delo. Za brzoto sozrevawe na Rafaelpridonesuva negovoto zapoznavawe so vrvnite ostva-ruvawa na ranata renesansa vo Firenca, a potoa i sodeloto na Bramante. Interesot za arhitekturata kajRafael najprvin se pojavuva preku prikaùvawetoobjekti na negovite sliki. Pretstavata na tie objektise dobliùva do idealnata forma na centralnotore{enie so trem i kupola vrz tambur. Me|utoa, takovobjekt Rafael nikoga{ nema da izgradi. Duri i objektite{to mu se pripi{uvaat, vsu{nost se izvedeni od drugimajstori spored negovi crteì.*36

Palatata Vidoni (1515-20) pretstavuva natamo{enrazvoj na noviot tip palata, {to Bramante go postavuvavo planot za ku}ata na Rafael. Palatata prvobitno

Sl.110. Donato Bramante. Ku}ata na Rafael, Rim, 1510-12.Izgled spored bakrorezot na Lafreri.

Sl.111. Rafael. Palatata Vidoni, Rim, 1515-20.36Vidi Svetska arhitektura, str.245 C. N. Schulz. La signification dans l’architecture occidentale

ARHITEKTURA

VISOKA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

58

imala samo sedum razvojni oski so jasno nazna~enasimetrija, no podocna e dogradena i nadgradena so u{teeden kat.

Vilata Madama (1517) Rafael ja proektira pobarawe na kardinalot Xulijano Medi~i na ridotseverno od Rim, od kade morala da se povrze so Vatikanpreku prava ulica. Inspiriran od kompozicijata naanti~kite imperatorski termi i vili (zlatnata ku}a naNeron), Rafael sozdava nov tip na vila za kratkotraenodmor vo priroda na bogatiot op{testven sloj. Objektotizgleda dosta mal vo bogato zamislenoto parternoureduvawe. Do vilata trebalo da se napravi i otvorenteatar, na srednata terasa bile smesteni gradinite,dodeka na podolnite terasi bile smesteni kowu{nicite.Ansamblot na vilata bil urnat pri grabeòt od 1527godina, a vo 1538 god. delumno e obnoven. Vo ente-riernoto ureduvawe na vilata, Rafael uspeva da sozdadenov stil na arhitektonska dekoracija nare~ena groteska.Taa e inspirirana od dekoracijata na starorimskiteobjekti, koi vo toa vreme se otkopuvaat, se premeruvaati se analiziraat od Rafael i od drugite arhitekti.

Palatata Pandolfini vo Firenca (1516-20) egradena spored crteìte na Rafael. Taa pretstavuva novtip na ̀ iveali{te, kako preod me|u palata i gra|anskaku}a {to }e se razviva vo sledniot period. Bidej}i imaposkromni dimenzii, vo nea se ìvee osven na katot ivo prizemjeto. Prizemjeto kon dvorot e otvoreno prekutridelna lo|a. Vo palatata nema vlez direktno od ulica,

tuku preku gradinata, koja stanuva sostaven del naìveali{teto. Postavkata na objektot na uli~en agolnaloìlo da se napravi uli~na fasada so navidumasimetri~na kompozicija.

Gradbata na crkvata Sv. Petar, po smrtta naBramante ja prodolùva Rafael. Toj se obiduva da japromeni osnovata od gr~ki vo latinski krst, no vo toane uspeva bidej}i prerano umira.

BALTAZARE PERUCI (1481-1537)

Baltazare Peruci e slikar, dekorater i arhitektkoj raboti vo Rim istovremeno so Bramante i so Rafael.Toj e roden vo Siena, kade {to stanuva pomo{nik naslikarot Pinturikio. Po doa|aweto vo Rim, vo 1503 god.zapo~nuva da gi prou~uva rimskite spomenici, zapodocna da zapo~ne so svoe samostojno tvore{tvo. Prigrabeòt na Rim vo 1527 god. toj e zemen za zalo`nik, apo osloboduvaweto so otkup se vra}a vo rodnata Sienai stanuva glaven arhitekt na Republikata. Vo 1534 god.povtorno zaminuva za Rim kade {to e nazna~en za glavengraditel na crkvata Sv. Petar.*37

Vilata Farnezina (1509-1511) e najzna~ajnoto delona Peruci od vremeto na negoviot prv prestoj vo Rim.Taa e smestena vo gradina na desniot breg od rekata

Sl.112. Rafael. Vila Madama, Rim, 1517. Plan, izgledi naza~uvanite delovi i vnatre{nosta na lo|ata.

37Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, str.191 E. R. Wolf, R. Millen. Renesansa, str.91

ARHITEKTURAVISOKA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

59

Tibar. Objektot ima osnova vo vid na bukvata "P", soprizemje i kat. Blagodarej}i na lo|ata vo prizemjeto iniskoto cokle, ostvarena e integracija na vnatre{nioti nadvore{niot prostor. Ovaa vila sozdava novarhitektonski izraz preku soedinuvaweto na crtite nagra|anskata ku}a i prigradskata rezidencija. Izrazotse prepoznava preku sozdadenata vrska na lesnatakompozicija so okolinata i preku kontrastot nasvetloto i temnoto, sozdaden so istaknatite krila ilo|ata.

Palatata Masimi (1535) e izgradena na edna uli~nakrivina, so vklu~uvawe na ostatoci od razurnat dvorecvo 1527 god. Peruci majstorski ja re{ava osnovata natesnata, no dlaboka lokacija. Namesto eden golematrium, toj predviduva dva pomali, od koi prviot esve~eno obraboten so ni{i i skulpturi, a vtoriot imauloga na ekonomski dvor so izlez na sporednata ulica.

Elegantnata zakrivena fasada vo prizemjeto eolesnata so vovle~enata vlezna lo|a (trem) skriena zadstolbovite, {to sozdava igra na svetlo i temno.Prozorskite otvori na prviot kat se poniski od toga{voobi~aenite, a na vtoriot i tretiot kat tie se premalii iskr{eni, sozdavaj}i vpe~atok kako da se napraveniod hartija. Poradi takviot sloboden i dinami~enarhitektonski izraz, ovoj objekt moè da se smesti i vodelata na docnata renesansa.

Gradbata na crkvata Sv. Petar vo Rim, po Rafael japrodolùva Peruci, nastojuvaj}i so svoite sorabotnicida ja vrati koncepcijata na prvobitnata osnova, kako{to ja be{e zamislil Bramante.

ANTONIO DA SANGALO - POMLADIOT(1483-1546)

Sangalo - Pomladiot e eden od najplodnite arhi-tekti koi rabotat vo prvata tretina na XVI vek vo Rim.Roden e vo Firenca kako vnuk od sestra na arhitektiteXulijano i Antonio da Sangalo - Postariot. Toj eraznoviden tvorec, gradej}i palati, crkvi, tvrdini,vodovodi itn. Osobeno golemi uspesi postignuva vogradeweto odbranbena arhitektura.

Crkvata Santa Marija di Loreto (1507) smestenapokraj Trajanoviot stolb vo Rim, go pretstavuva Sangalokako zrel majstor, i pokraj toa {to ovoj objekt vsu{noste negovo prvo samostojno delo, sozdadeno na 24-godi{navozrast.

Bankata San Spirito vo Rim (1524) pretstavuva prvprimer na objekt so agolna fasada vo renesansata. Na"otse~enoto" }o{e od objektot upotreben e motiv natriumfalna porta so kolosalni pilastri, postaveni vrzmasivno cokle vo viso~ina na celoto prizemje. Na tojna~in sozdaden e monumentalen i so te{ka sila ispolnetizraz, {to vo celost go izrazuva zna~eweto na objektot.Vakviot pristap }e najde silen odraz vo arhitekturatana francuskiot baroken klasicizam vo tek na XVII vek.

Palatata Farneze (1514-34) so sigurnost se smeta zanajzna~ajno ostvaruvawe na Sangalo - Pomladiot,bidej}i vo slednite tri veka }e bide urnek za gradewe

Sl.114. Peruci. Palatata Masimi ale kolone, Rim, zapo~nata1532. Osnova na prizemje, prv kat i izgled.

Sl.113. Peruci. VilataFarnezina, Rim, 1509-11.Osnova i izgled.

ARHITEKTURA

VISOKA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

60

palati. Vo toj objekt se soo~uva tvore{tvoto na dvajcatanajgolemi majstori na XVI vek, Sangalo i Mikelanxelo.Na Mikelanxelo mu pripa|a balkonskiot del nad vlezot,venecot na objektot i tretiot kat kon atriumot. Prekupalatata Farneze, firentinskata trislojna (na trinivoa) palata so zatvoren dvor go pravi svojot pona-tamo{en razvoj. Glavniot vlez vo objektot e od stranana maliot plo{tad, a na sprotivnata strana preku lo|a(trem) se izleguva vo mala gradina, svrtena kon rekataTibar. Paradnite skali vo vnatre{nosta na objektot sepostaveni paralelno so yidot, {to pretstavuva klasi~nore{enie na dvorskata arhitektura na XV i XVI vek.

Vrz fasadniot yid od tula se istaknuvaat reljefniteprozorski otvori so kameni doprozornici i so tria-golni ili segmentni timpani. Vleznata partija i

}o{iwata na objektot se napraveni od travertin.Zavr{niot venec od Mikelanxelo e eden od najubavitevenci sozdadeni vo tekot na renesansata. So svojataviso~ina od 2,6 m i istaknuvawe od 1,5 m toj ve}e nosividliva barokna teìna. Dvornata fasada na tretiotkat e sozdadena so eden nov arhitektonski traktat, pri{to ovoj poteòk kat napraven od Mikelanxelo, sesprotistavuva na podolniot polesen kat, sozdavaj}ivpe~atok na vnatre{no napregawe so izvesno gubewe naspokojstvoto, {to }e bide edna od karakteristikite nabarokot. Po smrtta na Mikelanxelo, palatata }e jazavr{i Viwola vo vremeto na docnata renesansa.*38

MIKELANXELO BUONAROTI (1475-1564)

Mikelanxelo e eden od najzna~ajnite univerzalnitvorci vo istorijata na svetskata umetnost. Kakogenijalen skulptor, arhitekt, slikar i poet, toj e edenod poslednite univerzalni umovi na renesansata. So setastrast na svojot temperament, Mikelanxelo im eposveten na naprednite ideali na italijanskiothumanizam, vo estetska i op{testvena smisla. I na starigodini toj nema da se otkaè od svoite mlade{ki ideali,iako op{testvenite uslovi kon sredinata na vekot jastavaat individualisti~kata kultura na buròaskiothumanizam vo vtor plan. ̂ uvstvuvaj}i ja vo golem stepentaa nepravda, Mikelanxelo }e ja izrazi nejzinatatragi~nost preku skulptorskiot izraz na prekrasnotoi mo}no ~ove~ko telo, vo vid na herojska borba me|u~ove~kiot duh i mrtvata materija izrazena prekumermerot.*39

Mikelanxelo e roden vo 1475 god. blizu do Firenca,a umira vo Rim po 89 godini bogat i slaven ìvot. Na13-godi{na vozrast vleguva vo rabotilnicata naGirlandajo za da ja u~i umetnosta. Po dve godini ve}eraboti vo dvorot na Lorenco Medi~i, za po dve godini,na 17-godi{na vozrast da zamine i ottamu. Negovataplodna aktivnost podocna }e se odviva niz tri fazi voRim i niz dve fazi vo Firenca.

Tvore{tvoto na Mikelanxelo te{ko moè da seanalizira oddelno spored vidovi, bidej}i toj imaostvareno celosna sinteza me|u arhitekturata iskulpturata, ne zapostavuvaj}i go i slikarstvoto. Tojsmetal deka so arhitektura moè da se zanimava samozrel umetnik i mislitel, taka {to samiot zapo~nuva dagradi objekti na 41-godi{na vozrast.*40

Objektite vo Firenca

Po~etokot i golem del od tvore{tvoto na Mike-lanxelo se povrzani so lokalitetot na crkvata SanLorenco vo Firenca.

Sl.116. Antonio da Sangalo-Pomladiot. Palatata Farneze,Rim, zapo~nata 1514, odnovo proektirana 1534, venecotizgraden po 1546, od Mikelanxelo.

Sl.115. Antonio da Sangalo-Pomladiot. Palatata Farneze,Rim, 1514. Situacija, osnova, fasada kon parkot i presek.

38Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, str.208 Velike arhitekture svijeta, str.22139Vidi H.W. Janson. Istorija umetnosti, str.354-36940Vidi B. Nardini. Mikelan|elo, ‘ivot i delo

ARHITEKTURAVISOKA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

61

Fasadata na crkvata San Lorenco (1516) vo Firencapovtorno stanuva predmet na interes eden vek ponejzinoto gradewe od strana na Bruneleski. Sporedproektot {to go pora~uva papata Lav X, sorabotnikotna Mikelanxelo, Ba~o dÄAwolo pravi drven model.Nezadovolen od proporciite prikaàni na modelot,Mikelanxelo sam pravi model od glina, sakaj}iarhitekturata na fasadata, so nejzinata skulptura da janapravi "ogledalo na cela Italija". Takvata bogatazamisla nema da se realizira.

Kapelata Medi~i vo crkvata San Lorenco ekoncipirana taka {to pretstavuva celosna sinteza me|uarhitekturata i skulpturata. Nejzinoto gradewe ezapo~nato vo 1520 godina, a so skulpturite e komple-tirana duri vo 1545 god. Objektot vsu{nost e namenet zamavzolej na semejstvoto Medi~i. Arhitektonskiot izrazna nejziniot enterier pretstavuva logi~na vrska soenterierot na samata crkva i na starata sakristijanapravena od Bruneleski. Ovaa vrska e postignata soizborot na arhitektonskite sredstva i podelbata nasvetlata yidna povr{ina so potemnite nose~ki elemen-ti. So voveduvaweto na dopolnitelniot horizontalenpojas i sloènata reljefna obrabotka na vnatre{niteyidovi, kompozicijata stanuva dinami~na. Na toj na~inizostanuva spokojstvoto i lesnotijata, koi se prisutnivo starata sakristija na Bruneleski.

Bibliotekata Laurencijana, do crkvata San Loren-co, Mikelanxelo ja proektira vo 1524 god. so izdolèna~italna i kvadraten vestibil. îtalnata obiluva sositno ras~lenuvawe na yidovite so pomo{ na pilastri,ramki i slepi prozorci, {to sozdava ~uvstvo na nemir.Toa donekade e smireno so upotrebata na kafeavo-zlatnata drvena op{ivka i so zelenata boja na pilas-trite. Nesrazmernata viso~ina na vestibilot proiz-legla od potrebata za postavuvawe na prozorski otvorivisoko pod krovot. Pro~uenite skali vo nego, se ~inikako da zastanale nakuso vo svoeto zamisleno dvièwe.Mikelanxelo niv saka oblikovno da gi povrze soenterierot na ~italnata, planiraj}i da gi izraboti oddrvo, no negoviot naslednik Amanati }e gi napravi odkamen. Goleminata i sloènosta na skalite se pre-naglaseni i funkcionalno nepotrebni vo toj malprostor. Angaìranite dvojni koloni, kako i konzolitepod niv se ~inat, isto taka, neopravdani. Kontrastniotkolorit od temnosiva i bela boja ne pridonesuva zajasnotijata na kompozicijata, predizvikuvaj}i ~uvstvona ostrina, surovost i nespokojstvo. Ovoj enterier,osobeno so dinamikata na skalite, bez somnevawe gisodrì idnite karakteristi~ni crti na barokot.Tektonskata nelogi~nost i otsustvoto na jasnotija vorazvitokot na kompozicijata, ova delo so sigurnost govbrojuvaat vo prvite pokarakteristi~ni primeri naarhitekturata na docnata renesansa. Me|utoa, kompo-ziciskata nelogi~nost na Mikelanxelo se pretvora vodlaboka logi~nost ispolnuvaj}i ja postavenata zada~a:da se zapre zdivot na posetitelot.*41

41Vidi L. Berti. All the works of Michelangelo

Sl.117. Mikelanxelo. Kapelata Medi~i (novata sakristijavo crkvata San Lorenco), Firenca, 1520. Osnova i presek.

Sl.118. Mikelanxelo. Vnatre{nosta na kapelata Medi~i(novata sakristija vo crkvata San Lorenco), Firenca,zavr{ena 1545.

ARHITEKTURA

VISOKA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

62

Objektite vo Rim

Vo vremeto na poslednata faza od rabotata naMikelanxelo vo Rim (1534-64) se slu~uvaat golemiop{testveni istoriski promeni. Od humanisti~kicentar, papskiot dvor se pretvora vo centar nareakcionernata kontrareformacija. Vo sojuz soevropskiot apsolutizam, papstvoto se bori protivideologijata na mladata buròazija.

Po~nuvaj}i od 30-tite godini na XVI vek, voarhitekturata na Rim se javuvaat dve nasoki:

- Prvata e povrzana so ideologijata na voinstvenatakatoli~ka crkva, {to }e dovede do sozdavawe nabaroknata arhitektura i umetnost;

- Vtorata saka da gi za~uva idealite na renesansata,prisposobuvaj}i gi kon novite op{testveni potrebi. Odsvoja strana, taa grupa }e se razdeli na dve granki:manirizam, povrzan so aristokratskata elita i aka-demizam, kako podgotovka na evropskiot klasicizam.

Vo ovie sloèni uslovi, tvore{tvoto na Mikelan-xelo so svojata specifi~na razrabotka na kompozicijatai formata go podgotvuva razvojot na barokot. Me|utoa,negovata kompozicija i forma sî u{te se vo slu`ba nahumanisti~kite ideali na renesansata. Kako dokaz za toasluì negoviot proekt za ureduvawe na Kapitolskiotansambl vo Rim.

Kapitolskiot ansambl vo Rim, kako rekonstrukcijana stara struktura, e zapo~nat vo 1536 god. sporedproektot na Mikelanxelo, a po nara~ka na papata PavleIII. Ovoj lokalitet, vsu{nost, pretstavuval najzna~ajnomesto vo stariot Rim, {to bilo zapu{teno vo tek nasredniot vek. Mikelanxelo energi~no se zafa}a sonegovo ras~istuvawe i ureduvawe, taka {to ansamblot

e zavr{en vo soglasnost so negoviot prvobiten proekt,so koj nastojuva da go ovekove~i slavnoto minato itradicijata na anti~kiot Rim. Mikelanxelo vo ansam-blot gi vklu~uva i ostatocite na prisutnite stariobjekti: Palatata na senatorite i Palatata na konzer-vatorite, kako i srednovekovnata crkva Santa Marijadelji Ara~eli. Glaven objekt na plo{tadot e Palatatana senatorite, koja kon plo{tadot e oblikuvana sodvostrani paradni skali i centralna kula.

Na obete strani od plo{tadot simetri~no sepostaveni dvokatnite objekti so identi~ni fasadi:Palatata na konzervatorite i zgradata na Muzejot.Nivnata postavka pod agol ovozmoùva otvorawe navizurite kon glavniot motiv, Palatata na senatorite.Iako takvata trapezna forma na postavkata bilauslovena od anti~kite urnatini, toa odgovara i nakompoziciskite principi na Roselino, upotrebeni vooblikuvaweto na centralniot ansambl vo gradotPienca.

Nadvore{niot oblik na kapitolskite objekti enapolno nova pojava vo italijanskata arhitektura. Podolìnata na celoto prizemje kon plo{tadot, bo~niteobjekti imaat dlabok trem so horizontalen arhitrav,koj se potpira na jonski stolp~iwa. Prizemjeto i katotse povrzani so korintski kolosalen red pilastri, koiodat od niskoto cokle do razvieniot venec {to imabalustrada so skulpturi vo oskata na sekoj pilaster.Prviot kat e povisok i e oblikuvan so prozorci nad koiima triagolni i segmentni frontoni. Objektite seizgradeni od tula i travertin, so {to vo arhitekturatase voveduva svetol dvoboen kolorit, sli~no kako i vostariot Rim.

Sl.119. Mikelanxelo. Bibliotekata Laurencijana, Firenca,proektirana 1524. Vnatre{nosta na ~italnata.

Sl.120. Mikelanxelo. Vestibilot na bibliotekata Lauren-cijana, Firenca, zapo~nato 1524, skalite napraveni 1555 odAmanati.

ARHITEKTURA

63

Fasadata na Palatata na senatorite ima visokocokle, nad koe se izdigaat kolosalni pilastri. Zadfasadata se krie dvovisinska sve~ena sala, a predskalite ima mala fontana. Vo ni{ata pod skalite,Mikelanxelo planiral da ja postavi kolosalnata statuana rimskiot Jupiter, a pred nea leè~kite figuri naNil i Tibar.

Vo sredinata na plo{tadot, u{te vo 1538 god. epostavena kowani~kata statua na anti~kiot rimskiimperator Marko Aurelie (II vek), ~ij postament goizrabotuva Mikelanxelo. Parterot na plo{tadot, kakoi objektite, izraboteni se od tula i od travertin, kakokontinuitet na rimskata arhitektonska kompozicija. Sopomo{ na prirodnite boi na materijalot, vrz parterot

Sl.121. Mikelanxelo. Kapitolskiot ansambl, Rim, zapo~nat1536. Situacija, izgled i nadolèn presek: 1. Palata nasenatorite, 2. Palata na konzervatorite, 3. Kapitolski muzej,4. crkva Sv. Marija, 5. goren plo{tad, 6. dolen plo{tad, 7.kowani~ki spomenik Marko Aurelie, 8. skulpturi Dioskuri,9. fontana so skulpturi.

Sl.122. Mikelanxelo. Kapitolskiot ansambl, Rim, zapo~nat1536. Panoramski izgled (desno) i pogled kon muzejot ipalatata na senatorite (levo).

ARHITEKTURA

VISOKA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

64

e iscrtana osmokraka yvezda vo ~ij centar se nao|aspomenikot na Marko Aurelie. Povr{inata ima dobroprostudirani nakloni za odveduvawe na atmosferskatavoda. Na ogradniot parapet na plo{tadot, simetri~novo odnos na pristapnite skali, smesteni se anti~kiteskulpturi Dioskuri, so {to jasno e definirana negovatavozdu{na granica.

Vrz naklonetiot, prv del na plo{tadot, vo sime-tralata na pristapnata ulica ima postaveno rasko{niskali so {iroki skalila. Levo od niv, strmnite skalivodat kon vlezot na visoko postavenata crkva Sv. Marija,a ostanatiot prostor e obraboten so zelenilo. Soproektot na Kapitolskiot ansambl, Mikelanxelo sepretstavuva kako zabele`liv urbanist, koj bleskavo gikoristi sredstvata na arhitekturata, skulpturata ibojata. Toj ve{to ja koristi konfiguracijata na terenotza da ja povrze izgradenata i prirodnata okolina.Mikelanxelo sozdava scenario za doìvuvawe nakompozicijata od razli~ni gledni to~ki, so {to vooblikuvaweto na plo{tadskiot ansambl voveduvadinami~nost i dramati~nost.*42

Izgradbata na crkvata Sv. Petar, Mikelanxeloprifa}a da ja rakovodi od 1547 godina, koga e na 72-godi{na vozrast, i toa besplatno, bidej}i za negopretstavuvalo ~est da raboti na najgolemata crkva votoga{na Evropa. Na taa zada~a ñ gi posvetuva preos-tanatite 17 godini od svojot ìvot. Vedna{, 15 dena poprezemaweto na rabotite, toj go zavr{uva noviot glinenmodel na crkvata. Bespo{tedno kritikuvaj}i giprethodnite graditeli, toj ja vra}a osnovata na objektotvo forma na gr~ki krst, odnosno centralen plan sporedidealite na renesansata. Mikelanxelo svesno ja ̀ rtvuvajasnata ras~lenetost na objektot, za da go istaknenegovoto jadro: centralnoto prostranstvo vo vnat-re{nosta i veli~estvenata kupola odnadvor. Toj seotkaùva od kolonadite za vnatre{no ras~lenuvawe, odgalerijata i od kambanariite, {to Bramante saka{e dagi postavi vo ~etirite agli na objektot. Nadvore{niotoblik, Mikelanxelo go zamisluva da odgovara navnatre{nosta, upotrebuvaj}i pilastri so kolosalenkorintski red. Na cilindri~nite svodovi odnadvor imdodava atika so prozorski otvori za pojako osvetluvawena vnatre{nosta.

Kupolata na crkvata pretstavuva najkolosalnoostvaruvawe od svojot vid, koe vo sebe istovremeno gisodrì kvalitetite na Panteon i na Santa Marija delFjore. Taa e yidana od dva sloja (nose~ki i pokriven), seizdiga na visok tambur i zavr{uva so lanterna vrztemeto. Kupolata e izgradena spored modelot naMikelanxelo od strana na Xakomo dela Porta, koj voizvesna mera ja ima nadvi{eno, pla{ej}i se za nejzinatastabilnost. Na toj na~in, viso~inata na objektot, zaednoso kupolata i lanternata dostignuva 130 m, a pre~nikotna tamburot odvnatre ima 42,5 m. Nadvore{nosta ivnatre{nosta na tamburot se oblikuvani so dvojni

angaìrani koloni, nad koi prodolùvaat 16 rebra.Me|u kolonite ima prozorski otvori so triagolni tim-pani. Vidlivite rebra trgnuvaat od angaìranitekoloni na tamburot, a preku kupolata i lanternatahrabro se upatuvaat kon neboto. Koncepcijata nakupolata e nat~ove~ka, taka {to ne moè da se vbroi vonitu eden arhitektonski stil. Taa mu pripa|a samo naMikelanxelo, tvorecot na "stra{nata" vozvi{enost.Veli~estvenosta na ovaa vozvi{ena koncepcija,podocna, vo vremeto na barokot }e bide naru{ena sodogradbata na vleznoto (isto~noto) krilo na crkvata.

42Vidi Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, str.221 Svetska arhitektura, str.236

Sl.123. Mikelanxelo. Proekt za crkvata Sv. Petar, Rim,1547. Osnova, nadolèn presek i izgled od jug.

ARHITEKTURAVISOKA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

65

So takvata intervencija na arhitektot Karlo Madernadelumno se popre~uva pogledot od plo{tadot konkupolata na crkvata, taka {to nejzinoto nadvi{uvaweod Xakomo dela Porta, podocna, dobiva svoe oblikovnoopravduvawe.

Fortifikaciskite objekti, Mikelanxelo goprikaùvaat i kako voen inèner. Vo 1529 god. toj erakovoditel na site tvrdini na Firenca, koi pomog-nuvaat da se zadrì vojskata na imperatorot Karlo Vpri negoviot pohod na Italija. Proektot za tvrdinata

Sl.125. Mikelanxelo. Izgled na potkupolniot prostor vocrkvata Sv. Petar, Rim, zapo~nata 1547.

Sl.124. Mikelanxelo. Crkvata Sv. Petar, Rim. Izgled nazapadniot del i na kupolata.

Borgo vo Vatikan, zaedno so bastionot Belvedere se,isto taka, delo na Mikelanxelo.

Site dela na Mikelanxelo se odlikuvaat so negovali~na crta i vo golem stepen go odrazuvaat negoviotstreme` kon veli~estvena monumentalnost, a isto-vremeno kon dinami~nost vo arhitekturata. Toj osobenoe preokupiran so plasti~niot izraz na arhitektonskatamisla. So ponatamo{nata razrabotka na tie negoviarhitektonsko-umetni~ki kvaliteti }e se sozdade cvrstapodloga za pojava na barokniot stil.*43

Severna Italija

Iako najgolemite dostignuvawa na visokata rene-sansa se smesteni vo Rim, negovata slobodna huma-nisti~ka atmosfera podolgo se zadrùva vo gradovitena severna Italija. Kon toa najmnogu }e pridoneseemigracijata na arhitektite kon sever, po ograbuvawetona Rim vo 1527 god. Na toj na~in, glavni centri vorazvojot na arhitekturata na visokata renesansa voseverna Italija stanuvaat: Mantova, Xenova, Padova,Verona i Venecija. Glavnata uloga }e ñ pripadne naVenecija, koja ne go po~ituva papata premnogu, pa taka}e stane pribeì{te na naprednite i slobodoumni lu|e.Kako najpoznati arhitekti vo severna Italija seistaknuvaat Xulio Romano, Sanmikeli i Sansovino.

43Vidi A.Tartuferi. Michelangelo, painter, sculptor and architect

XULIO ROMANO (1499-1546)

Xulio Romano e edinstveniot golem tvorec navisokata renesansa, roden vo Rim, koj svoite uspesi }egi postigne nadvor od nego. U{te na 10-godi{na vozrasttoj stanal u~enik na Rafael, za podocna da mu bidesorabotnik vo slikarstvoto i vo arhitekturata. XulioRomano vo Rim podignuva dve pomalku zna~ajni palati(Albertini i Makarani) i gi ukrasuva so freskipapskite prostorii vo Vatikan. Po smrtta na Rafael ipo nagovor na poznatiot humanist Baltazare Kastiqoni,od 1524 god. pa sî do svojata smrt toj }e raboti voMantova, kako glaven graditel na semejstvoto Gonzaga.Nabrgu toj }e bide proglasen i za glaven urbanist nagradot, podigaj}i golem broj zna~ajni objekti, poradi{to denes Mantova opravdano se narekuva grad na XulioRomano. So takvata po~est Romano kako da ja nadminuva

ARHITEKTURA

VISOKA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

66

slavata na Alberti, koj pred nego, isto taka raboti voMantova. Romano tamu gradi: palati, porti, mostovi,rekonstruira crkvi; ili vkupno 16 objekti. Vo negovitedela }e dojde do rasplet na prisutnite arhitektonskiprotivre~nosti na preodot od visokata kon docnatarenesansa.

Palaco del Te (1524-1534) e najzna~ajno i najka-rakteristi~no ostvaruvawe na Romano vo Mantova. Taae zapo~nata da se gradi spored skromna programa, no sopodocne`nite dograduvawa prerasnuva vo prekrasnaprigradska rezidencija za zabava, bogato ukrasena soreljefi i sliki. Takviot pristap Romano go steknuvau{te za vreme na svojata mladost koga raboti zaedno soRafael na ukrasuvaweto na vilata Madama vo Rim. Vosostav na ansamblot, pokraj palatata se nao|aatstopanski prostorii, ribnik, kowu{nica, tajna gradina(kazino), hipodrom i dr.

Palatata, koja e izgradena okolu vnatre{en dvor sogradini, obiluva so namerni arhitektonski nelo-gi~nosti. Romano toa go pravi so cel da ja izbegnemonotonijata, a rezidencijata da ja napravi pozabavna.Arhitektonskite elementi od fasadata mu pripa|aat na klasi~niot arhitektonski re~nik, no imaat nevo-

obi~aen tretman i raspored. Rasporedot na elementitese istaknuva poradi kontrastot na rustikata vrz mazniotyid. Kako o~igledni nelogi~nosti moè da se istaknat:triglifite koi otpa|aat od frizot, klu~niot kamen(svodar) {to go probiva timpanot nad portata; dodeka,re~isi, sekoja linija e nekade prekinata. Vrvnatanelogi~nost se sostoi vo toa, {to celiot toj arhi-tektonski reljef e laèn, bidej}i e napraven od {tuko,tula ili kamen, nalepeni vrz ramniot yid.

ARHITEKTURAVISOKA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

Sl.126. Xulio Romano.Palaco del Te, Mantova,

1524-34. Situacija,osnova na palatatai osnova na tajnata

gradina (kazino).

Sl.128. Xulio Romano i sorabotnicite. Gozbata na Psiha iEros, detaq od freska vo Dvoranata na Psiha vo Palaco

del Te, Mantova, 1524-34.

Sl.127. Xulio Romano. Palaco del Te, Mantova, 1524-34. Fasadata kon parkot.

67

Vnatre{nosta e napravena so namera da se nadminatsli~nite dela na Rafael i na Mikelanxelo. Prekuvratite, ukraseni so intarzija, posetitelot se vodi voodaite ukraseni so freski i reljefi. Freskite nayidovite od severnite prostorii gi veli~aat erotskiteuìvawa, a vo ju`nite pobedata na ma{kata snaga.Poradi svojata namera istovremeno da predizvikauìvawe i ~udewe, ovoj enterier moè da se smesti vomanirizmot. So svojata ubavina, dekoracijata na ovaapalata, pokraj onaa na vilata Madama, moè da se vbroivo najzabele`livite enterierni ostvaruvawa narenesansata.*44

MIKELE SANMIKELI (1484-1559)

Mikele Sanmikeli e eden od najgolemite graditelivo epohata na renesansata, koj raboti vo mnogu mesta naseverna Italija, Dalmacija i na ostrovite vo Medi-teranot. Toj gradi palati, crkvi, kapeli i golem brojfortifikaciski objekti. Od 1531 godina, pa sî do svojatasmrt, Sanmikeli e glaven arhitekt na tvrdinite voMleta~kata Republika. Negovite najpoznati ostva-ruvawa se nao|aat vo Verona i vo Venecija, kade {togradi nekolku palati za bogatite trgovci i za visokotoop{testvo. Kompozicijata na palatite, Sanmikeli japrisposobuva kon potrebite na bogatoto venecijanskosemejstvo, za odrùvawe na sve~enosti i priemi. Poraditoa, vo prizemjeto e smesten sve~en vestibil, koj prekurasko{nite skali vodi do sve~enata dvorana na katot.Za da go izrazi sve~eniot karakter na palatata,nejzinata fasada Sanmikeli ja pravi so osobini naop{testven objekt.

Palatata Pompei (1531) vo Verona, e edno od prviteostvaruvawa na Sanmikeli, koe vo re{enieto pret-stavuva varijacija na rimskata palata od po~etokot naXVI vek. Dlabokiot vestibil so svojata povr{ina mukonkurira na atriumot i silno ja naglasuva dinamikatana kompozicijata, vodej}i go posetitelot kon skalite.

So ritmi~koto i prazni~no oblikuvawe na fasadata,ovoj objekt se razlikuva od rimskata palata. Taa razlikae u{te pove}e naglasena so dekorativnata obrabotka naarhitektonskite elementi. Lesnata obrabotka na katote vo kontrast so rusti~noto prizemje, na sli~en na~inkako {to toa go prave{e Bramante (vo ku}ata naRafael). Fasadata na ovaa i na drugite palati naSanmikeli ostavaat vpe~atok kako da se gradeni voskeleten sistem, {to pretstavuva venecijansko vlijanie,bidej}i Verona e vo sostav na Mleta~kata Republika.

Palatata Bevilakva (1531) vo Verona e izgradenana mala i plitka lokacija, vo o~ekuvawe deka podocna}e se pro{iri. Otkrieniot vestibil so tremot i skalitego zafa}a re~isi celoto prizemje. Preku sve~eniteotkrieni skali se stignuva do banketnata sala, kakoglavna i re~isi edinstvena prostorija na katot.Oblikuvaweto na fasadata go zadrùva kontrastot nalesniot kat vo odnos na te{koto prizemje, {to seizdvoeni so golem balkon. Na katot ima red na golemi imali angaìrani koloni, koi vo kombinacija solakovite potsetuvaat na rimskite triumfalni porti.So toa, avtorot u{te pove}e go naglasuva sve~eniotkarakter na palatata. Rustikata na prizemjeto eras~leneta so pilastri od toskanski red, izbrazdeni sohorizontalni sloevi.

Palatata Grimani (1556) vo Venecija e eden odnajubavite i nadaleku poznati dvorci. Izgradena e natesna izdolèna lokacija pokraj kanalot Grande, vrzmnogu lo{a po~va. Sanmikeli, kako iskusen voeninèner vo po~vata nabiva drveni {ipovi i gi povrzuvaso gredi, a prostorot me|u niv go zayiduva so kamen vocementen malter. Na toj na~in e sozdadena mnogu solidnafundamentna konstrukcija, {to podocna }e ovozmoìprvobitnata zamisla za ednokatna da se pretvori vodvokatna palata. Vlezot vo palatata e od potesnatastrana svrtena kon kanalot Grande. Niz sve~eniot

ARHITEKTURA

VISOKA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

44Vidi E. R.Wolf, R. Millen. Renesansa, str.94 Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, str.255

Sl.129. Mikele Sanmikeli. Palatata Pompei, Verona, 1531.

Sl.130. Mikele Sanmikeli. Palatata Bevilakva,Verona, 1531.

68

vestibil i izdolèniot dvor preku skalite se stignuvado sve~enata sala na katot, svrtena kon kanalot Grande.Fasadata na objektot ima simetri~na kompozicija so

silno naglasen arkaden sistem, {to povtorno nalikuvana triumfalna porta. Angaìranite dvojni koloni nakatot i pilastrite vo prizemjeto se od korintski red.Balustradata na balkonot go potencira sve~eniotkarakter na prviot kat.

Kapelata Pelegrini (1557) vo manastirot SanBernadino kaj Verona zasluùva najgolemo vnimanieme|u verskite objekti na Sanmikeli. Taa ima kru`naosnova pokriena so kupola i lanterna. Enterierot eras~lenet na dve nivoa, od koi dolnoto ima motiv natriumfalna porta. Ornamentalnata obrabotka e silnonaglasena. Op{tata koncepcija na objektot imaizvesno vlijanie od Tempieto na Bramante i odkapelata Medi~i na Mikelanxelo.

Pridonesot na Sanmikeli vo arhitekturata narenesansata se sostoi, pred sî vo ponatamo{natarazrabotka na dvorednata (na dve nivoa) palata i vonaglasenata obrabotka na jakiot yid. Negovite stilskiredovi za sozdavawe tektonika na fasadata }e giprifatat mnogu majstori na XVI vek, a vo taa smisla igolemiot majstor Paladio. Tvore{tvoto na Sanmikeliostava dlaboki tragi vo Verona i vo Venecija, odigru-vaj}i va`na uloga i vo formiraweto na evropskiotklasicizam vo arhitekturata.*45

Sl.131. Mikele Sanmikeli. Palatata Grimani, Venecija,zapo~nata 1556. Osnova, izgled spored proektot, i dene{en

izgled.

V e n e c i j a

Za razlika od Rim, slobodarskiot duh na renesansatavo Venecija ne e zapren nitu so reìmot na kontra-reformacijata nitu so voeniot pohod na Karlo V. Votekot na XVI vek tamu e za~uvana slobodnata vero-ispoved, se razviva naukata i se {iri pe~ateweto knigi.Se razviva mecenstvoto i strasta za sobirawe rakopisi,knigi i umetni~ki tvorbi. Venecijanskoto visokoop{testvo se natprevaruva vo ureduvaweto na gradot soprekrasni op{testveni objekti i ubavi dvorci. Arhi-tektonskata teorija se unapreduva so izdavawe na nau~nitraktati. Vo arhitekturata na Venecija se soo~uvaatmesnite tradicii i rimskata monumentalnost, od {to}e proizleze tipi~na venecijanska varijanta narenesansnata arhitektura. Karakterot na taa arhi-tektura e opredelen so tragite od vizantiskata igotskata tradicija vo novata arhitektura, smestena vonepovtorlivoto venecijansko podnebje.

Neobi~niot raspored na Venecija vrz ostrovi sredlagunata, uslovuva pojava na kanali namesto ulici, aretkite plo{tat~iwa dobivaat karakter na otkrienijavni dvorani. Glavna soobra}ajnica vo gradot e kanalotGrande, pokraj koj se smesteni najva`nite objekti naVenecija. Grade`nite parceli prete`no se tesni,dlaboki i naj~esto bez vnatre{ni dvorovi. Vo stan-benata arhitektura prodolùva tradicijata na gradeweobjekti vo niza, so stanovi na edno do dve nivoa, sosamostoen vlez i skali. Vo XVI vek, nizovite dobivaat{iro~ina od dva stana, taka {to se pojavuva i svet-larnik, {to ovozmoùva pristap do stanovite od drugatastrana na nizata. Viso~inata na nizata naj~esto iznesuvatri do ~etiri nivoa. 45Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, od str.236

Sl.132. Venecija. Tipi~en kladenec zavodosnabduvawe, XV vek. Osnova,presek i izgled.

Grade`nata tehnika se razviva osobeno vo na~inotna temeleweto na objektite. Se upotrebuvaat podolgidrveni {ipovi (po 9 na 1 m2), nad koi se pravi drvenare{etka pokriena so fundament od kamen vo cementenmalter. Nose~kite yidovi se so debelina od 2-3 tuli, ame|ukatnite konstrukcii se drveni i naj~esto neop-{ieni, no vo bogatite ku}i tavanot e pokrien so rezbai slikarstvo. Vodosnabduvaweto na naselenieto se vr{ipreku prifa}aweto na atmosferskiot talog od pokrivoti dvorot na objektite vo specijalni kladenci. Na patot

ARHITEKTURA

69

do kladenecot, vodata se pro~istuva preku peso~nifiltri.*46

Kontinuitetot vo renesansnata arhitektura naVenecija e vidliv preku deloto na Bartolomeo Bon -Pomladiot, ~ii predci vo prethodniot period gradeaistovremeno so semejstvoto Lombardi. Vo ovoj periodBartolomeo Bon raboti na Skuola di san Roko, {to jadovr{uva negoviot sorabotnik Skarpawino. Novataetapa vo razvojot na renesansnata arhitektura voVenecija zapo~nuva so doa|aweto na rimskite majstorivo 1527 god. Vo prv red toa se odnesuva na arhitektiteSerlio i Sansovino.

SEBASTIJANO SERLIO (1475-1555)

Sebastijano Serlio e roden vo Bolowa, a raboti voRim zaedno so Peruci do 1527 god. Po doa|aweto voVenecija, pravi arhitektonski proekti i crteì naenterieri. Vo 1541 god. stapuva na slu`ba kaj fran-cuskiot kral Fransoa I i e nazna~en za glaven arhitektna dvorecot Fontenblô, kade ostanuva sî do svojata smrt.

Svojata kariera, Serlio ja zapo~nuva so snimawe iprou~uvawe na anti~kata arhitektura, kako i soanaliti~ko preispituvawe na dotoga{ sozdadeniterenesansni dela. Inspiriran od anti~kata arhitektura,

vo strukturata na renesansnata arhitektura, Serlio govoveduva tridelniot fasaden otvor, so dva bo~ni pomaliotvori i eden centralen pogolem la~en otvor. Ovojtridelen otvor, podocna }e bide na{iroko primenuvani vo negova ~est e nare~en motivo serlijano.

Serlio steknuva golema slava so svojata teoriskarabota. Negoviot Traktat za arhitekturata se objavuvavo delovi, po~nuvaj}i od 1537 god. So nego se zgolemuvainteresiraweto na venecijancite za teorijata naarhitekturata. Evidentno e deka Serlio ume{no gokoristi arhitektonskoto nasledstvo {to go dobi odarhitektot Peruci. Brojnite planovi i fasadi pret-staveni vo traktatot vr{at golemo vlijanie vrznegovite sovremenici, a osobeno vrz pomladite arhi-tekti vo Italija i vo drugite zemji.

JAKOPO-TATI SANSOVINO (1486-1570)

Jakopo-Tati Sansovino e najgolemiot tvorec, koj sosvoeto tvore{tvo go odreduva razvojot na venecijanskataarhitektura vo XVI vek. Toj e roden vo Firenca, a dopolovinata na svojot ̀ ivot raboti vo Rim i vo Firenca,glavno kako skulptor. Vo Rim e u~enik na Bramante, odkogo go nau~uva majstorstvoto na visokorenesansnataarhitektura. Vo 1527 god. toj doa|a vo Venecija, kade {todve godini raboti kako rakovoditel na site grade`niraboti vo Mleta~kata Republika. Ovoj status muovozmoùva da se javi kako avtor na mnogu objekti, iakoso arhitektura po~nuva da se zanimava od sredinata nasvojot ìvot, sli~no kako i Mikelanxelo.

Sansovino gradi op{testveni objekti, palati,crkvi i drugi, koi gi kompletira so svoi skulpturi. Sonegovoto delo napraveni se re{itelni ~ekori zaprisposobuvawe na rimskiot "klasi~en" stil konarhitektonskata tradicija na Venecija.*47

46Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, od str.27247Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, od str.280 ™. Piskel. Op{ta istorija umetnosti 2, od str.280

Sl.133. Arhitektonskiot motiv Serlijano, primenet naBazilikata vo Vi~enca od Andrea Paladio.

Sl.134. Jakopo Tati-Sansovino. Palatata Korner delakaÄ Grande, zapo~nata 1536.

ARHITEKTURA

VISOKA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

70

Palatata Korner dela KaÄGrande (zapo~nata vo 1536g.) pretstavuva urnek za prerabotka na firentinskata irimskata palata, vo soglasnost so venecijanskitepotrebi i vkusovi. Lokacijata ovozmoìla palatata dadobie pogolem vnatre{en dvor od ~ij{to zaden del sevleguva vo ekonomskite prostorii. Predniot del naprizemjeto pretstavuva sve~en vestibil, vo koj se vleguvapreku piramidni skali i vlezna lo|a, svrtena konkanalot Grande. Visokoto prizemje e podignato na coklei ima rusti~na obrabotka. Nivoata na objektot sere{eni dvovisinski, taka {to na priemnite sali odpredniot del im odgovaraat po dve nivoa od stanbneniteprostorii na zadniot del od objektot. Katovite seoblikuvani so dvojni koloni od jonski i korintski red,me|u koi ima la~ni prozorski otvori.

Oformuvaweto na centralniot prostor vo Veneci-ja, pretstavuva osnovna zasluga na Sansovino. Rekon-strukcijata na prostorot me|u Du`devata palata,plo{tadot San Marko i pristani{teto zapo~nuva vo1537 god. so istovremeno gradewe na tri objekti: monetendvor, nova biblioteka i loxeta. Na toj na~in, defini-raj}i ja granicata na Pjaca San Marko, Sansovino sozdali Pjaceta, svrtena kon kanal Grande. So toa se sozdadeniuslovi za masovno proslavuvawe na venecijanskite

praznici i za odvivawe na sve~eni dràvni ceremonii,koi ja veli~aat silata na Mleta~kata Republika.

Bibliotekata San Marko ima dolìna od 80 metrii celata e napravena od bel mermer. Vo prizemjeto,tremot zafa}a edna polovina od {iro~inata na objektot,a vo drugata polovina se smesteni prodavnici zaskapocena stoka. Vlezot vo bibliotekata e ozna~en sokarijatidi. Celiot kat sluì za ~uvawe na rakopisi iknigi. Fasadata e oblikuvana vo vid na arkaden sistemso angaìrani koloni od toskanski red vo prizemjeto ijonski red na katot. Dekorativno profiliranite lakovise potpiraat vrz posebni pomali koloni. Objektot imarazvien venec koj zavr{uva so balustrada i so skulpturivo oskata nad sekoj stolb. Bogatstvoto na plastikasozdava ìvopisna svetlo-temna kompozicija, so {toceliot objekt nalikuva na skulptura.

Loxetata e postavena vo podno`jeto na kamba-narijata San Marko. Pri pa|aweto na kambanarijata odzemjotres vo 1902 god. i taa e urnata, za vo 1911 god. idvete da bidat restavrirani. Loxetata pretstavuvaoblikovna vrska me|u srednovekovnata kambanarija inovite objekti na ansamblot. I taa e napravena od belmermer so silno izrazena reljefnost na fasadata.

Sl.135. Jakopo Tati-Sansovino. Ansamblot pjaceta san Marko,Venecija, zapo~nat 1537. Levo e Monetniot dvor, vo sredinatabibliotekata San Marko, a pod kambanarijata e istoimenataloxeta.

ARHITEKTURAVISOKA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

71

Sl.137. Jakopo Tati-Sansovino i dr. Skala dÄoro,Du`deva palata, Venecija1538-59.

Sl.136. Jakopo Tati-Sansovino. Ansamblot pjaceta sanMarko, Venecija, zapo~nat 1537. Pogled kon kanalotGrande, bibliotekata i lo|ata.

Monetniot dvor ima zatvoren, re~isi surovnadvore{en oblik, kon {to pridonesuva upo-trebeniot siv mermer. Vtoriot kat e nadyidannad nekoga{niot zavr{en venec, u{te vo staros-ta na Sansovino, so {to e naru{eno edinstvotona kompozicijata. Atriumot vo prizemjeto naavtenti~niot objekt pretstavuva edinstvenavrska me|u prostoriite.

Vo 1583 god. Sansovino zapo~nuva da gi pravii zlatnite skali (Skala dÄoro) vo Du`devatapalata, no tie se zavr{eni vo vremeto na docnatarenesansa od strana na arhitektot Skamoci iskulptorot Vitorio, a se kompletirani vo 1559god. od Skarpawino.

ARHITEKTURA

VISOKA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

72

D. ARHITEKTURATA NA DOCNATA RENESANSA

Docnata renesansa vo italijanskata arhitektura serazviva vo vtorata polovina na XVI vek i ~estopati sevbrojuva vo manirizmot. Me|utoa, ovaa kvalifikacijamnogu pove}e se odnesuva na skulpturata i slikarstvoto,otkolku na arhitekturata vo toj period, bidej}itoga{nite arhitekti sozdavaat takvi dela {to ne moàtda se smetaat za dekadentni. Golem broj od tie objekti}e stanat primeri za podocne`nite tvorci vo slednitetri veka vo Evropa, pa duri i vo novootkrieniotkontinent Amerika.

Osnovnite karakteristiki na arhitekturata vodocnata renesansa se prepoznavaat spored golemitearhitektonski kompozicii i grade`nite delovi sogolemi dimenzii, a fasadite se vo golema mera reljefnonaglaseni. Prozorskite otvori i portalite se mnoguistaknati, no obrabotkata na detalite e gruba.

U{te golemiot Mikelanxelo konstatira dekasovr{enata harmonija moè brzo da se pretvori vodosada, pa zatoa bibliotekata Laurencijana ja proektiraso poslobodni formi, dinamika i dramatika. So toa, tojgo navestuva doa|aweto na docnata renesansa, kakoprethodnica na barokot. Interesno e toa {to ovoj pe-

riod ima sli~nosti so arhitektonskite dvièwa voposlednata ~etvrtina na XX vek. Kako {to t.n.postmoderna arhitektura }e gi negira kvalitetite namodernata, taka docnata renesansa gi negira kvalitetitena visokata renesansa so izvrtuvawe na nejziniteosnovni karakteristiki, otstapuvaj}i od funda-mentalnite vonvremenski na~ela na proektiraweto :

- jasnost i vidliva stabilnost na konstrukcijata,- podreduvawe na ornamentot na konstrukcijata,- oblikuvawe na okolinata vo soglasnost so ~ove~-

kite potrebi.Tie na~ela gi postavi Vitruvie u{te vo vremeto na

anti~kata rimska arhitektura. Docnata renesansa, nivsvesno gi negira, so cel da sozdade arhitektura so pove}eizrazi i so li~ni svojstva na avtorite. Takvataindividualna sloboda, nekoi od kreativnite arhitektija iskoristuvaat za sozdavawe kapriciozni dela, {to eu{te pove}e naglaseno kaj likovnite ostvaruvawa. Moèda se kaè deka najop{ta karakteristika na ovoj stil etoa {to pravi preod od visokata renesansa kon barokot.Docnata renesansa najmnogu se razvi vo: Rim, Firenca,Vi~enca, Venecija, no i vo drugi mesta.*48

R i m

XAKOMO BAROCI DA VIWOLA (1507-1573)

Arhitektot Viwola od 1530 god. u~i slikarstvo iperspektiva vo Bolowa, za podocna da stane pomo{nikna Mikelanxelo vo gradeweto na crkvata Sv. Petar voRim i Palatata na senatorite na Kapitolskiot plo{tad.Pod vlijanie na golemiot majstor, toj go prezemanegoviot arhitektonski re~nik, no i ponatamu teoriskise usovr{uva. Viwola odli~no gi poznava anti~kitearhitektonski proporcii, pi{uva knigi za arhi-tekturata i izveduva nekolku objekti. Vo 1562 god. voRim izleguva negoviot traktat Za pette arhitektonskireda.

Vilata na papata Julie III (1550) e edno od prvitedela na Viwola. Taa ima ednostavna izdolèna simet-ri~na osnova so tri dela i gradini me|u niv, koi sezaobikoleni so yidovi. Glavniot paviljon kon dvorotima polukruèn trem, a vo simetralata kon ulicataistaknat pravoagolen del. Vlezot od ulicata e obli-kuvan so motiv na triumfalna porta od kamen, {to kakoelement se pojavuva i na fasadata pred salonot na katot.Vo sredi{niot del se vleguva preku trem i galerija, dokoja se doa|a preku simetri~no postaveni polukru`niskali {to se nao|aat pokraj polukru`niot trem navtoriot dvor. Vo re{enieto na objektot vidlivo evlijanieto na vilata Madama na Rafael, napravena vovremeto na visokata renesansa. Gradeweto na objektot}e go dovr{at Vazari, Amanati i drugi arhitekti.

48Vidi Svetska arhitektura, ilustrovana istorija, od str.246

Sl.138. Viwola, Vazari, Amanati. Vilata na papata Julie III,Rim, 1550. Fasadite na vlezot i vtoriot dvor.

ARHITEKTURADOCNA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

73

Adaptacijata na zamokot Kaprarola (Pentagon) vovila Farneze, Viwola ja pravi vo 1559 god. so bogatoparterno re{enie, kombinirano so park, {to poanti~kiot Rim, za prvpat se pojavuva na takov na~in, zapodocna svojot maksimum da go dostigne vo barokot.Osobeno reprezentativno se obraboteni tremot igalerijata okolu kru`niot atrium.

Crkvata Il Xezu (1568-1584) vo Rim pretstavuvaremek-delo na Viwola. Nejzinoto re{enie so razviencentralen korab formira kompakten vnatre{enprostor, {to }e go prifatat jezuitite i }e go raznesat{irum Evropa, kako primer za gradewe na baroknitehramovi. Bo~nite brodovi na objektot se mnogu poniskii potesni od centralniot, taka {to dobivat uloga nakapeli. Akcent vo osvetluvaweto na enterierot e stavenvrz oltarot, kon koj se svrteni site pogledi. Silnata

svetlina doa|a od tamburot postaven vrz presekot odkracite na latinskiot krst, vo koj transeptot e mnoguplitok.*49

Viwola kako ploden tvorec ima raboteno niz pove}egradovi vo Italija, kade {to gradi palati i fontani.

XAKOMO DELA PORTA (1541-1604)

Xakomo dela Porta e u~enik i sledbenik na Viwola,koj go prifa}a vlijanieto na arhitekturata na Mike-lanxelo, zavr{uvaj}i go gradeweto na kupolata nacrkvata Sv. Petar. Negovata arhitektura se karak-terizira so ednostavni linii i so izvesno umnoùvawena detalite.

Fasadata na crkvata Il Xezu (1573-84) svrtena konplo{tadot go naglasuva nejzinoto zna~ewe. Problemotza re{avawe na preminot od visokiot centralen konponiskite bo~ni korabi, Xakomo dela Porta gorazre{uva so pomo{ na "S" voluti. Toa, vsu{nost,pretstavuva usovr{uvawe na idejata {to ja ima{eprimeneto Alberti pri dovr{uvaweto na fasadata nacrkvata Santa Marija Novela vo Firenca. Sli~nivoluti ve}e ima{e upotrebeno i Mikelanxelo voenterierot na bibliotekata Laurencijana vo Firenca.

DOMENIKO FONTANA (1543-1607)

Domeniko Fontana e sorabotnik na Xakomo delaPorta vo zavr{uvaweto na kupolata na crkvata Sv.Petar vo Rim. Samiot se zafa}a so golemite raboti zapreureduvawe na Vatikan spored starite proekti na

Bramante. Na toj na~in, Vatikan postepeno prerasnuvavo golem kompleks, prepoln so bogati objekti i golembroj umetni~ki dela. Fontana raboti vrz preure-

ARHITEKTURA

DOCNA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

49Vidi Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, od str.281 Svetska arhitektura, od str.249

Sl.139. Xakomo da Viwola. Vilata Farneze, Kaprarola,1547-59.

Sl.140. Viwola. Osnova na crkvata Il Xezu i manastirskiot ansambl, Rim, 1568-84.

Sl.141. Xakomo dela Porta. Zapadnata fasada na crkvata IlXezu, Rim, 1573-84.

74

duvaweto na gradot Rim, gradej}i 25 novi ~e{mi ifontani i obnovuvaj}i gi anti~kite akvadukti. Podi-gaweto na anti~kiot obelisk na plo{tadot Sv. Petarvo Rim, isto taka pretstavuva zasluga na Fontana.

Palatata Borgeze (okolu 1590 god.), Fontana ja gradivo sorabotka so arhitektot Longi, oblikuvaj}i ja sodvojni koloni na tremot i galerijata, vo naglasenosimetri~no re{enie.

ARHITEKTURADOCNA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

Sl.142. Longi, Fontana i dr. PalatataBorgeze, Rim, zapo~nata 1568.

F i r e n c a

Za vreme na docnata renesansa vo Firenca ne seprezemaat golem broj grade`ni zafati, no zatoa pak, tie{to se izvedeni, po svojot obem i zna~ewe pretstavuvaatviden pridones za razvojot na arhitekturata. Tamutvorat dvajca zna~ajni arhitekti: Vazari i Amanati.

XORXO VAZARI (1511-1574)

Xorxo Vazari e slikar i arhitekt, no najmnogu seistaknuva kako biograf na italijanskite renesansnimajstori, poradi {to e nare~en tatko na istorijata naumetnosta. Negovo najrano ostvaruvawe pretstavuvaoblikuvaweto na vlezniot portal i preureduvaweto navnatre{nosta na palatata Vekio za potrebite naneuramnoteèniot mlad vojvoda Fran~esko I vo 1555 god.Upotrebenata dekoracija so svoite formi i so kolo-ritot moè da se natprevaruva so vrvnite ostvaruvawaod toj vid.

Palatata Ufici (1559) Vazari ja koncipira kakoveli~estven objekt od docnata renesansa. Taa imaprizemje i dva kata i osnova vo vid na bukvata "P", kojaso potesnata strana izleguva kon rekata Arno. Fasadatakon rekata e oblikuvana vo vid na anti~ka triumfalnaporta. Tremot vo prizemjeto ja formira ulicata Ufici,koja trgnuva od plo{tadot Dela Siworija i niz portataizleguva kon bregot od rekata Arno. Palatata bilanameneta za administrativna uprava, za prodavaweluksuzna stoka i za ~uvawe na umetni~kite dela nagolemiot vojvoda. Nadvore{noto oblikuvawe naobjektot e vo soglasnost so arhitektonskata teorija {toja zastapuva Xorxo Vazari, kako ideolog na strogata,akademska nasoka vo arhitekturata. Toj se stremi konza~uvuvawe na klasi~nite tradicii na italijanskataumetnost od po~etokot na XVI vek. Vazari se istaknuvai kako zna~aen deec vo oblasta na umetni~koto obrazo-vanie, taka {to }e stane osnovopolo`nik na firen-tinskata Umetni~ka akademija (1563).

Plo{tadot Dela Siworija, so zavr{uvaweto napalatata Ufici, go dobiva svojot definitiven oblik,so slednata bogata sodrìna:

- Palatata Vekio (1298-1314), pred ~ij vlez se nao|astatuata David od Mikelanxelo;

- Fontanata Neptun (1575), od Amanati i Da Bolowa;- Loxa dei Lanci (1376-81) vo koja se smesteni

skulpturite: Persej od êlini, Grabnuvaweto naSabiwankite od Da Bolowa, i dr.;

- Kowani~kiot spomenik na Kozim I (1594) od DaBolowa; i sekako

- Palatata i ulicata Ufici (1550-74).Pokrieniot premin (ulica na kat), po barawe na

vojvodata Kozimo Medi~i, Vazari go gradi za samo petmeseci (1565-66). Toj trebalo da mu sluì na vojvodataza bezbedno dvièwe me|u plo{tadot Dela Siworija inegoviot dom, palatata Piti, na drugiot breg od rekataArno. Zatoa pokrieniot premin moral da pomine i nadpoznatiot star most (Ponte Vekio) na rekata Arno.*50

Sl.143. Xorxo Vazari. Palatata Ufici, Firenca, 1550-74.Pogled niz ulicata Ufici kon rekata Arno. 50Vidi Svetska arhitektura, str.249

75

BARTOLOMEO AMANATI (1511-1592)

Bartolomeo Amanati u~i skulptura i arhitekturakaj Mikelanxelo i Sansovino vo Rim. Negovata rabotaprodolùva vo Firenca, kade {to go zavr{uva uredu-vaweto na bibliotekata Laurencijana spored proektitena Mikelanxelo. Poznatite skali, koi Mikelanxelo gizamisli od drvo, Amanati gi gradi od kamen.

Dvorniot del na palatata Piti (1560) pretstavuvanajzna~ajno ostvaruvawe na Amanati. Toj e napraven naprizemje i dva kata so trem, a fasadata e koncipiranaso superponirani stilovi od rimsko-toskanskiot red(dorski, jonski i korintski). Dogradbata vo vid nabukvata "P" se otvora kon prostraniot Park deiBobolo, {to podocna, vo vremeto na barokot, kakokoncepcija }e bide prifateno i po{iroko. Obli-kuvaweto na arhitekturata, podocna, isto taka }e bideinspiracija za gradewe palati, od koi najzna~ajna eLuksembur{kata palata so svojot park vo Pariz. Nea,vo baroken stil }e ja izgradi arhitekt Salomon de Brosza potrebite na kralicata Marija Medi~i, koja svojatamladost ja pominala vo palatata Piti.*51

Fontanata Neptun na plo{tadot Dela Siworija voFirenca, Amanati ja izrabotuva vo 1575 god. vosorabotka so skulptorot Da Bolowa. Amanati gradi idrugi palati vo gradovite na provincijata Toskana i voRim.

ARHITEKTURA

DOCNA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

Sl.144. Ansambl dela Siworija, Firenca: 1. palata Vekio,2. palata Ufici, 3. ulica Ufici, 4. lo|a Dei Lanci, 5. plo{tadDela Siworija, 6. spomenik Kozim I, 7. fontana Neptun,8. statua David, 9. pokrien premin na kat, 10. most Vekio.

Sl.145. Ansambl dela Siworija, Firenca: fontanataNeptun, 1575, palatataVekio (1298-1314)

i lo|a Dei Lanci (1376-81).

Sl.146. Bartolomeo Amanati. Dvorniot del na palatata Piti,Firenca, 1560.

Sl.147. Amanati i Da Bolowa. Fontanata Neptun,Plo{tad Dela Siworija, Firenca, 1575.

51Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, str.245 H.W. Janson. Istorija umetnosti, str.385

76

X e n o v a

Od polovinata na XVI vek, vo Xenova kako golemosvetsko pristani{te nastapuva period na sjaj i bogat-stvo. Zabrzano po~nuvaat da se gradat novi rasko{niobjekti so specifi~ni karakteristiki. Vrz karakterotna arhitekturata osobeno povlijaele ridestiot teren itesnoto gradili{te. Glavnoto vnimanie na arhitektitee svrteno kon palatite i obrabotkata na nivniot vlezenvestibil i priemniot salon na katot. Prviot tip napalata ima karakteristi~en me|ukat {to se pojavuvame|u dva voobi~aeni kata i sluì za smestuvawe naposlugata i doma}instvoto. Vtoriot tip e nare~enpalata-vila ~ij glaven arhitektonski motiv pretstavuvaprostranata lo|a na katot i tremot vo prizemjeto, predkoj naj~esto se formira zatvoren dvor.

GALEACO ALESI (1512-1572)

Galeaco Alesi e prviot i najvaèn nositel narazvojot na arhitekturata vo Xenova za vreme nanejziniot sjaj. Nekolku godini od mladosta toj pominuvavo Rim, od kade }e gi donese vlijanijata na Mikelanxelo.Po vra}aweto vo Xenova, toj ima proektirano i izvedenopove}e palati, crkvi i drugi objekti.

Palatata Sauli (1555, ne e za~uvana) gi ima crtitena gradski dvorec i vila, so lo|a kon dvorot smesten pred

objektot. Dvorot e zaobikolen so prizemen trem, nad kojse razviva ramna terasa. Fasadata so glavniot vlez eras~leneta so dvojni koloni od toskanski i korintskired. Me|u angaìranite koloni postaveni se prozorskiotvori so polukru`ni timpani vo prizemjeto i tria-golni na katot.

Crkvata Santa Marija di Kariwano (1552) pret-stavuva najpoznato delo na Alesi. Taa ima osnova socentralno re{enie, sli~no na osnovata na crkvata Sv.Petar vo Rim od Bramante. Pokraj golemata i ubavacentralna kupola, taa ima ~etiri mali kupoli i ~etirikambanarii vo aglite na osnovata. Poradi stesnuvawetona osnovata, i pokraj svojata impozantnost, enterierotdobiva laden karakter. Fasadata na objektot ne ostavavpe~atok na silen i integralen arhitektonski izraz,{to e moèbi rezultat od gradeweto {to }e go prodol-àt sledbenicite na Alesi. Kupolata pretstavuvanajvreden del na objektot i spa|a me|u trite najzna~ajnikupoli na renesansata, zaedno so onie na crkvata SantaMarija del Fjore vo Firenca i Sv. Petar vo Rim. Taaima pogolemo rastojanie me|u dvata sloja i vo temetozavr{uva so prostrana i rasko{na lanterna. Odvnatre{nata strana tavanot e kasetiran, pod vlijaniena rimskiot anti~ki Panteon.*52

Sl.148. Galeaco Alesi. Crkvata SantaMarija di Kariwano, Xenova, 1552.

Vi~enca i Venecija

Vo vremeto na docnata renesansa, od Mikelanxelopa sî do Paladio, renesansnata arhitektura ne sozdavanova umetnost, no dava mnogu zna~ajni arhitekti izna~ajni dela, poradi {to ovoj period ne moè da senare~e manirizam. Op{to zemeno, renesansnata arhi-tektura vo Italija ja odbeleùvaat delata na trojcaarhitekti vo nejzinite tri osnovni fazi:

- Bruneleski, vo dobata na ranata renesansa,- Bramante, vo dobata na visokata renesansa, i- Paladio kako najgolem majstor na docnata rene-

sansa.

ANDREA PALADIO (1508-1580)

Andrea dela Gondola, nare~en Paladio, e roden voPadova, kade {to po~nuva da go u~i kamenoreza~kiotzanaet. Vo 1524 god. toj se preseluva vo Vi~enca, kade{to zapo~nuva da ja prou~uva arhitekturata. Za taa celtoj odi na studiski patuvawa vo Verona, Rim i drugigradovi, kade {to gi premeruva i analizira anti~kitespomenici i ve}e izgradenite renesansni objekti. Natoj na~in, Paladio dlaboko ja sfa}a anti~kata rimskaarhitektura, koja uspeva da ja transformira vo prak-

ARHITEKTURADOCNA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

77

ti~na osnova za sovremeno proektirawe. Dolgo vremepo nego, toa nema da uspee da go postigne nitu edenarhitekt. Logi~en rezultat na negovite prou~uvawapretstavuvaat remek-delata na arhitektonskata teorija:

- Rimskite starini, objaveno vo 1554 god., vo koe gianalizira postavkite na anti~kiot teoreti~ar Vitru-vie; i

- ̂ etiri knigi za arhitekturata, za prvpat objavenivo 1570 god. vo Venecija, a pove}epati preizdadeni vopogolem del evropski zemji, a i nadvor od Evropa.

So pe~ateweto na delata na Paladio, negovite ideii teoriski postavki pristignuvaat vo ateljeata namnogubrojnite evropski arhitekti, vr{ej}i silnovlijanie vrz nivnoto ponatamo{no tvore{tvo. Taka,postepeno se formira edno neoficijalno dvièwe,nare~eno paladionizam, {to }e dobie {iroki razmerivo zemjite na zapadna i centralna Evropa, Rusija, pa durii vo novootkrieniot kontinent Amerika.

Graditelskiot opus na Paladio sodrì raznovidniobjekti, od op{testveni i stanbeni zgradi, preku vilii lo|i, pa sî do crkvi i teatri. Vo site niv vidlivo enastojuvaweto, vo celost da se sfati i da se tran-sformira anti~kata arhitektura, pa zatoa tie sodràtedna studena akademska ~istota, vo koja se ~uvstvuvaizvesen manirizam. So svoeto sevkupno tvore{tvo,Paladio zasluùva da se najde me|u trojcata najgolemimajstori na renesansnata arhitektura voop{to.*53

Objektite na Paladio se ra{ireni niz pove}egradovi i naselbi na severna Italija, kako {to se: Ve-rona, Piza, Udine i drugi, no negovite najpoznatiobjekti se smesteni vo Vi~enca i vo Venecija. Tvo-re{tvoto na Paladio postepeno se formira vo dopirso najdobrite arhitekti na severna Italija i vo dopirso u~enite humanisti od Vi~enca, koja e materijalno iduhovno tesno povrzana so Venecija. Vo toj period, sozastojot na pomorskata trgovija, vo centarot navnimanieto na venecijanskite humanisti se nao|aatumetnosta i naukata. Toga{nata estetska misla, vogolema mera povrzana so procutot na muzikata, sesvrtuva kon prou~uvaweto na harmonijata, proporcijatai drugite vonvremenski zakoni na ubavinata.

Za Alberti i Bramante anti~kite objekti se istotolku zna~ajni, no ne i edinstveni urneci dostojni zapro~uvawe, so koi moè da se vr{i sporedba ili koi bimoèle da se nadminat. Za Paladio tie pretstavuvaatidealno otelotvoruvawe na vonvremenskite zakoni natvore{tvoto, ~ij arhitektonski red pretstavuvapojdovna formula na sekoja kompozicija, kako op{taosnova na arhitektonskata misla. Zatoa, toj nikoga{ negi uslo`nuva, tuku naj~esto gi poednostavuva stilskiteformi, potcrtuvaj}i ja nivnata osnovna stati~ka smisla.Tvore~kiot metod na Paladio i karakteristikite nanegoviot visokoindividualiziran stil uspe{no seobedinuvaat na negovata 35-godi{na vozrast i celosno

se materijaliziraat vo negovoto prvo zna~ajno delo,Bazilikata.

Bazilikata vo Vi~enca (1546-49) svoeto anti~koime go dobiva od nejziniot avtor Paladio. Taa po~nuvada se gradi vo XV vek kako Gradska ku}a (Gradski sovet),so golema sala na katot, postavena vrz zasvodena lo|a voprizemjeto. Dovr{uvaweto na objektot dobilo prvo-stepeno zna~ewe, bidej}i nadvore{niot oblik trebaloda stane centar na vnimanieto za celiot grad. Vonegovoto re{avawe se vklu~uvaat toga{nite najzna~ajnimajstori, kako {to se: Skarpawino, Sansovino, Serlio,Sanmikeli i Xulio Romano; no nivnite zamisli ne seprifateni.

Zgradata na stariot Gradski sovet, Paladio ja"oblekuva" so trem i galerija komponirani na nemusvojstven na~in. Osnovnata }elija na tremot i galerijatase sostoi od tri otvori inspirirani od formite naanti~kite triumfalni porti, simetri~no rasporedeni.Takvata kompozicija na fasadnite otvori ve}e eupotrebena i nare~ena motivo serlijano, me|utoanejzinata razrabotka Paladio }e ja dovede do sovr-{enstvo, razvivaj}i ja vo dlabo~ina so pomo{ na dvojnikoloni. Me|u ovie otvori ima ispup~eni angaìranikoloni (vo prizemjeto dorski, a na katot jonski), nadkoi i vencite se nadvisnati kon nadvor. Vrz zavr{natabalustrada, vo osovinata na sekoja kolona se postavenislobodnostoe~ki skulpturi.

Individualnosta na ova delo moè da se potvrdipreku sporedba so bibliotekata San Marko vo Venecijana Sansovino. Bibliotekata ima te{ka fasada preto-varena so dekorativni elementi, dobivaj}i izgled na t.n.vajana arhitektura. Iako e polesna vo odnos na bibli-otekata, Bazilikata e mnogu posilna od nea. Taa plenuvaso otsustvoto na dekoracija i potenciraweto na

52Vidi Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, str.261 B. Nestorovi}. Arhitektura novog veka, str.4453Detalno kaj Wundram, Pape, Marton, Paladio

Sl.149. Andrea Paladio. Bazilikata (Gradski sovet),Vi~enca, 1549-1614.

ARHITEKTURA

DOCNA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

78

tektonikata so pomo{ na skromni arhitektonskisredstva, koi sozdavaat dlaboko vpe~atliv oblikovenizraz. Stilskiot red ne e postaven vrz yidot, tuku toj serazviva vo dlabo~inata na objektot, so pomo{ nadvojnite koloni, koi dramati~no se istaknuvaat vrztemnata zadnina. Vo celata struktura, ednostavno nemapasivni elementi, tuku site se napregnati do toj stepen,{to se dobiva vpe~atok deka }e zasvirat ako sepot~uknat. Ovoj objekt, koj po svojata forma i sodrìnaistovremeno pretstavuva anti~ka stoa, renesansna lo|ai gradska ku}a, celosno e stabiliziran so volumenot napokrivot, koj e oblikuvan so lesni strukturni elementi.

Uspehot {to }e go postige Paladio so gradeweto naBazilikata, pridonesuva toj da bide prenatrupan sonara~ki. Po~nuva da raboti golem broj proekti {tonema da ima vreme sam da gi realizira, taka {to rabotata}e im ja prepu{ti na svoite sorabotnici. Po negovatasmrt, tie ~esto gi prepravaat negovite proekti iliobjekti. Od brojnite objekti na Paladio, po svoetozna~ewe za razvojot na arhitektonskata misla, nekolkuod niv zasluùvaat da bidat posebno istaknati.

Palatata Kjerikati vo Vi~enca (1550) pretstavuvaprv primer na Paladievoto virtuozno majstorstvo. Vosoglasnost so gradskite potrebi, Paladio pravi otvorentrem vo prizemjeto na objektot, a vo zadniot del nasimetri~nata osnova ostava mesto za mala bav~a. Na ovaa,relativno mala privatna palata, Paladio ñ davaimpozanten izraz na op{testven objekt, vo koj denessoodvetno e smesten Gradskiot muzej. Op{tiot izgledna palatata, a osobeno nejziniot kat e oformen sosimetri~no re{enie spored sistemot "a,b,a" (lo|a,balkon, lo|a). Takviot raspored na osnovnite oblikovnielementi vrz op{tata forma na objektot, vo ~est naPaladio }e bide nare~en prv paladievski motiv. Ovaapalata, Paladio vsu{nost ja pravi onaka kako {topretpostavuva deka starite Rimjani gi gradele objektiteokolu svoite plo{tadi.

Palatata Valmarana vo Vi~enca (1566) ima neo-bi~na i smela kompozicija na fasadata. Taa sodrìkolosalen red na pilastri, {to se protegaat od cokleto

na objektot do negoviot antablement. Dostoinstvoto sokoe Paladio go pravi ova komponirawe na elementite,vo negova ~est }e bide nare~eno vtor paladievski motiv.Monumentalnosta na kompozicijata e potencirana sootsustvoto na kolosalnite pilastri na }o{iwata odobjektot, kade {to tie se zameneti so mali pilastri iso plitki skulpturi. Antablementot ima takvi dimen-zii, {to vo nego e smesten cel kat. Osnovata na objektotizleguva kon ulicata so potesnata strana, od kade {tose vleguva vo pomaliot sve~en dvor, dodeka pogolemiotstopanski dvor se razviva vo zadniot po{irok del napalatata.

Sl.150. Andrea Paladio. Palatata Kjerikati,Vi~enca, 1550. Osnova, presek i izgled.

Sl.151. Andrea Paladio.Palatata Valmarana,Vi~enca, 1566. Osnova,presek niz dvorot ifragment od izgledot.

ARHITEKTURADOCNA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

79

Palatata ili Lo|a na kapetanot (Bernardo, 1576)se nao|a na gradskiot plo{tad vo Vi~enca, otsprotivana Bazilikata. Nejzinoto gradewe e zavr{eno vovremeto koga Mleta~kata Republika izvojuvala golemapomorska pobeda protiv Turcite kaj Lepant vo 1571 god.Moèbi zatoa, nejziniot oblik dobil triumfalenkarakter, so kolosalni angaìrani koloni i bogatodekorirana fasada so skulpturi, bareljefi i zaplenetitrofei od Turcite. Kompozicijata na bo~nata fasadaisto taka e inspirirana od rimskite triumfalni porti.

Osobeno golem e pridonesot na Paladio vo razvojotna selskite rezidencii (vili), praveni za mleta~kataaristokratija. Ovie objekti se sovr{eno prisposobenina svojata funkcija za selsko-stopanski bogati doma-}instva, , , , , sozdavaj}i mo`nost za golem komfor, zauìvawe vo ìvotnite radosti vo priroda, so isto-vremeno vodewe svetski ̀ ivot, so priemi i so rasko{nipraznuvawa. Sekoja vila, vo pogolema ili pomala meraredovno vklu~uva dve grupi na prostorii:

- razvieno glavno jadro so: stanbeni i sve~eni prostorii, portici i dlaboki lo|i, kako i

- sporedna grupa na prostorii i stopanski objekti : magacini za inventar i za ~uvawe na proizvodite, ambari, {tali, prostorii za poslugata i za rabotnicite.

Najva`nite karakteristiki na ovie objekti proiz-leguvaat od nivnata dlaboka vrska so severnoita-lijanskata narodna selsko-stopanska ku}a. Vo nivnatakompozicija se sre}avaat transformirani natstre{-nici na stolbovi ili arkadi, pokrieni skali i zasen~e-ni lo|i. Seto toa Paladio go pot~inuva na klasi~natastilska kompozicija i go sostavuva vo harmoniski,simetri~no uramnoteèni ansambli, promislenopovrzani so karakterot na mestoto. Pritoa, podednakvogi po~ituva: aeracijata, reljefot i pejzaòt. Vopogolemiot broj vili, kompozicijata se razvivafrontalno vo odnos na patot, vodata ili dolinata.Razvivaweto na kompozicijata po dlabo~ina se odvivaokolu glavnata oska na simetrijata. Mnogu od ovie 30-tina vili ostanale nedovr{eni ili se dograduvani sorazli~ni promeni vo prvobitnata avtorska ideja.

Vilata Rotonda (Kapra) pokraj Vi~enca (1551) enajpoznata od mnogubrojnite vili na golemiot majstorPaladio. Taa pretstavuva prva centralna potkupolnakompozicija od profan karakter. Smestena e na ednovozvi{uvawe, od koe se pruàat prekrasni vizuri nasite strani. Poradi toa, kompozicijata ima ~etiripodednakvo va`no tretirani vlezovi, postaveni vrzoskite na simetrijata. Vkupnata osnova, kako i nejzinitedelovi se iskomponirani so pomo{ na osnovnitegeometriski formi, krug i kvadrat.

Celiot korpus na vilata e podignat na postament,vrz koj se izdigaat ~etiri "anti~ki" portici, do koi sedoa|a preku sve~eni skali. Kako vo osnovata, taka i voizgledot, osnovniot oblik na vilata e re{en so jasniteproporcii na zlatniot presek. Paladio veruva dekaoblikot na anti~kiot rimski hram se razvil od rimskataku}a za ìveewe. Zatoa, za nego e soodvetno i negovitevili da imaat fasadi proizlezeni od rimskite hramovi.

Gradeweto na vilata Rotonda go dovr{uva negoviotu~enik Skamoci, koj pravi promeni vo nejziniot izgled.Toa osobeno e vidlivo na krovniot sistem, kade kupolatagubi zna~ewe, poradi nejzinoto "skalesto" pokrivawei namalenata dimenzija na lanternata. Vnatre{nosta navilata, osobeno nejziniot kruèn salon, bogato edekorirana so fresko-ìvopis.

Vo selsko-stopanskite veleposedni~ki vili sokrila, Paladio pravi tvore~ka prerabotka na narodnatagraditelska tradicija, pokaùvaj}i neograni~enimo`nosti za varijacija na ovoj tip objekti. Ovie negovidostigawa }e izvr{at vlijanie vrz idnite tvorci na ovojvid arhitektura, sî do majstorite na modernata.

Paladio vr{i zna~ajno vlijanie i vrz razvojot naverskata arhitektura, pronao|aj}i samostojno i prin-cipielno novo re{enie na eden od najte{kite problemi,re{enieto na zapadnata fasada na crkvata. Sloènatastruktura na hramot i negoviot bazilikalen presek, tojuspeva da gi pomiri vo fasada proizlezena od anti~kiotportik. Centralniot povisok korab, toj go oblikuva sotriagolen fronton i so angaìrani kolosalni redovi.Do nego logi~no nalegnuvaat potesnite i poniskikorabi, koi zaedno so~inuvaat eden zamislen, ponizok ivo vtor plan postaven "hram so anti~ki portik".Takviot pristap Paladio go razrabotuva pri gradewetona zapadnata fasada na crkvata San Fran~esko delaViwa, Venecija (1562), ~ija gradba ja ima zapo~nato prednego Sansovino, vo 1533 god.

Crkvata San Xorxo Maxore vo manastirot naistoimeniot ostrov vo Venecija (1563-1610) ponatamu go

Sl.152. Andrea PaladioVilata Rotonda kaj Vi~enca,1551. Osnova i izgled.

ARHITEKTURA

80

razviva ve}e razraboteniot koncept od prethodniotobjekt. Stilskiot red e postaven vrz postament, {topodednakvo se razviva vo enterierot i vo eksterierot.Objektot se izdiga na drugata strana od kanalot Grandeotsprotiva na Du`devata palata, i so visokata manas-tirska kambanarija pretstavuva urbana poenta.

Crkvata Il Redentore (Spasitel) na ostrovotXudeka vo Venecija (1576-92) nalikuva na prethodnite,no nejziniot sreden korab e mnogu po{irok od bo~nite,a stilskite redovi bez postament direktno izniknuvaatod op{tata platforma na objektot.

Osnovite i na dvete prethodni crkvi imaat izdol-èn zasvoden hor kon istok, koj od oltarot e ograni~enso kolonada, sozdavaj}i eden vid "teatarska kulisa".Preku takvite karakteristiki, ovie objekti go naso-~uvaat tvore{tvoto na Paladio kon manirizmot.

Pred krajot na svojot ìvot, Paladio dobivamo`nost da podigne edna crkva so centralen plan,

tempieto Barbaro vo Mazer kaj Trevizo (1570). Planotna crkvata pretstavuva kombinacija na krug i gr~ki krst.Zad anti~kiot portik se izdigaat simetri~no posta-venite mali kuli-kambanarii. Seto toa samo gopotencira zna~eweto na monumentalnata kupola solanterna. Vo vnatre{noto i vo nadvore{noto re{eniena ovoj objekt, definitivno se obedinuvaat arhitek-tonskite koncepcii na Paladio, podednakvo primenlivivo profanata i vo verskata arhitektura, spored koiku}ata se pretvora vo hram za ~ovekot, a hramot vo bo`jaku}a.

Vo XV i XVI vek zapo~nuva prerodbata na anti~katadrama i komedija, od {to proizleguva potrebata zaizgradba na teatri za po{iroka publika. Bidej}i noviteobjekti se gradeni od drvo, vo tek na izminatite vekovi,tie re~isi sosema is~eznale vo poàri. Zatoa, za nivmoème da sudime samo spored traktatot na arh. Serlio,a osobeno spored za~uvaniot teatar na Paladio.

Teatarot Olimpiko vo Vi~enca (1580) pretstavuvasvoevidno navra}awe kon anti~kite teatarski objekti.Toj ima gledali{te za 1000 posetiteli, koe zavr{uva sopolukru`na galerija, so {to se amortizira nepra-

Sl.153. AndreaPaladio. Crkvata

San Xorxo Maxore,Venecija, 1563-1610.

Osnova, presek izapadna fasada.

Sl.154. Andrea Paladio.Tempieto Barbaro, Mazer kajTrevizo, 1570. Osnova, preseki izgled.

ARHITEKTURADOCNA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

81

vilnosta na lokacijata. Gledali{teto i scenata sepokrieni so ramen tavan. Vnatre{nite konstrukcii seizvedeni od drvo, a obrabotkata na enterierot enapravena od {tuko. Sli~no na rimskiot teatar,{irokata scena na ovoj objekt e podignata nad podot iod tri strani e ograni~ena so reljefni yidovi zbogateniso skulptura. Glavnata novina vo koncepcijata nateatarot pretstavuva dlabinskiot razvoj na scenata iobrabotkata na dekoracijata na pette premini vonejzinata zadnina. Elementite na tie premini seizraboteni taka, {to sozdavaat perspektivna iluzija,koja dolovuva pretstava na gradski ulici. So vove-duvaweto na premini i visoka otvorena arka na scenata,Paladio re{itelno se otkaùva od scenskiot principna anti~kiot teatar, koj be{e sozdavan so t.n. gluv zadenyid.

Prakti~nata i teoriskata rabota na Paladio vr{atsilno vlijanie vrz slednite generacii arhitekti, koisozdavaat razli~ni varijacii na paladievska arhitek-tura. Golem broj takvi objekti se sre}avaat od Anglija,preku sredna Evropa do Rusija, no osoben izraz taaarhitektura dobiva vo francuskiot baroken klasici-zam. Na toj na~in, deloto na Paladio vo golema mera giima opredeleno estetskite ideali, kompoziciskitepristapi i arhitektonskiot izraz na stilot klasi-cizam.*54

VIÊNCO SKAMOCI (1552-1616)

Vi~enco Skamoci graditelstvoto go u~i kaj svojottatko arhitekt. Toj gi dovr{uva objektite {to pred negobea zapo~nati od Paladio i od Sansovino, a samiot imagradeno i izvedeno brojni objekti vo Italija i nadvorod nea. Toj prestojuva vo Ungarija, Moravija, [lezija,Germanija i Francija. Svoeto prou~uvawe i crtawe naanti~kite objekti go objavuva vo 1581 god. vo knigataBesedi za rimskite starini. Zaklu~ok na negovatateoriska rabota pretstavuva traktatot Op{tite poimiza arhitekturata, koj za prvpat e izdaden vo 1615 god.

Pogolemiot broj od objektite {to gi gradi ilidovr{uva Skamoci, se nao|aat vo Vi~enca i vo Venecija,ili vo nivnata okolina. Negovite rani dela imaatizvesna suvoparnost na formata i streme` kon ram-ninsko tretirawe na fasadata, za podocna da go prifatiduhot na arhitekturata na Sansovino.

Novite prokuracii (1584-1640) na plo{tadot SanMarko vo Venecija imaat fasada, koja so svojot silenritam i bogata plastika pretstavuva kontinuitet nabibliotekata San Marko. Na ovoj objekt Skamoci

Sl.155. Andrea Paladio. Teatro Olimpiko, Vi~enca, 1580.Osnova, presek i izgled na proskeniumot.

54Vidi Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, str.290-308Sl.156. Vi~enco Skamoci. Novite prokuracii, Venecija,1584-1640.

ARHITEKTURA

DOCNA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

82

predviduva i treto nivo, {to pridonesuva objektot sosvojata masa da vospostavi kontrateà na kambanarijata.Spojot (sudirot) na ovoj trisloen objekt so dvoslojnatabiblioteka e pokrien so siluetata na kambanarijata.Negovoto gradewe }e go dovr{i Longena vo vremeto nabarokot.

So gradeweto na Novite prokuracii, centralniotgradski ansambl vo Venecija go dobiva svojot re~isidefinitiven oblik. Vo tekot na 1000-godi{nataistorija na gradewe, prepravki, dogradbi, pa i zatvorawena kanali, ovoj ansambl prerasnuva vo najpoznat gradskiplo{tad vo svetot, {to go kvalifikuvaat kako najubavodelo na ~ove~kiot um i race.

Prviot zna~aen objekt, crkvata San Marko esozdadena u{te za vreme na Vizantija vo IX vek, aposledniot, smesten me|u Starite i Novite prokuracii

Sl.158. Venecija. Panoramski pogledvrz centralniot gradski prostor,ansamblot San Marko.

Sl.157. Ansamblot San Marko,Venecija, 876-1640-1810.Situacija: A. kambanarija SanMarko, B. loxeta San Marko,V-G. stolbovi so grbot naRepublikata, D-D. Stariprokuracii, E. crkva SanMarko, @-@. Noviprokuracii, Z-Z. bibliotekaSan Marko, I. Moneten dvor,K. Du`deva palata so atrium,L. zatvor, M. pjaca (plo{tad),N. pjaceta, (plo{tat~e) .

}e bide izgraden vo 1810 god. za vremeto na Napoleon,~ija vojska za prvpat uspeva da ja pokori Venecija.Du`devata palata, dolgo vreme gradena vo gotski iranorenesansen stil, definitivno e zavr{ena vovremeto na visokata renesansa. Od isto~nata strana,preku Mostot na vozdi{kite, taa e povrzana so zatvorot,izgraden za vreme na visokata renesansa.

Sansovino so eden zdiv vo visoka renesansa gosozdava najgolemiot potez, sostaven od: Bibliotekata,Loxetata i Monetniot dvor, so {to pokraj golemiotplo{tad (pjaca) so trapezen oblik, oformuva i malplo{tad (pjaceta) svrten kon kanalot Grande i glavnotosve~eno pristani{te. So toa }e bidat sozdadeni usloviza odvivawe na golemite procesii na otvoreno, so koivenecijancite dolgo vreme }e se preokupiraat.

ARHITEKTURADOCNA R

ENESANSA V

O I

TALIJA

83

\.SLIKARSTVOTO I SKULPTURATA NA XVI VEK

Umetnicite na visokata renesansa uìvaat ugledu{te vo tekot na svojot ìvot, {to nema da go izgubatni do denes. Carevite, kralevite i papite se nivnimeceni i gi primaat na svoite dvorovi kako ramno-pravni sogovornici. Vo likot na renesansniot umetnikse dobiva celosna integracija na ~ove~kiot genij,bidej}i toj istovremeno se zanimava kako so umetnosttaka i so mnogu nau~ni disciplini, a vo sekoja od niv epodednakvo uspe{en.

Centar na visokorenesansnata umetnost stanuvaRim kako papsko sedi{te, no taa intenzivno se razvivai vo drugi gradovi, a osobeno vo Venecija, Firenca iMilano. Karakteristikite na umetnosta vo tie gradovisî u{te ne se zaedni~ki, bidej}i ne postoi teritorijalnoedinstvo, tuku rascepkanost na pomali dràvi~ki.Nekoi od tie dràvi~ki ~estopati se porobuvani odrazli~ni osvojuva~i, od koi najsilni se pohodite nafrancuskata vojska na Fransoá I i {pansko-germanskatavojska na Karlo V. I pokraj nepovolnite op{testveno-ekonomski uslovi, koga ~ove~kiot ìvot ~estopatibukvalno visi na konec, za~uduva faktot {to vo toj pe-riod }e se pojavat najgolemite umovi na noviot vek.

I pokraj toa {to Italija sî u{te e razedineta,op{ta karakteristika e {to razli~nite umetni~ki{koli vo centarot na vnimanieto ja stavaat ~ove~katafigura, kako zaedni~ki imenitel. Bilo da se slika voenterier bilo vo eksterier, sekoga{ ~ovekot e vocentarot na site ne{ta. Razlikite me|u {kolite sevidlivi vo tretmanot na kompozicijata, koloritot i sl.Ako vo slikarstvoto na Venecija najzna~ajna kompo-nenta pretstavuva topliot kolorit, toga{ vo Firencatoa e modeliraweto na figurite, dodeka vo Rim na prvomesto e linearnoto kompozicisko slikarstvo.

So delata na Leonardo da Vin~i i Rafael, visokatarenesansa ja dostignuva svojata kulminacija. ZaLeonardo da Vin~i moè da se kaè deka e najubaviotrenesansen cvet, a za Rafael deka pretstavuva negov zrelplod, dodeka pak so deloto na Mikelanxelo ve}e senavestuva docnata renesansa - manirizam. Postavkata nakompoziciite vo delata na Mikelanxelo, so razdvi-ènost, so iskriveni formi i so me|usebni preple-tuvawa, moè duri da ja navesti i pojavata na barokotvo sledniot XVII vek.

LEONARDO DA VINÎ (1452-1519)

Leonardo da Vin~i poteknuva od okolinata naFirenca kade {to go pominuva svoeto detstvo oddelenod svojata majka. Tatko mu na Leonardo da Vin~i pozanimawe e pisar (notarius), koj nekolkupati se ̀ eni iima pove}e od deset deca. Me|u niv, Leonardo da Vin~ie negovo galeni~e, ~ij talent za slikawe i za otkrivawena tajnite na prirodata e zabele`liv u{te vo negovotorano detstvo. Me|utoa, poradi prezafatenost, duri na12-godi{na vozrast tatko mu go nosi vo Firenca za dase opismeni. U{te vo po~etokot na {koluvaweto, Leo-nardo da Vin~i ja pokaùva svojata neobi~na li~nost.Ne samo {to pi{uva so leva raka, tuku i tekstovite gipi{uva vo t.n. ogledalna proekcija, poradi {toostanatite ~itateli te{ko moàt da se snajdat kako dago pro~itaat negoviot tekst. Tatko mu go dava na u~ewevo rabotilnicata na majstorot Andrea del Verokio, vokoja rabotat najperspektivnite mladi umetnici. Vo nea,niz pesni i poezija se u~at novite tehniki vo slikar-stvoto i vajarstvoto i se otkrivaat novi mo`nosti zaumetni~ko izrazuvawe. Leonardo da Vin~i, kakomilenik na svojot u~itel, u~estvuva vo izrabotkata napostamentot za kowani~kiot spomenik Koleoni voVenecija. I vo slikarstvoto nabrgu toj po~nuva da jasteknuva doverbata na svojot u~itel.

Vo vremeto koga Verokio e na rabota nadvor odFirenca, mu ostava zada~a na mladiot Leonardo daVin~i da ja dovr{i slikata na Hristovoto pokrstuvawe.Leonardo da Vin~i najstudiozno ja sfa}a svojata rabota,

slikaj}i go angelot vo leviot agol na kompozicijata sotakov individualisti~ki dostrel, koj gi definiraosnovnite karakteristiki na negovoto podocne`notvore{tvo. Koga Verokio se vra}a vo ateljeto, sev~udoviduva od ubavinata na angelot, taka {to sezarekuva deka nema pove}e da slika, bidej}i negoviotu~enik go nadminal u~itelot. Taka, Leonardo da Vin~inabrgu, vo 1472 godina stanuva samostoen majstor.

Leonardo da Vin~i sebesi ne se smeta za slikar, tukuza nau~nik, koj slikarstvoto go upotrebuva kako"siroma{na metoda pri soop{tuvaweto na svoitenau~ni otkritija". Negoviot interes za naukata e mnogu{irok vo pove}e oblasti: anatomija, botanika, bio-

Sl.159. Leonardo da Vin~i. Maketa napravena spored zamislataza hidrotehni~ki sistem na provodnici.

SLIKARSTVO I SKULPURA

XV

I VEK V

O I

TALIJA

84

logija, mehanika, hidraulika; isto kako i vo oblasta naumetnosta, arhitekturata, literaturata itn. So pravomoè da se kaè deka toj gi ima postaveno osnovnitenacrti za konstrukcija na: helikopter, podmornica, tor-pedo, razli~ni voeni ma{ini i dr. Seto toa, poraditehni~ki pri~ini ne moè da bide realizirano votoga{nite uslovi. Genijalniot um na Leonardo da Vin~ite{ko moè da se zadrì samo vo edna nau~na iliumetni~ka oblast. Toj ima nemiren i nestrplivistraùva~ki duh, taka {to ~estopati preminuva od ednana druga rabota, ostavaj}i mnogu zna~ajni dela napoludovr{eni, a i den denes sî u{te se otkrivaat nekoinegovi crteì, skici i tekstovi.

Za razvojot na arhitekturata i urbanizmot, posebnovnimanie zasluùva zamislata na Leonardo da Vin~i zaidealniot grad na idninata, vo koj funkciite bi bileracionalno rasporedeni, spored organskiot princip.Gradot bi bil na dve nivoa, so izdvoen pe{a~kisoobra}aj na gornoto nivo. Vo podzemjeto bi bilesmesteni uredite za nepre~eno tehni~ko funkci-onirawe na objektite. Vodenite i zelenite povr{inizamisleno e ramnopravno so arhitekturata da u~e-stvuvaat vo sozdavaweto na humanisti~kiot urbanambient. Leonardo nudi i konkretni arhitektonskire{enija za pova`nite objekti na naselbata. Ovaa negovazamisla ne ja dobiva baranata poddr{ka od strana navojvodata Ludoviko Sforca, taka {to samo delovi odtoj koncept }e bidat realizirani duri vo XX vek.

Tvore{tvoto na Leonardo da Vin~i, op{to zemenomoè da se podeli na tri periodi:

- firentinski, do 1483 godina, koga najprvin raboti vo ateljeto na Verokio, a potoa samostojno;

- milanski, od 1483 do 1499 godina, koga raboti za vojvodata Ludoviko Sforca, i

- negoviot prestoj vo Rim, Firenca i vo Francija, kade {to vo blizinata na zamokot Amboaz, na 67- godi{na vozrast, vrz racete na kralot Fransoá I, go zavr{uva svojot nemiren ìvot.

Iako slikarstvoto, vo odnos na vkupnoto tvore{tvona Leonardo da Vin~i, pretstavuva samo edna epizoda,toj sozdal 15-17 kompozicii, koi pretstavuvaat remek-dela na renesansnoto slikarstvo. Za da se razbereslikarstvoto na Leonardo da Vin~i, treba da se naglasideka slikarite pred nego pravat detalni studii nafigurite, objektite i pejzaòt, no tie me|usebno kakoda se izolirani. Vo slikite na Leonardo da Vin~i, sitetie elementi se obedineti vo edna organska celina. Tojotkriva i nova tehnika na slikawe so me{awe na maslenii temperni boi, pri {to postojano eksperimentira.Eksperimentot, ~estopati znae i da mu se odmazdi prekunamaleniot rok na traewe na negovite sliki.

Slikite na Leonardo da Vin~i imaat geometriskakompozicija, so postavuvawe na figurite vo ednazamislena piramida. Tehnikata nare~ena kiaro-skuro,pretstavuva negovo otkritie, so ~ija pomo{ figuriteistovremeno gi oddeluva i gi soedinuva so zadninata.

Sl. 160. Leonardo da Vin~i. Fragmenti od zamislata zaidealniot grad na idninata.

Modeliraweto na figurite go pravi so postepeno blagozasen~uvawe, vo vid na ne`no zamagluvawe, koe enare~eno sfumato tehnika. Likovite na negovite slikiimaat neèn i blag izraz, so izvesno idealizirawe na~ove~kaata ubavina. Nivnata kosa e polna so vozduh,naslikana kako da e naelektrizirana, tokmu po miewe.Za site svoi kompozicii, toj najprvin pravi detalenplan i nacrt, pred da pristapi kon dolgotrajna i,~estopati, makotrpna realizacija.

Prv periodPrv periodPrv periodPrv periodPrv period

Slikata Blagove{tenie, iako pretstavuva edno odprvite dela na Leonardo da Vin~i, ve}e gi sodrì sitenegovi karakteristiki vo oblikuvaweto na likovite ina dale~nata zadina.

Sl.161. Andrea del Verokio i Leonardo da Vin~i.Hristovoto pokrstuvawe, 1472-75. Tempera i maslona tabla, fragment, 152 h 177 cm. Ufici, Firenca.

SLIKARSTVO I SKULPURAX

VI VEK V

O I

TALIJA

85

Vo Portretot na Xenevra Ben~i osobeno seistaknuva upotrebata na tehnikata kiaro-skuro ivozdu{estiot tretman na kosata.

Poklonenie na mudrecite pretstavuva nedovr{enaslika na Leonardo da Vin~i, kade Bogorodica sosvetcite e smestena vo neobi~na okolina na urnatini ina edna op{ta razdviènost. Pozata na Bogorodicapretstavuva avtorsko otkritie {to }e se sretne i vonegovite sledni dela.

Takva e slikata Bogorodica me|u karpi, kade {totoj go upotrebuva osnovniot piramidalen oblik nakompozicijata. Bogorodica e smestena vo dramati~naokolina, a likovite imaat edna realna materijalnost,poradi upotrebenata tehnika kiaro-skuro i nivnitefrizuri koi se polni so vozduh. Postojat dve sliki naistata tema, od koi prvata Leonardo da Vin~i ja slikavo 1483 god. vo Firenca (se nao|a vo Luvr), a vtorata vo1506 god. vo Milano (se nao|a vo Nacionalnata galerijavo London).

Vo vtorata varijanta zabele`livo e otsustvoto naoreol okolu glavite na svetite li~nosti, no sepakatmosferata voop{to ne e pomalku misti~na vo odnosna prvata. Golemiot majstor toa go postignuva sonenadminati umetni~ki sredstva na kompozicijata i

Sl.163. Leonardo da Vin~i. Poklonenie na mudrecite,1481-82. Tabla, 264 h 243 cm. Ufici, Firenca.

Sl.164. Leonardo da Vin~i. Bogorodica me|u karpi, 1483-86. Maslo na platno, 123 h 198 cm. Luvr, Pariz.

Sl.162. Leonardo da Vin~i. Blagove{tenie, 1472-75. Maslona tabla, 104 h 227 cm. Ufici, Firenca.

svetlosta, koja se reflektira od licata, istaknuvaj}igi pred temnata zadnina. Takvata uloga na svetlosta }ebide celosno iskoristena duri stotina godini podocna,vo vremeto na barokot.

Vtor periodVtor periodVtor periodVtor periodVtor period

Nemirniot duh na Leonardo da Vin~i go tera na~esti promeni na sredinata i na novi istraùvawa, taka{to eden den re{ava da mu napi{e pismo na milanskiotvojvoda i da mu se prepora~a kako voen inèner {tomoè da bide podednakvo uspe{en kako arhitekt iskulptor, dodavaj}i deka "vo slikarstvoto moè dapostigne isto kolku i drugite, koi i da se". Toa godokaùva so realizacijata na svoeto monumentalno deloTajnata ve~era.

Freskata Tajnata ve~era e naslikana vo trpezarijatana crkvata Santa Marija dele Gracie vo Milano. Taapretstavuva prv klasi~en izraz na slikarstvoto vovisokata renesansa. Pri slikaweto na freskataLeonardo da Vin~i eksperimentira, upotrebuvaj}imasleni i temperni boi namesto dotoga{nata isprobanafresko-tehnika. Za negova nesre}a tie boi ne seintegriraat so malterot, taka {to nekolku godini pozavr{uvaweto, slikata zapo~nuva da propa|a. Negativnovlijanie vr{i i kapilarnata vla`nost {to postepenoja nagrizuva osnovata na freskata. Za prou~uvawe naistorijata na umetnosta dobro e {to ima za~uvani vernikopii.


XV

I VEK V

O I

TALIJA

86

Tajnata ve~era Leonardo da Vin~i ja slika trigodini sekoe utro, pominuvaj}i kratko vreme vomanastirskata trpezarija. Igumenot na manastirotnastojuva da go zabrza zavr{uvaweto na kompozicijata,no Leonardo da Vin~i opravdano odgovora deka imaproblemi da go zamisli likot na gnasniot Juda. Inavistina, inspiracija za toj lik, avtorot dolgo vremebara me|u otpadnicite vo Milano i te{ko uspeva da gonajde. Kompozicijata ima frontalna i simetri~napostavka, vo koja Hristos e izoliran vo otvorot navratata, vo toj presuden moment koga izjavuva deka nekojod negovite u~enici }e go predade. U~enicite sepostaveni vo ~etiri grupi od po tri apostoli, koi zaednoso enteriernite elementi na kompozicijata so~inuvaateden anti~ki friz.

Vo 1499 god. Milano go zazemaat Francuzite, poradi{to Leonardo da Vin~i se vra}a vo Firenca, kade {tosemejstvoto Medi~i ja ima izgubeno svojata mo} i navlast se nao|a Republikata. Vo 1503 godina, vlastapora~uva da se izrabotat dve freski vo Gradskiot sovet(palata Vekio) vo Firenca, ednata od Mikelanxelo(bitkata kaj Ka{ina), a drugata od Leonardo da Vin~i(bitkata kaj Angijarija). Za àl, o~ekuvaniot dra-mati~en natprevar me|u dvajcata golemi majstoriizostanuva, bidej}i u{te pred da zapo~ne so rabota,Mikelanxelo e povikan od papata vo Rim.

Bitkata kaj Angijarija pretstavuva grandioznazamisla na Leonardo da Vin~i, na koja treba da sepretstavi krvaviot boj na firentincite za svojatanezavisnost. Prepletot na ~ove~kite figuri i nakowite, vo edna silno potencirana dinamika pret-stavuva novo dostigawe vo oblasta na slikarstvoto, odkoe se voodu{evuvaat podocne`nite umetnici. Za na{anesre}a i za nesre}a na Leonardo da Vin~i, i priizrabotkata na ovaa freska toj eksperimentira,upotrebuvaj}i voso~ni boi, {to ne se integriraat somalterot, taka {to po~nuvaat da se rastopuvaat. Niv,Leonardo da Vin~i saka da gi isu{i so pomo{ na silenogan, no toa pridonesuva tie u{te pove}e da se o{tetat,taka {to vo 1505 god. samiot re{ava da ja napu{ti taarabota. Od originalnata zamisla na Leonardo da Vin~iostanati se samo nekolku crteì i lo{i kopii na ona{to go naslikal vrz yidot. Za umetni~kiot dostrel na

taa zamisla, najverno svedo~i crteòt na Rubens,izraboten spored originalniot karton na Leonardo daVin~i za zamislenata kompozicija.

Bogorodica so Hristos i sv. Ana pretstavuvakompozicija so karakteristi~na piramidalna postavkana figurite i so tipi~na obrabotka na likovite izadninata. I ovaa slika, na istori~arite i na anali-ti~arite na umetnosta, no isto taka i na psiho-analiti~arite, im predizvikuva te{kotija za nejzinocelosno razbirawe. Tretmanot na elementite nakompozicijata, ~estopati go povrzuvaat so nekoi nastaniod ranoto detstvo na Leonardo, dozvoluvaj}i si da jatolkuvaat slikata i preku nejzino nabquduvawe vosvrtena polo`ba za agol od 1800.

Sl.166. Leonardo da Vin~i. Mona Liza Xokonda,okolu 1503-05. Maslo na tabla, 53 h 77 cm. Luvr, Pariz.

Sl.165. Leonardo da Vin~i.Tajnata ve~era, 1495-98.

Tempera na yid, 460 h 880cm. Manastir SantaMarija dele Gracie,

Milano.


VI VEK V

O I

TALIJA

87

Mona Liza Xokonda, pokraj Tajnata ve~era enajpoznatata slika na Leonardo da Vin~i. Nekolkugodini po nejzinoto sozdavawe, taa e proglasena zavol{ebna slika. Rabotena e vo maslena boja so nevero-jatna prefinetost, na koja tonovite i modelirawetokako da se vdahnati na plo~ata, a ne kako da se slikani.Likot na Mona Liza e pretstaven so polunasmevka {tolebdi, o~i pokrieni so te{ki kapaci i bez ve|i, so celda ne se naru{i mekata povr{ina na ~eloto i obra-botkata na dolgiot, fino oblikuvan nos. Portretot imaindividualen karakter, {to donekade e potisnato soelementite na idealizacijata. Preku portretot na MonaLiza, Leonardo da Vin~i ja pretstavuva su{tinata naènstvenosta onaka kako {to toj ja sfa}a, a toa emaj~inskata ne`nost, koja mu nedostasuva cel ìvot.

Tret periodTret periodTret periodTret periodTret period

Od 1502 do 1506 god. Leonardo da Vin~i, kako voeninèner mu sluì na papskiot sin, razbojnikot êzareBorxija. Za taa cel, toj proektira nekolku ma{ini zazazemawe na tvrdini i za masovno uni{tuvawe. Taka naprimer, crta ma{ina koja{to vle~ena od kowi bimoèla da vrti so svoite perki, sli~no na helikopter,vo viso~ina na ~ovekot se~ej}i gi glavite na neprij-atelot. Vo tekot na celiot svoj ìvot, Leonardo daVin~i e preokupiran od letaweto, zaviduvaj}i im napticite. Konstruira razli~ni vidovi krila za letawena ~ovekot, no nikoga{ nema da gi isproba. Zatoa pak,nekoi od negovite sorabotnici, bez negovo znaewe }e giupotrebat tie krila i }e se osakatat. Ne moèj}i da gidostigne pticite, ~estopati toj gi tro{i i svoiteposledni pari za da kupi kafez so zarobeni ptici ivedna{ da gi oslobodi.

Vo 1506 godina, Leonardo da Vin~i se vra}a voMilano, no tamu ne moè da se vklopi vo novo-nastanatata klima, taka {to vo 1512 god. zaminuva voVatikan, kade }e se dosaduva ~etiri godini. Vo 1517godina, po pokana od francuskiot kral Fransôa Izaminuva vo Francija, no ve}e e iznemo{ten i ne moèda raboti. I pokraj toa, francuskiot dvor so radost goprifa}a negovoto prisustvo, a kralot ~estopati odi narazgovor kaj golemiot majstor i mislitel. Po dve godiniprestoj vo Francija, Leonardo da Vin~i umira voblizinata na kralskiot zamok Amboáz na racete naFransoá I.

Pokraj navedenite dela na Leonardo da Vin~i,osobeno vnimanie privlekuvaat i negovite sliki JovanKrstitel i Bah, koi se pretstaveni na ist na~in sotretmanot na figurata i obrabotkata na likovite.Sovr{enosta vo izrabotkata na likovite i tretmanotna materijata, Leonardo gi potvrduva i preku portretotLa bella feroniera (@enata na trgovecot so èlezo).*55

I do den denes ne se otkrieni site tajni naslikarstvoto na Leonardo da Vin~i. Za nego se znae so

kakvi sredstva se sluèl (tehnika kiaro-skuro, sfumatoi vozdu{esta perspektiva), no ne se znae to~no kako izo{to go napravil toa. Se ~ini deka tajnata leì vonegovoto anatomsko prou~uvawe na optikata na ~ove~-koto oko i estetikata na gledaweto. Verojatno, seto toae pome{ano i so nekoja negova skriena psiholo{kasostojba, kako {to tvrdi psihoanaliti~arot Frojd.

55Podetalno vo B. Nardini. Leonardo da Vin~i, @ivot i delo L’opera completa di Leonardo pittore

Sl.168. Leonardo da Vin~i. @enata na trgovecot soèlezo, 1485-90. Maslo na tabla, 39 h 54 cm.

[artoriski muzej, Krakov.

Sl.167. Leonardo da Vin~i. Bah, 1511-15. 115 h 177cm. Luvr, Pariz.


XV

I VEK V

O I

TALIJA

88

RAFAEL SANTI (1483-1520)

Rafael Santi go sozdava najklasi~niot izraz naumetnosta vo visokata renesansa. Negovoto tvore{tvoproizleguva od genijalnata sinteza na site pozitivnikarakteristiki na dotoga{ sozdadenite renesansni dela.Za razlika od Leonardo da Vin~i i Mikelanxelo,Rafael ìvee mnogu kratko, no sozdava bezbroj remek-dela. Iako e 31 godina pomlad od Leonardo da Vin~i, tojumira na 37-godi{na vozrast, samo edna godina po nego.Vo odnos na Mikelanxelo, koj e primer na osamen genij,Rafael pretstavuva svetski ~ovek. Okolu sebe tojoformuva {irok krug u~enici i umetnici, so ~ijapomo{ gi sozdava mnogubrojnite dela.

Rafael e roden vo Urbino, a se {koluva vo majstor-skata rabotilnica na Peruxino, odblisku zapoznavaj}ise i so deloto na Pinturikio. Vo toj prv period odsvoeto tvore{tvo, od niv toj }e primi izvesni vlijanijavo kompoziciskoto re{enie na slikite. Me|utoa,Rafael saka da nau~i pove}e, pa zatoa na 20-godi{navozrast zaminuva vo Firenca, kade gi prou~uva delatana ve}e poznatite Leonardo da Vin~i i Mikelanxelo.So toa, vo vtoriot period od svoeto tvore{tvo, tojdokaùva deka moè da u~i nasekade i od sekogo,uspevaj}i da go odbere samo najdobroto, sozdavaj}i jasvojata genijalna sinteza.

Genijalnata sinteza vo slikarstvoto na Rafael,nakuso moè da se objasni na sledniot na~in:

- negovoto slikarstvo ima jasna kompozicija (Peruxino),

- toa e lirsko, so neèn izraz i ubavina (Leonardo da Vin~i),

- toa e istovremeno i dramsko, so tehnika za sovladuvawe na golemi kompozicii (Mikelanxelo),

- toa e slikarski bogato (Leonardo da Vin~i) i vajarski solidno (Mikelanxelo),

- toa ima jasna koloristi~ka kompozicija (venecijanska {kola).

Tretiot period od tvore{tvoto na Rafael e povrzanso negovoto rabotewe vo Rim, kade {to pristignuvablagodarenie na svojot vujko Bramante, koj ve}e rabotiza Vatikan. Po doa|aweto vo Rim, Rafael vedna{ }e gopokaè svojot rasko{en talent, poradi {to od stranana papata }e bide vraboten vo svojstvo na apostolskiìvopisec. Tamu, toj }e gi sozdade svoite najve-li~estveni dela, rabotej}i najprvin za papata Julie II,a potoa za papata Lav X. Vo isto vreme, Rafael eangaìran i kako za{titnik na rimskite starini, so{to po Fra Xokondo, kako konzervator na gradi-telskoto nasledstvo gi sozdava temelite na novataarhitektonska profesija.

Tvore~kiot opus na Rafael e mnogu {irok, bidej}iraboti raznovidni temi: religiozni kompozicii,mitolo{ki sceni, anti~ki motivi i portreti nasovremenicite. Od negoviot prv period osobeno moèda se istaknat slednite kompozicii:

- Vitezoviot son e prvata samostojna slika, {toRafael ja sozdava na 16-godi{na vozrast i na koja vedna{

se gleda negovoto osloboduvawe od vlijanijata nau~itelot Peruxino;

- Trite gracii, osven {to go istaknuva majstorskotooblikuvawe na goloto ènsko telo, taa go ilustrira inegovoto sfa}awe na koloritot vo 1500 god.;

- Ven~avaweto na Bogorodica (1504), vo svojatapostavka se nao|a pod direktno vlijanie na Peruxino,no taa ima jasna kompozicija i bogat kolorit soarhitektonska zadnina, kade e vidliva pretstavata nahram so centralno re{enie.

Sl.169. Rafael Santi. Vitezoviot son, 1504. Maslona tabla, 17 h 27 cm. Nacionalna galerija, London.

Sl.170. Rafael Santi. Ven~avawe na Bogorodica, 1504.Tabla, 118 h 170 cm. Brera, Milano.


VI VEK V

O I

TALIJA

89

Vo Firenca, za vreme na vtoriot tvore~ki period,Rafael gi pravi svoite najubavi sliki na tema Madonaso dete,,,,, koi sodràt prefineta ne`nost zastapena durii vo koloritot. Najpoznati sliki na taa tema se:

- Bogorodica na golemiot vojvoda,- Bogorodica dela Kaza Tempi,- Ubavata gradinarka,- Bogorodica na livada,- Bogorodica so ptica, itn.

So svoite ostvaruvawa vo Vatikan, za vreme nasvojot tret period, Rafael }e stekne golem ugled, taka{to }e bide nare~en Rafael Nenadminatiot. Toj dobivamnogu pora~ki i za da odgovori na zada~ata, formirasvoja rabotilnica so golem broj pomo{nici. Od nivnajpoznat e Xulio Romano, koj pod vlijanie na svojotu~itel najmnogu }e upotrebuva jaka purpurno-crvenaboja.

Rafael dobiva odgovorna zada~a da gi dekorirapapskite prostorii vo Vatikan, nare~eni Stanci. Prinivnata realizacija, so eden potez vedna{ }e sozdadegolem stil, postavuvaj}i na yidovite vo edna prostorija~etiri kompozicii koi se olicetvorenie na: teolo-gijata, filozofijata, poezijata i pravoto.

Rasprava ili Triumf na crkvata e dvodelnakompozicija, na koja vo dolniot del se prikaùvaraspravata za svetata pri~esna, a vo gorniot delnebeskiot ìvot na Hristos i na apostolite.

Atinska {kola, prikaùva niza li~nosti odanti~kiot svet, vo ~ie sredi{te se nao|aat markantnitefiguri na Platon i Aristotel. Za oblikuvawe naportretite, Rafael gi koristi likovite na svoitesovremenici: Leonardo da Vin~i, Mikelanxelo,Bramante, pa i svojot lik. Ovaa freska, moèbipretstavuva najza~ajno delo na Rafael, vo koe grupi-raweto na figurite go prezema od Mikelanxelo, koj ve}ego raboti tavanot vo Sikstinskata kapela vo Vatikan.No isto taka, taa potsetuva i na Tajnata ve~era odLeonardo da Vin~i, poradi svojata simetri~na frontal-na postavenost. Seto toa e smesteno vo edna arhitek-tonska ramka na zamisleniot koncept za crkvata Sv.Petar, spored idejata na Rafael.

Sl.171. Rafael Santi. Bogorodica na livada,1505-06. Maslo na tabla, 88,5 h 113 cm. Umetni~ko-

istoriski muzej, Viena.

Sl.172. Rafael Santi.Atinska {kola, 1508-11.Freska, osnova 770 cm.Stanci dela Sewatura,Vatikan.


XV

I VEK V

O I

TALIJA

90

Drugite popoznati freski vo papskite stanci se:Parnas, Papata Lav X go zadrùva Atila, Isteruvawetona Heliodor od hramot i Poàrot vo Borgo.

Triumfot na Galatea ima vedar i ~uvstvitelenanti~ki duh, za razlika od ladniot idealizam pretstavenna Atinskata {kola. Napu{taj}i ja arhitektonskataramka, Rafael pogolemo vnimanie posvetuva na por-tretite i figurite, so {to donekade potsetuva naRa|aweto na Venera od Boti~eli.

Od verskata tematika treba da se istaknat u{teslednive tri kompozicii na Rafael:

- Sikstinska Madona, na koja ima integracija naveli~estvenosta i humanosta, a koja ja raboti so svoitesorabotnici, pod vlijanie na ve}e definiraniot tip naUmbriska Madona od Pinturikio;

- Svetoto semejstvo, so piramidalna postavka nafigurite, pod vlijanie na Leonardo da Vin~i;

- Preobraènie, edno od najveli~estvenite dela naRafael, koe ne uspeva da go dovr{i, tuku toa }e go storinegoviot sorabotnik Xulio Romano.

Osven kako najgolem ilustrator vo slikarstvoto,Rafael e poznat i kako portretist, pretstavuvaj}i gisvoite zna~ajni sovremenici: papi, princovi i golemili~nosti. Popoznati se slednite:

- Portret na papata Julie II,- Portret na papata Lav X so kardinalite,- Portret na Baltazare Kastiqoni,- Avtoportret, so neèn, prefinet, duri i bolnikav

izraz na liceto.Pred zavr{etokot na svojot kratkotraen ìvot, i

pokraj naru{enoto zdravje, Rafael ima hrabrost da senatprevaruva so umetnosta na Mikelanxelo. Za taa cel,toj ja slika golemata kompozicija Polagaweto v grob,smestena vo galerijata Borgeze. Posakuvanata drama-ti~nost ne uspeava da ja postigne, taka {to kom-pozicijata izgleda dosta ladno i so labavi konturi.Poradi toa, moè da se kaè deka docnoto tvore{tvona Rafael, pretstavuva po~etok na dekadencijata navisokorenesansnata umetnost, koja nabrgu }e pomine vomanirizam.*56

Sl.173. Rafael Santi. Triumfot na Galatea, 1512.Freska, 225 h 195 cm. Vila Farnezina, Rim.

Sl.174. Rafael Santi. Sikstinska Madona, 1513-16. Maslo na platno, 196 h 265 cm. Umetni~kagalerija, Drezden.

Sl.175. Rafael Santi. Preobraènie, 1519-20. Maslona tabla, 405 h 278 cm. Pinakoteka, Vatikan.


VI VEK V

O I

TALIJA

91

SLEDBENICI NA LEONARDODA VINÎ I RAFAEL

Rafael ima golem broj u~enici, sorabotnici idirektni sledbenici. Za razlika od nego, Leonardo daVin~i nema golem broj u~enici, no zatoa pak, golem brojumetnici go imitiraat negovoto slikarstvo, glavnonedovolno uspe{no.

BELTRAFI e u~enik na Leonardo da Vin~i, kojnajmnogu go prifa}a negovoto u~ewe pri izrabotkatana portretite, na koi e vidliva tehnikata kiaro-skuro.Likovite se pretstaveni do pojas i obraboteni sosfumato tehnika, no taa e poneuspe{na vo odnos na onaaod Leonardo da Vin~i.

SOLARI (od Lombardija) isto taka e u~enik naLeonardo da Vin~i, koj ja prifa}a negovata postavka naBogorodica vo dramati~na okolina. Tehnikata naslikawe mu e sli~na kako i na u~itelot, {to se gleda nakompozicijata Bogorodica so Hristos i svetcite.

ANDREA DEL SARTO (1486-1531, od Toskana) esledbenik na Leonardo da Vin~i, a isto taka i na Rafael.So svoeto slikarstvo toj ja izvlekuva od }or-sokakfirentinskata umetnost po zagubata na Leonardo daVin~i i Mikelanxelo. Andrea del Sarto samo voformalen pogled ja zadrùva mudrosta na Leonardo daVin~i i smirenosta na Rafael, bidej}i negovitekompozicii se napregnati i dosta interesni. Takvi seslikite: Pieta, @rtvata na Avram i Portret na edenskulptor. So slikarstvoto na Andrea del Sarto sesozdava uvodot vo toskanskiot manirizam, {to e osobenovidlivo vo negovata slika Madona Harpija.*57

KOREXO (1489-1534) iako e sledbenik na golemitemajstori, toj ima pogolema sloboda vo kompoziciite.Raboti vo Parma i ne pripa|a na nitu edna regionalna{kola. Negovoto slikarstvo sodrì takva fantazija itemperament, kakvi {to ne moàt da se sretnat vorimskoto slikarstvo. Na negovite sliki e prisutna ednare~isi barokna atmosfera, {to }e bide karakte-risti~no za umetnosta mnogu podocna. Toa e vidlivo vo

Sl.176. Rafael Santi. Papata Lav X so kardinalite,1517-18. Maslo na tabla, 119 h 154 cm. Ufici, Firenca,

57Vidi M. Levi. Istorija slikarstva, str.114-116

56Podetalno vo Rafael, I diamanti dell’arte

Sl.177. Andrea del Sarto. Madona Harpija, 1517. Maslona tabla, 178 h 207 cm. Ufici, Firenca.

Sl.178. Korexo. Noli me tangere, 1522-23. Tabla,103 h 130 cm. Prado, Madrid.


XV

I VEK V

O I

TALIJA

92

kompoziciite: Oboùvawe Hristovo, Noli me tangere,Svetata no}, mitolo{kata scena Sonot na Antiopa itn.Vidlivo e deka vo oblikuvaweto na figurite i upotre-bata na boite Korexo voveduva edna nota na elegantnaprivle~nost i senzualnost.*58

MIKELANXELO BUONAROTI (1475-1564)

Skulptura i slikarstvo

So ìvotnoto delo na Mikelanxelo Buonarotinajcelosno e definiran poimot genij so boèstvenovdahnovenie i nat~ove~ka mo}. Toj fakt za Mikelanxelopretstavuva pove}e prokletstvo, otkolku blagoslov,bidej}i toj ne priznava nikakov povisok avtoritet oddiktatot na svojot genij. Toj e zadoen so tradicijata naneoplatonizmot, pobo`nosta i so veruvaweto voispravnosta na sî {to sozdava.

Mikelanxelo e slikar, arhitekt i poet, no pred sîskulptor i toa do sr`ta na svoeto bitie, poradi {to islikarstvoto za nego treba da gi odrazuva vajaniteoblici, a arhitekturata treba da se sluì so organskiotsostav na ~ove~kata figura. Verbata vo ~ove~kiot lik,kako vrven nositel na izrazot, pravi Mikelanxelo dapo~uvstvuva deka e poblisku do klasi~nata skulptura,od koj bilo drug umetnik.

Mikelanxelo se voodu{evuva od delata na slikariteXoto, Maza~o, Siworeli, na skulptorite Donatelo iJakopo dela Kver~a. Protivre~nite vlijanija naneoplatonizmot i crkovnite reformi na Savanarolavr{at dlaboko vlijanie vrz nego. Poradi toa, Mikelan-xelo vo tekot na svojot ìvot }e ima promenlivoraspoloènie i ~uvstvo deka se nao|a vo postojana borbaso svetot i so samiot sebesi. Toj zamisluva deka negovite

statui se ìvi tela zarobeni vo mermerni blokovi, odkade {to treba da gi oslobodi, kako {to misli dekasamite tela pretstavuvaat zatvor za ~ove~kata du{a naZemjata.

Na 13-godi{na vozrast, bez odobrenie na svojottatko, Mikelanxelo odi da u~i slikarstvo kaj majstorotDomeniko Girlandajo, kade {to }e se zadrì dve godini.Tamu najprvin }e u~i preku kopiraweto na rano-renesansnite freski, sozdadeni od Maza~o i drugitemajstori. Vo toa }e bide mnogu pouspe{en od svoitesou~enici, na koi ~estopati }e im se potsmeva poradinivnata nedovolna ve{tina. Zatoa, ponekoga{ izbivaatincidenti me|u nego i sou~enicite, taka {to doa|a i dotepa~ki. Vo edna od niv, Mikelanxelo }e dobie tolkusilen udar po nosot, {to za cel ̀ ivot }e ostane nagrden.Negoviot talent e zabeleàn od dvorot na vojvodata

Sl.179. Korexo. Sveta no}. Umetni~ka galerija,Drezden.


Sl.180. Bartold di Xovani. Bitka. Reljef.Nacionalen muzej, Firenca.

Sl.181.MikelanxeloBuonaroti.Bogorodica naskali. Mermer, 45 h 57 cm. KazaBuonaroti,Firenca.


VI VEK V

O I

TALIJA

93

Lorenco Medi~i, taka {to }e bide primen na rabota kajvajarot Bertold di Xovani, kade go otkriva svojotìvoten pat. Toga{ }e gi sozdade svoite najraniskulptorski ostvaruvawa: Faun, Madona na skali iLapid i Kentaur. U{te vo ovie prvi ostvaruvawa vidlive procesot na borba i na makotrpna rabota, preku koi,Mikelanxelo gi pretvora site pottiknuvawa vo svoj,dotoga{ nepoznat umetni~ki jazik.

Aktivnosta na Mikelanxelo se odviva niz nekolkutvore~ki periodi vo Firenca i vo Rim. Negoviot ̀ ivote raspnat me|u ovie dva grada, {to proizleguva odnegovata qubov kon rodnata Firenca i nastojuvawatana papata da go iskoristi negoviot talent samo za sebe.Patuvaj}i ~esto na relacija Firenca - Rim, Mike-lanxelo redovno se zadrùva na po~inka vo Orvieto, vo~ija katedrala postojano gi studira freskite na LukaSiworeli. Taka, pod vlijanieto na zna~ajnite slikarii skulptori, postepeno se formira umetni~kiot izrazna Mikelanxelo.

Skulpturata Pieta, vo crkvata Sv. Petar vo Rim(1500) go pretstavuva 25-godi{niot Mikelanxelo kakozrel umetnik i ~ovek, koj sozdava so àr i stradawe.Likovite se vozvi{eni do ~ove~ki idealnoto i se ~inikako da se nao|aat vo prostor na tivka osamenost, {to}e bide mnogu bitna karakteristika i za podocne`nitedela na Mikelanxelo.

David (pora~ana vo 1501 g.) pretstavuva prvamonumentalna statua na visokata renesansa, koja vocelost gi odrazuva edinstvenite svojstva na Mike-lanxelovata umetnost. Taa e visoka 5,5 m i e postavenapred palatata Vekio vo Firenca kako gra|ansko-patriotski simbol na Republikata. Denes tamu se nao|a

nejzinata verna kopija, a originalot se ~uva voAkademijata na ubavite umetnosti. Bidej}i otse~enataglava na Golijat ne e prisutna vo kompozicijata, Davidne izgleda kako pobednik, tuku kako predizvikuva~ -borec za pravda. Negovoto telo e istovremeno smirenoi napregnato, pretstavuvaj}i dejstvo vo miruvawe, koe etolku karakteristi~no za Mikelanxeloviot skulptor-ski izraz. Izrazot na ovaa figura objavuva eden novideal na ubavinata, mnogu porazli~en od ìlavosta ivitkosta na Donatelovite figuri.

Freskata Bitkata kaj Ka{ina Mikelanxelo nezapo~nal da ja realizira vo palatata Vekio, bidej}i vo1503 god. ednostavno e prinuden da zamine vo Rim kajpapata. Crteìte od negovata ideja pokaùvaat deka toabi bil dramati~en natprevar me|u dvajcata golemimajstori Mikelanxelo i Leonardo da Vin~i, koj treba{eda ja realizira Bitkata kaj Angijarija, vo istataprostorija.

Sl.182. Mikelanxelo Buonaroti. Pieta, 1498-1500.Mermer, viso~ina 195 cm. Crkva Sv. Petar, Rim.

Sl.183. Mikelanxelo Buonaroti. David, 1501-03.Mermer, viso~ina 550 cm. Akademija, Firenca.


XV

I VEK V

O I

TALIJA

94

Mojsej (1513-15) i Dvata roba se del od zamisleniotproekt na Mikelanxelo za grobnicata na papata JulieII, {to trebalo da pretstavuva najgolemo umetni~kodostigawe. Mikelanxelo zamisluva Mojsej da bidepostaven taka, da se gleda oddolu, za da se po~uvstvuvanegovata stra{na snaga, koja umetnicite ja narekleterribilita, vo smisla na vozvi{enost. Stavot na Mojsejistovremeno izrazuva budnost i meditacija, sposobnostza mudro vladeewe, no i stra{en gnev.

Dvata roba Mikelanxelo gi zamisluva kako edinstvona sprotivnostite. Robot na umirawe im se prepu{tana okovite, a Pobunetiot rob se naprega da se oslobodiod niv. Umetni~kiot izraz potsetuva na neopla-tonisti~kata pretstava za teloto kako zatvor za~ove~kata du{a na Zemjata.

Grobnicata na papata Julie II ostanuva nedovr{ena,bidej}i papata go prekinuva Mikelanxelo vo rabotata,nagovaraj}i go da se zafati so izrabotka na freskite voSikstinskata kapela vo Vatikan. Donekade toa pret-stavuva i rezultat na spletkata {to ja pravi Bramante,koj misli deka natprevarot me|u Mikelanxelo i Rafael}e bide na {teta na Mikelanxelo. Me|utoa, se pokaùva

Sl.184. MikelanxeloBuonaroti. Bitkata kaj

Ka{ina, crte` od studijataza freska vo Salata na

Golemiot sovet na palatataVekio, Firenca, 1504-06.

Sl.185. Mikelanxelo Buonaroti. Mojsej, 1515-16.Mermer, viso~ina 254 cm. Crkva San Pjetro in Vinkoli,Rim.

Sl.186. Mikelanxelo Buonaroti. Rob na umira-we, 1513. Mermer, viso~ina 229 cm.Luvr, Pariz.

95

deka Mikelanxelo moè da bide isto taka golem slikarkako i skulptor. Seto toa predizvikuva promena naprvobitnata ideja za grobnicata na papata Julije II, pri{to Mikelanxelo podocna pravi nov proekt za nea, taka{to denes taa se nao|a vo crkvata San Pjetro inVinkoli. Vo centralnata ni{a od fasadata na grobni-cata e smestena statuata Mojsej.

Tavanot na Sikstinskata kapela vo Vatikan (1508-12), Mikelanxelo so golem ̀ ar se zafa}a da go naslika,taka {to rabotata uspeva da ja zavr{i za ~etiri godini,posakuvaj}i da prodolì so rabotata na grobnicata zapapata Julie II. Ovaa ogromna freska sodrì stotinalikovi ritmi~no rasporedeni vo arhitektonska ramka.Vo sredniot del se smesteni deset sceni od sozdavawetona svetot, okolu koi se rasporedeni pretstavi namom~iwa, proroci i medaljoni. Vo po~etokot, Mike-lanxelo zapo~nuva da ja raboti freskata so pomo{ nasvoite u~enici, no nezadovolen od nivnata rabota, tojse zatvora vo prostorijata i prodolùva da raboti sam

pod svetlosta na sve}ite, ~estopati zaboravaj}i naredovnata ishrana. Ponekoga{ tolku brzo raboti, {toboite gi nanesuva vrz premnogu vla`niot malter, taka{to vrz freskite po~nuva da se pojavuva muvla.Ispla{en od taa pojava, toj pa|a vo o~aj i saka da janapu{ti rabotata. No, za negova sre}a papskiotsovetnik za umetnost, Xulijano da Sangalo znae deka toane pretstavuva nikakva {teta i deka muvlata ednostavnomoè da se izbri{e, taka {to Mikelanxelo sre}no jadovr{uva rabotata. Od taa grandiozna freska sporedsvoeto zna~ewe moè da se istaknat slednite dve sceni:

- Sozdavaweto na Adam e scena vo koja ne sepretstavuva fizi~koto oblikuvawe, tuku vdahnuvawetona bo`jata iskra, du{ata vo teloto na Adam. Na toj na~ine sozdadeno dotoga{ nevideno dramati~no sproti-stavuvawe me|u ~ovek i bog. Adam e povrzan so zemjata,no istovremeno i so gospod na neboto, a ve}e jazabeleùva sî u{te nesozdadenata Eva, koja qubopitnoyirka pod gospodovoto krilo;

Sl.187. MikelanxeloBuonaroti. Tavanot naSikstinskata kapela, 1508-12, po restavracijata.Vatikan, Rim.

Sl.188. MikelanxeloBuonaroti. Sozdavaweto naAdam. Freska, fragment od

tavanot na Sikstinskatakapela, Vatikan, Rim.

96

- Prviot grev i isteruvaweto od rajot ja sodrìcelata dramati~nost na ~ove~kata radost i stradawe.Na ovaa tavanska freska, genijalnoto Mikelanxelovoslikarstvo gi apsorbira site iskustva od Maza~o, pa sîdo nego.

Stra{niot sud (1534-41) na oltarniot yid voSikstinskata kapela, Mikelanxelo po~nuva da go slikaokolu 20 godini po slikaweto na tavanot. Toa go pravivo vremeto na duhovnata i politi~kata kriza nareformacijata. Duhovnoto raspoloènie na Mike-lanxelo nao|a dlabok odraz vo prikaùvaweto namra~nata vizija vo Stra{niot sud, sozdaden pod izvesnovlijanie na istoimenata kompozicija na Siworeli.Ovde, blagoslovenoto i prokleto ~ove{tvo, sobrano vogusta tolpa go moli razluteniot bog za milost. Bog epretstaven kako atlet, koj suvereno vladee so vselenata.Pod gospod, na oblak java apostol Bartolomej, drèj}igo v raka simbolot na ma~eni{tvoto, ~ove~kata koà.Liceto na koàta pretstavuva morbiden avtoportret naMikelanxelo, koj na vakov na~in se ispoveda za svoitegrevovi i nedostojnosti. Istori~arite na umetnosta naMikelanxelo mu zabeleùvaat deka koloritot nanegovite freski ne e na visoko nivo. So istraùvawetona freskite se konstatira deka toa e rezultat na nivnotonatslikuvawe od strana na podocne`nite slikari, taka{to so napravenata restavracija prekrasniot koloritna Mikelanxelo izleguva na povr{ina.

Visokiot dostrel na Mikelanxeloviot kolorit epotvrden i vo negovite posledni freski od kapelataPaolina vo Vatikan, kade {to se pretstaveni scenite:Raspetie na sv. Petar i Obra}aweto na sv. Pavle.

Evidentno e deka umetni~kiot izraz na figurite naMikelanxelovite freski ima skulptorski tretman,obedinet vo arhitektonska ramka, no toa ne pretstavuvamana, tuku nosi nov umetni~ki kvalitet.

Slikata Sv. Semejstvo, kako kru`no platno Mike-lanxelo go slika u{te vo 1505 god. prikaùvaj}i se kakogolem kolorist. Figurite se pretstaveni vo vid na ednacvrsta grupa pod jaka son~eva svetlost, a angelite seprikaàni kako goli mom~iwa koi se odmoraat vozadninata. Na takov na~in gi oformuva{e svoite verskikompozicii i slikarot Siworeli.

Skulpturite vo kapelata Medi~iSkulpturite vo kapelata Medi~iSkulpturite vo kapelata Medi~iSkulpturite vo kapelata Medi~iSkulpturite vo kapelata Medi~i vo Firenca (1520-45) pretstavuvaat kompletirawe na Mikelanxeloviotarhitektonski proekt realiziran 25 godini porano.Papata Lav X (Medi~i) odlu~uva da izgradi sakristijaza smestuvawe na sarkofazite na Xulijano i LorencoMedi~i. Xulijano e pretstaven kako vojnik smesten voni{ata na yidot, pod koja vrz sarkofagot se nao|aatpoluleè~kite figuri No} i Den. Na sprotivnatastrana vo ni{ata na yidot e smestena statuata naLorenco Medi~i, pretstaven kako mislitel, a pod neavrz sarkofagot se nao|aat figurite Ve~er i Zora. Sitepogledi na figurite se svrteni kon ni{ata, vo koja esmestena kompozicijata Bogorodica so Hristos,pridruèna od skulpturite na svetitelite na semej-stvoto Medi~i.

Ni{ite vo koi se smesteni figurite na Xulijano iLorenco se pretesni i mnogu plitki za niv, poradi {tose pretpostavuva deka tie bile praveni za drugo mesto.Isto taka, alegoriskite likovi na No} i Den, i Ve~eri Zora, organski ne nalegnuvaat vrz polukru`niteformi na sarkofazite, koi se premali za goleminatana statuite. Preku tretmanot na nivnata muskulatura iizrazot na nivnite lica e pretstaveno razli~noto dobana ~ove~kiot ̀ ivot i na denono}ieto. Seto ova navidumneedinstvo na skulpturite se pretvora vo cvrsta celina,so pomo{ na arhitektonskata ramka na enterierot.

Sl.189. Mikelanxelo Buonaroti. Stra{niot sud, 1536-41.Freska, 12,20 h 13,70 m. Sikstinska kapela, Vatikan, Rim.

Sl.190. Mikelanxelo Buonaroti. Raspetie na sv. Petar,1546-50. Freska, 661 h 625 cm. Kapela Paolina, Vatikan,


97

Sl.193. MikelanxeloBuonaroti. PietaRondanini, 1552-64.Mermer, viso~ina 195cm. Zamok Sforca,Milano.

Za vreme na poslednite 30 god. od svojot ìvot,glavno zanimawe na Mikelanxelo mu e arhitekturata,vo koja toj verojatno go nao|a svojot du{even mir, no iponatamu prodolùva da se zanimava so skulptura.

Pietata Rondonani (1555-64, Milano) pretstavuvaposledno skulptorsko delo na Mikelanxelo. Vo nego tojbara novi oblici, kako da ne e zadovolen od svoitedotoga{ni ostvaruvawa. Vsu{nost, ovaa grupa e samofragment od edna kompozicija {to verojatno ja namenuvaza svojata zamislena grobnica. Ostanatoto go uni{tuva,borej}i se so kompozicijata sî do nekolku dena predsvojata smrt. Likovite na Bogorodica i Hristos kakoda nemaat nikakva traga od visokorenesansnata retori-ka. So svojata besteìnska sostojba, tie potsetuvaat napobo`nite sliki od srednovekovnata umetnost, a sosvojot sostav ja prikaùvaat iskonskata vrska na sinotso maj~inata utroba. Posebnosta na taa kompozicijau{te pove}e e zabele`liva vo sporedba so porane{nitedela na Mikelanxelo, napraveni na istata tema. Takana primer, tretata pieta (izrabotena porano, se nao|avo crkvata Santa Marija del Fjore vo Firenca) vo mnogune{ta se razlikuva od negovoto posledno delo, pietataRondanini.*59

Normalno e deka po vozvi{enoto tvore{tvo naMikelanxelo te{ko moè da se o~ekuva toj da bidenadminat. Vo toa vreme nastapuva i ekonomska kriza,taka {to izostanuvaat i golemite pora~ki, poradi {to

Sl.191. Mikelanxelo Buonaroti. Xulijano Medi~i, No} iDen. Mermer, srednata figura e visoka 183 cm. Kapela

Medi~i, crkva San Lorenco, Firenca.

Sl.192. Mikelanxelo Buonaroti. Lorenco Medi~i, Ve~er iZora. Mermer. Kapela Medi~i, crkva San Lorenco, Firenca.

umetnicite se nao|aat vo nepovolna sostojba. Sepak,golemite talenti }e uspeat da ja izvle~at umetnosta odtaa kriza.

59Podetalno vo B. Nardini. Mikelan|elo, @ivot i delo L. Berti. All the works of Michelangelo A.Tartuferi. Michelangelo, painter, sculptor and architect


XV

I VEK V

O I

TALIJA

98

Italijanskite skulptori vo vtorata polovina naXVIXVIXVIXVIXVI vek ne moàt da se natprevaruvaat so delata natoga{nite slikari. Se ~ini deka kolosalnata li~nostna Mikelanxelo gi obeshrabruva novite talenti vo t.n.elegantna faza na manirizmotelegantna faza na manirizmotelegantna faza na manirizmotelegantna faza na manirizmotelegantna faza na manirizmot. Vo toj period rabotatbrojni skulptori vo Italija i nadvor od nea, me|u koinajmnogu se istaknuvaat êlini i Bulow.

BENVENUTO ÊLINI (1500-1571)

Benvenuto ̂ elini e firentinski zlatar i skulptorso slavna avanturisti~ka biografija, koj raboti voItalija i vo Francija.

Zlatniot solarnik na Fransoá I pokaùva deka voovoj period, simbolizmot na renesansata im go otstapuvamestoto na alegoriskite dosetki. Preku figurite nabogot na moreto Neptun i boìcata na zemjata Teraalegoriski e pretstaven nivniot sojuz za proizvodstvona sol. Figurite, za razlika od onie na Mikelanxeloimaat izdolèni, blago zaobleni i meki oblici.

Persej pretstavuva pozlatena bronzena statua,smestena vo Loxa dei Lanci vo Firenca. Negovatafigura e vitka i ubavo razviena.Vo desnata raka ja drìsabjata, a vo levata otse~enata glava na nevernataMeduza. Vidliva e virtuoznosta vo prikaùvaweto naanatomijata na ~ove~koto telo i prisustvoto naklasi~nite motivi vo dekoracijata na postamentot.*60

@AN BULOW (1529-1604)

Francuzinot @an Bulôw na 16-godi{na vozrast sedoseluva vo Italija i tamu stanuva poznat kakoXambolowa, najpoznat vajar vo Italija vo poslednatatretina na XVI vek. Prethodno toj mu e konkurent vorabotata na êlini vo kralskiot zamok Fontenblô voFrancija.

Grabnuvaweto na Sabiwankite pretstavuva skulp-torska kompozicija smestena vo Loxa dei Lanci, kadedenes se nao|a nejzinata kopija. Za razlika od rene-sansnite skulpturi, koi se pravea za da se gledaatprvenstveno od eden agol, taa kompozicija gi zadovoluvaestetskite kriteriumite za gledawe od site strani.

60Vidi E. R.Wolf, R. Millen. Renesansa, str.86-87 ™ina Piskel. Op{ta istorija umetnosti 2. str.220

Sl.194. Benvenuto êlini. Solarnikot na Fransoá I, 1539-43.Zlato i emajl vrz abonos. Umetni~ko-istoriski muzej, Viena.

Sl.196. @an Bulow i Amanati. Fontanata Neptun,1563-75. Plo{tad Dela Siworija, Firenca.

Sl.195. @an Bulow.Grabnuvawe naSabiwankite, 1583.Mermer, viso~ina 397,5cm. Lo|a Dei Lanci,Firenca.

XV

I VEK V

O I

TALIJA

99

Trite sosema razli~ni figuri se povrzani vo ednaedinstvena spirala, koja se izvi{uva nagore. Iakokompozicijata e mnogu dinami~na, taa e neverojatnouramnoteèna. Materijalot za docnorenesansnitemajstori ve}e ne pretstavuva pre~ka za realizacija naumetni~kata fantazija, {to }e stane osnova za pojavatana barokot.

Kowani~kata statua Kozim I, Xambolowa ja praviza plo{tadot Dela Siworija, na koj vo sorabotka soAmanati }e gi pravi i skulpturite za fontanataNeptun.

Xambolowa e majstor i za izrabotka na finooblikuvani statui od bronza, so golema dinami~nost,kako {to e na primer figurata Merkur koj tr~a.*61

61Vidi E. R.Wolf, R. Millen. Renesansa, str.88 ™ina Piskel. Op{ta istorija umetnosti 2. str.220

V e n e c i j a

Venecijanskoto slikarstvo za vreme na XVI vekdefinitivno go doìvuva svojot procut. Golemitemajstori na toa slikarstvo postignuvaat sovr{enstvovo prikaùvaweto na perspektivata, na ~ovekot voprirodata i na psiholo{kiot efekt. Sovr{enstvoto epostignato pove}e so upotreba na koloristi~ki,otkolku so crta~ki efekti. Venecijanskiot kolorit natopli boi e originalen vo svojata kiaro-skuro tehnika.Od toa proizleguva naglasuvaweto na bitnoto vokompozicijata, na predniot plan; a toa naj~esto edejstvoto, ~ove~koto telo ili dvièweto. Najomilenitemi na venecijancite vo ovoj period pretstavuvaat:senzualniot akt vo priroda pod toploto podnebje,mitolo{kite i alegoriskite sceni, religioznitekompozicii, kako i prekrasnite portreti.

XORXONE (1478-1510)

Xorxo di Kastelfranko, nare~en Xorxone e prviotgolem slikar na venecijanskata visoka renesansa.Negoviot talent tolku brzo se razviva, {to vr{ivlijanie duri i vrz slikarstvoto na negoviot u~itelXovani Belini vo oformuvaweto na u~iteloviot podoc-neèn stil. Xorxone ìvee samo 32 godini, taka {toumira nekolku godini pred negoviot u~itel. Poradi toa,toj ima sozdadeno mal broj sliki, no tie se so takvasugestivna ubavina, {to vlijaat vrz golem broj podoc-ne`ni slikari, a toa se odnesuva i na najgolemiotvisokorenesansen venecijanski slikar Ticijan.

Osnovnite karakteristiki vo slikarstvoto naXorxone, nakuso moàt da se opi{at na sledniot na~in:

- toj ja prodlabo~uva tonskata vizija, nasledena od Xovani Belini,

- negovite sliki se oformuvaat vo svetol prostor (luminizam),

- toj ne pravi skici i crteì, tuku raboti direktno so boja,

- svoite sliki ~estopati gi dopolnuva, a toa i nemu }e mu go pravi Ticijan, smetaj}i deka nekoi od slikite na Xorxone se nedovr{eni.

Slikite na Xorxone se mnogu barani u{te za vremena negoviot ̀ ivot, ne samo poradi svojot kvalitet, tukui poradi negovata popularnost. Toj se dviì voumetni~ki i nau~ni krugovi kade {to se rasprava za

muzikata, filozofijata, qubovta i za tajnata naskladnite ritmi. Najpoznati sliki na Xorxone se: Bura,Venera koja spie i Koncert v pole.

Slikata Bura pretstavuva edna mitolo{ka scenana promenliviot moment. Prisutnite figuri kako dase osvetleni od kratkotrajniot blesok na molwata, taka{to tie me|usebno ne se svesni za svoeto zaemnoprisustvo. Na ednata strana od rekata se nao|a ov~arot,a na drugata strana edna mlada majka so dete, kojanalikuva na Bogorodica. Ovaa kompozicija }e izvr{isilno vlijanie vrz tvore{tvoto na {panskiot slikarEl Greko, no isto taka i vrz impresionistite vopo~etokot na modernata umetnost.

Slikata Venera koja spie e nare~ena DrezdenskaVenera, poradi nejzinata postavka vo tamo{niot muzej.Kompozicijata pretstavuva sovr{ena realizacija natema akt vo pejza`, pod polna svetlost i so izobilsto nakrivi i meki linii.

Slikata Koncert v pole, nare~ena Poezija eispolneta so poeti~na muzika vo kve~erina i sopastoralen {arm. Taa e scena ispolneta so nenadmin-liviot moment zasiten so ubavina. Nevidlivataè{tina na slikata e prisutna vrz razgolenite tela i

Sl.197. Xorxone. Bura, okolu 1505. Maslo na platno,73 h 82 cm. Akademija, Venecija.


XV

I VEK V

O I

TALIJA

100

nate`natite drvja, {to u{te pove}e e naglaseno vokontrastot so ladnata voda od bunarot, zafatena sostakleniot bokal. Toplinata na telata se istaknuva vrzladnite tonovi od vtoriot plan. I ovaa slika }e izvr{isilno vlijanie vrz impresionistite vo modernotoslikarstvo tri veka podocna.

Xorxone e majstor i za verski kompozicii, postignu-vaj}i misti~na atmosfera, {to se gleda na slikite:Ispitot na Mojsej i Madona na tron so dvajca svetci.So avtoportretot, Xorxone ja dokaùva raznovidnostana svoeto kratkotrajno tvore{tvo.*62

TICIJAN (1488/89-1576)

Ticijano Vi~eli, nare~en Ticijan e eden odnajzna~ajnite i najplodnite slikari vo istorijata naumetnosta. Toj se zanimava edinstveno so slikarstvo, koepostojano go usovr{uva, uspevaj}i da go dovede dosovr{enstvo. Moè da se kaè deka preku negovoto delose identifikuva venecijanskoto slikarstvo, pa zatoa toje nare~en patrijarh na venecijanskata umetnost. Sli~nokako i negoviot u~itel Xorxone, i Ticijan e mnogu cenet

u{te za vreme na svojot ̀ ivot, taka {to stanuva dvorskislikar na {panskiot kral Karlo V i na negoviot sinFilip II, na francuskiot kral Fransoá I, na papi i narazni vojvodi.

Od sekoja faza na Ticijanovoto tvore{tvo }e seinspirira po nekoja nova generacija na slikari, a toj }etvori sî do svojata smrt. Vo Venecija doa|a od planin-skoto selo Kadoro i vedna{ se smestuva pokraj ve}epro~uenite Xovani Belini i Xorxone. Nabrgu, rasko{-niot talent na Ticijan }e rezultira so slednitetipi~ni karakteristiki:

- prisustvo na sila, polni oblici, i jaki boi,- celosno iskoristuvawe na tehnikata na maslenite

boi,- ramnoteà na kompozicijata postignata so

ednostavni kontrasti,- brzo slikawe, ~estopati so prsti, namesto so ~etka.Slikata Sveta i profana qubov e edno od prvite

dela na Ticijan, vo koi obrabotuva platonska tema, kade{to golata ubavina na nebeskata Venera ja postavuvanasproti bogatata draperija na profanata ubavina.Negovata Sv. Magdalena e pretstavena kako mlada izdrava ènska ubavina vo eden verski zanes. Op{tozemeno, slikarstvoto na Ticijan moè da se podeli natri osnovi temi: portreti, mitolo{ki i verski sceni.

Ticijan e eden od najpoznatite portretisti voop-{to vo istorijata na slikarstvoto. Na svoite portretitoj postignuva golema individualnost na likovite, koigi istaknuva vrz temnata zadnina, a realisti~nataobrabotka na materijata go dostignuva svojot maksimum.Od niv pozna~ajni se slednive sliki:

- Portretot na ma`, vo rasko{na svilena obleka,no likot sî u{te ne e pretstaven na visoko nivo, bidej}itoa e edno od negovite prvi dela;

- Portretot na bogata{ dolovuva pretstava na edendebel trgovec so brada, no sakanoto sovr{enstvo sî u{tene e dostignato;

Sl.198. Xorxone. Venera koja spie. Maslo na platno 175 h108,5 cm. Umetni~ka galerija, Drezden.

Sl.199. Xorxone. Koncert vo pole, 1505-10. Maslo na platno,110 h 138 cm. Luvr, Pariz.

62Podetalno vo L’opera completa di Giorgione Giorgione, I diamanti dell’arte

Sl.200. Ticijan. Papata Pavle III me|u vnucite, 1546. Maslona platno, 174 h 210 cm. Nacionalna galerija, Neapol.


101

- Portretot na edna ubavica go pokaùva silniotnapredok kon posakuvanoto sovr{enstvo vo tretmanotna likot i materijata;

- Portretot na papata Pavle III me|u vnucite, ve}ego pretstavuva vrvnoto tvore{tvo na Ticijan kade vocelosnost e izrazen individualniot karakter nalikovite;

- Portretot na Riminaldi (ôvek so modri o~i) epretstaven so eden hamletovski àr;

- Avtoportretite go pretstavuvaat Ticijan vorazli~no doba od negoviot ìvot, preku koi moè da sesledi promenata na negoviot vozvi{en lik;

- Karlo V na kow go prikaùva golemiot imperatori vojskovodec, koj vladee re~isi so polovina Evropa ikoj uspeva da go zazeme i ograbi papskiot Rim. Negoviotlik e pretstaven so edna dinamika vo kompozicijata,kade imperatorot suvereno vladee so snagata nanemirniot kow.

Bahanalii e mitolo{ka slika izrabotena ponara~ka na vojvodata Alfonso dÄEste. Na nea e pret-staven eden nastan od ostrovot Andros i taa e premnogubu~na vo odnos na sli~nite porane{ni sliki.

Sl.201. Ticijan. Avtoportret na starost, 1562. Maslona platno, 75 h 96 cm. Dràven muzej, Berlin.

Sl.202. Ticijan. Karlo V na kow, 1548. Maslo naplatno, 279 h 332 cm. Prado, Madrid.

Sl.203. Ticijan. Bahanalii, 1518-19. Maslo na platno,175 h 183 cm. Prado, Madrid.

Sl.204. Ticijan. Urbinska Venera, 1538. Maslo na platno, 111 h 165 cm. Ufici, Firenca.


XV

I VEK V

O I

TALIJA

102

Urbinska Venera e naslikana pod vlijanie nakompozicijata Zaspana Venera od Xorxone, samo {to taae poslobodna, so otvoreni o~i i bez sram od prisustvotona drugite lu|e. Takviot Ticijanov sloboden stildostignuva neverojatno majstorstvo vo dramatikata nanegovite sledni sliki od mitolo{ki karakter: Danaja,Flora i Venera so organist.

Verskata tematika, Ticijan ja raboti vo tekot naceliot svoj ìvot, pri {to postojano go usovr{uvaumetni~kiot izraz. Osven spomenatite kompozicii nataa tema, toj slika u{te mnogu drugi, me|u koi popoznatise slednite: Madona di KaÄPezaro, Voznesenie (dvete vobazilikata Dei Frari), Blagove{tenie (vo u~ili{tetoSan Roko), Sv. Sebastijan i dr.

So deloto na Ticijan ne zavr{uva visokata rene-sansa vo Venecija. Taa prodolùva da se razviva iponatamu, pred sî poradi toa {to vlijanieto namanirizmot tamu e mnogu malo. Taka, i vo vtoratapolovina na XVI vek sî u{te se tvori vo visoko-renesansen stil. Po Ticijan rabotat i drugi golemislikari, no tie ne moàt da se smetaat za negovivistinski naslednici. Evropskoto slikarstvo na noviotvek vistinskite naslednici na Ticijan }e gi najde voli~nostite na Velaskez ([panija), Rubens (Flandrija)i Rembrant (Holandija), pred sî vo odnos na nivniotslikarski priod.*63

TINTORETO (1518-1594)

Jakopo Robusti, nare~en Tintoreto e voda~ na{kolata koja saka da go nadmine deloto na Ticijan.Negova cel e da napravi sinteza na Ticijanoviotkolorit i Mikelanxeloviot crte`. Toj odli~no gopoznava italijanskoto slikarstvo, iako Venecija janapu{ta samo edna{, koga vo Rim }e se sretne soMikelanxelo. Po vra}aweto vo Venecija, nabrgublesnuva negoviot individualen stil so slednitekarakteristiki:

- kompoziciite se dramati~ni i totalni,- tie imaat treperliva i vè{tena boja,- figurite se iskriveni, razdvièni i so perspektivno skratuvawe.Dinamizmot na Tintoreto vr{i silno vlijanie i na

ve}e ostareniot golem majstor Ticijan. Toj raboti celiciklusi na freski so ogromni dimenzii, smesteni vonajpoznatite objekti na Venecija: u~ili{teto San Roko,crkvata San Xorxo Maxore, Du`devata palata i dr.

Ciklusot od u~ili{teto San Roko vo Venecija,Tintoreto go slika celi 23 godini so ogromni idramati~ni sliki, pred koi se dobiva vrtoglavica.Najpoznati od niv se: Tajnata ve~era, Hristos predPilat, Kalvarija i Raspetie.

Dekoriraweto na Du`devata palata, Tintoreto gopravi isto taka so ogromni kompozicii na koi eprisutno izvesno preteruvawe vo {ematizmot. Takva egolemata kompozicija Vo rajot, so prisustvo na ogromenbroj li~nosti.

Sl.205. Ticijan. Madona di kaÄPezaro, 1519-26.Maslo na platno, 478 h 268 cm. Crkva Santa Marijadei Frari, Venecija.

63Podetalno vo L’opera completa di Tiziano

Sl.206. Tintoreto. Kalvarija, 1566-67. Maslo naplatno, 390 h 415 cm. U~ili{te San Roko, Venecija.


VI VEK V

O I

TALIJA

103

Sozdavaweto na Mle~niot pat e slika so golemdinamizam i so graciozni dvièwa, pretstaveni so edenTicijanov karakter.

Arijadna, Venera i Bah, nare~ena Sovr{ena poezijae scena vo koja bogot Bah e pretstaven kako gracioznoizleguva od moreto, za da ja ven~a svojata nevesta.

Suzana i starci nudi eden nov vid revolucionernoslikawe, kade {to svetlosta ima najgolemo zna~ewe.Figurite se osvetleni od sekavi~nata svetlost nagromot, taka {to nemaat vreme me|usebno da se zabele-àt. Na sli~en na~in e naslikana i Burata od Xorxone.

Tintoreto nema naslikano golem broj portreti, noso onie {to gi pravi dokaùva deka e golem majstor i votaa oblast. Toa moè da se vidi od Portretot naSansovino, na koj e pretstaveno celoto ~ove~kodostoinstvo na golemiot venecijanskiot arhitekt vonegovite zreli godini.

Tajnata ve~era e tema, koja Tintoreto ja slika soposeben àr i so dotoga{ nevidena sloboda vo kompo-niraweto. Negovite najpoznati sliki na taa tema sesmesteni vo crkvata San Xorxo Maxore i vo u~ili{tetoSan Roko. Tie se pretstaveni so golem dinamizam, sozakrivuvawe i so perspektivno skratuvawe, kade i ~adotvo enterierot dobiva misti~en karakter. Scenite kakoda se osvetleni od dva izvora na svetlost, so prisustvona fakeli i so prozra~en dim.

So kompozicijata Hristos na Galilejskoto More,Tintoreto go istaknuva svoeto majstorstvo za dolo-vuvawe misti~na atmosfera na otvoren prostor.

Slikarskiot pristap na Tintoreto vo negoviteTajni ve~eri, sigurno bi go zbunile i Leonardo da Vin~i,bidej}i so niv e urnat pogolemiot del na renesansniteumetni~ki kanoni, so {to }e mu bide otvoren patot na{panskiot slikar El Greko.*64

PAOLO VERONEZE (1528-88)

Paolo Kaljari, nare~en Veroneze e venecijanskislikar nadaren za pretstavuvawe na golemi masovnisceni, ~ija kompozicija ja doveduva vo harmonija sonenadminatoto koloristi~ko ~uvstvo za dekoracija. Ipokraj toa, toj go odbegnuva manirizmot vo slikarstvoto,so pomo{ na svojata uramnoteènost, bez tragi nanespokojstvo.Veroneze podednakvo dobro gi slikaverskite, mitolo{kite i alegoriskite sceni, prika-àni so sjaen i topol venecijanski kolorit pod silno

Sl.207. Tintoreto. Sozdavaweto na Mle~niot pat, okolu 1582.Maslo na platno, 148 h 165 cm. Nacionalna galerija, London.

Sl.208. Tintoreto. Portret na Jakopo Tati-Sansovino,okolu 1566. Maslo na platno, 65 h 70 cm. Ufici, Firenca.

Sl.209. Tintoreto. Tajnata ve~era, 1592-94. Maslo na platno,365 h 568 cm. Crkva San Xorxo Maxore, Venecija.

64Podetalno vo L’opera completa di Tintoreto


XV

I VEK V

O I

TALIJA

104

svetlo. Toa osobeno e vidlivo na kompozicijata Venerai Adonis, kako i Ma~eni~kata smrt na sv. Justina, kadedolovenata atmosfera soodvetstvuva na nastanot.

Paolo Veroneze gi ukrasuva so sliki enterieritena palatite i vilite, me|u koi i tavanot vo dvoranatana Golemiot sovet vo Du`devata palata. Pod negovatasjajna svetlost doa|aat do izraz ne`nite tonovi, akonturite ostanuvaat jasni. Od brojnite masovni sceniposebno treba da se istaknat slednite dve:

- Ve~erata kaj Levi nalikuva na edna ogromna Tajnave~era, koja e premnogu slobodno postavena, taka {tocrkovnata cenzura ne go prifa}a toa ime za ovaakompozicija. Site li~nosti instinktivno se naslikaniaristokratski i se podgotveni za u~estvo vo "pretsta-vata koja treba da zapo~ne" pod arkite na edna trium-falna porta;

- Svadbata vo Kan (naslikana za refektoriumot nacrkvata San Xorxo Maxore, Venecija) e isto takamasovna scena inspirirana od Tajnata ve~era, vo kojadoa|a do izraz raskaùva~kiot i literaturen dar naVeroneze.

Kalvarija nudi eden nov agol na gledawe kon ve~natatema na hristijanstvoto, kade {to dekorativniotkarakter na bojata ne e vo celosna soglasnost sodramati~nata sodrìna na kompozicijata.*65

Vo visokata renesansa na Venecija,isto taka intenzivno se razviva i skul-pturata, vo koja oblast najmnogu }e seistakne Sansovino, koj kako arhitekt iskulptor gi ukrasuva svoite objekti soskulptorski realizacii. Osobeno sepoznati negovite Giganti, smesteni vodvorot na Du`devata palata vrz Skala deiGiganti, izgradena od Antonio Rico. Votoj period, vo Du`devata palata se zavr-{uvaat i edni drugi poznati skali, SkaladÄoro od strana na Skarpawino, sporedproektot na J. T. Sansovino.

Sl.210. Paolo Veroneze. Venera i Adonis, 1570-75. Maslo naplatno, 191 h 212 cm. Prado, Madrid.

Sl.211. Paolo Veroneze. Slikite na tavanotvo dvoranata na Golemiot sovet, 1577-78.Du`deva palata, Venecija.


VI VEK V

O I

TALIJA

65Podetalno vo L’opera completa di Veronese ™ina Piskel. Op{ta istorija umetnosti 2. str.186-189

105

Sl.213. Paolo Veroneze. Svadbata vo Kan, 1563. Maslo naplatno. 669 h 900 cm. Luvr, Pariz.

Sl.212. Paolo Veroneze. Ve~erata kaj Levi, 1573, fragment.Maslo na platno, 155 h 128. Akademija, Venecija.


XV

I VEK V

O I

TALIJA

106

Pjer [ambí` i Bokadôr. Gradskiot sovet, Pariz, 1533-51. Izgoren 1871, rekonstruiran 1882 (Balö i Depért).

107

Razvojot na renesansnata arhitektura vo Italijatrae re~isi dva veka, vo ~ii ramki se diferenciraattri periodi so svoi prepoznatlivi karakteristiki.Humanisti~kiot duh {to se javuva vo mnogu oblasti naApeninskiot Poluostrov, so izvesno zadocnuvaweprozra~uva i vo ostanatite evropski zemji. Toazadocnuvawe vo nekoi zemji iznesuva 50 godini, a vo drugire~isi cel vek. Taka, vo nekoi od tie zemji, relativnokusiot razvoj na renesansata nabrgu prerasnuva vo barok,pred sî poradi crkovnata kontrareformacija i zasile-nite vlijanija {to doa|aat od Italija. Prifa}aweto irazvojot na renesansata vo zemjite nadvor od Italijazavisi od mnogu faktori. Vo nekoi zemji, kako na primerFrancija i Anglija, novite proizvodni odnosi serazvieni sli~no kako i vo Italija, no kaj niv e prisutnasilnata srednovekovna gotska tradicija. Taa go ko~irazvojot na renesansata, za {to pridonesuva i otsus-tvoto na soodvetni anti~ki primeri. Sepak, noviotkulturen razvoj go privlekuva vnimanieto na evropskiteumetnici, bogata{i i vladeteli. Sakaj}i da ja pokaàtsvojata mo} i na kulturno-umetni~ko pole, vlasto-dr{cite povikuvaat italijanski majstori za da rabotatna nivnite dvorovi. Me|utoa, italijanskite umetni~kiprimeri ne se ednostavno presadeni na novata po~va,tuku naj~esto tie se pretopuvani za doma{ni potrebi,vo zavisnost od doma{nata tradicija.

Poneseni od renesansniot duh na italijanskitemajstori, doma{nite talentirani umetnici po~nuvaatda zaminuvaat na studiski patuvawa vo Italija, kade u~atod najsvetlite primeri na novata arhitektura, skul-ptura i slikarstvo. Istovremeno, vo evropskite zemjizapo~nuvaat da se preveduvaat i da se pe~atat teoriskiteraspravi na italijanskite majstori. Trgovskite i

diplomatskite vrski me|u Italija i ostanatite zemjise sî pogolemi, {to pridonesuva za zasilena razmena nanovite kulturni pridobivki. Renesansniot sjaj naItalija pretstavuva silen predizvik za golemiteevropski vladeteli, koi posakuvaat, a nekoi od niv inastojuvaat da go zazemat Apeninskiot Poluostrov.Francuskite kralevi na primer, ~estopati uspevaat dapokorat dobar del od poluostrovot, ograbuvaj}i golemoumetni~ko bogatstvo i vodej}i so sebe italijanskiumetnici. [panskiot kral Karlo V uspeva duri da gozazeme i papskoto sedi{te Rim, da go ograbi i razurne,uni{tuvaj}i go so toa negoviot renesansen sjaj.

Vo evropskite zemji sî pove}e se ~uvstvuva potre-bata od renesansni arhitekti i umetnici. Na tojpredizvik italijanskoto kulturno podnebje }e odgovoriso za~uduva~ki broj talentirani tvorci, koi }e rabotat{irum Evropa, od Pirinejskiot Poluostrov, pa sî doRusija. Nekoi od niv, vo tie zemji se naturaliziraat,tvorej}i vo noviot duh i za doma{ni potrebi. ̂ estopatinivnite sinovi }e bidat glavni nositeli na razvojot nabaroknata arhitektura i umetnost, {to osobeno ekarakteristi~no za Rusija.

Vo site tie kulturno-umetni~ki dvièwa voEvropa, sosema specifi~en e primerot na Nizozemje,kade nezavisno od Italija, a istovremeno so nea sesozdava edna nova umetnost so humanisti~ka podloga,sli~na na italijanskata. Nekoi od umetni~kite dostrelina nizozemnite majstori vr{at vlijanie duri i vrzrazvojot na italijanskata umetnost. Taka na primer,nevozmo`no e da se zamisli visokiot sjaj na veneci-janskiot luminizam vo slikarstvoto, , , , , bez tehnikata namasleni boi, uvezena od Nizozemje.

A. RENESANSNATA ARHITEKTURA

F r a n c i j a

Francuskata arhitektura, kako i vo drugitezapadnoevropski zemji e pod silno gotsko vlijanie, taka{to prvite renesansni motivi se upotrebeni duri konkrajot na XV vek, vo vid na italijanska dekoracija.Borbata so gotskata tradicija vo Francija trae podolgoi prvata pobeda na novata arhitektura e odbeleàna sogradewe profani objekti. Crkvata, od svoja strana,novata arhitektura ja prifa}a duri vo XVII i vo XVIIIvek.*66

Italijanskite vlijanija vo Francija pristignuvaatblagodarenie na politi~kite vrski so severna Italija,vo vremeto na francuskite kralevi Luj XII i Fransoá I.

Kralevite gi povikuvaat italijanskite majstori da gigradat i dekoriraat nivnite dvorovi. Prvi poznatiitalijanski arhitekti dojdeni na rabota vo Francija se:Fra Xokondo, Sebastijano Serlio i Domeniko daKortona..... Vistinskiot razvoj na renesansnata arhitek-tura vo Francija }e nastapi koga doma{nite arhitekti}e gi prou~at anti~kite oblici i }e ja prifatat novatakoncepcija.

II. ARHITEKTURATA, SKULPTURATA I SLIKARSTVOTO VO OSTANATITE EVROPSKI ZEMJI

66Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, od str.361 Velike arhitektura sveta, str.138 E. R.Wolf, R. Millen. Renesansa, str.132

108

Vo po~etniot period na francuskata renesansnaarhitektura se zadrùva gotskata struktura na objektitei se pojavuva spoj na gotskite elementi so novataitalijanska arhitektura. Na toj na~in, postepeno sesozdavaat oblicite na francuskata rana renesansa,poznata pod imeto stil Fransoá I, {to }e potrae dopolovinata na XVI vek. Cvetnoto doba na francuskatarenesansna arhitektura }e se razviva od sredinata naXVI vek do prvata decenija na XVII vek, poznat kako stilAnrí IV od krajot na XVI vek.

Rana renesansa - Stil Fransoá IIIII

Prvite po~etoci na renesansnata arhitektura voFrancija se zabeleùvaat vo dogradbata i adaptacijatana srednovekovnite zamoci. Pri nivnata dogradba seza~uvuva starata osnova, prisustvoto na kulite istrmnite krovovi, no tie ve}e ne se so yidini i imaatfasadi zbogateni so renesansni motivi. Objektite seotvoreni kon uredenite parkovi, spored primerot naitalijanskite. Otvorenosta na fasadite, vtoro-stepenata i reljefnata renesansna plastika go pravatkarakterot na ranata renesansa vo Francija. Karak-teristikite na ovaa rana renesansa, najprvin sezabeleùvaat na dvorcite-zamoci, gradeni pokraj rekataLoara, a potoa pokraj rekata Sena. Me|u niv, najpoznatise zamocite: Amboáz, Gajôn i Bloá.

Zamokot Amboáz (1492-1498) e izgraden pokrajrekata Loara za potrebite na kralot [arl VIII, namestoto od eden srednovekoven zamok so yidini.Negovata forma na osnovata e diktirana od formata navozvi{enieto vrz koe e postaven. I pokraj tesnatalokacija, do zamokot e izgraden i mal park sporeditalijanski primer. Zadràna e srednovekovnatakoncepcija na odbranbeni kuli kaj vlezovite, kako istrmnite krovovi. Vtorostepenata plastika i profi-lacijata ve}e se renesansni.

Zamokot Gajôn (1501-1510) pokraj rekata Sena voNormandija, sodrì pogolemo prisustvo na italijanskirenesansni elementi. Vo po~etokot nego go gradat~etvorica francuski arhitekti, so tradicionalnigotski formi. Od 1508 god. gradeweto go prezemaat

Sl.214. Zamokot Amboáz, 1492-98.Situacija i prostoren prikaz.

Sl.215. Zamokot Amboáz, 1492-98. Fragment odizgledot kon rekata.

italijanski majstori, koi uvezenite renesansni elemen-ti gi prerabotuvaat za francuski potrebi. Nivnitenastojuvawa da se dobie pravoagolen atrium ne seispolnuvaat, poradi ispolzuvaweto na starite temeli.Vo sredinata na dvorot postavuvaat italijanskafontana. I pokraj toa {to zamokot ima dva monumen-talni vleza so kuli, toj ima otvoren karakter nafasadite. Glavna uloga vo novata dekoracija imaslobodnata primena na anti~kite stilovi, dodekadoma{nata flora vo reljefite e zameneta so stiliziranakantus. Na toj na~in, napraven e re{itelen ~ekor odgotikata kon renesansata.

Zamokot Bloá, pokraj rekata Loara se gradi podolgovreme, pa zatoa sodrì stilovi na razli~ni epohi. Toj ezapo~nat vo 1498 god. za potrebite na Luj XII so tipi~nagotska struktura i so renesansna profilacija na

ARHITEKTURARENESANSA V

O F

RANCIJA

109

fasadnite otvori. Vo vremeto na Fransoá I, podrakovodstvo na italijanski majstori, vo gradbata sevnesuva vidliva primena na elementi od po~etokot nacvetnoto doba na rimskata renesansa. Vo prvite gradbisî u{te e prisutna gotskata koncepcija vo op{tatastruktura: asimetrija na planot, smestuvawe na skalitevo izdvoeni kuli i ogromna viso~ina na krovovite.Me|utoa, vidlivo e otsustvoto na odbranbeni kuli.

Severnoto krilo na zamokot Bloá e izgradeno zakralot Fransoá I me|u 1515 i 1524 god. od arhitektite@ak Surdô i Domeniko da Kortona (1470-1545). Prisus-tvoto na ovie arhitekti odigruva va`na uloga voponatamo{niot razvoj na francuskata renesansnaarhitektura, poradi vnesuvaweto na slednite karak-teristiki vo nejzinata koncepcija: simetrija naprvobitniot plan, razvien zavr{en venec i napolnootstranuvawe na gotskite dekorativni elementi.Renesansnata koncepcija na dvornata fasada e naglasenaso postavuvawe na dvojni pilastri, skulptorskaobrabotka na detalite i ritmizacija na elementite.Paradnite spiralni skali imaat renesansna plastika,no vo soglasnost so gotskata tradicija tie se smestenivo dodadenata kula kon dvornata fasada. Nadvore{natafasada, po nara~ka na kralot e oblikuvana pod inspi-racija od vatikanskite dvorci (San Domazo i Belve-dere), pa zatoa ima galerii na katovite.

Zamokot-dvorec [ambôr (1526-1559) pretstavuvazaklu~ok na po~etniot period od ranata renesansa voFrancija. Vo svojata osnova, toj ja zadrùva gotskatakoncepcija, so agolni odbranbeni kuli i so don-òn kulavo sredinata. Isto taka, toj gi zadrùva i strmnitekrovovi, no negovite otvoreni fasadi nemaat nikakovodbranben karakter. Novina pretstavuva poedno-stavuvaweto na dekoracijata i podelbata na fasadatana celosni arhitektonski delovi. Arhitektonskitedelovi na pettata fasada, vo vid na kuli, lanterni ioxaci pravat fantasti~na igra na raznovidni formi.

Paradnite spiralni skali so dva zasebni kraka seedinstveniot element {to ostanal od prvobitniotenterier, koj e preraboten vo vremeto na Luj XIV.

Sl.217. @ak Surdô i Domeniko da Kortona. Severnoto krilona zamokot Bloá (1515-24). Izgled na dvorot so golemite skalina Fransoá I i izgled od nadvor.

Sl.216. Zamokot Gajôn, 1501-10. Osnova i prostoren prikaz.

ARHITEKTURA

RENESANSA V

O F

RANCIJA

110

Gradeweto na dvorecot e izvedeno pod rakovodstvo naarhitekt Domeniko da Kortona. Vlijanieto na [ambôr}e bide prisutno i vo arhitekturata na idnite dvorci.

Dvorecot Fontenblô e smesten ju`no od Pariz, azapo~nat e da se gradi vo sredniot vek. Gradbata vrzstarite temeli vo 1528 god. ja zapo~nuva Lebretôn (tvori1527-52), so objektite okolu t.n. elipsoiden dvor.Gradbata okolu dvorot ja ima zavr{eno italijanskiotarhitekt Sebastijano Serlio (1475-1544). Ramnomerniotraster na pilastrite od fasadata e napraven sporedprimerot na dvorecot [ambôr.

Dvorecot Fontenblô prodolùva da se gradi sî dopo~etokot na XIX vek, so dodavawe novi i novi krila.Negoviot nadvore{en izgled nikoga{ nema da seodlikuva so osobeno umetni~ko dostoinstvo. Glavnatavlezna fasada so potkovi~estite skali izgleda nekom-paktno, bidej}i vo pribli`no simetri~nata kompozi-cija ima raznorodni elementi.

Nekoi od enterierite vo dvorecot zazemaat visokomesto vo umetnosta na XVI vek. Me|u niv, osobeno seistaknuvaat:

- Galerijata Fransoá I, koja e sozdadena od itali-janskite umetnici Roso i Primati~o. Tie uspevaat odrenesansnite enterieri na Italija da sozdadat tipi~na

nova francuska varijanta. Enterierot e oblikuvan soreljef vo {tuko, drvena lamperija i fresko-ìvopis;

- Galerijata Anrí II, pokraj drvenata dekorativnaop{ivka ima prekrasen fresko-ìvopis, koj e vidnodegradiran pri obnovata vo XIX vek. Ovoj enterier edelo na Primati~o i Delôrm, koi go prerabotuvaatobjektot na Lebretôn;

- Galerijata Odisej, dolga 150 m e rabotena odPrimati~o pove}e od 20 godini. Osnovna dekorativnaforma vo nea e groteskata, pod vlijanie na Rafael,bidej}i Primati~o e u~enik na Rafaeloviot sorabotnikXulio Romano. Ovaa ubava galerija e uni{tena vo 1738godina, no {kolata Fontenblô }e prodolì i ponatamuda gi sozdava najpoznatite umetnici - dekorateri voFrancija.

Vo niza provinciski zamoci zabele`liv e napre-dokot vo prifa}aweto na novata arhitektura. Kon toa}e pridonese objavenata kniga na Vitruvie vo 1541 god.i pristignuvaweto na italijanskiot arhitekt Serlioistata godina.

Sl.218. Domeniko da Kortona.Dvorecot [ambôr, zapo~nat 1519.

Osnova i izgled so don-òn kulata.

Sl.219. Lebretôn i Serlio. Elipsoidniot dvor vo dvorecot Fontenblô, zapo~nat 1528. Op{t izgled i izgled na portikot.

ARHITEKTURA

111

Zamokot Sen @ermén (1539-1549), na Sena krajPariz, ima kombinacija na gotska konstrukcija soitalijanski formi i dekoracija. Za~uvana e samo don-òn kulata i odbranbeniot yid. Svodnata krovnakonstrukcija e pokriena so kameni plo~i, a hori-zontalnite pritisoci se prifateni so kontrafori imetalni zategi. Me|u kontraforite, vo dlabokite ni{ise smesteni prozorskite otvori so arhivolti, {todonekade potsetuva na venecijanskata renesansnaarhitektura. Kon toa pridonesuva polihromijata odtemna tula i svetol kamen. Novina za francuskataarhitektura pretstavuva i terasestoto zavr{uvawe nafasadata so balustradi. Zamokot e graden od doma{niotarhitekt Pjer [ambí`.

Pjer [ambí` dava golem pridones i vo proek-tiraweto na Gradskiot sovet vo Pariz (1533-51).Sovetot e podignat na mestoto od stara gra|anskazbornica (XIII vek). Pjer [ambí`, vo sorabotka soBokadôr vsu{nost gradi javen objekt, {to nalikuva nazamocite od dolinata na rekata Loara, so naglasenasimetrija i so visoki tradicionalni krovovi, nezavisnooformeni nad sekoj paviljon. Objektot e bogato ukrasenso skulpturi vo ni{i i so slobodnostoe~ki figuri nakrovovite. Zgradata }e izgori vo 1871 god. vo vreme naPariskata komuna. Nejzinata rekonstrukcija e napra-vena vo 1882 god. (Balö i Depért), pri {to vo ni{ite nafasadata se smesteni figuri na novi li~nosti od javniotìvot.

Mnogubrojnite zamoci koi po~nuvaat da se gradat{irum Francija, po svojot arhitektonski izraznalikuvaat na kralskite zamoci, bidej}i i niv gi gradat,glavno, istite arhitekti. Pogolemo vnimanie zaslu-ùvaat slednite zamoci:

Aze-le-Ridô (1518-1524), e izgraden na malo ostrov-~e vo rekata Endra pokraj Loara. Tipi~ni za toa vreme

se upotrebenite motivi na: agolni kuli, obikolnagalerija nad venecot, strmen krov so mansardniprozorci i renesansni detali.

Valansé (okolu 1540) pretstavuva grandiozen zamok,so silno naglasena don-òn kula, delo na skulptorot iarhitekt @an Gu`ôn (1510/14-okolu 1568).

[enonsô (1556-59) e izgraden na ve{ta~ka osnovasred reka, so periferno postavena don-òn kula iizdvoena odbranbena kula. Pokraj zamokot ima ubav parkureden spored primerot na italijanskite parkovi, a inaglasuvaweto na vencite ima italijansko poteklo.Mostot e izgraden od Filibér Delôrm, a galerijata enadgradena vo 1580 god.

Pokraj zamoci-dvorci vo Francija, so sli~niarhitektonski karakteristiki na ranata renesansa,zapo~nuvaat da se gradat i hoteli, administrativnizgradi i ku}i.

Sl.220. Dvorecot Fontenblô, zapo~nat 1528. Panoramski pogled.

Sl.221. Roso Fjorentino so sorabotnicite. GalerijataFransoá I vo dvorecot Fontenblô, okolu 1533-40.

Dekoracija so freski, {tuko, pozlata i lamperija.

Sl.222. Dvorecot Aze-le-Ridô na ostrov~e vo rekata Endra,1518-24.

ARHITEKTURA

112

Cvetno doba - visoka renesansa

Od polovinata na XVI vek vo Francija zapo~nuvada raboti nova generacija arhitekti i umetnici, so novvkus i nov metod na rabota. Tie patuvaat vo Italija, giprou~uvaat anti~kite spomenici i delata na Vitruvie.Kako centar na arhitektonskata dejnost se pojavuvaPariz. Vidno mesto vo gradeweto zazema gradskatapalata, koja pod italijansko vlijanie go napu{tasrednovekovniot raspored, no taa nema takvo zna~ewe,kako vo Italija. Francuskata palata, glavno e namenetaza kralski dvorec ili gradski sovet.

Dvorcite nadvor od gradovite sî u{te se gradat pougled na zamocite, no sepak, tie gi dobivaat slednitenovi karakteristiki: pogolema pravilnost na osnovata,skalite ne se vo posebni kuli, tuku vo organskiotraspored na osnovata, bo~nite kuli im otstapuvaat mestona doyiduvawata koi gi istaknuvaat delovite naobjektot, poznati pod imeto paviljoni. Site tiezavr{uvaat so visoki francuski krovovi.

Nekolku arhitekti go odbeleùvaat razvojot navisokata renesansa vo Francija, od koi najpoznati se:@an Bilán, Filibér Delôrm i Pjer Leskô.*67

@AN BILAN (1520/25-1578)

Vo svojot streme` da se pribliì {to pove}e doanti~kiot red, @an Bilán se izdvojuva od svoitesovremenici i sledbenici. Anti~kiot red toj go

upotrebuva kako element na arhitektonskata dekoracija.Rimskiot portik toj go transformira vo pogolema mera,taka {to go ispolzuva kako lo|a-balkon na tretiot kat- potkrovje. Toa osobeno e vidlivo vo kompozicijata nazamokot Ekuén (zapo~nat 1538 g.), kade e zabele`livkontrastniot soodnos na anti~kiot portik i fasadniteotvori vo pogled na dimenziite, pri {to e naglasenaupotrebata na paladievskiot kolosalen red.

FILIBER DELORM (1510-1570)

Filibér Delôrm e sin na graditel, {to zaedno sonegovoto {iroko obrazovanie mu ovozmoùva da seistakne i kako teoreti~ar na arhitekturata. Za vremena trigodi{niot prestoj vo Italija, toj dobro sezapoznava so anti~kata i renesansnata italijanskaarhitektura. Po svoeto vra}awe vo Francija vo 1548godina, Delôrm e nazna~en za kralski arhitekt, vo koesvojstvo kon sredinata na vekot ja sozdava galerijataAnrí II vo zamokot Fontenblô. Negovite najgolemiostvaruvawa ili se is~eznati ili pristignale o{tetenido denes.

Zamokot Ané zapo~nat e da se gradi vo 1546 god. kakonov francuski tip na veleposedni~ki ansambl. Okoluglavniot sve~en vlezen dvor se rasporedeni objektiteso 2-3 nivoa, a okolu dvata pomali bo~ni dvora serazmesteni stopanskite prostorii. Do denes e za~uvansamo del od glavnite objekti i sve~enata vlezna partija.Vo oblikuvaweto na objektot jasna uloga ima prviot(glaven) kat so visoki prozorski otvori, a kako novmotiv se javuva tremot vo prizemjeto. Glavnata portasodrì motiv na triumfalna arka so simboli~naskulptorska pretstava, {to vo celost pretstavuvaoriginalna kompozicija.

Sl.223. @an Gu`ôn. Dvorecot Valansé, okolu 1540.Izgled so don-òn kulata.

Sl.224. Dvorecot [enonsô, 1556-59, vrz mostot {to go ima podignato Filibér Delôrm.

67Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, od str.369 E. R.Wolf, R. Millen. Renesansa, str.151 B. Nestorovi}. Arhitektura novog veka, str.77


O F

RANCIJA

113

Dvorecot Tilerí (zapo~nat 1563 g.) vo Parizpretstavuva ogromna zamisla na Delôrm, so dimenzii od260 h 160 m. Toj se odlikuva so raznovidni delovi spoenivo edinstvena celina na formalnata simetrija. Glavnatafasada se sostoi od 5+4 delovi, kade krilata imaat P+1,a rizalitite P+2 kata, so strmni krovovi. Srednitekrila imaat prizemje so arkadi od preraboten jonskired vo vid na t.n. francuska kolona, koja ima razbienosteblo na dekorativni pojasi. Delôrm uspeva da goizgradi samo sredniot del od zapadnoto krilo, {topodocna, vo 1871 god. }e izgori. Severnoto krilo nazamokot e rekonstruirano vo XIX vek.

Grobnicata na Fransoá I (zapo~nata 1547 g.) vocrkvata Sen Dení kraj Pariz, oblikuvana e vo vid narimska triumfalna porta so jonski stolbovi. Voprerabotkata na klasi~nata rimska arhitektura ume{noe ispolzuvana polihromijata od bel, crn i siv mermer.

Sl.225. Filibér Delôrm. Zamokot Ané,zapo~nat 1546. Osnova i izgled navlezniot portal.

Sl.226. Filibér Delôrm. Proekt za dvorecot Tilerí, Pariz,zapo~nat 1563. Prostoren prikaz i fragment od fasadata.

Sl.227. Filibér Delôrm. Grobnicata na Fransoá I,crkvata Sen Dení, kraj Pariz, zapo~nata 1547.

ARHITEKTURA

RENESANSA V

O F

RANCIJA

114

PJER LESKO (1500/15-1578)

Pjer Leskô e dvorski arhitekt, koj sorabotuva soskulptorot i arhitekt @an Gu`ôn. Tie dvajcata jazapo~nuvaat izgradbata na kralskiot dvorec Luvr.

Dvorecot Luvr vo Pariz, zapo~nuva da se gradi vo1546 god. so skromni dimenzii, za podocna da se soediniso dvorecot Tilerí i da prerasne vo ogromen ansambl.Ovoj ran Luvr e najdobriot primer na visokata rene-sansa vo Francija. Glavnoto vnimanie vo koncepcijatae posveteno na komponiraweto na fasadata so svojstvenaubavina, harmonija i prazni~nost. Prizemjeto i katotse ras~leneti so korintski i kompozitni redovi, a nadniskiot vtor kat se javuva strmen krov, kako zna~aen delna fasadnata kompozicija.

Iako inspiracijata vo oblikuvaweto na objektotima anti~ko poteklo, toj vo celost pretstavuva delo nafrancuskata renesansa. Nacionalnata karakteristikae dobiena so elegantniot, ne mnogu strog oblik nafasadata i so osobinite na kompozicijata, koi imaatgotsko poteklo (povisoki rizaliti i visok dekorativenkrov). Enterierot ima ubavi skali obraboteni soreljefni pretstavi. Za vreme na svojot ìvot, Leskôuspeva vrz starite srednovekovni temeli da go izgradisamo zapadnoto krilo i polovina od ju`noto.

Pokraj zamoci i dvorci, visokata renesansa voFrancija ima realizacii na gradski ku}i, hoteli i malbroj crkvi. Kako glaven urbanisti~ki zafat, nagranicata me|u XVI i XVII vek e noviot Kralskiplo{tad, denes poznat kako Plo{tad na Vogezite (1606-12). Objektite okolu plo{tadot se izgradeni sporedproektite na Klod [atijôn. Nivnoto prizemje konplo{tadot e oblikuvano vo vid na trem so polukru`niarkadi. Prozorskite ramki i plitkite pilastri seizraboteni od kamen, a ostanatata yidna povr{ina odtula. Na takov na~in se formira arhitektonskiot stil,

poznat pod imeto Anrí IV, so koj vsu{nost ve}ezapo~nuva preodot kon baroknata arhitektura voFrancija.

Zaedni~kite karakteristiki na francuskata visokarenesansa se slednite:

- sovr{eno poznavawe na italijanskite renesansni primeri, kako i primerite na raniot barok, {to ve}e e pojaven vo Italija;

- iznao|awe pati{ta za samostojno tvore{tvo na objekti, sosema razli~ni od onie vo Italija.

Vo XVII vek, francuskata arhitektura prodolùvaso ponatamo{nata prerabotka na sozdadenite renesan-sni formi, dvièj}i se kon svojstvena sinteza naklasi~nata i nacionalnata tradicija, {to svojotnajsoodveten izraz }e go dobie vo poznatiot barokenklasicizam.

Sl.229. Klod [atijôn. Plo{tadot na Vogezite, Pariz, 1606-12.

Sl.228. Pjer Leskô.Renesansnoto krilo nadvorecot Luvr, Pariz,

zapo~nato 1546.


O F

RANCIJA

115

[ p a n i j a

[panija spa|a me|u prvite zemji koi ja prifa}aatnovata arhitektura, pri {to taa }e dobie osoben ioriginalen razvoj. Do krajot na XV vek gotskatatradicija te{ko se napu{ta, no ve}e od polovinata navekot se pojavuvaat dekorativnite elementi na renesan-sata. Po~etokot na renesansnata arhitektura vo[panija se karakterizira so me{aweto na gotski,mavarski i italijanski motivi. Neobi~na i bogatadekoracija gi pokriva vnatre{nite i nadvore{nitepovr{ini na objektite. Dekoracijata vo plitok reljefnalikuva na kujunxiska obrabotka i zatoa go dobivaimeto plateresk-stil. Ovoj stil se razviva do sredinatana XVI vek i nao|a {iroka primena vo dekoriraweto nakatedralite i dvorcite vo pogolemite gradovi. *68

Dvorecot na hercozite (vtora polovina na XV vek)vo Gvadalahara pretstavuva karakteristi~en primer nastilot plateresk. Toj se razviva okolu pravoagolenvnatre{en dvor, bez pretenzii za simetrija vo osnovatai fasadata. Objektot e graden vo vremeto na Ferdinandi Izabela, pod rakovodstvo na arhitektite Huan iEnrike Huas, a izgleda deka vo negovoto dekoriraweu~estvuvale majstori na islamskata umetnost.

Kon intenzivnata izgradba na objekti vo noviotrenesansen stil vo [panija, pridonesuvaat i novosoz-dadenite povolni op{testveni uslovi. Tie se karak-teriziraat so zna~ajnite nastani vo toj period: razvojna manufakturata i trgovijata, osloboduvawe odArapite i obedinuvawe na dràvata, otkrivawe izazemawe na noviot svet od kade se uvezuva golemobogatstvo.

Rana renesansa

Vo po~etokot na XVI vek vo [panija se istraùvaatnovi arhitektonski mo`nosti, no stilot plateresk e sîu{te omilen. Sepak, toj e vidlivo pro~isten od gotskotoi mavarskoto vlijanie. Na toj na~in zapo~nuva ranatarenesansa vo [panija, koja }e potrae do polovinata navekot. Toga{ vo [panija ve}e doa|aat na rabotaitalijanski majstori, a {panskite zaminuvaat nastudiski patuvawa niz Italija.

Bolnicata Santa Kruz (1504-1514) vo Toledo odEnrike de Egas e napravena po pora~ka na kardinalotMendoza. Bolnicata ima osnova na gr~ki krst, me|u ~iikraci se smesteni palati so atriumi, a vo presekot nakracite se izdiga saat-kula. Glavniot vlez na objektotima renesansna profilacija i dekoracija, no negovatazase~enost vo yidnata masa sî u{te potsetuva nagotikata.

Najgolema primena stilot plateresk nao|a vo gradotSalamanka, i toa vo objekti od najraznoviden karakter.

Univerzitetot vo Salamanka e eden od najsvetliteprimeri na stilot plateresk. Toj e formiran vo XIIIvek, a negovoto gradewe e zavr{eno vo vremeto narenesansata vo 1529 godina. Site negovi prostorii serasporedeni okolu golemiot centralen dvor, taka {tonema ni{to novo vo re{enieto na funkcijata. Novotose pojavuva vo kompozicijata na fasadata kon plo{tadot.Taa e sostavena od pilastri i venci vo vid na skelet,me|u koi reljefot se javuva samo kako ispolna, a ne celza sebe, kako dotoga{.

Mnogu karakteristi~ni primeri, kade {to imazaemno dejstvo na novite tendencii i tradicijata solokalni osobenosti, se za~uvani vo provincijataAragon.

Berzata vo Saragosa (1537-1551) ima osnova sogolema sala za trgovski zdelki, podelena na tri korabiso krstesti svodovi. Fasadata e oblikuvana so visokopostavenite prozorski otvori od salata i biforalniteotvori vo ni{i na vtoriot kat. Zavr{niot venec e silnonaglasen, {to potsetuva na firentinskata arhitektura.

Gradskiot sovet - Ajuntamento vo Sevilja (1527-1564) e objekt vo koj jasno se vidlivi novite arhitek-tonski priodi. Proektot e napraven od Diego de RiawoDiego de RiawoDiego de RiawoDiego de RiawoDiego de Riawo,koj rakovodi so rabotite do 1534 godina, a u~estvuvaat idesetina vajari. Rasko{no dekoriranata fasadanalikuva na crkvata vo Pavija od arh. Amadeo, no sepak,dekoracijata ne mu pre~i na osnovniot ritam sozdadenso pomo{ na pilastri, venci i balustrada.

68Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, od str.397 E. R.Wolf, R. Millen. Renesansa, str.124 ™ina Piskel. Op{ta istorija umetnosti 2. str.228

Sl.230. Huan i Enrike Huas. Dvorecot na hercozite,Gvadalahara, 1483.

ARHITEKTURA

RENESANSA V

O [

PANIJA

116

Visoka renesansa

Bogatstvoto na [panija, steknato vo prekuoke-anskite osvojuvawa, ovozmoùva da se gradat rasko{nipalati, dvorci, crkvi i dr. Imperatorot Karlo V, kojgo zazema Rim vo 1527 god. se proglasuva sebesi za svetrimski car, koj i preku arhitekturata saka da senatprevaruva so Rim.

Sl.231. Univerzitetot vo Salamanka, zavr{en 1529. Glavniot portal.

Sl.232. Diego de Rijawo. Gradskiot sovet vo Sevilja,zapo~nat 1527. Fragment od glavnata fasada.

Palatata Alhambra na Karlo V vo Granada (1527-1568) e proektirana od Pedro Ma~uka (tvori 1517-50),koj u~i vo Italija. Poradi toa, nejzinoto re{enie imavlijanie od rimskite objekti na Bramante i Rafael.Nejzinata osnova e kvadratna, so kruèn atrium ipre~nik od 30 m, a na edniot agol e postavena osmoagolnasaat-kula. Objektot e interpoliran vo ansamblot nastariot arapski dvorec i so nego pretstavuva edinstven

Sl.233. PedroMa~uka. Dvorecot na

Karlo V Alhambra,Granada, 1527-68.

Osnova, fragment odizgledot i vnat-

re{niot dvor.


O [

PANIJA

117

arhitektonski organizam. Ras~lenuvaweto na fasadataso pilastri i venci, prisustvoto na rustika i slabozastapenata reljefna dekoracija go oddeluvaat ovojobjekt od stilot plateresk. So takvi karakteristikizapo~nuva visokata renesansa vo [panija.

Vnatre{niot dvor na palatata, vo svojot trem igalerija sodrì stolbovi od dorski i jonski red, {topretstavuva ne{to sosema novo za [panija. Takviotarhitektonski pristap }e bide poddrùvan i od FilipII, sinot na Karlo V. Za vreme na negovoto vladeewegotskata fantazija }e bide isklu~ena, a stilot plateresk}e bide progonet vo Latinska Amerika. Toga{ vo prvplan }e izbie strogiot klasicizam, {to }e bide prisutenre~isi 200 godini.

Palatata Eskorijal kaj Madrid (1527-1568) pret-stavuva istovremeno dvorec i manastir, napraven ponaredba i so aktivno u~estvo na kralot Filip II, kojobjektot go gradi kako svoja zadu`bina, posvetena na sv.Lavrentie. Osnovata pretstavuva arhitektonskainterpretacija na skarata, vrz koja spored legendata sezapalil sv. Lavrentie. Ovaa zamisla ja pretvora voproekt Huan Batista de Toledo, koj u~i vo Rim i voNeapol, a raboti kaj Mikelanxelo na crkvata Sv. Petarvo Rim. Konceptot na osnovata donekade potsetuva i nabolnicata Maxore vo Milano, so golema crkva vosredinata, 16 dvorovi i so 4.000 prostorii okolu niv.Dimenziite na palatata iznesuvaat 206 h 161 m.

Fasadata e re~isi bez dekoracija i nejzinatagranitna strogost e potencirana so agolnite kuli iritamot na prozorskite otvori. Huan-Batista de Toledoumira vo 1567 godina, a gradbata na dvorecot ja dovr{uvaHuan de Herera (okolu 1530-97), prodolùvaj}i gonejzinoto oblikuvawe vo ranorenesansen rimski stil.Za razlika od strogosta na fasadata, vlezniot portik iglavniot (carskiot) dvor potsetuvaat na docna renesan-sa, odnosno na fasadata od crkvata Il Xezu, so {to senajavuva doa|aweto na barokniot stil. Vo konstruk-cijata na crkvata dominira polucilindri~niot svod ikupolata vrz razvien tambur na pandantifi, inspi-rirani od crkvata Sv. Petar vo Rim.

Berzata vo Sevilja (1583-1598) e vtoro popoznatodelo na Huan de Herera. Vo ̀ iviot trgovski grad, dalekuod kralskoto vlijanie, Huan de Herera sozdava realis-ti~no sozvu~je na humanisti~kata kultura od zrelatarenesansa. Realizacijata mu ja prepu{ta na Huan deMinhares. Centralno jadro vo kvadratnata osnova evnatre{niot dvor so trem i galerija, oblikuvan sopolukoloni od dorski i jonski red. Balustradata sejavuva kako motiv nad razdelniot i nad zavr{niot venec.

Sledbenicite na Huan de Herera postepeno }e gonapu{tat preterano strogiot i oficijalen klasicizam,koj ne odgovara na {panskiot duh. Toa }e sozdade podlogaza pojavata na barokot, so {to {panskata arhitektura}e go najde svojot avtenti~en pat.

Sl.235. Huan Batista de Toledo i Huan deHerera. Palatata Eskorijal kaj Madrid,1527-68. Vlezna fasada.

Sl.234. Huan Batista de Toledo i Huan deHerera. Palatata Eskorijal kaj Madrid,

1527-68. Panoramski izgled.

ARHITEKTURA

RENESANSA V

O [

PANIJA

118

P o r t u g a l i j a

Epohata na renesansata vo Portugalija zapo~nuvau{te vo prvata polovina na XV vek, za vreme nainfantot (kralskiot sin) Enrike-Moreplovecot, kojumira vo 1460 god. Vo vtorata polovina na vekot,moreplovstvoto vo Portugalija u{te pove}e zajaknuva.Vo 1486 god. Dias go otkriva Ärtot Dobra nade`, a vo1497 god. Vasko da Gama ja zaobikoluva Afrika i go nao|amorskiot pat za Indija. Se razvivaat trgovskite vrskii so Kina, za na kraj Kabral da go otkrie Brazil.

Na toj na~in od Afrika, Azija i Amerika vo malataPortugalija potekuva neizmerno bogatstvo. Taa stanuvanajbogatata hristijanska zemja i edna od najkulturnitedràvi vo Evropa. Kralot Manuel Sre}niot (1495-1521)e pokrovitel na humanistite, a glavna negova strast egraditelstvoto vo Portugalija i vo osvoenite kolonii.Postepeno se sozdava isklu~itelno originalen arhitek-tonski stil, nare~en manuelino, koj se odlikuva sorasko{no bogatstvo na neobi~na dekoracija. Prekudekoracijata se istaknuva tradicionalnata vrska naportugalskiot narod so moreto, izrazena so upotrebatana motivi od morskata fauna i flora. Ovoj nov stilzadrùva izvesni gotski crti, a ponekoga{ go prima iarapskoto vlijanie. Po smrtta na Manuel zgasnuva inegoviot stil, a se pojavuva zna~ajno vlijanie od Italijai osobeno od [panija. Me|u pogolemite spomenici nastilot manuelino, najzna~ajni se crkvite so klasi~nipilastri na fasadite i so specifi~ni renesansnielementi.*69

Belemskata kula (1515-1520) izgradena e od Franci-sko di Aruda vo predgradieto na Lisabon, za da go za{-titi pristapot od moreto. Nejzinata arhitektura v~udo-viduva so raznoobrazieto na formite i fantasti~nosta

na detalite. Prisutni se gotski, renesansni, pa duri imotivi od indiskata arhitektura.

Manastirot Batalja (XIV-XVI) e zapo~nat da segradi vo gotski stil. Arhitektite Bojtak i Fernandi{,iskoristuvaj}i go stariot osmoagolen temel, vopo~etokot na XVI vek gradat rasko{na kapela, koja istotaka ne e sosema dovr{ena. Za nejzino gradewe eupotreben skapocen materijal, taka {to arkata naportalot e obloèna so tenka ~ipkasta rezba od slonovakoska.

Crkvata vo Tomarskiot manastir (1508-1531) zapotrebite na templarskiot verski red, kralot Manuelre{ava da ja obnovi i da ja pro{iri. Za taa cel, toj gopovikuva Diogu di Aruda, koj sozdava u{te eden primerna noviot stil, so neobi~nosta, izobilstvoto ibogatstvoto na dekoracijata.

Manastirot Sv. Jeronim vo Belem, e zapo~nat dase gradi vo 1502 god, kako mavzolej na portugalskitekralevi i na slavnite lu|e. Do 1517 god. nego go gradiBojtak, a potoa Huan di Ka{tilju. Vo negovata arhitek-tura se obedineti karakteristikite na doma{natatradicija i elementite na renesansnata arhitektura odseverna Italija. Toa osobeno e vidlivo na fasadata odatriumot.

Se pretpostavuva deka italijanskite vlijanija voPortugalija se preneseni ili od Andrea Sansovino (kojdoa|a da raboti vo 1491 god.) ili od kolonijatafrancuski arhitekti, koi tvorat tamu. Stilskite

69Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, od str.425 Velike arhitektura sveta, str.163

Sl.236. Francisko di Aruda. Odbranbenata kula vo Belem, 1515-20.

Sl.237. Diogu di Aruda. Crkvata vo Tomarskiotmanastir, 1508-31. Fragment so izgled na prozorec.


O P

ORTU

GALIJA

119

redovi na renesansata vo Portugalija se prisutni i vovtorata ~etvrtina na XVI vek, koga se doneseni oddoma{nite arhitekti, po nivnoto {koluvawe voItalija.

Dvorot na Tomarskiot manastir e izgraden vo 1562god. od Diogu di Toralva. Avtorot u~i vo Italija, pazatoa negovoto delo potsetuva na poznatata Bazilika voVi~enca od Paladio.

Paralelno so elementite na italijanskata renesan-sa, vo vtorata polovina na vekot, vo Portugalijaprodolùva upotrebata i na elementite od stilot

manuelino. Po bleskavata i kratka Manuelska epoha, vovremeto na zloglasnata inkvizicija, zapo~nuva opa|awe-to na portugalskata arhitektura. Portugalija postepenopo~nuva da gi gubi svoite kolonii i svojata mo}, taka{to vo 1580 god. taa e pokorena od vojskite na {panskiotkral Filip II.

Sl.239. Diogu di Toralva. Dvorot naTomarskiot manastir, 1555-62.

Sl.238. Bojtak i Huan di Ka{tilju. Manastirot Sv. Jeronim,Belem, 1502-17. Izgled na atriumot.

A n g l i j a

Razvojot na renesansnata arhitektura vo Anglijamoè da se podeli na dva osnovni periodi. Prviot pe-riod (stil Tjudor) go zafa}a vremeto na Tjudorite (1485-1558), koe e obeleàno so niza docnogotski objekti. Tiese odlikuvaat so specifi~ni plitki lakovi i so pojavana renesansni detali. Vtoriot period (stil Elizabet)go zafa}a vremeto na kralicata Elizabeta I (1558-1603),koe se karakterizira so racionalna i ìvopisnakompozicija na dvorcite i veleposedni~kite ku}i.Preodot kon paladionizmot go zafa}a vremeto na JakovI (1603-1625), iako vsu{nost toga{ se razviva graditel-skata tradicija na vtoriot period.*70

Zaostanuvaweto na angliskata umetnost za okolu 100godini zad italijanskata, se dolì na crkovniot prekinso Vatikan. Vonrednata gotika, {to bila nameneta zagradba na crkvite pove}e ne se upotrebuva, bidej}i nese gradat novi crkvi. Umetni~kata prerodba vo duhovnorazedinetata zemja te{ko se ostvaruva. Vo tekot na XVIvek brojot na ìtelite vo Anglija od 2,5 milioniporasnuva na 4 milioni. Politi~kata stabilizacijaovozmoùva ekonomski podem i masovna izgradba naìveali{ta. Vo vremeto od 1560 do 1625 god. izgradeni

se okolu 40 iljadi novi stanbeni objekti za velepo-sednicite i bogatite farmeri.

So krunisuvaweto na mladata Elizabeta za kralica,vo 1558 god. najaveno e zlatnoto doba na angliskatacivilizacija. Kralicata e strasno voodu{evena odumetnosta, ovozmoùvaj}i ñ na Anglija da se otvori zastranskite vlijanija. Italijanskite literati i umet-nici, koi ve}e tvorat vo stil na manirizmot gozapaluvaat tvore~kiot ogan vo du{ata na doma{nitetvorci, kako {to se Marlou i [ekspir. Kralicata, kojaostanuva nemaèna, so svojata pridru`ba gi obikoluvasvoite blagorodnici. Tie se po~esteni od nejzinotoprisustvo i po~nuvaat svoite veleposedni~ki ku}i dagi zamenuvaat so vlastelinski ku}i, nameneti zasve~enosti i uìvawe, vo koi ja pre~ekuvaat svojatakralica so nejzinata svita.

Veleposedni~kite ku}i pretstavuvaat teì{te voarhitektonskiot razvoj na Anglija vo XVI vek. Tie gisodràt slednite tri osnovni karakteristiki:

- lokalna docnogotska tradicija,- potpirawe vrz folklornata bondru~na arhitektura, i- pozajmeni italijanski formi i tektonski priodi.Italijanskite vlijanija vo Anglija pristignuvaat

posredno, vo vid na holandska i germanska interpre-tacija na renesansata. Vo osnovata na ku}ite dominira

70Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, od str.434 E. R.Wolf, R. Millen. Renesansa, str.250 W. Müseler. Europäishe Kunst, od str.93

ARHITEKTURA

RENESANSA V

O P

ORTU

GALIJA

120

najgolemata i sve~eno obrabotena prostorija, nare~enaholholholholhol. Poimot hol, se pridodava kon imeto na sekoja ku}a,so {to vidnite semejstva ja istaknuvaat svojataotmenost. Vedna{ do holot, vo osnovata na ku}ata esmesten salonot. Takov karakteristi~en primerpretstavuva veleposedni~kata Pi~ford haus, kraj[rop{ir.

Prigradskite dvorci (vlastelinski ku}i ilirezidencii) se gradeni so nov priod vo kompozicijata,kako rezultat na pogolemata proektantska sloboda imasovnata izgradba. So pomo{ na ovoj tip objekti seprenesuvaat kontinentalnite vlijanija, {to poteknu-vaat od dale~nata Italija. Preku gradeweto na reziden-cii, zbogatenite vlastelini sakaat da ja ofici-jaliziraat svojata geneologija i da stanat rodona-~alnici na svojata loza, so svoj grb kako za{titen znak.

Volaton Hol (1570-1580) kaj Notingem{ir, pretsta-vuva prostran dvorec so simetri~na i koncentriranaosnova. Negoviot sreden del e istaknat so silna masivnaarhitektonika. Vidlivo e istovremenoto prisustvo natradicijata i na novite renesansni elementi. Spored

prvobitniot plan na Xon Torp objektot go zavr{uvaSmitson.

Longlit Haus (1567-1580) kaj Vajld{ir gi imaprifateno osnovnite renesansni idei od severnaItalija i Francija. Na objektot mu nedostasuvasprotistavuvawe na masite i istaknuvawe na vlezot.Iako dekoracijata e skromna, nejzinoto prisustvo sepakpredizvikuva potsmev kaj konzervativnite sosedi.Objektot e delo na arhitektite Tin i Smitson.

Hetfild Haus (1611) kaj Hertvort{ir se odlikuvapo toa {to tradicionalnata osnova vo vid na bukvata"N" e zameneta so osnova vo vid na bukvata "U". Na tojna~in e izbegnato gradewe nepotrebni prostorii.Kamenata fasada na centralniot del ima italijanskovlijanie, nasproti holandskite vlijanija na bo~nitekrila so yidovi od tula. Ovoj objekt e delo na RobertLining.

Vo enterierite na dvorcite osobeno vnimanie eposveteno na obrabotkata na ogni{tata, koi zazemaatcentralno mesto vo ureduvaweto na glavnite prostorii.Ogni{tata se postaveni na pregradnite yidovi me|u dve

Sl.240. Osnova na veleposedni~kata Pi~ford Haus,[rop{ir i izgled na Litl Moreton Hol,

ê{ir, sredina na XVI vek.

Sl.241. Robert Smitson i XonTorp. Volaton Hol, kaj No-tingem{ir, zavr{eno 1580.Osnova i izgled.


O A

NGL

IJA

121

prostorii, so {to nivnata upotreba se racionalizira.Vo dekoracijata na tavanite sî u{te moè da se sretneprisustvoto na gotskite elementi, vo vid na modifi-cirani stalaktiti so renesansna profilacija.

Pokraj dvorci, rezidencii i ku}i, vo Anglija segradat i op{testveni objekti (bolnici, gradski soveti),tvrdini, univerzitetski objekti, hoteli i dr. Taka naprimer, od 22 kolexi na Univerzitetot Oksford i od 17kolexi na Univerzitetot Kembrix, golem del sesozdadeni u{te vo vremeto na Tjudorite.

Od iznesenite primeri se gleda deka najzna~aenrazvoj na renesansata vo Anglija e napraven vo vremetona kralicata Elizabeta I, ~ij stil se karakterizira sosprotistavuvawe na nacionalnite arhitektonski formii nadojdenite kontinentalni postapki i idei.

Sl.243. Robert Lining. Ju`nata fasada naHetfild Haus, Hertford{ir, 1611.

N i z o z e m j e

Vo XV i XVI vek Nizozemjeto e sostaveno odsega{nite teritorii na Belgija, Holandija i Luksem-burg. Na ovie teritorii odnosot na politi~ko-ekonomskite sili e podelen na dva pola: feudalnitegospodari i grofovite od ednata i bogatite trgovski iindustriski gradovi od drugata strana. Glavni stopanskidejnosti se: pomorskata trgovija, tekstilnata industrijai selskoto stopanstvo. Postepenoto vklu~uvawe nateritoriite pod burgundiska vlast zavr{uva vo 1441godina, a burgundiskata dràva vo XV vek go doìvuvasvojot procut.

Vo tek na XVI vek, Nizozemjeto e prisoedineto konimperijata na Habsburgovcite, koja pod vlasta na KarloV go dostignuva svojot maksimum. Vo ogromnataimperija, trgovijata dostignuva nevideni razmeri, se

zgolemuva bogatstvoto, no i eksploatacijata od stranana vlastodr{cite. Nizozemjeto so svoite 3 milioniìteli, na Karlo V mu obezbeduva dvojno pove}e prihod,otkolku cela [panija so site prekumorski koloniizaedno. Po revolucijata od 1566 god. severnite krai{tana Nizozemjeto se osloboduvaat od {panskata vlast i seobedinuvaat vo Holandska Republika.

Arhitektonskoto tvore{tvo vo Nizozemjeto, votekot na XV vek ne znae za revolucionernoto svrtuvawekon noviot izraz i kon noviot arhitektonski jazik. VoXV vek, a vo golema mera i vo XVI vek, graditelstvotose razviva pod silno gotsko vlijanie. Razvitokot nagraditelstvoto i ponatamu se dviì vo korist naprofanata arhitektura. Napredokot na arhitekturatavo XV i delumno vo XVI vek ne se manifestira vo novite

Sl.242. Ser Xon Tin i Robert Smitson. Longlit Haus, Verminster kaj Vajlt{ir, 1567-80.

ARHITEKTURA

122

formi tuku vo originalnata i virtuozna interpretacijana gotskoto tvore{tvo. Vo po~etokot na XVI vek, oddrugite evropski zemji prodiraat samo elementi narenesansata, za podocna da dojdat italijanski arhitekti,a doma{nite da zaminat na studii vo Italija. Toga{po~nuvaat da se gradat dvorski objekti, bogata{ki ku}i,a pred sî gradski ku}i (gradski soveti).*71

Glaven plo{tad na gradot ostanuva i ponatamutrgovskiot plo{tad, kade {to e smesten objektot naGradskiot sovet i sedi{tata na profesionalnitezdruènija: esnafi i gildi. Objektite koi go oformu-vaat plo{tadot, po svojot razmer, proporcii i arhitek-tonski formi ~estopati se odlikuvaat so pravilenzaemen soodnos.

Prviot tip plo{tadi ima zatvorena pravoagolnaforma, kade objektot na Gradskiot sovet pretstavuvaglaven akcent vo oblikovnata kompozicija na edna odobikolnite fasadi. Takov e Golemiot plo{tad voAntverpen od XVI vek.

Vtoriot tip gradski plo{tad e formiran taka, {toobjektot na Gradskiot sovet e smesten slobodno vo plo{-tadot ili pak mnogu vleguva vo nego. Takov karak-teristi~en primer e plo{tadot vo Gauda, od sredinatana XV vek.

Op{testvenite objekti vo Nizozemjeto zazemaatosobeno va`no mesto vo arhitekturata. Naj~esto, toa sesedi{tata na razli~nite profesionalni zdruènija:esnafi i gildi. Vo nivniot oblik ima tipi~no obedinu-vawe na elementite od op{testvenite i stanbeniteobjekti. Vakvite objekti im sluàt na ~lenovite zaodrùvawe na sobranija i praznuvawa, pa zatoa glavnotomesto na prviot kat go zazema sve~eniot salon. Toa seobi~no visoki objekti na P+3 kata, so tesni fasadi istrmni krovovi, vo ~ija viso~ina se sodràt u{te 2-3kata. Karakteristi~en primer na takov objekt pretsta-vuva Domot na slobodnite brodari vo Gan (1530-31) naarhitektot Van den Berge.

Objektite na Gradskite soveti zazemaat glavnomesto me|u op{testvenite objekti na nizozemnataarhtiektura, mnogu pove}e otkolku vo koja bilodruga evropska zemja. Tie sluàt, pred sî zagradskoto rakovodstvo, ~ija sala obi~no se nao|ana I kat.

Objektot na Gradskiot sovet vo Midelburg(1512-18) e posloboden vo svojata prostornakompozicija vo odnos na porano izgradenite, noarhitektot Antonis van Keldermans nego go imaizgradeno so sloènite formi na plamenatagotika.

Elementite na renesansata vo Nizozemjeto,postepeno navleguvaat preku arhitektonskitefragmenti (portali, prozorci, kamini). Interesotza novoto, postepeno se zgolemuva, so doa|aweto naitalijanskite arhitekti. Vo Nizozemjeto toga{ serealizirani objekti so sosema novi formi.

Zamokot na princovite (1536-38) vo Breda egraden pod rakovodstvo na Vin~idoro da Bolowa(u~enik na Rafael), pa zatoa negovite formi sebliski na firentinskata renesansa.

Vo 1539-40 god. se objaveni prevodite od VanVanVanVanVanAlstAlstAlstAlstAlst na knigite od Vitruvie i Serlio, a vo 1556god. objaven e Zbornikot na proekti i dekorativnielementi od najpoznatiot arhitekt vo NizozemjetoKornelis Floris. Negoviot stil po~nuva danavleguva vo arhitekturata na objektite od op{tes-tven karakter, kade novite formi neobi~no sesoedinuvaat so tradicionalnata konstruktivnaosnova. Takov e objektot na Gradskiot sud vo Bri`(1534-37) od Hristijan Siksdenirs.

Po sredinata na XVI vek, klasi~niot arhi-tektonski izraz se zajaknuva vo najva`nite inajmonumentalnite objekti vo Nizozemjeto,gradskite soveti.

Sl.244. Golemiot plo{tad vo Anvers (Antverpen) so Gradskiotsovet i objektite na esnafskite zdruènija, XVI vek.

71Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, od str.477 E. R.Wolf, R. Millen. Renesansa, str.191

Sl.245. Plo{tadot vo Gauda, so Gradskiot sovet, 1447-50.


O N

IZO

ZEMJE

123

Gradskiot sovet vo Antverpen (1561-1565) e najva`-nata realizacija na noviot stil. Toj zafa}a cela ednastrana na Golemiot plo{tad. Arhitektot KornelisFloris znae vrz nova osnova da gi razvie tipi~nite idei,{to se sozdadeni vo minatoto kaj monumentalnitegra|anski objekti od Nizozemjeto. Energi~nata plastikana arhitektonskite formi od centralniot del (rizali-tot) lesno izleguva pred fasadnata linija i visoko nad

venecot. Negovoto zna~ewe e naglaseno so reljefnataobrabotka. Dve godini po zavr{uvaweto na objektot,izbiva revolucijata, taka {to toj ostanuva edinstvenprimerok od takov tip na renesansata vo Nizozemjeto.I pokraj toa, vlijanieto na ovoj objekt vrz arhitekturatana toj del od Evropa e golemo, so {to vo gradeweto naop{testveni objekti, postepeno se vospostavuva stilotfloris.

Sl.248. KornelisFloris.Gradskiot sovetvo Antverpen,1561-65.

Sl.246. Van der Berge. Domot na slobodnite brodari, Gan, 1530-31. Sl.247. Kristijan Siksdenirs. Gradskiot sud vo Bri`, 1534-37.

RENESANSA V

O N

IZO

ZEMJE

124

G e r m a n i j a

Vo XV i XVI vek vo Germanija nema uslovi zatemelna nacionalna prerodba, bidej}i zemjata epodelena na kneèvstva, poradi {to izostanuvaedinstveniot vnatre{en pazar. Preodot od gotska konrenesansna arhitektura se odviva sosema poleka. Sepak,vo toj period germanskite gradovi doìvuvaat izvesenekonomski, politi~ki i kulturen napredok. Nivnotobogatstvo se odrazuva i vrz gradeweto na ogromnigradski crkvi, gradski soveti i tvrdini. Se razviva igra|anskata arhitektura so pribli`na ednoobraznost.Kneèvskite prestolnini postepeno se pretvoraat vocentri na ekonomskiot, politi~kiot i umetni~kiotìvot, istovremeno popre~uvaj}i go sozdavaweto na ednazaedni~ka prestolnina.

Vo gradovite na severna Germanija preovladuvaatobjektite od nemalterisana tula, a vo ju`na Germanijaod malterisana tula vo kombinacija so obraboten kamen.Najzna~ajni promeni vo pogled na monumentalnosta,pretrpuvaat bondru~nite objekti, koi vo tekot na XVIvek doìvuvaat tehni~ki i ekonomski procut.

Pojavata na italijanskite arhitektonski formi voGermanija datira od po~etokot na XVI vek i toa najprvinvo ju`nite pokraini, so centar vo Augzburg. Vo 1518 god.na sovetuvaweto vo Anaberg, tvorcite od ~etiri gradovivo ju`na Germanija se obvrzuvaat da gi primenuvaatitalijanskite formi. Promenata vo severna Germanija,vo sli~na nasoka se slu~uva po 1550 god. Prvite objekti,so arhitektonski izraz blizok na italijanskiot, se

sozdadeni vo vtorata polovina na XVI vek, kogadoma{nite arhitekti se vra}aat od patuvawata voItalija. Na sever, vo pristani{nite gradovi, vo toj pe-riod rabotat brojni arhitekti od Nizozemjeto, dodekafrancuskoto tvore{tvo vlijae vrz gradeweto nakneèvskite dvorci. I pokraj toa, vo Germanijarenesansna arhitektura od italijanski vid re~isi i nese sozdadava.*72

Gra|anskata ku}a vo XV i XVI vek ne pretrpuvagolemi promeni vo nejzinoto prisposobuvawe konnarasnatite potrebi na sopstvenicite. Glaven tippretstavuva ku}ata svrtena so svojot potesen front konulicata. Svrtuvaweto so podolgata strana kon ulicatanastanuva postepeno, osobeno vo severna Germanija.Ubavi karakteristi~ni primeri od ovoj tip objekti seza~uvani vo gradot Lineburg. Vo sredna i ju`naGermanija ima pogolem broj gradski ku}i so ubavifasadi od delkan kamen, bogato ukraseni so ornamentii so reljefna obrabotka. Najkarakteristi~en primerpretstavuva Pelerhaus vo Nirnberg (1605 god.) od Jakob

Volf. . . . . Nejzinata obrabotka osobeno e bogata na fasaditekon vnatre{niot dvor. Bondru~nata izgradba vo epohatana renesansata go dostignuva svojot procut. Drvenatakonstrukcija se ostava vidliva, a ispolnata od glina ili

72Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, od str.499 E. R.Wolf, R. Millen. Renesansa, str.226 Velike arhitekture svijeta, str.167 Grosse Bürgerbauten. Deutcher vergangenheit, od str.28

Sl.249. Lineburg, severna Germanija. Objekti gradeniod tula, XVI vek.

Sl.250. Jakob Volf. Pelerhaus, Nirnberg,1605. Izgled na atriumot.


O G

ERMANIJA

125

tula e malterisana i belo oboena. êstopati na takovna~in se podigani i gradski ku}i, kako {to e Gradskiotsovet vo Mihels{tad, od 1484 god. i Gradskiot sovet voAlsfeld (1512-16).

Gradskite soveti od cvrsta gradba, po~nuvaat da sepodigaat vo pogolem broj, po zgolemuvaweto i zboga-tuvaweto na gradskite naselbi. Postojat pove}e zna~ajniprimeri:

- Gradskiot sovet vo Rotenburg (1572) gi sodrìkarakteristi~nite izrazni elementi na germanskatarenesansa;

- Gradskiot sovet vo Bremen (1609-1614) spa|a vogrupata objekti, gradeni pod vlijanie na nizozemnataarhitektura. Fon Benthajm nego go pravi so gotskastruktura i so obilna renesansna plastika;

- Gradskiot sovet vo Augzburg (1614-1620), ElijasHol go ima napraveno so simetri~no re{enie, dve kulii so golema dvorana, koja vo sredinata ja nadvi{uvacelata zgrada.

Esnafskite zdruènija zapo~nuvaat pomasovno dase gradat so zgolemuvaweto na proizvodstvoto itrgovijata. Interesen primer pretstavuva esnafskiotdom vo Braun{vajg (1591) od Baltazar Kir{er. Tojsodrì individualna tvore~ka prerabotka na prene-senite italijanski idei vrz germanska po~va.

Arsenalite se gradeni za ~uvawe na oru`jeto nagra|anite, so koe go branat svoeto kneèvstvo. Popoz-nati se slednite:

- Arsenalot vo Gdawsk (1601-1605) na Antonis vanObbergen pretstavuva kulturen simbol na bogatite

gra|ani na preodot me|u dvata veka. Reljefnata dekora-cija na objektot ve}e izgleda kako negov integralen del;

- Arsenalot vo Augzburg (1602-1607) od Elijas Hol,ve}e pretstavuva odek na docnata italijanska renesansa.Poradi toa, na centralniot del od negovata fasadani{to ne e na svoeto mesto i nieden od zapo~natitepotezi ne e dovr{en. Nad vlezniot portal e smestenaskulpturata Arhangel Mihail (1603-1607) na HansRi~le.

Kneèvskite dvorci vo Germanija se odraz na mo}ta,materijalnata i duhovnata kultura na knezovite. Kakopova`ni od niv, moàt da se istaknat slednite dva:

- Dvorecot vo Hajdelberg, so korpusot na OtoHajnrih (1556-1559) e najinteresen za razvojot na ovojvid arhitektura vo Germanija. Formite, koi gi odrazu-vaat italijanskite, nizozemnite i germanskite arhi-tektonski motivi, vrz fasadata na objektot se soedinetivo edna celina;

Sl.251. Gradskiot sovet vo Mihels{tad, 1484.

Sl.252. Gradskiot sovet vo Rotenburg, 1572.

Sl.253. Elijas Hol. Gradskiot sovet vo Augzburg, 1614-20.

ARHITEKTURA

126

- Dvorecot vo Vismar (1553-1554) vo severnaGermanija pretstavuva osamena renesansna realizacijavo balti~kite krai{ta. Toj e izgraden od nizozemnitegraditeli Van Aken i Van Lira, pod vlijanie na ̂ ertozavo Pavija, {to osobeno e vidlivo vo reljefnatadekoracija.

Verskite objekti po~nuvaat da se gradat kon krajotna XVI vek, po smiruvaweto na verskite nemiri. Toga{,vo Germanija ve}e pristignuvaat i vlijanijata nadocnata renesansa od Italija. Najkarakteristi~enprimer od toj vid pretstavuva crkvata Sv. Mihail(Mihaelskirhe) vo Minhen (1583-1595). Kaj ovoj objekt,vo zna~ajna mera se prisutni gotskite elementi nafasadata, no enterierot e ve}e pod vlijanie na crkvataIl Xezu od Rim.

Na takov na~in, vo germanskata arhitekturapostepeno doa|a do pomiruvawe na gotskata tradicija inovite umetni~ki primeri. Gotskata arhitektura kojase streme{e vo viso~ina donekade se smiruva. Objektitedobivaat pogolemi masivni yidni povr{ini, koi seras~lenuvaat samo so oddelni plasti~ni akcenti.

Sl.254. Antonis van Obbergen. Golemiot arsenalvo Gdawsk, 1601-05.

Sl.255. Elijas Hol. Arsenalot vo Augzburg. Nad vlezot eskulpturata Arhangel Mihail, (1603-07) na Hans Ri~le.

Sl.256. Kneèviot dvorec vo Hajdelberg, kriloto na Oto Hajnrih, 1556-59.

Sl.257. Crkvata Sv. Mihail, Minhen, 1583-95.

127

A v s t r i j a

U{te vo 1278 god. Avstrija pa|a pod vlasta naHabsburgovcite, koi uspevaat da gi obedinat nejzinitekneèvstva.

Vo XVI vek, koga Avstrija e zagrozena od turskinapadi, ne se gradat pozna~ajni objekti. Vladetelitepretpo~itaat svoite rezidencii da gi gradat vo bogatatai rasko{na Praga, koja e vo nivni race. Op{to zemeno,graditelstvoto se razviva vo dve nasoki: gradsko idvorsko.*73

Dvorskata arhitektura, po èlba na vladetelot ivlastelinite se razviva so presaduvawe na italijanskiteformi i arhitektonski priodi. Za taa cel, povikani seda rabotat arhitektite od Italija i ju`na Germanija.Takov karakteristi~en primer e ubaviot dvor nazamokot Por~ija, {to vsu{nost e napraven kakoprerabotka na srednovekovniot zamok, zapo~nata vo 1527god.

Gra|anskata ku}a, osobeno vo zapadna Avstrija sekarakterizira so zbiena gradba vo niza, vo ramki nagradot-tvrdina. Zaradi dobivawe prostor, erkerite seprotegaat po celata viso~ina na objektot. Takov eprimerot so gradskite ku}i vo Insbruk od XVI vek.

Gradskata arhitektura vo Avstrija dobiva naci-onalen karakter so sozdavaweto na sopstven tipparlamentaren objekt, predviden za sobranija nastale{kite pretstavnici, nare~en landhaus.

Landhausot vo Linc (1564-1577) predizvikuvanajgolem interes vo odnos na ostanatite parlamentarniobjekti. Negovata osnova proizleguva od tradicio-nalnata struktura na gra|anskata ku}a, kade do atriumotse stignuva preku periferno postaveniot vlez. Tamu esmesten golemiot vestibil koj e pokrien so poluci-lindri~en svod. Atriumot so P+2 kata ima fasada sonacionalni osobenosti, no taa nema pilastri oddekorativen karakter. Stolpcite vo prizemjeto istolbovite na katovite imaat jasna konstruktivna uloga,

prifa}aj}i go direktno vrz sebe tovarot od arkadite.Vo sredinata na atriumot ima fontana, a nad ~etiri-agolniot skali{en prostor se izdiga saat-kula. Vlezotvo objektot e oblikuvan so ubav portal, kako varijacijana anti~ka triumfalna porta. Negovata kompozicija odcrven mermer se protega niz dve nivoa, ispaknati predmalterisanata fasada.

Gradskiot sovet vo Humboldskirhen od XVI vek, vovid na urbana poenta postaven e vo presekot na dve glavniulici. Masivniot kubus na objektot so strmen i visokkrov, vo prizemjeto e perforiran so arkadniot sistemna tremot. Kako osnoven akcent vo kompozicijata sejavuva silnata saat-kula, koja se gleda od site pristapniulici kon plo{tadot.

Ovoj skromen pridones na Avstrija vo razvojot narenesansnata arhitektura, vo sledniot period }eprerasne vo veli~estven barok.

73Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, od str.519

Sl.258. Zamokot Por~ija, [pital na Drava.Dvorot, zapo~nat 1527.

Sl.260. Landhaus voLinc, 1564-77. Osnovai izgled na severniotportal.

Sl.259. Gradskiku}i vo Insbruk,XVI vek.

ARHITEKTURA

RENESANSA V

O A

VSTR

IJA

128

P o l s k a

U{te kon krajot na XIV vek doa|a do obedinuvawena Polska i Latvija pod vlasta na Jageloncite. Vo takasozdadenata golema dràva egzistiraat oddelni vojvod-stva so sopstvena struktura i kultura.

Vo tekot na XVI vek polskata dràva dostignuvagolema mo}, taka {to gi pobeduva krstonoscite i giosloboduva svoite primorski gradovi. So razvojot naproizvodstvoto i trgovijata doa|a i do transformacijana kulturata. Po~nuvaat da se gradat niza umetni~kiobjekti vo duhot na humanizmot, kade {to formite naitalijanskata renesansa se primenuvaat paralelno sonacionalnite osobenosti izrazeni preku lokalnatagotika.

Naprednite op{testveni krugovi zapo~nuvaat davr{at crkovna reformacija, nao|aj}i poddr{ka vorealizmot na naukata, literaturata i umetnosta. Vopo~etokot na XVI vek, kralot Sigizmund I gi povikuvaitalijanskite majstori od Ungarija na rabota vo Polska,a so niv pristignuvaat i avtenti~nite renesansnikoncepcii.*74

Po sozdavaweto na unijata so Latvija, vo isto~nitedelovi na zemjata zapo~nuvaat da se gradat novi gradovi.Najzna~ajniot me|u niv e gradot Zamo{~, graden vo XVIi XVII vek od kralskiot kancelar Jan Zamojski. Gradote zamislen kako trgovski i odbranben centar na patotVar{ava - Qvov. Za negovata izgradba povikan earhitektot Bernardo Morando od Padova, kade {to se{koluva Jan Zamojski. Morando, planot na gradot gopravi so zrakasti tvrdini, so ortogonalen raster naulicite, eden pogolem i dva pomali trgovski plo{tadi.Glavno mesto vo urbanata struktura na naselbata imadvorecot na vojvodstvoto. Po zavr{uvaweto na izgrad-bata na naselbata, Zamo{~ stanuva edinstven kompletenrenesansen grad severno od Alpite.

Gradskite stanbeni objekti vo XVI vek se odliku-vaat so visoki {ilesti zavr{etoci, vrameni so mekooblikuvani elementi od dlabok reljef. Toj pristap, podvlijanie na Holandija {iroko se rasprostranuva vopribalti~koto krajbre`je na severna Evropa vo tekotna XVI vek. Karakteristi~en primer od toj vidarhitektura pretstavuva stanbenata zgrada vo Vroclav(1587-92). Poretki se stanbenite objekti postaveni napo{iroka lokacija i so pogolem broj prostorii okoluatriumot. Atriumite vo tie objekti se oblikuvani poprimerot na italijanskite, kako {to e poznatiot Domna dekanite vo Krakov od 1592 god.

74Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, od str.591 Arhitketura polska do polowy XIX wieku.

Sl.261. Bernardo Morando. Planot na gradot Zamo{~,1581-83 i izgled na ulicata so kulata na Gradskiot sovet,XVI i XVII vek.

Sl. 262. Stanbena zgrada vo Vroclav, 1587-92,restavrirana 1935.

RENESANSA V

O P

OLSKA

129

Zamocite i veleposedni~kite ku}i, poradi razvito-kot na ognenoto oru`je, namesto visoki odbranbeniyidovi dobivaat zemjani nasipi so bastioni. Vo tekotna XVI vek tie ve}e se gradat vo vid na dvorci.

Zamokot Vavel vo Krakov (kralski dvorec) od 1507-1536 god. e formiran so adaptacija i dogradba naprethodniot srednovekoven zamok. Na takov na~in, tojstanuva prva renesansna gradba so tolkav razmer nadvorod Italija. I pokraj nepravilnosta na lokacijata, senastojuva negovata osnova da dobie pravoagolna forma.Gradbata na zamokot se odviva pod rakovodstvo naitalijanskite arhitekti Fran~esko Florentini iBartolomeo Bere~i, za da bide zavr{en od Benedikt

Sandomeànin. Zamokot se nao|a na edno vozvi{uvawevo zakrivuvaweto na rekata Visla, taka {to imastrate{ka pozicija vo odnos na naselbata i komuni-kaciite. Fasadite kon atriumot na prizemjeto i naprviot kat nalikuvaat na gradbite od MikelocoMikeloci, dodeka na vtoriot kat tie imaat nacionalenkarakter so vitka linija, koja potsetuva na doma{natagotska tradicija.

Zamocite - rezidencii, kako prekrasni realizaciise gradeni kon krajot na XVI vek. Preku niv se iskaùvatipi~nata samobitnost na polskata renesansna arhitek-tura. Takov e zamokot vo Baranov (1592-1614), ~ii arkadikon atriumot, kako i portalite se napraveni so vidlivoumetni~ko majstorstvo.

Op{testvenite objekti najmnogu se zastapeni prekuadaptacija i dogradba na gradski soveti, koi dobivaatnov renesansen duh. Takov e Gradskiot sovet vo Poznaw(1550-60), {to go dograduva Xovani Kvadro. Kon stariotobjekt toj dodava nekolku sali, trikatna lo|a i agolnikuli.

Verskata arhitektura vo Polska nema golemirealizacii, tuku pogolem broj pomali objekti. Od

Sl. 263. Domot na dekanite, Krakov, 1592.

Sl.264. Florentini, Bere~i, Sandomeànin. Atriumot nazamokot Vavel, Krakov, 1507-36.

Sl. 265. Xovani Kvadro. Gradskiot sovet vo Poznaw, 1550-60.

ARHITEKTURA

RENESANSA V

O P

OLSKA

130

mnogubrojnite kapeli, najpoznata e kapelata naSigizmund I (1526-31) do srednovekovnata katedrala voVavel. Kapelata e izgradena od Bartolomeo Bere~iBartolomeo Bere~iBartolomeo Bere~iBartolomeo Bere~iBartolomeo Bere~i ipretstavuva naj~ist primer na italijanskata renesansavo Polska. Nejzinata originalnost moè u{te pove}eda se ceni, ako se znae deka vo istata godina e zapo~natai gradbata na kapelata Medi~i vo Firenca od Mikelan-xelo.

Jasnata, ìvopisna i radosna arhitektura napolskata renesansa, bila arhitektura na napredniteop{testveni sloevi. Feudalnata reakcija, vo sojuz sokontrareformacijata, kon krajot na XVI vek, a osobenovo tekot na XVII vek, }e go ovozmoì navleguvaweto nabarokot vo Polska.

R u s i j a

Po isteruvaweto na Mongolcite i obedinuvawetona Rusija, se razviva zanaet~istvoto i trgovijata.Gradovite zakrepnuvaat i po~nuvaat da se gradat objekti,koi ja izrazuvaat kulturata i bogatstvoto na nivnitegra|ani. Se vospostavuvaat trgovski i politi~ki vrskiso Italija, taka {to oddelni arhitekti doa|aat narabota vo Rusija.

Avtenti~nata renesansna arhitektura vo Rusija esozdadena so integracija na doma{nata arhitektonskatradicija, zastapena vo strukturata na objektite i

italijanskite motivi vo nivnoto oblikuvawe. Sredi{tena graditelskata aktivnost stanuva glavniot gradMoskva i negoviot Kremq. Tamu, po pora~ka na carotIvan III, rabotat italijanski majstori, koi se prispo-sobuvaat na doma{nata tradicija, vnesuvaj}i samoizvesni novi motivi vo oblikuvaweto na objektite.Najzna~ajni se trite soborni crkvi, izgradeni voKremq.*75

Uspenskiot sobor (1475-79) od dvorskiot arhitektAristotel Fioravanti e graden so tradicionalenvizantisko-aziski izraz, no profilacijata e itali-janska, so jonski pilastri. Vo vnatre{nosta na objektot,najgolemo vnimanie privlekuva ikonostasot, obrabotenso bogata pozlatena profilacija od renesansni idoma{ni dekorativni motivi.

Blagove{tenskiot sobor (1484-89) od milanskitearhitekti Pjetro Solari i Alevizio Novi ima portalvo duh na severnoitalijanskata renesansa.

Arhangelskiot sobor (1505-08) od Alevizio Novi egraden so spoj na vizantisko-renesansen stil i sokorintski kapiteli vo duh na ranata renesansa.

Crkvata Rizpoloènija (1484-85) e izgradena vosostav na mitropolijata, od strana na pÄskovski majstori.Nejzinata struktura ima doma{en vizantisko-aziskikarakter, so renesansna profilacija vo vid na itali-jansko vlijanie.

Granovitaja palata (1487-89) e podignata od itali-janskite majstori Marko i Pjetro Solari. Objektotvlegol vo sostav na sloèniot ansambl od carski palatii sluèl za sve~ena prestolna dvorana. Imeto go dobil

Sl. 266. Bartolomeo Bere~i. Kapelata na Sigizmund I do srednovekovnata katedrala vo zamokot Vavel,

Krakov, 1526-31.

Sl. 267. Kremq, situacija: 23. Uspenski sobor, 24. Blagove{-tenski sobor, 25. Arhangelski sobor, 26. crkva Rispoloènija,27. Granovitaja palata, 28. kambanarijata Ivan Veliki.

75Podetalno vo Pam®tniki iskustva Sovetskogo So¥za, Moskva i PodmoskovÝe

RENESANSA V

O P

OLSKA

131

vo soglasnost so specifi~nata obrabotka na granitniotrusti~en yid. Po poàrot vo 1682 god. gornite delovina objektot donekade se izmeneti, pri {to biforalniteotvori so {ilesti zavr{etoci se zameneti so pravoa-golni otvori, so silno istaknata ramka od dekorativniangaìrani koloni.

Na takov na~in, novata ruska arhitektura, ostanu-vaj}i vo su{tina specifi~na i narodna, vo izvesna meragi prifa}a samo italijanskite motivi. Ovoj arhitek-tonski pravec }e bide prekinat so pojavata na doma{ni-te arhitekti, koi razvojot na ruskata arhitektura gosvrtuvaat vo tradicionalna nasoka. Sepak, itali-

Sl. 268. Fioraventi. Uspenski sobor, Kremq, Moskva, 1475-79

Sl. 269. Alevizio Novi. Arhangelski sobor, Kremq, Moskva, 1505-08.

Sl.270. Marko Rufi i Pjetro Solari. Granovitaja palata,(desno), Moskva, Kremq, 1481-91. Levo e

Blagove{tenskiot sobor, 1484-89.

Sl.271. Barma i Postnik Jakovlevi. CrkvataSv. Vasilie Blaèni, Moskva, 1550-60. .

ARHITEKTURA

132

janskata profilacija vrz objektite }e bide i ponatamuprisutna.

Crkvata Vasilie Blaèni na Crveniot plo{tad voMoskva (1550-60) od arhitektite Barma i PostnikJakovlevi e gradena so naglasena rusko-vizantisko-ermenska struktura, a so motivi na ranata renesansa.Objektot e podignat vo ~est na osloboduvaweto na gradotKazan od strana na Ivan Veliki i vo ~est na padnatiteborci vo taa bitka. Vo sostav na noviot objekt vleguvai postarata Troicka crkva, zavr{ena vo 1553 god. So toa,crkvata dobiva osum kapeli rasporedeni okolu central-noto jadro, kako osnova na nepovtorlivata prostornaplastika, sozdadena od devet ìvopisni kubusi.

Kambanarijata Ivan Veliki vo Kremq e povrzanaso imiwata na dvajca golemi ruski vladeteli. Prvatafaza na objektot e izgradena od 1505 do 1508 god. odarhitektot Marko Bon, a po naredba na carot IvanVeliki, so cel da se postavat golem broj kambani.Objektot e nadgraden vo 1600 god. po naredba na carotBoris Godunov. So toa, kulata dobiva viso~ina od 81 m,a celata crkva-kambanarija sodrì 35 kambani.

Vo slednite 100 god. se izgradeni i pove}e manas-tirski crkvi vo okolinata na Moskva, vo stil naprethodnite.

D a l m a c i j aD a l m a c i j aD a l m a c i j aD a l m a c i j aD a l m a c i j a

Humanizmot i renesansata, so site svoi pozitivnikarakteristiki, u{te vo vtorata polovina na XV vekod Italija pristiguva vo Dalmacija. Golem del oddalmatinskoto krajbre`je, toga{ e vo sostav na Mle-ta~kata Republika, so glaven grad Venecija. Edinstveno,Dubrovni~koto kneèvstvo podolgo vreme ostanuvarelativno slobodno. Ostanatite delovi na BalkanskiotPoluostrov ili bile vo sostav na Avstro-Ungarija, ilipak ve}e se padnati pod tursko ropstvo, so {to nivniotop{testven i kulturen razvoj dolgo vreme }e stagnira.

Pod mleta~ka uprava, primorskite gradovi stanu-vaat sedi{ta na trgovci i brodosopstvenici, so ~ijapomo{ go zgolemuvaat svoeto bogatstvo. Taka, se javuvapotrebata od izgradba na: plo{tadi, lo|i, palati,letnikovci, pa i crkvi. Poradi opasnosta od turskitenapadi se obnovuvaat i pro{iruvaat gradskite tvrdini.Pokraj pristignatite majstori od Venecija i severnaItalija, nabrgu i doma{nite majstori steknuvaat golemugled. Nekoi od niv, svojata graditelska dejnost uspe{no}e ja prodolàt i vo Italija, kako na primer JurajDalmatinac i Lu~ano Laurana.*76

Sl. 272. Kambanarijata Ivan Veliki, Kremq, Moskva,zapo~nata 1505-08 od Marko Bon, a dovr{ena 1600,

po naredba na Boris Godunov.

Sl.273. Planot na Dubrovnik, oformen vo XV i XVIvek, pogled na gradot denes.


O R

USIJA

133

Dubrovni~kite tvrdini, vo vtorata polovina na XVvek zapo~nuva da gi zajaknuva Mikeloco Mikeloci, noovaa golema rabota }e ja dovr{at doma{ni majstori.Prisustvoto na Mikeloci se koristi da napravi proektza prepravka na Kneèviot dvor vo Dubrovnik, 1462 god.Tokmu toga{ se slu~uva vtorata golema eksplozija namagacinot za barut vo Kneèviot dvor, koja uni{tuvadobar del od objektot, {to be{e izgraden vo prethodniotperiod od Onufrio dela Kava..... Bidej}i Mikeloci nemada se zadrì mnogu vo Dubrovnik, izvedbata na objektotmu ja prepu{ta na Salvio da Mikele, vo sorabotka sodoma{nite majstori. Od prethodniot gotski objektza~uvan e samo delot kon ulicata, dodeka uli~niot treme obnoven vo renesansen stil. Negovata arkada esostavena od serija ubavi kapiteli i arhivolti.Atriumot na objektot nalikuva na atriumite oditalijanskite palati, so trem i galerija i so slobodenskali{en krak, postaven pokraj ednata strana odatriumot.

Kova~nicata na pari - Divona (palatata Sponza) voDubrovnik e izgradena vo 1485 godina, no e prepravana

od 1516-20 god. spored modelot na Paskoje Mili~evi}.Na nejzinata uli~na fasada se javuva kombinacija narenesansen stil vo prizemjeto i vtoriot kat so gotskina prviot.

Krstilnicata do katedralata vo Trogir, 1467 god.ja gradi doma{niot majstor Andrija Ale{i. Iako vonea ima me{awe na gotski i renesansen stil, sepak voenterierot renesansata bogato preovladuva. Me{awe-to na gotski i renesansen stil vrz isti objekti se dolì,pred sî, na dolgotrajnoto gradewe poradi nedostig nasredstva, ili, pak, na zadrùvaweto na starite delovipri adaptacijata na objektite. Namernoto me{awe nastilovite e mnogu retko.

Katedralata vo [ibenik zapo~nata e da se gradi vo1431 god. vo gotski stil od strana na venecijanski

76Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, od str.545 Renesansa u Hrvatskoj i Sloveniji, umetnost na tlu Jugoslavije

Sl.274. Dubrovni~kite tvrdini, zapo~nal da gi zajaknuvaMikeloci vo vtorata polovina na XV vek.

Sl. 275. Kneèviot dvor vo Dubrovnik, prepravan vo vtoratapolovina na XV vek, od Salvio da Mikele,

spored proektot na Mikeloci.

Sl.276. Kova~nicata na pari Divona (palata Sponza), izgradena1485, prepravana 1516-20, spored modelot na Paskoe Mili~evi}.

Sl.277. Juraj Dalmatinac i Nikola Firentinac. Katedralatavo [ibenik, 1431-1505. Zad nea e Gradskiot sovet

ARHITEKTURA

RENESANSA V

O D

ALMACIJA

134

majstori. Najgolem pridones vo nejzinata izgradba davaJuraj Dalmatinac, rabotej}i vrz nea 30 godini. Iako ovaakatedrala ima srednovekovna koncepcija, sporedarhitektonskite elementi i obrabotka pretstavuvaremek-delo na renesansata vo Dalmacija. Nea }e jadovr{i majstorot Nikola Firentinac vo noviot stilod 1477-1505 god. Objektot ima bazilikalno re{enie sokupola, ~ij pokriv e napraven od kameni plo~i vrz rebra,koi istovremeno se i tavan i pokriva~. Takviot, sosemaneobi~en pristap za Evropa e ovozmoèn od kvali-tetniot kamen i povolnite klimatski uslovi. Zapadnatafasada na objektot zavr{uva so la~ni ivici, {to }epretstavuva inspiracija za oblikuvawe na pove}e crkvivo Dalmacija.

Crkvata Sv. Spas vo Dubrovnik e izgradena vo 1520god. od majstorot Petar Andriji}, pokraj golemata~e{ma podignata vo prethodniot period od Onufriodela Kava.

Gradskata kapija (Porta tera ferma) vo Zadar enapravena za odbrana na pristapot od kopnoto. Nea japroektira Mikele Sanmikeli vo 1537 godina, a }e jaizvede negoviot vnuk Xirolamo Sanmikeli vo zrelrimsko-toskanski renesansen stil vo 1543 god.

Crkvata Sv. Marija vo Zadar, {to e izgradena voromansko-gotski stil, zapo~nuva da se rekonstruira vorenesansata, no toj zafat }e zavr{i vo vremeto nabarokot. Polukru`nite frontoni na zapadnata fasadaukaùvaat na direktno vlijanie na venecijanskatarenesansna arhitektura. Kako nejzini graditeli sespomenuvaat: Nikola od Kor~ula, Ruda~i} i Vita~i}.

Gradskata lo|a vo Hvar e izgradena vo visokarenesansa na mestoto na prethodnata lo|a, {to postoelau{te vo XIII vek. Taa ima prizemje so kompleten venec ibalustradi nad nego, koi se nao|aat i na parapetot voprizemjeto.

Katedralata vo Hvar (1520-55) e eden od najubaviteobjekti na XVI vek vo Dalmacija. Toj e izgraden sokarakteristi~en spoj na renesansni i srednovekovniformi. Segmentniot fronton na zapadnata fasada iras~lenuvaweto na kambanarijata ukaùvaat na severno-

italijansko vlijanie. Objektot e izgraden sporedproektot na Nikola Karli}.

Gradskiot sovet vo [ibenik (1532-42) pretstavuvatipi~en objekt na visokata renesansa, so arkaden sistemvo tremot i arhitraven sistem na galerijata. Objektote izveden so prefineta ednostavna profilacija nafasadnite elementi. Sega{na sostojba na objektotpretstavuva negova rekonstrukcija po urivaweto zavreme na II svetska vojna.

Gra|anskata arhitektura, vo vid na monumentalniku}i ili "letnikovci" gradena e re~isi vo sitedalmatinski naselbi. Sepak, do najgolem izraz taa doa|avo Dubrovnik i vo negovata okolina, {to e ovozmoènood negoviot sloboden razvoj. Od pogolemiot broj takviobjekti, so svoite osobenosti posebno se istaknuvaPalatata Sko~ibuh vo Dubrovnik, koja e izgradena vo1550 god. Taa ima P+2 kata so dlaboka renesansnaprofilacija okolu prozorskite otvori na glavnatafasada.*77

Dvorcite - letnikovci se gradeni vo blizinata naDubrovnik, vo mesnostite: Lapad, Gru`, Boninovo ipokraj Rijeka Dubrova~ka. Tie imaat simetri~nore{enie na osnovata i fasadata, so vestibil vo

Sl.278. Gradskata lo|a vo Hvar, podignata po 1571. 77Podetalno vo Ivan M. Zdravkovi¢, Dubrova~ki dvorci

Sl.279. Palatata Sko~ibuh, Dubrovnik, 1550.


O D

ALMACIJA

135

prizemjeto i salon na katot, nare~en kamara duboka.Vestibilot i salonot, na fasadata se istaknuvaat vo vidna trem i lo|a. Objektite se smesteni pokraj morskiotbreg i se zaobikoleni so mali ubavi parkovi.

Dvorecot Sko~ibuh (1574-88) vo Boninovo imatipi~no re{enie na osnovata i fasadata so P+1 kat. Toje smesten vo malo parkovsko re{enie na dve terasi,povrzani so dvokraki skali pokraj ogradnite yidovi.Vedna{ do dvorecot e smestena i mala kapela.

Dvorecot na Sorko~evi} vo Lapad e izgraden vo 1521godina, pod vlijanie na gotskata tradicija vo obliku-vaweto. Vo negovi ramki se izgradeni i pomo{niprostorii za ~uvawe na ribarska oprema i eden bazen zaribnik.

Dvorecot Sorko~evi} vo Gru`, nare~en VilaNatali e so pomali dimenzii, no so naglaseni renesan-sni elementi vo oblikuvaweto.

Vo kontinentalna Hrvatska i Slovenija se razvivane{to porazli~na i poskromna renesansna arhitekturaod onaa vo Dalmacija. Sepak, i taa gi sodrì zaedni~kiteop{ti crti na renesansnata arhitektura: jasna iednostavna kompozicija i fasadna obrabotka, prefi-neti reljefi i detali, ne`na profilacija i dinami~nakonstrukcija.

Sl.280.1. Dvorecot Sorko~evi} na Lapad, kaj Dubrovnik,1521. Situacija i izgled od dvorot.

ARHITEKTURA

RENESANSA V

O D

ALMACIJA

Sl.280. Dvorecot Sko~ibuh vo Boninovo, kajDubrovnik, 1547-88. Osnova (gore)i izgled (dolu).

136

B. SLIKARSTVOTO I SKULPTURATA

Poznato e deka vo XV vek, osven Italija re~isi celaEvropa se nao|a pod silno vlijanie na gotikata, odnosnona nejziniot internacionalen stil, koj sepak dozvoluvaregionalni varijanti vo arhitekturata, skulpturata islikarstvoto. Vo tekot na XV vek slikarstvoto po~nuvapostepeno da se osloboduva od zlatnata zadnina,

dvièj}i se kon realisti~koto prikaùvawe. Novataumetnost so humanisti~ki duh najmnogu }e se pro{irivo Nizozemje, Francija, [panija i Germanija. Posebnozna~ewe ima nizozemnoto slikarstvo, koe se razvivaparalelno i nezavisno od Italija, so svoi posebnikarakteristiki.

N i z o z e m j e

Vo vremeto na XV i XVI vek, Nizozemje e nare~enateritorijata {to denes ja zafa}aat Holandija i Belgija,a na koja se zboruvaat flamanskiot i francuskiot jazik.Vo 1441 god. doa|a do obedinuvawe na ovie teritorii podvlasta na burgundiskiot dvor. So toa se sozdavaat usloviza pojava na edna kompaktna umetni~ka {kola so svoispecifi~ni osobenosti. Tie osobenosti moàt rezimi-rano da se pretstavat na sledniot na~in:

- slikarstvoto ja upotrebuva izvornata tehnika na masleni boi, koja od nego ja prezemaat i italijanskite majstori;

- likovnata umetnost izniknuva od ukrasuvaweto na knigite so minijaturni dekoracii;

- ne se upotrebuva idealizirawe na ~ove~kiot lik;- sekojdnevniot ̀ ivot se prikaùva realisti~ki, pa

duri i naturalisti~ki;- koloritot e mra~en i teòk, sli~no kako i

vla`nata klima;- prisutno e golemo detalizirawe, taka {to se gubat

zakonite na kompozicijata, a- harmonijata e zameneta so upotrebata na beskrajni

zapletkani detali;- osvetlenieto doa|a bo~no, so blago nijansirawe

na svetlo-temniot kolorit;- kompoziciite se praveni so silno naglasena

perspektiva;- formatot na slikite e mal i tie naj~esto se

{tafelajni;- temite najmnogu se od sekojdnevniot ̀ ivot, dodeka

religioznite se pomalku zastapeni;- meceni na umetnosta najprvin se trgovcite i zana-

et~iite, a potoa dvorot, vlastelinite i crkvata.Bidej}i nizozemnoto slikarstvo se razviva relativ-

no samostojno, toa ima izvesno vlijanie od doma{natadocna gotika i sosema slabo italijansko vlijanie. Setotoa se dokaùva so ve}e nabroenite karakteristiki. Vorazvojot na nizozemnoto slikarstvoto, moàt da serazlikuvaat tri osnovni periodi:

- do 1420 god. koga rabotat predvesnicite na renesansata,

- od 1420 god. do po~etokot na XVI vek se razviva staronizozemnata {kola, nare~ena i docnagotika,

- vo tek na XVI vek slikarite rabotat vo jasen visokorenesansen stil.

Predvesnici

Za predvesnicite na renesansnoto slikarstvo voNizozemjeto ne postoi dovolno izvoren materijal, taka{to nekoi od niv pretstavuvaat zagado~ni ili legen-darni li~nosti.

BRA]ATA OD LIMBURG ne e poznato koga serodeni, no se znae deka site trojca vo 1416 god. ve}e seumreni. Vo nivnoto slikarstvo postepeno se napu{tazlatnata zadnina i gotikata, taka {to po pora~ka naburgundiskiot vojvoda po~nuvaat da rabotat vo renesan-sen stil. Za toa svedo~i slikata Mesecot maj od mnogubogatite vremiwa na vojvodata De Beri.

MAJSTOROT OD FLEMAL pretstavuva legen-darna li~nost, koj sebe se narekuva Robert Kampen, a zakoj se pretpostavuva deka vsu{nost e mladiot Roè vander Vajden, ili pak negoviot u~itel. Negovi najpoznatisliki se:

- Bogorodica so Hristos pred kamin,- Blagove{tenie, so naglasen izraz na licata, i- slikite od oltarot vo Merod, od koi posebno

vnimanie privlekuva kompozicijata Sv. Josif drvodelec.

Sl.281. Bra}ata od Limburg. Mesecot maj od mnogu bogatitevremiwa na vojvodata De Beri. Muzej Kondé, [antijí.

SLIKARSTVO I SKULPTURARENESANSA V

O N

IZO

ZEMJE

137

So slikarstvoto na majstorot od Flemal zapo~nuvarazvojot na nizozemnata portretna umetnost, so koja }ebidat opfateni site sloevi na op{testvoto. Po~etnitenapori vo taa nasoka se prikaàni vo negoviot Portretna nepoznat ~ovek.*78

Staronizozemna {kola

BRA]ATA HUBERT I JAN VAN AJK pravat re{i-telen ~ekor kon napredokot na nizozemnoto slikarstvo.Toa osobeno se odnesuva na pomladiot Jan van Ajk (1390-1441), koj raboti od 1422 do 1441 god. Prekunegovite dela, nizozemnoto slikarstvo stanuva poznatovo Italija, [panija i vo Germanija. Jan van Ajkzapo~nuva da raboti kako minijaturist, no u{te toga{

ja upotrebuva perspektivnata dlabo~ina. . . . . Negovinajpoznati ostvaruvawa se:

- Bogorodica na kancelarot Rolen, {to ima virtu-ozno obrabotena zadnina so dlabo~inska perspektiva.Likovite i materijata se realno pretstaveni soprisustvo na verski simbolizam, kade Hristos goblagoslovuva "gre{niot" kancelar;

- Arnolfini so èna mu, pretstavuva remek-delopo malogra|anska pora~ka. Osvetlenieto na slikata ebo~no, a detalite se naglaseni. Celosna novinapretstavuva "tridimenzionalnoto" prikaùvawe naprostorot so pomo{ na ogledaloto na yidot, vo koe epretstaven i nevidliviot prostor na kompozicijata;

Sl.282. Majstorot od Fremal. Bogorodica so Hristospred kamin, fragment, vtora ~etvrtina na XV vek.Nacionalna galerija vo London.

Sl.283. Majstorot od Fremal. Blagove{tenie, 1425-28.Tabla, 63 h 64 cm. Metropoliten muzej, Wujork.

78Vidi Peter i Linda Murray. Umetnost renesanse, str.67-80

Sl.284. Jan van Ajk. Bogorodica na kancelarot Rolen, 1435. Maslo na tabla, 62 h 66 cm. Luvr, Pariz.

Sl.285. Jan van Ajk. Arnolfini so èna mu, 1434. Slika natabla, 62 h 83 cm. Nacionalna galerija, London.

SLIKARSTVO I SKULPTURA

RENESANSA V

O N

IZO

ZEMJE

138

- Poliptihot Oboàvawe na jagneto od Ganskiotoltar vo katedralata Sv. Bavon pretstavuva remek-delona nizozemnoto slikarstvo. Nego po~nuva da go rabotiHubert, a po negovata smrt (1426) go dovr{uva pomladiotbrat Jan van Ajk vo 1432 god. Na desniot del od polip-tihot se pretstaveni svetite vojnici, a na leviotsvetite isposnici, koi mu se poklonuvaat na svetotojagne, {to se nao|a vo sredinata na kompozicijata. Vozatvorena polo`ba vrz poliptihot se prestaveniBlagove{tenie i Adam i Eva, no bez prisustvo nasenzualnost.*79

Jan van Ajk so svojata prosvetenost i so svojataumetnost stanal poznat i nadvor od Nizozemjeto, taka{to e postaven za ambasador vo [panija.

RO@E VAN DER VAJDEN (1400-1464) e umetnik,koj tehnikata na slikawe ja prisposobuva kon temata.Na negovite sliki e prisutna potopla i po~uvstvitelnaatmosfera od onaa na bra}ata Hubert i Jan van Ajk.

Simnuvaweto od krstot pretstavuva ve{to organi-zirana monumentalna kompozicija, na koja figuritereljefno se istaknuvaat pred namerno poednostavenatazadnina, a likovite imaat silno izrazeni ~uvstva.Takviot na~in na prikaùvawe }e izvr{i golemovlijanie vrz idnite generacii slikari vo Nizozemjeto.

Osven verska tematika, Roè van der Vajden rabotii portreti, od koi najpoznat e portretot na AntoánBurgundiski, so {to se dokaùva internacionalnataslava na majstorot.*80

DIRK BUTS (1415-75) najmnogu raboti portreti ispa|a vo grupata slikari koi ja komercijaliziraatumetnosta na Roè van der Vajden. Tie ne baraat noviizrazni sredstva vo umetnosta, tuku slikaat na sli~enna~in kako i golemiot majstor. Takov karakteristi~enprimer pretstavuva slikata Portret na ma` vo crveno.

HUGO VAN DER HUS (1440-1482) vo svoeto slikar-stvo postepeno zapo~nuva so napu{tawe na detali-ziraweto na elementite, pri {to se ~uvstvuva tenden-cija za prikaùvawe na goleminata, silata i dvièweto.Ovoj talentiran slikar pri krajot na svojot ìvotzapa|a vo te{ka religiozna melanholija, taka {to svojotìvot go zavr{uva vo du{evno rastrojstvo. Negovite naj-poznati kompozicii se nao|aat na oltarskiot triptihPortinari, od koi najgolemo vnimanie privlekuvaPoklonenieto na ~obanite. Likovite na ~obanite semnogu realno pretstaveni, so nivnata selska qubopit-nost. Od sprotivnata strana se pretstaveni donatorite,so nivnata rasko{na obleka. Vo zatvorena polo`ba vrzkrilata na poliptihot pretstavena e kompozicijataBlagove{tenie.

Sl.286. Hubert i Jan van Ajk.Ganskiot oltar, 1432, centralen delod poliptihot Oboàvawe na jagneto.Maslo na tabla 135 h 242 cm.Katedrala Sv. Bavon.

Sl.287. Roè van der Vajden.Simnuvawe od krst, okolu 1440.

Slika na tabla, 220 h 62 cm.Prado, Madrid.

Sl.288. Roè van derVajden. Portret na

Antoán Burgundiski.Tabla, 39 h 28,5 cm.

Kralski muzej naubavite umetnosti,

Brisel.

79Podetalno vo L’opera completa dei Van Eyck80Vidi E. R.Wolf, R. Millen. Renesansa, str.16681Podetalno vo L’opera completa di Memling

139

HANS MEMLING (1430/40-1494) e u~enik na Roèvan der Vajden, koj go prodolùva deloto na u~itelot.Negovite najpoznati sliki se od ciklusot za ìvototna sv. Ursula, razmesteni na istoimeniot relikvariumvo Bri`. Toj go pretstavuva ìvotot na sv. Ursula nasli~en na~in, kako {to gi pretstavuva vo istoto vremesvoite kompozicii Vitore Karpa~o vo Venecija. HansMemling se istaknuva isto taka i kako portretist, pri{to go dolovuva individualniot karakter na li~nos-tite. Negova najpoznata slika na taa tema e Portretotna eden ma` so medal.*81

Sl.289. Hugo van der Hus. Triptih Portinari, 1476-78,centralna tabla so Poklonenie na ~obanite. Maslo na

tabla, 253 h 304 cm. Ufici, Firenca.Sl.290. Hans Memling. Relikvarium na sv. Ursula, 1489.

Maslo na tabla. Muzej Hans Memling, Bri`.

Sl.291. Jeronim Bo{. Triptih Deli-zie, 1503-04. Gradina na zadovol-stvata; vo sredinata Setilni zado-volstva, levo Rajot i Sozdavaweto naAdam, desno Pekolot. Maslo natabla, 195 h 220 cm. Prado, Madrid.

JERONIM BO[ (1450-1516)

Bez nikakov preod, po prethodnite umetnici, voslikarstvoto na Jeronim Bo{ odedna{ se pojavuva ednamorbidno-lakrdiska vizija zasvetot, pretstavena na samo nemusvojstven na~in. Poradi toa,~estopati toj se smeta za najkre-ativen i najimaginativen slikarvo celata istorija. Negovoto

slikarstvo se dviì od naturalizam, preku asocijacii,pa sî do ~ista fantazija. Vo nekoi svoi dela, nafantasti~en na~in gi ilustrira narodnite pogovorki.Za da se opi{e sodrìnata na samo edna od negovitesliki, potrebno e mnogu vreme, a umetni~kite karak-teristiki na tie sliki zasluùvaat isto tolkavovnimanie. Moè da se kaè deka vo delata na JeronimBo{ se javuva eden vid sinteza na isprevrten svet. Me|unegovite mnogubrojni dela, posebno vnimanie zaslu-ùvaat:

- Triptihot Delizie (Madrid), kade {to e nasli-kana negovata najpoznata kompozicija Gradina na zado-volstvata, pri {to vo sredinata e delot so Setilnitezadovolstva , levo e delot so Rajot i Sozdavaweto naAdam , a desno se nao|a Pekolot;


RENESANSA V

O N

IZO

ZEMJE

140

- Triptihot Fieno (Madrid), kade {to se nao|apoznatata kompozicija Torbar;

- Brodot na budalite, so prodlabo~ena psiholo{kastudija na likovite;

- Kompozicijata I sette peccati campiteli, kade se nao|atondoto Pekol, so fantasti~ni sceni od zamislenotove~no ma~ili{te, itn.

Jeronim Bo{ ima izraboteno i golem broj oddelnidela i fantasti~ni kompozicii, kako {to se triptihotTentacioni {to se nao|a vo Nacionalniot muzej nastarite umetnosti vo Lisabon i triptihot nare~enStra{niot sud od Viena, {to se nao|a vo Akademijatana ubavite umetnosti vo Viena.*82

Visoka renesansa

Visokata renesansa vo nizozemnoto slikarstvo traeod po~etokot do krajot na XVI vek i obiluva so golembroj talentirani slikari. Kako vrska so prethodniotperiod se javuva tvore{tvoto na slikarot KventinMetsis (1465-1530), koj vo 1515 god. vo Anvers se sre}avaso poznatite slikari od toj period. Vo negovoto delopreovladuva prikaùvaweto na sekojdnevniot ̀ ivot soizvesna sklonost kon satira. Takva e negovata slikaMenuva~ot na pari i èna mu. Vo ovaa slika, kako i vodelata na ostanatite majstori od toj period zapo~nuvada se ~uvstvuva pogolemo italijansko vlijanie.

Sl.292. Jeronim Bo{. Triptih Fieno, 1500-02, fragmentTorbar. Maslo na tabla, viso~ina 45 cm. Prado, Madrid.

Sl.293. Metsis. Menuva~ot na pari i èna mu, 1514.Tabla, 68 h 71 cm. Luvr, Pariz.

82Podetalno vo L’opera completa di Bosch Sl.294. Piter Brojgel. Zimski lov, 1505. Maslo na tabla,117 h 162 cm. Umetni~ko-istoriski muzej, Viena.83Podetalno vo L’opera completa di Bruegel

PITER BROJGEL (1526/30-69)

Piter Brojgel e najpoznatiot nizozemen slikar odXVI vek. Interesno e {to toj nema da potpadne poditalijansko vlijanie, iako odi na studisko patuvawe nizApeniniskiot Poluostrov. Vo negovoto slikarstvodominiraat nadrealisti~kite i alegoriskite sceni, vokoi pove}e e naglasena satirata, otkolku fantazijata.Na toj na~in negovoto slikarstvo dopira duri donaturalizmot. Svojata okolina, ~estopati toj janabquduva od pti~ja perspektiva, so {to ovozmoùvaramnopravno prikaùvawe na likovite od predniot i


O N

IZO

ZEMJE

141

od zadniot plan na kompozicijata. Vakvoto iskustvo naPiter Brojgel, za vreme na barokot }e go primeni iRubens, koj poseduva cela kolekcija na sliki od PiterBrojgel.

Moè da se kaè deka Piter Brojgel e posledniotslikar na kompaktnata nizozemna {kola, bidej}i zemjatapodocna verski }e se podeli na dva dela: katoli~ki iprotestantski. Od tvore{tvoto na Piter Brojgel bilezaneseni golem broj pomladi slikari, koi ne samo {togo poddrùvaat negovoto slikarstvo, tuku ~estopati igo imitiraat. Me|u niv se nao|a i sinot na majstorot.Tvore~kiot opus na Piter Brojgel e mnogu golem, taka{to te{ko e da se izbere mal broj karakteristi~niostvaruvawa. Sekako deka vo eden kratok pregled, nemoàt da se izbegnat negovite sledni kompozicii:

- Zimski lov, so superrealisti~ko prikaùvawe na atmosferata na sredinata,

Sl.296. Brojgel od Velur. Pehar so nakit, 1618. Muzej na starite umetnosti, Brisel.

Sl.295. Piter Brojgel. Zemja Dembelija, 1567. Maslo na tabla. Stara pinakoteka, Minhen.

- Selska svadba, so bogat kolorit i analiza na ~ove~kite odnesuvawa,

- Slep vodi slepci, so dlaboka psiholo{ka studija na ~ove~kata tragedija,

- Zemja dembelija, so golema doza na satiri~en tretman, i

- @etva, so prekrasna pretstava na bogatstvoto na zemjata.*83

Majstorstvoto vo slikaweto, Piter Brojgel goprenesuva i na svoite dva sina, od koi popoznat e JanJanJanJanJanBrojgelBrojgelBrojgelBrojgelBrojgel (1568-1625), nare~en Brojgel od velur, poradisvojata karakteristi~na paleta. Negoviot kolorit seodlikuva so mek svilenkast sjaj, {to se vpiva vomaterijata. Takvata paleta toj ja razviva vo kontinuitet,od mrtvite prirodi do pejzaìte, kako {to se: Pehar sonakit, Raj, ili pak, Bitkata na Arabela.

[ p a n i j a

Vo [panija e dosta silna srednovekovnata tradi-cija, pa zatoa nejzinoto slikarstvo se nao|a pod golemovlijanie na katoli~kata crkva, potpomognata odstrogata inkvizicija. Za postepenoto osloboduvawe odsrednovekovnite vlijanija najmnogu pridonesuvaatumetnicite koi doa|aat od Flandrija i Italija. Votekot na XVI vek, Flandrija e pod vlasta na Karlo V ina negoviot sin Filip II. Filip II se voodu{evuva odslikarstvoto na Bo{, taka {to sozdava kolekcija odnegovite dela. Nizozemniot slikar Jan van Ajk ediplomatski pretstavnik vo [panija, so {to i toj }eizvr{i vlijanie vrz {panskoto slikarstvo. Sepak, odsite niv najgolemo vlijanie vr{i umetnikot AntonisMor.

ANTONIS MOR (1517/21-1576/77), vo [panijadoa|a od Utreht i e nare~en Antonio Moro. Vo 1549 god.vo Brisel, so posredstvo na vojvodata od Alba, toj sezapoznava so {panskiot kral i e upaten na rabota vo[panija. Prethodno, Antonis Mor patuva za Londonkade se zapoznava so portretite na Hans Holbajn, taka{to pod nivno vlijanie, toj }e se razvie vo eden odnajpoznatite portretisti na site vremiwa i }e stanetvorec na {panskoto portretno slikarstvo. Negovonajzna~ajno delo od toj vid e Portretot na vojvodata odAlba, {to go pretstavuva zapovednikot na Flandrija,so negoviot seriozen, mra~en, potresen i krvavkarakter. Na sli~en na~in go ima pretstaveno iportretot na Viliem Oranski (slika vrz drvo).


RENESANSA V

O N

IZO

ZEMJE

142

Vo XVI vek, {panskoto slikarstvo se nao|a podvlijanie na italijanskiot manirizam i holandskiotrealizam. Za vreme na izgradbata na dvorecot Eskorijal,vo Madrid doa|aat pove}e italijanski slikari koivr{at zasileno vlijanie vrz doma{nite tvorci. Odgolemiot broj doma{ni tvorci, relativno posamostoene Luis de Morales, nare~en Boèstven (1500-1586), kojraboti vo Sevilja, daleku od prestolninata Madrid. Tojse dviì vo krug na u~eni lu|e, koi se preokupirani soreligijata, a koi podocna }e bidat proglaseni i zasvetci. Od pristani{teto Sevilja, vo Latinska

Amerika se ispra}aat golem broj kompozicii od Mo-rales so religiozni sceni, koi sluàt za {irewe nahristijanstvoto. Preku negovite madoni so simpati~notaèn izraz na liceto, {panskata narodna pobo`nostnao|a najdobar izraz. So upotrebenata sfumato tehnika,negovite sliki potsetuvaat na tvore{tvoto na Leonardoda Vin~i. Madonite na Morales se pretstaveni somaj~inski instinkt i zasen~enost na konturite, so {to}e go navestat doa|aweto na golemiot baroken slikarod Sevilja, Muriljo.

EL GREKO (1531-1614)

Domenikos de Teotokopulos, nare~en El Greko eeden od najgolemite {panski i svetski slikari. Toj eroden na ostrovot Krit, od kade go ponesuva vizantis-koto vlijanie vo slikarstvoto. El Greko patuva nizSredozemjeto, pri {to prestojuva vo Venecija, kade {tose zapoznava so deloto na Tintoreto, a se nao|a i poddirektno vlijanie na Ticijan, pa i na Mikelanxelo.Pred 1577 god. toj doa|a vo [panija i se naseluva vo To-ledo, kade {to otvora majstorska rabotilnica.

El Greko go napu{ta vnimatelno proektiraniottridimenzionalen prostor, vo koj se dviàt materi-jalnite figuri. Negovite boi se topli i razredeni, afigurite se dinami~ni i lesni, kako da se osvetleni odmese~ina. Na negovite kompozicii ~estopati se nao|apretstava na gradot Toledo, no vo edna umetni~kislobodna kompozicija, kade {to elementite se postavenispored vkusot na avtorot. Slikarskiot opus na El Grekoe mnogu bogat: verska tematika, mitolo{ki sceni,pejzaì i portreti. Negovite madoni i sveti li~nosti

Sl.297. Antonis Mor. Vilijam Oranski, 1555-56. Tabla, 82 h 105 cm. Gradska galerija, Kasel.

Sl.298. Luis de Morales. Madona so dete, okolu1570. Maslo na tabla, 64 h 84 cm. Prado, Madrid.

Sl.299. El Greko. Pogrebot na grofot Orgaz,1586-88. Maslo na platno, 360 h 488 cm. Crkva

Sao Tome, Toledo.


O [

PANIJA

143

imaat zanesen izraz, no site se strogo individuali-zirani. Kompoziciite naj~esto se dvodelni, pri {tovo dolniot del se nao|a pretstava za nastanite nazemjata, a vo gorniot del simboli~nata pretstava naneboto, koja e komponirana vo stil blizok do barokni-ot. Figurite na kompoziciite se izdolèni i vitki, sogolema dinamika, pri {to se javuva i sklonost za nivno"grozno" iskrivuvawe. Prisutna e edna nevozmo`na dra-mati~nost, koja ~estopati e pogolema otkolku kaj id-nite barokni slikari. Seto toa e potencirano so {i-rokite potezi na ~etkata.

Pogrebot na grofot Orgaz e golema kompozicija(platno 460 h 360 cm) smestena vo crkvata Sv. Toma (SaoTome) vo Toledo. Na nea e pretstaven nastan od sredniotvek, koga zaradi smrtta na pobo`niot grof Orgas, odnebo se spu{tile sv. Stefan i sv. Avgustin za daprisustvuvaat na negoviot pogreb. Vo gorniot del nakompozicijata, na neboto e pretstavena golema vozne-mirenost poradi ovoj taèn nastan. Takvata voznemi-renost se ~uvstvuva i vrz licata na zemjata, kade seizme{ani verski i profani li~nosti;

Sl.301. El Greko. Bura vo Toledo, okolu 1600-14. Maslo naplatno, 121 h 109 cm. Metropoliten muzej, Wujork.

Sl.300. El Greko. Isteruvawe na trgovcite odhramot, 1610-14. Maslo na platno, 104 h 106 cm.

Crkva Sv. @iné, Madrid.

Isteruvaweto na trgovcite od hramot pretstavuvakompozicija na koja e postignato soedinuvawe narenesansni motivi so silna avtorska individualnost;

Laokon i sinovite se prikaàni kako se boratprotiv zmiite, pri {to od bolka iskrivenite tela nalu|eto se istaknuvaat vrz nerealnata zadnina na gradotToledo pretstaven vo edna mra~na atmosfera;

Burata vo Toledo, e naslikana taka, kako nepos-redno da pretstoi apokalipsa, so napregnata atmosfera,vo koja oblacite ja dopiraat zemjata. Seto toa epostignato so nevoobi~aeni {iroki potezi na ~etkata.

Verskata sentimentalnost na {panskiot ~ovek, ElGreko dlaboko ja sfa}a i ja pretstavuva na svoitekompozicii. Taka na primer, na slikata Sveto semejstvo,Bogorodica e pretstavena so vozvi{ena i produhovenaubavina, {to retko se sre}ava.

El Greko e poznat i kako golem portretist, pri {topostignuva golema individualnost, no negovata potrebaza izvesno izdolùvawe na likovite i tuka e prisutna.Toa se gleda na slikite: Golemiot inkvizitor i nekolkuportreti na vitezi.*84

F r a n c i j a

Osloboduvaweto od silnoto gotsko vlijanie voFrancija se odviva vo tekot na XV vek, koga te{ko senapu{ta zlatnata zadnina na slikite so verska tematika.Na preminot od sredniot vek kon renesansata, voFrancija postojat pove}e umetni~ki {koli, kako naprimer: provansalska, aviwonska, burgundiska i drugi,no avtorite na za~uvanite dela glavno se nepoznati. Odkompoziciite moè da se vidi nivnoto nastojuvawe za

vnesuvawe izvesno ~uvstvo vo likovite i realnost votemite od sekojdnevniot ìvot. Sekako, najpoznataslika od toj period e Aviwonskata pieta, so silnoizrazena anatomija na ~ove~koto telo, pretstaveno vrzzlatna zadnina. Bolkata vrz liceto na Bogorodica sîu{te ima nerealna vko~anetost.

84Podetalno vo L’opera completa del Greco


RENESANSA V

O [

PANIJA

144

Vo tekot na XV vek vo Francija se vodat golemiborbi me|u Francuzite i Angli~anite. Toa e vremetona kralot [arl VII i Jovanka Orleanka. Vo 1420 god.Angli~anite go okupiraat Pariz, a umetnicite }e serazbegaat po drugite dràvi ili po francuskiteprovincii.

[kolata vo dolinata na rekata Loara se javuva kakonajsilna od site drugi provinciski umetni~ki {kolina francuskata renesansa. Vo nea rabotat najpoznatiteslikari, koi }e gi napravat i portretite na francuskitekralevi, pa duri i na rimskite papi. Nejzin najkarak-teristi~en pretstavnik e @an Fuké od Tur.

@AN FUKE (1420-1481) slikarstvoto go u~i kajflamanski majstori, za podocna da patuva i vo Rim, kade}e go napravi portretot na papata Eugen IV. Od ova

negovo delo podocna }e se inspirira i Rafael voslikaweto na portretot na papata Lav X so kardina-lite, kako i Ticijan vo slikaweto na portretot napapata Pavle III so vnucite. Ovoj zna~aen portet napapata Eugen IV is~eznal, no denes gi imame zna~ajnitedela na @an Fuké:

- Portetot na [arl VII, na koj e pretstavena ednadostoinstvena li~nost vo poluanfas poza, so tendencijaza postepeno napu{tawe na profilot vo slikaweto;

- Diptihot na Etién [evaljé, kade sv. Stefan gopretstavuva [evaljé na Bogorodica i Hristos. [evaljébil bogat carski rizni~ar, a za Bogorodica se pretpos-tavuva deka pozirala negovata qubovnica. Likovite imaterijata na slikata se pretstaveni realisti~no, {tone moè da se kaè za sedefnobelite gradi na Bogoro-dica. Sepak, vo postavkata na kompozicijata sî u{te eprisutna izvesna vko~anetost na portretite.

Zaslugata na @an Fuké za francuskata umetnost,pred sî se sostoi vo toa {to ja osloboduva slikata odknigata i ja postavuva osnovata na francuskoto slikar-stvo, ~ii karakteristiki se: snagata, prefinetosta inepretencioznosta.

Vo 1494 god. kralot [arl VIII ja okupira severnaItalija i pri vra}aweto vo Francija ponesuva golembroj umetni~ki dela od poslednata italijanska moda.Sli~ni pretenzii kon Italija ima i kralot Fransoá I,koj ne uspeva da ja zazeme Italija, no zatoa pak, osvenumetni~ki dela toj so sebe }e povede i poznati itali-janski umetnici. Na negoviot dvor vo Francija doa|a i

Sl.302. Francuska {kola. Aviwonska pieta, okolu 1470.Tabla, 162,5 h 218 cm. Luvr, Pariz.

Sl.303. @an Fuké. Kralot [arl VII, 1452-53. Tabla, 72 h 86 cm. Luvr, Pariz.

Sl.304. @an Fuké. Diptihot na Etién [evalié, 1450,desna polovina, Bogorodicaso Hristos. Tabla, 85 h

93cm.Muzej na ubavite umetnosti, Anvers.


145

Leonardo da Vin~i, koj nema da uspee da sozdade noviumetni~ki dela, bidej}i po dve godini umira voblizinata na dvorecot Amboáz . Zatoa, kralot }e pobaranovi mladi umetnici od Italija, i }e gi dobie: RosoFjorentino (1530), po preporaka na Mikelanxelo iFran~esko Primati~o, po preporaka na Xulio Romano.

ROSO I PRIMATIÔ se zafa}aat so golemarabota vo kralskiot dvorec Fontenblô , ukrasuvaj}i ginegovite saloni so sliki i reljefi. Nivna vrvnaumetni~ka kreacija pretstavuva ukrasuvaweto nagalerijata Fransoá I so gipsen reljef, sliki i rezba.Na sli~en na~in tie go oformuvaat i enterierot voodajata na vojvotkata od Etamp. Manirizmot {to tie }ego donesat so sebe od Italija nema da odgovara natoga{niot francuski vkus. Francuzite se pod vlijaniena svojot tradicionalen umetni~ki zanaet i se voodu{e-vuvaaat od antikata, koja za maniristite ve}e enadìveana. Na takov na~in se sozdava poznatataFontenblôvska umetni~ka {kola, kako pomiruvawe naitalijanskiot manirizam i francuskiot vkus. So toa,vo francuskiot nov umetni~ki formalen izraz preovla-duva mitologijata, alegorijata i simbolizmot.

Golem broj od umetni~kite dela na Roso i Prima-ti~o is~eznale vo brojnite nemiri, taka {to za nivnotodelo moè da se sudi samo spored maliot broj za~uvaniprimeroci, kako i od vlijanieto {to go imaat izvr{enovrz svoite u~enici. Na slikata Odisej i Penelopa odPrimati~o, na prv pogled e vidliv klasi~niot tretmanna kompozicijata i maniristi~kiot pristap vo nejzinataobrabotka. Zanesenosta na Francuzite so anti~katatematika i kompozicija verno e odrazena na slikataVenera i Amor od Fontenblôvskata {kola. Me|utoa,ovie italijanski slikari ne se zanimavaat samo sodekorirawe na prostorii i slikawe na anti~ki temi,{to se dokaùva so kompozicijata Pieta od RosoFjorentino.

@AN KUZEN (1490-1560) e prviot francuskislikar koj }e uspee da gi zameni svoite italijanskiu~iteli. Toj raboti za vreme na kralot Anrí II i e avtorna prviot golem akt vo francuskoto slikarstvo EvaPrima Pandora. Na nea sî u{te e vidlivo vlijanietona anti~kiot vkus vo postavkata na kompozicijata imaniristi~kiot koloristi~ki tretman.

Sl.305. Roso i Primati~o. Galerijata Fransoá I, gipsenreljef, sliki i rezba. Dvorec Fontenblô.

Sl.306. Fran~esko Primati~o. Odisej i Penelopa.Platno, 115 h 123 cm. Valde{tajn galerija, Wujork.

Sl.307. @an Kuzén. Eva Prima Pandora, okolu 1550. Tabla, 98 h 150 cm. Luvr, Pariz.

Sl.308. @an Klué.Kralot Fransoá I,okolu 1535. Tabla,94 h 96 cm. Luvr,Pariz.

RENESANSA V

O F

RANCIJA

146

SKULPTURATA. Nejzin najzna~aen pretstavnik eskulptorot i arhitekt @an Gu`ôn ( 1510-68), vo ~iedelo ve}e se ~uvstvuva manirizmot vo umetnosta. Negovinajpoznati ostvaruvawa se: ukrasuvaweto na Luvr iFontanata na nevinite deca vo Pariz. Osobena umet-ni~ka vrednost imaat reljefite na fontanata, koi seraboteni so visoko majstorstvo, sli~no na firentin-skoto. Ovaa fontana e mnogu promeneta vo XVIII vek.Golemoto majstorstvo na @an Gu`ôn vo izrabotkata nareljefi se potvrduva i so kompozicijata Oplakuvawetona Hristos.

Kon krajot na XVI vek najpoznat skulptor voFrancija e @ermén Pilôn (1535-1590), ~ie najpoznatodelo e Grobnicata na Anrí II i Katerina Medi~i vocrkvata Sen Dení kaj Pariz, izrabotena sporednacrtite na Fran~esko Primati~o. Prisutnata

monumentalnost odgovara na nejzinoto zna~ewe, kade{to kralot i kralicata se pretstaveni vo leè~kapolo`ba vrz nivniot sarkofag. Od spomenikot zasrceto na kralot Anrí II, posebno se istaknuvakompozicijata Tri gracii, so svojata elegancija nafigurite i prefinetosta vo nivnata izrabotka.*86

Sl.309. Fransoá Klué. Kralot[arl IX, 1569-70. Platno, 115 h222 cm. Umetni~ko-istoriskimuzej, Viena.

Vo umetnosta na XVI vek vo Francija zna~ajna ulogaodigruva i SEMEJSTVOTO KLUE, ~ii pretstavnicise oficijalni dvorski slikari. @an Klué (1485-1540) edvorski slikar na kralot Luj XII, no negova najzna~ajnaza~uvana slika e portretot na Fransoá I, so vonrednapretstava na karakterot na li~nosta i realnost vopretstavuvaweto na materijata. Negoviot sin FransoáKlué ( 1505-1572) go prodolùva deloto na svojot tatko,so izrabotka na zna~ajni portreti, od koi najpoznat eportretot na [arl IX, so edna prefinetost vo prika-ùvaweto na li~nosta i nejzinite karakterni osobini.Na kompozicijata Kapeweto na Dijana se ~uvstvuvavlijanie na Fontenblovskata {kola vrz tvore{tvotona Fransoá Klué.*85

Osven vo slikarstvoto, francuskata umetnost odXVI vek postignuva vidliv napredok i vo oblasta na

86Vidi E. R.Wolf, R. Millen. Renesansa, str.147-157

Sl.310. @an Gu`ôn. Nimfa odFontanata na nevinite

deca, Pariz, 1547-49. Reljef od mermer.

85Vidi Peter i Linda Murray. Umetnost renesanse, str. 167 E. R.Wolf, R. Millen. Renesansa, str.130-158 ^.Venting. Umetni~ko blago Evrope, od str.86 ™ina Piskel. Op{ta istorija umetnosti 2. str.225

Sl.311. @ermén Pilôn. Telata na Anrí II i Katerina Medi~i vrz nadgrobniot spomenik, 1563-70.Mermer, dolìna 175 cm. Crkva Sen Dení, Pariz.

RENESANSA V

O F

RANCIJA

147

G e r m a n i j a

Vo XV i XVI vek, germanskata zemja e rascepkanana pove}e dràvi~ki, so svoi centri, vo koi postepenonavleguva novata umetnost. Vo vremeto na reforma-cijata skr{ena e duhovnata diktatura na katoli~katacrkva, taka {to nekoi od germanskite dràvi~ki gootfrlaat katolicizmot i go prifa}aat protestant-stvoto.

Razvojot na germanskata umetnost ima neobi~en tek.Taa se razviva relativno rano i brzo doa|a do procut, zapotoa da nastapi celosna neplodnost. Me|u 1470 god. ipo~etokot na XVI vek se rodile brojni slikari sogolema originalnost, a nekoi od niv }e dostignat igenijalnost vo umetni~kiot izraz.

Po gasneweto na slikarskata {kola od Praga vovremeto na Karlo IV, kon sredinata na XIV vek vo Kelnse sozdava prviot germanski slikarski centar. Tamu,ranorenesansnata germanska umetnost postepeno gidobiva svoite tipi~ni karakteristiki:

- Slikarstvoto i skulpturata go odrazuvaat karak-terot na germanskiot narod, negovata ednostavnasentimentalna pobo`nost, surovata sila, pedantnosta,strogosta i cvrstinata na duhot;

- Germancite go poznavaat nizozemnoto slikarstvo,no pokaùvaat otsustvo na vkus za pejza` i za vozdu{estaperspektiva;

- Nedostasuva dovolno poznavawe na ~ove~koto telo,koe se pretstavuva so izvesna vko~anetost, {to }e ostavidlaboki tragi vrz idnite slikari;

-Postepeno se javuva zasilena tendencija za oslo-boduvawe od gotskata tradicija so pomo{ na itali-janskite i nizozemnite primeri.

[TEFAN LOHNER (1400/10 - 1451) so svoetotvore{tvo se javuva vo prvata polovina na XV vek voKeln, kako predvesnik na golemoto renesansno slikar-stvo vo Germanija. Negovite dela se odlikuvaat sosentimentalen kolorit i ostar korekten crte`.Evidentno e prisustvoto na zlatnata zadnina, pedan-tnosta vo slikaweto, pobo`nosta i naivnata vozbudapred o~ekuvanata bo`ja kazna. Za toa ni svedo~atnegovite kompozicii: Bogorodica me|u trendafili,Stra{niot sud, Vizita itn.

ALBREHT DIRER (1471-1528)

Albreht Direr e prviot i najzna~aen germanskislikar od plejadata slikari koi tvorat do sredinata naXVI vek. Vo kus period re~isi site izumiraat, za so nivda izumre i golemoto germansko slikarstvo, ostavaj}izad sebe nezaboravni ostvaruvawa.

Direr e roden vo Nirnberg, kako sin na zlatar kojdo{ol od Ungarija. Toj u~i kaj eden lokalen majstor, advapati patuva za Italija, kade se zapoznava so delatana Xovani Belini i Andrea Mantewa. Direr se stremikon sinteza na ìvotot i umetnosta, izrazuvaj}i se sopomo{ na pove}e tehniki i ostavaj}i mnogubrojni dela.Toj ima izraboteno 350 drvorezi, 400 bakrorezi, 900crteì i golem broj akvareli. Stanuva dvorski slikarna kralot Maksimilijan, a potoa i na mladiot kralKarlo V.

Direr e golem mislitel, humanist, knièvnik iumetnik. Negovite slikarski dela sodràt nekolkuzna~ajni temi: portreti, avtoportreti, religioznikompozicii i pejzaì. Tie imaat nekolku zaedni~kikarakteristiki:

- nedosti`na promislenost, ednostavnost i sila na izrazot,- vozdrànost i ubavina na liniite, i- studioznost i poznavawe na formite.

Sl.312. [tefan Lohner. Bogorodica me|u trenda-fili, 1448. Tabla. Muzej Valraf-Riharc, Keln.

Sl.313. AlbrehtDirer. Avtopor-tret, 1498.Maslo na tabla,41 h 52 cm.Prado, Madrid.


RENESANSA V

O G

ERMANIJA

148

Isto taka, moè da se kaè deka gravurite na Direrse edinstveni po svojata ubavina. Od golemiot broj delate{ko moè da se izdvoi edna karakteristi~na celina,no sepak treba osobeno da se istaknat nekolku od niv.

Avtoportretite na Direr ja prikaùvaat prome-nata na negovata li~nost vo tek na majstoroviot bogattvore~ki ̀ ivot. Na niv toj e pretstaven kako eleganten,moderen, pa duri i sueten slikar, koj e svesen za svojatavrednost. Za razlika od drugite germanski slikari, vonegovite dela se javuva promislena harmonija na boite,koja se nao|a pod izvesno vlijanie na Mantewa.

Tatkoto na umetnikot e portret koj ima realis-ti~no obrabotena materija so dlaboko navleguvawe vopsihologijata na li~nosta.

Poklonenieto na mudrecite (1504) spa|a me|unajubavite religiozni kompozicii na germanskotoslikarstvo. Li~nostite vo kompozicijata se dviàt soedna nova sloboda vo prostudiraniot ambient so staraarhitektura.

êtirite apostoli, Direr gi slika po negovotopatuvawe vo Holandija, za vo 1526 god. na rodniotNirnberg da mu go pokloni ova remek-delo. Najgolemotovnimanie na slikata ñ e posveteno na fizionomijata nalikovite, zaradi prikaùvawe na nivniot temperament.Poradi golemiot format na slikata, namerno sejavuvaat {iroki poednostaveni potezi so smel kolorit,osobeno na draperijata. Vo ovie apostoli, protestan-tite veruvale kako vo svoi spasiteli.

Adam i Eva (diptih od 1507 g.) e slika koja pokaùvadeka Direr, za razlika od negovite prethodnici isovremenici, dobro ja poznava anatomijata na ~ove~kototelo. Toa u{te pove}e se dokaùva preku bakrorezotAdam i Eva.

Akvarelite na Direr se remek-dela od ovoj vidslikarstvo, {to majstorot znae da gi raboti brzo i naotvoren prostor za vreme na svoite patuvawa, osobenopri dvete poseti na Italija.*87

LUKA KRANAH - POSTARIOT (1472-1553) etvorec na saksonskata slikarska {kola vo Germanija.Toj e prijatel na knezot, a isto taka i na crkovniotreformator Luter.

Sl.314. Albreht Direr. Poklonenie na mudrecite, 1504.Maslo na tabla, 100 h 114 cm. Ufici, Firenca.

Sl.315. Albreht Direr. êtiri apostoli, 1526. Maslona tabla, 76 h 206 h 2 cm. Stara pinakoteka, Minhen.

Sl.316. Albreht Direr. Adam i Eva, 1504. Bakrorez, 19 h 25 cm. Muzej na likovnite umetnosti, Boston.

87Podetalno vo E. R.Wolf, R.Millen. Renesansa, str.206-213 L’opera completa di Dürer


O G

ERMANIJA

149

Trite saksonski izborni knezovi Kranah gipretstavuva niz tri portretni sliki vrz edna plo~a,taka {to so eden pogled se opfa}a posebnosta nanivnite karakteri.

Portretot na Luter pokaùva deka avtorot vo ovaaslikarska tema, so svojata ednostavnost i iskrenost, ginadminuva svoite ostanati dela.

Sl.317. Luka Kranah-Postariot. MartinLuter. Tabla, Ufici, Firenca.

Slikarstvoto na Kranah e blisko do prostiotnarod, bidej}i i samiot e neobrazovan so snobovskièlbi za otmenost. Zatoa, negovoto slikarstvo segrani~i so gizdavoto i so sme{noto.

Raspetieto ima emotivnost i sentimentalnapobo`nost, so naturalisti~ki detali, no i naivnanarativnost.

Parisoviot sud e mitolo{ka tema, koja e naslikanaod qubov kon goloto ènsko telo. Me|utoa, vidliva enemo}ta na germanskiot duh da ja doìvee poezijata nagoloto ̀ ensko telo. Boìcite koi ja o~ekuvaat odlukatana Paris da im kaè koja od niv e najubava, izgledaatre~isi sme{no. Ovaa negativnost na germanskotorenesansno slikarstvo }e bide prisutna i ponatamu,{to se potvrduva i vo deloto na Luka Kranah -Pomladiot (1515-86), kako {to e vo negovata slikaVenera i Amor.*88

MATIJAS GRINENVALD (1460/70 - 1528) ezagado~en slikar i ~ovek. Negovoto to~no ime i godinana ra|awe ne se poznati. Raboti vo pove}e gradovi, aizvesno vreme e inèner na gradskiot vodovod vo Hale.Umira bez pari, no so golem broj rasko{ni kostumi iknigi od reformatorot Luter. Nego go narekuvaatmajstor na antiklasi~noto slikarstvo, {to ostavalaèn vpe~atok kako da e pod vlijanie na gotikata.

88Vidi E. R.Wolf, R. Millen. Renesansa, str.220-222

Sl.319. LukaKranah-Pomla-diot. Venera iAmor, okolu 1540.Tabla, 89 h 169cm.Stara pinako-teka, Minhen.

Sl.318. Luka Kranah-Postariot. Parisoviot sud, okolu1528. Tempera i Maslo na tabla, 71 h 102 cm. Metropo-liten muzej, Wujork.


RENESANSA V

O G

ERMANIJA

150

Negovo najpoznato ostvaruvawe pretstavuva retablotvo Izenhajm, kade se pretstaveni devet sliki, od koicentralno mesto zazema monumentalnata kompozicijaRaspetie. Na nea se gleda sposobnosta na avtorot zaprikaùvawe na napregnata atmosfera, koja doveduvado kinewe na nervite. Hristos e prikaàn kako umiravo stra{ni maki, negovite race o~ajni~ki sakaat da seotka~at od drvoto, a negovoto telo namerno e pret-staveno pogolemo vo odnos na onie {to go oplakuvaat.Grinenvald ima naslikano u{te edna kompozicijaRaspetie so sli~ni karakteristiki, {to se nao|a voNacionalnata galerija vo Va{ington.

Grinenvald ne go interesira stvarnosta, tukudu{evnata sostojba, pa zatoa vo negovoto slikarstvore~isi sî e preterano, pa duri i stra{no, {to e osobenovidlivo na kompozicijata Ma~eweto na sv. Anton odoltarot vo Izenhajm.

ALBREHT ALDORFER (1480 - 1538) e slikar nagolemi pejzaì i masovni sceni, koi gi pretstavuva bujnoi naturalisti~ki. Toj slika slobodno i smelo, sointenziven kolorit, vo kontrast na topli i ladni boi,na svetlina i temnina. Slikarstvoto go u~i kaj Direr,no negovoto tvore{tvo vidno se razlikuva od ona nau~itelot. Slikata Aleksandroviot boj (Bitkata kaj Is),ja pokaùva sposobnosta na Aldorfer za majstorskopretstavuvawe na masovni sceni so mnogu dlabokaperspektiva.

Aldorfer, isto taka raboti sliki so verskatematika, potvrduvaj}i se i kako majstor za postignu-vawe na misti~na atmosfera, {to vidlivo e prisutnana slikata Smrtta na sv. Florijan.

HANS HOLBAJN - POMLADIOT (1497/8-1543) enajgolem germanski portretist, poznat i nadvor odGermanija. Vo negovite portreti vidliva e sintezata nastudioznosta i otmenosta, prefinetosta i ~uvstvoto zaboja, {to pretstavuva retkost vo germanskoto slikar-stvo. Toj steknuva me|unarodna slava, taka {to }e stanei dvorski slikar na angliskiot kral Henri VIII.

Portretot na Henri VIII pretstavuva remek-deloso svojot realizam i psiholo{ka prostudiranost.

Semejstvoto na slikarot e pretstaveno so ednasloboda na potezot, harmonija na boite i so izvesenlirizam.

Portretot na Erazmo Roterdamski, verojatno, enajubaviot portret od Hans Holbajn, kade strogosta nacrteòt e omeknata so slobodata na potezite. Umetni~-kiot izraz e ednostaven, so prisustvo na kontrast voosvetluvaweto, {to e prisutno i vo Portretot natrgovecot Georg Gise.*89

Sl.320. Grinenvald. Raspetie od oltarot vo Izenhajm, 1513-15.Tabla, 269 h 307 cm. Muzej Unterlinden, Kolmar.

Sl.321.Aldorfer.

Aleksandro-viot boj,

1529. Tabla,120 h 158 cm.

Starapinakoteka,

Minhen.

Sl.322. Hans Holbajn-Pomladiot. Kralot Henri VIII,1540. Tabla, 74 h 88 cm. Nacionalna galerija, Rim.


151

najmnogu se istaknuva semejstvoto Fi{er, koe rabotivo eden vid realizam, {to ~estopati pominuva vonaturalizam. Toa e vidlivo na nivnata kompozicijaHerkul i Antej. Osven niv, so svoite dela se istaknuvai skulptorot Adam Kraft, koj e avtor na eden ubavtabernakul vo Nirnberg (kraj na XV vek), pretstavenso prisustvo na naturalizam.

Skulptorot Tilmen Rimen{najder (1460-1531) eeden od prvite koj naglaseno ja napu{ta docnogotskatatradicija i se naso~uva kon ednostavnata kompozicija iprirodnite stavovi na ~ove~kite figuri. Pritoa, gonaglasuva i skulptorskiot odnos kon formite, jasno giartikulira masite i praznite prostori, sozdavaj}iprefineta igra na svetlosta vrz povr{inite. Najpoz-nato delo na Rimen{najder e oltarot na Hergotskirhevo Kreglingen na Tauber, kade {to sredniot delVoznesenie na Bogorodica sodrì realizam i majstor-stvo blisko na italijanskoto.*90

Sl.323. Hans Holbajn-Pomladiot. Erazmo Roter-damski, 1530. Tabla. Nacionalna galerija, Parma.

Sl.325. Tilman Rimen{jader. Voznesenie na Bogoro-dica, sredno pano od oltarot, 1505-10.Tabla.

Hergotskirhe, Kreglingen na Tauber.

Sl.324. Adam Kraft. Tabernakul, avtoportret,docen XV vek. Sebaldskirhe, Nirnberg.

89Vidi H.W.Janson. Istorija umetnosti, str.368-39490Vidi @. Bazen. Istorija svetske skulpture, str.324-325

Vo renesansnata umetnost na Germanija doa|a donapredok i vo SKULPTURATA, no taa sî u{te e silnopovrzana so tradicijata. Pogolemata sloboda vokomponiraweto i vo umetni~kiot izraz nastapuvapostepeno. Vo toj period, po svoite realizacii,


RENESANSA V

O G

ERMANIJA

152

[arl Lebrén. Salonot na Venera, Versajskidvorec kaj Pariz, 1678-86.

153

VTORVTORVTORVTORVTOR D E L D E L D E L D E L D E L

BAROK, ROKOKO, KLASICIZAM,ROMANTIZAM I REALIZAM

154

Xovani Panini. Slikarska pretstava navnatre{nosta na crkvata Sv. Petar, Rim,1755. Maslo na platno 98 h 133, dràvnagalerija, Hanover.

155

I. BAROK I ROKOKO

Anti~kata ideja sozdadena vo epohata na rene-sansata, nema da ja napu{ti Evropa sî do krajotna XIX vek. Vo tekot na XVII i na XVIII vek, taaideja sî u{te }e se razviva paralelno so op{tatakultura, odbeleùvaj}i ja epohata na barokot.Ovoj period se karakterizira so istraùvawe naposloèni oblici i primena na obilna deko-racija. Sila za novi uspesi, arhitektite i umetni-cite crpat od renesansnata riznica, ~ii temeligi postavija Bruneleski i Alberti.

Ekonomskiot razvoj na Evropa se zabrzuva sootkrivaweto na Amerika i so razvitokot natrgovijata. Golemite op{testveni promeni sepotpomognati i od napredokot na naukata iknièvnosta. Noviot op{testven duh go menuvavkusot na ~ovekot. Lu|eto po~nuvaat da nosatobleka od ~ipki, da upotrebuvaat periki i visokipotpetici.

Imeto barocco na portugalski jazik se odnesuvana golemi nepravilni ukrasi i vo po~etokot toaime se upotrebuva vo negativna smisla. Fran-cuzite nego go prifa}aat kako poim za neobi~nosti kako takvo, toa se pro{iruva niz Evropa i nizsvetot.

Barokot se javuva vo Italija, kade vo vtoratapolovina na XVI vek, od jasnite formi na visokatarenesansa proizleguvaat razli~ni umetni~kinasoki, kako {to se: docna renesansa, manirizami akademizam.

A. ARHITEKTURATA NA BAROKOT

Arhitekturata na barokot, {to se razviva votekot na XVII i vo prvata polovina na XVIII vek,moè da se prepoznae po slednite glavni karak-teristiki:

- Poslobodna primena na klasi~nite stilovi,so izrabotka na la~ni i ~estopati prekr{eni tim-pani;

- Naglasena obrabotka na stolbovite, ~estotordirani i ukraseni so bogati materijali;

- Preobilna primena na ornamentalna iskulpturalna dekoracija, mnogu ~esto bez logi~nipostavki;

- Silno izrazena individualnost i nezavis-nost na avtorskata ideja.

Baroknata palata ve}e nema mirna pravo-agolna osnova. Vo nea se pojavuvaat krivi segmen-tni oblici i sloèni re{enija, kade dominiraatsve~enite dvorani, monumentalnite vestibili igalerii.

Fasadite na palatite i na drugite objektinaj~esto se oblikuvani so paladievski kolosalenred, so prekr{eni pravi i krivi venci, soelipsesti prozorci i so izvitkani oblici.

Crkovnite objekti se gradat glavno vrz dvatipa osnovi. Prviot tip proizleguva od re{e-nieto na osnovata na crkvata Il Xezu vo Rim odViwola, izgradena za vreme na docnata renesansa.Jezuitskiot red, ovoj tip na bazilikalna osnova}e go raznese niz site katoli~ki zemji i }e gozbogatuva vo noviot stil. Vtoriot tip }e se razviekako centralno re{enie, po ugled na osnovata nacrkvata Sv. Petar vo Rim.

Crkovnite fasadi vo barokot pretstavuvaatrazrabotka na karakteristi~nata vlezna fasadana crkvata Il Xezu od Xakomo dela Porta, ilipak na zapadnata fasada na crkvata Sv. Petar voRim. Osobeno ~esto se gradat kupoli po ugled naonaa od Mikelanxelo za crkvata Sv. Petar.

Vnatre{nata arhitektura se razviva vo dvenasoki: dvorska i gra|anska. Dvorskite enterieridostignuvaat maksimum vo rasko{nata primena namaterijalot, {to e dopolneto so dekorativnataskulptura i slikarstvo, osobeno po tavanite.

Hortikulturnite re{enija pretstavuvaatgolemo dostignuvawe na baroknata umetnost iarhitektura, pri {to ~estopati pogolemo vnima-nie ñ e posveteno na obrabotkata na parkot,otkolku na samata zgrada.*1

Sl.1. Karlo Maderna. Zapadnata fasada na crkvataSv. Suzana, Rim, 1596-1603.

1Podetalno vo Liselotte Andersen. Barok i rokoko, str.5-7

156

I t a l i j a

Vo tekot na XVII i na XVIII vek, vo sî u{terazedinetata Italija, se javuva opa|awe na proiz-vodstvoto i na trgovijata, taka {to taa }e se najde naperiferijata na ekonomskiot i politi~kiot ìvot voEvropa. Poradi toa, se namaluva i ulogata na burò-azijata, a se zajaknuva zemjodelskata aristokratija icrkvata. Feudalnata i katoli~kata reakcija se zacvr-stuvaat vo site italijanski dràvi.

I pokraj negativnite op{testveni tendencii,bogatata i prefineta kultura na Italija prodolùvada se razviva bez ogled na pritisokot od kontra-reformacijata. No, op{testveno-ekonomskite promenipredizvikuvaat i promeni vo kulturata, koi moàtnakratko da se opi{at na sledniot na~in:

- Namesto jasnoto svetlo na ~ove~kiot razum,zavladuva emocionalnosta, pri {to se gubi granicatame|u realnoto i izmislenoto;

- Stremeòt kon umetni~kata ubavina i vozvi-{enata blagorodnost se zamenuva so naglasena, poneko-ga{ preterana gracioznost, ili pak so aristrokratskimanir.

Prvata faza na baroknata arhitektura vo Italijagi opfa}a dvaesette godini od krajot na XVI i dvaesettegodini od po~etokot na XVII vek. Vo toj period,paralelno so sloènite formi na barokot, sî u{te seprimenuvaat formite na manirizmot i na akademizmot.

Cvetniot barok }e se razviva od 1620 god. dosredinata na XVIII vek (okolu 130 godini) po {to doa|ado opa|awe na umetni~kiot razvoj, pred da se pojaviklasicizmot kon krajot na vekot. Barokot go dobivasvoeto ime tokmu od klasicistite na koi taa arhitekturai umetnost im se tu|i, odnosno ~udni.*2

R i mR i mR i mR i mR i m

Centar i lulka na baroknata arhitektura e Rim,kade {to taa se razviva vo ramkite na materijalnatablagosostojba na katoli~kata crkva. Po pobedata nakatoli~kata crkva nad reformacijata, papite nasto-juvaat Rim da dobie izgled na prestolnina na celiotkatoli~ki svet. Preku sjajot i veli~estvenosta naarhitekturata, katoli~kata crkva nastojuva da ja izrazisvojata mo} nad protestantite. Zatoa, crkvata Sv. Petarsî u{te }e pretstavuva {iroko pole za aktivnost namnogu arhitekti i umetnici.

KARLO MADERNA (1556-1629)

Karlo Maderna e najaktivniot arhitekt vo po~e-tokot na XVII vek vo Rim. Toj doa|a od Lombardija ipo~nuva da raboti so svojot vujko Domeniko Fontanakako kamenorezec pri gradeweto na vodovodi i fontani.

Fasadata na crkvata Sv. Suzana (1596-1603) gopretstavuva ranoto samostojno tvore{tvo na Maderna.Vo sporedba so fasadata na crkvata Il Xezu, taa imaponaglasena plasti~nost. Za prvpat se sre}ava balu-strada nad frontonot od portalot, so {to se naglasuvastremeòt kon viso~ina.

Prodolùvaweto na isto~niot krak i fasadata nacrkvata Sv. Petar (1607-17) pretstavuva zavr{na etapavo dolgovekovnoto gradewe na crkvata. So prodol-ùvaweto na narteksot, Maderna sozdava prostran, nosilno izdolèn paraden vestibil. Na toj na~incentralnata osnova na crkvata ja pribliùva kon bazi-likalnata, {to odgovara na novosozdadeniot katoli~kikult.

Sl.2. Osnova na crkvata Sv. Petar, Rim. Dogradba navlezniot (isto~en) del, 1600-17, Karlo Maderna.

Sl.3. Karlo Maderna. Vlezna (isto~na) fasada na crkvataSv. Petar, Rim, 1607-17.

ARHITEKTURABAROK V

O I

TALIJA

157

Maderna zapo~nuva da ja gradi fasadata po pobedatana eden arhitektonski konkurs. Vo nejzinoto obli-kuvawe se istaknuva kolosalniot korintski red ite{kata atika razviena po horizontala. Na aglitetrebalo da bidat izgradeni kambanarii, no tie ne senapraveni, verojatno poradi slabite temeli. Osnovnatagre{ka vo koncepcijata na dogradbata se sostoi vonesrazmernosta na prodolùvaweto, vo odnos na osnov-nite merki na objektot. Fasadata, so svoite dimenziiod 115 h 45 m gi skriva bogatite plasti~ni formi nacrkvata i osobeno go namaluva vlijanieto na kupolatavo oblikuvaweto na prostorot. Ovaa negativnost,donekade }e bide namalena so gradeweto na poznatatakolonada na Bernini.

Palatata Barberini, Maderna zapo~nuva da ja gradivo 1624 godina, pet godini pred svojata smrt. Gradeweto}e go prodolì negoviot mlad vnuk, poznatiot arhitektBoromini, a potoa i Bernini. Vo koncepcijata naobjektot, jasno e prisuten karakterot na Madernievataarhitektura, koja ja podgotvuva po~vata za golemiot

procut na rimskiot barok. Vo nejziniot plan sesre}avaat elementite na gradski dvorec i na prigrad-ska vila. Izdolènite bo~ni krila formiraat paradendvor, {to za prvpat ovde se pojavuva vo arhitekturatana dvorcite.

Sredi{niot del na fasadata kon ulicata ima arkadivo vid na trem vo prizemjeto i zastakleni galerii nakatovite. Sredi{niot del na dvornata fasada imaponaglasena plasti~nost, so silno istaknati jonskipilastri od kolosalen red i so silna atika.*3

Sl.4. Karlo Maderna. Palatata Barberini, Rim, zapo~-nata 1624. Osnova na prizemjeto i fragment od katot.

2Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7, str. 24-323Vidi Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7, str.73 Liselotte Andersen. Barok i rokoko, str.16

Sl.5. Karlo Maderna. Palatata Barberini, Rim, zapo~nata1624. Izgledi na centralniot del od uli~nata

fasada i dvornata fasada.

ARHITEKTURA

BAROK V

O I

TALIJA

158

LORENCO BERNINI (1598-1680)

Prvoto mesto me|u najpoznatite barokni arhitektina Rim, sekako im pripa|a na Bernini i na Boromini.Vo nivnoto tvore{tvo se soo~uvaat sprotivnitekrajnosti na visokiot rimski barok.

Bernini, spored svoeto zna~ewe za arhitekturata,skulpturata i slikarstvoto se sporeduva so Mike-lanxelo, bidej}i mnogu uspe{no se zanimava so skul-ptura, slikarstvo i so arhitektura, dostignuvaj}ievropska popularnost. Toj e nagraduvan za svojata rabotaso basnoslovni honorari, a Luj XIV vo Pariz }e gopre~eka so kralski po~esti.

Bernini zapo~nuva da u~i kaj svojot tatko vo Neapoli so nego doa|a vo Rim vo 1604 god. kade stanuva pomo{nik

na Karlo Maderna, a vo 1628 god. e nazna~en za glavenarhitekt na crkvata Sv. Petar.

Bronzeniot baldahin vo crkvata Sv. Petar (od 1624god.) pretstavuva po~etok na doìvotnata rabota naBernini, povrzana so ovaa crkva. Visokiot baldahin od30 m e manifest na noviot baroken stil. Toj se nao|a nagranicata me|u skulpturata i arhitekturata, so vonrednaubavina, {to podednakvo se doìvuva od site strani.Formata na baldahinot sodrì potencijalna dinamikakoja se "zakanuva" da ja urne negovata tektonska osnova.Vitkite tordirani koloni se opfateni so izvitkaniotantablement, a zavr{etokot ima forma na kruna.

Plo{tadot Sv. Petar vo Rim (1657-1663) e eden odnajgolemite vo istorijata na urbanizmot. Toj e sozdadenso cel da se napravi dostoinstven pristap kon veli-~estvenoto katoli~ko svetili{te. Plo{tadot se sostoiod dva dela: trapezen, {to se otvora kon hramot ielipsest so dolìna na oskite od 204 h 145 m. Vosredinata na elipsestiot del ima obelisk, a vo fokusitedve fontani. Plo{tadot e oformen so trem od xinovskirimsko-dorski koloni, postaveni vo ~etiri reda. Na toj

Sl.6. Lorenco Bernini. Bronzeniot baldahin,crkva Sv. Petar, Rim, 1624-1633.

Sl.7. Lorenco Bernini.Plo{tadot Sv. Petar,

Rim, 1657-1663. Panoram-ski pogled kon crkvata.

Sl.8. Ansamblot Sv. Petar, Rim. Situacija: 1. crkva,2. kolonadata na Bernini, 3. obelisk, 4. fontani.

ARHITEKTURABAROK V

O I

TALIJA

159

na~in, Bernini ja doveduva do sovr{enstvo koncepcijatana plo{tadite, {to pred nego ja imaat postavenoRoselino i Mikelanxelo.

Crkvata San Andrea al Kvirinale (1653-58)pretstavuva usovr{uvawe na elipsestiot tip na osnovaso kapeli, sozdaden vo docnata renesansa. Nadol`nataoska e normalna na vleznata pokratka oska, so {tooltarot se pribliùva kon vernikot. Vlezniot portike povle~en od uli~nata linija i obeleàn so dve jonskikoloni, postaveni vrz elipsest stilobat. Kupolata odvnatre{nata strana celosno e prekriena so {estoagolnikaseti i dopolnitelno e ras~leneta so rebra, {to sesoedinuvaat pod tesnata lanterna.

Od drugite mnogubrojni dela na Bernini, posebno treba da se istaknat:

- fontanata La Barka~a na [panskiot plo{- tad vo Rim,

- fontanata na êtirite reki na plo{tadot Navona vo Rim,

- proektot za fasadata na isto~noto krilo na Luvr, i dr.*4

4Vidi ™ina Piskel. Op{ta istorija umetnosti 2. str.8 Liselotte Andersen. Barok i rokoko, str.48

Sl.10. Lorenco Bernini. Crkvi~kata SanAndrea al Kvirinale, Rim, 1658. Prosto-ren presek (levo) i izgled (gore).

Sl.11. Lorenco Bernini. Fontana del Tritone, Rimzavr{ena okolu 1637.

ARHITEKTURA

BAROK V

O I

TALIJA

Sl.9. Lorenco Bernini. Kolonadata na plo{tadotSv. Petar, Rim, 1657-63.

160

FRANÊSKO BOROMINI (1599-1667)

Fran~esko Kasteli, nare~en Boromini e majstor nafantasti~ni prostorni gradbi, na ìvopisni enteri-eri, na plasti~ni i razdvièni fasadi. Toj u~iskulptura kaj svojot tatko vo blizinata na Komo, a vo1615 god. doa|a vo Rim i stanuva pomo{nik na svojot vujkoKarlo Maderna. Vo vremeto koga negoviot vrsnikBernini go pravi baldahinot na crkvata Sv. Petar,Boromini se nao|a na po~etokot od svoeto samostojnotvore{tvo.

Crkvata San Karlo ale Kvatro Fontane vo Rim(1638-40) e edno od najkarakteristi~nite dela narazvieniot rimski barok. Taa e izgradena na agolot odulicite Feli~e i Kvirinale, na ~ija raskrsnica voaglite ima postaveno fontani. Crkvata ima elipsesta

osnova so ni{i vo koja vlezot e postaven na podolgataoska. Objektot e pokrien so elipsesta kupola i lanterna.Vo enterierot na ovoj objekt nema ramna povr{ina, sî enespokojno i napregnato, ispup~eno ili vdlabnato,preto~eno od edno vo drugo. Na toj na~in se postignuvaglavnata cel na toga{nata crkovna arhitektura: da sesozdade egzaltirano ~uvstvo kaj vernicite. Crkvatapretstavuva sostaven del na istoimeniot manastir.

Fasadata na crkvata e napravena vo 1667 godina, 27godini po izgradbata na objektot i pretstavuva poslednodelo na Boromini. Nejzinata koncepcija, so osobenasila e pot~ineta na seopfatnoto branovidno dvièwe.

Sl.12. Fran~esko Boromini. Crkvata San Karlo aleKvatro Fontane, Rim, 1638-67. Osnova so manastirot iizgled na svodovite so potkupolniot sistem.

Sl.13. Fran~esko Boromini. Crkvata San Karlo ale Kvatro Fontane, Rim, 1638-67.

Sl.14. Fran~esko Boromini. Crkvata San Ivo delaSapienca, Rim, 1642-50.

BAROK V

O I

TALIJA

161

Korintskiot red na angaìrani koloni ja oformuvanemirnata vlezna fasada, a venecot nad vlezot eedinstvenata neprekinata horizontalna linija, no i taae iskrivena.

Crkvata San Ivo dela Sapienca vo Rim (1642-50) epostavena vo dlabo~inata na univerzitetskiot dvor,izgraden vo docnata renesansa od Xakomo dela Porta.Nejzinata vdlabnata fasadna povr{ina, so svojot reljefgi povtoruva dvornite arkadi od renesansen karakter.Nad poligonalnata i so ni{i bogata osnova se izdigatambur so razdvièna plasti~nost i so vitka skalestakupola so lanterna.

Crkvata Santa Agneze in Agone vo Rim (1653-61) ezapo~nata da se gradi od pomladiot arhitekt KarloRajnaldi na plo{tadot Navona, nasproti BerninievataFontana na ~etirite reki. Boromini osnovata ja imanapraveno krstovidna, so osmoagolnik vpi{an vosredi{niot kvadrat i so popre~no razvivawe nanejzinata sodrìna, kade {to fasadata e u{te posilnorazviena po {iro~ina. Na simetralata na objektot esmesten vlezen korintski portik, a levo i desno ima dvekambanarii, kako inspiracija od Lombardija, rodniotkraj na Boromini.

Centralnoto prostranstvo na objektot e neobi~noblizu do fasadata i e pokrieno so kupola, postavena vrzvisok plasti~no obraboten tambur. Blizinata nakupolata do vleznata fasada ovozmoùva taa da bidedobro vidliva od tesniot plo{tad, {to pretstavuva novkvalitet vo odnos na dogradbata na crkvata Sv. Petarod Karlo Maderna.

Vo delata na Boromini vidliv e stremeòt,izraznite sredstva na arhitekturata da se upotrebatdokraj, sozdavaj}i nespokojna dinamika. Zatoa, tie seli{eni od tektonskata celosnost i od impozantnataserioznost, {to pretstavuva op{ta karakteristika nanegovoto tvore{tvo. Na toj na~in, Boromini konkretnoi jasno gi izrazuva estetskite ideali na novata sloènaepoha.

Plo{tadot Navona vo Rim, vo glavni crti e ofor-men so izgradbata na crkvata Santa Agneze od Boromini.Toj e izgraden na mestoto na anti~kiot stadion naDomicijan, {to moèl da sobere 30.000 gleda~i. Sonovoto re{enie se povtoruvaat nekoga{nite dimenziina stadionot od 240 h 65 m. Pogolemiot del od plo{tadote izgraden pod mecenstvo na semejstvoto Pamfili, odkoe poteknuva papata Ino~entie X. Vo sredinata naplo{tadot se nao|a remek-deloto na Bernini Fontanata

Sl.15. Rajnaldi i Boromini. Crkvata Santa Agneze in Agone, Rim, 1653-61. Osnova i presek.

Sl.16. Rajnaldi i Boromini. Crkvata Santa Agneze inAgone, Rim, 1653-61. Izgled, vo preden plan e

Fontanata na ~etirite reki od Bernini.

ARHITEKTURA

162

na ~etirite reki (Dunav, Gang, Nil i Rio del Plata),izgradena vo 1651 god. Vo perifernite fokusi naplo{tadot se postaveni: Fontana del Mori, zavr{enavo sredinata na XVII vek, od Xovani-Antonio Moro, kakoi fontanata Neptun, zavr{ena vo XIX vek. Za vreme naè{kite denovi, plo{tadot bil poplavuvan so voda ipo nego, zaradi osveùvawe, rimjanite se vozele soko~ii.*5

PJETRO DA KORTONA (1596-1669)

Pjetro da Kortona e pove}e poznat kako ̀ ivopisec,otkolku kako arhitekt. Toj gi ima ukraseno palatitePiti i Vekio vo Firenca i palatata Barberini vo Rim.Negovata arhitektura obiluva so plasti~nost podredenana perspektivnoto doìvuvawe, kon {to se nadovrzuvaatiluzionisti~kite freski po tavanite i po svodovite.

Crkvata Sv. Martin i Luka (1635-50), kako manifestna novata mlada arhitektura e izgradena so osnova nare~isi sovr{en gr~ki krst. Vrz presekot na dvata krakase izdiga veli~estvena kupola, koja kako da go gme~inaosot i kako da gi stava pod kontrola site èlbi zadvièwe. Me|utoa, osnovata so svojata smirenost jaodbiva prevlasta na kupolata.*6

Crkvata Santa Marija dela Pa~e, Rim (1656), voenterierot i vo eksterierot e dovr{ena od strana naKortona. Pred crkvata toj dograduva mal plo{tad, pri{to na tesnata lokacija uspe{no }e se snajde, sozdavaj}idinami~na kompozicija. Fasadata na objektot imasloèna koncepcija vo koja dominira istaknatiotelipsest sredi{en vlezen del, pred vdlabnatiot, istotaka plasti~en elipsest del. Na toj na~in se naglasuvavlezot vo crkvata pred bo~nite vlezovi vo manas-tirskite prostorii. Plo{tat~eto pred crkvata imapetoagolna forma so karakteristi~na barokna postavka,so {to e postignata osnovnata cel, da se istaknecentralniot motiv, a toa e "polurotondata" na crkvata.

Crkvata Santa Marija in Via Lata (1658-62) epostavena na zna~ajnata rimska ulica Korso. Za svojataobi~na izdolèna osnova, objektot ima nesrazmernovisoka fasada, so {to vtoroto nivo dobiva dekorativnauloga. Op{tiot sklop na fasadata sodrì pove}eklasi~ni elementi, otkolku drugite objekti na Kortona.

5Vidi Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7, od str.85 Svetska arhitektura, str.272 H.W. Janson. Istorija umetnosti, str.412

Sl.17. Plo{tadot Navona, Rim. Situacija: 1. crkva SantaAgneze in Agone, 2. Fontana na ~etirite reki so obelisk.3. bo~ni fontani

.Sl.18. Plo{tadot Navona, Rim. Od levata stranae crkvata Santa Agneze in Agone.

Sl.19. Pjetro da Kortona. Crkvata SantaMarija dela Pa~e, Rim, 1656-57.

6Vidi Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7, str.57-93 Henry A. Millon. Barok & Rococo, str.51

ARHITEKTURABAROK V

O I

TALIJA

163

KARLO RAJNALDI (1611-1691)

Rajnaldi, kako i pogolemiot broj barokni arhitektidoa|a vo Rim od severna Italija, kade {to samostojnozapo~nuva da ja gradi crkvata Santa Agneze, za podocnarakovodeweto so gradbata da mu go prepu{ti na Bernini.

Dvete crkvi na plo{tadot del Popolo, Rim (1660),so centralna osnova i kupola zapo~nuva da gi gradiRajnaldi, no tie se zavr{eni od negovite naslednici.So svojata koncepcija, Rajnaldi go oformuva po~etokotna poznatiot trizra~en sistem na ulici, koi zapo~nu-vaat od plo{tadot Del Popolo. Celiot plo{tad edovr{en duri vo XIX vek, a vo negovata kompozicijaglavniot akcent e staven vrz dvete crkvi.

Crkvata Santa Marija in Kampiteli, Rim (1665-67),Rajnaldi ja ima napraveno so silno istaknat sredi{endel na fasadata so teòk plasti~en fronton, pred kojse formira plitok portik.*7

Baroknite objekti ne moàt da se razgleduvaatoddelno od skulpturata i od fresko-slikarstvoto.Umetnosta ñ ovozmoùva na baroknata arhitektura vosvojot enterier da postigne iluzija na bezgrani~noprostranstvo. ̂ estopati, baroknite avtori se istovre-meno arhitekti, slikari i skulptori. Najpoznat slikarna tavani vo Rim e Andrea Poco, koj kako arhitekt }egradi crkvi duri vo Dubrovnik i vo Qubqana.

Sl.20. Pjetro da Kortona. Crkvata Santa Marija dela Pa~e, Rim, 1656-57. Situacija so osnovi na prizemjeto i fragment od katot.

Sl.21. Karlo Rajnaldi. Dvete potkupolnicrkvi na Pjaca del Popolo, Rim, 1660 isituacija na plo{tadot.

7Vidi Svetska arhitektura, str.268-274

ARHITEKTURA

BAROK V

O I

TALIJA

Sl.22. Karlo Rajnaldi. Crkvata Santa Marija in Kampiteli, Rim, 1665-67.

164

Severna Italija

Baroknata arhitektura vo Italija, nadvor od Rim(1630-1680) e pomalku zna~ajna, pa duri i bleda vo odnosna nejziniot bleskav procut vo papskata prestolnina.Isklu~ok pretstavuvaat oddelni objekti vo severna idonekade vo ju`na Italija.

BALTAZARE LONGENA (1598-1682)

Longena najprvin u~i kaj svojot tatko kamenorezec,a potoa i kaj arhitektot Skamoci, dovr{uvaj}i ginegovite objekti. Kako samostoen tvorec toj imaizgradeno nekolku zna~ajni barokni objekti vo Vene-cija.

Crkvata Santa Marija dela Salute (1631-1682) epostavena do vlezot na kanal Grande i pretstavuva ele-ment za identifikacija na venecijanskiot urban pejza`.Taa ima osnova na pravilen osmoagolnik i elipsestooltarno prostranstvo so ni{i. Osum stolpci go nosatpoligonalniot tambur i re{etkastata kupola solanterna. Pilastrite od tamburot na preminot konponiskite delovi se pokrieni so "S" voluti.

Kaj ovaa crkva se pojavuva eden nov sistem zapokrivawe kupoli, kade {to nad nose~kiot polukruèndel od kupolata se izdiga lesna re{etkasta nadvi{enadrvena konstrukcija, vrz koja leì krovniot pokriva~.Na toj na~in, so nadvi{enata silueta na kupolatadonekade se eliminiraat perspektivnite skratuvawapri nejzinoto doìvuvawe od nivo na ~ove~ki horizont.

Palatite Ka Pezaro (1650-80) i Ka Reconigo (1686-1720), so svojata arhitektura gi razrabotuvaat karak-teristikite na venecijanskata palata, postaveni odSansovino na palatata Korner dela Ka Grande.

Sl.23. Baltazare Longena. Crkvata Santa Marija dela Salute, Venecija, 1631-82.

Sl.24. Baltazare Longena. Crkvata Santa Marijadela Salute, Venecija, 1631-82. Osnova i presek.

Sl.25. Baltazare Longena. Palatata Ka Reconigo, Venecija, 1686-1720.

ARHITEKTURABAROK V

O I

TALIJA

165

Enterierite na ovie palati se obraboteni so bogatabarokna dekoracija od arhitektonski elementi, reljefii slikarstvo. Toa osobeno e vidlivo vo sve~eniot salonna palatata Ka Reconigo, kade ve}e e prisutno prefi-netoto ~uvstvo za vnatre{no ureduvawe, {to }e bidekarakteristi~no za idnata rokoko arhitektura.*8

GVARINO GVARINI (1624-1683)

Gvarini e golem arhitekt i teoreti~ar, {to rabotivo mnogu gradovi na Italija i na zapadna Evropa. Posvojot arhitektonski izraz toj moè da se meri sotalentot na Boromini. Negovite najzna~ajni objekti senao|aat vo Torino.

Crkvata San Lorenco vo Torino (1668-87) pretsta-vuva remek-delo na Gvarini. Taa ima sloèna poli-gonalna osnova vpi{ana vo kvadrat, so vlezen trem i sosloèna elipsovidna oltarna ni{a. Enterierotobiluva so me|usebno prepleteni konstruktivnielementi, koi dobivaat dekorativen karakter.

Palatata Kariwano vo Torino (1680) ima brano-vidna linija na fasadata so elipsest vestibil, {topretstavuva torinski odek na rimskite ostvaruvawa odBoromini.

Sl.26. Gvarino Gvarini. Osnova na crkvata SanLorenco, Torino, 1668-87.

Sl.27. Gvarino Gvarini. Crkvata San Lorenco,Torino, 1668-87. Izgled na vnatre{nosta

i potkupolniot prostor.

Sl.28. Gvarino Gvarini. Palatata Kariwano, Torino,zapo~nata 1680. Fragmenti od osnovata i izgledot.

8Vidi ™ina Piskel. Op{ta istorija umetnosti 3. str.28 Svetska arhitektura, str.2659Vidi Liselotte Andersen. Barok i rokoko, str.56 B. Nestorovi}. Arhitektura novog veka, str.132

Vo arhitekturata na kapelata Santa Sidone vokatedralata vo Torino, Gvarini go dostignuva maksi-mumot vo interpretacijata na sloènite formi voenterierot.*9

ARHITEKTURA

BAROK V

O I

TALIJA

166

Ju`na Italija

Karakteristi~en primer na barokna varijacija voju`na Italija pretstavuva arhitekturata na crkvataSanta Kro~e vo Le~e, Apulija. Nejzinata zapadna fasadazapo~nuva da se gradi vo sedumdesettite godini na XVIvek, no e zavr{ena stotina godini podocna. Vo svoetoplasti~no oblikuvawe, taa gi sodrì prerabotenitelokalni arhitektonski motivi od srednovekovnotominato. Na sli~en na~in se oblikuvani i manastirskitekonaci okolu crkvata.

ROZARIO GALJARDI e najpoznatiot barokenarhitekt od Sicilija {to }e go sfati ~uvstvoto zaarhitektonski masi, koe go poseduvaat golemite rimskiarhitekti. So takvo ~uvstvo toj gradi nekoi od malu-brojnite vistinski barokni crkvi vo Sicilija. Me|u nivnajpoznata e crkvata San Xorxo vo Raguza (1744-66),izgradena na mestoto od prethodnata crkva, urnata odzemjotres vo 1693 god. So sli~na koncepcija Galjardi }eja izgradi i crkvata San Xorxo vo Modika (1702-38).*10

Sl.30. Rozario Gaqardi. Crkvata San Xorxo, Raguza, Sicilija, 1744-66.

Sl.29. Crkvata Santa Kro~e, Le~e, Apulija. Fasadatazapo~nata vo 70-tite godini na XVI vek.

10Vidi Velike arhitekture sveta, str.176 Liselotte Andersen. Barok i rokoko, str.176-230

ARHITEKTURAARHITEKTURABAROK V

O I

TALIJA

167

F r a n c i j a

Najgolemiot razvoj na evropskata arhitektura voXVII vek ñ pripa|a na Francija. Po zavr{etokot naverskite vojni, francuskoto op{testvo zasileno semenuva. Dotoga{ ̀ ivotot e skoncentriran vo gradovite-tvrdini i vo zamocite, od koi postepeno izleguva nadvorvo po{irokite prostori. Vo toj period se formiraatnovi naselbi, spored novata koncepcija bez tvrdini.

Upravata na kralot Anrí IV se stremi kon centra-lizacija na dràvnata vlast. Zaradi zaìvuvawe naekonomijata, se gradat krupni manufakturni pretpri-jatija za tekstilnoto, koàrskoto i za drugite sto-panstva.

So Nantskiot edikt dozvolena e slobodna vero-ispoved i za protestantite, so {to vo Francija e ovozmo-èno doa|awe na majstori graditeli i od protes-tantskite zemji. Od 1654 godina, zaradi poefikasnagrade`na kontrola se voveduva samostojnata dràvnafunkcija sirentendant (glaven upravnik) po gradi-telstvo, koja moè da ja zazeme samo arhitekt. Funkci-jata kralski arhitekt, {to be{e vospostavena vo XVIvek, vo barokot dobiva u{te pogolemo zna~ewe. Arhitek-tite gi ispolnuvaat kralskite naredbi i stanuvaatprivilegiran i osiguran del na op{testvoto.

Arhitekturata na XVII vek vo Francija moè da sepodeli na dva perioda:

- prvata polovina na vekot ja obeleùvaat: stilot Anrí IV i stilot Luj XIII,

- vo vtorata polovina na vekot se razviva stilot Luj XIV.

Prva polovina na XVII vek

Po~etokot na vekot e obeleàn so gradewe naobjekti od tradicionalnite materijali bondruk i tula,a kamenot ima samo dekorativna uloga. Najmnogu serasprostranuva me{anata tehnika na yidawe od tula ikamen, poznati pod imeto stil Anrí IV. Zna~ajno e toa{to toga{ za prvpat se vospostavuvaat standardnitedimenzii na tulata i kamenot.

Vo "detskite godini" na Luj XIII, so Francijafakti~ki upravuva kardinalot Ri{eljé, kako ideolog iteoreti~ar na dràvniot apsolutizam. Pod negovauprava, Francija stanuva najsilnata dràva vo zapadnaEvropa. Ri{eljé go pro{iruva vlijanieto na apsolu-tisti~kata vlast i vo oblasta na umetnosta, so vospos-tavuvawe na Akademijata na umetnosta vo Pariz.

Vo oblasta na graditelstvoto, vo prvata polovinana XVII vek se realizira bogata programa. Najmnogu segradat dvorci, zamoci, gra|anski ku}i, op{testveniobjekti, verski objekti i golem broj novi gradovi.

Kon krajot na XVI vek, vo Pariz }e se vospostavitipot na hoteli, {to }e vladee so francuskata arhi-tektura vo slednite dva veka vo vid na stanben objekt,smesten me|u dvor i gradina. Vo po~etniot period,dvorot e zaobikolen so pomo{ni objekti, a podocna toj

dobiva reprezentativen karakter. Najpoznat hotel odpo~etokot na XVII vek e hotelot Silí (1600-24-34) voPariz od arhitekt @ak Androá-Disersô..... Na negovatafasada, ras~lenuvaweto so arhitektonski redovi ezameneto so ~ove~ki figuri vo ni{i i so geometriskireljef, {to pretstavuva celosna novina vo arhi-tekturata. Vo ovoj objekt tradicionalniot visok krovse zadrùva i ponatamu.

Vo Pariz, po~etokot na vekot e ozna~en so dovr-{uvawe na starite ili so po~etok na gradewe noviplo{tadi.

Plo{tadot Roajál (plo{tadot na Vogezite, 1606-12)e smesten na desniot breg od rekata Sena. Negovotogradewe go dovr{uva Klod [atijôn vrz kvadratna osnova140 h 140 m, po ~ii strani se rasporedeni tipiziranistanbeni objekti. Objektite se oblikuvani so arkadi voprizemjeto i so mansardni krovovi nad vtoriot kat. Kajovie objekti najkarakteristi~na e primenata na stilotAnrí IV, {to se odlikuva so kombinirano yidawe odkamen i tula.

Iako vo po~etokot na vekot baroknata arhitekturavo Francija bila poddràna od visokoto op{testvo, taanemala {iroka primena. Moè da se zboruva samo zaoddelni barokni gradbi. Pri~inata za toa leì, predsî vo otporot na silnata doma{na tradicija. Fran-cuskite arhitekti poteknuvaat od semejnite lozi nagraditeli, koi strogo gi ~uvaat i gi neguvaat svoite

Sl.31. @ak-Androá Disersô. HotelSilí, Pariz, 1600-24-34.

ARHITEKTURA

BAROK V

O F

RANCIJA

ARHITEKTURA

168

profesionalni graditelski priodi proizlezeni odgotskata tradicija. Zatoa, arhitektite imaat kriti~kiodnos kon uvezenite barokni vlijanija. Na toj na~in,postepeno se formira noviot francuski arhitektonskiizraz, nare~en stil Luj XIII, {to se karakterizira soprepletuvawe na docnorenesansnite, gotskite i barok-nite crti so crtite na klasicizmot.

Razvojot na zamocite vo XVII vek, pa i podocna seodviva vo dve nasoki. Prviot tip pretstavuva ofi-cijalen reprezentativen objekt, koj ja {titi idejata naapsolutizmot. Vtoriot tip ja zema vo za{tita ~ove~katali~nost povrzana so ideite na novopojaveniot op{tes-tven sloj, buròazijata. Karakteristi~en primer odprviot tip e dvorecot Versáj, a od vtoriot zamokotMezôn.

Najpoznati arhitekti od prvata polovina na XVIIvek vo Francija se: Solomôn de Bros, @ak Lemersjé iFransoá Mansár.*11

SOLOMON DE BROS (1571-1626)

Solomôn de Bros e tvorec na poznatiot Luksem-bur{ki dvorec (1615-20) vo Pariz. Toj e izgraden naleviot breg od rekata Sena za potrebite na kralicataMarija Medi~i. Po nara~ka na kralicata, arhitektotpravi dvorecot so svojot toskanski stil, da nalikuva napalatata Piti od Firenca, rodnoto mesto na kralicata.Inaku, strukturata na objektot so svojot plan, agolnitekuli i so strmnite krovovi ja sodrì francuskatatradicija. Zad dvorecot ureden e rasko{en park, vo kojDe Bros so sorabotnicite ja gradi fontanata Medi~i.Toa e eden od retkite primeri na dekorativna fontanavo Pariz, bidej}i gradot vo toj period ima golemnedostig od voda za piewe.

Fasadata na crkvata Sen @ervé (1616-21) vo Pariz,Solomôn de Bros ja pravi dvostepena, taka da odgovara

Sl.32. Solomôn de Bros. Luksembur-{kiot dvorec, Pariz, 1615-20

.Sl.33. Solomôn de Bros. Fasadata na crkvataSen @ervé, Pariz, 1616-21.

11Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7, od str.111 Liselotte Andersen. Barok i rokoko, od str.5812Vidi A. Leconte. Paris, str.83 Svetska arhitektura, str.276

na visokiot gotski korab, kako i na principite nafasadata od crkvata Il Xezu vo Rim. So toa, i voFrancija e voveden ovoj tip crkovni objekti.*12

@AK LEMERSJE (1585-1654)

@ak Lemersjé graditelstvoto go u~i vo Rim, a povra}aweto vo Francija vo 1637 god. e nazna~en za prvkralski arhitekt. Vo negovite rani dela silno seprisutni karakteristikite na francuskata renesansa.Toa osobeno e vidlivo na Paviljonot na ~asovnikot voLuvr (1624) kade so formata na kupolata i so kari-jatidite na fasadata pravi kontinuitet so korpusot naPjer Leskô od vremeto na renesansata.

Crkvata vo Sorbona (1635-42) e prv objekt so kupolavo Francija. Vo nejzinata koncepcija se razviva tipotna fasada od crkvata Il Xezu, no fasadnata povr{inago skriva tamburot na kupolata. Kupolniot sistem enapraven po primerot na crkvata Sv. Petar, no Lemersjévoveduva eden vid gotski kontrafori, dodavaj}i im mali

ARHITEKTURABAROK V

O F

RANCIJA

169

Sl.34. @ak Lemersjé. Crkvata vo Sorbona, Pariz,zapo~nata 1635. Osnova i izgled.

13Vidi A. Leconte. Paris, str.48,86 Svetska arhitektura, str.277

Sl.35. Fransoá Mansár. Manastirskata crkvaVal de Gras, Pariz, zapo~nata 1642.

voluti. Vo kompozicijata na ovoj objekt sî e pros-tudirano i sî e elegantno i fino. Vo vnatre{nosta nacrkvata se smesteni grobovite na kardinalot Ri{eljé ina univerzitetskite profesori zaginati za Francija.

Palatata Roajál (1629-1636) e gradena po nara~ka nakardinalot Ri{eljé, vo neposredna blizina na Luvr. Posmrtta na Ri{eljé vo 1642 godina, palatata }e mupripadne na kralot Luj XIII. Vo arhitekturata na ovojobjekt sî u{te e prisuten duhot na renesansata, izrazenpreku strogiot dorski red i tradicijata na strmnikrovovi, so primena na oddelni barokni fragmenti.*13

FRANSOA MANSAR (1598-1666)

Fransoá Mansár e u~enik na Solomôn de Bros, zapodocna da stane slaven arhitekt i osnovopolo`nik nafrancuskiot klasicizam od XVII vek, nare~en barokenklasicizam. Fransoá Mansár e mnogu ploden arhitekt,koj gradi objekti so razli~na namena.

Manastirskata crkva Val de Gras (1642) e edna odnajbaroknite gradbi vo Francija. Nejzinata arhitekturase bazira vrz istite principi kako i crkvata voSorbona, no zaemnata vrska me|u arhitektonskitedelovi e uslo`neta poradi prisustvoto na dekoracijata.Taa e izgradena po nara~ka na kralicata, za da seproslavi ra|aweto na prestolonaslednikot, idniot kralLuj XIV vo 1637 god. Pri gradeweto na objektot krali-cata insistirala da se zadovoli nejziniot vkus zaarhitekturata, no so golemata upornost na FransoáMansár objektot e zavr{en, glavno, spored negoviotproekt.

Dogradbata na zamokot Bloá (Orleanskoto krilo,1635-38) e napravena so naglaseni bo~ni krila konnadvor i so konkavno oblikuvan trem na dvojni dorskikoloni kon dvorot. Katovite se jasno ras~leneti,soglasno postavkite na Vitruvie za superponirawe nastilovite. Visokiot naklonet krov pretstavuvaorganski del na objektite od Fransoá Mansár. Vo 1640godina, toj za prvpat ja predlaga iskr{enata forma nakrovovi, prisposobuvaj}i go potkrovniot prostor zaìveewe. Vo negova ~est, toj sistem na krovni konstru-kcii e nare~en mansarden krov.

Zamokot Mezôn-Lafít (1642-46) e izgraden voblizinata na Pariz, za potrebite na pretsedatelot nafrancuskiot parlament. Vo osnovata na objektot se

BAROK V

O F

RANCIJA

ARHITEKTURA

170

sekoj paviljon ima zaseben strmen krov. Volter inegovite sovremenici ovoj zamok go smetaat za naj~istprimer na francuskata klasi~na arhitektura.

Hotelot Karnavalé (1655-1661) pretstavuva adap-tacija i dogradba na stariot objekt od Pjer Leskô,napravena od Fransoá Mansár. Na dvornata fasada,ras~lenuvaweto na povr{inite so pilastri e napu{-teno, a tie se zameneti so ~ove~ki figuri vo visokreljef i so skulpturi. Takvata poslobodna arhi-tektonska kompozicija, ~estopati e upotrebuvana prigradeweto na gradskite rezidencii, nare~eni hoteli,koi im sluàt na bogatite blagorodnici i nivnitegosti.*14

Vtora polovina na XVII vek

Vo 1661 godina, po smrtta na kardinalot Mazarén(naslednikot na Ri{eljé), Luj XIV re{ava sam da vladeeso golemata dràva. Vedna{ potoa, situacijata vograditelstvoto se menuva, taka {to najgolemite potfatigi prezema kralot so svojot sposoben minister Kolbér.Golemo vlijanie vrz urbanizacijata na gradovite inivnite industriski centri, Kolbér }e izvr{i prekusozdavaweto na Akademijata na arhitekturata vo 1677god. Za direktor na Akademijata e nazna~en FransoáBlondél, a nejzin ugleden ~len vo 1685 god. stanuva @ilArduén Mansár.

Sl.36. Fransoá Mansár. Orleanskoto krilo nazamokot Bloá, 1635-38. Izgled od dvorot.

Sl.37. Fransoá Mansár. Zamokot Mezôn Lafít,kaj Pariz, 1642-46. Osnova i izgled.

Osnovna zada~a na Akademijata e razrabotuvawe na"idealnite ve~ni zakoni na ubavinata", spored koi trebada se gradat site objekti vo Francija. Akademijata pravikriti~ka ocenka na dotoga{ sozdadenite barokniprincipi, proglasuvaj}i gi za neprimenlivi vo Fran-cija. Na ~elo so Blondél taa }e utvrdi deka "svojstvo naboèstvenosta e geometri~nosta". Kako teoriskapodloga za ponatamo{na razrabotka sluàt delata naPaladio. Vo ramkite na stilot Luj XIV vladeemisleweto deka objektot ima sovr{eno re{enie, do-kolku na negovata centralna oska sekoga{ ñ odgovara

ARHITEKTURABAROK V

O F

RANCIJA

prodolùva koncepcijata na formata "P" so centralenrizalit. Kubusot na objektot od P+1 kat ima ras~lenetafasada so dvojni koloni (po sistemot na Vitruvie), a

171

eden istaknat del (rizalit, balkon ili fronton) i dokolku krilata na fasadite se zatvoreni so paviljoniili rizaliti. Se napu{taat vertikalnite i se vove-duvaat horizontalnite elementi za ras~lenuvawe nafasadite, a objektot se pokriva so edinstven, zaedni~kikrov vrz antablement so balustrada. Na takov na~in sepostaveni zakonite na barokniot klasicizam voFrancija, nare~en stil Luj XIV.

Materijalnata mo} na dràvata se zgolemuva soosvojuvaweto na golemite prekumorski posedi. Luj XIVse narekuva sebesi kral sonce, velej}i "dràvata toa sumjas". Se gradat novi pristani{ta i gradovi - tvrdini.Najgolem urbanist i voen inèner vo Francija e VobánVobánVobánVobánVobán,koj gradi okolu 150 gradovi - tvrdini, vnesuvaj}i goleminovini vo nivnata koncepcija. Vobán sovr{eno japrisposobuva uli~nata mreà na novite gradovi konnovata tehnika na vojuvawe so upotreba na artilerija.

Vo 1676 god. napraven e eden od prvite planovi zapro{iruvawe na Pariz od strana na arhitektite Bulé iBlondél. Na mestata na dotoga{nite tvrdini sepredviduvaat promenadi, kako po~etok na idnitepariski bulevari. Vlezovite vo gradot se oformeni sotriumfalni porti, kako {to e triumfalnata porta SenDení (1672) od Fransoá Blondél.

Arhitektonskite objekti od vremeto na Luj XIVimaat golemi dimenzii, so u{te pogolemi i rasko{niparkovi. Nivnoto gradewe te{ko bi moèl da go izvedesamo eden arhitekt, tuku timovi na arhitekti, koisovr{eno sorabotuvaat. êstopati, ne e mo`no da seutvrdi konkretniot pridones na poedinecot vo avtor-skiot tim. Gradeni se dvorci, zamoci, op{testveni,verski i drugi objekti.

Za vreme na barokniot klasicizam, nare~en stil LujXIV se izgradeni trite najpoznati dvorci od toj period:Vo-le-Vikônt, Versáj i Luvr.

Zamokot Vo-le-Vikônt (1656-1661) e izgraden voblizinata na Fontenblô za potrebite na ministerot zafinansii Nikolá Fuké. Objektot e sve~eno otvoren vo

~est na 23-godi{niot kral Luj XIV, koga vo 1661 god. jazema seta vlast vo svoi race. Za izgradba na dvorecot eangaìran tim sostaven od trojcata najpoznati fran-cuski arhitekti :

- Luj le Vô (1612-1670), proektant na dvorecot,- [arl Lebrén (1619-1690), genijalen

dekorater na enterieri, i- André le Notr (1613-1700), sozdava~ na prekrasnite

parkovi, organski povrzani so prirodata i so arhitekturata.Za sve~enoto otvorawe na objektot, Moliér ima

napi{ano specijalna baletska komedija, a nad scenata eizveden neviden ognomet. Mladiot kral trebalo da bidefasciniran od mo}ta na ministerot Fuké. No, za nesre}ana ministerot, po tri nedeli toj e zatvoren, podobvinenie za pronevera i e osuden na doìvotna robija.Kralot gi prezema negovite arhitekti i umetnici i giangaìra da rabotat vrz izgradbata na kralskiot dvorecVersáj.*15

Dvorecot Versáj , vo blizinata na Pariz, za pot-rebite na Luj XIV }e izrasne od maliot love~ki dvorecna negoviot tatko Luj XIII, kade vo 1661 god. najprvin seizgradeni dve novi krila so prostorii za stopanskaupotreba.

Vo 1668 god. Luj le Vô go pro{iruva dvorecot zapotrebite na dvorskata svita, za~uvuvaj}i go i maliotdvorec na Luj XIII.

Po~nuvaj}i od 1678 god. @il Arduén Mansár gipravi poslednite prepravki, taka {to kone~no vo 1682god. vo dvorecot }e se preselat kralskiot dvor i vladata.

14Vidi Velike arhitekture svijeta, str.176. Liselotte Andersen. Barok i rokoko, od str.62

Sl.38. Luj le Vo i [arl Lebrén. Zamokot Vo-le-Vikônt, krajFontenblô, 1656-1661. Aksonometriski prikaz.

Sl.39. Luj le Vo i Le Notr. Zamokot Vo-le-Vikônt i negoviot park, 1656-1661.

15Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7, od str.132 Liselotte Andersen. Barok i rokoko, od str.64 V. A. Gorohov, L. B. Lunc. Parki mira, str.27

ARHITEKTURA

172

Od 1678 do 1686 godina, [arl Lebrén ja dekoriravnatre{nosta, ̀ ivopisuvaj}i ja i najpoznatata Galerijana ogledalata, koja stanuva najbleskava prostorija voEvropa.

André le Notr go sozdava planot za ogromniot ibogato opremen park okolu dvorecot (1663-1700). Toj }estane primer za site idni avtori na rasko{niteparkovski ureduvawa okolu evropskite dvorci. Vokoncepcijata na Versájskiot park dominira zra~natakoncepcija vo vid na sonce, {to go simboliziraprisustvoto na kralot-sonce Luj XIV.

Arhitekturata na Versájskiot dvorec dosledno gipo~ituva postavkite na Akademijata na arhitekturatapreku slednite elementi: simetri~nost, rizaliti sokrila i strogost na fasadnite elementi. Sepak,prisustvoto na dekorativnite elementi e ne{topogolemo, otkolku kaj drugite francuski dvorci.

Vnatre{nosta na dvorecot e izrabotena od najska-poceni grade`ni i ukrasni materijali, kombinirani soskulptura i slikarstvo. Na freskite, kralot e prika-ùvan vo eden mitolo{ki ambient, kako kral na sonceto- Apolon. Takviot tretman kralot sosema seriozno gosfa}a, taka {to vo edna baletska pretstava li~nonastapuva vo ulogata na Apolon.

Dvorecot Luvr vo Pariz prodolùva da se gradi ivo vtorata polovina na XVII vek. Ministerot Kolbérsaka objektot da go napravi dovolno privle~en zamladiot Luj XIV, koj sî pove}e prestojuva vo Versáj. Zadogradba na dvorecot raspi{an e konkurs, na koj epokanet i poznatiot arhitekt od Rim, Bernini. Berninivo Pariz }e bide pre~ekan so kralski po~esti. Toj }enapravi dve varijanti za gradeweto na isto~noto krilona Luvr vo stil na visok rimski barok. Crteìte sorazdvièna arhitektura nema da im se dopadnat nadoma}inite, taka {to po nekolkumese~en prestoj vo 1667godina Bernini si zaminuva. Toa e godinata, koga sevospostavuva i Akademijata na arhitekturata. Toga{

Sl.40. Dvorecot Versáj, 1661-84. Prostorna dispozicija.Rekonstrukcija vo 1742 od @ak-An` Gabriél.

Sl.41. @il Arduén Mansár i [arl Lebrén. Galerijata naogledalata vo dvorecot Versáj, 1678-86.

Sl.42. André le Notr. Parkot na dvorecot Versáj,sostojba vo minatiot vek, litografija.

Sl.43. Luj le Vo i @il Arduén Mansár. DvorecotVersáj, 1669-85. Izgled od parkot.

ARHITEKTURA

173

ministerot Kolbér naimenuva komisija od trojcaarhitekti, koja dobiva zada~a da go napravi planot zadogradbata. Toa se: Luj le Vô, Klod Perô i [arl Lebrén.Vidna uloga vo avtorskiot tim odigruva Klod Perô(1613-1688), koj inaku ne e arhitekt, tuku medicinar ifizi~ar, no odli~no ja poznava anti~kata arhitektura.Toj, isto taka go pravi i nacrtot za sevkupniot plan naLuvr.

Spored idejata na Luj le Vô e sozdaden motivot nadvojni kolosalni redovi, so povle~en yid zad niv. So toase sozdava temna zona zad stolbovite, predizvikuvaj}ikontrast svetlo-temno, {to na fasadata ñ dava barokenkarakter i pokraj nejzinata strogost. Osnovnite karak-teristiki na fasadata se oformeni, soglasno prin-cipite propi{ani od Akademijata. Enterierite vodvorecot se uredeni od dvorskiot dekorater [arlLebrén.

Vo stilot na francuskiot baroken klasicizam,nare~en Luj XIV tvorat golem broj arhitekti, od koinajpoznati se ve}e spomenatite. Nivnite najzna~ajnidela potrebno e da bidat sistematski sredeni, kratkoprezentirani i povrzani so imeto na avtorot, za baremdonekade da se sfati nivniot individualen avtorskipridones.

LUJ LE VO (1612-1670)

Luj le Vô e osnovopolo`nik na francuskiotbaroken klasicizam vo vtorata polovina na XVII vek,koj gradi vo Pariz i vo negovata okolina. Negovitenajgolemi ostvaruvawa se vo timskata rabota povrzanaso tvore{tvoto na drugi arhitekti i umetnici. Sekakodeka najzna~ajni me|u niv se dvorcite : Vo-le-Vikônt,Versáj i Luvr. Od ostanatite objekti na Luj le Vô,najzna~ajna e Palatata na ~etirite nacii (kolexotMazarén, 1661-80), sega{niot Senat. Taa se odlikuva sorazdvièna barokna osnova i so ubavi proporcii. Vopresekot na krilata, nad centralniot del na objektot,se izdiga kupola na visok tambur.

[ARL LEBREN (1619-1690)

[arl Lebrén e golem ìvopisec i dekorater nafrancuskiot barok. Toj e eden od osnovopolo`nicitena t.n. golem stil vo umetnosta za vremeto na Luj XIV.[arl Lebrén ~etiri godini prestojuva vo Italija, zapo vra}aweto vo Pariz vo 1648 godina da u~estvuva vosozdavaweto na Akademijata na umetnosta, a od 1660 god.da stane nejzin pretsedatel. [arl Lebrén e avtor nagolem broj rasko{ni enterieri vo dvorcite i hotelite(rezidenciite) na bogata{ite vo Pariz. Vo svojstvo nadvorski slikar, toj ja dekorira vnatre{nosta na nekolkuzna~ajni objekti, sozdavaj}i gi najbleskavite enterierina toga{na Evropa.

Osven ureduvaweto na vnatre{nosta vo isto~notokrilo na Luvr, [arl Lebrén postignuva me|unarodnareputacija so ureduvaweto na vnatre{nosta na dvorecotVersáj. Najpoznatite i najrasko{nite prostorii voVersáj sozdadeni od [arl Lebrén se : Vestibilot naambasadorite, Galerijata na ogledalata i nejzinite dvasalona: Salonot na vojnata i Salonot na mirot. Od siteniv avtenti~no e za~uvana samo Galerijata na ogle-dalata, no bez nejziniot srebren inventar, koj e pretopen

Sl.44. Luj le Vo, Klod Perô, [arl Lebrén. Isto~noto krilo na dvorecot Luvr, zapo~nato 1667.

Sl.45. Luj le Vo. Palatata na ~etirite nacii (koléx Mazarén), Pariz, 1661-80. Spored crte` na Izrael Silvestre, muzej Luvr.

ARHITEKTURA

174

zaradi pla}awe na voenite tro{oci. Fresko-ìvopisotna tavanot vo galerijata gi prikaùva va`nite nastaniod ìvotot na kralot Luj XIV.

Enterierite na [arl Lebrén so ni{to ne potse-tuvaat na italijanskiot barok. Jasnosta na zamislata,preciznata kompozicija i prefinetata ubavina naarhitektonskite formi, ovie enterieri gi pretvoraatvo vode~ki spomenici na barokniot klasicizam odvtorata polovina na XVII vek.

ANDRE LE NOTR (1613-1670)

André le Notr }e izrasne i }e stekne stru~noobrazovanie vo semejstvo na majstori za ureduvawe naparkovi. Toj gi sozdava principite na pravilniot t.n.francuski park od klasicizmot na XVII vek, gradej}i ipreureduvaj}i golem broj parkovi okolu zna~ajni dvorci,od koi najpoznati se parkovite na dvorcite: Vo-le-Vikônt, Versáj, Marlí, kako i Elisejskite poliwa iparkot Tilerí vo Pariz.

Vo svoite planovi za gradini i parkovi, Le Notrdosledno gi sproveduva principite na klasicizmot:pravilnost, stroga simetrija, jasna kompozicija,precizno podreduvawe na glavnoto i sporednoto.

@IL ARDUEN MANSAR (1664-1708)

@il Mansár, vnukot na Fransoá Mansár pretstavuvavode~ki arhitekt na francuskiot baroken klasicizamvo vtorata polovina na XVII vek. Za potrebite na kraloti na visokoto op{testvo, toj }e izgradi golem brojobjekti, zanimavaj}i se istovremeno so urbanizam i soteoriska rabota. Pokraj ogromniot pridones vogradeweto na dvorecot Versáj, pova`ni dela na @ilMansár se plo{tadite Viktoár i Vandôm, Kapelata nainvalidite i dvorecot Marlí.

Plo{tadot na pobedata (Plas de Viktoár, 1679-85)ima kru`na forma so pre~nik od 90 m, vo koja sesretnuvaat {est ulici. Vo negoviot centar e postavenkowani~kiot spomenik na Luj XIV. Vo prizemjeto na

Sl.46. [arl Lebrén. Salonot na vojnata vo dvorecot Versáj, 1678-86.

Sl.47. @il Arduén Mansár. Plo{tadot Vandôm, Pariz, zavr{en 1701.

ARHITEKTURA

175

objektite okolu plo{tadot ima arkaden trem, a nadvtoriot kat mansardni krovovi. Fasadite se ras~lenetiso kolosalni pilastri od jonski red. Ovie objektipodocna }e bidat nadgradeni so u{te eden kat.

Plo{tadot Luj Veliki (Plas de Vandôm, zavr{envo 1701 god.) ima ~etiriagolna forma so zase~eni}o{iwa. Toj e zaobikolen so kompakten front odobjekti - dvorci, oblikuvani so portici (rizaliti) vosredinata na sekoja strana i na zase~enite }o{iwa. Vocentarot na plo{tadot e postaven kowani~kiotspomenik na Luj XIV, {to podocna e otstranet za vremena Revolucijata. Denes, tamu se nao|a triumfalniotstolb na Napoleonovata golema armija (1806-10).

Kapelata na invalidite Sv. Luj (1674-1708) izgra-dena e do hotelot (palatata) na invalidite vo Pariz.Osnovata na kapelata e krstovidno re{enie, vpi{anovo kvadrat, so kapeli vo aglite. Nad sredi{niot del seizdiga bleskava kupola so pre~nik od 27 m i lanternana viso~ina od 107 m. Kupolata ima originalnastruktura od tri dela, od koi dolniot del ima golemkruèn otvor, niz koj se gleda vtoriot paraboli~en svod,koj e ìvopisno naslikan i e osvetlen niz pazuvite nadolniot svod. Najgornata kupola so lanternata enapravena od drvena konstrukcija koja go pokriva celiotsistem. Takvite kupoli nadvi{eni so sekundarna drvenakonstrukcija }e go dobijat imeto le dôme, poradi {to ikapelata slikovito se narekuva Dom na invalidite.

Oblikuvaweto na objektot se karakterizira so jasnakompozicija na strogiot centralen volumen i sospokojna ramnoteà na masite. @il Mansár toa gopostignuva koristej}i gi najdobrite elementi na

Sl.48. @il Arduén Mansár. Kapelata na invalidite Sv. Luj, Pariz, 1674-1708.

univerzitetskata crkva vo Sorbona i na crkvata Val deGras, kako i Palatata na ~etirite nacii. Dolniot delna objektot ima stroga klasi~na koncepcija, a kupolatae podignata na dvodelen tambur so prozorci za osvetlu-vawe na me|ukupolniot prostor. Pokrivot na kupolatae ukrasen so pozlateni vojni~ki trofei osvoeni odvojskata na Napoleon. Vo vnatre{nosta na objektot esmesten i grobot na Napoleon. Podocna, do isto~niotdel na kapelata napravena e trikorabna dogradba zapotrebata na verskata slu`ba.

Golemiot trianôn vo Versájskiot park (1687)pretstavuva prizemen objekt so ramen krov. Toj e izvedenso skapoceni vidovi na rozov i zelenikav mermer.Negoviot prostudiran i ubav oblik ja odrazuva intim-nosta na ̀ iveali{teto, kade {to edno krilo so P+1 kate nameneto za potrebite na kralskoto semejstvo.

Dvorecot Marlí (1679-1686) e izgraden vo blizinatana Versáj so dvanaeset paviljoni okolu golemiot bazen.Vo toj dvorec se pravat fantasti~ni sve~enosti, sporedodnapred utvrden protokol. Poradi golemiot rasko{ iraspu{teniot ìvot voden vo nego, ovoj dvorec }e biderazurnat vo francuskite revolucii.*16

Basnoslovnite tro{oci na Luj XIV i negovata svitanema da moè da gi izdrì nitu kasata na prebogatataFrancija. Naskoro toj }e po~ne da gi gubi bitkite sodrugite evropski imperii, taka {to, pred krajot na XVIIvek, glavna evropska sila }e stane Anglija. Sepak, Parizi ponatamu }e ostane evropski, pa i svetski kulturencentar, so naglasen razvoj na arhitekturata, skulpturatai slikarstvoto.

16Vidi Liselotte Andersen. Barok i rokoko, od str.63 Velike arhitekture svijeta, str.179

Sl.49. @il Arduén Mansár. Dvorecot Marlí, 1679-86.Slikarska pretstava od Martén-Pomladiot, 1724.

Maslo na platno, 296 h 223 cm, muzej Versáj.

BAROK V

O F

RANCIJA

ARHITEKTURA

176

A v s t r i j a

Vo XVII i vo XVIII vek, po pobedata nad stale{kitestrukturi, vo Avstrija se zacvrstuva apsolutisti~katamonarhija. Buròazijata sî u{te ima slaba ekonomskamo}, pa zatoa carskiot dvor, crkvata i dvorjanstvoto goopredeluvaat izrazot na monumentalnata arhitektura.Arhitekturata odigruva zna~ajna uloga vo razvojot nasite umetni~ki granki. Graditelstvoto uspe{no serazviva i pokraj prekinot nastanat poradi 30-godi{natavojna (1618-1648) i turskite napadi.

Barokniot stil najprvin se pojavuva vo pokrainataTirol so centar vo Insbruk, a potoa vo Praga. Pragastanuva vtor grad po va`nost vo Avstrija, kade {todvorjanstvoto gradi svoi objekti daleku od prestol-ninata, koja bila zagrozena od turskite napadi.Periodot od po~etokot na XVII vek do pred krajot navekot, pretstavuva ran barok, koj se razviva pod itali-jansko vlijanie. Toga{ vo Avstrija rabotat golem brojitalijanski arhitekti, a kako vaèn centar se istaknuvagradot Salcburg.*17

Katedralata vo Salcburg (1614-28) pretstavuva prvobarokno ostvaruvawe vo Avstrija. Taa e gradena sporedproektot na italijanskiot arhitekt Santino Solari(1576-1646) za sedi{te na arhiepiskopite, koi se tesnopovrzani so papata i so jezuitite. Nejzinata osnova,spored tipot na crkvata Il Xezu kako i fasadata sodve kuli ima jasni ranobarokni elementi. I enterierotna crkvata so svojata umerena barokna dekoracija mupripa|a na ranobarokniot period.

Arhitekturata na dvorcite i gra|anskite ku}i voperiodot na raniot barok vo Avstrija, sî u{te e podsilno vlijanie na renesansata, so upotreba na oddelnibarokni elementi vo dekoracijata.

Visokiot barok, kako najbleskav i veli~estven pe-riod vo razvojot na avstriskata arhitektura trae od 1690do 1740 god. Pod apsolutisti~kata monarhija naHabsburgovcite, kako simbol na vlasta se javuvadvorecot na vladetelot. Centar na gradeweto stanuvaglavniot grad Viena i negovata okolina, kade seizgradeni golem broj objekti. Kako najzna~ajni tvorcina visokiot barok vo Avstrija se istaknuvaat arhitek-tite Erlah, Hildebrant i Prandtauer.

FI[ER FON ERLAH (1656-1723)

Arhitektot Fi{er fon Erlah se smeta za tvorecna noviot tip barokni dvorci vo Avstrija. Nemu, vo prvred mu pripa|a zaslugata za razvojot na avstriskatabarokna {kola. Po zacvrstuvaweto na vlasta, vlade-telot saka da izgradi svoj dvorec vo blizinata na Viena,a po ugled na Versáj. Za taa cel, toj se obra}a do Fi{erfon Erlah, koj gi pravi planovite za ogromniot ansamblna dvorecot [enbrun.

Dvorecot [enbrun (∼1693-1700) za razlika odVersáj, istovremeno e povrzan so parkot od edna stranai so gradot Viena od drugata strana, sli~no kako {to eslu~ajot so Luksembur{kiot dvorec vo Pariz. @elbatana avtorot e da ja obedini zamislata na Bernini zadogradba na Luvr i italijanskiot koncept na gradewedvorci so terasi. Ovaa grandiozna koncepcija podocna}e bide reducirana, taka {to od nea e izgraden samopomal del. Kompozicijata na dvorecot [enbrun eposilna vo odnos na Versáj, bidej}i sredi{niot del eposilno istaknat i nadvi{en.

Crkvata Sv. Karlo Boromeo (Karlskirhe 1716-37)vo Viena e najgolemata barokna crkva vo germanskotogovorno podra~je. Taa ima razigrana osnova so elipso-iden centralen del i kupola. Na fasadata se istaknuvavlezniot anti~ki portik i centralno postavenata

Sl.50. Santino Solari. Katedralata voSalcburg, 1614-28. Osnova.

Sl.51. Fi{er fonErlah. Dvorecot

[enbrun, kaj Viena,zavr{en 1700.

ARHITEKTURABAROK V

O A

VSTR

IJA

177

kupola, kako i bo~no smestenite kuli. Oblikuvawetona nezavisnite kambanarii e inspirirano od trium-falnata kolona na Trajan vo Rim. Crkvata ima rasko{enenterier, izraboten od skapoceni materijali i fresko-ìvopis.

Fi{er fon Erlah ima proektirano i izgradenomnogu drugi objekti, od koi najpoznati se: Palatata[varcenberg (1706-25) vo Viena, Kolegijalnata crkva(1696-1707) i crkvata Sv. Troica (1694-1702) vo Salcburg.Ovie crkvi se izgradeni pod vidlivo vlijanie narimskata arhitektura na Bernini, kaj kogo Fi{er fonErlah ima u~eno vo Rim.*18

17Podetalno vo Vseob¡a® istori® arhitekturì, tom 7, od str.250 Liselotte Andersen. Barok i rokoko

Sl.52. Fi{er fon Erlah. Crkvata Sv. KarloBoromeo, Viena, 1716-37.

18Vidi V. A. Gorohov, L. B. Lunc. Parki mira, str.33 VseobÈa® istori® arhitekturì, tom 7, od str.264

Sl.53. Fi{er fon Erlah. Crkvata Sv. Troica, Salcburg,1694-1702. Osnova i izgled.

Sl.54. Lukas fon Hildebrant. Ansamblot Belvedere, Dolen dvorec, 1714-16 i Goren dvorec, 1721-23.

ARHITEKTURA

LUKAS FON HILDEBRANT (1668-1745)

Lukas fon Hildebrant, sli~no kako i Fon Erlahprestojuva na u~ewe vo Italija, od kade }e donese izvesnivlijanija na rimskiot barok. Idejata na Fon Erlah zaizgradba na ogromen ansambl so dvorci i parkovi, uspevada ja ostvari Hildebrant, preku svoite proekti zaansamblot na dvorci Belvedere.

Ansamblot na dvorci Belvedere graden e vo fazi,taka {to prvo e podignat dolniot dvorec (1714-16), apotoa pogolemiot goren dvorec (1721-23). Od gorniotdvorec se pruà prekrasna vizura kon tvrdinite i kongradot Viena. Vo konceptot na ovoj ansambl, fran-cuskoto re{enie na dvorcite e prisposobeno konpotrebite za odrùvawe golemi sve~enosti i priemi.Ansamblot pretstavuval letna rezidencija na princotEvgenie Savojski.

Gorniot dvorec ima podinami~na barokna arhi-tektura, so razdvièn i nadvi{en centralen del i sobo~ni paviljoni, koi se obedineti vrz zaedni~ko cokle.

178

Baroknata dekoracija, vo visok reljef i skulptura gozgolemuva rasko{ot na fasadata. Enterierite, rabotenipod rakovodstvo na Hildebrant obiluvaat so kriviformi, skulptura i reljef. Osobeno rasko{no se obli-kuvani dvojnite skali i vestibilot vo prizemjeto nagorniot dvorec.

Hildebrant ima raboteno u{te nekolku objekti voViena od profan i verski karakter. Negovata palataKinski (1709-13) ima naglaseno prizemje vo vid na cokle,nad koe se izdigaat kolosalni pilastri, opfateni sosilen zavr{en venec, vo ~ija viso~ina se smestenipotkrovnite prostorii. Golemo e negovoto u~estvo i vodefinitivnoto oformuvawe na crkvata Sv. Petar(Peterskirhe, 1703-08), vo ~ie gradewe i vnatre{noureduvawe u~estvuvaat italijanski arhitekti i umet-

nici. Nejzinata zapadna fasada go napu{ta konceptotna crkvata Il Xezu, pri {to monumentalnata kupola edovedena vo prv plan me|u dvete bo~ni kuli, koi sepotsvrteni kon simetralata.

Od objektite na Hildebrant gradeni nadvor odViena, posebno vnimanie zasluùva dvorecot Mirabel(1725) so svoeto parkovsko ureduvawe. Iako e graden vopaladievski stil, objektot ima bogato ras~lenuvawe iìvopisen kolorit, {to sosema odgovara na namenata.Ovoj vid arhitektonsko oblikuvawe }e izvr{i vlijaniei vrz arhitekturata na dvorcite letnikovci vo Rusija.Hildebrant e cenet arhitekt i vo Germanija, poradi {tose javuva i kako partner na arhitektite Nojman i Bofránvo podigaweto na episkopskata rezidencija vo Virc-burg.*19

Sl.55. Lukas fon Hil-debrant. Ansamblot

Belvedere, Goren dvorec, 1721-23.

Sl.56. Lukas fon Hildebrant. Ansamblot Belvedere, Gorendvorec, 1721-23. Centralniot del na severnata fasada.

Sl.57. Lukas fon Hildebrant. Ansamblot Belvedere, Gorendvorec, 1721-23. Izgled na vestibilot vo prizemjeto

so mitolo{ki sceni realizirani vo gips.

ARHITEKTURABAROK V

O A

VSTR

IJA

179

JAKOB PRANDTAUER (1660-1726)

Jakob Prandtauer e najgolemiot majstor na manas-tirski ansambli, gradeni glavno po dolinata na rekataDunav.

Manastirot vo Melk (1702-38) izgraden e na is-taknata pozicija na edno vozvi{enie nad rekata Dunav.Vlezot vo ansamblot e oblikuvan so inspiracija od an-ti~ka triumfalna porta. Crkvata ima osnova, sporedtipot na Il Xezu, so kupola i dve bo~ni kuli. Celiotansambl, smesten vrz tesna lokacija, e prepoln soobjekti. Enterierot (raboten vo sorabotka so Rotma-er)na crkvata ima dinami~na kompozicija so bogatadekoracija vo {tuko i mermer, kade preovladuvaatcrvenikavite pilastri, skulpturata i reljefot.

Od drugite objekti na Prandtauer najpoznat emanastirot Sv. Florijan kaj Linc, so fasada koja imakolosalen red na stolbovi i sve~eni dvojni skali,postaveni paralelno so fasadata.

Gra|anskata arhitektura vo Avstrija za vreme narazvieniot barok ima pogolema sloboda vo obliku-vaweto, so krivi formi i so obilna reljefna deko-racija. Objektite naj~esto imaat osnova vo vid nabukvite "G" i "P", svrteni so podolgata strana konulicata. Najkarakteristi~ni primeri od toj tip objektise nao|aat vo gradot Insbruk.

Op{testvenite objekti vo svoeto obli-kuvawe nastojuvaat da ja sledat arhitekturatana dvorcite, no so pooficijalen i posve~enkarakter. Toa osobeno e vidlivo vo glavniotgrad Viena i vo Insbruk. Karakteristi~enobjekt od ovoj vid pretstavuva Gradskiotparlament (Landhaus, 1724-28) vo Insbruk.

Sl. 58. Jakob Prandtauer. Manastirot vo Melk, 1702-38.Prostorna dispozicija: 1. crkva, 2. Carska dvorana,3. biblioteka, 4. kalu|erski }elii, 5. odbranbeni yidovi.

Sl.59. Jakob Prandtauer. Manastirot Sv. Florijan, Linc, adaptacijata zapo~nata 1711.

Sl.58.1. Prandtauer i Rotmaer. Vnatre{nosta na manas-tirskata crkva vo Melk, po~etok na XVIII vek.

19Vidi Velike arhitekture svijeta, str.183

ARHITEKTURA

180

G e r m a n i j a

Kako posledica na verskite nemiri i 30-godi{natavojna, baroknata arhitektura vo Germanija se pojavuvaso izvesno zadocnuvawe. Taa se razviva vo tek na vtoratapolovina na XVII i vo XVIII vek, za nabrgu potoa dapremine vo rokoko stil, poradi {to barokot voGermanija ne moè da se podeli na periodi. Kakorezultat na feudalnata rascepkanost, se pojavuvaatpove}e centri za razvoj na arhitekturata, skulpturatai slikarstvoto, a toa se glavnite gradovi na oddelnitekneèvstva.

Arhitekturata vo vtorata polovina na XVII vek serazviva pod nadvore{ni vlijanija, i toa: vo severnaGermanija pod vlijanie na Holandija, a vo ju`naGermanija pod vlijanie na Italija. Vo XVIII vekpostepeno preovladuva vlijanieto na francuskataarhitektura i umetnost, osobeno vo oblikuvaweto naprofanite objekti.

Vo periodot na barokot se razviva planskotoureduvawe na gradovite so stanbeni zgradi, palati,crkvi i drugi objekti. Isto taka se podigaat i golembroj novi gradovi {irum zemjata. Karakteristi~no e toa{to arhitekturata se razviva vo site kneèvstva soednakov intenzitet i na sli~en na~in, no so izvesnilokalni osobenosti.*20

Minhen

Gradot Minhen, kako centar na kneèvstvotoBavarija pretstavuva sredi{te na barokot na preminotod XVII vo XVIII vek, osobeno vo oblasta na verskataarhitektura. Vo vtorata polovina na XVII vek, glavniarhitekti vo Minhen se majstorite dojdeni od Italija,koi{to gi gradat prvite barokni objekti.

Teatinerskata crkva (1663) od arhitektite Barelii Cukali e oblikuvana so zapadna fasada spored tipotna crkvata Il Xezu od Rim, no ima pridodadenokarakteristi~ni bo~ni kuli.

Dvorecot Nimfenburg vo blizinata na Minhenzapo~nat e da se gradi istata 1663 godina, no e zavr{envo prvata polovina na XVIII vek. Najprvin toj e gradenpod rakovodstvo na arhitektite Bareli i Cukali, apotoa pod rakovodstvo na doma{niot arhitekt Efner

i arhitektot Kiviljé, dojden od Francija.Efner gidodava bo~nite krila na dvorecot, pri {to negovatafasada, oblikuvana po tipot na Versájskiot dvorec,dobiva dolìna od 600 m.

Paviljonot Amalienburg (1733) e izgraden voparkot na dvorecot Nimfenburg za prestoj na knezovitevo priroda. Negov avtor e arhitektot Kiviljé, Flamanecpo poteklo, koj u~el vo Pariz, kade {to se zapoznal i sorokoko stilot. Poradi toa, negovite enterieri,raboteni vo sorabotka so arhitektot Cimerman,pretstavuvaat tipi~en primer za enteriernata rokokoumetnost.

ARHITEKTURABAROK V

O G

ERMANIJA

20Podetalno vo W. Pinder. Deutscher barok H. Popp. Die architectur der barok und rokokozeit VseobÈa® istori® arhitekturì, tom 7, od str.338 Liselotte Andersen. Barok i rokoko, str.202 Baroque. Italie et Europe centrale, str.172

Sl.60. Bareli i Cukali. Teatinerska crkva, Minhen, 1663.

Sl.61. Fransoá Kiviljé. Paviljonot Amalienburg, dvorecNimfenburg kaj Minhen, 1733. Osnova i izgled.

181

BRA]ATA ASAM, Kosmas (1686-1739) i Egid (1692-1750) pretstavuvaat najzna~ajni arhitekti i umetnicina barokot vo Bavarija. Nivnata umetnost e pod vidlivovlijanie na Bernini, no vo nivnite dela se zabeleùvapogolema sloboda vo kompozicijata i vo izborot namotivite. Toa se gleda u{te na nivnoto rano ostva-ruvawe, crkvata vo Ror (1718-25) koja{to ima rasko{enoltaren prostor.

Crkvata Johaneskirhe (Sv. Jovan, 1733-50) pretsta-vuva remek-delo na bra}ata Asam. Mala po dimenzii, taae vgradena me|u objektite na ulicata, izgradeni istotaka vo baroken stil od bra}ata Asam. Nejzinatakompozicija obiluva so krivi formi i plasti~nadekoracija, kako na fasadata, taka i vo enterierot.

BRA]ATA CIMERMAN (1680,85-1758,66) go imaatsozdadeno remek-deloto na barokot vo Bavarija podAlpite: crkvata vo Vajs (1745-1754), koja ima ednostavnasvetla barokna fasada, so cel da se potencira rasko{-niot enterier, koj pominuva od barok vo rokoko stil.Kako sovremenici na kompozitorite Bah i Hendl,bra}ata Cimerman sozdavaat sve~en i misti~en akordso skladno sozvu~je na arhitekturata, skulpturata islikarstvoto.

Gra|anskata arhitektura vo Minhen i vo drugitegradovi se razviva pri formiraweto na novite kvartovi,kade {to se gradat ku}i i palati vo stil na barokot {topretstavuva spoj na francusko i italijansko vlijanie.So takov izraz e sozdadena palatata Prejzing (1720-25)vo Minhen od arhitektot Jozef Efner.

Drezden

Vo gradot Drezden se razviva specifi~na baroknaarhitektura, so naglaseno plasti~no oblikuvawe, a podnajmalo italijansko vlijanie. Vo golemite parkovi,uredeni na francuski na~in, izgradeni se dvorci ipalati so specifi~na dekorativna arhitektura so krivilinii, ~ii kubiwa i kuli zavr{uvaat so izvitkani iizvrteni povr{ini.

BAROK V

O G

ERMANIJA

ARHITEKTURA

Sl.62. Bra}a Asam. Crkvata Sv. Jovan (Johanes kirhe), Minhen, 1733-50.

Sl.63. Bra}a Cimerman. Crkvata vo Vajs, Bavarija, 1745-54. Izgled na oltarniot prostor.

Sl.64. Daniel Popelman. Dvorecot Cvinger, Drezden, 1711-22. Izgled na centralniot paviljon.

182

DANIEL POPELMAN (1662-1736) e najzna~ajniotarhitekt na barokot vo Drezden. Zaradi svoe usovr-{uvawe toj odi na studisko patuvawe vo Italija, noitalijanskite vlijanija gi prifa}a so rezerva.

Dvorecot Cvinger (1711-22) e smesten pokraj rekataElba i e povrzan preku mostovi so drugiot breg narekata. Toj ima paviljonsko re{enie so centralenkvadraten dvor so dolìna na stranite od 106 m. Vonegovata gradba pokraj doma{ni u~estvuvaat francuskii italijanski arhitekti. Pod rakovodstvo na Popelman,kompozicijata i oblikuvaweto na dvorecot dobivaat~ista germanska nota, so bogata dekoracija.

GEORG BER (1666-1738) e avtor na golem broj palativo novoizgradenite kvartovi na Drezden, no, sekako,najzna~aen negov objekt pretstavuva crkvata Frau-enkirhe (Sv. Bogorodica, 1722-38). Taa ima kru`naosnova vpi{ana vo kvadrat, so kuli na aglite i sodominantna kupola. Koncepcijata na osnovata enapravena pod protestantsko vlijanie, a kulite se podvlijanie na rokoko stilot. Formite na barokniotenterier, kako i dekoracijata se smireni, vo soglasnostso protestantskoto u~ewe.

Manastirskata crkva Sv. Lovro vo Kempten (1652-66) arhitektot Ber ja gradi vo sorabotka so arhitektJohan Sero (1652-66). Taa ima bazilikalna osnova sokupola, a kulite se izgradeni dopolnitelno vo 1900 god.Enterierot ima bogata dekoracija so pozlatena{tukatura, izrabotena od Italijanecot Cukali.

Vo periodot na barokot, Drezden dobiva i nekolkunovi hoteli, od koi najpoznat e hotelot Saks (1720-64),koj ima barokni izvitkani venci. Arhitektot Ber,strogite pilastri od kolosalen red, gi ima postavenonad niskoto prizemje, oblikuvano vo vid na cokle so{iroki prozorci.

Sl.65. Daniel Popelman. Dvorecot Cvinger, Drezden, 1711-22. Izgled na dvorot i situacija.

Sl.66. Georg Ber. Crkvata Sv. Bogorodica(Frauenkirhe), Drezden, 1722-38.

ARHITEKTURA

183

Vircburg

Gradot Vircburg e va`no crkovno sedi{te naepiskopite, po ~ii pora~ki rabotat nekolku arhitekti.Najpoznatiot od niv e Baltazar Nojman (1687-1753), kojistovremeno e eden od najgolemite i najplodnitearhitekti na barokot vo Germanija. Vo sorabotka soavstriskiot arhitekt Hildebrant i so francuskiotarhitekt Bofrán, toj }e ja izgradi Episkopskatarezidencija (1720-53), so oblik na osnovata i soras~lenuvawe na fasadata spored primerot na dvorecotVersáj. Bogatiot park okolu objektot e napraven, istotaka, po primerot na francuskite parkovi. Enterieritese bogato ukraseni so skulpturi i so sliki. Naj-

zna~ajnite tavanski freski vo sve~eniot vestibil giima naslikano italijanskiot umetnik Tiepolo vorokoko stil. Na niv se pretstaveni kompozicii na tema"êtiri kontinenti" so karakteristi~ni motivi odrazli~nite strani na svetot.

Baltazar Nojman ima izgradeno golem broj drugiobjekti, od koi posebno se istaknuva: crkvata voNereshajm so kupola i kuli, kako i nekolku gradskisoveti i pogolem broj palati.

Sl.67. Georg Ber. Hotelot Saks, Drezden, 1720-64.

Sl.69. Baltazar Nojman. Episkopskata rezidencija, Virc-burg, 1687-1753. Carskata dvorana, 1737-42, zavr{ena 1753.Fresko-ìvopis od Tiepolo.

Sl.68. Baltazar Nojman. Episkopskata rezidencija,Vircburg, 1687-1753. Osnova i izgled od parkot.

ARHITEKTURA

184

Berlin

Gradot Berlin pretstavuva glaven centar naarhitekturata vo severna Germanija, kade se ~uvstvuvaatpogolemi nizozemni vlijanija. Tamu, barokot se pojavuvamnogu docna, kratko trae, taka {to nabrgu preminuvavo klasicizam. Najzna~aen arhitekt od toj period eAndreas [liter (1664-1714), vo ~ie delo ve}e se nasetuvadoa|aweto na klasicizmot, kako izraz na idnataimperija so centar vo Berlin. Toa najmnogu e izrazenopreku arhitekturata na Kralskiot dvorec vo Berlin(1698-1706), koj ima odmerena plasti~nost na fasadata,so upotreba na kolosalen korintski red i ramen krovso balustradi. Objektot e o{teten za vreme na Vtoratasvetska vojna, a definitivno e urnat vo 1950 god.

Hajdelberg

Vo Hajdelberg, kade {to italijanskata renesansaima fateno dlaboki korewa, vo po~etokot na XVII vekse dograduva Kneèviot dvorec, so Kriloto na FridrihIV (1601-07), gradeno spored planot na Johanes S{a{.Negovata fasada e razdvièna, so izvitkani linii navencite i e bogato ukrasena so skulpturi. Skalestitekalkani na objektot se napraveni pod nizozemnovlijanie.

Germanija }e dade golem broj barokni majstori, odkoi dobar del }e stekne me|unarodna slava gradej}i i vososednite zemji, kako {to se Avstrija i ̂ e{ka. Takvo egraditelskoto semejstvo Dincenhofer. . . . . Vo Germanija,Johan Dincenhofer go podiga dvorecot Vajzen{tajn voPomersfilden (1711-18), za potrebite na grofovskotosemejstvo [enborn. Arhitekturata na objektot ima spoj

na doma{ni elementi i motivi od francuskiot barokenklasicizam. Negoviot enterier e rasko{no oblikuvan,spored proektite na avstriskiot arhitekt Hildebrant.

Sl.72. Hildebrant. Vestibilot vo dvorecot Vajzen{tajn,Pomersfilden, 1714-19.

Sl.70. Andreas [liter. Kralskiot dvorec, Berlin,1698-1706, o{teten vo Vtora svetska vojna,

urnat 1950.Izgled na ju`noto krilo

Sl.71. Kneèviot dvorec vo Hajdelberg, kriloto na FridrihIV, 1601-07, spored planot na Johanes S{a{.

ARHITEKTURABAROK V

O G

ERMANIJA

185

A n g l i j a

Vo XVII i vo XVIII vek, arhitekturata vo Anglija serazviva vrz osnova na klasi~noto nasledstvo od vremetona renesansnata arhitektura. Barokot }e bide zastapenvo izvesna mera samo vo delata na nekolku arhitekti odkrajot na XVII vek i po~etokot na XVIII vek .

Pojavata i razvojot na barokniot klasicizam voAnglija se sovpa|a so periodot na industriskiot razvoji so formiraweto na kapitalisti~kiot op{testvenporedok. Vo toj period, Anglija mnogu zajaknuva i navoeno pole, taka {to zazema i golem broj prekumorskiposedi.

Kako rezultat na ekonomskata mo}, se gradat novinaselbi, a se preureduvaat starite. Se podigaat objektiod raznoviden karakter: palati, dvorci, crkvi, bibli-oteki i dr. Toga{ ve}e se napi{ani i objaveni nekolkuteorii za arhitekturata i urbanizmot od strana nasocijal-utopistite, kako {to e deloto na Tomas Mor,Utopija od 1516 god.*21

INIGO XONS (1573-1652)

Inigo Xons pretstavuva mit za angliskata arhitek-tura i e osnovopolo`nik na noviot klasicizam. Toj ekralski arhitekt, koj zaradi svoe obrazovanie patuvavo Hajdelberg i vo Italija. Negoviot nov koncept zaangliskata arhitektura e sozdaden spored principitena Paladio i Vitruvie. Toj gradi golem broj palati,stanbeni zgradi i crkvi.

Kvins haus vo Grini~ od 1616 god. pretstavuvanajrano delo na Inigo Xons. Arhitekturata na objektotgo ozna~uva napu{taweto na dotoga{nata angliskaklasi~na tradicija, bidej}i pretstavuva prva angliskavila vo vistinski italijanski stil. Osnovata ezamislena od dva dela so most nad patot, {to podocna }ese pretvori vo dvorana so galerija. Kompozicijata ecelosno simetri~na i so vnimatelno izbalansiraniproporcii.

Banketing haus vo Vajthol (zavr{ena vo 1622 god.)pretstavuva remek-delo na Inigo Xons. Planot naobjektot e inspiriran od planot na pariskiot dvorecTileri, so ogromni dimenzii 350 h 266 m. Poradigolemiot poàr vo London 1666 godina, dvorecotostanuva nedovr{en, no i pokraj toa, negovata kon-cepcija }e go odredi razvojot na angliskata arhitekturavo slednite dva veka, vo vid na baroken klasicizam sostrogo odredeni pravila.

Plo{tadot Kovent Garden vo London (1630) pret-stavuva prv arhitektonsko-urbanisti~ki organiziranplo{tad vo gradot, so jasna koncepcija i so definiraniregulacioni linii, poradi {to toj }e izvr{i golemovlijanie vrz natamo{niot razvoj na urbanizmot voAnglija.

XON VEB (1611-1672) e u~enik i sledbenik na InigoXons, no ne go dostignuva talentot na u~itelot. Negovnajpoznat objekt, graden vo paladievski stil e krilotona princot ârls vo palatata (bolnicata) Grini~(zapo~nato vo 1665 god.).

21Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7, od str.406 Liselotte Andersen. Barok i rokoko Velike arhitekture svijeta, str.170 Svetska arhitektura, str.278

Sl.73. Inigo Xons. Banketing Haus vo Vajthol, London, 1619-22.

Sl.74. Xon Veb. Kriloto na princot ârls vopalatata Grini~, zapo~nato 1665.

BAROK V

O A

NGL

IJA

ARHITEKTURA

186

Bolnicata Grini~ pretstavuva golemasimetri~na kompozicija, sostavena odpove}e objekti. Najprvin e izgradena Kvinshaus od Inigo Xons, postavena na sime-tralata. Xon Veb go ima dodadeno krilotona princot ârls, a Kristofer Ren }e giprifati kolosalnite korintski redovi zasvojot novoizraboten kompleten plan. Ovojansambl podocna }e bide namenet za pot-rebite na Kralskiot pomorski kolex.

KRISTOFER REN (1632-1723)

Kristofer Ren pretstavuva ~udo na angliskataarhitektura, iako prvenstveno se zanimava so astro-nomija i fizika. Toj se zapoznava so baroknata arhi-tektura vo Pariz, no ne go prifa}a stilot na kon-tinentalniot barok. Tvore{tvoto na Kristofer Ren seodlikuva so akademska vozdrànost i so eden maèstvensopstven arhitektonski izraz. Po golemiot poàr vo1666 godina, Ren pravi plan za obnova na London. Vo tojplan e predvideno da se formiraat dva centra: kajkatedralata Sv. Pavle i kaj berzata. So otvoraweto nanovi ulici, sozdadeni se realni uslovi za idniot razvojna gradot.

Pokraj proektiraweto i gradeweto na golem brojobjekti vo London, na Kristofer Ren mu se pripi{uvai gradeweto na okolu 50 crkvi, od koi najpoznata ekatedralata Sv. Pavle (1675-1717). Taa pretstavuvakrstoobrazna bazilika so kupola i kuli. Barokniotkarakter na zapadnata fasada e naru{en pri reali-zacijata, koga e postaven klasicisti~kiot dvokatenportik. Ogromnite dimenzii na dvoslojnata kupola sepotencirani so prefinetata razrabotka na tamburot, aenterierite se odlikuvaat so elegantna i odmerenaobrabotka. So svoite dimenzii (dolìna od 141 m i

Sl.75. Inigo Xons, Xon Veb, Kristofer Ren.Bolnicata Grini~, denes Kralski pomorski

kolex, zapo~nato 1639.

Sl.76. Kristofer Ren. Planot na London, 1666.

Sl.77. Kristofer Ren. Katedralata Sv. Pavle, London, 1675-1710, 1717.

Sl.78. Kristofer Ren. Katedralata Sv. Pavle, London, 1675-1710, 1717. Osnova.

ARHITEKTURABAROK V

O A

NGL

IJA

viso~ina od 65,3 m), katedralata Sv. Pavle, pretstavuvanajgolem verski objekt od toj period vo Zapadna Evropa.

187

XEMS XIBS (1682-1754) se {koluva vo Rim kajdocnobarokniot arhitekt Karlo Fontana. Vo svojataarhitektura, toj gi obedinuva rimskite vlijanija soklasicisti~kite vo Anglija. Toj gradi nekolku crkvi,no negov najpoznat objekt e Komorata Retklif (1737-39)vo Oksford. Objektot, vsu{nost, pretstavuva fizi~kabiblioteka so kru`na osnova i so kupola na stolbovi.Preminot od tamburot kon nadvore{niot krug enapraven so "ramen" krov, zaobikolen so balustradi.

XON VENBRU steknuva slava so gradeweto napalatata Blenhajm vo Oksford{ir (1705), koja imapretenzii da se natprevaruva so golemite kontinentalnipalati. Nejziniot elipsoiden sve~en dvor e oformen sodva strani~ni bloka, gradeni okolu svoi atriumi, a nasimetralata, pred vdlabnatata polukru`na kolonada seistaknuva monumentalniot portik. Prenatrupanatabarokna dekoracija izgleda neobi~no te{ko, pa duri irobusno. Ovaa palata, angliskiot narod }e mu ja poklonina zasluèniot vojskovodec Marlboro.

XON VUD e ime povrzano so deloto na dvajcapoznati arhitekti, tatko (1704-54) i sin. Tie go imaatproektirano i izgradeno centarot na Bat, pretvoraj}igo vo najelitno bawsko lekuvali{te na XVIII vek.Planot se sostoi od sistem na polukru`ni i kvadratniplo{tadi, od koi najzna~aen e plo{tadot Rojal Kresent(zapo~nat vo 1728 god.). Plo{tadot e oformen so nizaterasesti ku}i so kolosalni redovi, {to ostavavpe~atok na ogromna palata.

B e l g i j a

Ju`nite provincii na Nizozemjeto (Belgija)pretrpuvaat poraz vo vostanieto protiv {panskatavlast (1579) i zapa|aat vo te{ka op{testveno-ekonomskakriza. Nekoga{ bogatite gradovi po~nuvaat da naza-duvaat, a dotoga{nite manufakturno-industriskiprovincii se pretvoraat vo agrarni oblasti. Kako

rezultat na toa, teì{teto vo arhitektonskiot razvojse prefrla od gra|anskata (profanata) arhitektura vrzizgradbata na crkvi.

Vo Belgija, so pomo{ na novata barokna arhitek-tura, jezuitite vodat borba protiv protestantite. Za taacel se gradat golem broj crkvi od tipot na Il Xezu vo:

Sl.80. Xon Vud-Pomladiot. Rojal Kresent, Bat, 1767-75.

Sl.79. Xems Xibs. Komorata Retklif, Oksford, 1737-39. Aksonometriski presek.

BAROK V

O A

NGL

IJA

ARHITEKTURA

188

Anvers, Brisel, Gan i drugi gradovi. Kako najpoznatverski objekt se istaknuva crkvata Sv. Karlo Boromeovo Anvers (1614-21), vo ~ie podigawe zemaat u~estvo:umetnikot Piter Pol Rubens i arhitektite HejsensHejsensHejsensHejsensHejsens iAgilon. Osobeno se istaknuva visokata kula na crkvata,postavena do oltarniot prostor i noviot na~in zaosvetluvawe na oltarot preku posebna lanterna.Nejzinata zapadna fasada ima pokompaktna kompozicijavo odnos na prethodno sozdadenite sli~ni objekti.

So baroknata crkva vo Brisel (1657-76) belgiskataarhitektura se osloboduva od direktnoto vlijanie naitalijanskite urneci. Tridelnoto ras~lenuvawe nazapadnata fasada jasno e povrzano so vnatre{nataorganizacija na prostorot, koja proizleguva od tri-korabnata krstovidna bazilika. Ovaa crkva, kakorekonstrukcija na postar objekt mu se pripi{uva naLuka Fejtherb.

Golemo vlijanie vrz razvojot na belgiskata (fla-manskata) arhitektura vr{i umetnikot Piter PolRubens so proektot za pro{iruvawe na svojot dvorec voAnvers (1611-18). Za zna~eweto na ovoj objekt moè dase sudi samo spored za~uvanata vlezna partija, kojanalikuva na triumfalna porta. Slobodno operiraj}i so"anti~kite" renesansni motivi, Rubens sozdava novumetni~ki izraz na sve~en (paraden), no istovremenointimen vlez vo ku}ata, davaj}i im osobeno zna~ewe namerkite i proporciite.

Najploden arhitekt na Belgija vo po~etokot na XVIIvek e Vencel Koeberger (1561-1634). Po svoite studiivo Pariz i Rim, toj gradi preku stotina crkvi i kapeli,no sepak negovo najzna~ajno delo e kralskiot dvorec voBrisel. Avtenti~niot oblik na objektot }e pretrpigolemi promeni vo XIX vek.

Op{to zemeno, vo Belgija profanite objekti vogradovite se gradat za zadovoluvawe potrebite nagra|anite, a nadvor od niv na feudalcite. Vo gradovitepreovladuva tradicionalniot koncept na stanbeni iop{testveni objekti, so tesni kalkanski yidovi svrtenikon ulicata ili kon plo{tadot. Vrz skalesto obli-kuvanite fasadi e postavena bogata barokna dekoracijaod reljef i skulptura. So ovie karakteristiki seizgradeni objektite okolu Golemiot plo{tad voBrisel, {to pretstavuva posleden takov primer(izgraden po 1695 god.). Toj e oformen so 36 objekti na

Sl.81. Rubens, Hejsens, Agilon. CrkvataSv. Karlo Boromeo, Anvers, 1614-21.

Sl.82. Luka Fejtherb. Crkvata vo Brisel, 1657-76, rekonstruirana.

Sl.83. Piter Pol Rubens. Dvorecot Rubens, Anvers,1611-18. Fragment od vleznata partija, spored

gravurata na Harevijn, 1684.

ARHITEKTURABAROK V

O B

ELGI

JA

189

profesionalnite zdruènija (esnafi i gildi), me|u koicentralno mesto zazemaat objektite na Gradskiot soveti na kralskiot dvorec.

Vo sredinata na XVIII vek, po zadovolenata potrebaod crkovni objekti, zasileno po~nuvaat da se gradatprigradski dvorci - rezidencii. Nivnata arhitektura,so svoite strogi formi e pod direktno vlijanie nafrancuskiot baroken klasicizam. Vo nekoi od niv,vidliva e vrskata so paladievskata arhitektura, kako{to e slu~ajot so prigradskiot dvorec Senef kajBrisel, izgraden vo 1760 god. od arhitektot Devez.*22

H o l a n d i j a

Vo Holandija, kako protestantska zemja, po oslo-boduvaweto od {panskata vlast vo 1579 godina, ne segradat golemi crkvi, a nema nitu bogati vlastelini koibi gradele svoi dvorci. Zatoa, barokot vo Holandijaosobeno }e se istakne preku arhitekturata na gradskitesoveti, trgovskite i stanbenite objekti. Brziot razvojna stanbenata arhitektura }e sozdade povolni uslovi zapojavata na modernata arhitektura vo Holandija.

Vo XVII i vo XVIII vek, objektite se gradat sokombinacija na kamen i tula, a arhitektonskiot izraz,glavno se sostoi od severnoevropski i italijanskibarokni i klasicisti~ki vlijanija.*23

Vo prvata polovina na XVII vek sî u{te se prisutnitradicionalnite koncepcii za redewe na stanbenite ina op{testvenite objekti, koi so tesnata (kalkanska)strana se svrteni kon ulicata ili kon plo{tadot. Nanivnite skalesti fasadi so naglasena reljefnost,ednostavnite prozorski otvori so svojata golemina

Sl.84. Golemiot plo{tad vo Brisel, izgraden po 1695.Fragment so objektite na esnafskite zdruènija.

Sl.85. Devez. Prigradskiot dvorec Senef, kaj Brisel, 1760. Osnova, izgled od parkot i od dvorot.

22Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7, od str.45423Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7, od str.440 Liselotte Andersen. Barok i rokoko, str.88

sozdavaat vidlivo ~uvstvo na otvorenost. Takva e ku}atana ul. Kajzergraht (1639 god.), vo Amsterdam na arhitek-tot F. Vigbons.

Sl.86. Justis Vingbons. Palatata na bra}ataTrip, Amsterdam, 1660-62.

ARHITEKTURA

190

Paralelno so tradicionalniot pristap, vo grade-weto na objektite e prisutno i vlijanieto na paladio-nizmot, pristignat preku francuskiot baroken klasi-cizam, ili vo neposreden dopir so italijanskataarhitektura. Najkarakteristi~en primer od toj vidpretstavuva palatata na bra}ata Trip vo Amsterdam(1660-62) od Justis Vingbons.

Arhitektot Jakob van Kampen (1595-1657), u{te vopo~etokot na XVII vek ja osloboduva arhitekturata odprete{kata dekoracija i objektite gi svrtuva sopodolgata strana kon ulicata. Sli~no kako i voitalijanskata arhitektura, prviot kat (piano nobile) gonaglasuva so pogolema viso~ina, dodeka posledniot katso niski prozorci go vgraduva vo potkrovniot prostor.Takva e ku}ata Kojmans vo Amsterdam od 1624 god.Iznenaduva~ki e toa {to takvoto pro~istuvawe naobjektite od dekoracijata, nabrgu, vo vtorata polovinana vekot, }e rezultira so gradewe ku}i vo niza, koi sosvojata funkcija i oblik }e bidat predvesnici naarhitekturata od XX vek.

Barokniot klasicizam vo arhitekturata na Holan-dija, osobeno e izrazen kaj objektite na gradskite sovetii na prigradskite dvorci - rezidencii. Objektite nagradskite soveti se gradeni spored koncepcijata naKornelis Floris. Centralniot rizalit na objektot ene{to posilno istaknat vo odnos na bo~nite i prekutriagolniot fronton prodolùva vo saat-kula. Najpoz-nat objekt od toj vid e Gradskiot sovet vo Amsterdam(1648-65) od Jakob van Kampen, kade baroknata reljefnadekoracija e re~isi sosema otfrlena.

Prigradskite dvorci - rezidencii, sli~no kako ivo Belgija, se gradat pod vlijanie na francuskiotbaroken klasicizam, kako i pod vlijanie na paladiev-skite vili so krila.

Verskata arhitektura vo Holandija vo tekot na XVIIvek, beleì skromen razvoj preku protestantskite crkviso mali dimenzii i so kompaktni osnovi vo vid naraznovidni varijacii na centralno re{enie. Tie sesosema oslobodeni od dekorativnata obrabotka, kako nafasadite taka i vo vnatre{nosta. Takov karakteris-ti~en primer pretstavuva trkaleznata crkva vo Amster-dam (1666-68) na Adrijan Dortsman.

Sl.87. Jakop van Kampen. Ku}ata Kojmans, Amstedam,1624.

Sl.88. Ku}a vo niza, Amsterdam, 1671.Sl.89. Jakop van Kampen. Gradskiot sovet, Amsterdam, 1648-65. Osnova i izgled.

ARHITEKTURABAROK V

O H

OLANDIJA

191

[ p a n i j a

Kon krajot na XVI i vo po~etokot na XVII vekop{testveno-ekonomskata situacija vo [panija mnoguse vlo{uva. Dotoga{ najbogatata dràva vo svetotpo~nuva mnogu da zaostanuva poradi rasipni~katapolitika na vrastodr{cite i na {panskiot kral. Kontoa pridonesuva i katoli~kata crkva prigrabuvaj}iogromno bogatstvo. Rabotnicite i selanite sî pove}eosiroma{uvaat, {to predizvikuva sozdavawe na golemasiroma{tija vo stanbenite kvartovi na naselbite. Odsvoja strana, vlastodr{cite sakaat da sozdadat laènsjaj vo tie naselbi. Del od prigrabenoto bogatstvo tiego investiraat vo sozdavawe na reprezentativniplo{tadi, nameneti za praznuvawa, borbi so bikovi iza paradi. Takvite plo{tadi se vo golem kontrast sosiroma{nite stanbeni delovi na naselbite. Taka naprimer, vo sredinata na XVII vek, Madrid so bleskaviotkralski dvor e eden od najne~istite gradovi vo Evropa.

Tipi~nata stanbena arhitektura ja zadrùva tradi-cionalnata mavarska koncepcija na objekti so P+1 doP+2 kata, so pacio, okolu koe se razviva trem i galerijavo drvena konstrukcija. Vo tek na XVII vek, paralelnoso tradicionalnata ku}a se pojavuvaat i stanbeniobjekti so vidlivi vlijanija od renesansnata arhi-tektura. Takvata arhitektura e gradena prete`no zavladeja~kiot sloj gra|ani povrzani so aktuelnata vlast.

Gradeweto na op{testveni zgradi e ograni~eno nanekolku tipovi objekti: gradski soveti, bolnici,prifatili{ta i verski u~ili{ta (kolehii). Osnovnotovnimanie im e posveteno na crkovnite objekti, osobenopo vospostavuvaweto i zajaknuvaweto na jezuitskiotverski red. Za osnoven tip na hram se primenuvare{enieto na crkvata Il Xezu od Rim. Bidej}i sporedpravilata na jezuitskiot red se zabranuva horsko peewevo crkvata, monumentalnite horski delovi vo postarite

hramovi se uni{tuvaat, a so toa se sozdadavaat uslovi zasobirawe na pove}e vernici.

Najsvetlata i najzna~ajna karakteristika vo{panskata arhitektura od XVII vek pretstavuva pojavatai brziot razvoj na novite stilski priodi. Ve}e vo 20-tite godini od vekot se pojavuva reakcija protiv stro-gata i asketska arhitektura od vremeto na Filip II.Arhitektonskata ornamentika, koja vo izminatitedesetletija e proterana, po~nuva povtorno da se probivavo palatite i postepeno da go menuva nivniot vnatre{eni nadvore{en izgled. Takvata tendencija za zbogatuvawena arhitektonskite formi e vo soglasnost so {panskiotduh, taka {to postepeno }e ja zafati i verskataarhitektura. Dekorativniot pristap e pomognat i odbliskite vrski na kralskiot dvor so Vatikan, kade {tobaroknata arhitektura ve}e se ima pojaveno. Goleminatana [panija i nejzinata bogata tradicija pridonesuvaatnovata arhitektura da dobie i regionalni varijacii.*24

Sl.90. Adrijan Dortsman. Trkaleznata crkva voAmsterdam, 1666-68. Osnova, presek i izgled.

24Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7, od str.206 Liselotte Andersen. Barok i rokoko, str.221 Velike arhitekture svijeta, str.186

Sl.91. Gomez de Mora,Del Plasa. Manastir-ska crkva, Alkala deEnares, 1618. Osnova i presek.

BAROK V

O H

OLANDIJA

ARHITEKTURA

192

Noviot dekorativen pristap vo {panskata arhi-tektura, osoben kontinuitet vo svojot razvoj postignuvavo pokrainata Kastilja. . . . . Eden od rodona~alnicite nanovata umetni~ka nasoka e Huan Gomez de Mora, vnuk iu~enik na Francisko de Mora, glavniot kralskiarhitekt. Toj go pravi planot na manastirskata crkvavo Alkala de Enares, ~ie podigawe }e go izvedeSebastijan del Plasa, vo golema mera menuvaj}i japrvobitnata koncepcija. Osnovata, kako centralnopravoagolno simetri~no re{enie e napravena sporedsistemot na vajan yid so ni{i i monumentalna kupolaso lanterna.

Postepenoto osloboduvawe od strogata arhitekturai voveduvaweto dekorativni elementi e prisutno u{tevo prvoto delo na Gomez de Mora, fasadata na Jezu-itskata crkva vo Salamanka od 1614 god. Nejziniot strogred e zbogaten so krivi formi, skulptura i reljef.

Najzna~ajno delo na Gomez de Mora pretstavuvaureduvaweto na plo{tadot Major vo Madrid (1617-19).Okolu plo{tadot, so dimenzii 100 h 200 m, se izgradeniobjekti so tremovi vo prizemjeto i tri kata so potkrovje.Tie }e nastradaat vo poàr vo 1672 godina, a nivnataobnova }e mu bide doverena na Hoze Himenez Donoso(1628-90), prviot celosno baroken majstor vo Kastilja.Negovoto majstorstvo najmnogu se gleda vo arhitekturatana objektot na @itnata berza od 1679 god. Vrz za~uvanotostaro prizemje, toj gi ima obnoveno katovite, koi vosvojot izraz sî u{te nosat izvesna strogost od vremetona Filip II. Me|utoa, vidlivo e nastojuvaweto da seistakne dekorativnoto svojstvo na yidot, namestonegovite tektonski svojstva. Takvata tendencija naDonoso u{te pove}e e izrazena vo kompozicijata navnatre{niot dvor na dominikanskata kolehija SanTomaso vo Madrid, od vtorata polovina na XVII vek.

Pozabele`liva jezuitska gradba vo Madrid ecrkvata San Isidor el Real (1626-51), izgradena od ka-lu|erot Francisko Bautista. Vo nejzinoto re{enie,kako ponatamo{en razvoj na koncepcijata na Il Xezu,sî u{te preovladuva relativna smirenost. Na zapadnatafasada, nad naglaseniot glaven venec se istaknuvaatdvete bo~ni kuli.

Pod vlijanie na madridskiot opit, {irum [panijazapo~nuvaat da se gradat golem broj objekti vo noviotbaroken stil, koj stanuva {iroko prifaten, dobivaj}iosoben razvoj. Vo crkvata San Huan Bautista vo Toledo,od sredinata na XVII vek, se prodolùva razvojnatalinija na crkvata San Isidor el Real. Nejzinatabazilikalna osnova ima naglasena izdolènost, azapadnata fasada e oblikuvana so portik na dve nivoa,smesten me|u dvete bo~ni kuli so ramni venci.

Od sredinata na XVII vek, postepeno preovladuvanoviot vid na arhitektura i umetnost, koj prvenstvenose potpira vrz razvojot na tradicionalniot platereskstil, so izobilstvo na ornamenti i fantasti~ni formi.Zatoa, nekoi istori~ari na umetnosta smetaat deka{panskata arhitektura od krajot na XVII i po~etokotna XVIII vek pretstavuva najcelosna barokna arhi-tektura. Sjajot i rasko{ot na taa arhitektura e vocelosna sprotivnost so siroma{tijata na {panskiotnarod.

Estetskite ideali na {panskiot narod od krajot naXVII i po~etokot na XVIII vek najcelosno }e gi izrazi

Sl.92. Gomez de Mora. Panoramski pogled na plo{tadotMajor, Madrid, 1617-19. Desno e obnoveniot objekt na@itnata berza.

Sl.93. Francisko Bautista. Crkvata San Isidor el Real, Madrid, 1626-51.

ARHITEKTURABAROK V

O [

PANIJA

193

graditelskoto semejstvo ̂ urigera. Preku tvore{tvotona negovite graditeli i skulptori, {panskata baroknaarhitektura }e dobie me|unarodno zna~ewe. Glavenmajstor na toa semejstvo e Hoze ̂ urigera (1650-1725), so~ie tvore{tvo se identifikuva cela edna umetni~kanasoka na provincijata Kastilja, popularno nare~ena~urigerizam. Glavnite graditelski aktivnosti sesproveduvaat vo gradot Salamanka, kade {to na Hoze muse pridruùvaat i negovite bra}a Hoakin i Alberto.Tamu, tie najprvin ja dovr{uvaat crkvata na verskotou~ili{te (kolehija), kon krajot na XVII i po~etokot naXVIII vek. Izgradbata na ovoj objekt vo 1617 godina jaima zapo~nato Gomez de Mora.

So tvore{tvoto na semejstvoto ûrigera povrzanae realizacijata na najpoznatiot urbanisti~ki zafat odtoj period vo [panija, plo{tadot Major vo Salamanka.Negovata izgradba zapo~nuva vo 1729 godina, so podi-gaweto na Kralskiot paviljon, a zavr{uva vo 1765godina, so izgradbata na Gradskiot sovet. Objektiteokolu plo{tadot imaat viso~ina od P+3 kata, a nivniteprizemja se napraveni so trem vo vid na arkadi sopolukru`ni lakovi. Vo kompozicijata dominirazgradata na Gradskiot sovet, smestena vo centarot nasevernata strana od plo{tadot. Nejzinata fasada sekarakterizira so simetri~no ras~lenuvawe, koe enaglaseno so bo~no postavenite angaìrani koloni. Toaja oslabuva centralnata oska na kompozicijata, nad kojae postavena kambanata na saat-kulata, smestena vodekorativna ramka.

Rasko{nata dekorativna plastika na rascuteniot{panski barok go dostignuva svojot maksimum vooblikuvaweto na enterierite vo crkovnite objekti.Najkarakteristi~en primer od toj vid pretstavuvasakristijata na Kartuzijanskiot manastir vo Granada(1730-66) na Vaskes, Arevalo i Kastiljo. Inspiracijata

od tradicionalniot plateresk stil, vo ovoj enterierdobiva fantasti~na barokna interpretacija, so preto-puvaweto na arhitekturata vo dekoracija.

I pokraj bujnata dekoracija, vo {panskata baroknaarhitektura ne se gubi osnovnoto ras~lenuvawe nakompozicijata. Pod bogatata dekoracija jasno e ~itlivoras~lenuvaweto na osnovni elementi. Ovoj pristap e

Sl.94. Semejstvo ûrigera. Plo{tadot Major vo Salamanka,zapo~nat 1729, zavr{en 1765 so podigaweto na Gradskiotsovet. Izgled i detaq so saat-kulata.

Sl.95. Vaskes, Arevalo, Kastiljo. Sakristijata voKartuzijanskiot manastir, Granada, 1730-66.

BAROK V

O [

PANIJA

ARHITEKTURA

194

prisuten i vo fantasti~nite obrabotki na vlezniteportali vo pogolem broj objekti. Takov karakte-risti~en primer e portalot na Hospiko Provincijalvo Madrid (1722) na Pedro Ribera (ìveel do 1742 god.),u~enik na Hoze ûrigera.

Vo oddelni dela na {panskata barokna arhitekturase ~uvstvuva i vlijanieto na arhitekturata od preku-okeanskite {panski kolonii, Meksiko i Indija. Toa evidlivo i na najgolemoto katoli~ko svetili{te vozapadna Evropa, manastirot Santjago de Kampostela.Ovoj ansambl pretstavuva grandiozno delo na golem brojgraditeli. Manastirskata crkva zapo~nuva da se gradivo 1650 godina, no nema da bide zavr{ena sî do sredinatana XVIII vek. Nejzinite kuli gi gradi Hoze Pewa de Toro,sredi{niot del Domingo de Andrade (1659-1712), a nivnazaedni~ka rabota e saat-kulata vo isto~niot del nacrkvata, izgradena okolu 1680 god. Enterierot nacrkvata sodrì bogatstvo na skulptura so reljefna islikarska dekoracija od najvisok dostrel.

Vo prvata polovina na XVIII vek vo [panija, se~uvstvuva sî pogolemo vlijanie na francuskiot barokenklasicizam, razblaèn so italijanskiot baroken vkus.Sepak, zna~eweto na {panskiot barok }e se potvrdi sotoa {to negovoto vlijanie }e se prenese i vo ju`naItalija, so centar vo Neapol, koj vo toj period se nao|apod {panska uprava. Takvoto vlijanie }e se po~uvstvuvai vo sosedna Portugalija, pa duri i vo prekuokeanskitezemji na Latinska Amerika.

Sl.96. Manastirskata crkva Santjago de Kampostela, zapo~nata 1650, dovr{ena vo sredinata na XVIII vek. Kulite gi gradi Hoze Pewa de Toro, a sredniot del Domingo de Andrade.

Sl.97. Manastirskata crkva Santjago de Kampostela,zapo~nata 1650, dovr{ena vo sredinata na XVIII vek. Pogled kon oltarniot prostor.

ARHITEKTURABAROK V

O [

PANIJA

195

P o r t u g a l i j a

Po renesansniot procut od krajot na XV i po~etokotna XVI vek, vo Portugalija zavladuva dolgotraendepresiven period. Oslabenata dràva potpa|a podvlasta na [pancite, koi }e vladeat so nea od 1580 do1640 godina, vo koj period graditelstvoto re~isi }ezamre. Izvesno zaìvuvawe }e nastane po isteruvawetona [pancite, dostignuvaj}i zna~aen zamav duri vo XVIIIvek, vo periodot na barokot. Toa }e bide ovozmoèno iso zacvrstuvaweto na vlasta vo prekumorskite posedi,od kade potekuva golemo bogatstvo vo zlato i skapo-cenosti.

Stremej}i se kon samobitna arhitektura, portu-galskiot barok se inspirira od tradicionalnataromanska arhitektura, zbogatuvaj}i ja so novata dina-mi~na i dramati~na umetnost. Prezemeniot poredok naromanskite arhitektonski formi organski se vklopuvavo novata kompozicija. Portugalskata barokna arhi-tektura e ìvotoradosna i ima svetski karakter, {topretstavuva nejzina vtora osnovna karakteristika.

Generalno gledano, zna~eweto na portugalskiotbarok se sostoi vo postignatata sinteza na doma{nitetradicii so op{toevropskite i delumno so itali-janskite vlijanija, {to }e dovede do sozdavawe naregionalna varijanta na internacionalniot barok.

Takvite tendencii se prisutni u{te za vreme na docnatarenesansa, {to e vidlivo od fasadata na crkvata San-Visente di Fora vo Lisabon (1582-1605), podignata spo-red proektot na italijanecot Filipo Terci (1520-97).Taa ima jasna podelba na dve nivoa, potencirana so raz-delniot venec i so dvorednite prozorski otvori za in-tenzivno osvetluvawe na horskiot prostor vo zapadniotdel na crkvata. Takviot pro~isten stil pretstavuvaretka pojava za baroknata arhitektura vo Portugalijai vo [panija, kade {to objektite se prenatrupani sodekoracija. Napu{taweto na misti~nosta i egzal-tacijata e vo soglasnost so duhot na Portugalcite, pazatoa crkvata San-Visente }e stane prototip naportugalska barokna crkva.

Po osloboduvaweto od {panskata vlast zapo~nuvapostepenoto i dolgotrajno stabilizirawe na portu-galskata dràva. Sepak, graditelstvoto beleì bezna-~aen porast, osven vo obnovuvaweto i vo ukrasuvawetona enterierite vo postarite crkvi. Paralelno so toa,postepeno se sozdava prostornata struktura i kompo-zicija na portugalskiot baroken hram. Crkvite dobivaatizdolèna ednokorabna osnova, podelena na tri dela:horovi na dve nivoa, korab i oltaren prostor sopridru`ni delovi. Takvata koncepcija, svojot maksimum

Sl.98. Filipo Terci. Crkvata San-Visente di Fora,Lisabon, 1582-1605. Osnova i izgled.

Sl.99. Nikolo Nizani. Crkvata San-Pedro du{ Kle-rigu{,Porto, 1732-50. Osnova i izgled.

BAROK V

O P

ORTU

GALIJA

ARHITEKTURA

196

}e go dostigne duri vo XVIII vek, {to se gleda napoznatata crkva San-Pedro du{ Klerigu{ vo Porto(1732-50). Taa e delo na italijanecot Nikolo Nizani,koj vo prvata polovina na XVIII vek se istaknuva kakonajzna~aen graditel vo severna Portugalija.*25

Vo vtorata polovina na XVIII i po~etokot na XIXvek, vo portugalskata arhitektura zapo~nuva uslo`-nuvawe i detalizirawe na arhitektonskite elementi:frontonite, vencite, prozorskite ramki, kulitekambanarii itn. Dekorativnite motivi pretstavuvaatsvoevidna prerabotka na tradicionalnite vegetabilniornamenti, pome{ani so formi vo vid na {kolki.Portugalskata arhitektura stanuva edinstvena voEvropa, kade {to takvite formi gi ukrasuvaat ne samoenterierite, tuku i fasadite na objektite. Tie detalina objektot mu davaat eden vid otmenost i krevkost, kako

osnovni karakteristiki na idnata portugalska vari-janta na rokoko stilot. Takov najkarakteristi~enprimer pretstavuva crkvata Hristovi stradawa voGimarai{, od XVII vek.

Vo XVIII vek, vo Portugalija, osoben razvoj beleìhortikulturnata umetnost. Za razlika od {panskite,portugalskite dvorci po dimenzija se pomali i sesmesteni vo regularno uredeni parkovi, so finoneguvano zelenilo i so parkovska oprema. Primer zavol{eben i privle~en spoj na umetnosta i redotpretstavuva dvorecot Kelu{, severno od Lisabon (1742-52). Toj e izgraden od doma{niot arhitekt De Oliveirai francuzinot RobijonRobijonRobijonRobijonRobijon za eden od sinovite na kralot@oao V. Vo arhitekturata na dvorecot i parkovskotoureduvawe doa|a do obedinuvawe na italijanskite formii angliskite vlijanija, vo vid na tipi~na portugalskabarokna varijanta.

Sl.100. Crkva-ta Hristovi

stradawa,Gimarai{,

XVIII vek.

Sl.101. De Oliveira, Robijon. Dvorecot Kelu{, kaj Lisabon, 1742-50.

ARHITEKTURABAROK V

O P

ORTU

GALIJA

Latinska Amerika

Po otkrivaweto na amerikanskiot kontinent vo1492 god. doa|a do negovo postepeno naseluvawe ieksploatacija od strana na {panskite i portugalskiteosvojuva~i. Kulturnite vrednosti na Inkite i Actekitese beskrupolozno uni{tuvani, a skapocenite zlatniumetni~ki predmeti se pretopuvani i prenesuvani voEvropa. Konkvistadorite so svojata vojska i so pomo{na doselenicite, na doma{noto naselenie so sila mu janametnuvaat evropskata kultura i katoli~kata vera.Pritisokot na osvojuva~ite e osobeno golem vo LatinskaAmerika, ~ii teritorii potpa|aat pod [panija, osvennajgolemata od niv - Brazil, koja potpa|a pod vlasta na

malata Portugalija. Bogatstvoto na Latinska Amerikamagi~no gi privlekuva kolonistite, {to se dokaùvaso faktot deka ve}e vo 1776 god. gradot Meksiko ima90.000 ìteli, Havana 76.000, a Wujork samo 12.000ìteli.

Novite naselbi i objekti se nameneti za pobrzaevropeizacija na kontinentot. Vo primorskite gradovi,plo{tadite se smesteni pokraj morskiot breg, sluèj}iistovremeno i kako pristani{te, dodeka vo konti-nentalnite gradovi plo{tadite se vo centarot nanaselbata. Arhitekturata pravi osoben zamav vogradeweto verski objekti i rezidencii na novite

197

vlastodr{ci. Vo golemiot broj novi naselbi sepodignati bezbroj objekti. Nivna op{ta karakteristikae toa, {to novata arhitektura ne nosi nov umetni~kinapredok, tuku prerabotka na evropskite primeri,najmnogu na onie od [panija, a pomalku od Portugalija,Italija ili Francija.*26

Po~nuvaj}i od 30-tite godini na XVII vek, pa sî dopo~etokot na XIX vek, vo arhitekturata na LatinskaAmerika vladee baroknata arhitektura i umetnost sospecifi~ni karakteristiki. Taa ne obrnuva vnimaniena prostorno-volumenskite odnosi i kompozicijata naobjektot, tuku e preokupirana so organskata integracijana {panskite dekorativni motivi. So takvi osnovnikarakteristiki, novata arhitektura }e ja preplaviLatinska Amerika. Od mnogubrojnite primeri, kakocelosen izraz na taa arhitektura, pretstavuva verskiotansambl na plo{tadot Sokalo vo Meksiko Siti.

Vo centarot na gradot MEKSIKO SITI e ofor-men eden od najzna~ajnite barokni ansambli vo svetot.Najprvin, vrz urnatinite na eden star acte~ki hram, vo1563 god. e zapo~nato gradeweto na katedralata, koja edovr{ena mnogu podocna, so uvezeno {pansko vlijanie,{to se gleda od nejzinoto prostorno oblikuvawe so dvekuli. Lorenco Rodrigez (1704-74) do katedralata ja gradipoznatata Sagrario Metropolitano (riznica na kultotSakramento, 1749-68). Nejzinata vlezna fasada imabogata skulptorska obrabotka, napravena vo vulkanskikamen. Dekorativnite motivi proizleguvaat isto-vremeno od tradicionalniot {panski plateresk stil,no i od doma{noto acte~ko kulturno nasledstvo.

Vo vnatre{nosta na crkvata, pod smirenite lakovi,stolbovi i arhitravi, cveta prebogatata dekoracija na

oltarot, izrabotena vo stilot ~urigerizam. Taa enapravena vo drvena pozlatena rezba, so pretstava nastotina likovi, sliki i panoa vo razli~ni dimenzii.

BRAZIL, kako portugalska kolonija ja ima najev-ropskata barokna arhitektura vo Latinska Amerika.Otsustvoto na doma{na tradicija vo monumentalnataumetnost pridonesuva za celosno prifa}awe na uveze-nite tvore~ki priodi od Portugalija. Kolonizacijatana Brazil ne se odviva pod dràvna, tuku pod privatnainicijativa. Kako rezultat na toa i na selskiot ka-rakter na stopanstvoto, nastanuva stihiski razvoj nanaselbite, a golem zamav dobiva gradeweto na dvorci voogromnite zemjodelski posedi. Bogatite zemjodelciretko odat vo gradovite i ne se zainteresirani zagradewe na skapi objekti vo niv. Kako rezultat na toa,Brazil vo XVIII vek sî u{te ̀ ivee kako vo sredniot vek.

Novata arhitektura i kultura najprvin se probivaatpreku gradeweto crkvi so sredstvata na verskite redovi(kalu|erski bratstva). Uvezenata barokna tradicijanaiduva na dobra po~va, dobivaj}i silen zamav sî do sre-dinata na XIX vek. Najzna~ajno delo od XVIII vek vo Bra-zil pretstavuva crkvata San Francisko vo Salvador(Boka). Zad nejzinata neugledna fasada se krie eden odnajfantasti~nite rasko{ni enterieri na LatinskaAmerika, koj sodrì bogatstvo na reljefi so motivi od

25Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7, od str.242 All Lisboa and its surroundings, str.20 Liselotte Andersen. Barok i rokoko, str.222

Sl.102. Katedralata vo Meksiko Siti, 1563-1813 i Sagrario Metropolitano,1749-68 od

Lorenco Rodrigez. Osnova i izgled.

ARHITEKTURA

Sl.103. Lorenco Rodrigez. Sagrario Metropo-litano, Meksiko Siti, 1749-68.


198

vegetabilno i zoomorfno poteklo. Za razlika odmasivnosta na meksikanskata dekoracija, ovoj enterierima prozra~nost i organiziranost na kompozicijata.Ponekoga{, reljefnite i naslikanite panoa so verskisceni gi ukrasuvaat yidovite na crkvite, kako odvnatretaka i odnadvor. Takov e slu~ajot so crkvata vofrawevskiot manastir vo Olinda, od XVIII vek.

Gradeweto hramovi, osobeno se razviva vo pokrainata Minas-@erais. Vo nivnata kompozicija,arhitektite odbegnuvaat sî {to bi moèlo da ja naru{icelinata na fasadnite ramnini. Dekorativnite motivine se mnogubrojni, no se gri`livo izraboteni i pos-taveni na strogo opredeleni delovi na fasadite:portalite, frontonite i sl. Vo ras~lenuvaweto na fa-sadata, osven venci, naj~esto se upotrebuvaat pilastri,a ne koloni. Osnovite na objektite se ednokorabni i iz-dolèni, zapadnite fasadi naj~esto se po{iroki odsamiot korab, a nad pro{iruvawata se postaveni kulikambanarii. Takvi karakteristi~ni primeri pret-stavuvaat crkvite na poznatiot arhitekt AntonioFrancisko de Lisboa, nare~en Alejàdiwo: San-Francisko de Asis vo Ouro Preto (1766-70) i isto-imenata crkva vo San-@uan-del Rej (1774-1810).

Stanbenata arhitektura vo novosozdadenite gradovise odlikuva so objekti na prizemje do P+2 kata, koi seredat pokraj ulicite ili plo{tadite. Naselbite obi~noimaat sloboden, negeometriski plan, poradi spontaniotkarakter vo nivnoto formirawe. Objektite naj~esto seizgradeni od kerpi~ ili od fasadni tuli, sloèni natakov na~in, {to pravat ìvopisen izgled. Takvata~ovekomerna, ̀ ivopisna i ̀ ivotoradosna arhitektura,koja nosi koreni od Portugalija i vo mnogu se razlikuvaod misti~nite akordi na {panskite objekti, osobeno eprisutna vo gradovite na pokrainata Minas-@erais,kako {to e Ouro Preto.

ARHITEKTURABAROK V

O LAT

INSKA A

MERIKA

Sl.105. Niza od stanbeni objekti voOuro Preto, Minas @erais, Brazil.

Sl.104. Alejàdiwo. Osnova na crkvata San-Francisko deAsis, San-@uan-del-Rej, 1774-1810; Presek i izgled na

istoimenata crkva vo Ouro Preto, 1766-70.

199

^ e { k a

Vo ̂ e{ka, sî do po~etokot na XVII vek se ~uvstvuvasamo vlijanieto na italijanskata renesansa vrz arhi-tekturata na oddelni objekti. Od po~etokot na XVII vek,tamu doa|aat na rabota italijanski majstori, koi gozapo~nuvaat gradeweto na nekolku dvorci. Vo tekot navekot se ~uvstvuvaat i holandski vlijanija, koi doa|aatpreku germanskata arhitektura. Prva poznata baroknacrkva e Sv. Marija Loreto na Hrad~ani vo Praga, vostil na raniot barok. Taa ima neobi~no {irok pravo-agolen naos so trem na site ~etiri strani, a oltarniotprostor e silno izdaden kon istok. Vo prostornatakompozicija dominira sudirot na horizontalniotkorpus so vertikalata na saat-kulata.*27

Vo toj period, glavniot grad na Avstrija, Viena, senao|a vo neposredna opasnost od turski napadi, poradi{to Praga stanuva centar na arhitektonskata aktivnost.Toga{ e izgradena palatata êrnin (1667) od itali-janskiot arhitekt Fran~esko Karati, so tipi~enpaladievski izraz i so kolosalni angaìrani koloni,

postaveni vrz visoko robusno cokle. Vo ̂ e{ka rabotatnekolku poznati arhitekti od stranstvo, koi nabrgu }ese naturaliziraat. Me|u niv najpoznati se tatkoto isinot Dincenhofer, koi baroknite vlijanija giprisposobuvaat kon ~e{kata tradicija.

Ignac Dincenhofer ja gradi poznatata crkva Sv.Nikola (Mikula{, 1703-11) na Mala Strana vo Praga.Nejzinata osnova so nadvore{nite yidovi pravi ednarelativno smirena prostorna plastika, koja se dinami-zira so branovidnite linii na zapadnata fasada.Op{tiot volumen na objektot ima dvoslojna podelba,koja zavr{uva so atika i balustrada. Na isto~niot deldominiraat monumentalnata kupola i saat-kulata sospecifi~no izvitkani zavr{ni elementi. Enterierotna crkvata ima ne{to podinami~na kompozicija,

ARHITEKTURA

Sl.106. Crkvata Sv. Marija Loreto na Hrad~ani, Praga, XVII vek. Osnova(levo) i izgled(gore).

27Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7, od str.273 Liselotte Andersen. Barok i rokoko, str.150

Sl.107. Fran~esko Karati. Palatataêrnin, Praga, zapo~nata 1667.

200

sozdadena so efektot na vajan yid, so koj se podeleniniskite kapeli od centralniot korab. Nad kapelite serazviva galerija, potencirana so branovidnata balu-strada vo vid na ograda. Potkupolniot prostor e bogatodekoriran so skulptura i fresko-ìvopis.

Kon krajot na XVIII vek vo ê{ka preovladuvarokoko stilot, taka {to ~estopati enterierot na poranozapo~natite barokni objekti se dovr{uva so rokokodekoracija.

P o l s k a

Vo periodot na XVII i XVIII vek, Polska e bogatakatoli~ka zemja, {to }e pridonese i za razvojot nanoviot arhitektonski stil. U{te vo po~etokot na XVIIvek zapo~nuva gradeweto barokni crkvi, me|u koi naj-poznata e crkvata Sv. Kazimir vo Vilna. Nejzinata os-nova ima centralno re{enie, a fasadata e oblikuvanapo primer na crkvata Il Xezu.

Vo podocne`niot period postepeno se sozdavacrkovniot stil na polskiot barok so dve kuli, {toosobeno se gleda na crkvata vo Klimatovo (1643-50), kojae gradena po primerot na crkvata Santa Marija dela Sa-lute vo Venecija, so elipsoiden naos spored proektotna Italjanecot Lorenco de Sent.

Edna od osnovnite karakteristiki na polskatabarokna arhitektura pretstavuva pogolemata upotrebana tula, kako i {tedlivosta vo nadvore{nata obrabotkana objektite. Toa pridonesuva za dominacijata naednostavnite klasi~ni formi so pravi linii.*28

Vo baroken stil se gradat golem broj palati, dvorci,crkvi i manastiri, pri {to arhitektonskata koncepcijana dvorcite e inspirirana od arhitekturata na francus-kite dvorci. Najubav primer od toj vid pretstavuvadvorecot na kralot Jan Sobejski (kraj na XVII vek) voVilanov kraj Var{ava, od arhitekt Lo~i. Negovataosnova e oblikuvana spored primerot na Versajskiotdvorec vo Pariz.

Sl.108. Dincenhofer. Crkvata Sv. Nikola (Mikula{ naMala Strana), Praga, 1703-11, 1737-52. Osnova i izgled.

Sl.109. Lo~i. Dvorecot na Jan Sobejski vo Vilanov, kaj Var{ava, kraj na XVII vek. 28Podetalno vo Architectura polska do polowy XIX wieku

Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7, od str.378

ARHITEKTURABAROK V

O ^

E[

KAA

201

Vo barokniot period se kompletiraat golem brojgradski kvartovi vo Krakov i vo Var{ava. Napredokotna arhitektonskoto tvore{tvo e ovozmoèn so pe~ate-weto stru~na literatura na polski jazik. Kako najpoz-nati objekti od XVII vek vo Krakov, moè da se nabrojat:crkvata Sv. Petar i Pavle (1605-09) na arhitektotPadovano i crkvata Sv. Ana (1689-1703) na arhitektotVan Hameren. Vo Var{ava, arhitektot Van Hameren jagradi palatata Krasinski (1682-94).

Vo tekot na XVIII vek, vo novata prestolnina,Var{ava, se izgradeni: crkvata Karmelitska (1777-80)na arhitektot [reger i Palatata na voda (1784-1788)vo parkot Lazienki na arhitektot Merlini. Nivnataarhitektura, a osobeno na palatata, ve}e navleguva voklasicisti~kiot stil.

R u s i j a

Vo tekot na XVII vek vo Rusija doa|a do zajaknuvawena aristokratijata i trgovijata, so {to postepeno sesozdavaat uslovi za izgradba na rasko{ni palati icrkvi. Od po~etokot na vekot re~isi i da nema objektigradeni vo noviot stil, tuku sî u{te se gradat remek-delata na narodnata arhitektura, a toa se crkvite oddrven materijal. Po poàrot vo Moskva od tretatadecenija na vekot, naselbata zasileno se obnovuva vonoviot stil. Objektite naj~esto se gradeni vo kamen, avo nivnata forma ~estopati se interpretiraat oblicitena nekoga{nata arhitektura vo drvo.

Tradicionalniot pristap e zadràn kako vokoncepcijata na objektite taka i vo nivnata prostorna

Sl.112. Merlini. Palatata na voda vo parkotLazienki, Var{ava, 1784-88.

Sl.110. Tilman van Hameren. Crkvata Sv. Ana, Kra-kov, 1689-1703. Fragment od vleznata fasada.

Sl.111. Tilman van Hameren. Palatata Krasinski, Var{ava, 1682-94. Reljefi na Andreas [liter.

plastika, preku skalestoto redewe na elementite. I voras~lenuvaweto na volumenite preovladuvaat prera-botenite tradicionalni elementi so dekorativenpristap, pri {to se ~uvstvuva izvesno italijanskovlijanie samo kaj profilacijata. Sepak, moè da se kaè,deka ovaa svoevidna arhitektura gi sodrì osnovnitebarokni principi: dinami~na kompozicija, kontrast nasvetlo i temno, bogatstvo na dekorativni elementi iìvopisni formi. Od mnogubrojnite objekti vo Moskvai nejzinata okolina, treba da se izdvojat nekolku.

Dvorecot Teremnoj (1635-36) vo moskovskiot Kremqsodrì spoj na doma{ni i italijanski arhitektonskielementi.

ARHITEKTURA

202

Crkvata Sv. Troica (1678-83) vo Ostankino krajMoskva ima skalesto redewe na dekorativnite prekr-{eni lakovi i na izvitkanite kupoli.

Crkvata Sv. Nikolaj Boq{oj Krest (1680-88) voMoskva e re{ena na ~etiri nivoa, nad koi se izdigaatpet izvitkani kupoli, pokrieni so reljefna dekoracija.

Na krajot na vekot, Moskovskata {kola, prekuUkraina, po~nuva da prima pogolemi italijanskivlijanija, so {to i na nejzinoto podra~je pristignuvapaladievskata arhitektura.*29

Vo XVIII vek doa|a do zacvrstuvawe na ruskotocarstvo, osobeno pod vlasta na Petar Veliki. Zapo~-nuvaat da se objavuvaat raspravi za arhitekturata, od koinajzna~ajna e Teorijata na arhitekturata od Viwola,prakti~no prerabotena za doma{ni uslovi. Vo toj pe-riod zapo~nuva da se gradi novata prestolnina SanktPeterburg so objekti vo noviot baroken stil.

DOMENIKO TREZINI (1670-1734), vo po~etokotna vekot e glavniot arhitekt na prestolninata, koj gradiraznovidni objekti, vo skromen italijanski barok.Spored negovite proekti e izgradena Petropavlovskatakrepost, koja pretstavuva jadro okolu koe }e se razvienovata naselba. Vo centarot na tvrdinata, DomenikoTrezini go gradi Petropavlovskiot sobor so visokaskalesta kula nad vlezot, vo koj vodi portik oblikuvanso klasi~ni koloni.

Kunstkamera (1718-34) e prviot ruski umetni~ko-nau~en muzej, vo koj se ~uva umetni~kata zbirka na PetarVeliki. Postepeno, toj }e prerasne vo lulka na naukata,kade svojata rabota }e ja zapo~ne Akademijata na naukiteso prvata javna biblioteka. Nejzinoto prostornore{enie se sostoi od dve krila na P+2 i centralnaskalesta kula so kupola. Spored proektot na Treziniobjektot go gradat Xon Matarnovi, Gajtano Kiaveri iMihail Zemcov.

Sl.113. Crkvata Sv. Troica vo Ostankino, kaj Moskva, 1678-83.

Sl.114. Domeniko Trezeni. Petropavlovski sobor, 1712-33(gore) i Petrovska porta na Petropavlovskata krepost,Sankt Peterburg, 1714-18 (dolu).

29Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 6, od str.11 Leningrad, sprovo~nik, Raduga, Moskva, 198830Podetalno vo Pavel Kan, Leningrad, sprovo~nik. Raduga, Moskva, 1988 Vostanovlenie pam®tnikov arhitekturì Leningrada. StroŸizdat, Leningrad, 1983

ARHITEKTURABAROK V

O R

USIJA

ARHITEKTURA

203

Zgradata na Univerzitetot (1722-41), so svojatadolìna od nad 500 m, vo koja se smesteni 12 kolegiumi epostavena normalno vo odnos na bregot na rekata Neva.Taa e oblikuvana vo skromen izraz na barokniotklasicizam, so prizemje vo vid na cokle i dva kata sokolosalen red na pilastri (lizeni).

Pokraj navedenite objekti, Trezini proektira igradi nekolku dvorci za carskoto semejstvo.

Reformata na ruskoto op{testvo, zapo~nata u{tevo prvata polovina na vekot, moèla da se sprovede sosozdavawe na visokonau~ni i stru~ni kadri. Za taa cel,vedna{ do Kunstkamerata, vo koja zapo~nuva da rabotiAkademijata na naukite, }e se izgradi poseben objekt zanea, a toa e glavnata zgrada na Akademijata na naukite(1783-88). Arhitektot Xakomo Kvarengi objektot }e gopravi so strog izraz na barokniot klasicizam, soanti~ki portik na simetralata od objektot, {tozavr{uva so ednostaven timpanon.

Francuskiot arhitekt Leblôn ja osnova Grade`nata{kola, koja gi obrazuva prvite doma{ni arhitekti. Vopo~etokot na nejzinata rabota, mladite graditeli seispra}aat na specijalizacija vo Italija i vo Francija.

Od spojot na nasledenata doma{na renesansa,zapadniot barok i klasicizam, vo Rusija se sozdava

arhitektura za doma{en vkus: realisti~na, so ednos-tavni prostorni oblici i so zapadnoevropski umet-ni~ki karakter. Sepak, ne postoi celosno edinstvo vobaraweto na noviot arhitektonski pat, bidej}i del odgraditelite se zalagaat za renacionalizacija naarhitekturata.

Vo tekot na XVIII vek, prodolùva zasilenataizgradba na novata prestolnina Sankt Peterburg. CarotPetar Veliki povikuva, zaedno so doma{nite arhitekti,vo nejzinata izgradba da u~estvuvaat i vidni arhitektiod Italija i od Francija. Nekoi od niv se natura-liziraat, prisposobuvaj}i go noviot stil za doma{nipotrebi, {to u{te pove}e }e dojde do izraz kaj nivnitenaslednici.*30

BARTOLOMEO FRANÊSKO RASTRELI (1700-71) e najpoznat arhitekt od toj period koj gradi golembroj zna~ajni objekti. Vo centarot na prestolninata,spored negovi proekti e izgraden Zimskiot dvorec(1755-1817). So postepenoto dodavawe na novi krila,dvorecot dostignuva dolìna od re~isi 200 m i {iro-~ina od 160 m, so 1.057 prostorii i so parkovska povr-{ina od 46.516 m2. Glavniot venec, koj go zaobikoluvaceliot objekt ima dolìna od re~isi 2 km. Denes, vo

Sl.115. Matarnovi, Kiaveri,Zemcov. Kunstkamera(biblioteka), SanktPeterburg, 1718-34.

Sl.116. Bartolomeo Rastreli. Zimskiot dvorec, Sankt Peterburg, 1755-1817.

ARHITEKTURA

BAROK V

O R

USIJA

ARHITEKTURA

204

salite na Zimskiot dvorec se smesteni kolekciite napoznatiot muzej Dràven Ermita`. Oblikuvaweto nanegovata fasada nosi o~igledni zapadnoevropski vli-janija, no vidot na dekoracijata i koloritot na fasadatapretstavuvaat interpretacija na doma{nite karakte-ristiki.

Na sli~en na~in Rastreli gi gradi i drugite svoidvorci, od koi najpoznati se: palatata Stroganov naNevskiot prospekt i Letniot dvorec (poznatiotPeterhov, zapo~nat vo 1721 god.). Letniot dvoreczapo~nuva da se gradi spored prvobitniot proekt na

arhitekt Leblôn, so u~estvo na Brand{tajn, Zemcov,Miketi i dr. So novite zafati toj se kompletira sopaviljoni i so prebogato parkovsko ureduvawe. Vonegovoto oblikuvawe dominira vlijanieto na pala-dievskata arhitektura, zbogatena so barokni elementi.

Mnogu zna~ajno ostvaruvawe na Rastreli pretsta-vuva Ekaterininiot dvorec vo Carskoe selo (Pu{kin),~ie oblikuvawe proizleguva od kompozicijata naZimskiot dvorec. Vo parkot e izgraden carskiotErmita`, so sli~en paladievski stil, no vo pogolemamera razdvièn.

Od crkovnite objekti na Rastreli, posebno seistaknuva manastirskiot ansambl Smoqni, ~ija crkvaima kube i dve kambanarii so barokna reljefna plastika.Na sli~en na~in, no so ~etiri vitki kuli, Rastreli, vosorabotka so Mi~urin, go ima izgradeno i Andreevskiotsobor vo Kiev.

Vo vtorata polovina na XVIII vek, vo ruskataarhitektura postepeno preovladuva vlijanieto naklasicizmot. Arhitektite Kokorinov i Delamôt jaosnovaat i ja gradat Umetni~kata akademija so eden vidpaladievska arhitektura i so izvesno vlijanie napariskiot klasicizam. Delamôt, isto taka, go gradi iGostinskiot dvor pokraj Nevskiot prospekt, so trem igalerija koi go zaobikoluvaat objektot od nadvore{nitestrani. Na takov na~in, vo Rusija postepeno navleguvapostrogiot klasicizam, {to }e stane oficijalnaarhitektura vo sledniot period.

Sl.117. Braun{tajn, Leblôn, Rastreli, Zemcov, Miketi i dr.Letniot dvorec (Peterhof) na Finskiot Zaliv, zapo~nat1721. Izgled na Golemata kaskada i Paviljonot so grbot.

Sl.119. Kokorinov i Delamôt. Umetni~kata akademija, Sankt Peterburg, 1764-88.

Sl.118. Bartolomeo Rastreli. Ekaterinin dvorec, CarskoeSelo (Pu{kin), sredina na XVIII vek.

ARHITEKTURA

205

Ju`noslovenski zemji

Vo vremeto na XVII i XVIII vek, ju`niot del naBalkanskiot Poluostrov se nao|a pod vlasta na Turcija,severniot pod vlasta na Avstro-Ungarija, a zapadniotdel pod upravata na Mleta~kata Republika. So takvatarascepkanost na teritorijata i so borbata me|u tiedràvi, ju`noslovenskite gradovi sî pove}e osiro-ma{uvaat, a Dalmacija go gubi svojot renesansen sjaj. Sozapiraweto na vojnite i so stabilizacijata na grani-cite, zapo~nuvaat da se gradat objekti vo noviot stil.

Prviot period od pojavata na baroknata arhi-tektura nosi ime barokizacija, {to se odnesuva napreureduvaweto i dograduvaweto na starite objekti soelementi na noviot stil. Baroknata arhitekturapostepeno navleguva na teritorijata na: Slovenija,Hrvatska i Dalmacija, so pomali refleksii i voVojvodina. Investitori na novata arhitektura se:crkvata so svoite mona{ki redovi (jezuiti, frawevci),plemstvoto i gra|anstvoto. Se gradat raznovidniobjekti: crkvi, manastiri, dvorci (zamoci), stanbenizgradi, gradski soveti, fontani, kuli, gradski porti i dr.

Osnovniot tip na barokna crkva proizleguva odprimerot na Il Xezu, pri {to naj~esto taa e so tran-sept, kupola i so bo~ni kapeli. Poradi odbranbenipotrebi, dvorcite najprvin imaat zatvoren karakter, apodocna dobivaat pogolemi fasadni otvori. Nivnataviso~ina naj~esto e P+1 kat, so golem salon, reprezen-tativni skali i so kuli bez odbranbena funkcija, asimetri~noto re{enie odnadvor, naj~esto, e naglasenoso centralno postaveniot rizalit.

So zbogatuvaweto na gra|anstvoto i na crkvata,zapo~nuva po{irokata obnova i izgradba na gradskitekvartovi, so oblikuvawe na plo{tadi vo nivnite centri.Pojavata na baroknata arhitektura na BalkanskiotPoluostrov zapo~nuva so doa|aweto na arhitektite odItalija i Avstrija, za podocna kon niv da se priklu~ati doma{nite majstori.*31

Slovenija

Baroknata arhitektura vo Slovenija se razviva podsilno vlijanie na arhitekturata od Viena i od severnaItalija. Vo toj period se ureduvaat pove}e naselbi, nonajmnogu objekti se podigaat vo Qubqana, kade {to seizgradeni tri plo{tadi so barokni objekti.

Mesniot plo{tad vo Qubqana e vramen so zna~ajnibarokni objekti. Katedralnata crkva Sv. Nikolaj (1700-07) pretstavuva delo na poznatiot rimski arhitekt iumetnik Andrea Poco. Toj ja oblikuva so kupola i sodve kuli kambanarii, a nejzinoto gradewe go dovr{uvadoma{niot arhitekt Gregor Ma~ekGregor Ma~ekGregor Ma~ekGregor Ma~ekGregor Ma~ek. Andrea Pocopokaùva golemo majstorstvo i vo ureduvaweto navnatre{nosta na objektot, osobeno na oltarniotprostor, spored proektot od 1700 god. Vo sredinata naplo{tadot e postavena Fontanata na ~etirite krawskireki (1752), delo na skulptorot Fran~esko RobeFran~esko RobeFran~esko RobeFran~esko RobeFran~esko Robe.Gradskiot sovet (magistratot, 1711-18) ima pravoagolenatrium so trem i galerija. Spored proektot na GregorMa~ek, objektot e dekoriran vo smiren barok, sozgrafito tehnika.

Kongresniot plo{tad vo Qubqana e eden od najure-denite barokni plo{tadi na Balkanskiot Poluostrov.Oblikoven akcent na celata kompozicija pretstavuva

Sl.120. Andrea Poco. Katedralata Sv. Nikolaj, Qubqana, 1706.

Sl.121. Ur{ulinskata crkva Sv. Troica, Qubqana, 1718-26.

31Podetalno vo Arhitektura na tlu Jugoslavije, Barok

BAROK V

O S

LOVENIJA

ARHITEKTURA

206

Ur{ulinskata crkva Sv. Troica (1718-26). Nejzinatazapadna fasada, spored nacrt na arhitekti od severnaItalija, ima silno naglaseni angaìrani kolosalnitoskanski koloni. Glavniot oltar e napraven odFran~esko Robe vo 1744 godina, a parternata obrabotkana plo{tadot e zavr{ena vo po~etokot na XX vek oddoma{niot arhitekt Joè Ple~nik.

Plo{tadot Tromostovje vo Qubqana ima interesnaurbana struktura napravena kako kombinacija na ulicii mostovi preku rekata. Vo celata kompozicija najmnoguse istaknuva frawevskata crkva Sv. Marija (1646-60),oblikuvana spored primerot na crkvata Il Xezu od Rim.I nejziniot glaven oltar go ima napraveno Fran~eskoRobe, vo 1736 god.

Vo vnatre{nosta na Hrvatska, isto taka se podig-nati pove}e interesni objekti. Crkvata Sv. Marija(1743) vo Belec e poznata po nejziniot bogat enterierso naglasena barokna obrabotka. Dvorecot Bistra seodlikuva so silno istaknat centralen rizalit, advorecot na Dra{kovi} (1616) vo Klenovnik imarasko{no oblikuvan atrium so trem i galerija. Nakrajot od XVIII vek se pravat izmeni na Gradskiot sovetvo Rijeka, so centralna kula i so barokna dekoracija.

Dalmacija

Poradi dolgotrajnite borbi so Turcija i poradinamaluvaweto na trgovijata po otkrivaweto na Ame-rika, Dalmacija go gubi svoeto prethodno zna~ewe.Nejzinata teritorija re~isi celosno se nao|a pod vlastana Mleta~kata Republika. Mleta~kata Republika e vopostojana konfrontacija so Turcija, poradi {tograditelstvoto vo Dalmacija e zapostavuvano. Vopo~etokot na XVII vek, sozdaden e mal broj objekti voskromen ran barok.

Hrvatska

Vo Hrvatska, pod vlasta na Avstro-Ungarijapostepeno navleguva noviot baroken stil, so koj segradat golem broj objekti vo: Zagreb, Vara`din, Osijek,Karlovac i drugi mesta. Grade`nata aktivnost najmnogue prisutna vo glavniot grad Zagreb, kade {to seoformuvaat negovite kvartovi: Gorni grad (Gri~) iDolni grad (Kapitol). Od verskata arhitektura,najpoznata e crkvata Sv. Katerina (1620-32), so malplo{tad pred nea. Ovoj objekt, podignat po primerot naIl Xezu od Rim, e promenet za vreme na rekonstrukci-jata po zemjotresot vo 1880 god. I vo ovaa crkva, ubaviotbaroken oltar go ima izraboteno poznatiot umetnikFran~esko Robe. Od profanata arhitektura, osobeno seistaknuva palatata Or{i} (1764), so silno naglasenaplastika vo simetralata na kompozicijata.

Sl.122. Frawevskata crkva Sv. Marija, Qubqana, 1646-60.

Sl.123. Palatata Or{i}, Zagreb, 1764.

Sl.124. Dvorecot Bistra, Hrvatsko Zagorje, XVIII vek.

BAROK V

O S

LOVENIJA

207

Relativno nezavisna e Dubrovni~kata Republika,koja go razviva svoeto pomorstvo i trgovija, so {tosteknuva bogatstvo za gradewe na objekti vo noviot stil.Vo 1667 godina, Dubrovnik e pogoden od zemjotres, odkoj najmnogu se razurnati objektite okolu sega{nataulica Stradun. Obnovata na gradot se vr{i so objektivo noviot baroken stil, pri {to najsilen prodor novataarhitektura pravi preku verskite objekti.*32

Katedralata Velika Gospa (1671-1712) od arhitek-tite Bufalini i Andreoti se istaknuva so svojatakupola i so balustradite, smesteni vo ramkite napetkorabnoto bazilikalno re{enie.

Isusovskata crkva Sv. Ignacie (1699-1725) narimskiot arhitekt Andrea Poco e postavena na mar-kantno vozvi{uvawe, do koe se doa|a preku poznatataskalinada na arhitektot Padilakva.

Crkvata Sv. Vlaho (1706-15) na arhitektot Gropeliima vizantiska osnova na vpi{an krst so kupola.

Vo Vo Vo Vo Vo ju`niot del na Jadranskoto krajbre`je imaizgradeno nekolku objekti od noviot baroken stil, odkoi najmnogu se istaknuva crkvata vo pravoslavniotmanastir Savina (1777-99) kaj Herceg Novi na arhitek-tot Nikola Foreti} od Kor~ula. Kambanariite nakatedralata vo Kotor za vreme na zemjotresot vo 1667godina se razurnati, taka {to tie se obnovuvaat vonoviot baroken stil. Vo Kotor se izgradeni i nekolkustanbeni objekti so skromen izraz na baroknataarhitektura.

Vojvodina

Vo tekot na XVIII vek, Vojvodina se nao|a pod vlastana Avstro-Ungarija, preku koja pristignuvaat vlija-nijata na noviot arhitektonski i umetni~ki stil. Votoj period se gradat tvrdini, verski i profani objekti.Najgolema graditelska dejnost se odviva na tvrdinatavo Petrovaradin (1754-1766), kade vo vremeto na MarijaTerezija se podigaat bedemi, kapii, kasarni i edna crkva,koi se izgradeni za 12 godini. [irum pokrainata sepodigaat golem broj mali crkvi so poskromna baroknadekoracija. Karakteristi~na e arhitekturata nafru{kogorskite manastiri, koi se oblikuvani vo eden

Sl.125. Bufalini i Andreoti. Katedralata Velika Gospa, Dubrovnik, 1671-1712.

Sl.126. Andrea Poco. Isusovskata crkvaSv. Ignacie, Dubrovnik, 1699-1725.

Sl.127. Gropeli. Crkvata Sv. Vlaho, Dubrovnik, 1706-15.

32Podetalno vo Svetska ba{tina u Jugoslaviji, od str.60

ARHITEKTURA

33Podetalno vo ôvjek i prostor - 7/8, 1988, str.33

208

spoj na srpsko-vizantiski i baroken stil. Takovkarakteristi~en primer pretstavuva crkvata vo manas-tirot Jazak, koja vo svojot isto~en del ima osnova natrilist so kupola, dodeka nad vlezniot zapaden del seizdiga bogato profilirana barokna kula, podignata vo1753 god. Od gradskite crkvi vo Srem, najgolemo vnima-nie privlekuva sobornata crkva Sv. Nikola (1758-62)vo Sremski Karlovci.

So razvitokot na trgovijata, vo gradovite napokrainata se gradat i golem broj stanbeni objekti, avo nekoi se oformuvaat i celi kvartovi vo barokenstil. Takvata graditelska dejnost najmnogu e zabeleànavo Sombor i vo Vr{ac.

Sl.129. Baltazar Nojman (?). Gradskata porta(Kapijata na Karlo VI), Belgrad, podignata po 1923.

Zapadna i isto~na fasada.

So okupacijata na Belgrad, od strana na Avstro-ungarija vo 1717 godina, baroknite vlijanija pristig-nuvaat i vo nego. Novite vlastodr{ci si postavuvaatzada~a, orientalniot lik na gradot da go promenatspored nivniot baroken vkus. Za taa cel se angaìraatpoznati graditeli od Habsbur{kata monarhija. Noviotplan na Belgrad e izraboten vo 1723 god. od NikolaDoksat, koj pravi edna koncepcija so silen odbranbensistem. Poradi golemiot broj gradovi {to }e gi podignena granicata so Turcija, toj }e bide nare~en avstriskiVoban. Belgrad, Turcite povtorno nema da go zazematso vojna, tuku na politi~ko pole, so Belgradskiot mirvo 1739 god. Pri povlekuvaweto, avstriskata vojska giuriva ve}e izgradenite barokni bastioni. Od niv,relativno dobro e za~uvana Gradskata porta, posvetenana Karlo VI, koja e poznata kako Kapija na EvgenieSavojski. U~esnik vo opsadata na Belgrad vo 1717godina, vo vojskata na princot Evgenie Savojski e imladiot arhitekt Baltazar Nojman, taka {to sepretpostavuva deka ovaa kapija, kako i golemiot bunarna belgradskata tvrdina, se del od negovoto ranotvore{tvo.*33

Sl.128.1. Sobornata crkva Sv. Nikola,Sremski Karlovci, 1758-62.

ARHITEKTURA

Sl.128. Manastirskiot ansambl Jazak, graden odkrajot na XV do sredinata na XVIII vek.

209

B. SLIKARSTVOTO I SKULPTURATA NA BAROKOT

Op{ti karakteristiki

Imeto barocco se odnesuva na umetnosta, koja, glavno,se razviva od 1600 do 1750 godina. Vo po~etokot, toa imese upotrebuva vo negativna smisla, bidej}i na portu-galski jazik ovoj zbor ozna~uva nepravilen biser. Toaime go prifa}aat i Francuzite, no za niv barokotpretstavuva poim za neobi~nost.

Baroknata umetnost se pojavuva vo Italija, kade {tovo XVI vek od jasnite formi na visokata renesansaproizleguvaat razli~ni umetni~ki nasoki, kako {to se:docnata renesansa i manirizmot.

Op{ta karakteristika na ovaa umetnost, kako voarhitekturata taka i vo prikaùvaweto na ~ove~kototelo, pretstavuva postepenoto napu{tawe na klasi~niteproporcii. ̂ ove~koto telo se izdolùva i se prikaùvavo spiralni svrtuvawa, a slikite ve}e nemaat jasnouramnoteèni i prostorno voedna~eni kompozicii.Nikulecot na ovie pojavi se nao|a u{te vo deloto naMikelanxelo i pretstavnikot na protobarokot,slikarot Korexo.

Dvièweto na figurite e zastapeno vo site vidovibarokna umetnost. Vo slikarstvoto toa dostignuvanajgolema dramati~nost, pretstavena vo prepletuvawe-to na ~ove~kite tela. Teloto e prikaàno vo eden pre-oden podvièn stadium, taka {to se ~uvstvuva negovatanevidliva prethodna i idna sostojba.

Baroknata umetnost ja sakaat crkovnite protiv-reformatori, no podocna i protestantite; nea ja sakaat,kako apsolutisti~kite dràvi, taka i gra|anskataHolandija. Taa umetnost ja sakaat, kako obi~nite lu|e,taka i novoformiraniot u~en svet vo vremeto naKopernik, Galilej, Bekon i drugi u~eni lu|e.

Bidej}i baroknata umetnost ne pretstavuva ednos-taven rezultat na verskiot, politi~kiot ili intelek-tualniot razvoj, taa i do denes ne e celosno sfatena.

Centri na razvojot na baroknata umetnost pretsta-vuvaat: papskiot Rim, dvorovite na evropskite vlade-teli i bogatite gra|anski sloevi.*34

I t a l i j a

Poradi politi~kata rascepkanost na Italija namali dràvi~ki, vo XVII vek preostanuva samo edencentar za razvoj na umetnosta, a toa e papskiot Rim.Papite si postavuvaat zada~a, Rim da go pretvorat vonajubav grad na hristijanskiot svet, vo slava na boga ina crkvata. Tie gi povikuvaat umetnicite da senatprevaruvaat me|usebno so svoite najdobri dela. Seprezemaat ogromni grade`ni zafati za ureduvawe na

34Vidi H.W. Janson. Istorija umetnosti, od str.160

Sl.130. Karavaxo. Povikuvaweto na sv. Matej, 1599-1600. Maslona platno, 322 h 340 cm. Crkva San Luixi dei Fran~ezi, Rim.

gradot, so u~estvo na najtalentiranite arhitekti odItalija.

Umetni~kata bitka zapo~nuva vo 1585 godina, vokoja na po~etokot u~estvuvaat malku poznatite lokalnimaniristi, za nabrgu da dojdat mladite slavoqubiviumetnici, osobeno od severna Italija. Tie napredni lu|ego sozdavaat noviot baroken stil.

KARAVAXO (1573-1610)

Prvoto mesto me|u tvorcite na baroknata umetnostmu pripa|a na mladiot 23-godi{en slikar MikelanxeloMerisi, nare~en Karavaxo, koj vo 1590 god. doa|a vo Rimod okolinata na Milano, begaj}i pred ugnetuvaweto od{panskata vojska. Po doa|aweto vo Rim, toj dobivapora~ka da gi naslika monumentalnite platna vocrkvata San Luixi dei Fran~ezi. Me|u niv najpoznatae slikata Povikuvaweto na sv. Matej, koja e re~isi

celosno razli~na od site dotoga{ sozdadeni. Edin-stvena sli~nost postoi so dotoga{niot severno-italijanski realizam, no realizmot na Karavaxo etolku beskompromisen, {to preminuva vo naturalizam.

Za prvpat vo slikarstvoto se prikaùva edna svetatema, koja na sovr{en na~in e izrazena preku sekojdnev-niot ìvot na obi~nite lu|e. Se dobiva vpe~atok kakobogatiot dano~nik Matej so svojata pridru`ba da se


BAROK V

O I

TALIJA

210

nao|a vo kafeana, a siroma{niot bosonog Hristos gopovikuva na odgovornost. Religioznosta na slikata nee postignata so pomo{ na natprirodni znaci (od koi eprisutna samo tenkata ni{ka na oreolot), tuku prekumo}niot zapovedni~ki gest na Hristos. Toj e pretstavenpreku polo`bata na negovata raka (inspirirana odMikelanxelovoto Sozdavawe na Adam) i preku izrazotna licata osvetleni so silniot son~ev zrak koj stra-ni~no prodira vo temniot enterier i preku Hristovataraka zavr{uva vrz upla{enoto lice na Matej.

Svetlosta e taa, {to hristovata zapoved ja prenesuvado Matej i bez nea slikata bi ja izgubila svojata mo}.Toa nî prinuduva da bideme svesni za prisustvoto naboga. Od toa moè da se zaklu~i deka delata na Karavaxose svetovno-hristijanski, oslobodeni od teolo{kitedogmi i deka tie im se obra}aat kako na katolicite takai na protestantite. Ovie karakteristiki na novataumetnost se prisutni i vo ostanatite kompozicii naKaravaxo smesteni vo crkvata San Luixi dei Fran~ezi,kako {to e Ma~eweto na sv. Matej. Preku ovie svoi dela,Karavaxo }e izvr{i posredno vlijanie i vrz najgolemiotslikar na protestantskiot sever, Rembrant.

Slikata Bah spa|a vo poranite dela na Karavaxo,{to se karakteriziraat kako jasni i sovr{eni kompo-zicii so zavodliva sveìna. Podocne`noto negovotvore{tvo re~isi isklu~ivo e posveteno na religi-oznata tematika. Takvi se negovite sliki: Ve~erata voEmaus, Smrtta na Bogorodica, Madona dei Palafre-nieri i dr.

Ponekoga{, vo pauzite me|u slikaweto na verskikompozicii, Karavaxo raboti i po nekoja slika na temaod sekojdnevniot ìvot, so {to se dokaùva razno-vidnosta na negovoto tvore{tvo. Karakteristi~enprimer od takov vid pretstavuva slikata Svira~ot nalauta.

Deloto na Karavaxo vo Italija go pofaluvaatumetnicite i qubitelite na umetnosta, dodeka sve{-tenicite i obi~nite lu|e ne go sakaat, bidej}i se pla{atod sopstvenata pregolema sli~nost so svetcite prika-àni na negovite platna. Toa e edna od pri~inite za~estoto dopolnitelno prepravawe na negovite sliki.

Karavaxo, sli~no kako Maza~o, Rafael i Xorxone,ìvee kratko i ima napraveno mal broj sliki, no tiedela imaat golema sugestivna mo}, taka {to }e izvr{atvlijanie vrz nekolku sledni generacii na slikari. Podvlijanieto na negovite dela, vo Rim }e nastane umetni~-kata nasoka luminizam, na koja }e se nadovrzat site naj-golemi majstori na XVII vek, od [panija do Holandija.Karavaxo ne formira svoja {kola, no golem broj slikari}e se proglasat za negovi sledbenici, pa duri i postariteod nego. Na toj na~in, nastanuva poimot karavaxizam,koj ponekoga{ ozna~uva slikarstvo vo temna prostorijaso bo~no osvetlenie, a ponekoga{ prikaùvawe na se-kojdnevniot ìvot ili mrtva priroda, ili pak ~uvstvoza volumen, pa i koja bilo revolucija vo slikarstvoto.

Karavaxo bil golem kavgaxija, taka {to vo 1603 god.e zatvoren, no vo 1606 godina uspeva da pobegne od Rimza Sicilija i Malta. Tamu najprvin e ranet, potoa serazboluva od malarija i na kraj tragi~no umira blizuNeapol vo 37-ta godina od ìvotot, ostavaj}i zad sebedela so ogromna sugestivna mo}. Svojot tragi~en kraj,Karavaxo kako da go pret~uvstvuva preku svojata monu-mentalnata sugestivna kompozicija Polagaweto vgrob.*35

Sl.131. Karavaxo. Mladiot Bah, okolu 1598. Maslo na platno, 85 h 93 cm. Ufici, Firenca.

Sl.132. Karavaxo. Smrtta na Bogorodica, 1605-06. Mas-lo na platno, 245 h 369 cm, fragment. Luvr, Pariz.

SLIKARSTVO I SKULPTURABAROK V

O I

TALIJA

211

ANIBALE KARAÎ (1560-1609)

Anibale Kara~i, za razlika od Karavaxo, so svojataumetnost go zadovoluva vkusot na obi~nite gra|ani. Vonegovite sliki nema nitu realizam, nitu revolucija.Anibale doa|a vo Rim od Bolowa, kade vo pretpos-lednata decenija od vekot, zaedno so dvajca rodninirazviva eden vid antimaniristi~ki stil. Nivnatarabotilnica e nare~ena Akademija na upatenite bra}aKara~i.

Vo svoeto slikarstvo, Anibale ja razviva tradi-cijata na visokata renesansa, koja ja doveduva do edensmiren barok, bogat so iluzii, poradi {to toj se nare-kuva reformator, a ne revolucioner. Takov e negoviotpejza` Ribarewe, {to go sozdava pred 1595 godina, kogakardinalot Farneze }e go povika na rabota vo Rim. Ovoj

doteran pejza` }e posluì kako inspiracija na golembroj podocne`ni slikari, kako {to e francuzinotPusén. Predelot na slikata e prikaàn na eden novna~in, so dotoga{ nevidena vozdu{na atmosfera.

Anibale Kara~i sozdava nekolku zna~ajni verskikompozicii so golemo majstorstvo, no so relativnopomala mera na realizam, {to se gleda na kru`natakompozicija Odmor pri begstvoto vo Egipet.

Slikata Kvo vadis Domine e kompozicija, kojaspored svojata postavka i kolorit, se potpira vrzRafaelovata umetnost, a barokniot izraz e prisutenedinstveno vo dramati~nosta na uloveniot moment.

Krunisuvaweto na Bogorodica pretstavuva vnima-telno planirana simetri~na kompozicija, vo koja segleda klasi~nata smirenost na avtorot, pod vlijanie naumetnosta vo Rim, kade {to }e pristigne so svojatasevernoitalijanska impulsivnost.

Freskata na tavanot vo palatata Farneze, so temiod Metamorfozite na Ovidie pretstavuva naj-golemo delo na Anibale, so koe ja ukrasuva nejzinatagalerija. Ovaa freska nabrgu stanuva slavna i jasporeduvaat so delata na Mikelanxelo i na Rafael.Taa e bogata i sloèna kompozicija, vo koja scenitese zaobikoleni so naslikana arhitektura i prividnaskulptura. Celinata e sozdadena so iluzionisti~ka

Sl.133. Karavaxo. Polagaweto v grob, 1602-04.Maslo na platno, 203 h 300 cm. Vatikan, Rim.

Sl.134. Anibale Kara~i. Ribarewe, okolu 1585. Maslo na platno, 136 h 253 cm. Luvr, Pariz.

Sl.135. Anibale Kara~i. Kvo vadis domine?Maslo na platno. Galerija Borgeze, Rim.

35Podetalno vo L’opera completa di Caravaggio M. Levi. Istorija slikarstva, str.153


BAROK V

O I

TALIJA

212

{ema, koja e potencirana so imaginarna nebesnasvetlina. Vo nea, mitolo{kite sceni se smesteni vonaslikana ramka. Takva e mitolo{kata scena Triumfotna Bah i Arijadna.

Za razlika od Karavaxo, Anibale ima direktninaslednici, koi vo svoite dela ja zastapuvaat iluzio-nisti~kata {ema, ili pak rafaelovskiot na~in zaprikaùvawe na t.n. vrameni mitolo{ki sceni.*36

GVIDO RENI (1575-1642)

Gvido Reni vo Bolowa e u~enik na postariotKara~i, kade {to ja razviva klasi~nata nasoka nabolowskata {kola. Na toj na~in Gvido stanuva glavenmajstor na baroknoto slikarstvo vo Bolowa. Prekusvoite mitolo{ki sceni, se povrzuva so anti~kite

motivi, koi gi prikaùva so ubavi bledi boi. Negovonajpoznato delo pretstavuva tavanskata freska Avrora,smestena vo kazinoto Rospiljozi vo Rim. Slikatanalikuva na reljef, {to od renesansata se izdvojuvapreku naglasenoto dvièwe i bleskavata svetlost. Natakov na~in e napravena i negovata podocne`nakompozicija Atlant i Hipomena.

GVERÎNO (1591-1666)

Xovani Fran~esko Barbieri, nare~en Gver~ino, u~ikaj Kara~i vo Bolowa, no go prima i vlijanieto naKaravaxo. Toj odi na rabota vo Rim, no tamu nema dapostigne golem uspeh. So svoite prvi dela, Gver~ino sesmeta za vtor nekonformisti~ki slikar na Italija odXVII vek. Toj ja kombinira iskrenosta na Karavaxo sovenecijanskiot kolorit, {to najdobro go ilustriraslikata Neverniot Toma.

Sl.136. Anibale Kara~i. Temi od metamorfozite na Ovidie,okolu 1600. Tavanska freska. Palata Farneze, Rim.

Sl.137. Gvido Reni. Avrora, 1613. Tavanska freska, Kazino Rospiljozi, Rim.

Sl.138. Gver~ino. Avrora, 1621-23. Freska. Vila Ludovizi, Rim.


213

[teta e, {to vo svoite podocne`ni sliki, povr{i-nite so bogata koloristi~ka obrabotka Gver~ino gizamenuva so t.n. mazni efekti. Na toj na~in tie slikidobivaat klasi~no dostoinstvo, no ja gubat roman-ti~nata ubavina. Toa go dokaùva kompozicijata Suzanakoja se bawa, ispolneta so poetska polutemnina.

Tavanskata freska Aurora (vila Ludovizi vo Rim)e vo celosna sprotivnost so istoimenata freska naGvido Reni. Arhitektonskata perspektiva, koja ekombinirana so iluzionizam, silna svetlina i boja,celata povr{ina ja pretvora vo bezgrani~en prostor kojprodolùva do neboto. Takviot umetni~ki pristap,podocna }e bide masovno primenet vo dekoriraweto nacrkvite i palatite.*37

BERNINI (1598-1680)

Xovani Lorenco Bernini se smeta za najgolemskulptor - arhitekt na XVII vek. Negovata skulptura, vosporedba so renesansnata, pogolema sli~nost ima sodocnorimskata i so elinisti~kata, {to se gleda vousoglasenosta na teloto so duhot, na dvièweto soemocijata. Toa najmnogu go dokaùva negovata statuaDavid, ~ija osnovna karakteristika e navestenotoprisustvo na Golijat. Se dobiva vpe~atok kako David dapretstavuva samo edna polovina od kompozicijata.Prostorot me|u nego i nevidliviot Golijat e ispolnetso takva mo}, {to sekoj nabquduva~ instinktivno gotera da go napu{ti toj prostor.

Preku deloto na Bernini se dokaùva deka barok-nata skulptura se nao|a vo nova aktivna vrska soprostorot, sozdavaj}i iluzija za prisustvo na nevidliviu~esnici vo kompozicijata. Bidej}i baroknata umetnostne priznava ostra granica me|u slikarstvoto i skulptu-rata, taa niv gi obedinuva vo edna zaednica so arhitek-turata. Toa osobeno e vidlivo vo remek-deloto naBernini, kapelata Kornaro vo Rim.

Zanesot na sv. Tereza vo kapelata Kornaro prika-ùva moment koga eden angel so zlatna strela go pogoduvasrceto na sv. Tereza, koja toj ~in go doìvuva kakonajslatko bo`je du{evno miluvawe. Dvata lika, smestenivrz oblak, se osvetleni preku skrien prozorec nad niv,taka {to izgledaat dematerijalizirano. Zlatnite zracigi povlekuvaat telata kon neboto, koe na tavanot odkapelata e pretstaveno vo vid na nebesna eksplozija.Celata scena se odviva pred ve~noto gledali{te,napraveno od balkoni na koi sedat mermernite figurina gleda~ite od semejstvoto Kornaro.

Prestolot na sv. Petar, vo apsidata na istoimenatacrkva vo Rim napraven e so isti izrazni sredstva kako iprethodnite kompozicii na Bernini. Prozorecot prekuoboenoto staklo ja osvetluva kompozicijata od zadni-nata, taka {to angelite ednostavno gi turka kongleda~ite.

Golemoto majstorstvo na skulptorot Bernini eprisutno i vo negovite ostanati dela, od koi dve trebaposebno da se istaknat. Na kompozicijata Apolon i

36Vidi L. Andersen. Barok i Rokoko, str.20-22 M. Levi. Istorija slikarstva, str.16037Vidi H.W. Janson. Istorija umetnosti, str.205

Sl.139. Bernini. David, okolu 1623. Mermer,prirodna golemina. Galerija Borgeze, Rim.

Sl.140. Bernini. Zanesot na sv. Tereza, 1645-52. Bronza,prirodna golemina. Kapela Kornaro, crkva Santa

Marija dela Vitorija, Rim.


BAROK V

O I

TALIJA

214

Dafne figurite se pretstaveni so lesno dvièwe,gracioznost i so edna fina obrabotka, so {to ve}e senavestuva idniot rokoko stil. Skulpturata BlaènataLudovika Albertoni, Bernini ja realizira vo kapelataAltieri na crkvata San Fran~esko a Ripa vo Rim, kogave}e ima 70 godini. Ova unikatno delo pretstavuvarezultat na negovite studii i na dlaboko sfatenotoumetni~ko nasledstvo na anti~kiot Rim.

Bernini dava golem pridones vo izrabotkata naskulpturite za nekolku fontani vo Rim, od koinajpoznati se: fontanata La Barka~a (vo sorabotka sosvojot tatko, 1629 god.) na [panskiot plo{tad vo Rim iFontanata na ~etirite reki (1651 god.) na plo{tadotNavona, postavena pred crkvata Santa Agneze inAgone.*38

PJETRO DA KORTONA (1596-1669)

Vo 1623 godina za papa e izbran 52-godi{niot UrbanVIII, avtokrat, umetnik i relativno mlad ~ovek zacrkoven poglavar. Toj }e vladee 21 godina, za koe vreme}e ja ispolni svojata zada~a - Rim da go pretvori vo ubavgrad na barokot. Negovoto semejstvo Barberini }e bideproslaveno od Da Kortona, so tavanskite freski voistoimenata palata Barberini. Na freskite se pretsta-veni raznovidni sceni so verska tematika i anti~kilegendi, od koi posebno moè da se istakne tavanskatafreska Triumfot na bo`joto providenie.

Vo slikite na Da Kortona prisutna e edna nova,posvetla boja i ̀ elba za dekorativni efekti, taka {totie donekade pretstavuvaat slikarski ekvivalent naskulpturite od Bernini. Univerzalniot majstor DaKortona se istaknuva i kako proektant na crkvataSanta Marija dela Pa~e, so mal plo{tad pred nea.

Sl.141. Bernini. Apolon i Dafne, 1624.Galerija Borgeze, Rim.

Sl.142. Bernini. Fontanata na ~etirite reki, 1651.Plo{tad Navona, Rim.

Sl.143. Pjetro da Kortona. Alegorija na triumfot naBo`joto providenie, 1633-39. Tavanska freska.

Palata Barberini, Rim.


O I

TALIJA

215

ANDREA POCO (1642-1709)

Kon krajot na XVII vek, vo rimskiot barok doa|a docelosno preklopuvawe na umetni~kite vidovi. Vovnatre{noto dekorirawe na crkvite i na palatitete{ko se zabeleùva granicata me|u arhitekturata,skulpturata i slikarstvoto. Arhitekturata prodolùvanagore i preku skulpturata i slikarstvoto se rastvoravo cel kosmos od svetci i angeli, za na kraj da se soediniso imaginarnoto nebo. Iluzionisti~koto pretsta-vuvawe na imaginarnoto nebo najdobro go ilustriratavanskata freska Alegorija na jezuitskite misli vocrkvata San Ignacio vo Rim, delo na Andrea Poco.

Andrea Poco e isto taka i poznat arhitekt, {to }ese pro~ue i nadvor od Italija. Spored negovite proektise izgradeni katedralata Sv. Nikolaj vo Qubqana iIsusova~kata crkva vo Dubrovnik.*39

38Podetalno vo @. Bazen. Istorija svetske skulpture, str.368-390 H. Janson. Istorija umetnosti, str.409

Sl.144. Andrea Poco. Alegorija na jezuitskite misli,1691-94. Tavanska freska. Crkva San Ignacio, Rim.

39Vidi L. Andersen. Barok i Rokoko, str.19-21 ™ina Piskel. Op{ta istorija umetnosti 3. str.25

[ p a n i j a

Vo periodot na XVII vek, vo ìvotot na [pancitese isprepletuvaat sentimentalnata pobo`nost sokaznite na inkvizicijata i rasko{ot na dvorot sosiroma{tijata na periferijata. Sli~no na toa, voumetnosta se prepletuva misticizmot so realizmot.

Sl.145. Xuzepe Ribera. Poklonenie na ~obanite,1650. Maslo na platno, 197 h 228 cm. Luvr, Pariz.

RIBERA (1588-1652)

Vlijanieto na Korexo i na Karavaxo vo [panijanavleguva preku deloto na venecijanecot Xuzepe Ribera,koj }e oformi slikarska {kola vo Neapol, vo vremetokoga gradot e pod {panska vlast. Toj }e stane {titenikna kralot Filip IV i najpoznat slikar na hristijanskotoma~eni{tvo. Ribera vo [panija nabrgu }e se natura-lizira, prisposobuvaj}i se na {panskiot vkus. Negovitedela se naslikani so temni tonovi i so golema mera narealizam. Takvi se negovite kompozicii:

- Sv. Petar pokajnik, so karakteristi~no nebeskoosvetluvawe i dramati~na misti~nost;

- Poklonenie na ~obanite, so silno naglasenkontrast svetlo-temno;


216

- Ma~eweto na sv. Bartolomej, kako i- Sakato dete, {to Ribera go pretstavuva i kako

majstor za realisti~no prikaùvawe na sekojdnevniotìvot.

ZURBARAN (1598-1664)

Fran~esko de Zurbaran e najnadareniot {panskislikar za prikaùvawe na kalu|erskiot ìvot. Vonegovite sliki so temni tonovi ima prefineto ~uvstvoza kolorit i obrabotka na materijata. Slobodata vosvoeto slikarstvo ja ima za~uvano rabotej}i vo gradotSevilja, daleku od vlijanieto na kralskiot dvor. Odgolemiot broj kompozicii {to gi ima izrabotenoZurbaran, osobeno se istaknuvaat:

- San Francisko, kade {to svetecot e realnopretstaven so svojata pobo`nost vo edna misti~naatmosfera;

- Slikite Sv. Lavrentie i Smrtta na sv. Bonaven-tura u{te pove}e go potenciraat realizmot na avtorot.

Zurbaran e majstor i za prikaùvawe na mrtviprirodi vo enterier, pri {to dostignuva sovr{enstvovo pretstavuvaweto na materijata i bojata. Toa najdobrogo ilustrira negovata slika Mrtva priroda so ju`noovo{je.*40

VELASKEZ (1599-1660)

Diego Velaskez e prv slikar koj }e se oslobodi od{panskiot misticizam i od vlijanieto na italijanskiteslikari. Toj e genijalen umetnik i najgolem {panskikolorist, koj }e predizvika revolucija vo slikarstvoto.So sfa}aweto na boite i na svetlosta, Velaskez e dvaveka pred svoite sovremenici. Negovata ve{tina voslikaweto se potvrduva so toa {to svoite dela gi rabotidirektno vo boja bez prethodno da pravi skici. Slikitemu se napraveni so providni senki i so refleksi naosnovnite boi i na me|utonovite, koi pravat vpe~atokna isklu~itelna realnost. Toj e prv baroken slikar nasceni pod polno dnevno, pa duri i bleskavo osvetlenie.

Velaskez e isto taka golem i ploden portretist nasite sloevi od op{testvoto: dvorskata aristokratija,siroma{nite i zdravi selani na Andaluzija itn.Negovite portreti se napraveni so dlaboka psiholo{kaanaliza, taka {to moè da se natprevaruvaat soportretite na holandskiot slikar Rembrant. Me|utoa,portretite na Velaskez imaat pogolema vedrina, sveàpaleta i poprirodno osvetlenie. Preku svoite portreti,

Sl.147. Zurbaran. San Francisko. Maslo na plat-no, 52,6 h 64,6 cm. Stara pinakoteka, Minhen.

Sl.148. Zurbaran. Mrtva priroda so ju`no ovo{je. Maslo naplatno, 69 h 107 cm. Zbirka Kontini-Bonakosi, Firenca.

40Vidi L. Andersen. Barok i Rokoko, str.39-43 M. Levi. Istorija slikarstva, str.193

Sl.146.Xuzepe Ribera. Ma~eweto na sv. Bartolomej.Maslo na platno, 234 h 234 cm. Prado, Madrid.


217

toj gi razobli~uva site mani i psihofizi~kata degradi-ranost na lu|eto, {to gi gleda niz prizmata na svojotsilen i zdrav duh. Takviot pristap, vo sledniot period,}e pretstavuva primer za razvojot na golemiot {panskislikar, Goja.

Kako golem portretist, Velaskez verno gi pretsta-vuva kralot Filip IV i papata Ino~entie X, so dlabokapsiholo{ka studija na likovite. Na mitolo{kitekompozicii toj im dava smisla na sekojdneven ìvot,ubavina i mlade{ka vedrina, pretstaveni so radost ioptimizam.

Velaskez e roden vo Sevilja, no rano stanuva dvorskislikar na Filip IV, taka {to }e zamine za Madrid, kadevo 1628 god. se zapoznava so Rubens. Na toj na~in umet-nosta na Velaskez postepeno, no sigurno go dostignuvasvoeto sovr{enstvo. Za toa svedo~at golem broj negovipoznati kompozicii.

Slikata Bah i pijanicite, pretstavuva edna slobod-na, grupna, navidum neorganizirana i natrupana scenaso selski mom~iwa, vo ~ij centar se nao|a Bah.

Mladi infantki (princezi) pretstavuva tema, kojaVelaskez ja raboti vo kralskiot dvor, so rasko{ i sorealna atmosfera. Na edna od niv, nare~ena Las mewi-nas, ima nastojuvawe da se prikaè i delot od prostori-jata {to ne se gleda. Umetnikot toa go postignuva so po-mo{ na ogledalo, vo koe e pretstaven i prostorot {tose nao|a vo nevidliviot del od kompozicijata.

Na slikata Don Karlos na kow e pretstavenpetgodi{niot prestolonaslednik, kako prv kowani~kiportret na dete vo otvoren prostor so dlaboka perspek-tiva, postignata so pomo{ na bogatiot kolorit napejzaòt.

Velaskez verno gi pretstavuva i lu|eto prisutni nadvorot so zada~a da go razveseluvaat kralot, taka {to

Sl.149. Velaskez. Papata Ino~entie X, okolu 1650. Maslona platno, 42 h 49 cm. Nacionalna galerija, Va{ington.

Sl.150. Velaskez. Las Mewinas, 1656. Maslo na platno, 138 h 276 cm. Prado, Madrid.

Sl.151. Velaskez. Don Karlos na kow, 1634-35. Maslo na platno, 173 h 208 cm. Prado, Madrid.

vo negovite dela se sre}avaat portreti na {egaxii,dvorski {utovi i sl.

Realnosta vo slikarstvoto na Velaskez najvernomoè da se sogleda na slikata @ena koja prì jajca.Prazni~nata atmosfera vo edno siroma{no semejstvo epretstavena preku podgotovkata na mala gozba so prènijajca i pu{eno meso. Realnosta e do maksimum prisutnavo tavata so vè{teno maslo.


218

Sl.153. Muriljo. Mom~iwa jadat ovo{je, okolu1670. Maslo na platno, 105 h 143 cm.

Stara pinakoteka, Minhen.

Sl.154. Muriljo. Sveto semejstvo, okolu 1650. Maslo naplatno, 144 h 188 cm. Prado, Madrid.

41Vidi Muzeite na svetot, Prado, Madrid M. Levi. Istorija slikarstva, str.189 ™ina Piskel. Op{ta istorija umetnosti 3. str.7942Vidi ™ina Piskel. Op{ta istorija umetnosti 3. str.83 L. Andersen. Barok i Rokoko, str.46

Najgolemo dostignuvawe vo umetnosta na Muriljopretstavuvaat scenite, na koi se prikaàni siroma{-nite deca od ulica. Tie sceni toj gi raboti za sebe i soposebno zadovolstvo, dodeka za vkusot na kupuva~iteraboti verski sceni, kako {to se: Odmor pri begstvotoza Egipet, Sveto semejstvo i dr. Simpati~no ta`niotizraz vrz licata na ovie sliki potsetuva na madoniteod Luis de Morales.

Istiot tretman na kompoziciite, odnosot konsvetlinata i zastapenosta na dvièweto se podednakvoprisutni vo site dela na Muriljo.*42

Sl.152. Velaskez. Predavaweto na Breda, 1634-35. Maslo na platno, 307 h 367 cm. Prado, Madrid.

Velaskez e majstor i za komponirawe na masovnisceni. Takva e negovata monumentalna kompozicijaPredavaweto na Breda. Na nea e pretstavena sredbatana pobedenite i pobednicite, koi se sre}avaat kako dase doma}ini i gosti vo edna mo}no organizirana scena,~ija zadnina sî u{te ~adi po zavr{enata bitka.

Velaskez e golem majstor i za prikaùvawe na golo-to ènsko telo. Toa najdobro go dokaùva slikata Ve-nera i Amor, za koja kako model mu posluìla edna mladaubava devojka od Andaluzija. Nejzinoto ubavo svetlo telose istaknuva vrz temnata zadnina, dodeka nejzinoto licevo ogledaloto pred nea, zra~i so zadovolstvo i kop-ne`.*41

MURILJO (1617-1682)

Bartolomeo Esteban Muriljo, kako i drugitepoznati {panski barokni slikari, e roden vo toplotopodnebje na Sevilja. Od tamu poteknuva negovatadlaboka, topla i mila pobo`nost. Modelite mu seprijatni, ènstveni i graciozni, a nivniot oblikMuriljo go krie zad edna ne`na draperija i magli~avost.Vrz negovoto tvore{tvoto vlijaat delata na Rubens ina Van Dajk, koi imaat prestojuvano na {panskiot dvor.


219

F l a n d r i j a

Vo vtorata polovina na XVI vek, severnoto Nizo-zemje (Holandija) steknuva nezavisnost, a ju`noto(Flandrija) e pot~ineto na [panija. Vlijanieto nabaroknata umetnost od Rim, preku Francija i [panija,}e se po~uvstvuva i vo Flandrija, vo vid na internaci-onalen stil. Kon toa osobeno }e pridonese najgolemiotflamanski slikar-Rubens.

PITER POL RUBENS (1577-1640)

So deloto na Rubens se zavr{uva ona {to go zapo~naDirer sto godini porano: bri{eweto na umetni~kitegranici me|u evropskiot sever i jug. Rubens e roden voSigen, Germanija, kade ̀ ivee do svojata desetta godina,bidej}i negoviot tatko, protestant pobegnal od Flan-drija poradi {panskoto ugnetuvawe. Po vra}aweto voAntverpen, Rubens stanuva poboèn katolik i po krat-koto u~ewe kaj doma{nite slikari stanuva majstor vo1598 godina, na 21-godi{na vozrast.

Vo 1601 godina, Rubens patuva vo Italija, kade sezapoznava so delata na Leonardo da Vin~i, Karavaxo,Kara~i, Tintoreto i Ticijan. Negovite patuvawa seolesneti, otkako e postaven za diplomat vo slu`ba navojvodata od Mantova. Vo 1608 god. povtorno se vra}avo Antverpen, nosej}i gi so sebe poukite na italijan-skoto slikarstvo. Na toj na~in, Rubens stanuva golemdvorski slikar vo slu`ba na {panskiot regent, no inatamu }e prodolì so svojata diplomatska kariera. Vo1609 god. toj se èni so }erkata na gradskiot sekretar,

Izabela Brant, koja }e bide ~esto prisutna na negovitesliki.

Vo Avtoportretot so Izabela Brant naslikana eli~nata vitalnost na majstorot so edna originalna ide-ja, kade mladencite sedat vo senka na cve}eto, so svoitesve~eni obleki, no bez ceremonija.

Od 1620 do 1630 god. Rubensoviot dinami~en stil }ego dostigne svojot maksimum vo negovite ogromniproekti za dekorirawe na crkvi i palati. Od nivnajpoznati se slikite od ciklusot za ̀ ivotot na MarijaMedi~i, vdovicata na francuskiot kral Anrí IV, a majkana idniot kral Luj XIII. Za potrebite na kralicata, toj}e naslika 23 monumentalni platna vo nejzinata palataLuksemburg vo Pariz.

Pristignuvaweto na Marija Medi~i vo Marsej epretstaveno vo vid na edna dramati~na vilinska bajkaso bujna imaginacija, kade {to se prepletuvaat nebotoi zemjata, istorijata i alegorijata. Merkur vo vodataja turka la|ata, a Fama nad kralicata go objavuva nejzi-noto pristignuvawe vo Francija.

Ven~avaweto na Marija Medi~i i Anrí IV, vo orga-nizacijata na figurite sodrì dale~no italijanskovlijanie (Peruxino, Rafael), dodeka tretmanot na svet-losta i bojata e tipi~no baroken.

Portretot na Marija Medi~i ima prekrasno pret-stavena jaka vo ~ija obrabotka se sodrì kompletniotspektar na boite. Toa dokaùva deka Rubens vo svoitedela uspeva da postigne triumf na bojata, {to se doka-ùva i vo alegoriskata scena Sojuzot na zemjata ivodata.

Sl.155. Rubens. Umetnikot i negovata prva ènaIzabela Brant, 1609-10. Maslo na platno,176 h 136 cm. Stara pinakoteka, Minhen.

Sl.156.Rubens. Pristignuvawe na Marija Medi~i vo Marsej.1622-25. Maslo na platno, 195 h 295 cm. Luvr. Pariz.


220

Bitkata na Amazonkite, kako i Grabnuvaweto naLeukipovite }erki sodrì silen sudar i prepletuvawena telata, pretstaveno so bogat i topol kolorit, soprisustvo na senzualno oblikuvani ~ove~ki tela.

Vo odnos na realnosta, Rubens reagira posilno odkoj bilo umetnik. So takov tretman prodolùva da goslika svoeto semejstvo. Za toa svedo~at slikite:

-Portret na Elena Furman so sinot, kade e pretstavena negovata vtora èna;

-Portret na negovite sinovi itn.

Triumfot na bojata, Rubens go doveduva do sovr{en-stvo vo Portretot na ̀ ena so {e{ir, kade na perduvitevrz {e{irot e prisutna najfina koloristi~ka obra-botka na detalite.

Na starost, Rubens go kupuva zamokot Sten, gopreureduva i go pro{iruva spored svoi proekti, so celvo nego da gi pomine svoite starski denovi vo dru{tvona brojnite u~enici. Tamu }e nastane i negoviot najubavpejza` Pogled na zamokot Sten. Pejzaòt i okolinatase preplaveni so edna neobi~na svetlina, koja doa|a odsonceto {to se gubi na horizontot vo eden sjaen krug.Takvoto kontrastno osvetluvawe, {to na specifi~enna~in gi oblikuva formite i sozdava neobi~ni senki,te{ko }e moè da bide povtoreno od drugi slikari.*43

ANTONIS VAN DAJK (1599-1641)

Antonis van Dajk poteknuva od bogato antverpenskosemejstvo, {to mu ovozmoùva na 16 godini da ima svoeatelje, no sepak na 18-godi{na vozrast toj odi da rabotikako pomo{nik kaj Rubens. Po edna godina povtorno seosamostojuva, no ~estopati }e sorabotuva so Rubens, na~ii sliki se sre}ava i rakata na Van Dajk.

Van Dajk, za razlika od Rubens e poneèn i povozdr-àn slikar, bidej}i odnosot svetlo-temno go formiraso ne`ni me|utonovi, {to moè da se vidi na negovataslika Suzana i starci. Kako golem portretist toj rabotiportreti na svojata ̀ ena i deteto, kako i avtoportreti.

Sl.159. Antonis van Dajk. Semejstvoto na umet-nikot, okolu 1621. Maslo na platno, 93,5 h 111,5 cm.Ermita`, Sankt Peterburg.

43Vidi L. Andersen. Barok i Rokoko, str.83-99 M. Levi. Istorija slikarstva, str.178-18344Vidi M. Levi. Istorija slikarstva, str.184-185

Sl.157. Rubens. Portret na Marija Medi~i, 1622-25. Maslo na platno, 130 h 108 cm. Prado, Madrid.

Sl.158. Rubens. Grabnuvawe na Leokipovite }erki, okolu 1618. Maslo na tabla, 222 h 209 cm.

Stara pinakoteka, Minhen.


O FLANDRIJA

221

Portretite nabrgu }e stanat specijalnost na VanDajk, poradi {to na dvapati, vo 1620 i vo 1632 godina,toj }e bide pokanet da raboti vo Anglija, kade {to }estane dvorski slikar na ârls I. Kralot go prima soosobeni po~esti, taka {to mu dodeluva poseben stan ivikendi~ka, i go proglasuva za vitez. Od negovata ne`naubavina }e bidat zaneseni golem broj dvorski dami, koise natprevaruvaat da bidat vo negovo dru{tvo.

Portretot na ârls I Angliski go pretstavuvakralot so osobena gracioznost, kade negovoto dosto-instvo se istaknuva so polo`bata na kowovodecot i nakowot, no isto taka i so bojata.

Najdobrite sliki na Van Dajk poteknuvaat odnegoviot talent, neèn kako bilka od staklena bav~a,bolnikav i premnogu ~uvstvitelen. Takviot tretman eprisuten i vo prikaùvaweto na verskata tematika, kako{to e slikata Simnuvawe od krstot.....*44

JORDANS (1593-1678)

Jakob Jordans e pomalku talentiran u~enik naRubens, koj vo Antverpen gi dovr{uva pora~kite, {tonema da gi zavr{i negoviot u~itel i prodolùva daslika so sli~en, no malku pogrub stil. Negovi zna~ajniostvaruvawa pretstavuvaat slikite:

- êtirite evangelisti, so dlaboka psiholo{kastudija na likovite; i

Sl.161. Jakob Jordans. Avtoportret so semejstvoto, okolu1621. Maslo na platno, 181 h 187 cm. Prado, Madrid.

Sl.162. Tenirs-Pomladiot. Sve~enost v pole. Luvr, Pariz.

- Avtoportreti so semejstvoto, kade individual-nosta vo oblikuvaweto na likovite doa|a do poln izraz.

TENIRS - POMLADIOT (1610-1690)

David Tenirs - Pomladiot e slikar na posiro-ma{nite sloevi i na selskiot ìvot, kade {to gi pret-stavuva likovite so izvesna ironija. Na negovite slikinaj~esto se pretstaveni sceni so: selski praznici, ve-selbi na otvoreno, veselbi v kafeana i sli~no, pri {tona majstorski na~in ja dolovuva atmosferata na sredi-nata. Na slikata Isku{enieto na sv. Antonio, Tenirspokaùva deka moè da vladee i so prikaùvaweto namisti~nata atmosfera.

Sl.160. Antonis van Dajk. ârls I Angliski, 1638. Maslo naplatno, 272 h 212 cm. Luvr, Pariz.


222

[NAJDER (1579-1657)

Frans [najder e najpoznatiot slikar vo Flandrijaza pretstavuvawe kompozicii so mrtva priroda i solu|e od sekojdnevniot ìvot. Golemata realnost nanegovite sliki e postignata so igrata svetlo-temno iso koloristi~kata obrabotka na materijata. Osobenose istaknuvaat negovite mrtvi prirodi, kade {to sepretstaveni tezgi so ovo{je, tezgi so ribi itn.

H o l a n d i j a

Barokniot stil vo Holandija pristignuva prekudelata na Rubens od Flandrija i preku delata naKaravaxo i na negovite sledbenici, vo neposreden dopirso slikarite od Utreht. Osven Utreht, drugi umetni~kicentri vo Holandija se: Amsterdam, Harlem i Delft.Vo Holandija nema golemi pora~ki, bidej}i oficijalnadràvna religija stanuva protestantskata. Zatoa, kako

Sl.164. Frans Hals. Mlad ~ovek i èna v kr~ma, 1623. Maslona platno, 105,5 h 79 cm. Metropoliten muzej, Wujork.45Vidi ™ina Piskel. Op{ta istorija umetnosti 3. str.69

Sl.163. [najder. Cve}e, ovo{je i zelen~uk.Maslo na platno, 165 h 233 cm. Muzej

na ubavite umetnosti, Antverpen.

mecena na umetnicite i kako kolekcioner na nivnitedela se javuva gra|anskiot stale`, za ~ii potrebi seraboti t.n. {tafelajno slikarstvo. Kolekcionerskatamanija {to ja zafa}a Holandija }e predizvika poplavaod brojni slikari, no malkumina od niv }e uspeat dasteknat slava.

FRANS HALS (1581/85-1666)

Frans Hals e golem majstor na portreti, koj rabotivo Harlem. Inaku, toj e roden vo Antverpen i negoviterani dela se pod vlijanie na umetnosta na Rubens. Delataod negoviot zrel period pretstavuvaat kombinacija navlijanijata od Rubens i od Karavaxo, dodeka vo podoc-ne`noto tvore{tvo }e gi primi i vlijanijata odpomladiot Rembrant. Slikarstvoto na Hals se odlikuvaso brzi potezi na ~etkata i so èstok strasten izraz,pod vlijanie na svojot flamanski temperament.

Slikite na Hals se realisti~ni i so izvesna notana naturalizam. Osobeno se istaknuva negovata preo-kupacija so nasmevkata na ~ove~koto lice, pretstavenavo razli~ni varijacii. Zatoa, negovite sliki pove}epretstavuvaat igra na momentot, otkolku prikaùvawena trajna sostojba.

Od pozna~ajnite dela na Frans Hals treba da seistaknat: grupniot portret na esnafot Druìnata sv.

Andrijan, portretot na edna Ciganka, kako i portretotMlad ~ovek i èna v kr~ma.

Svoite posledni godini, Hals gi minuva vo starskidom, kade {to gi analizira likovite na svoite stara-telki, koi gi prikaùva so site karakteristiki naproìveanoto ~ove~ko stradawe. Seto toa e mnogu ume{-no pretstaveno na grupniot portret Upravni~kite nastarskiot dom.*45


O FLANDRIJA

223

REMBRANT VAN RIJN (1606-1669)

Rembrant van Rijn bez dvoumewe pretstavuvanajgolem genij na holandskata umetnost. Iako nikoga{ne ja napu{ta svojata zemja, vo po~etokot od tvore{tvototoj e ponesen od posredniot dopir so delata na Karavaxo,postavuvaj}i si zada~a da go izdigne ugledot na ho-landskoto slikarstvo. Roden e vo Lajden, od kade se pre-seluva vo Amsterdam i ve}e vo 1640 god. e pro~uen {irumEvropa. Vo Amsterdam u~i kaj slikarot Piter Lastman,koj ima raboteno vo Italija i upotrebuva ̀ ivi boi, {tomoè da se vidi na verskata kompozicija Avram na patza Hanaan.

Pod takvo vlijanie, Rembrant ja slika kompozici-jata Oslepuvaweto na Samson, na koja se ~uvstvuva i ma-nirot na Karavaxo. Nabrgu toj se osloboduva od posred-

noto italijansko vlijanie, postignuvaj}i gruba nekon-vencionalnost, izrazena pred sî preku portretnoto sli-karstvo.

Avtoportretot od mladosta go pretstavuva Rem-brant so naglasena senka od kosata vo koja odvaj seraspoznavaat negovite o~i. Na sli~en na~in e pretstaveni negoviot Avtoportret so kapa.

Dlaboki tragi vrz tvore{tvoto na Rembrant }eostavat nastanite od ̀ ivotot na negovoto semejstvo. Tojse èni so bogata{kata }erka Saskija, steknuva ku}a ibogatstvo, stanuva slaven, no vo 1642 god. umira negovatasakana èna, ostavaj}i mu go ednogodi{niot sin. Ovaanesre}a, a i podocne`nite udari }e ostavat dlabokitragi vrz Rembrant, {to realno }e se odrazi i vonegovite Avtoportreti od starosta.

Sl.166. Rembrant van Rijn. Avtoportret odmladosta, 1629. Maslo na tabla, 15,6 h 12,7cm. Stara pinakoteka, Minhen.

Sl.167. Rembrant van Rijn. Avtoportret odstarosta. Maslo na tabla, 63 h 53 cm.Umetni~ko-istoriski muzej, Viena.

Sl.165. Frans Hals. Druì-nata Sv. Andrijan, 1633.Muzej Frans Hals, Harlem.


BAROK V

O H

OLANDIJA

224

So golemo razbirawe za ìvotnite problemi,Rembrant gi slika portretite na svoite sovremenici,so izrazeno dlaboko vnatre{no ~uvstvo, kako {to e sli-kata Portret na starec vo crveno. Koncentriraj}i sena bitnoto, portretite na Rembrant dobivaat edna pri-rodna intimnost. Toa se gleda i na slikata Akt, kade{to negovata ̀ ena Saskija e pretstavena pod specifi~-no osvetluvawe i so potencirana senzualnost. Na sli-kata Kapa~ka, kako model mu sluì negovata ku}na po-mo{ni~ka, koja podocna }e mu stane vtora ̀ ena. Od ovieportreti moè da se vidi ~ovekoqubivosta na avtoroti negovoto so~uvstvo so portretiranite li~nosti,pristap {to ne moè da bide kopiran od drug avtor.

Rembrant na dlabok na~in go prisposobuva svoetoslikarstvo kon temata {to ja prikaùva, taka {togledame novi kvaliteti na negovite mitolo{ki sceni,

kade za modeli mu sluàt li~nosti od sekojdnevniotìvot, no jasno individualizirani. So takvi oso-benosti e pretstavena Danaja, koja èlno ja o~ekuvapojavata na Zevs, a edinstvenoto mitolo{ko ne{to nakompozicijata e prisustvoto na Kupidon. Flora, prekulikot na negovata ̀ ena Saskija, go izrazuva bogatstvotona prirodata i plodnosta.

Kako portretist, vnimanieto na po{irokatajavnost, Rembrant go svrtuva vrz sebe so grupniotportret âsot po anatomija. Toj portret go zadovoluvavkusot na modelite, a problemot e re{en so raspre-delbata na svetlosta i senkata. Blagosostojbata naRembrant prestanuva okolu 1640 godina, vo vremeto kogago slika svojot grupen portret, nare~en No}na straà.Toa e edinstveno negovo golemo platno, po dimenzii, nakoe e prikaàna ~eta vojnici. Iako slikata ima golemiumetni~ki kvaliteti, taa ne bila prifatena, bidej}ispored toga{nite sfa}awa bila premnogu neobi~nooblikuvana.

Smrtta na sakanata Saskija vo 1642 god. ja dopolnuvanesre}ata na Rembrant, taka {to do krajot na ìvotot,toj }e bide pod pritisok na svojot du{even nemir i nasiroma{tijata. Kako rezultat na toa, vo negoviteposledni sliki, toj ja odbegnuva retorikata na visokiotbarok, pokaùvaj}i lirska isten~enost i slikarska{iro~ina. Toa e vidlivo vo negovata kompozicija Jakovgi blagoslovuva sinovite na Josif, na koja preovladuvadlaboko ~uvstvo, koe go zanesuva gleda~ot.

Mora da se priznae deka Rembrant e isto taka golemumetnik i na grafiki, so {to }e bide proglasen za vtormajstor vo taa oblast po Direr. Karakteristi~ni senegovite grafi~ki pretstavi na tema Pejza`.

So golemoto delo na Rembrant te{ko moàt da semerat negovite sovremenici, pa duri i negovite sled-benici. Me|utoa, bogatoto kulturno podnebje naHolandija pridonesuva da se javat nekolku slikari sosilni individualni karakteristiki vo svoeto tvo-re{tvo.*46

Sl.169. Rembrant van Rijn. No}na straà, 1642.Maslo na platno, 359 h 435 cm. Dràven muzej,Amsterdam.

Sl.168. Rembrant van Rijn. âsot po anatomija na d-r Tulp,1632. Maslo na platno, 162,5 h 216,5 cm. Mauricius, Hag.

46Vidi M. Levi. Istorija slikarstva, str.194-198 Rembrant u sovjetskim muzejima


225

JAN VERMER VAN DELFT (1632-75) pretstavuvaslikar na svetlosnite efekti, bilo da se raboti zakompozicii vo enterier, bilo vo eksterier, pri {tonaj~esto vo svojot kolorit upotrebuva ladni tonovi.Takvi se negovite sliki: Devojka {to ~ita, Pismo i sli-kata Vo atelje, so isklu~itelno ~uvstvo za tonot. Naslikata Pogledot na Delft toj se dokaùva kako golemmajstor za fotografsko registrirawe na okolinata.

PITER DE HOH (1629-84?) znae virtuozno da janaslika tivkata ubavina na enterierot vo topli tonovi.Takva e negovata slika Devojka i gosti, kade svetlostae fatena i se reflektira od ~a{ata vo rakata na doma-}inkata. Na slikata Gospodarka i sluginka, toj ja dolo-vuva toplinata na doma{nata atmosfera vo otvorenprostor.

GERHARD TERBORH (1617-81) naj~esto prikaù-va enterieri so muzi~ki nastani, no bez osobenaperspektiva, kade osnovnoto vnimanie ñ e posveteno narealnata obrabotka na materijata. Takvi se slikite:Poseta, Koncert v soba, Dodvoruvawe i dr.

Sl.170. Jan Vermer van Delft. Pismo, 1666.Platno, 44 h 39 cm. Dràven muzej, Amsterdam.

Sl.171. Jan Vermer van Delft. Pogled na Delft, okolu 1660.Maslo na platno, 98 h 117 cm. Mauricius, Hag.

Sl.172. Piter de Hoh. Gospodarka i sluginka, okolu 1657.Maslo na platno, 53 h 42 cm. Ermita`, Sankt Peterburg.

Sl.173. Gerhard Terborh. Koncert vo soba, okolu 1657. Maslona tabla, 43 h 47 cm. Luvr, Pariz.


BAROK V

O H

OLANDIJA

226

JAN STEN (1625-79) i VAN OSTADE (1610-85)prikaùvaat temi od sekojdnevniot ìvot na obi~nitelu|e, so sceni na razli~ni igri i veselbi. Jan Stenosobeno se istaknuva so negovite Pijanki v kr~ma, a VanOstade so slikite na tema Kavga ili Veselba, kaderealisti~niot prikaz pominuva vo naturalizam,pome{an so potsmev. Na takov na~in Ostade ja slikakompozicijata Violina.

VAN ROJSDAL (1628-82) i HOBEMA (1638-1709)se majstori za prikaùvawe na pejzaì, vo koi gotretiraat nemirnoto holandsko nebo, kade so pro-menlivata svetlost go najavuvaat doa|aweto na impre-sionizmot dva veka podocna. Od Van Rojsdal najpoznate pejzaòt @itno pole, a od Hobema pejzaòt Aleja.*47

@OR@ DE LA TUR (1593-1652)

@or` de la Tur, izgleda deka nikoga{ ne ja na-pu{til rodnata Lorena, no vlijanieto od Karavaxo }ego primi preku slikarite od Utreht. Vo svoeto slikar-stvo, toj ja odbegnuva dramatikata i retorikata, naso-~uvaj}i se kon ednostavnite stilizirani oblici. Redov-no se sluì so istite modeli, koi gi prikaùva vo raz-li~ni situacii. Kako pripadnik na frawevskiot ver-ski red, toj so poseben àr go prikaùva sekoj moment

Sl.176. Hobema. Aleja. Maslo na platno.Nacionalna galerija, London.

Sl.174. Jan Sten. Izopa~en svet. Maslo na platno, 105 h 145 cm. Umetni~ko-istoriski muzej, Viena.

Sl.175. Van Rojsdal. @itno pole, 1623. Maslo na platno, 100 h 130 cm. Metropoliten muzej, Wujork.

F r a n c i j a

Slikarstvoto na XVII vek vo Francija se deli nadva periodi. Prviot i podolgiot period se sovpa|a sovladeeweto na kardinalite-ministri Ri{eljé iMazarén. Vo toj period, za vreme na kralot Luj XIII,po~nuva procutot na francuskiot baroken klasicizam,kako eksplozija na tvore~kata fantazija i razno-vidnosta na golem broj originalni talenti.

Po pobedata nad reformacijata, se javuva poplavana misticizam, taka {to re~isi sekoj slikar seistaknuva kako pretstavnik na nekoj verski red. Rimneobi~no silno gi privlekuva slikarite, koi dolga nizagodini }e ìveat i }e rabotat vo nego. Nivnite ranitvore~ki periodi re~isi redovno se pod vlijanie narimskata barokna umetnost. Najistaknati pretstavnicina prviot period od francuskoto barokno slikarstvose @or` de la Tur i bra}ata Le Nen.

47Vidi L. Andersen. Barok i Rokoko, str.118-133 H.W. Janson. Istorija umetnosti, str.39848Vidi ™ina Piskel. Op{ta istorija umetnosti 3. str.94 L. Andersen. Barok i Rokoko, str.32


227

Mirot {to vladee na slikite od @or` de la Tur,nabquduva~ot go doveduva vo nedoumica pred neodre-denata i tainstvena tema. Na toj na~in, pove}e odKaravaxo i Rembrant, toj voveduva sveto ~uvstvo voìvotot na sekoj nabquduva~. Najpoznati sliki na@or` de la Tur se: Sv. Irena go oplakuva sv. Sebastijan,Sv. Josif drvodelec, Poklonenie na ~obanite, MarijaMagdalena pokraj kandilo i dr.*48

BRA]ATA LE NEN (ANTOAN, MATJE I LUJ)

Bra}ata Le Nen poteknuvaat od pokrainata [am-páw i kako slikari pretstavuvaat poeti na selskiotìvot. Prisustvoto na tajnata vo nivnite sliki epretstavena pod polna svetlost, so postojana molitvana krotkite lu|e. So sigurnost se znae deka dvajcatapostari bra}a bile mrtvi do 1664 god. dodeka Matjéumira vo 1677 god. vo Pariz.

Trojcata bra}a sekoga{ rabotat zaedno, ostanuvaatneèneti i ednostavno se potpi{uvaat so imeto Le Nen.Najstariot Antoán pravi vonredni minijaturi i maliportreti, Matjé go slika rasko{niot ̀ ivot, a Luj kakonajtalentiran e preokupiran so religioznite sceni. Lujgi slika modelite vo edna specifi~na sostojba, predda ja zapo~nat rabotata ili po nejzinoto zavr{uvawe,taka {to na negovite sliki vistinskata tema izosta-nuva. Vo odnos na svoite bra}a, toj ima porazvieno~uvstvo za svetlina, pa zatoa se istaknuva kako majstorza dolovuvawe na atmosferata na otvoreniot prostor.Najpoznati sliki na bra}ata Le Nen se: Semeen koncertod Antoán, Gradinar od Matjé, a od Luj: Selski ru~ek,Poseta na baba i Kova~i.

Vtoriot period od slikarstvoto na barokniotklasicizam vo Francija se odlikuva so umetni~katadiktatura na Akademijata na umetnosta, ~ii principigi postavuva kralskiot slikar-dekorater Lebrén.

proìvean kraj ogni{teto na lu|eto {to gi poznava iligi posetuva. Li~nostite na negovite sliki se osvetleniod sve}a koja e skriena, naj~esto zad rakata, a nivnitefiguri se seriozni i mirni kako statui.

Sl.177. @or` de la Tur. Sv. Irena go oplakuva sv. Sebastijan.Maslo na platno, 164 h 124 cm. Crkva vo Brolí, Francija.

Sl.178. @or` de la Tur. Sv. Josif drvodelec, 1640-50.Maslo na platno, 102 h 137 cm. Luvr, Pariz.

Sl.179. Luj le Nen. Selski ru~ek, 1642. Maslona platno,113 h 159 cm. Luvr, Pariz.


BAROK V

O F

RANCIJA

228

Prvite golemi slikari na toj period, pogolem del odsvojot tvore~ki opus go sozdavaat vo Rim, a pomal voPariz. Slikarot Pusén vo Rim pominuva 40 godini, aslikarot Lorén tamu go pominuva re~isi celiot svojìvot.*49

NIKOLA PUSEN (1594-1665)

Nikolá Pusén se doseluva vo Rim vo 1624 godina,kade {to }e ostane do krajot na svojot ìvot. Negovataslikarska slava se {iri do Pariz, poradi {to kralotmu nudi golemo bogatstvo i po~it za da se vrati narabota vo Francija. Kralot Luj XIII li~no }e mu pi{e,taka {to vo 1640 god. Pusén re{ava da se vrati vo Pariz,

no }e se razo~ara od svojot tamo{en prestoj, zapi{u-vaj}i deka vo Pariz gi pominal svoite 18 najnesre}nimeseci. Tamu toj }e bide opkruèn so intrigi i nedo-bronamerni kritiki, poradi {to definitivno se vra}avo Rim.

Nikolá Pusén ja steknuva slikarskata slava re~isiisklu~ivo so t.n. kabinetski sliki na intelektualnataumetnost, kade {to bojata e vo slu`ba na crteòt. Podoseluvaweto vo Italija, Pusén se zapoznava so vene-cijanskoto slikarstvo, pri {to osobeno }e mu sedopadne Ticijan, poradi {to vo negovoto rano slikar-stvo se ~uvstvuva edna re~isi diva venecijanska poezija.

Pusén e preokupiran istovremeno so antikata i sohristijanstvoto, pa zatoa osobeno go saka Rim kade {tose prepletuvaat tie dva sveta. Ja pretpo~ita sredenostai prostudiranosta na crteòt, no pod takvata negovaformalnost se krie edna gorliva strast. Moèbi zatoa,osobena vrednost imaat negovite sliki na koi toj goprikaùva mlade{koto ~uvstvo za ~ista ubavina. Se-kako deka negovi najpoznati sliki se kompoziciite odmitolo{ki karakter:

- Carstvoto na Flora, kade boìcata igra me|ulu|eto - cvetovi;

- Poetska inspiracija, so prisustvo na Muzata iApolon pod nebesnata svetlost;

- Bahanalii, naslikana so osoben mlade{ki àr;kako i verskata scena

- Oplakuvaweto na Hristos, so prisustvo na silnabolka.*50

Sl.180. Matjé le Nen. Gradinar, okolu 1655-60.Maslo na platno, 92,5 h 120 cm. Muzej Keln.

Sl.181. Nikolá Pusén. Carstvoto na Flora. Maslo naplatno, 131 h 181 cm. Galerija, Drezden.

Sl.182. Nikolá Pusén. Bahanalii, 1634-36. Maslo na platno,100 h 142,5 cm. Nacionalna galerija, London.

49Vidi L. Andersen. Barok i Rokoko, str.32-3550Vidi M. Levi. Istorija slikarstva, str.168-173

52Vidi @. Bazen. Vrhunska dela svetske umetnosti, str.218



229

KLOD LOREN (1600-82)

Pejzaòt za Klod Lorén otsekoga{ bil edinstvenpredmet na interes. Za razlika od Pusén, toj ne ja orga-nizira prirodata tolku strogo, poradi {to na negovitesliki taa izgleda odvaj malku naru{ena. Negovite slikinemaat ekstremnosti, a raspoloènieto e re~isi redov-no elegi~no. Lorén raboti re~isi cel ìvot vo Rim ponara~ka na razli~ni meceni, me|u koi i papata UrbanVIII. So svoite pejzaì Lorén steknuva golema popular-nost i negovite sliki stanuvaat mnogu barani, {to }emu donese i golemo bogatstvo. Na mnogubrojnite pejzaìso dlaboka perspektiva, atmosfera na sredinata i soprostudiranost na koloritot e postignata golemave{tina. Od niv posebno se istaknuvaat: Pastorala,Pristani{te, Begstvoto vo Egipet i dr.*51

[ARL LEBREN (1619-90)

Mladiot [arl Lebrén tajnite na slikarstvoto giu~i vo ateljeto na Nikolá Pusén vo Rim. Po vra}awetovo Pariz, so svojata silna volja, itrina i so golemaupornost }e napravi sjajna kariera. Toj se zbliùva sokancelarot Kolbér, a vo 1662 god. stanuva kralski slikari direktor na Akademijata na umetnosta. Vo Akademijataideite na Pusén se sistematizirani vo edna novaklasi~na umetnost. So silnata volja na Lebrén sitezanaetski esnafi se obedinuvaat vo kralskata Rabo-tilnica na gobleni.

[arl Lebrén e tvorec na bleskavite enterieri vozamokot Vo le Vikont, isto~noto krilo na Luvr i voVersáj. Mal broj od tie enterieri se avtenti~no

za~uvani. Sekako deka najpoznati se enterierite oddvorecot Versáj: Salata na vojnata, Salata na mirot,kako i najubavata prostorija vo Evropa Galerijata naogledalata, dekorirani so zlato i kristal, kako i sosceni od ìvotot na Luj XIV, avtenti~no za~uvani.

[arl Lebrén e zna~aen majstor i na {tafelajnotoslikarstvo, {to moè da se vidi od negovata najpoznataslika Kancelarot Segié so pridru`bata, pretstavenina pre~ekot na Marija Terezija vo Pariz. So svoeto de-lo, [arl Lebrén gi postavuva principite na Golemiotstil vo barokniot klasicizam, so {to stanuva i umet-ni~ki diktator vo Francija. Na negovoto delo }e seugledaat golem broj umetnici i vo ostanatite evropskiapsolutisti~ki dràvi.*52

Sl.185. [arl Le Bren. Kancelarot Segié so pridru`bata,1660. Maslo na platno, 295 h 357 cm. Luvr, Pariz.

Sl.183. Klod Lorén. Morsko pristani{te, 1674. Maslona platno, 73 h 97 cm. Stara pinakoteka, Minhen.

Sl.184. Klod Lorén. Pejza` - pronao|aweto naMojsej, okolu 1638. Maslo na platno, 138 h 209 cm.Prado, Madrid.


230

V. ROKOKO - ARHITEKTURA

So zgolemuvaweto na jazot me|u feudalniot apsolu-tizam i raste~kata buròazija, vo zapadnoevropskitedràvi, a pred sî vo Francija, se javuva protivre~nostme|u arhitektonskite koncepcii i umetni~kite vkusovi.Kaj aristokratijata i ponatamu slabee principot naracionalnost, koj sî pove}e se zacvrstuva vo ideo-logijata na buròazijata. Aristokratijata i kralskiotdvor racionalnosta ja smetaat za tu|a na svojataideologija. Ostavena sama na sebe, bez zna~ajni dràvnifunkcii, feudalnata aristokratija vodi prazen ̀ ivot.Taa se predava na prefinetata ~uvstvitelnost narasko{no rascutenata kamerna umetnost - rokoko.Rokoko ili rokaj (rocaille), na francuski jazik ozna~uvadelovi na objektot izgradeni od ~akal i od {kolki.Korenot na toj termin se nao|a vo zborot le roc, {to zna~ikarpa.

Procutot na stilot rokoko vo francuskata arhitek-tura se slu~uva vo 30-tite i 40-tite godini na XVIII vek.Ovaa stilska etapa ne zna~i zamena na eden stil so drug,tuku nivno istovremeno postoewe. Zatoa, vtoratatretina na vekot, obi~no, se narekuva period na rokokovo evropskata docno-barokna arhitektura. Arhi-tekturata na francuskiot apsolutizam, {to e umetni~kiedinstvena vo remek-delata na barokniot klasicizam,vo toj period se deli na dve sprotivni sliki na svetot.Nadvore{nata pretstavuva trezveno promislen svet naarhitektonskiot akademizam, a zad taa obvivka serazviva skrienata vnatre{nost na ~uvstvitelniot svetna rokoko enterierite. Estetskite normi za oformu-vawe na enterierite se razli~ni od onie za oformuvawena nadvore{niot izgled. Ovie predznaci na raspa|awetona golemiot stil na francuskiot baroken klasicizamnosat i elementi na ne{to sosema novo. Stilot rokokogo definiraat slednive elementi :

- Umetni~kite stremeì se naso~eni kon nadmi-nuvawe na ograni~uvawata sozdadeni od kanoniziraniotbaroken klasicizam;

- Istraùvawata vo umetnosta se naso~eni konpovnimatelno nabquduvawe na ̀ ivotnata realnost i konotkrivawe na prefinetite nijansi na ~ove~kite ~uvstva;

- Istraùvawata vo arhitekturata se naso~eni konsozdavawe nov umetni~ki sistem na rokoko formite voaristokratskite hoteli;

- Novina pretstavuva, pred sî, proektantskiotpristap vo razvojot na stanbenata kultura vo kom-fornite hoteli;

- So francuskiot rokoko, evropskata arhitekturana noviot vek, za prvpat celosno go otfrla principotna arhitektonski redovi;

- Stilot rokoko sozdava sopstven jazik na formite,upotrebuvaj}i sovremeni sredstva i mo`nosti naplasti~nite i na prostornite re{enija.*53

Sistemot na stilot rokoko se gradi vrz sledniveprepoznatlivi postavki:

- Negovite prostorni granici (yidovite i tavanite)se slobodno i relativno plitko modelirani;

- Vo ramkite na tie granici tektonskite enteriernielementi, celosno se otvoraat;

- Se upotrebuva vizuelna podredenost vo edinstvotoi vo neproniklivosta na enteriernite elementi, {to enaglasuvano so prisustvoto na ogledala;

- Prisutna e fino po~uvstvuvana asimetrija naelegantnata kapri~o linija kaj lesnata, sosema nenamet-liva dekoracija.

Umetni~kite formi na stilot rokoko, {to sepojavuvaat vo Francija, nabrgu se {irat i vo arhi-tekturata na apsolutisti~kite dràvi na sredna Evropai donekade vo Italija. Vo oddelni zemji, pod vlijaniena doma{nite uslovi i tradicija, stilot rokoko }edobie i izvesni nacionalni karakteristiki.

Francuskiot rokoko ne zna~i pobeda nad racio-nalizmot, tuku begstvo od nego. Racionalizmot i pona-tamu ostanuva glavno idejno oru`je na francuskata bur-òazija vo nejzinata idna konfrontacija protiv feu-dalniot apsolutizam, no i protiv zakanuva~kata narod-na revolucija.

53Vidi Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7, str.116 Liselotte Andersen. Barok i rokoko Millon A. Henry. Baroque & Rococo architecture

Sl.186.Sobata za garderoba na kralicata, 1737.Kralska palata, Torino.

ARHITEKTURA

231

F r a n c i j a

Vo tekot na vtorata tretina od XVIII vek, voumetnosta na Francija se vnesuva pogolema sloboda ielegancija i se otfrla prete{kata monumentalnost odvremeto na Luj XIV. Arhitekturata ne gi napu{taklasi~nite tradicii vo oblikuvaweto na fasadite, noja prifa}a i ja razviva dekoracijata na rokoko ente-rierite.

Arhitektite sozdavaat posilni kontrasti, giistaknuvaat stolbovite so nivno izdvojuvawe odyidovite, gradat peristili i kolonadi, naglasuvaj}i gicentralnite i agolnite delovi na objektite. Osobenonapreduva profanata arhitektura, so gradeweto navlastelinski hoteli spored prethodno napraveniplanovi, no so pogolema udobnost. Stanbenata arhitek-tura e opfatena so nova evolucija.

Vo toj period najmnogu se istaknuva grupataarhitekti klasi~ari, od u~ili{teto na @il ArduénMansár. Vo rokoko formi, tie sozdavaat prefinetienterieri so dekorativen mebel od visok vkus. Fasaditena tie objekti se vo strogi klasi~ni formi i nesoodvetstvuvaat na raspeanite enterieri. Najpoznatiarhitekti od taa grupa se: Robér de Kot, @erménBofrán i @ak Kurtôn.

ROBER DE KOT (1656-1735) e tvorec na golem brojvlastelinski hoteli vo Pariz i dvorci vo drugitefrancuski gradovi. Osobeno se istaknuvaat negoviteobjekti vo pariskoto predgradie Sen Dení, od koi

najpoznati se: hotelot De Lid i manastirot Sen Dení(1732). Vo osnovata na tie objekti se prisutni elegantnoiskriveni linii, so ~ija pomo{ se formiraat pros-toriite i dvorovite. Crkvata Sen Ro{ vo Parizzapo~nata e da se gradi kon krajot na prethodniot vekvo baroken stil, no enterierot i vleznata fasada (1736),Robér de Kot gi zavr{uva so karakteristikite na noviotstil rokoko.

@ERMEN BOFRAN (1667-1754) e eden od glavnitemajstori na stilot rokoko i golem teoreti~ar naarhitekturata, koj osobeno se istaknuva so svojata novakoncepcija na hoteli.

Hotelot Amelô (1710-13) vo Sen @ermén kaj Parize smesten na agolot od dve ulici, so naglasen elipsoidendvor. Kon ulicata se rasporedeni kowu{nicite, a kongradinata stanbenite prostorii. Strogata simetrija naosnovata i na izgledot, ovoj objekt go pravat organizi-ran i pribran.

Hotelot de Subíz pretstavuva najkarakteristi~enprimer na francuskiot stil rokoko. Objektot e izgra-den vo XVI vek, a vo 1705 god. e rekonstruiran od arhi-tektot Delamér. Vo 1730-35 god. arhitekt Bofrán ja de-korira negovata fasada i go ureduva enterierot so po-znatiot elipsoiden salon. Vo salonot se izbegnati siteagli koi bi pravele senka, a prozorskite otvori bezparapet po~nuvaat od podot, so {to podocna nastanuvaatpoimite francuski prozorec i francuski balkon. De-koracijata na enterierot e napravena so lesni orna-mentni poliwa i bez te{ki tavanski freski. Za prvpatvo enteriernoto ureduvawe na reprezentativnite pro-storii se sre}ava stolot, kako element za individualnosedewe.

Sl.187. Robér de Kot. Crkvata Sen Ro{, Pariz,zavr{ena 1736. Osnova i izgled.

Sl.188. @ermén Bofrán.Hotelot Amelô, osnova ipresek, Sen @ermén kajPariz, 1700-13.

ROKOKO V

O F

RANCIJA

ARHITEKTURA

232

bogato ukraseni so rasko{ni reljefi, pozlatena{tukatura i so sliki od Hopenhaupt - Postariot, {tonajmnogu doa|a do izraz vo dvoranata za muzika.

Za oformuvawe na plo{tadot Fridrih II vo Ber-lin, Konbelsdorf go gradi Operskiot teatar (1741-44),kako glaven objekt na zamisleniot forum. Toj objektpretstavuva prv gradski teatar vo Evropa, {to ja imaulogata na novo samodokaùvawe na apsolutizmot,preku monumentalnata arhitektura. Negovata fasada eoblikuvana vo strog klasicizam, a enterierot imarasko{ni rokoko formi, koi nalikuvaat na fasadataod dvorecot Sansusi.

G e r m a n i j a

Formite na stilot rokoko vo Germanija dobivaatosoben razvoj, kako vo oblasta na op{testvenata, taka ivo arhitekturata na dvorcite. Pri gradeweto nadvorcite, novinite se prisutni re~isi isklu~ivo vomalite dvorci - kazina, kade {to se upotrebeni zreliteformi na stilot rokoko. Vo prv plan se istaknuvaudobnosta i intimnosta na prostoriite so pomalidimenzii {to se vo neposredna vrska so prirodata. Kakournek vo razvojot na tie objekti sluàt proektite nafrancuskiot arhitekt Blondél za t.n. ku}i za uìvawe.

Od ovoj tip objekti, po svoite karakteristikinajtipi~en e Letniot dvorec na Fridrih II, Sansusi voparkot na Potsdam. Toj e izgraden vo 1745-47 god. odarhitekt Venceslaus fon Knobelsdorf (1699-1753) sosorabotnicite. Dvorecot se izdiga nad zeleni terasi,so zimski bav~i na {est nivoa. Skulpturite germi,izraboteni vo prirodna golemina ja pravat vrskata me|uarhitekturata i parterot. Enterierite na dvorecot se

@AK KURTON so osobeno karakteristi~ni crtina razvieniot stil rokoko go oblikuva hotelotMatiwôn (1726). Objektot obiluva so golema ednos-tavnost na liniite i so rasko{na udobnost na planot.Planot na relacijata ulica - dvor - objekt - gradina gisodrì site karakteristiki na stilot rokoko.*54

Sl.189. Delamér i Bofrán. Hotel de Subíz, Pariz, 1705-12.

Sl.190. @ermén Bofrán. Elipsoidniot salon vo hotelot de Subíz, Pariz, okolu 1735.

Sl.191. @ak Kurtôn. Hotelot Matiwôn, Pariz, 1726.Fragment od vleznata partija.

54Vidi L. Andersen. Barok i Rokoko, str.175 Paris, Flamarion, str.18655Vidi L. Andersen. Barok i Rokoko, str.193 ™ina Piskel. Op{ta istorija umetnosti 3. str.47

ARHITEKTURA

233

Sl.192. Venceslaus fon Knobelsdorf. Dvorecot Sansusí, Potsdam, 1745-47.

Sl.194. Nikolaus Pakasi. Sve~eniot salonvo dvorecot [enbrun, Viena, 1760-80.

Sl.193. Hopenhaupt-Postariot. Dvoranataza muzika vo dvorecot Sansusí, 1747.

Vo toj period se dovr{uvaat i golem broj objekti,koi se zapo~nati porano vo baroken stil. Nivnatavnatre{nost se ureduva vo stil na razvieniot rokoko,

{to osobeno e karakteristi~no za objektite na najplod-niot arhitekt na barokot vo Germanija, BaltazarNojman.*55

Vo AVSTRIJA, stilot rokoko nema ostaveno zabe-le`livi tragi vo arhitekturata. Najzna~aen primerpretstavuvaat rekonstruiranite sali na dvorecot[enbrun (1760-80), izvedeni od arhitektot NikolausPakasi.

ARHITEKTURA

ROKOKO V

O G

ERMANIJA

234

Sl.195. Salvi i Bra~i. Fontanatadi Trevi, Rim, 1732-62.

I t a l i j a

Vo Italija, vo prvata ~etvrtina na XVIII vek ve}e ezabele`livo slabeeweto na baroknata plasti~nost,osobeno vo obrabotkata na fasadite. Vo arhitekturatase javuvat dve strui. Sledbenicite na arhitektotBoromini go razvivaat noviot stil rokoko, so ~ijapomo{ nastojuvaat da ja omeknat pompeznata baroknadekoracija. Od druga strana, sledbenicite na arhitektotBernini se zalagaat za vra}awe na klasi~nite stilovi.Nitu ednata, nitu drugata struja ne gi zadrùva dokrajsvoite ~isti oblici, tuku se javuva me|usebno me{awe,osobeno vo dekorativnata obrabotka.

Fontana di Trevi (1732-62) vo Rim od arhitektotNikolo Salvi pretstavuva primer na klasi~nata struja,bidej}i gi interpretira starite rimski triumfalniporti. Ovaa klasi~na arhitektura e osveèna sobaroknite skulpturi i dekorativni detali napraveniod skulptorot Bra~i.

Dvorecot Stupinxi kaj Torino, so svoeto vnat-re{no ureduvawe e zavr{en vo 1733 god. Filipo Juvara(1678-1736) nego go oblikuva sli~no na enterierite odcrkvite na Baltazar Nojman vo Germanija. Stolbovitese celosno slobodni i ja nosat konstrukcijata, koja enaglaseno naso~ena nagore. Dekoracijata so pozlatena{tukatura i fresko-ìvopisot na celata kompozicijañ ja davaat potrebnata rasko{na ubavina.

Glavniot portik na bazilikata Santa MarijaMaxore (1743-50) vo Rim, so dvoslojna (prizemje i kat)klasi~na koncepcija i so rokoko elementi, ja dovr{uvaarhitektot Fernando Fuga.*56

Seto toa dokaùva, deka stilot rokoko vo evrop-skata arhitektura trae kratko vreme, taka {to konpolovinata na XVIII vek }e zavladee klasicisti~katastruja, so poretki primeri na barokna ili na rokokodekoracija.

56Vidi L. Andersen. Barok i Rokoko, str.51,214

Sl.196. Fernando Fuga. Glavniot portik na bazilikataSanta Marija Maxore, Rim, 1743-50.

ROKOKO V

O I

TALIJA

ARHITEKTURA

235

Umetnosta vo XVIII vek postepeno se osloboduva odpredrasudite, no ne go privlekuva vnimanieto naintelektualnata javnost. Poradi dekorativnata nagla-senost, taa ~estopati ostanuva nezabeleàna. Javnostapove}e se interesira za nau~nite otkritija (Isak Wutn),otkolku za nekoi nimfi i satiri, bidej}i toa e vremetona buròaskiot racionalizam.

Raspravata me|u sledbenicite na umetnikot Puséni na onie na Rubens zavr{uva vo korist na vtorite, koija priznavaat prevlasta na bojata nad crteòt. No,naturaliziraniot francuski razblaèn barok nabrguse pretvora vo privle~en stil rokoko.

Kralskiot dvor vo ovoj peirod nema dovolnosredstva za golemi nara~ki, taka {to meceni naumetnosta stanuvaat bogatite gra|ani, koi go nametnu-vaat svojot vkus za boite. Tie pove}e se zainteresiraniza svoeto sekojdnevno zadovolstvo, otkolku za inte-lektualnata radost. Od 1737 god. salonskite izlo`bistanuvaat redovni periodi~ni manifestacii, sopostojana publika i so javna umetni~ka kritika.Umetni~kiot ìvot dobiva takov vid, kakov {to eza~uvan do denes.

F r a n c i j a

ANTOAN VATO (1684-1721)

Umetni~kiot triumf na rubensovcite vo Francijae odbeleàn so uspehot na dekorativnite slikari, {tonajmnogu se odnesuva na Antoán Vatô.

Antoán Vatô po poteklo e Flamanec, koj vo 1702god. se doseluva vo Pariz i nabrgu se vrabotuva vodvorecot Luksemburg. Tamu se zapoznava so delata naRubens od ciklusot za ìvotot na Marija Medi~i i soubaviot park okolu dvorecot. Vlijanieto na Rubens ina parkovskata vegetacija, zaedno so posrednitevlijanija na Velaskez, kako i li~niot talent, sozdavaatspecifi~en umetni~ki izraz vo delata na Vatô. No,delata na bolniot od tuberkuloza Vatô se melanholi~nii se razlikuvaat od golemite, zdravi i veseli sliki nanegovite prethodnici, Rubens i Velaskez.

Slikarstvoto na Vatô vo Pariz e dobro prifateno,taka {to vo 1717 god. toj stanuva ~len na Umetni~kataakademija. Kako pristapna tvorba za priem vo nea japodnesuva slikata Zaminuvawe za Kitera, koja gopretstavuva zaminuvaweto na qubovnite poklonici odVenerinoto svetili{te. Bojata na Vatô ima nervoznisvilenkasti potezi na oblekata, na vegetacijata i namagli~avosta nad dale~nite ridovi i moreto. Elegan-tna, izve{ta~ena i pomalku ta`na, ovaa slika sepakpretstavuva delumno vesel pogled na op{testvoto odXVIII vek. Vo 1718 god. Vatô ima izraboteno u{te ednavarijanta na istata tema.

Vatô so posebno zadovolstvo go slika sekojdnevniotìvot na lu|eto vo migovite na radost i uìvawe.Najdobra ilustracija na toj negov streme` pretstavuvaslikata Vol{epstva na ìvotot. Preku nea, Vatô dava

Sl.197. Vatô. Zaminuvawe za Kitera, okolu 1717. Maslo na platno, 127 h 193 cm. Luvr, Pariz.

ROKOKO V

O F

RANCIJA


G. ROKOKO - SLIKARSTVO I SKULPTURA

236

pretstava na ~ove~kiot ve~en son za zlatnoto doba, zarajot namenet za uìvawe, za pribeì{te na sre}ata,{to se gleda i na kompozicijata Qubovna igra. Simpa-tijata za karnevalskiot ̀ ivot, Vatô ja potvrduva prekunekolku dela na koi se pretstaveni italijanski kome-dijanti. Od niv najpoznata e slikata @il, koja ja iz-razuva tivkata melanholija na portretiraniot.

Vlijanieto na Vatô e dolgotrajno, taka {to toj }eima golem broj sledbenici, no vo odnos na nego, tie }ebidat dosta neinteresni.*57

FRANSOA BU[E (1703-1770)

Fransoá Bu{é za svoite sliki izbira otmenatematika, koja ja pretstavuva so dekorativnost. Takvatasklonost e razbirliva, ako se znae deka toj bil upravnikna Kralskata rabotilnica za gobleni. Bu{é e omilendvorski slikar vo vremeto na madam De Pompadör. Nasvoite sliki toj prikaùva razgoleni èni, nimfi iboìci so golema senzualnost, no bez osoben karakterna modelite. Najpoznati negovi sliki so takov tretmanse: Dijana pri kapewe, Madam De Pompadör i Akt nasofa, na koja so ednostaven i jasen crte` vo topli boi,verojatno e pretstavena qubovnicata na kralot Luj XV.

So kompozicijata Predel so ribnik, Bu{é go pobivamisleweto deka e majstor samo za sliki na zatvorenprostor, bidej}i ume{no ja dolovuva i atmosferata naotvoreniot prostor.*58

Sl.199. Vatô. @il, 1717-19. Maslo na platno, 149,5 h 184,5 cm. Luvr, Pariz.

Sl.200. Bu{é. Dijana pri kapewe. Maslo na platno,57 h 73 cm. Luvr, Pariz.

Sl.201. Bu{é. Akt na sofa, 1752. Maslo na platno,59 h 73 cm. Stara pinakoteka, Minhen.

Sl.198.Vatô. Vol{ebstva na ìvotot, okolu 1718. Maslo naplatno, 65 h 93 cm. Kolekcija Valas, London.


237

MORIS-KVENTIN DE LA TUR (1704-1788)

Kralskiot dvor vo Pariz se sluì so svoetobogatstvo za da obezbedi umetnost za uìvawe. Glavnadvorska li~nost vo tek na pove}e godini e madam DePompadör. Nea, kako kralica na umetnosta i naukata,relativno najverno ja ima pretstaveno Morís-Kventínde la Tur. Portretot na madam De Pompadör prikaùvaedna graciozna i leèrna èna, koja so knigite v racego o~ekuva svojot "sluga" Luj XV.

Portretot na Luj XV potvrduva deka slikarotMoris-Kventin de la Tur sozdal bogat katalog na svoitezna~ajni sovremenici. Toj slika so relativno brzatatehnika na pasteli, so ~ija pomo{ bojata ja ~uva svojatasveìna i spontanosta na crteòt.

[ARDEN (1699-1779)

Po Vatô, @an-Simeôn [ardén e najgolemiot fran-cuski slikar na XVIII vek. Toj e majstor za slikawe nasekojdnevniot ̀ ivot na obi~nite lu|e i na mrtvite pri-rodi, bez trivijalnost i sentimentalnost. Poradi toa,negovoto slikarstvo se nao|a me|u stilot rokoko i re-alizmot. Od negovite brojni sliki, posebno treba da seistaknat: Vra}awe od pazar, Molitva pred jadewe, De-voj~e so topka od perduvi i Masa postavena za pojadok.*59

FRAGONAR (1732-1806)

Vo slikarstvoto na @an-Onoré Fragonár, frivol-nosta (lekomislenosta ili pomodarstvoto) go dostig-nuva svojot zenit. Nego go voodu{evuva tvrdoglavataigra na rabot na opasnosta, a liniite na negovite slikise izvitkuvaat i se spojuvaat kako qubovnici.

Slikata Ni{alka pretstavuva itra erotska {ega,na koja i listovite od okolnata vegetacija nalikuvaatna tantelata od dolnata obleka na devojkata {to sezabavuva.

Kapa~ki e remek-delo na Fragonár, na koe se pre-pletuvaat telata na devojkite so vegetacijata, naliku-vaj}i na nimfi koi se pojavuvaat od prirodata i pov-torno is~eznuvaat vo nea. Na toj na~in, Fragonár se do-bliùva do gr~koto ~uvstvo za prirodata, so koe prednego slika{e samo Vatô. Navleguvaweto vo psiholo-gijata na li~nosta, Fragonár go dokaùva preku kompo-ziciite: Devojka {to ~ita i Bakne`.

SKULPTURATA za vreme na stilot rokoko, vo vidna dekorativna plastika, re~isi i da ne postoi.Edinstveno mesto na koe se zadrùvaat golemiteskulptorski kompozicii se parkovite. Vo toj periodse ~uvstvuva potrebata od impozantni skulpturi zaukrasuvawe na golemite zgradi ili plo{tadi. Parkov-

Sl.202. M.-K. de la Tur. Madam Pompadur. Pastelna hartija, 175 h 128 cm. Luvr, Pariz.

57Podetalno vo L’opera completa di Watteau58Vidi M. Levi. Istorija slikarstva, str.216-218 H. W. Janson. Istorija umetnosti, str.41759Vidi M. Levi. Istorija slikarstva, str.220-223

Sl.203. [ardén. Vra}awe od pazar, 1739. Maslona platno, 37 h 46 cm. Luvr, Pariz.


ROKOKO V

O F

RANCIJA

238

skata skulptura naj~esto se izrabotuva od olovo, areprezentativnata od bronza, dodeka bistite naj~estose napraveni od mermer, {to se polira do svilenkastsjaj. Za taa cel, vo Francija zapo~nuva da se upotrebuvai porcelanot, kako najpogoden materijal za inter-pretirawe na rokoko kompoziciite. Ovoj materijal voEvropa e donesen od Dale~niot Istok i najmasovnaupotreba dostignuva vo Germanija.*60

FALKONE (1716-1791)

Etién-Morís Falkoné so svoite frivolni sodr-ìni e poznat umetnik, koj ima rafiniran stav na rabotod izve{ta~enosta, {to e vo sprotivnost so sodrìnatana kompozicijata. Toa najdobro se gleda na skulpturataHristovata agonija od crkvata Sen Onoré vo Pariz.Na nea e vidliva sprotivnosta me|u frivolnataelegancija na teloto vo vid na bukvata "S" i drama-ti~nosta na sodrìnata.

Kowani~kiot spomenik na Petar Veliki vo SanktPeterburg dokaùva deka stilot rokoko vo monu-mentalnite dela nema da se oddale~i od barokot. Sepak,vidliva e ednostavnosta i tehni~kata ve{tina, karak-teristi~ni za rokoko umetnosta. Granitniot postament,napraven od te{ka karpa e donesen od Finska na splavme|u dve fregati.

Falkoné e majstor i za izrabotka na mali mermernistatueti so prefineta obrabotka i elegancija naliniite, {to se gleda na skulpturata Kapa~ka.

KLODIJON (1738-1810)

Skulptorot Klod-Mi{él, nare~en Klodijôn, voodnos na {emata i realizacijata, sozdava eden odnajtipi~nite izrazi na stilot rokoko. Za potrebite navisokoto francusko op{testvo toj proizveduva lesni imili statueti, prefineto erotski, koi verno izrazuvaat

Sl.205. Fragonár. Kapa~ki, 1770-79. Maslo na platno,64 h 80 cm. Luvr, Pariz.

60Podetalno vo Kako prepoznati umetnost, Rokoko, str.37-43 @. Bazen. Istorija svetske skulpture, str.416

Sl.206. Falkoné. Hristovata agonija. Crkva Sen Onoré, Pariz.

Sl.204. Fragonár. Ni{alka, 1767. Maslo na platno,65 h 81 cm. Kolekcija Valas, London.

SLIKARSTVO I SKULPTURAROKOKO V

O F

RANCIJA

239

eden odminliv moment na uìvaweto. Statuetkata Laìmblét (kola~e) najverno ja izrazuva prefinetatasenzualnost na stilot rokoko. Nejzinata kompoziciskastruktura, so svojata izvitkana fina linija pretstavuvatipi~na karakteristika na ovoj stil. Na sli~en na~ine tretirana i negovata kompozicija Satir i bahanalka.

Karakteristikite na stilot rokoko vo oblasta naskulpturata, nao|aat {iroka primena pri izrabotkatana mali statui od porcelan, ~ija tehnologija na izra-botka e uvezena od Kina. Za potrebite na blago-

rodnicite, umetnicite izrabotuvaat bezbroj takvi malii fini statueti vo ìvopisni boi so svilenkast sjaj,~ija forma ima naglasena "S" linija. Soodvetnailustracija na toa pretstavuvaat statuetite na Busteli:Izabela (lik od Komedija del arte) i Ma{ka figura.

Sl.207. Klodijôn. La ìmblét. Terakota

A n g l i j a

Spored istori~arite i teoreti~arite na umetnosta,slikarstvoto {to se razviva vo Anglija moè da seprepoznae spored nekolku op{ti karakteristiki, od koinajva`ni se slednive: umetnosta otsekoga{ e pobliskudo ~uvstvata otkolku do razumot; taa po~esto se zasnovana linijata otkolku na plasti~noto ~uvstvo za oblik;~ove~kata figura ja prikaùva na intimen na~in, a predprirodata reagira so silen lirizam, duri i so mis-ticizam. Taa umetnost ~estopati preminuva vo satira ianegdota.

Me|u 1750 i 1850 god. angliskata umetnost sozdavastil na portreti, koj e gra|anski, no ne provinciski; voisto vreme ednostaven, no ne povr{en. Angliskataumetnost na pejzaì pravi premin me|u holandskiotXVII vek i umetnosta na impresionizmot. Vo portret-noto slikarstvo, evidentno e vlijanieto na Antoán vanDajk i na Vatô. XVIII vek dava golemi angliski umetnici,koi sozdavaat umetni~ki dela od najobi~ni pora~ki, noisto taka i izolirani umetnici so iznenaduva~kaoriginalnost. Od niv, sekako deka najpoznati se:Hogart, Gejnzboro i Rejnalds.

VILIJAM HOGART (1697-1764)

Vilijam Hogart se pojavuva vo periodot koga deko-rativniot barok vo Anglija e na umirawe. Kako u~enikna graverskiot i zlatarskiot zanaet, toj rano doa|a vokontakt so francuskoto slikarstvo, {to ostava izvesnovlijanie vrz negovoto tvore{tvo.

Hogart si postavuva zada~a, angliskoto slikarstvoda go napravi ramnopravno so ostanatite evropski{koli, taka {to cel ìvot se bori protiv uvozot naneangliski temi. Toj se zanimava so specifi~niangliski temi, koi za toj period pretstavuvaat novini.Hogart ja ima po~uvstvuvano potrebata na publikata zaprikaùvawe na ostra satira, za {to vo London pronao|akarakteristi~ni primeroci na ~ove~ki tipovi. Niv-niot karakter, toj go istaknuva vrz zadnina od siro-ma{tija ili otmenost.

Vo 1729 god. Hogart se èni za }erkata na svojotu~itel Tornhil i za da si obezbedi redovni prihodiizvesno vreme se zanimava so graverstvo na prose~nidramski sceni. Sepak, toj nao|a sili da se zanimava i so

Sl.208.Busteli. Izabela (lik od Komedija del arte) i Ma{kafigura. Porcelan. Bavarski nacionalen muzej, Minhen.


240

teorija, analiziraj}i ja ubavinata zasnovana nazmijulestata linija. Najgolem uspeh Hogart postignuvaso slikaweto portreti.

Portretot na kapetan Koram }e stane model voslednite 100 godini. Toa e nov i re~isi herojski na~inna pretstavuvawe na bogata{ot koj sedi kako model sopodra{ireni noze.

Decata Graham, pretstavuva grupen portret, izra-boten po nara~ka, vo koj Hogart go pokaùva svoetoumeewe da navleze vo psihologijata na nevinite su{tes-tva.

Od ciklusot Ven~avaweto po moda, osobeno seistaknuva slikata Toaletata na groficata, kade {todoa|a do izraz otkritieto na Hogart, deka dobrotoslikarstvo moè da bide i duhovito. Toj mu se potsmevana snobizmot i na aristokratskoto odnesuvawe, noistovremeno dramskata gletka ja prikaùva so golema~uvstvitelnost.

Malata prodava~ka na rakovi, kako i slikataPoslugata na slikarot, so svojot impresionisti~kitretman pokaùvaat deka Hogart moèl da stane u{tepogolem slikar, do kolku poradi potrebata od zarabo-tuva~ka ne potro{il premnogu vreme na bakrorezite.*61

TOMAS GEJNZBORO (1727-1788)

Tomas Gejnzboro slikarstvoto ne go u~i sporedvospostavenite pravila. Toj zapo~nuva da slikanabquduvaj}i ja neposrednata prirodna okolina, zapostepeno da pomine kon prikaùvawe na ~ove~kilikovi vrz zadnina od nabrana draperija. Na toj na~in,Gejnzboro stanuva golem majstor na angliskiot stilrokoko, nao|aj}i se postojano vo sudir so svojot rival,akademikot Rejnolds.

Iako e omilen slikar na kralskoto semejstvo,Gejnzboro e nekonvencionalen i te{ko prifatliv odpo{irokata publika, ili "vo najdobar slu~aj - divaguska", kako {to samiot velel za sebe. Vo svojot razvojtoj pominuva od neopitnost vo svoite prvi dela, domagliv impresionizam vo podocne`nite raboti.

Gejnzboro e rafiniran slikar, koj ima oko zamaterijalot na oblekata, {to ja prikaùva so vatoovska~uvstvitelnost.

Portretot na g. i g-|a Endrjus pretstavuva remek-delo na raniot period od tvore{tvoto na Gejnzboro, kadefigurite nalikuvaat na onie od slikite na Vatô,postaveni vo angliski pejza`.

]erkite na slikarot, avtorot gi prikaùva realno,bez razubavuvawe, so melanholi~en izraz i neverojatnaneposrednost.

Meri, groficata od Hau, po svojot tretman pret-stavuva ne{to neo~ekuvano vo angliskata umetnost ipove}e pripa|a na idnoto vreme na Renoár, otkolku naprazninata na Akademijata, koja vo toj period nastapuvana ~elo so Rejnolds.

Sl.209. Vilijam Hogart. Kapetan Koram, 1740. Maslo naplatno, 63,5 h 73,5 cm. Mati~na bolnica, London.

Sl.210. Vilijam Hogart. Ciklus Ven~avawe po moda:Toaletata na groficata, 1746. Maslo na platno,

68,5 h 89 cm. Nacionalna galerija, London.

61Podetalno vo L’opera completa di Hogarth62Vidi M. Levi. Istorija slikarstva, str.242-245


O A

NGL

IJA

241

Slikata Utrinska pro{etka nema precizni potezikako negovite rani dela, tuku taa poseduva ednaperduvesta gracioznost. Takvata neangliska lesnotijavo slikaweto, Gejnzboro go povrzuva, ne samo so Vatôtuku i so italijanskiot slikar Tiepolo.

Pejzaìte na Gejnzboro ~estopati imaat svilenkastizve{ta~en izgled, vo koj duri i stokata e elegantnopretstavena. Za toa najdobro svedo~i pejzaòt Poilo,{to za nekoi avtori pretstavuva najubav pejza` voistorijata na umetnosta, naslikan vo Anglija.*62

XO[UA REJNOLDS (1723-1792)

Xo{ua Rejnolds re{ava definitivno da go podignestatusot na umetnikot na povisoko nivo. Po dvego-di{niot prestoj vo Italija, toj nastojuva da gi obedinigolemiot stil i umetnosta na angliskiot portret.Statusot na slikarot nema da go izdigne tolku soslikaweto, kolku so svojata govorni~ka ve{tina.Rejnolds e najcenet slikar me|u akademicite, pa zatoa epostaven za pretsedatel na Kralskata akademija odnejzinoto formirawe vo 1769 god. Negovite 14 govoriodràni vo Akademijata pretstavuvaat riznica na

Sl.211. Gejnzboro.Gospodin i gospo|a

Endrjus, 1748-50.Maslo na platno,70 h 119 cm. Naci-

onalna galerija,

Sl.212. Gejnzboro. Meri, groficata od Hau. Maslona platno, 244 h 152,4 cm. Dràven sovet, London.

Sl.213. Gejnzboro. Poilo. Maslo na platno,147 h 180 cm. Nacionalna galerija, London.


ROKOKO V

O A

NGL

IJA

242

zdraviot razum i remek-delo na literaturata, koe sîu{te ne e nadminato. Vo posledniot govor, toj gopofaluva deloto na negoviot najgolem konkurent, ve}epo~inatiot Gejnzboro.

Rejnolds e sposoben da gi prifati italijanskiteumetni~ki formuli, da bide raznoviden i da proniknevo psihologijata na li~nosta. Za àl, pogolem broj odnegovite sliki, poradi tehni~ki nedostatoci, denes sevo lo{a sostojba.

Rejnolds znae vonredno dobro da gi komponiragrupite na slikite, izrazuvaj}i go svoeto romanti~no~uvstvo kon modelite, osobeno kon ma{kite, {to gopostignuva so bravurozni potezi.

Portretot na polkovnikot Tarlton ja dokaùvaumetnikovata sklonost kon barokot, a pozata na polkov-

nikot go navestuva sledniot period na klasicizmot. Rej-nolds sozdava so neposredna ednostavnost, koja se is-taknuva u{te pove}e so ednostavnosta i so privle~nostana negovite modeli.

Portretot na Neli OÄBraen sodrì solidno obli-kuvawe, vo koe nema re~isi nikakvi tragi od stilot ro-koko, a izgleda kako ve}e da se nao|a vo dobata na im-presionizmot.

Rejnolds ima napraveno cela serija portreti nadevoj~iwa so lesni i vozdu{esti potezi, so ~ija pomo{ja istaknuva nevinosta i ubavinata na portretiranite.Takva e slikata Ledi Delme so decata, na koja ima bujnavegetacija vo vtoriot plan. Toj se pretstavuva i kakouspe{en slikar na mitolo{ki sceni, kako {to ekompozicijata Amor go odvrzuva pojasot na Venera.*63

Sl.215. Rejnolds. Neli OÄBraen, 1760-62. Maslo na platno, 100 h 126,5 cm. Zbirka Valas, London.

Sl.214. Rejnolds. Polkovnikot Tarlton. Maslo na platno, 236 h 145,5 cm. Nacionalna galerija, London.

I t a l i j a

Vo XVIII vek, centar na slikarstvoto vo Italijastanuva gradot Venecija, koj za cela Evropa pretstavuvagrad na bajkite i centar na turizmot. Za potrebite namnogubrojnite turisti se izrabotuvaat posebni sli-karski temi, a toa se veduti, odnosno razglednici naVenecija. Na niv se pretstaveni podednakvo dobro iarhitekturata i pova`nite nastani vo gradot. Takvitesliki se barani niz cela Evropa, a osobeno vo Anglija.Nivna posebna specifi~nost pretstavuva toa, {to seslikani sosema originalno, bez prethodni primeri.

KANALETO (1697-1768)

Xovani Antonio Kanaleto e sovesen i besprekorenvedutist, ~ii sliki pretstavuvaat najubava pesna zaVenecija. Negovoto tvore{tvo pominuva od ostrosen~ewe, preku leleavi tonovi, do spontani kristalnipejzaì. Toj gi slika: kanalot Grande, plo{tadot Sv.Marko, okolnite ostrovi, pa duri i skrienite dvorovi.

Angliskiot konzul gi saka i gi sobira delata naKanaleto, a potoa gi ispra}a vo London. Na toj na~in,


O A

NGL

IJA

243

mu ovozmoùva tripati da patuva vo Anglija, kadepotpa|a pod izvesno vlijanie na ladnite tonovi odslikarot Van der Hajden.

Slikata Dvorot na skulptorot e komponirana sonaglaseno ~uvstvo za materijalot i so edna atmosfera,kakva {to porano ne moè da se sretne.

Kanalot Grande i nastanite na nego, Kanaleto gipretstavuva so majstorska perspektiva i so atmosferskatransparentnost, dodeka plo{tadot Sv. Marko iostanatite plo{tadi, gi slika kako veren dokument nasvoeto vreme, vo prekrasna umetni~ka interpretacija.

Kanaleto ne pokaùva nikakvo interesirawe zaselskiot pejza`, koj ne mu odgovara kako gradskiot, taka{to toj ima izraboteno duri i veduti od London. Sepak,ogromnata pobaruva~ka na takviot slikarski ̀ anr pra-vi, vo nivnoto slikawe toj ponekoga{ da reagira meha-ni~ki.*64

SEBASTIJANO RIÎ (1659-1734) ima sklonostkon romantikata, no sepak e konzervativen. Vo svoetopodocne`no tvore{tvo toj se priklu~uva na modernotodvièwe, so {to }e izvr{i vlijanie vrz tvore{tvotona mladiot Tiepolo. Zna~ajno e toa, {to SebastijanoRi~i e prviot pretsedatel na venecijanskata Akademija

Sl.217. Kanaleto. Vlezot vo kanal Grande, 1729-34. Maslo naplatno, 47,5 h 79,5 cm. Muzej na ubavite umetnosti, Hjuston.

Sl.216. Kanaleto. Dvorot na skulptorot, 1726-27. Maslo naplatno, 124 h 163 cm. Nacionalna galerija, London.

63Vidi M. Levi. Istorija slikarstva, str.244-24664Podetalno vo L’opera completa di Caneleto

Sl.218. Kanaleto. Plo{tad San Xovani e Paolo, 1725. Maslona platno, 125 h 165 cm. Umetni~ka galerija, Drezden.

Sl.219. SebastijanoRi~i. Bogorodica soHristos i svetci,1708. Crkva SanXorxo Maxore.


244

na umetnosta od nejzinoto formirawe. Me|u negovitepoznati sliki se vbrojuva Bogorodica so Hristos isvetci, so naglasen ìvopisen venecijanski kolorit.Sebastijano Ri~i e cenet {irum Evropa, taka {tonegovi dela se sre}avaat duri i vo Anglija, kade vobolni~kata kapela vo êlzi ja ima naslikano kom-pozicijata Voskresenie.

MARKO RIÎ (1676-1729) e eden od retkitevenecijanski slikari koi pokaùvaat interes zaselskiot pejza`. Toj se inspirira od romanti~nite idivi sceni na selo, kako {to se kompoziciite: Selskipraznik i Dvor na vila so figuri.

FRANÊSKO GVARDI (1712-1793)

Fran~esko Gvardi vo po~etokot ìvee i rabotiskromno vo semejnata rabotilnica na svojot postar bratXanantonioXanantonioXanantonioXanantonioXanantonio (1690-1760). Tie primaat sekakvi pora~kii gi rabotat zaedno, poradi {to te{ko moè da serazlikuva nivnoto individualno avtorstvo. Vo toj pe-riod tie ne se poznati, taka {to ve}e zreliot Fran~eskosî u{te e pomo{nik kaj Kanaleto.

Po smrtta na Xanantonio, Fran~esko se posvetuvaisklu~ivo na slikaweto veduti, so koi }e se pro~ue durina starost. Na~inot na koj gi prikaùva vedutitepretstavuva revolucija vo slikarstvoto, vo vid na ednavol{ebna interpretacija na Venecija. Za razlika odstrogo definiranite potezi na Kanaleto, Gvardi godostignuva krajniot dostrel na slikaweto so slobodnipotezi. Toj se orientira kon muzi~koto beleèwe navrednostite vo kratkotrajnite vol{epstva, koi kako dais~eznuvaat od slikata. Na takov na~in, Gvardi odVenecija sozdava svetlikav, nerealen grad, {to se ni{ana vodenite branovi. Ovaa nerealna ubavina te{ko moèda se objasni so zborovi. Svetlosta postojano se prekr-{uva vo ìvi nemirni to~ki, {to se reflektiraat vrzdamkite od lu|e ili, pak, svetkaat vrz objektite.

Svetlosta, vodata i vozduhot se edinstvena tema zaGvardi, koi vo zaednica so arhitekturata pravat atmo-sferska harmonija vo sino, koja trae samo moment, zavedna{ potoa da is~ezne. So takviot slikarski pristap,Gvardi definitivno im go otvora patot na impresio-nistite. Od mnogubrojnite sliki na Fran~esko Gvardimoàt da se odberat slednive: Praznikot Voznesenie,Poseta na du`dot na Sv. Nikola, Naselba so kanal, Kon-cert i dr.*65

Sl.221. Fran~esko Gvardi. PraznikotVoznesenie na plo{tadot San Marko,1755-56. Maslo na platno, 61 h 91 cm.Fondacija Gulbenkion.

65Vidi M. Levi. Istorija slikarstva, str.236-237 ™ina Piskel. Op{ta istorija umetnosti 3. str.36


O i

taLIJA

Sl.220.Marko Ri~i. Dvor na vila so figuri. Maslo naplatno. Kralska kolekcija, Vindzor.

245

XANBATISTA TIEPOLO (1696-1770)

Tiepolo e tvorec na ogromni freski, {to pretsta-vuvaat posledna vizija na renesansnata tradicija.Vremenski toj tvori vo vremeto na rokoko, no stilskipove}e mu pripa|a na barokot. Tiepolo e ploden slikar,koj raboti po nara~ki niz cela Evropa, od Italija preku[panija do Germanija. Toj e brilijanten crta~ i kolo-rist, a moèbi i posleden slikar koj dobro gi poznavaalegoriskite i mitolo{kite sceni. U{te na 19-godi{navozrast nego ve}e go smetaat za majstor, no po~nuvaj}iod 30-godi{na vozrast, toj stanuva pro~uen so svojot pro-zra~en i leleav stil, so gri`livo presmetana per-spektiva.

Freskite na Tiepolo pretstavuvaat ramnopravenpartner na skulpturata vo vnatre{noto ureduvawe nabogatite palati. Tie se taka ve{to naslikani so bo~noosvetluvawe, {to sozdavaat celosna tridimenzionalnailuzija, dematerijaliziraj}i go objektot so pomo{ nasvetli crvenikavi i sini boi. Najimpresivniteostvaruvawa na Tiepolo pretstavuvaat freskite voEpiskopskata rezidencija vo Vircburg vo Germanija,od koi posebno se istaknuvaat kompoziciite:

- Ven~avaweto na Barbarosa i Beatri~e, {to potretmanot na oblekata i koloritot nalikuva naslikarstvoto na Veroneze od XVI vek;

- êtirite kontinenti vo vestibilot na istata pa-lata e ogromna freska, na koja Fama ja razglasuva slavatana princot episkop niz celiot svet. I pokraj svojatagrandioznost, freskata e naslikana leleavo i ̀ ivo. Eg-zoti~ni grupi lu|e i ̀ ivotni se nasobrani na ~etiritestrani i se naslikani so bleskavo ve{ti potezi, so {tosekoj detaq se pretvora vo ne{to vol{ebno.

Sl.222. Fran~esko Gvardi. Naselba so kanal, 1765-70.Maslo na platno, 30 h 53 cm. Ufici, Firenca.

Sl.224. Xanbatista Tiepolo. Ven~avaweto na Barbarosa iBeatri~e, 1751-53. Freska. Kralski salon,rezidencija vo Vircburg.


ROKOKO V

O i

talIJA

Sl.223.Xanbatista Tiepolo. Ciklus od palatata Dolfin, Venecija:Smrtta na konzuot Brut, 1725-30. Maslo na platno, 182 h 383 cm.

246

Na sli~en na~in, toj gi tretira i istoriskite sceniod ciklusot vo palatata Dolfin, kako {to e kom-pozicijata Smrtta na konzulot Brut. Golemoto majstor-stvo na Tiepolo e prisutno i na negovite {tafelajnidela od razli~na tematika, kako {to se: Pokloneniena mudrecite, Apolon i Dafne i dr.

Nekoi istori~ari na umetnosta, u{te pove}e odslikite na Tiepolo, gi cenat negovite ubavi crteì,duhovitite skici i bakrorezi, koi avtorot gi imaobjaveno vo nekolku zbornici.*66

66Podetalno vo L’opera completa di Giambatista Tiepolo


O i

taLIJA

Sl.227. Xandomeniko Tiepolo. Pul~inela i akrobati,1791-93. Freska, 160 h 190 cm. KaÄReconigo, Venecija.

XANDOMENIKO TIEPOLO (1727-1804)kako veren sorabotnik na svojot tatko ima posebnadarba za prikaùvawe na op{testvenite ludosti, taka{to se smeta za prethodnik na slikarot Goja. Negovitekompozicii se osveèni so primesa na satira. Tojdekorira nekolku sobi vo vilata Valmarana kajVi~enca so sceni od selskiot ìvot, prikaàni sozabaven i nekonvencionalen realizam.

Sl.226. Xanbatista Tiepolo. Apolon i Dafne, 1765-66.Maslo na platno, 68,8h 87,2 cm. Nacionalna galerija,

Sl.225. Xanbatista Tiepolo. Poklonenie na mudrecite,1753. Maslo na platno, 210,5 h 425 cm.Stara pinakoteka, Minhen.

247

A. KLASICIZAM I NEOKLASICIZAM

ARHITEKTURATA NA KLASICIZMOT VOFRANCIJA

Arhitekturata vo vtorata polovina na XVIII vek voFrancija se karakterizira so vra}awe kon francuskiotbaroken klasicizam i so vlijanija od elinisti~kataumetnost, dojdeni preku delata na sledbenicite na @il-Arduén Mansár: @an-@ak Gabriél, Suflô i dr. Vo tojperiod najmnogu se gradat palati, crkvi i plo{tadi, koija izrazuvaat mo}ta na francuskata imperija.*67

@AK-AN@ GABRIEL (1698-1782)

@ak-An` Gabriél e sin na poznatiot arhitekt @an-@ak Gabriél, {to mu ovozmoùva da stekne {irokoobrazovanie i da stane pretsedatel na Akademijata.Negov najgolem zafat pretstavuva konceptot i uredu-vaweto na plo{tadot Konkôrd (1755-1763) vo Pariz.Prvobitniot koncept na plo{tadot e dobien vrz osnovana javen konkurs na koj u~estvuva i @an-@ak Gabriél,dodeka izvedenata koncepcija pretstavuva delo nanegoviot sin. Formata na plo{tadot e pravoagolna, soizrazeni simetrali na koi se smesteni zna~ajni objekti.Na ednata simetrala, na istok e smestena crkvata

Madlén (zapo~nata da se gradi vo toj period) i Parla-mentot (Burbonskata palata) na sprotivniot breg odrekata Sena, dodeka na drugata simetrala se smesteniLuvr na jug i Golemata triumfalna porta na sever.

Vo centralniot del na plo{tadot se postaveni dvefontani i eden egipetski obelisk. Vo po~etokot, namestoto na obeliskot se nao|al spomenikot na Luj XV,po ~ija inicijativa e raspi{an konkurs za re{avawena plo{tadot.

Voenata {kola (1750-71) na Marsovite poliwa voPariz e izgradena vo stil na klasicizmot, no so doma{natradicija, {to osobeno e vidlivo vo krovniot sistem.

Maliot trijanôn (1762) pretstavuva paviljon voVersajskiot park, {to e oblikuvan so anti~ki elementi.Toj e izgraden za madam Di Berí, a preraboten za MarijaAntoaneta. Objektot e upotrebuvan kako privatno pri-beì{te na sopstvenicite od formalnostite na dvor-skiot ìvot vo vtorata polovina na XVIII vek.

Osven vo Pariz i negovata okolina, @ak-An`Gabriél ima podignato objekti i vo drugi gradovi naFrancija, od koi najmnogu se istaknuva Gradskata ku}avo Renô i ansamblot objekti Terasi vo Bordô.

II. KLASICIZAM, ROMANTIZAM I REALIZAM

Sl.228. @ak-An` Gabriél. Plo{tadot Konkôrd (plo{tadotLuj XV), Pariz. Zgradite se obnoveni 1898-1900.67Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7, od str.157

A. Leconte, Paris en 4 jours, 1985

ARHITEKTURA

248

@AN-@ERMEN SUFLO (1713-1780) e tvorecna poznatata crkva Panteôn, prvobitno crkva Sen @e-nevjév (1756-89) vo Pariz. Taa ima peristil i portikpo ugled na anti~ki hram i kupola vrz tambur so kolo-nada, postaveni nad presekot na kracite vo krstovid-noto re{enie. Enterierot na objektot e oblikuvansli~no na eksterierot, so pro~isteni klasi~ni formina korintskiot stil.

Od ostanatite brojni objekti, sozdadeni vo vremena francuskiot klasicizam, posebno vnimanie zaslu-ùvaat:

Teatarot vo Bordô (1772-80) na arhitektot ViktorLuj, koj ima naglasena kolosalna kolonada so klasi~enkorintski red, i monumentalni skali, koi }e stanatprimer za oblikuvawe na skalite vo Pariskata opera.

Teatarot Odeôn vo Pariz, so svojot klasi~enportik vo toskanski red, istovremeno e povrzan soantikata i so renesansata.

ARHITEKTURATA NA NEOKLASICIZMOT

Arhitekturata na neoklasicizmot, glavno, serazviva od krajot na XVIII vek do sredinata na XIX vek.Uslovite za nejzinoto pojavuvawe nakuso moàt da sedefinirat na sledniot na~in:

Se pojavuva zasitenost od baroknata dekoracija ise trgnuva kon istraùvawe novi formi, preku trans-formacija na anti~kite klasi~ni stilovi, a po ugledna renesansnite humanisti. Aktuelnite iskopuvawa naanti~kite gradovi Herkulanum i Pompeja, kon krajotna XVIII vek gi voodu{evuvaat arhitektite do stepen nadirektno kopirawe. Vakvoto dvièwe e poddràno iod oficijalnite akademii, {to e potkrepeno soizdavawe golem broj publikacii za anti~kata arhitek-tura i umetnost. Kako rezultat na toa, oìvuvaweto naanti~kite formi vo vremeto na neoklasicizmot epodosledno otkolku vo samiot klasicizam.

Neoklasicizmot se razviva niz cela Evropa, aosobeno vo Francija i vo Germanija. Vo po~etokot naXIX vek, toj se pojavuva kako stil na carstvoto, nare~enampír stil, {to ima zada~a da ja veli~a slavata na caroti na negovata vojska. Za taa cel se gradat triumfalniporti i triumfalni koloni, spored primerot na takviteobjekti od anti~kiot Rim.*68

Sl.229. @ak-An` Gabriél. Voenata {kola, Pariz, 1750-71.

Sl.231. Viktor Luj. Golemiot teatar, Bordô, 1772-80.

Sl.230. @an-@ermén Suflô. Panteôn (Sen @enevjév),Pariz, 1757-80.

ARHITEKTURA

249

F r a n c i j a

Vo po~etokot na XIX vek, Pariz stanuva svetskicentar na umetnosta, vrz ~ij razvoj golemo vlijanie vr{iU~ili{teto na ubavite umetnosti, niz koe }e pominatnajtalentiranite arhitekti. Zastapuvaweto na idejataza dosledno kopirawe na anti~kite primeri }e dovededo toa, formata na anti~kiot hram da se primenuva zaoblikuvawe na raznovidni objekti: muzei, crkvi ilipalati. Toa e period na masovno gradewe objekti, {to}e gi oformat dene{nite istoriski jadra vo evropskitemetropoli. Koncepcijata na objektite ne nosi re~isini{to novo vo razvojot na arhitektonskata misla, nosite tie monumentalni objekti se sozdadeni so golemomajstorstvo. Od ogromniot broj objekti, te{ko e da seodberat najkarakteristi~nite, so koi rezimirano bi sepretstavila neoklasi~nata arhitektura vo evropskitezemji.

Za~uduva faktot, {to paralelno so neoklasi~notovra}awe kon istoriskoto minato, vo Francija sejavuvaat oddelni arhitekti, koi na arhitekturatagledaat razli~no od svoite sovremenici. Od nivnajpoznati se Ledö i Bulé.

KLOD NIKOLA LEDU (1756-1806) i negoviotkonkurent Etién-Luj Bulé, gradat ku}i vo Pariz, nonivnite golemi dostignuvawa vo oblasta na arhitek-turata i urbanizmot se zabeleàni samo na bakrorezi.Nivnite idei pretstavuvaat eden vid graditelski son,premnogu golem i ~uden za da se ostvari. Svoite objektitie gi deformiraat so neobi~ni odnosi i razmeri, a

nivnite preterano ednostavni geometriski kontrasti,pove}e zasluùvaat da bidat nare~eni vozvi{eni,otkolku ubavi. Za takvite tendencii, tipi~ni primerise zgradite za tro{arini (1785-89) na Ledö, spored ~iiprimeri e izgradena i ku}ata na nadzornikot na rekataLu (kraj na XVIII vek).

Proektot na Ledö za idealniot grad [o, delumno erealiziran vo provinciskoto mesto Ark-e-Senán. Toabi bil vistinski socijalen grad, ~ija funkcionalnostpretstavuva prv kriterium za negovo oformuvawe. Spo-red Ledö, krugot i kvadratot gi so~inuvaat arhitekton-skite epski poemi i elegii. Takvite arhitektonskifantazii najdobro gi ilustrira negoviot proekt zaku}ata Di [arôn (kraj na XVIII vek), kade estetizi-ranata upotreba na krugot i kvadratot doa|a do polnizraz. *69

ETIEN-LUJ BULE so svoeto delo ja pokaùvatvore~kata energija na romanti~niot klasicizam.Negoviot proekt za senotaf na Isak Wutn, vsu{nostpretstavuva spomenik so revolucionerna ideja. Ovde,starorimskata zamisla za sferi~na kupola, toj ja trans-

68Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7, od str.186 A. Leconte, Paris en 4 jours, 1985 Velike arhitekture svijeta69Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7, od str.173 C. N. Schulz. La signification dans l’architecture occidentale, str.336

Sl.233. Klod Nikolá Ledö. Presek i izgled na ku}ata Di [arôn, Solanite na [o. Kraj na XVIII vek.

Sl.232.Klod Nikola Ledö. Ku}ata na nadzornikot na rekata Lu, kraj na XVIII vek.

ARHITEKTURA

250

formira vo ~ista matemati~ka koncepcija i na tojna~in im se potsmeva na toga{nite arhitektonskikonvencii, {to se imaat pretvoreno vo dogmi.

Vo Francija, nekolku objekti go ozna~uvaat po~e-tokot i napredokot na stilot na carstvoto. Crkvata Ma-dlén (1764-1842), {to e zapo~nata vo prethodniot pe-riod so krstovidno re{enie, vo ovoj period arhitektotViwôn (1762-1828) ja menuva nejzinata koncepcija vo vidna zgolemena kopija na anti~kiot rimski hram MaisonCaré od gradot Nim. Taa e izgradena po naredba naNapoleon, vo slava na negovata golema armija. Objektot

ima dimenzii 43 h 108 m, so povr{ina od 4.500 m2.Negoviot peristil e napraven so koloni od korintskired, visoki 20 m, a plasti~nata dekoracija vo celost eoblikuvana spored anti~kite primeri.

Fasadata na Burbonskata palata (1804-07) e ofor-mena vo ovoj period, na sprotivniot breg od rekata Senai vrz istata oska so crkvata Madlén. Za da odgovara naarhitekturata od crkvata, arhitektot Fojé nea jaoformuva so kolosalni korintski redovi i so anti~kifronton.

Triumfalnata porta L’arc du Carussel (1806) odglavnite arhitekti na Napoleon, [arl Persié (1764-1838) i Fontén (1762-1853) se nao|a pred dvorecotTilerí, na simetralata koja vodi do plo{tadotKonkôrd. Objektot pretstavuva namalena kopija odanti~kata triumfalna porta na rimskiot imperatorSeptimie Sever od Rim.

Triumfalniot stolb (1806-10) so spomenikot naNapoleon, na plo{tadot Vandôm, od arhitektiteGonduén i Lepér e napraven od bronzata na 1200 topovi,zapleneti vo bitkata kaj Austerlic. SkulptorotBerèré stolbot go ima ukraseno so reljefna deko-racija, koja gi prikaùva bitkite na golemata Napo-leonova armija. Istite arhitekti ja imaat oblikuvanoi poznatata pariska ulica Rivolí, so tremovi na dvetestrani.

Golemata triumfalna porta (L’arc de Triomphe, 1806-36) na nekoga{niot plo{tad Etoál (denes [arl de Gol)e napravena spored proektite na [algrén (1739-1811) sokoncepcija koja se razlikuva od dotoga{ poznatiteanti~ki triumfalni porti. Taa nema nitu stolbovi nitupilastri, tuku e oblikuvana so te{kata masa na svoitepiloni, ukraseni so poznati skulpturi, od koi najmnoguse istaknuva Trgnuvaweto na dobrovolcite (Marseleza)na skulptorot Fransoá Rid.

Sl.234. Etién Luj Bulé. Proekt za senotaf na Isak Wutn, 1784. Presek i izgled.

Sl.235. Viwôn. Crkvata Madlén, Pariz, dovr{ena 1842.

Sl.236. [arl Persié i Fontén. Triumfalnataporta Karusél, Pariz, 1806.

NEOKLASICIZA

M V

O F

RANCIJA

ARHITEKTURA

251

Sledej}i go primerot na objektite od Pariz, i nizdrugite francuski gradovi }e se pojavat golem brojobjekti so neoklasi~na arhitektura i triumfalniporti. Osobeno se istaknuvaat triumfalnite porti vogradot Bordô, koi se oblikuvani pod vlijanie natoskanskiot dorski red i na ideite na Klod-NikoláLedö.

a preku nego i vrz majstorot na modernata, Ludvig Misvan der Roe. Najpoznati objekti na [inkel se: Stariotmuzej vo Berlin, teatarot vo Berlin (i dvata so jonskitrem), kako i crkvata Sv. Nikola vo Potsdam, so ~etirikuli i kupola so korintski red, napraveni po ugled napariskiot Panteôn. Pri krajot na svojot ìvot, [in-kel go menuva svojot tvore~ki pristap, pominuvaj}i voromantizam.

LEO FON KLANS (1784-1864) e virtuozen arhi-tekt, so majstorska obrabotka na objektite. NegovitePropilei vo Minhen se napraveni vo dorski red, pougled na onie od Akropolis, no so silni bo~ni kuli.Gliptotekata vo Minhen se potpira vrz rimskata irenesansnata arhitektura od jonski red. Fon Klanspretstavuva kompleten romanti~ar (eklekti~ar),bidej}i saka da gi obnovi site klasi~ni stilovi, oddorskiot pa sî do docnorenesansniot.

Sl.237. [algrén. Golemata triumfalnaporta, Pariz, 1806-36.

G e r m a n i j a

Vo XIX vek, Germanija definitivno e obedineta,taka {to nastapuva militarizmot na Bizmark. Novofor-miranata silna dràva nastojuva i preku arhitekturatada ja izrazi svojata sila, so {to }e bide ovozmoènrazvojot na neoklasicizmot, preku upotrebata naanti~kite stilovi (dorski i jonski). Se gradat golembroj objekti vo site germanski gradovi, a osobeno vozaedni~kata prestolnina Berlin.*70

KARL GOTARD LAGHANS (1733-1808) e avtor naBrandenbur{kata porta (1788-91) vo Berlin, koja imaoblik inspiriran od propileite na atinskiot Akro-polis, so strog dorski red. Skulptorot [adov vrz neaja ima postaveno skulptorskata kompozicija Kvadriga(~etiripreg) na boìcata na pobedata.

KARL FRIDRIH [INKEL (1781-1841) se javuvakako najtalentiran arhitekt na XIX vek vo Germanija.Negovoto tvore{tvo }e izvr{i vlijanie i vrz pionerotna modernata arhitektura vo Germanija, Peter Berens,

Sl.239. Karl Fridrih [inkel. Stariot muzej, Berlin, 1822-28.

70Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7,,,,, od str.368 B. Nestorovi}. Arhitektura novog veka, str.208

Sl.238.Karl Gotard Laghans. Brandenbur{kataporta, Berlin, 1788-91.

ARHITEKTURA

252

Avstro-Ungarija

Po obedinuvaweto na Avstrija i Ungarija, se sozdavagolema dràva koja ima osvojuva~ki pretenzii konsvoite sosedi. Od 1740 god. zapo~nuva periodot na t.n.prosveten apsolutizam, {to }e trae re~isi do Fran-cuskata revolucija. Imperatorite Marija Terezija iJozef II, zaradi unifikacija na upravuvaweto soogromnata monarhija, nastojuvaat da sprovedat nizareformi. Stilot rokoko ne ostava zna~ajni tragi voAvstrija, no zatoa neoklasicizmot dobiva golem zamav.Novata dràva, svojata mo} nastojuva da ja pokaè ipreku arhitekturata, za koja cel sovr{eno odgovaraneoklasi~niot stil.*71

PJETRO DE NOBILE (1774-1854), kako direktorna Akademijata i na Arhitektonskata {kola, se posta-vuva diktatorski vo odreduvaweto na pravcite vo arhi-tekturata. Negov najpoznat objekt e gradskata porta voViena, ~ie gradewe e zapo~nato vo 1821 god. od LuixiKawola.

TEOFIL HANZEN (1813-1891) e avtor na pozna-tiot Parlament vo Viena (1873-83), napraven po Heli-nisti~ki ugled so korintski red.

JOHAN FERDINAND FON HOHENBERG (1732-1816) ja gradi poznatata Glorieta (1795) vo ~est na pobe-data kaj Koline. Taa e postavena na ridot, na mestotoza koe Fi{er fon Erlah go isproektira prvobitniot

dvorec [enbrun. Objektot ima bogata, no strogasilueta, so koja vladee nad okolniot park, preuredenvo stilot na klasicizmot.

Sl.241. Leo fon Klans.Gliptotekata, Minhen, 1813-30.

Sl.240. Karl Fridrih [inkel.Teatarot, Berlin, zavr{en1818-21.

Sl.242. Johan Ferdinand fon Hohenberg. Glorieta, parkot na dvorecot [enbrun, 1775.

71Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7,,,,, od str.27072Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 10, od str.137 Svetska arhitektura, od str.298

NEOKLACICIZA

M V

O G

ERMANIJA

ARHITEKTURA

253

MIHAJ POLAK (1773-1835) se pojavuva kakonajgolem majstor na klasicizmot vo Ungarija. Toj gopravi najzna~ajnoto delo na ungarskiot klasicizam,Nacionalniot muzej vo Budimpe{ta (1837-46). Objektotpretstavuva monumentalen simetri~en blok so dvaatriumi, me|u koi se smesteni paradni trikraki skali.Vlezot vo objektot e istaknat pred op{tata masa sopomo{ na korintski portik na osum stolbovi.

Visokata {kola vo Edinburg (1825-29) na arhi-tektot Tomas Hamilton e podignata vo gr~ko-dorskistil, po ugled na atinskite propilei.

A n g l i j a

So zazemaweto na brojni prekumorski kolonii, odkoi pristignuva ogromno bogatstvo, vo Anglija serazvivaat trgovijata i industrijata, so ~ija pomo{ sesozdava edna mnogu silna dràva. Toa }e rezultira i sozasilena graditelska aktivnost vo noviot neoklasi~enstil. Vo noviot stil se podigaat objekti vo site pogo-lemi gradovi na Anglija i vo nejzinite kolonii. Za dase po~uvstvuva veli~inata na taa arhitektura, dovolnoe da se zapoznaat samo nekoi od nejzinite pozna~ajniobjekti.*72

Britanskiot muzej (1823-47), arhitektot RobertSmirk (1780-1867) go pravi so jonski red po ugled nagr~kite anti~ki hramovi, {to ne moè da se kaè dekaodgovara na vla`noto anglisko podnebje.

Univerzitetskiot kolex (1827-28) vo London na ar-hitektot Vilijam Vilkins (1778-1839) e koncipiran sokorintski portik i kupola po ugled na pariskiot Pan-teon. Na sli~en na~in, toj ja oformuva i Nacionalnatagalerija (1832-38) vo London so jonski portik.

Sl.244. Ser Robert Smirk. Britanskiot muzej, London, 1823-47.

Sl.245. Vilijam Vilkins. Nacionalnatagalerija, London, 1832-38.

Sl.243.Mihaj Polak. Nacionalniot muzej,Budimpe{ta, 1837-46. Osnova i izgled.

ARHITEKTURA

254

Soedineti Amerikanski Dràvi

Po sozdavaweto na nezavisnite Soedineti Ameri-kanski Dràvi, klasicizmot vo po~etokot na XIX vekdobiva {irok zamav. Toa se dolì, pred sî na: ameri-kanskoto voshituvawe od gr~kata borba za nezavisnostod Turcite, klasi~nata tradicija vo amerikanskotoobrazovanie i noviot demokratski sistem baziran vrzanti~kata gr~ka tradicija. Arhitektonskite idei semnogu bliski so angliskite, kako {to e i samiot jazik.Vo periodot od 1790 do 1820 godina, vo SAD vladee t.n.docen kolonijalen stil, koga e izgradena i poznatataBela ku}a vo Va{ington (1800) od arhitektot XemsHoban. Objektot ima simetri~no re{enie na P+1, soanti~ki jonski portici. Vlezniot portik ima pravo-agolna osnova i triagolen fronton, a portikot konparkot ima polukru`na osnova i balustrada nadzavr{niot venec. *73

Vo vremeto na neoklasicizmot vo amerikanskataarhitektura, vo periodot 1820-60 god. vladee t.n. psev-dogr~ki stil (greek revival). Markantna li~nost na tojperiod e Tomas Xeferson (1743-1826), koj e golem dr-àvnik i samouk arhitekt. Kako sorabotnik na XorxVa{ington, Xeferson ja sostavuva Deklaracijata na ne-zavisnosta (1776) i u~estvuva vo donesuvaweto na prviotUstav na SAD (1783). Borbata za nezavisnost na novatadràva prodolùva sî do potpi{uvaweto na Versaj-skiot mir (1823), koga Velika Britanija definitivno}e ja priznae nejzinata nezavisnost. Ottoga{ zapo~nuvagolemiot i dolgotraen napredok na SAD, so zazemawe

novi teritorii, masovno doseluvawe i so razvivawe nastopanstvoto. Na toj na~in se sozdavaat povolni uslovii za gradewe na monumentalni objekti.

Tomas Xeferson, kako ambasador vo Francija, u{tevo 1782 god. se zapoznava so arhitekturata na @ak-An`Gabriél, zapo~nuvaj}i i samiot da se zanimava soproektirawe. Vo sorabotka so Klerisô, toj }e go podignemanifestot na klasicizmot vo SAD, Kapitolot voRi~mond, Virxinija (1785), koncipiran spored formitena anti~ki hram.

Na objektite zaUniverzitetot Virxinija, [ar-lotsvil (1817-26), Xeferson nastojuva da gi obediniklasi~nite stilovi vo vid na edna privle~na zbirka.Centralen objekt vo ansamblot e bibliotekata, ~ijaarhitektura e sozdadena pod vlijanie na rimskiotPanteon.

Tvore{tvoto na dràvnikot Tomas Xeferson vooblasta na arhitekturata, delumno pretstavuva rezultatna negovata sorabotka so doseleniot angliski arhitektBenxamin Latrob (1764-1820), koj e golem tvorec iu~itel.

Grandiozno ostvaruvawe na psevdogr~kiot stil voSAD pretstavuva Kapitolot vo Va{ington. Za negovopodigawe, na arhitektonskiot konkurs kon krajot naXVIII vek, pobeduva Tornton (1761-1828), no toj uspevada izgradi samo mal del od objektot, {to }e izgori vo1814 god. Po toa, vo tekot na XIX vek, vo gradeweto na

Sl.246. Xems Hoban. Belata ku}a, Va{ington,1800. Izgled od parkot.

Sl. 247. Tomas Xeferson. UniverzitetotVirxinija, [arlotsvil, 1817-26.

Sl.248.Tornton, Latrob i dr.Kapitolot, Va{ington,zapo~nat kon krajot naXVIII vek, izgoren 1814, a obnoven, dograden i dovr{en 1902.

NEOKLASICIZA

M V

O S

AD ARHITEKTURA

255

Kapitolot zemaat u~estvo u{te nekolku arhitekti,me|u koi i Latrob, komu mu pripa|aat enterierite naSenatot i rotondata (holot) vo Prateni~kiot dom.

Direktnoto vlijanie od anti~ka gr~ka arhitekturavrz amerikanskiot neoklasicizam e vidlivo na Berzatavo Filadelfija (1832-34) od Vilijam Striklend, u~enikna Latrob. Objektot ima mnogu ume{no re{en agol me|udve ulici, so kolosalen polukruèn korintski portik,nad koj se izdiga lanterna inspirirana od arhi-tekturata na Lizikratoviot spomenik vo Atina.

levskiot ostrov, kade go gradi pristani{teto, marki-rano so dve rostralni koloni, vrz koi se postaveni sve-tilnici. Vo simetralata na kompozicijata se istaknuvamonumentalniot objekt na Berzata (1805-10), podignatvo sorabotka so Toma de Tomon. Negoviot oblik so treme inspiriran od anti~kiot tip na hram peripteros.

Izgradbata na silnata morska flota, {to ja zapo~naPetar Veliki, rezultira so sozdavawe silna mornarica,za ~ii potrebi Zaharov go gradi ogromniot objekt naAdmiralitetot (1806-23). Toj ima osnova vo vid na{iroka bukva "P", so interna ulica. Nacionalnataarhitektonska varijanta e prisutna vo skalestotozavr{uvawe na centralnata kula, {to se izdiga nadpaladievski kolosalen red.

Sl.249. Vilijam Striklend. Berzata,Filadelfija, 1832-34.

R u s i j a

Po golemata pobeda nad Napoleonovata vojska, doa|ado zacvrstuvawe na ruskata dràva, {to }e pridonese iza napredok na neoklasi~nata arhitektura. Objektitese gradat pod vlijanie na francuskiot stil na carstvoto,no so elementi na ruskata tradicija. Najgolemi arhi-tektonski aktivnosti se prezemaat vo starata pres-tolnina Sankt Peterburg i vo novata prestolninaMoskva.*74

Vo Sankt Peterburg rabotat golem broj talenti-rani arhitekti, od koi nekolku se istaknuvaat so zna-~ajni ostvaruvawa.

ANDREJAN ZAHAROV (1761-1811) vo po~etokotna XIX vek sozdava nekolku poznati objekti. Najprvintoj se zafa}a so ureduvaweto na t.n. Strelka na Vasi-

73Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7, od str.566 Svetska arhitektura, od str.29874Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 6 Pavel Kan. Leningrad. Raduga, Moskva, 1988

Sl.250. Toma de Tomon i Zaharov. Berzata, pristani{teSankt Peterburg, 1805-10. Situacija,presek, osnova i izgled.

NEOKLASICIZA

M V

O S

ADARHITEKTURA

256

ANDREJ VORONIHIN (1759-1814) obrazovanietogo steknuva kaj pretsedatelot na Akademijata na umet-nosta, Stroganov, kako i na svoeto patuvawe niz [vajca-rija i Francija. Toj gradi ili rekonstruira pove}eobjekti, od koi najpoznat e Kazanskiot sobor (1801-11),inspiriran od kolonadata na Bernini pred crkvata Sv.Petar vo Rim i od oblikot na Palatata na ~etiritenacii vo Pariz. Nad simetralata od krstovidnotore{enie na objektot se izdiga elegantna kupola.

OGIST MONFERAN (od 1816 god. vo Rusija) e tvo-rec na prekrasniot Isakievski sobor (1819-59), obli-kuvan pod vlijanie na pariskiot Panteon, so raspon nakupolata od 27 m i viso~ina do nejzinoto teme od 101,5 m.

Vo toj period se oformuva plo{tadot pred kral-skiot dvorec, vo ~ij centar e postavena triumfalnataAleksandrovska kolona, izrabotena (1812-34), sporedproektot na Monferan i na skulptorot Orlovski.

KARLO ROSI (1775-1849) sekako e najplodniottvorec na neoklasicizmot vo Rusija. Negovite zna~ajniobjekti ja kompletiraat urbanata sodrìna na SanktPeterburg. Arkata na Glavniot {tab (1819-29) go ofor-muva pristapot od Nevskiot prospekt kon plo{tadot

Sl.251. Andrejan Zaharov. Admiralitetot, SanktPeterburg, 1806-23. Izgled na centralniot del.

Sl.252. Andrej Voronihin. Kazanski sobor,Sankt Peterburg, 1801-11.

Sl.253. Ogist Monferán. Isakievski sobor,Sankt Peterburg, 1818-58.

Sl.254. Karlo Rosi. Arkata na Glav-niot {tab, Sankt Peterburg, 1819-29.

NEOKLASICIZA

M V

O R

USIJA

ARHITEKTURA

257

pred kralskiot dvorec. Mihajlovskiot dvorec (1819-25)nudi edna dostojna i stroga imperatorska arhitektura,so koncepcija sli~na na Versájskiot dvorec. Alek-sandrinskiot teatar (1828-32) pretstavuva integracijana neoklasicizmot so doma{nata tradicija, kako op{takarakteristika na ruskata arhitektura vo XIX vek. Nasimetralata zad teatarot e formirana Ulicata na

tvorecot Rosi so objekti vo neoklasi~en stil. Zgraditena Senatot i Sinodot (1829-34) Rosi gi pravi vopaladievski stil, kako protivteà na Admiralitetot.Senatot i Sinodot se povrzani vo edinstven kubus, sopomo{ na triumfalna arka.

Vo Moskva, kako nova prestolnina na golematadràva, zapo~nuva zasilena izgradba vo noviot stil, {tou{te pove}e se zajaknuva po nejzinoto opoàruvawe voborbite me|u Napoleon i Kutuzov vo 1812 godina.*75

OSIP BOVE (1784-1834) e najpoznatiot moskovskiarhitekt od toj period. Toj ja pravi prvata rekonstruk-cija na Crveniot plo{tad i go gradi Boq{oj teatar(1821-24) vo jonski stil, koj podocna }e bide vo golemdel rekonstruiran. Za dostojno odbeleùvawe na pobe-data nad Napoleon se gradi i poznatata Tverska trium-falna porta (1827-34), spored proektite na Bove, Vita-li i Timofeev.

75Podetalno vo Pam®tniki iskustva Sovetskogo So¥za, Moskva i podmoskovÝe Vseobça® istori® arhitekturì, tom 6

Sl.256. Osip Bove. Boq{oj teatar, Moskva,1821-24, podocna rekonstruiran.

Sl.255. Karlo Rosi. Aleksandrinskiotteatar, Sankt Peterburg, 1828-32.

NEOKLASICIZA

M V

O R

USIJA

ARHITEKTURA

258

SLIKARSTVOTO I SKULPTURATANA NEOKLASICIZMOT

Kon sredinata na XVIII vek zavr{en e pogolemiotdel od arheolo{kite istraùvawa na anti~kite rimskigradovi Herkulanum i Pompeja. Rezultatite od istra-ùvawata se objaveni vo nekolku bogato ilustriraniknigi, koi se {irat niz zemjite na zapadna Evropa.Evropskite umetnici, kako i arhitektite, se impre-sionirani od ubavinata na anti~kite objekti i osobenood nivnata vnatre{na dekoracija vo {tuko malter.Ottamu poteknuva i noviot stil na dekoracija, {to voprv plan gi istaknuva: ramnite povr{ini, simetrijatai geometriskata preciznost.

Neoklasicizmot se razviva vo kontinuitet, vedna{po klasicizmot od prethodniot period i ozna~uvapovtorno oìvuvawe na klasi~nite formi i toa

podosledno od samiot klasicizam. Razvojot na neo-klasicizmot se odviva paralelno so drugite neostilovi,vo vremeto od 1750 do 1850 godina, no, sepak, toj e najsil-niot neostil vo vtorata polovina na XVIII vek.

Neoklasicizmot naiduva na povolni uslovi za razvojvo re~isi site zemji na zapadna Evropa, pristignuvaj}ido Rusija, pa duri i do Amerika. Vo Anglija i vo Ger-manija, umetnosta na neoklasicizmot niz delata na broj-nite slikari e naso~ena kon prikaùvawe na legen-darni nastani od sredniot vek, kako i na pejzaì ireligiozni sceni. Sepak, negovite karakteristikinajdobro moàt da se sogledaat niz umetnosta naFrancija, koja se razviva vo kontinuitet od prethodniteperiodi.

F r a n c i j a

Vo vremeto na prosvetenosta vo Francija, filo-zofite, kako intelektualni predci na revolucijata,silna poddr{ka mu davaat na anti-rokoko dvièweto voslikarstvoto. Vo po~etokot toa se odrazuva pove}e vrzsodrìnata otkolku vrz umetni~kiot stil. Sodrìnitena kompoziciite naj~esto gi prikaùvaat prirodnitekvaliteti i ~esnite ~uvstva na siroma{nite, za razlikaod "nemoralnoto ~uvstvo" na blagorodnicite, izrazenopreku rokoko umetnosta.

DAVID (1748-1825)

@ak-Luj David svojot neoklasicisti~ki stil gogradi vo Rim, so osvetluvawe {to formira preciznisenki i so detalno zastapen realizam. David e aktivenu~esnik vo Revolucijata i upravuva so umetni~kiteraboti. Nekolku godini potoa se nao|a vo zatvor, aotkako }e se zapoznae so Napoleon, stanuva negovprivrzanik, poradi {to na nekolku sliki toj ja veli~aslavata na imperatorot.

Sl.257. David. Krunisuvawe na Napoleon, 1805-07. Maslo na platno, 610 h 931. Luvr, Pariz.

SLIKARSTVO I SKULPTURANEOKLASICIZA

M V

O F

RANCIJA

259

Preku svoite teoriski raspravi, David se stremikon sozdavawe izvesni pravila vo slikaweto, so {todonekade se gubi kreacijata, bidej}i fantazijata iintuicijata ne doa|aat do izraz. Toj steknuva golem broju~enici i u{te pogolem broj privrzanici na negovotoslikarstvo. Neoklasicisti~kiot stil na David so golemstepen na realnost, jasno e sogledliv vo negovitenajpoznati sliki: Krunisuvaweto na Napoleon, Grab-nuvaweto na Sabiwankite, Madam Rekamjé, MadamSerizjá, Amor i Psiha i dr.

PRIDON (1758-1823)

Pjer-Pol Pridôn pretstavuva vrska me|u umetnostana XVIII i na XIX vek. Toj e ~uvstvitelen i romanti~nonastroen slikar, {to osobeno e prisutno vo negovitene`ni ènski likovi i vo odmereniot kolorit. Takvise slikite: Imperatorkata @ozefina, Grabnuvaweto naPsiha i dr.*76

@ERAR (1770-1837)

Fransoá @erár na dvanaesetgodi{na vozrast, sosvoeto semejstvo se doseluva od Rim vo Pariz. Do 1800godina, toj nema da postigne pogolem uspeh, sî dodeka nezapo~ne da raboti za Napoleon Bonaparta. Imperatoroti negovata pridru`ba, @erár gi slika vo strog klasi~enstil, po ugled na anti~kata rimska umetnost, {to godokaùvaat negovite poznati dela: Napoleon vo sve~enaobleka i Madam Rekamjé.

Sl.258. David. Madam Rekamjé, 1800. Maslo naplatno, 170 h 240 cm. Luvr, Pariz.

Sl.259. Pridôn. Imperatorkata @ozefina, 1805.Maslo na platno, 179 h 244 cm. Luvr, Pariz.

76Vidi M. Levi. Istorija slikarstva, str.250-253 Muzeji sveta, Luvr, Pariz.

Sl.260.@erár. Napoleon vo sve~ena obleka, 1805. Versaj, Pariz.


NEOKLASICIZA

M V

O F

RANCIJA

260

GRO (1771-1835)

Antoán-@ak Gro e eden od najomilenite u~enicina David, koj vo izvesna smisla Napoleon go pretsta-vuva porealno, duri i od svojot u~itel. Po prote-ruvaweto na David, negovite u~enici doa|aat kaj Gro ivo svoeto tvore{tvo go zastapuvaat neoklasi~niotakademizam. Talentiraniot Gro e raspnat me|u na~elatana akademizmot i svojata individualna tvore~ka ̀ elba,poradi {to ne go dostignuva avtoritetot na svojotu~itel, taka {to na kraj zavr{uva so samoubistvo.Negova najpoznata kompozicija pretstavuva Napoleonkaj ranetite vo Ejlau, no sli~en kvalitet se sre}ava ina slikata Napoleon kaj Arkola.

ENGR (1780-1867)

@an-Ogist-Dominik Engr e posledniot u~enik naDavid, koj gi brani ideite na u~itelot {to ve}e sezastareni. Sepak, tie idei sî u{te se oficijalni idràvni, poradi {to go ko~at razvojot na umetnosta, pazatoa od revolucionerni se pretvoraat vo dogmatski(eklekti~ni). Nekoi od slikite na Engr imaat pogolemasloboda, koja osobeno e izrazena na negovite kompo-zicii so orientalna tematika: Turska bawa, Kapa~ka,Golemata odaliska i dr.

Engr e, isto taka, majstor na portretite, od koi po-sebno se istaknuva slikata Napoleon na prestol, kakoi portretite na golem broj maì i èni, so naglasenapsiholo{ka dlabo~ina i so preciznost vo pretstavu-vaweto na fizi~kite osobini. Moè da se kaè dekaEngr e posleden pretstavnik na majstorskoto realisti-~no registrirawe na okolinata, koe od 1840 godina }epo~ne da se zamenuva so fotografskata tehnika.*77

KANOVA (1757-1822)

Italijanecot Antonio Kanova e eden od brojnitetalentirani, no dogmatski neoklasi~ni skulptori. Tojse inspirira od portretite na anti~kite imperatori,koi vo stariot vek se prikaùvani bez obleka, kako

Sl.261. Gro. Napoleon kaj ranetite vo Ejlau, 1808. Maslo na platno, 521 h 784 cm. Luvr, Pariz.

77Podetalno vo L’opera completa di Ingres78Vidi @. Bazen. Istorija svetske skulpture, str.418-420

Sl.262. Engr. Turska bawa, 1863. Maslo na platno,pre~nik 105 cm. Luvr, Pariz.


M V

O F

RANCIJA

261

dokaz na nivnoto boèstveno poteklo. Na takov na~inKanova go prikaùva Napoleon so kopje vo ednata rakai statuetkata na boìcata na pobedata vo drugata raka.Paolina Napoleon-Borgeze ja pretstavuva vo polu-leè~ka polo`ba, vo stil na boìcata Venera. Sli~entretman imaat i figurite na kompozicijata Tri gracii.

Tvore{tvoto na skulptorot Kanova e mnogu suges-tivno i privle~no, poradi {to }e izvr{i dalekuse`novlijanie vrz razvojot na celoto evropsko vajarstvo.*78

Sl.264. Kanova. Paolina Napoleon - Borgeze, 1808. Mermer. Galerija Borgeze, Rim.

Sl.263. Engr. Golemata odaliska, 1814.Maslo na platno, 91 h 162 cm.

Luvr, Pariz.

[ p a n i j a

GOJA (1746-1828)

[panskiot umetnik Francisko Goja u~i slikarstvoi graverstvo vo Saragoza, Madrid i vo Rim. Negovatagenijalna umetnost pravi toj da se pro~ue i nadvor od[panija, so {to }e izvr{i silno vlijanie vrz razvojotna evropskata umetnost. Vo tvore{tvo na Goja se~uvstvuva vlijanieto na italijanskiot slikar Tiepolo,so ~ie delo se zapoznava pri negovoto rabotewe vo Mad-rid. Slikarot Goja e ideolo{ki opredelen za prosvetai revolucija, no i pokraj toa, toj e cenet i od strana nakonzervativniot kralski dvor.

Goja ima nemiren karakter i buren ìvot, {to }epridonese ~estopati da se najde vo golemi te{kotii.Poradi negovite qubovni avanturi, no}ni zabavi itepa~ki, edna no} }e bide najden so no` v grb vo ednamra~na madridska ulica. Negovata fizi~ka i duhovnasila i pomo{ta od negovite prijateli, pridonesuvaattoj da ozdravi pa duri i da ja sovlada tehnikata na borbaso bikovi. Vo Toreadorskiot dnevnik na Goja, kakovistinsko remek-delo ima bezbroj sceni od borbi so bi-kovi. Zarabotenite pari od tie borbi Goja gi upotre-

Sl.265.Goja. Avtoportret, 1817-19. Maslo naplatno, 35 h 64 cm. Prado, Madrid.


NEOKLASICIZA

M V

O F

RANCIJA

262

buva za realizacija na svoeto patuvawe i prestoj vo Rim,kade {to negovite avanturi stanuvaat pointenzivni odonie vo Saragoza i vo Madrid.

Vo 1771 godina Goja se vra}a vo Saragoza, kade vokatedralata go pravi grandiozniot fresko-ìvopis sosceni od ìvotot na Bogorodica, no toa remek-delo euni{teno vo Gra|anskata vojna vo 1808 god. Po nara~kana klasicisti~kiot slikar Mengs, toj pravi nacrti zatapiserii, i toa 31 karton za dvorecot Prado i 14kartoni za dvorecot Eskorijal. Vo umetni~ki pogled,ovie nacrti se povredni od samite tapiserii, koi{tose realizirani so nesovr{ena tehnologija. Vo tema-tikata na ovoj umetni~ki ciklus preovladuvaat sceniod sekojdnevniot ìvot i od prirodata, koi se prviteu~iteli na Goja.

Goja steknuva slava i stanuva najbaran {panskislikar, ~len na Umetni~kata akademija vo Madrid ioficijalen kralski slikar od 1788 god. Kako kralskislikar, toj izrabotuva cela serija specifi~ni psiho-lo{ki portreti na kralskoto semejstvo i na dvorjanite.Na dvorot ja portretira i kralicata Marija Lujza,koja{to ima nesfatliva strast za vlast i koja{to }ebide pri~ina za smrtta na vojvotkata od Alba. Sredbataso vojvotkata }e ja smeni sudbinata na strasniot umetnik:taa }e stane negova Gola i negova Oble~ena Maja, kakoi negova pri~ina za begstvo pred progonot na inkvizi-cijata.

Goja zapo~nuva da raboti vo stilot rokoko, za da gonapu{ti vo korist na romanti~arskiot neobarok, {tose bazira vrz deloto na Velaskez i Rembrant. Pri por-tretiraweto na dvorjanite, so pomo{ na svojot golemtalent i duh, toj go razgoluva nivnoto vnatre{no bitiei duhovna siroma{tija, pretstavuvaj}i gi duri soizvesno prisustvo na satira. Po porobuvaweto na [panija od strana na fran-

cuskata vojska, so pomo{ na svoite dela, Goja se krevaprotiv tiranijata na Napoleon, {to gi inspiriranegovite dramati~ni neobarokni sceni. So genijalnavidovitost ja pretskaùva politi~kata tiranija, koja}e stane simbol na idniot XX vek.

Pod vlasta na Francuzite, Goja go sozdava ciklusotgrafiki so grandiozna dramatika Stravotiite navojnata (1805-15). Toj ciklus, zaedno so prethodnosozdadeniot ciklus Kapri~osi, sodrì 65 lista, {topretstavuvaat najpotresno svedo{tvo za vojnata,pretstaveno na genijalen umetni~ki na~in. Plodnototvore{tvo na Goja go potvrduva podatokot, {to denesvo muzejot Prado moàt da se vidat okolu 500 negovioriginalni crteì.

Ugnetuvaweto na {panskiot narod prodolùva i poisteruvaweto na Napoleonovata vojska, pa zatoa Gojase povlekuva vo sebe i dobrovolno zaminuva vo progon-stvo, vo francuskiot grad Bordo. Tamu toj }e izvr{isilno vlijanie vrz francuskite neobarokni slikari.Taka na primer, francuskiot slikar Delakroá, zapozna-vaj}i se so delata na Goja, }e izjavi deka idealen umet-ni~ki stil bi bil kombinacija od umetnosta na Mike-lanxelo i na Goja. Slikarstvoto na Goja ima silen av-torski pe~at, {to se gleda niz golem broj karakteris-ti~ni kompozicii.

Sl.266. Goja. Semejstvoto na Karlos IV, 1800. Maslona platno, 280 h 336 cm. Prado, Madrid.

Sl.267. Goja. Gola Maja (gore) i Oble~enaMaja (dolu), 1797-98. Maslo na platno,

97 h 190 cm. Prado, Madrid.


M V

O [

PANIJA

263

Semejstvoto na Karlos IV e pretstaveno so seto bo-gatstvo i rasko{ na kralskiot dvor, no sepak vo prvplan izleguva duhovnata siroma{tija na portre-tiranite.

Gola Maja, so svojata polo`ba ne odgovara nacrkovnoto gledawe na svetot, taka {to na takvatakritika Goja odgovara so slikata Oble~ena Maja. Nanovata kompozicija, ̀ enskata figura e postavena u{teposlobodno, {to dokaùva deka nevinosta i ~istotatazavisat pred sî od odnosot kon okolinata, a pomalku ododnosot kon oblekata.

Strelaweto na 3 maj, kako tematika se nao|a stotinagodini pred sovremenicite na Goja. Na nea e pretstavenatiranijata na Napoleonovata vojska nad slobodo-qubiviot {panski narod.

Nasetuvaj}i go idniot nesre}en razvoj na civili-zacijata, Goja toa go doìvuva vo vid na ko{marni vizii,pretstaveni na nemu svojstven na~in vo umetni~kitekompozicii, na koi ~ove~kite likovi se tretirani sogolemi "deformacii". Takvi se negovite sliki:Naroden praznik, Karneval i drugi.*79

79Vidi Muzeite na svetot, Prado, Madrid ™ina Piskel. Op{ta istorija umetnosti 3, str.126-131 M. Levi. Istorija umetnosti, str.252-58

Sl.268. Goja. Strelaweto na 3 maj,1808. Maslo na platno, 266 h 345cm. Prado, Madrid.

Sl.269.Goja. Karneval. Akademija San Fernando, Madrid.


NEOKLASICIZA

M V

O [

PANIJA

264

B. ROMANTIZAM I REALIZAM

Re~isi paralelno so neoklasicizmot, se razviva iromantizmot vo razli~nite oblasti na tvore{tvoto:literaturata, filozofijata, likovnata umetnost i,sekako, arhitekturata. Razvojot na romantizmot imasilen intenzitet vo prvata polovina na XIX vek, kogavoodu{eveni od prirodnoto i nacionalnoto, avtoritevodat borba za individualno umetni~ko izrazuvawe.Romantizmot se javuva kako reakcija protiv anti~kiot"paganizam", zastapen vo klasicizmot, taka {to inspi-racija se bara vo hristijanstvoto i negovata umetnostvo nacionalen duh.

Romantizmot ne se odnesuva na nekoj odreden stil,tuku na edno odredeno sfa}awe, koe moè da se izrazina razli~ni na~ini. Negovoto ime poteknuva od sredno-vekovnite legendi, nare~eni romani, {to se pi{uvanina nekoj od doma{nite romanski jazici, namesto nadotoga{niot oficijalen latinski jazik. Najzna~ajnipobornici na toa dvièwe vo oblasta na literaturatase [atobriján i Madam de Stel.

Romanti~arite imaat cel da gi urnat ve{ta~kitepre~ki na patot za povtorno vra}awe kon prirodata. Voime na prirodata, tie ja oboàvaat slobodata, silata iqubovta, {to gi izrazuvaat so pomo{ na nekoj stil odminatoto, a po sopstven individualen izbor. Izborote mnogu {irok, bidej}i se obnovuvaat site stilovi naminatoto, po~nuvaj}i od romanskiot, pa sî do barokot,pri {to sekoj stil go dobiva prefiksot neo.

Seto toa zna~i deka romantizmot, vsu{nost,pretstavuva obnova ili povtorno otkrivawe i primenana dotoga{ zapostavenite oblici, ~ij broj prakti~no eneograni~en. Oslobodenata tvore~ka imaginacijaovozmoùva, ~estopati, vrz ist objekt da bidat prime-neti po dva-tri stila istovremeno.

Romantizmot najmnogu doa|a do izraz vo oblasta naarhitekturata, bidej}i umetnicite vo pogolema mera senao|aat pod vlijanie na anti~kata i na renesansnataumetnost, taka {to pogolemiot broj od niv tvorat voneoklasi~en stil. Romanti~arskata arhitektura posti-gnuva silen razvoj vo zemjite na zapadna i centralnaEvropa, kade {to se izgradeni golem broj objekti bezpogolema originalnost, no so isklu~itelna ubavina.Poradi toa {to ne nudi novi koncepcii, ovaa arhi-tektura od pionerite na modernata }e bide nare~enaeklekti~na, kako op{t izraz za site neostilovi.

ARHITEKTURATA NA ROMANTIZMOT

F r a n c i j a

Vo sredinata na XIX vek, Pariz go zadrùvavode~koto mesto vo urbanisti~ko-arhitektonskitezafati. So razvojot na kapitalizmot, gradot dostignuvapove}e od eden milion ìteli, od koi pogolemiot brojse siroma{ni rabotnici. Voveduvaweto na èlez-ni~kiot transport go pretvora gradot vo golema krstos-nica, ~ija soobra}ajna mreà ne moè da gi zadovolinarasnatite potrebi. So rekonstrukcijata sprovedenavo periodot 1853-70 godina, gradot dobiva vode~ka ulogavo urbanisti~koto planirawe, vr{ej}i silno vlijanievrz koncepcijata za preureduvawe na svetskite prestol-nini. Pokraj nova soobra}ajna mreà, naselbata dobivai nov vodovoden i kanalizacionen sistem, a kvalitetnavoda za piewe se doveduva od okolnite ~isti reki~ki.

Rekonstrukcijata na Pariz e povrzana so imeto nagradona~alnikot Osmán i so postavenite politi~kiceli. Pod vlasta na Napoleon III, po~nuva da eskalirarabotni~koto nezadovolstvo, koe se zakanuva so krevawevostanie. Zatoa, rekonstrukcijata na gradot so sistemna {iroki bulevari, osven {to ima za cel da ja pretvorinaselbata vo primerna prestolnina, taa treba da gispre~i i mo`nostite za podigawe barikadi za pruàwena rabotni~ki otpor.*80

VIOLE-LE-DIK (1814-1879) e najplodniot arhi-tekt na francuskiot romantizam, koj go pretpo~itaneogotskiot stil. Toj e golem teoreti~ar i prakti~ar,koj so svoite dela ostava golemi tragi vo razvojot naarhitekturata. Me|utoa, vo negovata teorija se skon-centrirani i najdobrite nastojuvawa na racionalizmot,naso~eni kon zadovoluvawe na funkcionalnite ikonstruktivnite potrebi, so interes za novite mate-

Sl.270.Violé-le-Dik. Katedralata Notr Dam, Pariz.Mural vo kapelata Sen Dení, 1870.

ROMANTI

ZAM V

O F

RANCIJA

ARHITEKTURA

265

rijali. Sepak, seto toa sî u{te se nao|a vo ramkite natradicionalnite arhitektonski formi i priodi, koiimaat romanti~en karakter. Za toa svedo~at negovitebrojni proekti, kako {to se na primer: proektot na pa-zari{en objekt (1850) i proektot za koncertna sala odkamen, ~elik i tula za 3.000 gleda~i.

Sopstvenata ku}a na Violé-le-Dik na Monmártrvo Pariz (1862-63) pretstavuva nepretenciozna, noudobna gradska ku}a vo niza, na prizemje i ~etiri kata,so potkrovje i fasada od kamen.

Violé-le-Dik, najmnogu se zanimava so rekon-strukcii i dogradbi, no isto taka i so proektirawe noviobjekti. Najpoznata e negovata rekonstrukcija inadgradba na katedralata Notr Dam vo Pariz (zapo~na-ta vo 1842 god.). Od dene{na gledna to~ka, moè da muse zabeleì, deka pri rekonstrukcijata na objektot, tojnedovolno se potpiral vrz istorisko-arheolo{kitedokazi, taka {to primenil nedozvolena proektantskasloboda vo dodavaweto novi elementi. Taka na primer,pod centralnata kula dodal edna skulptorska kompo-zicija, sostavena od nekolku apostoli. Najgornatastatua, vsu{nost pretstavuva avtoportret na Violé-le-Dik.

Aktivnosta na Violé-le-Dik, povrzana so Notr Damvo Pariz, prodolùva do krajot na negoviot ìvot.Brojni se negovite zafati i vo ureduvaweto na nejzinatavnatre{nost so kapeli i dekorativno yidno slikarstvo,kako {to e muralot za kapelata Sen Dení (1870).

Violé-le-Dik pravi i golem broj rekonstrukcii nasrednovekovni zamoci, dozvoluvaj}i si pritoa, izvesnaproektantska sloboda, kako {to e slu~ajot so rekon-strukcijata na zamokot Pierfônd (1858).

Arhitektonskiot re~nik na Violé-le-Dik (prvo iz-danie, 1863 god.) gi sozdava osnovite na terminologijatai strukturnata analiza na arhitekturata, so {to sta-nuva eden vid u~ebnik za slednite stotina godini.*81

Sl.271. Violé-le-Dik. Proekt za pazari{en objekt, 1850.

Sl.272. Violé-le-Dik. Katedralata Notr Dam, Pariz.Skulpturi na apostoli pod centralnata kula. 80Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 10, od str.168

81Podetalno vo Viollet-le-Duc, Architectural designe -3/4, 1980

Sl.273.Violé-le-Dik. Zamokot Pierfond, 1858. Izgled od dvorot.

ROMANTI

ZAM V

O F

RANCIJA

ARHITEKTURA

266

ABADI (1812-1884) e avtor na mnogu poznatatacrkva Sakré Ker na Monmártr (1875-1919) vo Pariz,koja moèbi e i najpoznatoto delo od toj period. Arhi-tektonskiot izraz na objektot pretstavuva privle~enspoj na romanskiot i vizantiskiot stil, {to se nao|apod vlijanie na arhitekturata od romanskata crkva Sv.Front vo Perigé, kako i na ostanatite postari sli~niobjekti.

Sl.274. Pol Abadí. Crkvata Sakré Ker naMonmartr, Pariz, 1875-1919.

[ARL GARNIE (1825-1898) e mnogu talentiranarhitekt, preokupiran so barokniot stil. Vo takovmanir, toj go sozdava objektot na Operata vo Pariz(1862-75) so preobilna dekoracija za toj period. Odre{enieto na objektot moè da se vidi deka negovitesve~eni skali se inspirirani od skalite na Golemiotteatar vo Bordô. Objektot e graden po nara~ka naimperatorot Napoleon III za odrùvawe na golemisve~eni pretstavi, taka {to ima povr{ina od 11.000 m2.Za da se izgradi ova grandiozno delo spored zamislenataideja, [arl Garnié so svojata ekipa }e izraboti planovivo dolìna od 33 km. Golemiot raspon na gledali{natasala e sovladan so pomo{ na nova ̀ elezna konstrukcija,koja odnadvor e maskirana so dekorativni elementi.

Fasadata na objektot e ukrasena so golem brojskulpturi, koi simboli~no ja prikaùvaat negovatafunkcija. Me|u niv, najpoznata e skulpturata Igra odskulptorot Karpô, smestena na eden stolbec vo pri-zemjeto na vleznata fasada.

Sl.275. [arl Garnié. Operata vo Pariz, 1862-75 (dolu)i izgled na Golemite skali (gore).

ROMANTI

ZAM V

O F

RANCIJA

ARHITEKTURA

267

A n g l i j a

ÂRLS BERI (1795-1850) e najpoznatiot roman-ti~arski arhitekt na Anglija, koj go ima sozdadenoogromniot objekt na Parlamentot vo London (1840-57).Negovata arhitektura so neogotski stil dominira vourbanata struktura na gradot i sekako pretstavuvanajzna~aen objekt od toj period. Vsu{nost, arhitektotBeri e pod vlijanie na renesansnata arhitektura, taka{to za Parlamentot sozdava pravilen simetri~en plan.Na negoviot blizok sorabotnik Pjuxin, takvoto re{e-nie mu izgledalo mnogu strogo, pa zatoa nadvore{nostana objektot ja oblikuva so gotski elementi, pravej}iìvopisen spoj na romanti~noto i klasi~noto. Za gran-dioznosta na ova delo svedo~at: negovata dolìna od275 m, 1100-te sobi rasporedeni okolu 11 golemi dvoro-vi, maksimalnata viso~ina od 103 m, kako i kambanatana kulata Sv. Stefan, te{ka 13 toni.*82

Pottiknati od arhitekturata na Parlamentot voLondon, {irum Anglija zapo~nuvaat da se gradat objektivo neorenesansen, a osobeno vo neogotski stil, {to }ebide poddràno i od filozofot Xon Raskin. Takvataarhitektura vidlivo e prisutna na objektite vo univer-zitetskite gradovi.

Avstro-Ungarija

Arhitekturata na Parlamentot vo London }eizvr{i vlijanie vrz arhitektonskiot koncept nazna~ajni objekti i vo ostanatite evropski zemji, kako{to e na primer Parlamentot vo Budimpe{ta (1885-1904) na arhitektot [tajndl (1839-1902).

Sl.276. ârls Beri i Pjuxin. Parlamentot,London, 1795-1850.

Sl.277. [tajndl. Parlamentot, Budimpe{ta. 1885.

VAN DER NIL (1861-1869) e tvorec na poznatataOpera vo Viena (1860) izgradena vo neorenesansen stil,so rasko{na obrabotka na enterierot i eksterierot.

FRIDRIH [MIT (1825-1894) vo neogotika go soz-dava Gradskiot sovet vo Viena (1872-83), so saat-kulavisoka 98 m.*83

82Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 10, od str.15483Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 10, od str.242

ARHITEKTURA

268

G e r m a n i j a

GOTFRID SEMPER (1803-1879) e poznat teoreti-~ar na arhitekturata i profesor na Grade`nata akade-mija vo Drezden i na Politehnikata vo Cirih. Isto taka,toj e ploden arhitekt, avtor na brojni objekti voneorenesansen stil so sovr{eni inènerski konstruk-cii. Od niv najpoznati se: Teatarot (1837-41) i Galeri-jata na sliki (1847-56) vo Drezden; Umetni~ko-istoris-kiot muzej i Gradskiot teatar (1874-88) vo Viena i dr.

Ju`noslovenski zemji

Vo tekot na pogolemiot del od XIX vek, ju`no-slovenskite zemji sî u{te se nao|aat pod vlasta naokolnite dràvi, koi go nametnuvaat i vkusot za arhi-tekturata. Sepak, kon sredinata na vekot zapo~nuva dase ~uvstvuva demokratizacija, koja postepeno sozdava us-lovi za izvesna stopanska i kulturna prerodba naJu`nite Sloveni.

Po osloboduvaweto na Srbija od turskoto ropstvo,vo prvata polovina na XIX vek se sozdavaat uslovi zarazvoj na gradovite i za podigawe objekti od raznovidenkarakter. Vo toj period, Slovenija i Hrvatska se nao|aatpod vlasta na Avstro-Ungarija, no sepak postojat usloviza slobodno kulturno izrazuvawe. Vo Slovenija se

Sl.279. Gotfrid Semper. Galerijata na sliki, Drezden, 1847-56.

Sl.278. Van der Nil. Operata, Viena, 1861-69.Izgled i osnova.

POL VALO (1845-1912) e avtor na najpoznatiotobjekt vo Germanija, Rajhstagot vo Berlin (1894-1910),izgraden so spoj na neorenesansen i na neobaroken stil.Objektot }e izgori pred Vtorata svetska vojna, a denestoj e delumno rekonstruiran i prenamenet za dràvnipotrebi.*84

Sl.280. Pol Valo. Rajhstagot, Berlin, 1845-1912.

javuva ilirskoto dvièwe, a vo Hrvatska duhovnataborba na [trosmaer, so streme` za sozdavawe najugoslovenstvo.

Indirektni vlijanija na romanti~arskata arhi-tektura pristignuvaat od Viena, Trst ili Solun, no taana poednostaven na~in se intrpretira vo ju`noslo-venskite zemji. Kako i vo zapadnoevropskata, taka i voovaa arhitektura, ~estopati na ist objekt se sre}avaatelementi na 2-3 neostila.*85

84Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 10, od str.21985B. Nestorovi}. Arhitektura novog veka, od str.240

ROMANTI

ZAM V

O A

VSTR

O-U

NGA

RIJA

ARHITEKTURA

269

SrbijaSrbijaSrbijaSrbijaSrbija

Me{aweto na neorenesansata i neobarokokot evidlivo kaj Sobornata crkva Sv. Mihail vo Belgrad(1836-45), izgradena po naredba na knezot Milo{, namestoto na edna postara crkva. Taa ima klasicisti~kazapadna fasada i neobarokna kula kambanarija. Objektote podignat spored proektot na arhitektot Franc Janke.

Stanbenite objekti vo po~etokot na vekot sî u{tese gradat so tradicionalni karakteristiki. Takov ekonakot na knegiwa Qubica vo Belgrad (1829) odNikola @ivkovi} (nare~en Haxi-Neimar, 1792-1870),po poteklo od gradot Voden vo Egejska Makedonija. Sosli~no arhitektonsko oblikuvawe e izgraden i Dosi-teeviot licej vo Belgrad.

Po sredinata na XIX vek, romanti~arskata arhi-tektura vo Srbija se gradi so pogolemo poznavawe nastilovite i so upotreba na poskladni proporcii ipo~isti arhitektonski elementi. Me|u prvite talen-tirani arhitekti se javuva Jan Nevole (1812-1903), kojse {koluva vo Viena, a vo Belgrad po~nuva da raboti od1845 god. Toj go gradi stariot univerzitet, nare~enKapetan Mi{ino zdawe (1863) vo stil na dekorativnasevernoitalijanska rana renesansa.

ALEKSANDAR BUGARSKI (1835-91) e zna~aenarhitekt na XIX vek vo Srbija. Toj se {koluva vo Pe{ta,a objektite gi gradi so ubavi proporcii i so elementina docnata renesansa. Negovi najpoznati dela se:

- Narodniot teatar (1869) vo Belgrad, proektiranvo neorenesansen stil po ugled na Milanskata skala, nopodocna e prepraven, a denes pro{iren;

- Stariot kralski dvor vo Belgrad (1882) imanaglasena neoklasi~na plasti~nost vo oblikuvaweto,so venci, pilastri, balustradi i kupoli. Pri rekon-strukcijata, vo sredinata na XX vek, kupolite seizostaveni.

KOSTA JOVANOVI] (1849-1923), glavno ìveevo Viena, no pred krajot na vekot, vo Belgrad podiga

Sl.281. Jan Nevole. Stariot univerzitet, Belgrad, 1863.

nekolku zna~ajni stanbeni zgradi, koi se pod izvesnovlijanie na vienskiot akademizam. Sepak, negovonajzna~ajno ostvaruvawe e Narodnata banka na Srbija(1889) vo Belgrad, so monumentalni skali vo holot.Objektot podocna e dograden i promenet.

Slovenija

Vo XIX vek, vo Slovenija ne se podigaat golem brojnovi objekti, tuku pove}e se prepravaat starite zgradii se reguliraat gradskite ulici. Vo Slovenija, glavnorabotat arhitektite {koluvani vo Vienskata akade-

Sl.282. Kosta Jovanovi}. Narodna banka na Srbija,Belgrad, 1889. Izgled na vestibilot.

Sl.283. Qubqana, Galerijata, dovr{ena 1896.

ROMANTI

ZAM V

O S

RBIJA

ARHITEKTURA

270

mija. Vo toj period vo Qubqana se izgradeni objektitena: Muzejot (1883-85), Operata (dovr{ena vo 1892 god.),Galerijata (dovr{ena vo 1896 god.) i Univerzitetot(1896-1902).

Hrvatska

Zasilena graditelska aktivnost vo Hrvatskazapo~nuva po 30-tite godini na XIX vek i toa sosredi{te vo Zagreb. Glaven arhitekt od toj period eBartol Felbinger (1785-1871), koj gradi dvorci i ku}ivo stil na smiren neoklasicizam. Od niv najpoznati sedvorecot Janu{evac i palatata Dra{kovi}.

Vo vtorata polovina na XIX vek, kako glavenarhitekt se javuva Janko Jambri{ek (1834-92), koj podigagolem broj ku}i, so koi gi oformuva ulicite vo Zagreb.Eklekti~nata arhitektura prodolùva da se gradi sîdo Prvata svetska vojna, kako {to se objektite na:Palatata na Akademijata na naukite i umetnostite(1876-84) vo neorenesansen stil na arhitektot Fridrih[mit i Hrvatskiot naroden teatar vo Zagreb, zavr{envo 1895 god. spored proekt na vienski arhitekti.

Bosna

Po aneksijata na Bosna vo 1878 godina, vlastite naavstroungarskata monarhija nastojuvaat so gradewe namonumentalni objekti da go pridobijat okupiraniotnarod. Toga{ doa|aat na rabota arhitekti od Viena,Praga i Pe{ta, koi gradat objekti za administrativnii kulturni potrebi. Vo toj period, vo Saraevo se izgra-deni: muzej, narodna banka i katedrala.

Za da se pridobie porobeniot narod se voveduvave{ta~ka tendencija za sozdavawe na t.n. doma{naarhitektura za muslimanskiot narod, koja se sozdava sopomo{ na elementi od mavarskiot stil. Toa sepak nevroduva so plod, {to najdobro se gleda vrz objektot naGradskiot sovet vo Saraevo.

Makedonija

Makedonija, sî do po~etokot na XX vek se nao|a podtursko ropstvo, no so razvojot na trgovijata i zana-et~istvoto, kon sredinata na XIX vek se sozdavaatizvesni uslovi za kulturna afirmacija. Arhitek-tonskata aktivnost vo pogolema mera e prisutna voBitola, kako centar na pa{aluk, kade {to se izgradenipogolem broj objekti za konzularnite pretstavni{tvana evropskite dràvi. Nivnata arhitektura e napravenavo stil na smiren romantizam, pod vlijanie na arhi-tekturata od zapadna Evropa i posebno na onaa od Trsti Viena, dodeka preku Solun pristignuvaat samo po-

Sl.284. Bartol Felbinger (?). DvorecotJanu{evac, prva polovina na XIX vek.Izgled na kru`niot hol.

Sl.285. Fridrih [mit. Palatata na Akademijata nanaukite i umetnostite, Zagreb, 1876-84.

Sl.286. Saraevo, Gradskiot sovet, vtora polovina na XIX vek.

ROMANTI

ZAM V

O H

RVAT

SKA ARHITEKTURA

271

sredni vlijanija na romanti~arskata zapadnoevropskaarhitektura. Pod takvo vlijanie }e bidat sozdadeni igolem broj bogati gra|anski ku}i na makedonskitetrgovci i zanaet~ii.

Pozasilen razvoj na arhitekturata vo Makedonija}e bide ovozmoèn so novosozdadenite op{testveno-ekonomski uslovi. Sultanot, na svoite podanici imovozmoùva izvesni gra|anski prava, verska i ekonomskasloboda, taka {to me|u makedonskoto naselenie zapo~-nuva da jakne zanaet~istvoto i trgovijata. Zbogatenotonaselenie investira vo gradeweto {koli i izdavawetou~ebnici, so {to me|u narodot se {iri pismenosta. Toa

e vremeto na Kiril Pej~inovi}, bra}ata Miladinovci,Rajko @inzifov i na drugite prosvetiteli od pre-rodbenskiot period vo Makedonija.

Vo tekot na XIX vek se oformeni golem brojkvartovi vo makedonskite gradovi, so narodna arhi-tektura so visok standard i funkcija, no isto taka i sovonredna ubavina. Vo oformuvaweto na urbanatastruktura, vidno mesto zazema crkovnata arhitektura.Se gradat golem broj crkvi, koi naj~esto imaat re{enijana trikorabna bazilika so galerija na katot i tremovivo prizemjeto. Vo nivnoto gradewe, kako osnovengradeèn materijal se upotrebuvaat kamenot i drvoto.Svodovite i kupolite se izvedeni od drvena kon-strukcija iskovana so letvi~ki, a potoa malterisana inaj~esto ̀ ivopisana. Prostornata plastika na crkvatae razigrana, osobeno na pettata fasada, kade se is-taknuvaat nadvi{enite korabi i kupolite.

Takvata bogata graditelska programa e ispolnetablagodarej}i na golem broj majstori graditeli. Gradi-telite naj~esto se zdruèni vo majstorski tajfi, koirabotat po sistemot na dene{niot inènering, socelosno podigawe na objektite i nivno vnatre{noureduvawe. Aktivnosta na makedonskite majstori se{iri niz celata teritorija na Balkanskiot Poluostrov,vo Mala Azija, a nekoi od niv stasuvaat duri doAleksandrija vo Egipet.

ANDREA DAMJANOV (1813-1878) od sredinata naXIX vek se istaknuva kako najzna~aen majstor graditelvo Makedonija i nadvor od nea. Toj poteknuva od mija~kograditelsko semejstvo, koe se doseluva vo selo Papra-di{te, a vo 1850 godina se preseluva vo Veles. Tamu An-drea Damjanov, sorabotuvaj}i so svoite trojca bra}a, goprezema rakovodstvoto so golemata graditelska tajfa.Nabrgu tie }e se pro~ujat i nivnata aktivnost }e se pro-{iri na teritorijata na Srbija i vo Bosna i Hercego-vina kade tie }e izgradat petnaesetina crkvi, od koipolovinata se podignati pod rakovodstvo na majstor An-drea. Pozna~ajni od niv, sekako se: crkvata vo manas-

Sl.287. Bitola, karakteristi~en objekt od krajot na XIX vek i fragment od edna ku}a.

Sl.288. Andrea Damjanov i sorabotnicite. CrkvaSv. Bogorodica, Novo Selo-[tip, obnovena 1850.

ROMANTI

ZAM V

O M

AKEDONIJA

ARHITEKTURA

272

tirot Sv. Joakim Osogovski (1845), Sv. Bogorodica vo{tipsko Novo Selo (1850), Sv. \or|i vo Smederevo(1855), Sobornata crkva Sv. Bogorodica vo Saraevo(1868), crkvata Sv. Troica vo Mostar (1873) itn.

Majstorskata tajfa na Andrea Damjanov isto takauspe{no gradi i profana arhitektura od najvisokkvalitet. Taka na primer, zabeleàno e deka vo vremetokoga ja gradel crkvata vo Saraevo, toj podignal i ednagolema kasarna. Za taa cel, majstorot najprvinizrabotil model od drvo za zamisleniot objekt i zanegovo odobruvawe otpatuval vo Istanbul. Za ova delo,Andrea Damjanov e odlikuvan so orden od strana nasultanot i steknuva pravo da nosi sabja.*86

\OR\I NOVAKOV XONGAR (sin na poznatiotmajstor Novak Xongar) rakovodi so drugata poznatagraditelska tajfa od Makedonija. Taa tajfa gradinekolku zna~ajni crkvi vo Bugarija, kako {to se Sv. Spasi Sv. Nikola Novi vo Sofija. Sepak, najzna~ajno delona \or|i Xongar pretstavuva crkvata Sv. Nikola vo[tip od 1867 god.

Makedonskite majstori davaat golem pridones vonapredokot na graditelstvoto na Balkanot, razvivaj}ija arhitektonskata tradicija i nejzinoto prispo-sobuvawe za potrebite na sovremeniot ìvot. Podnivno vlijanie i vo bugarskata crkovna arhitektura sevoveduvaat pomonumentalni formi vo sporedba so ta-mo{nite tradicionalni re{enija. Vo enterierite sevoveduvaat novi elementi: polucilindri~en svod, slepikupoli, apsidi, vise~ki arkadi, ukrasni parapeti itn.

Bugarija

Do pred krajot na XIX vek, Bugarija sî u{te se nao|apod vlasta na Otomanskata imperija. Vo tekot na vekot,turskata vlast dozvoluva izvesni gra|anski slobodi, po-radi {to zapo~nuva {ireweto na prosvetata i kultu-rata. Od po~etokot na XIX vek, graditelstvoto vo Buga-rija stanuva po~ituvana profesija, koja se razviva vosinteza so primenetata umetnost. Se formiraatmajstorski tajfi, koi postepeno ja dobivaat svojata fi-zionomija. Najstarata me|u niv e Bracigovskata {kola(tajfa) so 250 ~lenovi, koja gradi crkvi, konaci,

Sl.289. Andrea Damjanov i sorabotnicite. Soborna crkvaSv. Bogorodica, Saraevo, 1863-68, kambanarijatadovr{ena 1872. Osnova i presek.

Sl.291. \orgi Novakov Xongar. CrkvaSv. Nikola, [tip, 1867.

ROMANTI

ZAM V

O M

AKEDONIJA

ARHITEKTURA

Sl.290. Andrea Damjanov i sorabotnicite. Manastirskatacrkva Sv. Joakim Osogovski.

273

u~ili{ta i ku}i. Eden od najtalentiranite tvorci nataa {kola e Ivan Hristov Bojanin, ~ie najpoznato deloe crkvata Sv. Nedela vo Sofija, od sredinata na XIXvek. Vo objektite na ovaa {kola se razvivaat tradicio-nalnite formi na narodnata arhitektura, so vove-duvawe konstruktivna logika i monumentalen izraz.*87

Golem pridones za voveduvawe na novatorstvoto vorazvitokot na graditelskata tradicija ima Trnovskata{kola, ~ii ~lenovi }e izgradat golem broj crkvi. Me|univ, najmnogu }e se pro~ujat Nikola Fi~ev (KoqoFi~eto) i negoviot najtalentiran u~enik Gen~o KÄnev.Majstor Gen~o voveduva novi kompoziciski potfati vorazrabotkata na graditelskoto nasledstvo, ume{novklopuvaj}i go vo nasledenata urbana sredina. Prizavr{uvaweto na kubiwata i kambanariite na crkviteod ovaa {kola, prisutni se izvesni vlijanija od ruskatacrkovna arhitektura.

Odrinskata {kola nastanuva vo vtoriot po gole-mina grad na Otomanskata imperija. Negovata inten-zivna izgradba }e privle~e golem broj talentirani mla-di graditeli od Bugarija i voop{to od celiot Balkan-ski Poluostrov. Tamu, vo me|usebna razmena na iskustva,graditelite gi usovr{uvaat svoite tehniki i kompo-zicii, za po vra}aweto vo svoite mesta da stanat nosite-li na graditelskata dejnost. Eden od najpoznatite pret-stavnici na taa {kola e majstor Gavrail so svoeto naj-zna~ajno delo crkvata Sv. Nikola, izgradena vo pe-riodot 1842-44 god. vo negovoto rodno mesto Kopriv-{tica. Majstor Gavrail uspe{no gradi objekti so mo-numentalni formi, no pred sî toj e majstor na arhi-tekturata od drvo, pri {to smelo gi razviva i gi uso-vr{uva tradicionalnite formi. Vo crkvata Sv. Nikolaume{no gi sprotivstavuva monumentalnite formi naarhitekturata od kamen so lesnite linii na arhi-tekturata od drven skelet.

Golemi vlijanija vo razvojot na bugarskata arhi-tektura od XIX vek vr{at majstorskite tajfi od Ma-kedonija, koi }e se pro~ujat so gradewe ubavi ku}i vo

pogolemiot del na Balkanskiot Poluostrov i po{i-roko. Sekako, najzna~ajno e vlijanieto na mija~kite maj-stori od debarsko-rekanskata oblast vo zapadna Make-donija. Me|u niv, najpro~uen e Damjan Jankulov (1770-1830), tatko na najpoznatiot balkanski graditel na XIXvek - Andrea Damjanov. Gradej}i {irum Balkanot, niv-nata tajfa raboti i vo Bugarija, podigaj}i crkvi vo So-fija i vo Samokov.

Sl.292. Ivan Hristov Bojanin. CrkvaSv. Nedela, Sofija, sredina

na XIX vek.

87Vidi Georgi Arbaliev. Nacionalni tradicii v arhitekturata. D†ràvno izdatelstvo, Tehnika, Sofi®, 1982.

86K.Tomovski. Majstor Andrea Damjanov, Zbornik na Arhitektonski fakultet, Skopje

Sl.293. Majstor Gavrail. Crkva Sv. Nikola, Kopriv-{tica, 1842-44. Izgled na jugoisto~noto }o{e.

ROMANTI

ZAM V

O B

UGA

RIJA

ARHITEKTURA

274

SLIKARSTVOTO I SKULPTURATANA ROMANTIZMOT

Vo prvata polovina na XIX vek postepeno zapo~-nuvaat da preovladuvaat drugite neostilovi nadneoklasicizmot. Avtorite na tie stilovi najgolemainspiracija nao|aat vo umetni~koto nasledstvo odsredniot vek i vo nacionalnata tradicija. Vo ovoj pe-riod te{ko moè da se postavi granica me|u razli~-nite stilovi, bidej}i golem broj umetnici rabotatistovremeno so neoklasi~arite.

Vo pove}eto zemji, po 1800 godina, umetni~kototvore{tvo vo pogolema mera e svrteno kon gotikata,otkolku kon klasicizmot. Duhot na gotikata vo oviezemji e vo soglasnost so tradicijata. Takvata tendencijae potkrepena i so teoriskite raspravi na angliskiotfilozof Xon Raskin, koj na gotikata ñ dava prednost iporadi eti~ki i religiozni pri~ini.

Iako romantizmot vo slikarstvoto ima pomalaprimena otkolku vo arhitekturata, golem broj roman-ti~arski slikari tvorat vo zemjite na Evropa, pa i naSeverna Amerika. Centar na umetnosta za cela Evropastanuva glavniot grad na Francija, Pariz, no noviumetni~ki priodi se sre}avaat i vo ostanatite evropskicentri.

A n g l i j a

Vo Anglija, romanti~arskoto dvièwe vo siteoblasti na umetni~koto tvore{tvo zapo~nuva poranood ostanatite zapadnoevropski zemji. Romanti~arskotovra}awe kon prirodata, na dva razli~ni na~ina eprisutno vo delata na dvajcata najpoznati angliskislikari na preminot od XVIII vo XIX vek, Konstejbl iTarner.

XON KONSTEJBL (1776-1837) so svoeto tvore{tvose potpira vrz delata na golemite pejzaìsti pred nego(Lorén i Rojsdal) i ñ se sprotistavuva na neumerenatatvore~ka fantazija. Konstejbl se zalaga za t.n. ~istopoimawe na prirodnite vpe~atoci, nastojuvaj}i {toporealno da gi pretstavi, so edna materijalna preciz-nost: neboto, svetlinata i atmosferata. Na takov na~inse tretirani negovite brojni pejzaì, kako {to se:Katedralata vo Solzberi, Plaàta vo Brajton, Selskipat itn.

VILIJAM TARNER (1775-1851) na svoite ìvo-pisni pejzaì, na eden vozvi{en na~in pretstavuva temikoi naj~esto se povrzani so konkretni literaturnitvorbi. Tie se naslikani na eden dotoga{ nevidenna~in, {to protivnikot na Tarner, Konstejbl najrealno}e go definira kako vozvi{eni vizii naslikani sooboena parea. So takviot slikarski pristap, Tarner senao|a daleku pred svoite sovremenici, pravej}i govistinskiot uvod vo impresionizmot na modernotoslikarstvo. Toa moè da se sretne re~isi na site negovisliki, kako {to se: Brod so robovi, Hrabri, Poàr vodomovite na Parlamentot i dr.

Sl.295. Konstejbl. Katedralata vo Solzberi. Maslo naplatno, 88 h 112 cm. Metropoliten muzej, Wujork.

SLIKARSTVO I SKULPTURAROMANTI

ZAM V

O A

NGL

IJA

Sl.294. @erikô. Oficer na kow. Maslo na platno, 1812,Luvr, Pariz.

275

F r a n c i j a

@ERIKO (1791-1824)

Teodôr @erikô pretstavuva direkten sledbenik naromanti~niot neoklasi~ar Gro, a se ugleduva na barok-nata umetnost na Rembrant, no isto taka i na delata naMikelanxelo i David. @erikô ima samo 21 godina kogaja slika kompozicijata Oficer na kow (1812), kade eprisutna tendencija oficerot da se prikaè kako ro-manti~en heroj. @erikô e preokupiran so studirawetona anatomijata na kowite, {to mnogu ~esto gi prika-ùva vo svoite dela, kako {to e slikata Lav napa|akow.

Sl.296. Tarner. Brod so robovi,1839. Platno, 91 h 122 cm. Muzej

na likovnite umetnosti,Boston.

Po zavr{etokot na ednogodi{nite studii voItalija, @erikô zapo~nuva da ja raboti svojata monu-mentalna kompozicija Splavot Meduza. Na nea se pret-staveni nekolku preìveani stradalnici od brodot"Meduza", koj tone pokraj bregot na zapadna Afrika sonekolku stotini lu|e, {to }e predizvika golem poli-ti~ki skandal. @erikô pravi model na splavot, raz-govara so preìveanite, a za da gi pretstavi porealnonivnite stradawa, prou~uva trupovi vo mrtove~nicata.Na takov na~in }e postigne maksimalna realnost voumetni~kiot tretman na herojskata drama.

Sl.297. @erikô. SplavotMeduza, 1818. Maslo i pe-ro na platno. Luvr, Pariz.


ROMANTI

ZAM V

O F

RANCIJA

276

@erikô, verojatno, e prv slikar koj gi prou~uvalu|eto vo ekstremna du{evna sostojba. Toj posetuvadu{evni bolnici i po nara~ka na pionerot na moder-nata psihoanaliza, @or`é, ilustrira razli~ni tipovina du{evni poremetuvawa. @erikô niv gi tretira kako~ove~ki su{testva ramnopravni so ostanatite, vo {tose gleda socijalnata komponenta na romantizmot. Takvise negovite brojni portreti i studii na glavi.

Preokupiranosta na @erikô so studiraweto nakowskite tela, doveduva do negovo li~no u~estvo vokowski trki, taka {to vo edna od niv toj i }e nastrada.Vo negovite dela moè da se sretnat pove}e sliki natema Kowska trka. I vo tie sliki realnosta e zastapenado maksimum, pretstavena pod specifi~no baroknoosvetluvawe, a monumentalnata komponenta se ~uv-stvuva i vo skicite so najmal razmer.*88

DELAKROA (1798-1863)

Vo godinata koga umira @erikô, E`én De-lakroá steknuva slava so slikata Koleweto naHios (1824), na koja go prikaùva divja~kotoodnesuvawe na otomanskite vojnici kon slo-bodoqubivite Grci. I samiot vozbuden od toa {togo pretstavuva, Delakroá tolku silno }e se zanesevo rabotata, {to slikata }e ja zavr{i za samo~etiri dena. So sli~na dramatika e pretstavenanegovata kompozicija Smrtta na Sardanapal.

Soperni{tvoto na Delakroá sprema Engr, votoj period gospodari so umetni~kata scena naPariz. Slikite na Delakroá, sli~no kako i oniena Rubens, imaat zvu~en kolorit, so ~ove~ki tenistaknat nad temnosini i crveni boi, dodekapotezite na ~etkata se napraveni so golemafluidnost. Vo seta taa kombinacija na umetni~kizra~ewa se ~uvstvuva i simpatija kon umetnostana {panskiot slikar Goja.

Simpatiite kon gr~kite vostanici ne go popre-~uvaat Delakroá da se voodu{evuva i od nastanite naBliskiot Istok. Po posetata na severna Afrika, toj}e donese golem broj skici, {to }e gi oformuva celìvot, so sceni od ulici, lov na lavovi i so sli~nimotivi. Negovata slika Haremska odaja gi prikaùvatipi~nite osobenosti na intimniot ̀ ivot vo arapskitesarai.

Delakroá nikoga{ nema da slika po nara~ka, anegovi najdobri dela se portretite na negovite prija-teli i sopatnici, pretstaveni kako `rtvi na romanti-~arskoto stradawe, kako {to e portretot na Frederik[open.

Begaj}i od negativnostite na industriskata revo-lucija, romanti~arite ja napu{taat realnosta, seSl.298. @erikô. Derbi vo Epsôm, 1821. Maslo

na platno, 92 h 122 cm. Luvr, Pariz.

Sl.299. Delakroá. Alìrki, 1834. Maslo na platno, 180 h 229 cm. Luvr, Pariz.

Sl.300. Delakroá. Sloboda na barikadite, 1830.Maslo na platno, 260 h 325 cm. Luvr, Pariz.

SLIKARSTVO I SKULPTURAROMANTI

ZAM V

O F

RANCIJA

277

inspiriraat od istorijata, literaturata i od ìvototna Bliskiot Istok, {to }e go zabrza nivniot poraz.Me|utoa, nivnite sliki izraboteni pod taa silnainspiracija, pokaùvaat vrvno majstorstvo. Takvi seslikite na Delakroá: âmecot na Dante, Sloboda nabarikadite, Mrtva priroda i dr.

Delakroá vo Pariz raboti i golemi yidni kompo-zicii za Parlamentot, za palatata Luksemburg, zaGradskiot sovet itn. Toj e aktiven i vo publicistikata,taka {to izdava svoe spisanie @urnal, {to go prepo-ra~uva kako "biblija za sekoj umetnik". So svoetovkupno delo, Delakroá se pretstavuva kako posledenuniverzalen majstor, koj ~uvstvuva potreba da ìveepodolgo, samo za da gi realizira svoite brojni idei.*89

FRANSOA RID (1784-1855) e poznat skulptor, vo~ie delo se sodrì brilijantna interpretacija nabaroknata umetnost. Takva e negovata kompozicijaMarseleza (Trgnuvawe na dobrovolcite, 1792), kade japrikaùva scenata, koga dobrovolcite nasobrani voodbrana na Republikata od monarhisti~kata inter-vencija, se podgotvuvaat za re{itelna borba. Roman-ti~arskiot duh na slobodata se ~uvstvuva vrz licata itelata na site prikaàni figuri, iako nivnite oblekiimaat klasi~en tretman. Kompozicijata e smestena naeden pilon od Golemata triumfalna porta vo Pariz.

88Vidi M. Levi. Istorija umetnosti, str.270

@AN-BATIST KARPO (1827-75) ja pravi pozna-tata skulptorska kompozicija Igra, vo vid na razdvi-èna, no skladna grupa, postavena vo prizemjeto vrzfasadata na eden stolbec na Pariskata opera. Taasovr{eno ja kompletira neobarokata arhitektura na[arl Garnié. Moè da se zabeleì deka izvedbata nakompozicijata ne e sovr{ena, bidej}i prethodnonapraveniot gipsen model ima povisoki umetni~kikvaliteti. Temata na kompozicijata ima mitolo{kikarakter, no sepak dominira realizmot vo prika-ùvaweto na figurite. Karpo se istaknuva i kakomajstor za izrabotka na bisti, od koi najpoznata ebistata na Napoleon.

89Vidi M. Levi. Istorija umetnosti, str.274-276

Sl.301. Fransoá Rid. Marseleza, 1833-36. Mermer, 728 h 790 cm. Triumfalna porta, Pariz.

Sl.302.Karpô. Igra, 1869. Gipsan model,457 h 259 cm. Muzej DÄOrsej, Pariz.


ROMANTI

ZAM V

O F

RANCIJA

278

ARHITEKTURATA NA KONSTRUKTI-VIZMOT I RACIONALIZMOT

Vo vtorata polovina na XIX vek se pojavuva èle-zoto kako nov gradeèn materijal, so ~ija pomo{ sesovladuvaat pogolemi rasponi. Vo po~etokot, toa seupotrebuva stilizirano so formite na starata arhi-tektura, ili pak ednostavnite formi na èlezoto semaskiraat so obloga od drug gradeèn materijal. Novitetehni~ki pronajdoci vo oblasta na grade`ni{tvotonajprvin se probivaat vo Francija, a potoa vo Anglijai vo Amerika.

@AK HITORF (1793-1867) e avtor na Severnataèlezni~ka stanica vo Pariz (1861-65), vo ~ija arhi-tektura se bara pomiruvawe na klasi~nata arhitekturaso novata grade`na konstrukcija, skriena zad nea.

ANRI LABRUST (1801-1875) se istaknuva so svoetonovatorstvo vo arhitekturata na bibliotekata Sv.@enevjév (1843-50) vo Pariz, kade primenuva metalnakonstrukcija. Iako donekade stilizirana, taa sepak esosema vidlivo istaknata vo enterierot, dodeka vo

eksterierot e skriena zad ednostavna fasada od kamen.Funkcijata i mikroklimata, ovaa biblioteka ja pret-stavuvaat kako prvo sovremeno re{enie od toj vid.

Zgradata na Nacionalnata biblioteka (1862-68) voPariz ima u{te pogolemo olesnuvawe i osovremenuva-we na metalnata konstrukcija, koja vo enterierot se ja-vuva kako samostojna i oslobodena od pregradni yido-vi.*90

VIKTOR BALTAR (1805-1874) so izgradbata naPazari{nite hali pravi eden od najgolemite zafativo Pariz, bez upotreba na kakvi bilo masivni yidovi,tuku so metal i so ednostavni, lesni pregradi. Denes,na nivno mesto e izgraden noviot pariski Forum iCentarot @or` Pompidö.

Sl.303. @ak Hitôrf. Severnata èlezni~kastanica, Pariz, 1861-65.

Sl.304. Anrí Labröst. BibliotekataSen @enevjév, Pariz, 1843-50.

Sl.305. Anrí Labröst. Nacionalnata biblioteka,Pariz, 1862-68. Izgled na vnatre{nosta.

Sl.306. Viktor Baltár. Centralnite pazari{ni hali,Pariz, 1854-70. Izgled na vnatre{nosta.

RacionalIZA

MARHITEKTURA

279

XOZEF PEKSTON (1803-1865) so svoeto delopretstavuva celosno iznenaduvawe za sredinata na XIXvek. So Kristalnata palata vo londonskiot Hajd park,napravena za angliski paviljon na Svetskata izlo`bavo 1851 godina, toj otvora {iroki pati{ta za napre-dokot na arhitekturata. So svojata metalna monta`no-demonta`na konstrukcija, ovoj objekt se nao|a nekolkudecenii pred svoeto vreme. Na sli~en na~in, sovre-menicite na Pekston vo toj period zapo~nuvaat da gigradat èlezni~kite stanici vo London: King Kros iPedington.*91

PITER ELIS tvori vo vtorata polovina na vekoti najmnogu se istaknuva so eden nov koncept vo upo-trebata na èleznata konstrukcija na stanbenite i naadministrativnite objekti. Upotrebeniot modularenraster ve}e se pribliùva kon konceptot na modernataarhitektura. Negov najpoznat objekt od toj vid e zgradataOriel êmbers vo Liverpul od 1865 godina.

XUZEPE MENGONI (1827-77), vo isto vremekoga i Elis, raboti vo Italija vrz izgradbata naGalerijata Viktor Emanuel vo Milano (1865-67),kade so pomo{ na zasvodena re{etkasta èleznakonstrukcija pokriva interni ulici.

Nasproti novite tendencii vo italijanskataarhitektura, na konkursot za spomenikot na ViktorEmanuel II, vo 1880 god. pobeduva istoricisti~kataneoklasi~na koncepcija na arhitektot Sakoni(1853-1905) i na skulptorot Makawani. So ednamonumentalna arhitektura, tie go oformuvaat pod-no`jeto na Kapitolskiot rid vo Rim, nad plo{tadotVenecija, kade se nao|a triumfalniot stolb na

Sl.307. Xozef Pekstona Kris-talnata palata, London, 1851.Nadvore{en i vnatre{en izgled.

Sl308. Piter Elis. Administrativnata zgradaOriel êmbers, Liverpul, 1865.

90Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 10, od str.19691Podetalno vo Vseobça® istori® arhitekturì, tom 10, od str.156

Racionaliza

m

ARHITEKTURA

280

carot Trajan. Na toj na~in, so ovaa stroga, pa duri iimperijalna arhitektura, avtorite go sozdavaat simbo-lot na obedineta Italija, koja od propasta na RimskotoCarstvo postojano be{e raspar~ena. I pokraj svojatapopularnost, ovoj objekt ne go zadrùva razvojot namodernata arhitektonska misla, taka {to vo po~etokotna XX vek, vo Italija }e se pojavi futurizmot, kakopionersko dvièwe na modernata arhitektura iumetnost.*92

Konstruktivisti~kiot i racionalisti~kiotpristap vo gradeweto na objektite pridonesuva zasozdavawe ednostavni arhitektonski formi, beznaglasena dekoracija. So razvojot na taa koncepcija iso pojavata na novite grade`ni materijali (~elik,armiran beton i staklo) se sozdadeni uslovi za razvojotna t.n. moderna arhitektura, odnosno arhitekturata naindustriskata epoha.

SLIKARSTVOTO NA REALIZMOT

F r a n c i j a

Vo vtorata polovina na XIX vek, tehnikata iindustrijalizacijata sî pove}e vlijaat i vrz koncep-cijata na sovremenite umetni~ki dvièwa. Poetot[arl Bodlér vo 1846 god. gi povikuva umetnicite dasozdavaat dela, preku koi bi go odrazile heroizmot namoderniot ìvot, {to najprvin go prifa}a negoviotprijatel, slikarot Kurbé.

Preodot od romantizmot kon realizmot na Kurbé,go pravat slikarite od Barbizonskata {kola, koi predsî slikaat pejzaì i sceni od selskiot ìvot. Najpoz-nati me|u niv se Mijé, Korô, Rusô i Domié.*93

MIJE (1814-1875)

@an-Fransoá Mijé e slikar na naporniot ̀ ivot nasiroma{nite selani, koi gi pretstavuva kako heroi nazemjata {to go hrani ~ovekot. Negoviot crte` e posilenod koloritot, koj ~estopati vo izvesna merka e teòk ibanalen. Selskiot ìvot, so site negovi te{kotii iubavini, verno e pretstaven na kompoziciite: Drvo-se~a~, Selani odat na rabota, Sobirawe ostatoci odìto, Veewe na ìto i dr.

Sl.310. Sakoni i Makawani. Spomenikotna Viktor Emanuel II, 1884-1922.

Sl.309. Xuzepe Mengoni. GalerijataViktor Emanuel, 1865-67.

Sl.311. Mijé. Sobirawe ostatoci od ìto, 1848.Maslo na platno, 54 h 66 cm. Luvr, Pariz.

93Vidi M. Levi. Istorija umetnosti, str.278-284 ™ina Piskel. Istorija umetnosti 3, str.146-153 Istorija slikarstva, od pe}inskog do apstraktnog, str.236-245


RacionalIZA

Mslikarstvo

281

KORO (1796-1875)

Kamíj Korô e slikar povrzan so Barbizonskata{kola, iako ne e nejzin ~len. Pod vlijanie na taa {kola,toj izleguva na otvoreno slikaj}i raznovidni pejzaì,koi ne gi idealizira, tuku pravi mali platna izra-boteni na lice mesto za dva-tri ~asa. Na niv e vidlivatendencijata za arhitektonska definiranost i stabil-nost, {to mnogu dobro se gleda na negovata kompozicijaso gradski pejza` Kambanarija Sv. Dué. Pri slikaweto,Korô se zalaga za "vistinitosta na momentot", {to }ebide eden od osnovnite principi na impresionizmot.Spored toj princip gi pravi slikite: Fontenblovska{uma i Suvenir od Marsej. Korô patuva za Italija,kade {to osobeno go privlekuvaat predelite okolu Rim,koi zapo~nuva da gi prou~uva i da gi pretstavuva nasvoite platna, kako {to e slikata Vodoskokot Medi~i.

RUSO (1812-1867)

Tvore{tvoto na Teodôr Rusô moè da se sporedi soumetni~kite dostreli na holandskite pejzaìsti. Negoosobeno go preokupira svetlosta, taka {to pretstavuvaisti predeli vo razli~ni verzii, so bogatstvo naraznovidni na~ini vo nanesuvaweto na bojata. Poraditoa, Rusô moè da se smeta za predvesnik na impresio-nizmot. Takvi se negovite kompozicii: Kve~erina,Pejza` so vinoìto, kako i Grupa dabovi - Apremônt.[teta e {to eksperimentiraj}i so boite, nema dasozdade stabilna podloga na svoite sliki, taka {tonegovite platna denes se potemneti. Toj e eden odpoznatite nekonvencionalni umetnici, ~ii dela ne seprimani na oficijalnite izlo`bi.

DOMIE (1808-1879)

Skromnoto poteklo na Onoré Domié ne go spre~uvada stane golem majstor, koj se sporeduva so Rembrant,Goja i so @erikô. Toj e ~len na ekipata Karikatura koja

Sl.312. Korô. Fontenblôvskata {uma, okolu 1830. Maslo naplatno, 175 h 242 cm. Nacionalna galerija, Va{ington.

Sl.313. Korô. Vodoskokot Medi~i, Rim.Zbirka Froá de Vo, Pariz.

Sl.314. Rusô. Pejza` so vinoìto. Maslo na platno,41 h 65 cm. Nacionalna galerija, Praga.

Sl.315. Domié. Igra~i na {ah, 1863-65. Maslo na tabla,24,5 h 32,5 cm. Muzej PÄtí Palé, Pariz.

slikarstvo

282

go ilustrira ìvotot na toga{na Francija. Domiéprvenstveno e crta~, {to jasno se gleda i vrz negovitekoloristi~ki kompozicii. Vsu{nost, so slikarstvo tojse zanimava samo vo slobodnoto vreme, ili vo pauziteme|u izrabotkata na svoite litografii. Haluci-nantnite vizii na Domié potsetuvaat na delata na Gojai pretstavuvaat remek-dela od svoj vid. Toa moè da sevidi na slikite: Drama, Igra~i na {ah i Soveti naeden mlad slikar. So svojot revolucioneren na~in naslikawe, Domié }e izvr{i vlijanie i vrz formirawetona pravcite vo sovremenoto slikarstvo, kako {to sefovizmot i ekspresionizmot.

KURBE (1819-1877)

Gistáv Kurbé e selanec po poteklo i socijalist poubeduvawe, koj go napu{ta neobaroknoto slikarstvo,izrazuvaj}i go na realisti~en na~in neposrednotodoìvuvawe. Toj se ugleduva na barokniot naturalizamna Karavaxo, poradi {to e obvinet za vulgarnost, anegovite sliki ne se primani na oficijalni izlo`bi.Zatoa, Kurbé formira neoficijalen izlo`ben salonvo edna baraka, kade {to prireduvaat izlo`bi inegovite istomislenici, so {to se formira podocnapoznatiot Salon na odbienite.

Vnimanieto vrz sebe, Kurbé go svrtuva so svoitesliki na tema od sekojdnevniot ìvot na obi~niot~ovek, kako {to se: Veewe na ìto i Gospo|icite krajSena. Toj ~estopati izleguva da slika na otvoreno, pret-stavuvaj}i razli~ni pejzaì, pri {to se druì soobi~nite lu|e na selo, koi ja sakaat negovata umetnost.Po~ituvaweto na umetnikot, verno e dokumentiranopreku kompozicijata Dobar den g. Kurbé.

Sepak, Kurbé ne e majstor samo za prikaùvawena otvoreniot prostor, tuku znae sovr{eno da godolovi i enterierot, {to se potvrduva so kom-pozicijata @ena so papagal.

Sl.316. Kurbé. Potok. Maslo na platno,94 h 131 cm. Luvr, Pariz.

Sl.317. Kurbé. Gospo|icite pokraj Sena,1856-57. Muzej PÄtí Palé, Pariz.

Sl.318. Kurbé. Dobar den gospodin Kurbé, 1854.Maslo na platno, 129 h 149 sm.

Muzej Fabr, Monpeljé.

RacionalIZA

Mslikarstvo

283

G e r m a n i j a

Realizmot, {to se javuva vo Francija, nabrgunavleguva i vo Germanija, kade vo vtorata polovina naXIX vek zasileno zapo~nuva da napreduva industri-jalizacijata.*94

MENCEL (1815-1905)

Adolf Mencel e eden od najgolemite germanskislikari na XIX vek, koj ìvee i raboti vo Berlin. Toj}e se proslavi so kompozicii od vremeto na FridrihVeliki i Vilhelm I. Najgolema ume{nost, Mencel po-kaùva vo pretstavuvaweto na pejzaìte i osobeno naenterierite, kako {to se slikite Prodavnicata naslatki vo Kesington i Soba so balkon. Vo vtorata,sovr{eno realno se pretstaveni: svetlosnite efekti istrueweto na vozduhot.

Sl.320. Lajbl. Tri èni na molitva, 1878-82. Maslo namahagon, 77 h 113 sm. Umetni~ki salon, Hamburg.

LAJBL (1844-1900)

Vilhelm Lajbl, pokraj Mencel e najpoznatiotgermanski realist, koj najmnogu raboti vo gradovite naju`na Germanija. Nego posebno go preokupiraat temiteod sekojdnevniot ̀ ivot na obi~nite lu|e, ~ii portretigi pretstavuva pod vlijanie na umetnosta na Rembrant.Takviot tretman, celosno e zastapen vo kompozi-ciiteTri èni na molitva i Nesoodvetna dvojka.

Sl.319. Mencel. Soba so balkon, 1845.Nacionalna galerija, Berlin.

Racionaliza

m

slikarstvo

94 Vidi ™ina Piskel. Istorija umetnosti 3, str.152 L.Trifunovi}. Galerija evropskih majstora, str.71-75

284

Kurbé. Veewe na ìto. Umetni~ki muzej, Nant.

285

Avtokrat Poedinec na vlast, koj ja drì vrhovnatauprava; samodrèc komu mu se pot~ineti site dràvnislu`benici.Akademizam Rutinsko tvorewe na arhitektonski ilikovni dela, zanaet~iski korektno izvedeni iprivle~ni, no bez dlaboko ~uvstvo, neposrednost iosoben akcent. Imeto nastanalo kako protest protiv{ablonskata, konvencionalnata i pedantna rabota voumetni~kite akademii ({koli), kako i protiv li-kovnite umetnici bez osobena kreativnost. Prisuten evo site vremiwa i usloven od istoriskiot razvoj naumetnosta, kako i od op{testvenata sostojba; od stariotEgipet, preku Italija vo XVII vek, pa sî do denes. Kakotermin naj~esto e upotrebuvan za karakteristikite nakonzervativnata gra|anska umetnost vo Evropa napreminot od XIX vo XX vek.Akantus Rastenie, ~ii stilizirani listovi naj~esto seupotrebuvaat kako dekorativni motivi na korintskiteili na kompozitnite (sloènite) kapiteli.Akt Slika ili skulptura na golo ~ove~ko telo; poznatu{te od praistoriskata umetnost; naj~esto go praveleanti~kite gr~ki umetnici; vo sredniot vek e pravenmnogu retko; voskresnal za vreme na renesansnata umet-nost i ottoga{ postojano se sre}ava sî do denes.Ambulatorium ili deambulatorium Bo~en hodnik ilipremin vo crkvata, me|u pevnicata i apsidata, naj~estovo polukru`na forma.Ampir (fr. empire - carstvo). Arhitektonsko-umetni~kistil vo francuskiot klasicizam.Amfiteatar Polukruèn ili elipsoiden objekt soskalesto rasporedeni sedi{ta za gleda~i i so otvorenaarena vo sredinata (kaj Rimjanite).Anta êlna strana na napred prodolèniot bo~en yidna anti~kite hramovi. Me|u antite naj~esto se posta-veni dva stolba. Ottamu proizleguva imeto hram so anti.Antablement Gorniot del na objektot, nad kapitelotdo streata, koj vo anti~kata arhitektura sodrì triosnovni delovi: arhitrav, friz i venec (gejzon, kajGrcite). Ovaa struktura podocna e nare~ena glavenvenec.Antika Period vo razvojot na civilizacijata, {toopfa}a nekolku veka pred na{ata era i 3-4 veka odna{ata era, {to najmnogu se odnesuva na stara Grcija iRim. Denes, pretstavuva poim za ne{to staro, sozdadenopred hristijanskiot period.Apsida Polukru`na ili pove}eagolna (poligonalna)ni{a (vdlabnuvawe), so koja naj~esto zavr{uva ol-tarniot (svetili{niot) prostor vo crkvata.Arkada Red na lakovi (arki), potpreni vrz stolbovi,stolpci ili pilastri, slobodni ili slepi (povrzaniso yidovi).

Arhivolta ̂ elo, predna vertikalna povr{ina na lakot(arkata), naj~esto plasti~no dekorirana.Arhitektonski stil Celosen arhitektonski sistem,proizlezen od postojanata upotreba na utvrdenipravila. Arhitektonskite stilovi, obi~no se raz-likuvaat spored oblikot na stolbovite i nivnitekapiteli ili spored horizontalnite delovi.Arhitrav gredored Horizontalen konstruktiven ele-ment, postaven na dva stolba ili pilastri. Naj~estozbogaten so plasti~na dekoracija. Soodvetno, od toaproizleguva poimot arhitravna konstrukcija (hori-zontalna, nezasvodena).Atika, nadyidok Arhitektonska struktura ili element,{to se postavuva okolu krovot, taka {to gledaj}ioddolu, krovot ne se gleda. êstopati taka se narekuvai posledniot dopolnitelen kat {to e ponizok od osta-natite.Atrium Vnatre{en dvor, delumno pokrien so portik(trem). Vo sakralnata (verskata) arhitektura, dvor predglavnata fasada na objektot, a poretko zad crkvata.Denes, otkrien dvor vo vnatre{nosta na arhitek-tonskiot objekt.Baza, bazis Arhitektonski element na dolniot del odkonstrukcijata, temel. Bazis na stolb, dekorativnoprofiliran element nad koj se izdiga stebloto nastolbot.Bazilika Vo rimskata arhitektura, javen objekt zasobiri, so pravoagolna osnova nadol`no podelena sostolbovi na tri broda (korabi), od koi sredniotzavr{uva so apsida i e povisok od bo~nite brodovi.Bazilikalno osvetluvawe Nastanuva niz prozorskiotvori, postaveni vo yidovite na glavniot korab, nadkrovovite na bo~nite, poniski korabi na bazilikata.Bakrorez Grafi~ka tehnika na dlabok pe~at. Crteòtse vreùva direktno vo metalna plo~a (matrica), seprema~kuva so boja i se vtisnuva vrz hartija. Liniitena plo~ata se vdlabnati, a na hartijata reljefni.Baldahin Natstre{nik nad oltar, prestol ili gro-bnica. Moè da bide postaven vrz stolbovi ili obesenna tavanot.Balustrada Ograda napravena od niza stolp~iwa(naj~esto dekorativno profilirani), nad koi e posta-vena rakofatka, vo vid na gredi~ka za potpirawe.Baptisterium 1. Bazen vo rimskite termi (bawi)2. Krstilnica. Vo sredniot vek se podigani zasebniobjekti so bazeni, zaradi pokrstuvawe na vozrasni.Bastion Istaknat del na nadvore{niot yid od tvrdinataza nabquduvawe na okolinata i za odbrana od napadi.Bidermaer (germ. biedermeier) Malogra|anski stil napoednostaven klasicizam.Bifora Vid na prozorski otvor, ~estopati upotrebuvanvo sredniot vek i vo ranata renesansa; podelen na dvaednakvi dela, so stolp~e vo sredinata i so dva laka.Blagove{tenie âsot na Hristovoto za~nuvawe (Bez-gre{en za~etok), negovo otelotvorenie kako Sin bo`ji,* * * * * Redosledot e napraven po azbu~en red

OBJASNUVAWE NA POVA@NITE POIMI *

poiminov vek

286

koj treba da gi otkupi grevovite na lu|eto. Angelot votoj ~as ja nao|a Bogorodica kako sedi i razmisluva sokniga v raka. Vo XIII vek, vo zapadnata ikonografija sevoveduva motivot na cvet (kako simbol na nevinosta),staven vo sad ili poretko kako raste od zemja, me|uangelot i Bogorodica.Bogojavlenie Pojavata na Hristos me|u apostolite koisedat na masa, zasolneti vo edna ku}a poradi strav predprogonot na Evreite. Hristos im gi pokaùva ranitena svoite race i slabini i pobaruva hrana. Toj giovlastuva apostolite da im go propovedaat Evangelietona site narodi i da gi prostuvaat grevovite na lu|eto.Brod Delovi na bazilikata dobieni so nejzina nadol-`na podelba so stolbovi ili stolpci. Glaven brod esredi{niot koj e po{irok i povisok, so {to se dobivabo~no (bazilikalno) osvetluvawe preku nadvi{uva-weto nad bo~nite brodovi. (Vidi korab).....Burg Zbor od indoevropsko poteklo, {to ozna~uvazamok ili dvorec so yidini.Valer Koli~estvo na svetlost vo bojata so koja seformira umetni~kata slika.Venec Ispup~en profiliran del na yidot, {to ja delifasadata na horizontalni zoni. Nad glavniot ilizavr{niot venec se postavuva strea.Vestibil (lat. vestibulum) Vlezna prostorija (pret-sobje), naj~esto reprezentativno obrabotena.Virtuozen Vonredno ve{t, majstorski sovr{en.Vitra` Dekorativna slika od par~iwa boeno staklo,povrzani so olovni lenti, zaglaveni vo ̀ elezni ramki.Masovno upotrebuvani vo gotskata umetnost, naj~estona prozorskite otvori vo katedralite.Voznesenie Hristovo voznesenie na nebo. Vo sredniotvek ima tri tipa: Elinisti~ki, vizantiski i zapaden(kon krajot na XIII vek - Xoto i Kavalini). Elinisti~-kiot tip go pretstavuva Hristos vo profil kako lebdi,a go pridruùva hor od angeli i svira~i, dodeka grupatana zemja stanuva sî pobrojna so lu|e koi kle~at. Vo XIVvek, vo Italija se oblikuva i kako kompozicija so Bogo-rodica i apostolite, koi zatvoraat krug okolu nea, vr-tej}i go grbot kon nabquduva~ot. Se slavi kako Spa-sovden.Voluta Dekorativen motiv so naglaseni spiralni(krivi) linii, osobeno upotrebuvan na jonskiot kapi-tel. "S" voluti, dekorativen motiv naj~esto upotrebuvanvo baroknata umetnost.Voskresenie Voskresnuvaweto na Hristos vo iko-nografijata najprvin se prikaùva kako sleguvawe vopodzemniot svet (Limb), pri {to voskresenieto sepodrazbira kako ~in {to ve}e se slu~il. Vo XIV vek voEvropa zapo~nuva da se prikaùva scenata kakostanuvawe od grob, pri {to Hristos izleguva odsarkofagot, odnosno stoi na nego. Od krajot na XIV vekscenata se zbogatuva i so likovi, a vo XVI vek seprisutni i svetcite.Girlanda Venec ispleten od listovi, cve}e i plodovi,vo vid na lak pricvrsten na kraevite. Se upotrebuvalu{te od antikata, kako plasti~en ukras i kako del odfrizot na objektite. Naj~esto e delkan vo kamen.

Gliptoteka (gr~. gliptos - izdlaben) 1. Kaj starite Grci,prostorija ukrasena so reljefi i skulpturi; 2. Denes,dvorana ili muzej so umetni~ki reljefi i skulpturi;3. Ime na pro~ueni muzei vo Minhen, Zagreb itn.;4. Gliptika zna~i obrabotka na skapoceni kamewa sogla~ewe, taka {to se dobivaat figurativni pretstavi.Glorieta Pomala triumfalna porta, voobi~aena vobarokot i vo klasicizmot.Gravura Vreùvawe na linii, formi, znakovi, ukrasiili likovi so vdlabnuvawe vo tvrda povr{ina narazli~ni materijali i so raznovidni sredstva.Groteska Naslikan ili plasti~en ornament od bilni ifantasti~ni motivi, na razli~en na~in prepleteni iizvitkani, sekoga{ vo simetri~en odnos kon srednataoska. Nastanal vo Elinisti~ko doba, a najmnogu eupotrebuvan vo docnata renesansa i barokot.Gr~ki krst Krst so ednakva dolìna na kracite; ~estoupotrebuvan kako osnova za plan na crkvi so centralnore{enie.Divona (ital.) Postaro ime za carinarnica.Diptih Slika od dva dela, na dve tabli, {to moè da sesklopuva; triptih (od tri dela); poliptih (od pove}edelovi).Dom (fr. dôme) Kupola, kalota, kube na katoli~ka crk-va, katedrala.Donòn (fr. donjon) Glavna i najgolema kula vo odbran-ben zamok, vo koja naj~esto ìvee vlastodrècot.Dorski stil, red Prv stil, red vo anti~kata gr~ka arhi-tektura, {to so mali izmeni go prifatile Rimjanite,kako i arhitektite na noviot vek. Toj ima steblo so ̀ le-bovi, {to se stesnuva nagore; ednostaven kapitel (sos-taven od ehinus i abakus). Nad kapitelite se potpiraramna konstrukcija (arhitrav), a frizot e ukrasen sotriglifi i metopi, dodeka zad dekorativniot venec sekrie pokrivot na objektot.Egzaltacija Zanes, voodu{evuvawe, voshituvawe.Edikt (lat. edictum) Ukaz, objava, naredba; vo stariotRim objava so pravna sila; vo po~etokot ja izdavalepretori (carski namesnici), a podocna samite carevi.Milanski edikt (313 g.) se odnesuva na slobodnatahristijanska veroispoved. Nantski edikt (1598 g.), sokoj katoli~kata vera se priznava za dràvna, so pravona slobodna veroispoved za kalvinistite i hugenotite,so {to se prekinuvaat verskite vojni.Eklektika (gr~.) Koristewe na stilskite izrazi odpostarite epohi. Neprincipielno, mehani~ko soedi-nuvawe na razli~ni umetni~ki, idejni i filozofskipravci, osobeno na idealizmot i materijalizmot.Erker Del od horizontalna greda {to str~i nadvor,preku yidna ili skeletna konstrukcija, a vrz svojotzavr{etok naj~esto go nosi fasadniot yid od pogorniotkat.@anr-slikarstvo Sliki so temi od sekojdnevniot ì-vot, so raznovidna sodrìna (fr. de tout genre).Zgrafito Dekoracija, {to se dobiva so strugawe na po-vr{inskiot sloj od gips (vo enterierot) ili povr{in-skiot sloj od malter (vo eksterierot), za da se otkriesakanata boja na prethodno nanesenite sloevi.

poimi nov vek

287

Iluzionizam Slikarska ili skulptorska ve{tina zadobivawe prostorna iluzija (laèwe na okoto) navidenata realnost, koristej}i gi perspektivniteefekti i svetlosni kontrasti, so {to se dolovuva ilisugerira prostorna dlabo~ina.Impost Arhitektonski element postaven vrz kapitelotza da ja prifati teìnata od lakovite nad nego.Impresionizam Umetni~ki pravec {to dominiral voEvropa vo poslednata ~etvrtina na XIX vek; nastanalvo Francija i go dobil imeto spored slikata na Mané,nare~ena Impresija. Subjektivno i senzualno sli-karstvo, koe na prvo mesto ja stava vizuelnata vrednostna motivot, so poseben akcent na svetlosta.Inkvizicija Katoli~ki crkoven sud, osnovan vo XII vekkako posebna ustanova za ispituvawe, ma~ewe i kaznu-vawe na ereticite (nevernicite). Vo stariot Rim in-kvizitor, komesar postaven za vodewe na nekoja isklu-~itelno va`na rabota.Inkrustacija Obloùvawe na yidovite ili podoviteso vtisnuvawe razli~ni vidovi kamen, par~iwa mermer,metal ili drug dekorativen materijal; vo meka masa {topotoa se stvrdnuva.Intarzija Dekoracija vrz drvena osnova, so vmetnuvawepar~iwa od ukrasno drvo, sedef i sl.Italijanski park, gradina Naj~esto primenuvanoparterno re{enie vo XVI vek, vo koe zeleniloto(obi~no zimzeleno) se rasporeduva geometriski okoluvodoskoci ili fontani.Isusovci, Jezuiti Mona{ki red, {to go formiral{panskiot blagorodnik Lojola vo 1534 godina, a papataPavle III go potvrdil vo 1540 god. Imal zada~a da vodiborba protiv crkovnata reformacija i site protivnicina katoli~kata crkva. Dobil jaka, re~isi vojni~kaorganizacija, na ~elo so stare{ina, nare~en general.Jezuitite stanale stolb na katoli~kata reakcija.Jezuiti, vidi Isusovci.Jonski stil, red Vtor stil vo anti~kata gr~ka arhi-tektura, {to so mali izmeni go prifatile Rimjanite,kako i arhitektite na noviot vek. Toj ima steblo sopolukru`ni `lebovi, koe nezna~itelno se stesnuvanagore. Stebloto leì vrz dekorativno profiliranbazis, a kapitelot ima forma na dvojna voluta.Arhitravot e podelen na tri horizontalni pojasi,frizot e ramen i naj~esto dekoriran so skulptura, azad dekoriraniot venec se krie pokrivot na objektot.Kalvarija (lat. calvaria, ~erep) Nekoga{no gubili{tevo dene{niot Erusalim, verojatno mesto kade se nao|acrkvata Svetiot grob; bibliska Golgota. Figurativno:raspetie, ma~eni{tvo, stradawe (osobeno du{evno).Kaneluri Vertikalni `lebovi (brazdi) na steblata odstolbovite ili pilastrite.Kapitel Najgorniot del na stolbot, {to sluì zapremin od stebloto na stolbot kon arhitravot (gredo-redot). Spored negoviot oblik najednostavno serazlikuvaat arhitektonskite stilovi.Kapela (ital. odora) Prvobitno ime za molitvenaprostorija vo kralskata palata vo Pariz, kade {to se~uvala odorata na sv. Martin. Podocna, ime za mal

molitven objekt vo sostav na dvorec, palata, bolnica,grobnica itn. Moè da bide samostoen objekt ili vosostav na nekoj arhitektonski ansambl.Kapri~o (ital. capriccio) Vid instrumentalno muzi~kodelo, so lesni, neo~ekuvani presvrti i so veselkarakter. Soodvetno na toa, kapri~o linija vo deko-rativnata umetnost, osobeno vo rokoko enterierite.Karijatida Izvajana, oble~ena ènska figura, koja voobjektite na anti~kata gr~ka arhitektura, Rim i nanoviot vek, se upotrebuva kako stolb ili potpira~.Karton Podgotven crte` za yidna slika ili tapiserija,napraven vo identi~na golemina kako idnata slika ilitapiserija.Karusel (fr. caroussel) 1. Vite{ki natprevar so kowi,2. Ringi{pil.Kaseta Vdlabnata dekorativno profilirana plo~a naarhitraven (ramen) tavan ili svod. Od tamu poteknuvaimeto kasetiran tavan.Kvadar êtvrtasto oblikuvan kamen so pomo{ nadelkawe. Od precizno spoeni kvadari se formira yidso pravilni redovi.Kiaro-skuro (ital. bukvalno zna~i "svetlo-temno")Tehnika na slikawe koga so pomo{ na kontrastotsvetlo-temno, figurite na kompozicijata se ista-knuvaat pred temnata zadnina, no istovremeno organskise spojuvaat so nea. Do sovr{enstvo primeneta voslikarstvoto na Leonardo da Vin~i.Klauster Pokrien premin okolu otvoren prostor(atrium, dvor), {to ja povrzuva crkvata so ostanatitedelovi na ansamblot; nastanal kako tipi~en elementna romanskata arhitektura. (Vidi manastir).Kodeks Rakopisna kniga so podvrzani listovi (kakodenes), za razlika od porane{nite svitoci. Po~nal dase upotrebuva okolu 100 god. n.e., a prvite ilustriranikodeksi se pojavuvaat vo IV vek.Kolonada Red na stolbovi ili pilastri, koi nad sebenosat gredi ili lakovi.Kolosalen red Red od stolbovi ili pilastri od razli-~en stil, {to odi niz dve ili pove}e nivoa na objektot,naj~esto od cokleto do zavr{niot venec.Kompoziten stil, red Stil vo anti~kata rimska arhi-tektura so bogata profilacija i obrabotka. Vo nego sesoedineti elementite na anti~kite gr~ki stilovi: dor-ski, jonski i korintski.Konzervator Stru~wak za za{tita i restavracija naspomenicite na kulturata.Konzola Horizontalen konstruktiven element, edno-strano zaglaven vo vertikalna konstrukcija (yid), odkoja str~i.Kontraposto Slobodnostoe~ki stav na ~ove~katafigura, koga teìnata na teloto se prenesuva vrz ednatanoga i ramoto nad taa noga e ponisko vo odnos na drugoto.Kontrafor Konstruktiven element preku koj se prene-suva horizontalniot potisok od svodot od gorniot delna konstrukcijata vrz stolbovite i od niv vrz zemjata.Najkarakteristi~na i najmasovna upotreba vo gotskataarhitektura.

poiminov vek

288

Korab, glaven ili bo~en..... Korab e starohristijanskisimbol za crkva; glaven del na crkvata me|u glavniotvlez i oltarot, oddelen so stolbovi od bo~nite korabi,do kolku gi ima.Korintski stil, red Tret stil vo anti~kata gr~kaarhitektura, {to so mali izmeni go prifatile Rimja-nite, kako i arhitektite na noviot vek. Osnovna razlikaod jonskiot stil e negovoto povitko steblo i kapitelotvo vid na prevrteno yvono. Volutite na kapitelot sereducirani i dijagonalno postaveni, a glavniot ukrase izveden so reljefni redovi od stilizirani listovina rastenieto akantus.Korpus Osnovno telo na objektot, {to se dobiva sozamislenoto otfrlawe na sporedni, strani~ni do-gradbi ili nadgradbi.Kripta Bukvalno "skrien del" na crkvata, naj~estozasvodena podzemna prostorija. Sluèla kako grobnicapod horot vo starite hristijanski crkvi, obi~nonameneta za ~uvawe na mo{tite (posmrtnite ostatoci)na nekoj svetec, a podocna za podzemna kapela.Krstilnica (lat. baptisterium) Objekt, ~estopati oddelenod hramot, vo koj se nao|a sad so voda za sproveduvawena obredot pokrstuvawe.Krstoviden, krstest svod Svod, sozdaden so presek podprav agol me|u dva polucilindri~ni svoda.Kubizam Umetni~ki pravec, nastanat okolu 1905 g. voPariz. Imeto go dobil po toa {to ~ove~kata figura ipredmetite vo prirodata gi sveduva na geometriskioblici, vo prv red na kocka (kub) i sl.Kupola, kube, kalota Konveksna (ispup~ena) krovnakonstrukcija, so hemisferi~en ili elipsoiden oblik,vrz kru`na ili poligonalna osnova. Presekot nakupolata moè da bide polukruèn, prekr{en ilisegmenten, a poimot lakovidna kupola se odnesuva samona nadvore{niot oblik.Lazur Tenok, proyiren sloj (premaz) od boja prekuprethodno nanesena druga boja. Osobeno e upotrebuvanvo venecijanskoto slikarstvo so masleni boi.Lak Konstruktiven del so polukru`na ili sli~naforma, nad yiden otvor ili nad dva stolba, izgraden odklinesti kameni par~iwa, nare~eni svodari.Lanterna Kula ili kuli~ka vo vid na nadgradba vrztemeto na kupolata, so kru`na ili poligonalna osnova.Niz prozorskite otvori na yidovite od lanternata seosvetluva potkupolniot prostor. Sluì i kako kon-struktiven kontrateg.Latinski krst Krst so tri ednakvi i eden podolg krak.êstopati upotrebuvan kako osnova za plan na verskiobjekti vo katoli~kiot svet.Lizena (lezena) Plitok pilaster ili polupilaster vrzyidot, ili na }o{eto (spojot na dva yida), {to obi~no japrezema dekoracijata i proporciite na stolbot.Lo|a Galerija so otvorena arkada ili kolonada naednata strana; isto taka poseben objekt, obi~no vogradina.Litografija (gr~.) Ve{tina za razmnoùvawe na sliki,crteì i tekst. Ona {to se razmnoùva, prethodno secrta vrz mazna plo~a od mek kamen, a potoa pod pritisok

na presa se prenesuva vrz hartija. Litograf, pe~atarkoj crta na kamen i od nego razmnoùva.Loreto Grat~e vo provincijata Ankona, Italija;pokloni~ko mesto izgradeno okolu romanskiot objektSanta Casa (ku}ata na Bogorodica, koja na ~udesen na~inbila prenesena od Nazaret).Luminizam Vo venecijanskoto slikarstvo ozna~uvapaleta na boi so dlaboka toplina i svetlosna mo}, {tose ostvaruva so pomo{ na maslenite boi.Luneta Polukruèn prozorec ili slepo (polno) panovo yidot, lakot ili kupolata, obi~no ukraseno soreljef, mozaik ili freska.Magistrat Objekt namenet za op{testvenite slu`bi,gradski sovet.Maesta Postojat dve glavni varijanti: Maestas Domini(Veli~estvo Gospodovo), ikonografski prikaz naHristos na prestol, koj vo levata raka drì kniga naìvotot, a so desnata blagoslovuva. Maestas Virginis(Veli~estvo na Bogorodica), ikonografski prikaz naBogorodica na prestol so maliot Hristos vo skutot,koj vo levata raka drì svitok, a so desnata blagoslo-vuva. Poteknuva od starohristijanskata kompozicijaBogorodica so dete, a kako samostojna tema nao|a domi-nantno mesto vo VI vek. êsta tema vo gotskoto freskoi tabularno slikarstvo.Majolika Keramika od fina glina so bela glazura,bogato dekorirana; nare~ena spored staroto ime na{panskiot ostrov Majorka.Manastir (lat. claustrum, monasterium) Zaednica zaìveewe na monasite (kalu|erite), koi ̀ iveat vo grupi,soglasno pravilata na svojot verski red. Vidi klauster.Manirizam Poseben vid (oblik) umetnost, vo koj vna-tre{nata vizija so svojata fantasti~na subjektivnostse izdiga nad anti~kata umetni~ka tradicija i nad avto-ritetot na vidlivata priroda. Vo istorijata na umet-nosta, toj poim se odnesuva na periodot od okolu 1520god. do 1600 godina, prvenstveno vo Italija i ja ozna~uvazavr{nata faza na renesansata i uvodot vo baroknataumetnost. Voop{to, manirizmot se stremi kon jaknewena subjektivizmot, tehni~koto sovr{enstvo i konizvesen intelektualizam. Generalno se upotrebuva daja ozna~i postapkata za podràvawe na poznatiteprimeri, bez sopstvena izvornost.Mansarda Korisen, upotrebliv potkroven prostor,smesten vo prekr{ena krovna konstrukcija. Pronajdokna @il-Arduén Mansár.Martirium Objekt podignat na mestoto na ma~ewetoili objekt vo koj se smesteni relikvii ili grob nama~enikot.Maslena tehnika Slikawe so boi koi se rastvoraat vorastitelni masla: leneno, orevovo, afionovo (zejtin),susamovo i dr. Pronajdok na nizozemnata umetni~ka{kola, {to dobi osoben zamav vo venecijanskata rene-sansna {kola.Meander Ornament od zavitkani aglesti motivi.Obi~no vo vid na lenta, no moè da pokriva i celipovr{ini.

poimi nov vek

289

Megaron Vo mikenskata arhitektura, ku}a so dvovodenkrov, so ogni{te vo sredinata i trem so stolbovi navlezot.Mezanin Ponizok kat, me|u dva obi~ni kata, naj~estome|u prizemjeto i prviot kat.Medaljon Kru`na ili elipsoidna {ara, portret, reljefi sl. Kako motiv, ponekoga{ se primenuva na kilimi ivoop{to na tkaenini.Metopa Kvadratna ili pravoagolna kamena plo~a,~estopati ukrasena so reljefi od mitolo{ki sceni. Vofrizot na dorskiot red, metopite se postaveni me|utriglifi.Mecena Qubitel na umetni~koto tvore{tvo, kojmaterijalno i moralno ja potkrepuva tvore~kata rabo-ta.Minijatura 1. Eden od elementite na iluminiranirakopisi, oboen so minium; 2. Mala precizno izra-botena slika vo razli~ni tehniki, posebno portreti.Modul Osnovna mera za harmonisko proporcionirawena arhitektonskiot stil. Vo antikata toa e dimenzijatana dolniot polupre~nik na stebloto od stolbot. Denes,se upotrebuvaat: konstruktiven modul, pole me|u dvastolba ili dva yida, i proektantski modul.Mozaik Slikarska tehnika so redewe na raznobojnikocki~ki od kamen, glazirana keramika ili staklo, vrzmalterisana osnova. Dekorativna tehnika vo site epohi,od mesopotamskata do denes. Najgolem dostrel dosti-gnala vo vizantiskata umetnost.Mrtva priroda Naslikana grupa na neìvi ne{ta, kako{to se ovo{je, mrtov dive~ i razli~ni drugi predmeti.Naos (cela) Vnatre{en prostor, svetili{te vo anti~-kiot hram, vo koj se ~uvala statuata na boèstvoto.Narteks Vlezen zapaden del na crkvata, priprata ilivestibil, obi~no so arkada na stolbovi, odvoen odglavniot del na hramot so yid i vrata. Tipi~en prostorza ranohristijanskite i podocne`nite baziliki.Eksonarteks, prostor pred narteksot, vedna{ po vlezotvo objektot.Naturalizam To~no umetni~ko reproducirawe naprirodniot, nadvore{niot izgled so site detali, zarazlika od realizam, kaj koj slikata moè da bide mnoguubedliva, iako detalite ne se naturalisti~ki.Nacrt (skica) Prethoden oblik na umetni~koto delo,{to se podgotvuva za slika, skulptura ili arhitekton-ski objekt.Nimfeum Arhitektonska konstrukcija vo koja e smes-tena fontana posvetena na nimfite, ukrasena sostolbovi, ni{i i statui. Vo antikata ozna~uvalo:svetili{te na nimfite, obi~no nekoja pe{tera iliizvor.Ni{a Vdlabnatina vo yidot, so razli~na osnova iforma, so odredena namena, a ponekoga{ samo kakodekorativen element.Obelisk êtiriagolen stolb, koj se stesnuva nagore ina vrvot zavr{uva so piramidalen oblik.Odaliska (tur.) Robinka vo harem na srednovekovnaTurcija; ime na brojni sliki koi prikaùvaat gola ilipoluoble~ena ènska figura vo leè~ka polo`ba.

Odeon (gr~. odeum) 1. Vo anti~kata gr~ka arhtiektura,javen objekt vo koj se odvivale muzi~ki i poetskinatprevari; 2. Denes, dvorana za teatarski pretstavi,za muzi~ka igra i sl.Oltar Kaj mnogubo{cite, vozvi{eno mesto, obi~no odkamen, za prinesuvawe na `rtvi. Vo pravoslavnata ikatoli~kata crkva, svetili{te (vo pravoslavnata zadikonostasot), kade {to e smestena ~esnata trpeza i kade{to sve{tenikot vr{i bogoslu`ba, a pristapot edozvolen samo na sve{teni lica. Vo katoli~kata crkvamoè da ima pove}e oltari, no bogoslu`bata se vr{isamo vo glavniot oltar.Oltarska slika Slika (poretko skulptura vo plitokreljef), postavena zad i nad oltarot, rabotena na drvo.êstopati e napravena od pove}e krila, taka {to senarekuva: diptih od dve krila, triptih od tri krila ipoliptih od pove}e krila.Opus Latinski zbor {to ozna~uva vid na grade`natehnika. Vo umetnosta ozna~uva edna zaokruènacelina na umetni~koto tvore{to.Oratorija Vo katoli~koto kanonsko pravo, mestoodredeno za molitva na potesen krug vernici. Kakoarhitektonski objekt naj~esto se sre}ava vo barokot.Oreol Svetol krug okolu teloto, kako znak za svetec;za razlika od nimbus vo vid na svetol krug okoluglavata, kako znak za svetec.Orkestra Vo anti~kiot gr~ki teatar, kruèn ilipolukruèn prostor za hor, me|u scenata i gle-dali{teto.Paviljon 1. Dekorativen arhitektonski objekt, ~e-stopati ku}i~ka vo gradina; 2. Istaknat del na zgradata,{to go formira centralniot element na glavnatafasada.Paleta (ital.) Plo~a od drvo, metal, porcelan i sl., sootvor za palec za da se drì v raka; ja upotrebuvaatslikarite za me{awe na boite.Pandantifi Konkavni segmenti vo oblik na prevrtenitriagolnici, eden od elementite {to ja potpiraatkru`nata kupola nad kvadraten ili poligonalenprostor; primenuvani vo vizantiskite, romanskite,renesansnite i podocne`nite objekti.Pano Bukvalno "tabla". Karakteristi~en del od yidnapovr{ina, koja vo stilot rokoko ja zamenuva podelbatabazirana vrz arhitektonski stilovi. Napravena e odedna izdolèna povr{ina, na ivicite elegantnozatvorena so lentovidni ukrasi, ~estopati dekoriraniso rokaj motivi.Panteon (gr~.) Hram za site boèstva.Parapet Nizok yid ili ograda. Naj~esto se odnesuva nadel od yidot vrz koj se izdiga prozorskiot otvor.Pastel Slikarska tehnika so primena na suva boja, vovid na moliv ili stap~e od kreda. Upotrebenata boja zanacrtanite linii, potoa se razma~kuva vrz podlogataso vrvot na prstite. Dolgotrajno ja za~uvuva svojatasveìna.Peripteros Tip na anti~ki gr~ki hram, od site stranizaobikolen so trem, so eden red stolbovi. Do kolkustolbovite se soedineti so yidnata konstrukcija, senarekuva psevdoperipteros.

poiminov vek

290

Peristil Neprekinata niza na stolbovi, koja ja zaobi-koluva zgradata ili dvorot.Pjano nobile (ital.) Glaven kat vo italijanskatarenesansna palata, obi~no povisok od ostanatite iporeprezentativno obraboten.Pjaca (ital. piazza) Otvoren javen plo{tad zaobikolenso zgradi. Pjaceta, pomal javen plo{tad.Pieta Umetni~ka kompozicija (slika ili skulptura)so Bogorodica i mrtviot Hristos vo nejzinite skutovi,ili oplakuvaweto na Hristos.Pilaster Spleskan pravoagolen stolbec, spoen soyidnata konstrukcija, {to gi sodrì elementite nastilskiot red (bazis, steblo, kapitel).Pilon 1. Visok i sli~en na kula, vlezen del vo egi-petskite hramovi, so zakoseni strani; 2. Stolbec {tonosi nadvi{ena zgrada.Pinakoteka (gr~.) 1. Kaj starite Grci prostorija voanti~kite propilei, ukrasena so sliki; 2. Denes, dvo-rana (muzej) so umetni~ki sliki; 3. Ime na pro~ueni mu-zei vo Minhen: Stara i Nova pinakoteka.Polihromija Dekoracija {to se postignuva so kom-binirawe na materijali vo razni boi, za razlika odmonohromija, ednobojnost.Portik (lat. porticus) Trem so edna otvorena strana voprizemjeto na objektot, koj vo vid na kolonada go for-mira vlezot i sredniot del na fasadata.Porcelan Najfina keramika, naj~esto so bela boja, sosjajna i tvrda smesa dobiena so pe~ewe na smesa od kao-lin, feldspat, kvarc i glina. Tipi~en kineski proiz-vod, {to vo Evropa se proizveduva od po~etokot na XVIIIvek. Najmnogu upotrebuvan vo rokoko za izrabotka nastatueti, sitni ukrasi, vazni i dr.Postament, piedestal Podno`je za spomenik, deko-rativno profilirano i ~estopati ukraseno so reljef.Preobraènie (lat. transfiguratio) Ispolnuvawe nastarozavetnite pretskaùvawa za Hristos - Mesija, ~iepreobrazeno telo se prepoznava kako Bog vo edinstvoso Svetoto Trojstvo. Od XIV vek vo zapadnata iko-nografija (sli~no na vizantiskata) toj se prikaùvakako lebdi so ra{ireni race, dodeka trojca apostolileàt na zemjata, pokrivaj}i gi o~ite od silnatasvetlost.Promenada Uredena povr{ina za {etawe; {etali{te.Propilei Monumentalna vlezna partija vo svetili{-niot prostor kaj anti~kite gr~ki objekti.Profana arhitektura Svetovna, necrkovna, obi~nasekojdnevna gradba. Ne e nitu za voeni potrebi.Profilacija Ispup~eni ili vdlabnati lenti za ukrasna yidovite ili nosa~ite, na prozorcite ili vratiteitn. Moàt da bidat mazni ili dekorirani so reljef iso slikarstvo.Rampa Navalena ramna povr{ina, koja sluì mestoskali.Rebro Arhitektonski element, naj~esto vo oblik nakamena ìla, koja vo romanskite i gotskite crkviprifa}a del od teìnata na objektot i ja pokaùvanasokata na potisocite i kontrapotisocite. Arhi-tektite na renesansata, rebrestata konstrukcija jadoveduvaat do sovr{enstvo pri gradeweto na kupoli.

Red Arhitektonski sistem {to proizleguva od do-slednata primena na odredeni pravila ili stilskikanoni, koi go odreduvaat oblikot i delumno razmerotna elementite. Vo anti~kata gr~ka arhitektura serazvile: dorski, jonski i korintski red, kon koi Rimja-nite dodavaat: toskanski i kompoziten. Renesansnitearhitekti, prisposobuvaj}i gi rimskite modeli, sozda-vaat mnogu varijanti, no podocna vo vreme na (neo)kla-sicizmot, arhitektite strogo se pridrùvaat kon an-ti~kite gr~ki i rimski originali.Relikvarium Kov~eg za ~uvawe na sveti predmeti,obi~no izraboten od skapocen materijal i bogatodekoriran.Reljef Umetni~ko i zanaet~isko vajarsko delo (odkamen, drvo, bronza, pe~ena zemja i sl.), koe e izrabotenovo dve dimenzii, taka {to negovite ispup~eni figurine se izdvojuvaat od osnovata, koja ostanuva neob-rabotena. Moè da bide samostojno delo ili da sluìkako ukras na zgrada. Zavisno od plasti~nosta senarekuva plitok i visok.Restavracija Obnova, odnovo vospostavuvawe nanekoga{niot avtenti~en oblik na objektot. Moè dabide fragmentarna, a vo posebni slu~ai celosna.Retabl Zaden del vo oltarot na katedralata ili crk-vata, koj se izdiga nad oltarskata sve~ena trpeza; Ar-hitektonsko zasolni{te ili obloga na yid, obi~no soikoni, skulpturi, rezba ili druga dekoracija.Refektorium (ili konviktorium), trpezarija so kujnavo manastirite.Rizalit Del od fasadata, koj so svojata celosna viso-~ina se istaknuva pred op{tata ramnina. Moè da imapravoagolna ili poligonalna osnova, a negoviot za-vr{etok, ponekoga{ go nadvi{uva zavr{niot venec naobjektot.Rozeta Kruèn prozorski otvor so ~ipkasta kamenamreà, naj~esto na fasadite od romanskite i gotskitecrkvi.Rostralni koloni Koloni (stolbovi) ukraseni sorostrali. Obi~no se upotrebuvaat za nosewe na pri-stani{ni svetilnici, upotrebuvani u{te vo anti~kiotRim. Najpoznati se na pristani{teto vo SanktPeterburg i Bordo. Rostral se narekuva metalnataistaka na klunot od voen korab (brod).Rotonda (lat. rotunda) Zgrada so kru`na osnova.Rudimentiran Vo arhitekturata, nerazvien oblik sovtorostepeno zna~ewe.Rustika Na~in na gradewe yidovi, pri {to kameniteblokovi se naglaseni so mnogu vdlabnati sloevi (fugi)i ~estopati imaat gruba povr{ina.Sakralna arhitektura Objekt namenet za verski po-trebi.Sakramento Vidliv znak na nevidlivata milost, vo-spostaven od Hristos. Katoli~kata crkva ima sedum sak-ramenti: krst, potvrda, sveta pri~esna, ispoved, poma-zanie na bolniot, sve{teni~ki red i ènidba. Sli~noe i kaj pravoslavnata crkva. Sakramentot ima dva va`nisostavni delovi: materija (postapki, predmeti ili dvetezaedno) i forma (zborovi koi pritoa se izgovaraat).Ova zna~ewe na sakramentot e nepromeneto od XI vek.

poimi nov vek

291

Sakristija Prostorija vo crkvata, nameneta za ~uvawena osveteni predmeti (naj~esto sadovi) i dekorativnoobrabotena; mala dogradba do svetili{niot (oltar-niot) prostor na crkvata, povrzana so nego preku vrata.Se sostoi od edna ili pove}e prostorii vo koi sesmesteni crkovnite knigi i predmeti.Sarkofag Mrtove~ki sandak, napraven od kamen somonoliten kapak, odnadvor ukrasen so reljefna deko-racija. Od rimskata umetnost pominal vo ranohristi-janskata. êstopati so monumentalni dimenzii i so go-lema umetni~ka vrednost.Svetili{te Najsvetiot del na hramot, odnosno crkvata.Vo hristijanskite hramovi, del vo koj se nao|a glavniotoltar, poznat pod imeto prezbiterium vo katoli~katacrkva.Svod La~na me|ukatna ili pokrivna konstrukcija odkamen ili tula. Osnovni vidovi: polucilindri~en sopolukruèn presek; krstest se sostoi od dva polucilin-dri~ni svoda {to se se~at pod prav agol; rebresta kadekonstrukcijata od rebra go prifa}a tovarot.Senotaf (gr~. kenotaf) Nadgroben spomenik vo ~estna nekoja slavna li~nost, ~ii posmrtni ostatoci, odrazli~ni pri~ini ne se smesteni vo toj spomenik.Serkla` Horizontalna lentovidna grade`na kon-strukcija so kru`na, poligonalna ili ~etvrtastaforma, skriena vo yidnata konstrukcija. Napravena odtvrdi drveni gredi (spoeni so klinovi) ili od beton,ima uloga da gi prifati horizontalnite potisoci.Skena Vo anti~kiot gr~ki teatar, tretiot osnoven del(pokraj kavea i orkestra), vo vid na pravoagolen pro-stor so stolbovi, koj sluèl kako scena od prednata, akako garderoba i magacin od zadnata strana.Slepa arkada Arkada spoena so yidot, bez vistinskiotvori i ima dekorativna uloga.Steblo na stolbot Sredniot, najdolgiot del na stolbot,obi~no na`leben po dolìna. Na stebloto od dorskired `lebovite (kanelurite) imaat elipsoidna osnova,dodeka na jonskiot i korintskiot tie se polukru`ni.Stereobat Skalesta platforma (postament) vrz koja seizdiga anti~kiot gr~ki hram.StereotomskiStereotomskiStereotomskiStereotomskiStereotomski Arhitektonski prostor oblikuvan odyidna masa.Stilobat Gornata obloga (skala) na stereobatot (plat-formata), vrz koja se ispraveni stolbovite (kolonite)na anti~kiot gr~ki hram.Stil, vidi red.Stoa Samostojna kolonada ili portik. Vo stara Atina:trem na stolbovi, ukrasen so sliki i reljefi.Stolb, kolona Vertikalna nose~ka konstrukcija socilindri~en oblik na stebloto. Se sostoi od dolen del- bazis (osven kaj anti~kiot dorski red), steblo ikapitel. Arhitektonskite redovi se razlikuvaat spo-red oblikot i proporcijata na ovie elementi. Do kolkue spoen so yidnata masa, se narekuva polustolb ilipolukolona.Stolbec Vertikalen nosa~ so kvadraten ili pravo-agolen presek, koj e oblikuvan soglasno arhitekton-skiot red, stil. Do kolku e spoen so yidnata kon-strukcija se narekuva pilaster.

Superponirani (superimponirani) stolbovi (redovi,stilovi) Arhitektonski motiv na fasadata, so upotrebana site tri gr~ki stila eden nad drug, kaj zgradite sokolonadi, arkadi ili pilastri. ̂ estopati upotrebuvanvo rimskata, a potoa i vo renesansnata arhitektura.Sfumato Slikarska tehnika so fino modelirawe nafigurite, so postepeno blago zasen~uvawe, vo vid nane`no zamagluvawe. Do sovr{enstvo ja upotrebilLeonardo da Vin~i.Tabernakul (fr. tabernacle - {ator, paviljon) Vokatoli~kite crkvi, vnatre{en, ograni~en prostor,dekorativno obraboten, namenet za ~uvawe verskipredmeti.Tambur Arhitektonski element so cilindri~en ilipoligonalen oblik, {to ja drì kupolata i ja prenesuvanejzinata teìna vrz la~nite konstrukcii. Vo anti~-kata gr~ka arhitektura: sekoj od kru`nite kameniblokovi, koi postaveni eden vrz drug go pravat steblotona stolbot.Tempera Slikarska tehnika {to se izveduva vrz posebnopodgotvena podloga, so boi {to se me{aat so òl~kaod jajce, so lepilo ili so mleko.Terakota Pe~ena neglazirana glina, {to se upotrebuvaza gradewe i za dekorativni elementi.Termi Vo anti~kiot Rim, javni bawi so topla voda vovid na prostrani objekti od pove}e delovi. Podocna,bawi so topla mineralna voda, {to sluàt za le~ewena razni bolesti, vo prv red na revmatizam.Tetrakonhos (gr~. ~etirilist) Osnova na crkva vo vidna ~etiri lista.Timpanon, Timpan Ramnokrak triagolno obraboten delna frontonot, so dvovodna krovna konstrukcija naprednata ili zadnata fasada na anti~kiot gr~ki hram.Podocna, vo renesansata taka se narekuva i triagolniotzavr{etok nad portalot ili prozorecot.Tolos Anti~ki gr~ki hram ili koj bilo drug objekt sokruèn oblik.Tordirani koloni (fr. torsion - zavivawe, zavrtuvawe,usukuvawe) Stolbovi ~ii stebla se usukani, taka {toformiraat karakteristi~ni `lebovi i lenti.Torzo Goren del na ~ove~koto telo, bez glava i race,~estopati motiv na skulptura ili slika.Toskanski red Rimski dodatok na anti~kite gr~kiredovi. Sli~en e na dorskiot, no ima bazis i steblo bez`lebovi.Travej Prostor vo vnatre{niot del na objektot,crkvata, ograni~en so ~etiri stolba i so svodot {totie go nosat.Traktat (lat.) Spis, rasprava, kni{ka. Vo renesansata,stru~no-nau~no delo vo koe se rasprava za arhitektu-rata, umetnosta, literaturata itn.Transept Popre~en korab (brod) na bazilikalnatacrkva, koj vkrstuvaj}i se so nadol`nite brodovi nacrkvata í dava krstoviden oblik.Triglif (gr~. glif-vreùvawe) Kamena plo~a so trivertikalni vreùvawa ili so dve poluvreùvawa;ukrasen element me|u dve metopi na frizot od anti~-kiot gr~ki dorski red.

poiminov vek

292

Trijanon Nekoga{no selo pokraj Versajskiot dvorec,kaj Pariz.Trikonhos (gr~. trilist) Osnova na crkva vo vid na trilista.Triumfalna kapija Arhitektonski spomenik vo vid namasiven portal, so eden ili tri otvori, od kamen, tulaili mermer, so bogata plasti~na dekoracija. Najmnogugraden od Rimjanite, verojatno po primerot na kapiiteod etrurskite tvrdini. Sinonim triumfalen lak.Trompa Konstrukcija so ~ija pomo{ kvadratnata osnovapominuva vo poligonalna. Nejziniot oblik e vo vid napolukru`na ili sferi~na ni{a, a nejziniot nadvo-re{en nose~ki lak povrzuva dva yida, koi se spojuvaatpod prav agol.Urna Sad od pe~ena zemja, kamen, staklo ili metal vokoj se ~uvaat ostatocite na izgorenite pokojnici.Uspenie Smrtta na Bogorodica, {to vo pravoslavietose ozna~uva so praznikot Golema Bogorodica. Zarazlika od denot na nejzinoto ra|awe (Mala Bogo-rodica), smrtta na majkata bo`ja pretstavuva pozna~aennastan, bidej}i so toj ~in zapo~nuva nejzinoto preo-brazuvawe vo boèstvena li~nost, preminuvaj}i vobesmrtnost, isto kako i nejziniot sin pred nea.Fajans Op{t naziv za gle|osana pe~ena glina, {to seupotrebuva za sadovi ili za ukrasni elementi naobjektite. Nare~ena e spored gradot Faenca, kade,po~nuvaj}i od okolu 1300 god. masovno se proizveduvalakeramika.Fasada Nadvore{na povr{ina koja go so~inuva izgle-dot na objektot. Razviena fasada, crta~ka pretstava,na koja vkupnata iskr{ena fasadna povr{ina se prika-ùva kako edna ramnina.Fluid (lat.) Te~nost, gas; struewe. Figurativno zna-~ewe: vlijanie, zra~ewe. Fluiden, te~en, vozdu{est, le-sen vo dvièweto ili zboruvaweto.Fovizam Slikarski pravec, nastanat vo Francija okolu1905 god. Imeto go dobil spored revolucionerniot stavza prekin so naturalisti~kata tradicija, svesno defor-miraj}i gi prirodnite modeli i sluèj}i se so osnovni(~isti) boi. (fr. bêtes fauves - divi ìvotni, yverovi).Forum Vo rimskata urbana struktura, centralenotvoren prostor, obi~no zaobikolen so javni objekti ikolonadi. Po funkcija i oblik odgovara na agora voanti~ka Grcija.FreskaFreskaFreskaFreskaFreska Tehnika na yidno slikarstvo vrz sveò nanesenmalter. Bojata, vpivaj}i se vo malterot, zaedno so negose stvrdnuva i stanuva sostaven del na yidot. Upo-trebuvana od antikata do denes, a osobeno vo vizan-tiskata, renesansnata i baroknata umetnost.Friz (na gr~ki zooforos) Del na glavniot venec(antablementot) me|u arhitravot i venecot (gejzonot).Vo dorskiot red se sostoi od triglifi i metopi, a vojonskiot i korintskiot ima oblik na neprekinatalenta, ukrasena so skulpturi.Fronton Vo antikata go ozna~uva gorniot triagolendel, so koj zavr{uva prednata i zadnata fasada na hra-mot. Podocna, ovoj izraz se odnesuva na sekoj goren delod fasadata na objektot, nezavisno od negoviot oblik.

Fuga Spojnica me|u dva grade`ni elementi, koja moèda bide bez vrzno sredstvo (suva fuga) ili so raznovidnigrade`ni vrzni sredstva (kal, malter, gips, cement idr.). Moè da bide ~isto konstruktivna ili dekora-tivno obrabotena.Harpija Vo gr~kata mitologija demon na burata, vo vidna krilesto su{testvo, polu èna, polu ptica, gra-blivka, bleda i slaba od postojano gladuvawe. Voelinisti~ko-rimskoto doba se pojavuva kontaminacijana harpija i sirena.Hol (angl. hall - sala) Ime nastanato vo po~etokot narenesansnata arhitektura vo Anglija. Ozna~uva glavna,obi~no najgolema prostorija, za priem na gosti, deko-rativno uredena. Imeto na holot, naj~esto se odnesuvai na celiot objekt, veleposedni~kata ku}a ili zamokot.Hor Vnatre{en prostor vo crkvata, opredelen za peewe(pevnica); obi~no, pred glavniot oltar, no ponekoga{se protega i vo glavniot korab, ili pak e bo~no posta-ven. Ovoj izraz ponekoga{ se upotrebuva za celiot pro-stor pred glavniot oltar.Cokle Najniskiot horizontalen pojas na objektot, {tose izdiga od terenot (trotoarot) do prvata hori-zontalna konstrukcija, obi~no podot na prizemjeto.Kolosalno cokle ja opfa}a celata viso~ina na prvotonivo na objektot i nad nego se izdiga kolosalen red nastolbovi ili pilastri.[tafelajna slika Slika izrabotena na slikarskinogari ({tafelaj), za razlika od yidna slika.[tuko Malter ili gips, upotreben kako niskoreljefnadekoracija na tavanot ili yidot; isto taka malternanesen vrz fasadata za da se imitira kamen ili stilskaprofilacija.

poimi nov vek

293

KORISTENA LITERATURAKus pregled *

Andersen Liselotte. BAROK I ROKOKO. Otokar Ker{ovani, Rijeka, 1967, str.264

ARCHITECTURE, PRINCIPES D’ANALYSE SCIENTIFIQUE, méthode et vocabulaire. Ministèredes affaires cullturelles, Imprimerie nationale, Paris, 1972, Vol.I 234 str, Vol II - ilustracii

ARHITEKTURA ROSSII, UKRAINÀ I BELOROSSII, XIV - perva® polovina XIX.Vseobça® istori® arhitekturì, tom 6. StroŸizdat, Moskva, 1968, str.567.

ARHITEKTURA ZAPADNOÜ EVROPI XV-XVI VEKOV, Vseobça® istori® arhitek-turì, tom 5 (Õpoha vozro`deni®). StroŸizdat, Moskva, 1967, str.700.

Banister Fletcher. A HISTORY OF ARCHITECTURE. Edited by Dan Cruickshank, Architectural Press,Butterworth-Heinemann, Oxford, 1896-1996, str. 1872.

BAROQUE, ITALIE ET EUROPE CENTRALE. Grupa avtori, Office du livré, Friburg, D.Vincent,Paris, 1966, str.194

Batu{i} Slavko. UMETNOST U SLICI. Matica Hrvatska, Zagreb, 1961, str. 744

Bazen @ermen. ISTORIJA SVETSKE SKULPTURE. Vuk Karadì}, Beograd, 1978, str. 459

Bazen @ermen. POVJEST UMETNOSTI. Naprijed, Zagreb, 1968, str.555

Bazen @ermen. VRHUNSKA DELA SVETSKE UMETNOSTI, Jugoslavija. Beograd, 1963, str. 327

Clark Kenneth. CIVILIZACIJA. Mladost, Zagreb, 1977, str.350

CLASSICI DELL’ARTE. Libri 1-28. Rizzoli, Milano, 1970

Deroko A. SPOMENICI ARHITEKTURE IX-XVIII VEKA U JUGOSLAVIJI. GraÚe-vinska kwiga, Beograd, 1967, str. 264

DICTIONNAIRE DES GRANDS PEINTRES. Sous la direction de Michel Laclotte (tom 1, 2). Larousse,Paris, 1976, str. 960

ENCIKLOPEDIJA LIKOVNIH UMETNOSTI (tom 1, 2, 3, 4). Leksikografski zavod FNRJ, Zagreb,1959

Gardner Hellen. UMETNOST KROZ VEKOVE. Matica Srpska, Beograd, 1967. str. 769

HISTOIRE GENERALE DE L’ART **. Urednik i izdava~ Flamarion Ernest, edicija, Paris, 1961,str. 400

I DIAMANTI DELL’ARTE (edicija 17 knigi). Sadea/Sansoni, Firenze, 1966

ISTORIJA SLIKARSTVA, od pe}inskog do apstraktnog. Nolit, Beograd, 1962, str.320

Janson H.W. ISTORIJA UMETNOSTI. Jugoslavija, Beograd, 1965, str.570

* Redosledot e napraven po abeceden red.Koristenite bibliografski izvori objaveni pred 1960 god. ne se navedeni vo ovoj kus pregled. Pokraj navedenite izvori,vo podgotovkata na knigata se koristeni i golem broj publikacii, monografii, muzejski katalozi, posebni prospektiitn. Site tie se vo celost navedeni vo prilogot "Poteklo na ilustraciitePoteklo na ilustraciitePoteklo na ilustraciitePoteklo na ilustraciitePoteklo na ilustraciite".

lite

rat

uranov vek

294

KAKO PREPOZNATI UMETNOST, RENESANSA, BAROK, ROKOKO. Edicija. Vuk Karadì},Beograd, Rizzoli, Milano, 1978-80, str. 3 x 64

KUNSTGESCHICHTE, VOM MITTELALTER BIS ZUR GEGENWART. Parkland,Stuttgard, 1975, str. 385

Levi Majkl. ISTORIJA SLIKARSTVA, od \ota do Sezana. Jugoslavija, Beograd, 1967, str.324

Lowri Battes. RENAISSANCE ARCHITECTURE. Studio Vista, London, 1968

MALEREI, LEXIKON VON A bis Z. Honos, Würzburg, 1986, str. 768

Millon Henry A. BAROQUE & ROCOCO ARCHITECTURE. Studio Vista, London, 1968

Molesvorth H.D., Cannon Brookes P. ISTORIJA EVROPSKE SKULPTURE, od Romanike do Rodina. Jugoslavija,Beograd, 1967, str.288

MUZEJI SVETA. Serija na knigi, Vuk Karaxi¢, 1967

Murray Peter i Linda . UMETNOST RENESANSE. Jugoslavija, Beograd, 1966, str. 287

NAJLEP[E GRA\EVINE I PROSTORI SVETA, 4 kola x 3 knjige x 170 str. Vuk Karadì}, Beograd, 1986

Nestorovi} B. ARHITEKTURA NOVOG VEKA. Nau~na knjiga, Beograd, 1964, str. 349

Piskel ™ina. OP[TA ISTORIJA UMETNOSTI. Kwiga 2 i 3, str. 237, Vuk Karaxi¢, Beograd,1970, str. 2 h 240

Prater Andreas, Bauer Herman. PAINTING OF THE BAROQUE. Taschen, Köln, 1997, str. 160

Rambert Charles. ARCHITECTURE, DES ORIGINES A NOS JOURS. Exlusivité Hachette, Paris, 1968, str.235

Renak Salomon. APOLO, op{ta istorija likovnih umetnosti. Srpska knjièvna zadruga, Beograd, 1967, str. 467

Ruì¢ Milutin. ILJADA SLIKI OD ISTORIJATA NA UMETNOSTA. Kniga I i II. Radni~kiuniverzitet ™uro ™akovi¢, Sarajevo, 1965, str. 127 + -

SCULPTURE III, Taschen, Köln, Tokyo, 1987, str. 311

SVETOVNI CENTROVE NA ISKUSTVOTO. Beleìti tvordbi od devet muze®, B†lgarskihudo`nik, Sofi®, 1968

SVETSKA ARHITEKTURA, ilustrovana istorija. Gra|evinska knjiga, Beograd, 1967, str. 345

Trifunovi} Lazar. GALERIJA EVROPSKIH MAJSTORA. Jugoslavija, Beograd, 1964, str. 100

VELIKE ARHITEKTURE SVIJETA. Urednik Miroslav Ku{anjac, Mladost, Zagreb, 1981, str.288

Venting ârls. UMETNI^KO BLAGO EVROPE. Vuk Karadì}, Beograd, 1978, str.303

Wolf E. Robert, Millen Roland. RENESANSA. Otokar Ker{ovani, Rijeka, 1969, str. 263

Wundram Manfred. PAINTING OF THE RENAISSANCE. Taschen, Köln, 1997, str. 160

ZAPADNAÂ EVROPA I LATINSKA AMERIKA, XVII - PERVAÂ POLOVINA XIX VEKA.Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7, StroŸizdat, Moskva, 1969, str. 620

nov vekLITE

RAT

URA

295

POTEKLO NA ILUSTRACIITE SO DETALEN

PREGLED NA KORISTENATA LITERATURA *

Arhitektura

All Lisboa and its surroundings. Escudo de Oro,SA, Porto./236;98

Andersen Liselotte. Barok i Rokoko. Otokar Ker{ovani, Rijeka, 1969. / ; str.154, 6, 29, 36, 39, 48, 49, 53, 63, 68,69, 72, 77, 80, 83, 89, 101, 107, 190,192.

Architektura polska do polowy XIX wieku. Budowni{two i architektura, Warszawa, 1956. / 261, 262, 263, 265 ;;;;;110, 111.

Arhitektura, ~ovek, podneblje. Najljep{e gra|evine i prostori sveta. Vuk Karadì}, Beograd i dr. 1986. / 275; ; ; ; ; 94,127.

Arhitektura XX vijeka, Umetnost na tlu Jugoslavije. Grupa autora, Prosveta, Beograd i dr., 1986. / ; ; ; ; ; 285.

Architecture, dés origines à nos jours. Charles Rambert, Hachette, Paris, 1968. / ;;;;; 232.

Architektur in Wien. Arhitektonski vodi~, Wien, 1990. / ; ; ; ; ; 242, 278.

A travèrs l’Italie. 600 photos. Caesar Schmidt, Zürich - Leipsic. / 24, 148 ; ; ; ; ;

Baroque. Italie et Europe centrale. Architecture universelle. Office du livre, Friburg, 1964. / ; ; ; ; ; 15, 53, 61.

Barok, Umetnost na tlu Jugoslavije. Grupa autora, Jugoslavija, Beograd, 1985. / ; ; ; ; ; 121, 122, 123, 125, 126, 128.1.

Bartolini Roberto. Florence. Vodi~. Becocci, Florence, 1977. / 16, 31 ; ; ; ; ;

Beautés de la France. Poitou - Charentes, Centre. Pays-de-la-Loire. Libraire Larousse, Paris, 1978. / 215, 217,223;;;;;

Berti Luciano. All the works of Mickelangelo. Bonechi, Firence, 1994. / 120, 124 ; ; ; ; ;

Bühlman J. Die Architektur des klassischen Altertums und der Renaissance II. Paul Neff verlag, Esslingen, 1904.

Bundesrepublik Deutschland. Ein Bilband von Otto Srigner. Ludwig Simon. Munchen - Pullach, 196-. / str.10,249, 251, 253 ;;;;;

ôvjek i prostor, 7-8/1988, Zagreb. / ; ; ; ; ; 129.

Die architektur der barock und rokokozeit in Deutschland und der Schweiz. Julius Hoffmann. Stuttgart, 1924. / ;;;;;60, 66.

De re Aedificatoria, Arhitektura i istorija. Gra|evinska knjiga, Beograd, 1990.

Dobrovi} Nikola. Tehnika urbanizma. Nau~na knjiga, Beograd, 1957. / 41, 144, 157 ; ; ; ; ; 17.

Domovi kraljeva. Najljep{e gra|evine i prostori sveta. Vuk Karadì}, Beograd i dr., 1986. / str.12, 264, 266, 269,270, 272 ;;;;; 40.

Domus 710, november, 1989.

Enciklopedija likovnih umetnosti, 1,2,3,4. Leksikografski zavod FNRJ, 1959. / ; ; ; ; ; 245(1), 254(3), 6 (1), 242 (2),254 (3), 124 (1), 284 (2).

Ferari Oreste. Bernini. Guinti, Firence, 1995. / ;139

Florence, art and history. Vodi~. Bonechi, Florence, 1995. / 1, 2, 5, 9, 13, 14, 21, 27, 143, 146, 147 ;;;;;

Florence, the golden book. Vodi~. Bonechi. Firenze, 1994.

Florence, the city of art. Vodi~. Giusti di Becocci, Terini, 1970. / 17, 26, 145 ;;;;;

poza

jmeni prilozi

* Redosledot e napraven po abeceden red. Granicata me|u numeracijata na prilozite od prviot i od vtoriot del na knigavae ozna~ena so ";".

nov vek

296

Florence. Vodi~. Storti, Venezia, 1987-89.

Franzoni Lanfranco. Verone. Vodi~. Storti, Venezia, 1974. / 54, 90, 129, 130 ;;;;;

Gorohov V.A., Lunc L.B. Parki mira, StroŸizdat, Moskva, 1985.

Gra|evine iz sna neimara, najlep{e gra|evine i prostori sveta, Vuk Karadì}, Beograd. Rizzoli, Milano, 1978./ 219, 235 ; ; ; ; ; 54, 55, 56, 57.

Grosse Bürgerbauten. Deutcher vergangen heit. Karl Robert Langewiesche, Leipzig, 19—. / 250, 252 ;;;;;

Helft Neresheim erhalten. Prospekt, 196-.

Histoire generale de l’art **. La renaissance italienne, par Jean-Louis Vaudoyer, Flamarion, France, 1951. /113 ; ; ; ; ; 241.

Hramovi mo}i. Najlep{e gra|evine i prostori sveta. Vuk Karadì}, Beograd, Rizzoli, Milano, 1978. / 256 ; ; ; ; ; 3, 9,71.

Il Campidoglio. I tresori, Sadea/Sansoni, Firence, 1966.

Italy in color. Vodi~. Boneche, Firenze, 1972. / 15, 19, 35 ; ; ; ; ; 13, 18, 23, 288.

Âankovski S., Ciborovski A. Var{ava, Interpres, Var{ava, 1980. / ; ; ; ; ; 112.

Janson H.W. Istorija umetnosti. Jugoslavija, 1965. / 20, 29, 2772.

Kako prepoznati umetnost, Barok. Vuk Karadì}, Beograd, 1980./ ; ; ; ; ; 10, 27, 28, 51, 64.

Kako prepoznati umetnost, Renesansa. Vuk Karadì}, Beograd, 1980. / 105 ;;;;;

Kako prepoznati umetnost, Rokoko. Vuk Karadì}, Beograd, 1980. / ; ; ; ; ; 64.

Kan Pavel. Leningrad. Raduga, Moskva, 1988. / ; ; ; ; ; 115, 117, 118, 119, 253, 255.

Ka{anin Milan. L’art Yougoslaves. Musée du prince Paul, Beograd, 1939. / ; ; ; ; ; 282.

KedrinskiŸ A. A., Kolotov M. G., Ometov B. N., Raskin A. G. Vostanovlenie pam®tnikovarhitekturì Leningrada. Leningrad, StroŸizdat, 1983. / ; ; ; ; ; 114, 116, 251, 252, 254.

KUNSTGESCHICHTE, VOM MITTELALTER BIS ZUR GEGENWART. Parkland,Stuttgard, 1975./22;238, 309.

L’art, dès origines à nos jours, I, II. Larousse, Paris, 1932. / I: 50, 230, 232, 246, 248 ; ; ; ; ; II: 45, 239,303.

Les châteaux de la Loire. Del Duca, Paris, 194-. 217 ;;;;;

Ljubljana. Jugoslovenska revija, BIGZ, Beograd, 1981. / ; ; ; ; ; 120, 283.

London, Pictoral guide. Pitkin Pictorials, London, 1975.

Lowry Bates. Renaissance architecture. Studio Vista, London, 1968.

Meyer Daniel. Versailles. Art Lys Versailles, 1992. / ; ; ; ; ; str.5, 41, 46.

Millon Henry A. Baroque & Rococo architecture. Studio Vista, London, 1968.

Moj dom, revija, Konsalting proekt, Skopje, br. 5/96 . / ; ; ; ; ; 287.

Moskovskie motivì. MoskovskiŸ rabo~iŸ, Moskva, 1975.

Müseler Wilhelm. Europäische kunst, völker und zeiten. Safari-verlag, Berlin, 1942. / 20, 241, 257 ;;;;;

Nardini Bruno. Leonardo da Vin~i, ìvot i delo. Vuk Karaxi¢, Beograd, 1975. / 47, 118 ;;;;;

Nardini Bruno. Mikelan|elo, ìvot i delo. Vuk Karadì}, Beograd, 1976/163.

Nenadovi¢ S. M. Arhitektura u Jugoslaviji od IX-XVIII vek. Nau~na kwiga, Beograd, 1980.

Nestorovi} N.Bogdan. Arhitektura novog veka, Nau~na knjiga, Beograd, 1964.

Obnova Dubrovnika 1979-89. Zavod za obnovu Dubrovnika, 1989. / 279, 280 ;;;;;

Op{ta istorija umetnosti, od preistorije do dana{njice, Alfa, Beograd, 1998./;92

Ortolani G.M. Venise. Vodi~. Plurigraf, Narvi-Terni, 1975.

Pam®tniki iskustva Sovetskogo So¥za, Moskva i PodmoskovÝe. Iskustvo, Moskva, 1979. / 267,271 ; ; ; ; ; 113.

nov vekPOZA

JMENI PRILOZI

297

Paris en 4 jours. Vodi~. A. Leconte, Paris, 1985. / 220, 229 ; ; ; ; ; 32, 34, 44, 188, 229, 235, 274.

Paris. Flamarion. Vodi~. Paris, 1961. / 228 ; ; ; ; ; 31, 47, 189, 191, 228, 236.

Pavilo F.C. The colour of Rome. Vodi~, Lozzi, Roma, 199-. / ; ; ; ; ; 195, 196, 310.

Pinder Wilhelm. Deutscher barock, die grossen baumeister des 18. jahrhunderts. Karl Robert Langewiesche,Düsseldorf, Leipzig, 199-. / ; ; ; ; ; 62, 64, 65, 67, 70, 108.

Piskel ™ina. Op{ta istorija umetnosti 2. Vuk Karaxi¢, Beograd, 1970. / 11, 13, 37, 52, 106, 152,155 ;;;;;

Piskel ™ina. Op{ta istorija umetnosti 3. Vuk Karaxi¢, Beograd, 1969. / ; ; ; ; ; 19, 193, 194, 275.

Popovi} Neboj{a ; ; ; ; ; 244.

Prospekti ; ; ; ; ; 106, 109, 231, 243, 246, 248, 286.

Rasko{ religija, najlep{e gra|evine i prostori sveta. Vuk Karadì}, Beograd, 1986. / ; ; ; ; ; 58.1, 272.

Razglednici 141, 218, 222, 224 ; ; ; ; ; 7, 84, 85, 106, 109, 237, 277, 292.

Renesansa u Hrvatskoj i Sloveniji, Umetnost na tlu Jugoslavije. Grupa autora, Jugoslavija i dr., Beograd, 1985. /274, 276, 277, 280

1 ;;;;;

Ricati Marija Lujza. Leonardo. Nolit, Beograd, 1979. / 51 ;;;;;

Rome and theVatican. Vodi~. Scala, Florence, 1990. / 116, 122 ; ; ; ; ; 12, 16.

Santini Loreta. Rome y Vaticano. Vodi~. Plurigraf, Narni-Terni, Italy, 1978. / ; ; ; ; ; 11.

Santini Loreta. Vodi~. Vatican City. Plurigraf, Narni-Terni, Italia, 1990. / 125 ; ; ; ; ; 2.

Schulz Christian Norberg, La signification dans l’architecture occidentale. Piere Mardaga, Bruxelles, 1977. / 18,53, 111, 112, 142 ; ; ; ; ; 233.

Sjaj Bogova, najlep{e gra|evine i prostori sveta. Vuk Karadì}, Beograd, i dr., 1986. / ; ; ; ; ; 102, 103.

Stani~ Janez, Borozin Mark. Ljepote i znamenitosti Sovjetskog Saveza, Mladost, Zagreb, 1978. / 271; ; ; ; ; 256.

Stoi~kov Ân~o V. Za arhitekturata na Koprivçica. D†ràvno izdatelstvo, Tehnika, Sofi®, 1977./ ; ; ; ; ; 293.

Sveti{ta misticizma, najlep{e gra|evine i prostori sveta. Vuk Karadì}, Beograd, 1986. / ; ; ; ; ; 96, 97.

Svetska arhtiektura, ilustrovana istorija. Agora, Gra|evinska knjiga, Beograd, 1967. / 122, 139, 150, 241; 1, 5, 22,26, 34, 75, 247, 304, 305.

Svjetska ba{tina u Jugoslaviji. Mladinska knjiga, Ljubljana - Zagreb, 1990.

Svetska kulturna i prirodna ba{tina. Prosvjeta, Zagreb, 1990. / 273 ; ; ; ; ; 104, 105.

Tartuferi Angelo. Michelangelo, painter, sculptor and architect. A.T.S./F.P.e. Rome, 1993. /119 ;;;;;

Tihomirov N. Â., Ivanov V.N. MoskovskiŸ KremlÝ. StroŸizdat, Moskva, 1966./268;

Tomovski Krum. Majstor Andreja Damjanov. Zbornik na Arhitektonski fakultet, Skopje, 1966. / ;;;;;289.

Trifunovi~ Lazar. Ágoslavi®, pam®tniki iskustva, od drevnosti do na{ih dneŸ. Jugoslovenskakwiga. Beograd, 1989. / 278 ; ; ; ; ; 128,81.

U ~ast demokratije, najlep{e gra|evine i prostori sveta, Vuk Karadì}, Beograd, 1978./;276

Velike arhitekture svijeta. Mladost, Zagreb, 1981. / 28, 108, 110, 112, 225, 238, 239, 240 ; ; ; ; ; 9, 10, 14, 30, 35, 37, 38,44, 52, 58, 59, 61, 73, 74, 79, 89, 95, 234, 240, 249, 275, 307, 308.

Venice, art and history. Vodi~, Bonechi, Florence, 1994. / 32, 36, 39, 40, 43, 134, 135, 156, 158 ;;;;;

Venice, inside and out. Vodi~, Storti, Venezzia, 1992-94. / 38, 136, 137 ; ; ; ; ; 25.

Venturini E. Rome et Vatican. Vodi~. Lozzi, Roma, 197-.

Venting ârls. Umetni~ko blago Evrope. Vuk Karadì}, Beograd, 1978. / ; ; ; ; ; 230.

poza

jmeni prilozi

nov vek

298

Versailles, itineraire complet. Comenté par Gerald van der Kempt. Editions d’art Lys, Versailles, 1977. / ; ; ; ; ; 42, 43.

Viollet-le-Duc. Architectural designe - 3/4-1980. / ; ; ; ; ; 270, 271.

Vseobça® istori® arhitekturì, tom 5, Õpoha vozro`deni®. IzdatelÝstvo, StroŸizdat, Moskva,1967. / 4, 6, 7, 8, 10, 12, 14, 18, 23, 26, 28, 34, 44, 45, 48, 53, 104, 109, 113, 115, 117, 121, 123, 126, 131, 132, 138,140, 150, 151, 153, 165, 214, 216, 226, 233, 237, 240, 244, 258, 259, 260, 261, 273 ;;;;;

Vseobça® istori® arhitekturì, tom 6, Arhitektura Rossii, Ukrainì i Belorusii XIV-Perva®polovina XIX v. StroŸizdat, Moskva, 1968. / ; ; ; ; ; 250.

Vseobça® istori® arhitekturì, tom 7, Arhitektura XVII-Perva® polovina XIX v. StroŸizdat,Moskva, 1969. / ; ; ; ; ; 4, 5, 8, 12, 20, 22, 24, 28, 37, 50, 76, 78, 82, 85, 86, 87, 88, 90, 91, 98, 99, 100, 102, 104, 108,187, 188.

Vseobça® istori® arhitekturì, tom 10, Arhitektura XIX-Na~alo XX v. StroŸizdat, Moskva, 1972./ ; ; ; ; ; 306.

Wasmuths Lexikon der Baukunst, I, II,III, IV. Ernst Wasmuth, Berlin, 1932. / IV: 218 ; ; ; ; ; 68.

Woerman Karl. Geishichte der Kunst, 4,5,6. Bibliographisches institut, Leipzig, 1924. / 4: 49, 107, 247 ; ; ; ; ; 5: 33, 81,93, 6: 244, 273. 279, 280.

Wolf E. Robert, Millen Roland. Renesansa. Otokar Ker{ovani, Rijeka, 1969. /42, 55, 103, 114, 127, 128, 221, 225,227, 231, 233, 234, 242, 243, 255 ;;;;;

Wundram, Pape, Marton. Palladio. Taschen, Koln, 1969. / 133, 149, 152, 153, 154 ;;;;;

Zdravkovi} M. Ivan. Dubrova~ki dvorci. SANU, Beograd, 1951./280, 280.1

[umanov Lazar 46;;;;;

Skulptura i slikarstvo

Andersen Liselotte. Barok i rokoko. Otokar Ker{ovani, Rijeka, 1969. / ; ; ; ; ; 136, 143, 173.

Antonello da Messina, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1967. / 95 ;;;;;

Bazen @ermen. Istorija svetske skulpture. Vuk Karadì}, Beograd, 1976. / 64, 68, 310, 325 ;;;;;140, 302.

Bazen @ermen. Vrhunska dela svetske umetnosti. Jugoslavija, Beograd, 1963. / 194, 194, 207, 282 ; ; ; ; ; 177, 182, 186,212.

Berti Luciano. All the works of Michelangelo. Bonechi, Firence, 1994. / 181, 187, 188, 190, 191, 192 ;;;;;

Bosch, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1968. / 291, 292 ;;;;;

Botticelli, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1967.

Bruegel, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1967. / 294 ;;;;;

Caneleto, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1968. / ; ; ; ; ; 216, 217, 218.

Caravaggio, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1968. / ; ; ; ; ; 130, 132, 133.

Carpaccio, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1967. / 101, 102 ;;;;;

Clark Keneth. Civilizacija. Mladost, Zagreb, 1977.

Dictionnaire des grands peintres, 1.2. Larousse, Paris, 1991. / 296, 307 ; ; ; ; ; 219, 220, 314.

Drezden. Dr†àvni hudoèstveni sbirki. B†lgarski hudo`niki, Sofi®, 1968.

Dürer, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1968. / 313, 315 ;;;;;

Ferrari O. Bernini...; 139, 140.

Florence, the city of art. Vodi~. Giusti di Becocci, Terni, 1970. / 58, 59 ;;;;;

Florence, the golden book. Vodi~. Bonecci, Firenze, 1994. / 196 ;;;;;

POZA

JMENI PRILOZI

nov vek

299

Giorgione, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1968. / 197, 199 ;;;;;

Giorgione, i diamanti dell’arte, Sadea-Sansoni, Firence. 1966. / 198 ;;;;;

Giotto, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1968.

Giovanni Bellini, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1969. / 98, 99, 100 ;;;;;

Gra|evine iz sna neimara, Najlep{e gra|evine i prostori sveta, Vuk Karadì}, Beograd, Rizzoli, Milano, 1978. /305, 306 ;;;;;

Greco, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1969. / 300 ;;;;;

Hogarth, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1967. / ; ; ; ; ; 209, 210.

Ingres, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1968. / ; ; ; ; ; 262.

Istorija slikarstva, od pe}inskog do apstraktnog. Nolit, Beograd, 1962. / 165 ;;;;;

Italy in color. Vodi~. Bonechi, Firenze, 1972. / 66, 162, 185 ; ; ; ; ; 264.

Janson H.W. Istorija umetnosti. Jugoslavija, Beograd, 1965. / 57, 61, 62, 81, 283, 287, 322; ; ; ; ; 170, 211, 263, 268,296.

Kako prepoznati umetnost, Barok. Vuk Karadì}, Beograd, 1580.

Kako prepoznati umetnost, Renesansa. Vuk Karadì}, Beograd, 1580.

Kako prepoznati umetnost, Rokoko..... Vuk Karadì}, Beograd, 1580. / ; ; ; ; ; 206, 207, 208.

Kunstgeschichte, Vom Mittelalter bis zur Gegenwart. Parkland,Stuttgard, 1975, /; 294.

Leonardo pittore, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1967. / 160, 161, 163, 164, 166, 167, 168 ;;;;;

Levi Majkl. Istorija slikarstva, od \ota do Sezana. Jugoslavija, Beograd, 1962. / str.8, 288 ; ; ; ; ; 181, 200, 202, 213,214, 224, 297, 316.

Luvr, Pariz. Muzeji sveta, Grupa izdava~i (Vuk Karaxi¢ i dr.), 1967-70. / 293, 303 ; ; ; ; ; 156, 179, 203, 258,311.

Malerei, Lexikon von A bis Z. Honos, Würzburg, 1986. / 71, 72, 77, 93, 96, 97, 173, 174, 299, 301, 312 ; ; ; ; ; 134, 145,163, 169, 171, 180, 185, 199, 204, 205, 215, 221, 227, 261, 299, 300, 314, 315, 318, 320.

Mantegna, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1967.

Masaccio, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1968. / 74, 75 ;;;;;

Memling, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1969. / 290 ;;;;;

Meyer Daniel. Versailles. Art Lys, Versailles, 1992. / ; ; ; ; ; 257.

Metropoliten muzej, Njujork. Muzeji sveta, Grupa izdava~i (Vuk Karaxi¢ i dr.), 1978-90. / 79, 91,318 ; ; ; ; ; 164, 175, 295

Molesworth H.D, Cannon Brooks P. Istorija evropske skulpture, Jugoslavija, Beograd, 1967. / 69, 324 ;;;;;

Murray Piter i Linda. Umetnost renesanse. Jugoslavija, Beograd, 1966. / 60, 67, 78, 90, 281, 289, 304 ;;;;;

Nardini Bruno. Leonardo da Vin~i, ìvot i delo. Vuk Karaxi¢. 1975. / 159, 184 ;;;;;

Nardini Bruno. Mikelan|elo, ìvot i delo. Vuk Karadì}, Beograd, 1976. / 180 , 185;

Nacionalna galerija, Va{ington. Muzeji sveta, Grupa izdava~i (Makedonska kniga i dr.), 1968-84./ ; ; ; ; ; 149, 291, 226, 312.

Nizozemska, reprodukcii. Vuk Karadì}, Beograd. / ; ; ; ; ; 176.

Paris en 4 jours, Vodi~, A. Leconte, Paris, 1985./260.

Perugino, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1969. / 89 ;;;;;

Piero della Francesca, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1967. / 85 ;;;;;

Piskel ™ina. Op{ta istorija umetnosti, 2. Vuk Karaxi¢, Beograd, 1970. / 94, 166, 170, 193, 211, 212,317, 320 ;;;;;

poza

jmeni prilozi

nov vek

300

Piskel ™ina. Op{ta istorija umetnosti, 3. Vuk Karaxi¢, Beograd, 1969. / ; ; ; ; ; 131, 135, 144, 148, 162,168, 269, 301, 313, 319, str.284.

Pisa. Vodi~. Storti, Venezia, 1994. / 56 ;;;;;

Prado, Madrid. Muzeji sveta, Grupa izdava~i (Makedonska kniga i dr.), 1968-82. / 178, 210, 298 ; ; ; ; ; 146,150, 151, 154, 157, 161, 184, 265, 266, 267.

Prater Andreas, Bauer Herman. Painting of the Baroque. Taschen, Köln, 1997, str. 160

Rafael, i diamanti del l’arte, par Raffaele Monti. Sadea/Sansoni, Firenze, 1966. / 169, 175, 176 ;;;;;

Razglednici 182 ; ; ; ; ; 259, 298.

Rembrant van Rijn, deset reprodukcija. Jugoslavija, Beograd, 1963.

Rembrant van Rijn u sovjetskim muzejima. Jugoslavija, Beograd, Aurora, Lenjingrad, 1983/75.

Remek dela Ermitaà. Flamanska i nizozemska {kola. Grupa izdava~i (Jugoslavija i dr.), 1965- . / ; ; ; ; ; 159, 172.

Remek dela Ermitaà. Slikarstvo XVII i XVIII veka. Grupa izdava~i (Jugoslavija i dr.), 1965.

Renesansna, reprodukcii. Vuk Karadì}, Beograd. / 82 ;;;;;

Rome and the Vatican, with the restored Sistine chapel. Vodi~. Scala, Florence, 1990. / ; ; ; ; ; 137, 138, 142.

Roma y Vaticano. Vodi~. Plurigraf, Narni-Terni, 1978. / ; ; ; ; ; 141.

Santini Loretta. Vatican City. Vodi~. Plurigraf, Narni - terni, 1990. / 88, 172 ;;;;;

Sculpture III. Taschen, Köln, Tokyo, 1987./

Signoreli, i diamanti del l’arte, par Margherita Lenzini Mariondo. Sadea/Sansoni, Firenze, 1966. / 86, 87 ;;;;;

Stara pinakoteka, Minhen. Muzeji sveta, Grupa izdava~i (Makedonska kniga i dr.), 1969-82. / 295,319, 321 ; 147, 153, 155, 158, 166, 183, 201, 225.

Tartuferi Angelo. Michelangelo, painter, sculptor and architect. A.T.S./F.P.e., Rim, 1993. / 186 ;;;;;

Tiepolo Giambatista, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1968.

Tintoretto, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1970. / 206, 209 ;;;;;

Tiziano, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1969. / 200, 201, 202, 203, 204, 205 ;;;;;

Trifunovi} Lazar. Galerija evropskih majstora. Jugoslavija, Beograd, 1964. / 179 ; ; ; ; ; 152.

Umetni~ko-istoriski muzej, pinakoteka, Viena. Muzeji sveta, Grupa izdava~i (Makedonska knigai dr.), 1969-82. / 171 ; ; ; ; ; 167, 174, 223.

Ufici, Firenca. Muzeji sveta, Grupa izdava~i (Makedonska kniga i dr.), 1968-84. / 70, 73, 76, 80, 83,84, 177. 208. 314 ; ; ; ; ; 222.

Vatikanski muzeji, Rim. Muzeji sveta, Grupa izdava~i (Vuk Karaxi¢ i dr.), 1968-70. / 189 ;;;;;

Van Eyck, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1968. / 284, 285, 286 ;;;;;

Venice, art and history. Vodi~. Bonechi, Florence, 1994.

Venice, inside and out. Vodi~. Storti, Venezzia, 1992-94.

Venting ârls. Umetni~ko blago Evrope. Vuk Karadì}, Beograd, 1978. / 92, 165, 183, 302, 304, 323 ; ; ; ; ; 160, 178.

Vermer van Delft, osam reprodukcija. Jugoslavija, Beograd, 1963.

Verochio, i diamanti dell’arte, par Alberto Busignani. Sadea/Sansoni, Firenze, 1966. / 65, 266 ;;;;;

Veronese, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1968. / 102, 213 ;;;;;

Watteau, l’opera completa. Classici dell’arte. Rizzoli, Milano, 1968. / ; ; ; ; ; 197, 198.

Wolf E. Robert, Millen Roland. Renesansa. Otokar Ker{ovani, Rijeka, 1969. / 01, 63, 195, 297, 303, 306, 308,309, 311, 316;;;;;

Wundram Manfred. Painting of the Renaissance. Taschen, Köln, 1997, str. 160

POZA

JMENI PRILOZI

nov vek

Posebno izdanie*Izdava~: UPA Enterprise*Tehni~ki urednik: avtorot*Lektura: M-r Iskra Panovska-Dimkova*Pe~ati: UPA Enterprise*Tira`: 1000 primeroci

CIP – Katalogizacija vo publikacijaNarodna i univerzitetska biblioteka "Sv.Klimet Ohridski"- Skopje

72,034/.036(075.8)730.034/.036(075.8)75.034/.036(075.8)

TOKAREV, MihailArhitekturata, skulpturata i slikarstvoto na noviot vek :

arhitekturata, skulpturata i slikarstvoto na manufakturnotoop{testvo / Mihail Tokarev. – Skopje : UPA Enterprise :Arhitektonski fakultet, 1998. – 300 str. : ilustr. ; 30 sm

Na zadninata na nasl.str.: Architecture, sculpture and painting inthe new era of architecture : architecture, sculpture and painting ofthe manufacturing society / Mihail Tokarev. – Objasnuvawe napova`nite poimi : str. 285-292. – Bibliografija : str. 293-300

ISBN 9989-712-97-2

a) Arhitektura – Nov vek – U~ebnici b) Skulptura – Nov vek –U~ebnici v) Slikarstvo – Nov vek – U~ebnici

Spored misleweto na Ministerstvoto za kultura na Republika Makedo-nija br. 07-1173/2 od 16.02.1999 god. za publikacijata "Arhitekturata,skulpturata i slikarstvoto na noviot vek" se pla}a povlastena dano~nastapka.

Za materijalnata pomo{ vo izdavaweto na knigavaavtorot izrazuva osobena blagodarnost

Za donacijata na:

Rektoratot na Univerzitetot "Sv.Kiril i Metodij"Arhitektonskiot fakultet – SkopjeMinisterstvoto za nauka na Republika MakedonijaMinisterstvoto za urbanizam, grade`ni{tvo i za{tita na ìvotnata sredina na Republika MakedonijaMinisterstvoto za obrazovanie i fizi~ka kultura na Republika MakedonijaZdravstveniot dom "Skopje"GP "Granit" – SkopjeZavod za ispituvawe na materijali "Skopje""Evro{ped" – Skopje"Inèneringimpeks" SA - SkopjeElektrostopanstvo na Makedonija – SkopjeJP za stanben i deloven prostor, podra~na edinica SkopjeStopanska Banka – Ohrid"Feniks" – Ohrid"Stol" Kamnik – Skopje"Skopsko pivo" – Kumanovo"KGV" – SkopjeG.P. "Beograd" d.o.o., QubqanaZavod za nefrologija, Struga"Agrokumanovo", KumanovoKIB A.D. - KumanovoAMD Kiro Burnaz, KumanovoZa donacijata na umetnikot Micko Jankulovski, preku namenskaproda`ba na likovni dela od svojata zbirka, prifatena od:

"Farmahem" – SkopjeCentralen zavod za za{tita pri rabota, od poàri… Skopje"Eding" – SkopjeTD "Karapan~evski" DOOEL, Resen

Za otkup na primeroci od knigava na:

Almako banka – SkopjeInènering "Bortas" – Skopje

Documents

Arhitektura Nov Vek 1