INCINERACIJA-ritual koji podrazumijeva spaljivanje pokojnika.Način spaljivanja nije jednoobrazan, već je zavisan od pogrebnih običaja jedne epohe ili kulture, kao i od društvenog položaja pokojnika.Tijelo umrlog se spaljuje na posebnoj lomači od jakozapaljivog materijala koji pri sagorjevanju razvija visoku temperaturu (stabla i granje određenog drveća) ili se polaže u plitku jamu iznad koje se neposredno postavlja lomača.Mjesta incineracije najčešće se ne podudaraju sa mjestima sahranjivanja ostataka spaljivanja pokojnika, sa samim grobom; lomača se može nalaziti van nekropole ili u njenim okvirima.Istaknute ličnosti spaljivane su izdvojeno, na posebnim mjestima, dok su ostali kremirani na određenom prostoru u okviru nekropole.Ostaci spaljenog pokojnika, zajedno sa pepelom i garom lomače, polagani su u jame različitog oblika i zatrpavani ili su brižljivo izdvajani od ostataka lomače, ispirani i stavljani u urne,a zatim u jame ili posebne grobne konstrukcije.

Najstariji grobovi spaljenih pokojnika vezuju se za neke mezolitske kulture sjeverne Evrope i Podunavlja (v. Vlasac).Incineracija se samo izuzetno javlja i tokom neolita, na primjer u Protosesklo kulturi Tesalije.Tek tokom eneolita je češće obavljana, a u pojedinačnim kulturama ovog razdoblja je glavni način sahranjivanja.U bronzano doba postaje sve prisutnija, da bi se pred kraj ovog razdoblja u većem dijelu Evrope bila opšteprihvaćena (v. Kultura polja sa urnama).U grčkoj i etrurskoj civilizaciji nije često praktikovana, a u periodu ranog Carstva, sve do prvih decenija III v. Bila je vodeći pogrebni ritual (v. Bastum, ustrina).

KANELOVANJE-žlijebljenje, odnosno tehnika ukrašavanja keramičkih posuda, paralelnim plitkim brazdastim urezima.Pretpostavlja se da su keramičke posude kanelovane drvenom alatkom sa uskim i tupim radnim dijelom, ravnomjernim utiskivanjem u vlažnu glinu nepečenog suda.Počev od mlađeg neolita, posude rađene su od kamena rukom ukrašavane su snopovima plitkih kanelura, odnosno plitkih žlijebova iste širine.Kanelovani motivi se rijetko nalaze na vazama od kamena ili posudama rađenim na vitlu, na kojima se obično javljaju tzv. rebraste kanelure, koje se katkada brižljivo iskucavaju i na posudama od metala.

Kanelurama se takođe nazivaju široko isklesani podužni, paralelni žlijebovi na tamburima antičkih stubova ili čeonim stranama pilona.

PINTADERA- (šp. Pintadera), naziv koji se u arheologiji koristi za manje predmete od pečene gline, rjeđe od kamena, slične alatkama (pečatima) za ukrašavanje hljeba.Keramički ''pečati'' s jednostavnim geometrijskim urezima na proširenoj najčešće elipsoidnoj baznoj strani i vertkalnim valjkastim ili kupastim drškama, potiču iz mnogih neolitskih kultura jugoistočne Evrope (Sesklo, Karanovo, Bojan, Kukuteni-Tripolje), a u manjoj mjeri-i sa Bliskog Istoka iz centralne Evrope.Na osnovu etnografskih paralela, pretpostavlja se da su ove alatke korištene za nanošenje boje na tijelo ili tkaninu.

INHUMACIJA-najstariji i najrasprostranjeniji način sahranjivanja.Podrazumijeva zatrpavanje tijela pokojnika u zemlju, pokrivanje granjem, kamenjem, jelenskim rogovima i zemljom ili neki drugi postupak kojim se obezbjeđuje njegova zaštita i izolacija od svijeta živih (polaganje na teško pristupačnim mjestima, kao što su pukotine u stijeni, pećine i posebne konstrukcije).Obavljana je počev od srednjeg paleolita u svim preistorijskim i istorijskim razdobljima.Pokojnici su najprije inhumirani na prostoru živih, u pećinskim

staništima, ispod podova koliba i kuća, u jamama silosima prethodno korištenim za skladištenje hrane, a od kraja mezolita i na posebnim prostorima-nekoropolama, na periferiji naselja ili u njihovoj bližoj i daljoj okolini.Sekundarna ili parcijalna inhumacija podrazumijeva privremenu inhimaciju, a poslije raspadanja mekih dijelova tijela (eskarnacija), eskhumaciju i konačno sahranjivanje skeleta, bilo u cjelini ili parcijalno.Ovaj način sahranjivanja pouzdano je dokumentovan već u srednjem paleolitu, ali nije isključeno da je obavljan i znatno ranije, na šta ukazuju nalazi dijelova ljudskih skeleta, najčešće lobanje (kalota, mandibula) u starijepaleolitskim slojevima.

KNEMIDE-nazuvci ili dokoljenice, dijelovi oklopa za zaštitu donjeg dijela nogu, koji su najprije bili od kože.U pozno bronzano doba, od XII st. pr.n.e. izrađuju se od bronzanog lima, vjerovatno pod uticajima iz Egeje, gdje su se ranije javili.U grobu sa oklopom iz Dendre kod Mikene, datovanom u posljednju četvrtinu XV st. pr.n.e., nađeni su ostaci bar jedne knemide.Evropske knemide su obično po ivici imale alke, koje su olakšavale njihovo pričvršćivanje za nogu kaišem ili kanapom.Sa spoljne strane bile su ukrašene iskucavanjem geometrijskim i figuralnih motiva, na osnovu kojih se mogu odrediti razičite grupe.U srednjoj Evropi, Italiji i Egeji nađene su u ograničenom broju, pa se pretpostavlja da je njima istican i društveni položaj vlasnika.Najmlađe knemide ovog tipa datuju se u VII st. pr. n. e. i mahom potiču sa Balkanskog poluotoka.Javljaju se u istočnoj Bosni (Glasinac-Ilijak), u jugozapadnoj Srbiji (Zabrnjica kod Priboja), Hercegovini (Dabrica kod Stoca) i sjevernoj Albaniji.U VIII st. pr.n.e. u Grčkoj su izrađivane knemide koje prate oblik noge i ne vezuju se sa zadnje strane.Veoma su česti likovni prikazi na njima.One su postale sastavni dio naoružanja hoplita.Krajem V st.pr.n.e. knemide izlaze iz upotrebe u Grčkoj, ali se u Italiji i Makedoniji zadržavaju i kasnije.Više knemida datovanih u IV st.pr.n.e. poznato je iz Makedonije, npr. pozlaćene knemide iz tzv. Filipovog groba u Vergini.Knemide prilagođene obliku noge pronađene su u Bosni, Hercegovini i Crnoj Gori i predstavljaj import sa juga.Knemide se javljaju na razičitim likovnim predstavama iz kasnijeg vremena, što pokazuje da su u određenim slučajevima i dalje bile u upotrebi.Na tropeumu iz Garduna kod Splita s početka I st., na kome su predstavljeni pobijeđeni varvari, prikazane su i knemide.

TERA SIGILATA-(lat.tera sigillata), luksuzna rimska stona keramika sa sjajnom crvenom prevlakom, porijeklom sa Istoka:proizvođena je najprije u Italiji, u Arecijumu, oko 30 god. pr.n.e. a od početka I st. i u galskim radionicam.Po mjestu nastanka, dijeli se na italsku i provincijsku.Italskoj sigilati pripada aretinska keramika i njena mlađe varijanta-padanska ili sjevernoitalska.Provincijaska tera sigilata obuhvata proizvode radionica u južnoj, srednjoj i istočnoj Galiji i Germaniji, kao i lokalnih radionica u Španiji, Britaniji, Africi i Panoniji.Postoje dvije vrste tera sigilate:ukrašena i glatka.Ukrašena sigilata dekorisana je figurama izvedenim pečaćenjem u kalupu, a glatka-barbotinskim ukrasom ili aplikacijama.Reljefni ukras dobijan je na taj način što je najprije pravljen pečat koji je utiskivan u kalup da bi se dobio negativ, u koji je zatim stavljana vlažna zemlja.Crveni sjaj tera sigilate nije obična prevlaka, već rezultat zadržavanja finih čestica zemlje koje ostaju na površini suda i ne raspadaju se, stoga je posuda premazivana rastvorom zemlje koja sadrži okdis gvožđa ili mineral ilit.Pri pečenju na temperaturi od 2000 Celzijusa površina posude se sjedinjavala sa premazom, uslijed čega je nastajala sjajna otporna prevlaka, a da bi se dobila njena crvena boja, u lončarskim pećima se dim lulama kanalisao u dimnjake, čime se

postizala odogovarajuća oksidišuća atmosfera.Oblici tera sigilate su razovrsni:prvu podjelu izvršio je 1865. god. H. Dragendorff i to na 55 tipova.Kasnije su i drugi autori poput Dešleta, Leškea, i Riterlinga tu listu popunili novim oblicima a njihova podjela se djelimično poklapa sa Dragendorfovom klasifikacijom.Neki oblici bili su dugo u upotrebbi, a neki su nastali tek u poznom II st.Poznato je da se u doba ranog Carstva pribor za objed sastojao d 6 tanjira, 6 zdjela i 3 šolje.Veliki broj posuda ima pečat sa imenom majstora, koji je bio garancija individualnog proizvođača.Ime majstora ispisano je u reljefu ili udubljenim slovima na dnu posude.Ukrašene posude imale su pečat u okviru dekoracije a često su ga pratile skraćenice f, fe, fec (od fecit) i m, ma (od manu).Vlasnik radionice je najčešće označen sa 3 imena (tria nomina), dok se imena robova u nominativu nalaze ispred imena vlasnika.

PITOS (gr. πίθος píthos) je velika bačvasta posuda koju su Grci koristili za skladištenje žita. Izrađivan je od pečene zemlje, drveta ili metala, a često je imao zašiljeno dno i dva ili više redova ušica. Ponekad su u pitosima sahranjivani pokojnici. Česti su u minojskoj i mikenskoj kulturi. U arhajskoj epohi, od ß VIII do ß VI st., na Kritu su izrađivani oslikavani pitosi, dok su u Beotiji i na Rodosu ukrašavani reljefnim scenama iz mitova. Ovu vrstu posuda Rimljani su zvali dolijum.  SPONDILUS (Spondylus gaederopus), mediteranska školjka, debele ljušture, u prahistoriji često korištena sirovina za izradu različitih vrsta nakita ( dugmad, narukvice, perle, prstenje, privjesci). U Sredozemlju i na Balkanskom poluostrvu spondilus je upotrebljavan od starijeg neolita, a u srednjoj Europi postao je veoma cijenjen u mlađem neolitu, posebno u velikom kompleksu kulture linearne keramike. Nalazi iz grobova ove kulture pokazuju da su nakit od spondilusa uglavnom nosili žene i djeca. Smatra se da je ova školjka dobavljana iz južnih mediteranskih oblasti, ali su korišteni i njeni fosili iz geoloških slojeva u širem području Podunavlja. TIPOLOGIJA- sistem klasifikacije tipova arheoloških nalaza, struktura i cjelina, prirodnih i kulturnih procesa i pojava. Linearni i hijerarhijski odnos klasa, tipova i varijanti u određenoj tipologiji zavisi od izbora primarnih i sekundarnih kriterijuma klasifikacije. U tipološkoj analizi artefakata, to podrazumijeva izbor i vrednovanje sirovinskih, morfoloških, tehnčkih stilskih i funkcionalnih atributa nalaza.  Moge tipologije su zasnovane na subjektivnom izboru i određivanju hijerarhije tipova, varijanti i atributa za koje se smatra da su značajni za kultrunu interpretaciju. One su prilagođene ili okolnostima ( za lokalitet, uži period, kulturu regiju) ili su date u vidu liste tipova, kada pretenduju na širu primjenu. Nasuprot njima, cilj ''analitičkih'' tipologija su objektivnost i ujednačenost pri izboru i određivanju hijerarhije tipova i atributa, a također i univerzalnost da bi bili obuhvaćeni nalazi i pojave iz šire oblasti, kulture i perioda. Njihovu krajnost predstavlja tzv. atributska analiza.Tipološka metoda je u razvoju arheologije imala značajnu, ponekad  i prenaglašenu ulogu. U kombinaciji s drugim metodama istraživanja ona je i danas nezamjenjiva pri definisanju kulturnog i relativno hronološkog položaja arheoloških nalaza.

Bazilika-grč. Βασιλική; lat(basilica).U grčkoj arhitekturi – dvorana u  kojoj je obavljao službu arhont bazilej(glavni svećenik).U rimskoj arhitekturi – građevina koja se odlikuje sa velikom salom sa izraženom podužnom osovinom, najčešće podijeljena na 3 ili 5 brodova(navis) od kojih je centralni najširi i najviši.Postoje dva osnovna tipa: grčki i

orijentalni.Oni se međusobno razlikuju po mjestu na kom se nalazi ulaz .Kod grčkog tipa,pretežno sa dva broda,ulaz se nalazi na užoj strani, a naspram njega je podignuta apsida, dok je kod orijentalnog tipa,ulaz na jednoj od širih strana.

Rimske bazilike:

       - forumska bazilika (basilica forensis)       - kućna bazilika

Najstarija bazilika( Basilica Porcia):  184.(pr.n.e) u Rimu, cenzor Katon.

Najraskošnija bazilika- Basilica Ulpia,Trajanov forum

Na rimskom forumu nalazilo se nekoliko bazilika poput : Basilica Aemilia,Basilica Iulia..

Monumentalnu Maksencijevu baziliku u Rimu dovršio je Konstantin Veliki

Od ranokršćanskih bazilika najpoznatije su:

        - Konstatinova bazilika         - S.Paolo fuori le mura

        - S.Sabina

        - S.Maria Maggiore, Rim

        - S.Apollinare in Classe, Ravena

        - Eufrazijeva bazilika

  STRATIGRAFIJAProučavanje stratifikovanih stijena,naročito sedimentnih, vremena njihovog postanka i prostornog smjenjivanja kao i korelacije slojeva u različitim oblastima i slojevima.

Osnovni princip je redoslijed taloženja odnosno princip superpozicije, po kome se mlađi slojevi talože preko starijih.

Stratigrafija je geološka naučna disciplina,čije je principe usvojila arheologija uzimajući u obzir utjecaj čovjeka i čivjekove djelatnosti na stratigrafiju arheoloških lokaliteta TORKVES

Lat(torques) – ogrlica

Torkves je bio uobičajen u cijeloj Evropi,te je nošen kao simbol statusa i moći.

Torkvesi (kolutaste ogrlice) čine omiljeni nakit za vrat koji se javlja u brončano doba, a tijekom mlađefaze željeznoga doba Evrope, postaju oznaka keltskih ratnika, plemenskih vođa i heroja.Običaj nošenja masivne ogrlice nastavlja se i kod rimskih vojnika, a prisutni su i u opremi pokojnika ranoga srednjeg vijeka.

Torkvesi imaju duboko simboličko, religiozno značenje koje predstavlja zaštitu unutar prostora što ga zatvara krug, a istovremeno daje sigurnost puta u zagrobni život, kao i vjeru u ponovno uskrsnuće.

Nosili su se s otvorenim krajevima prema naprijed. Bili su oznaka društvenog položaja kod Kelta i osim druida, nosili su ih i ostali društveno visoko pozicionirani pojedinci.

KULTURA- u arheološkom smislu, termin poistovjećen sa teritorijalno, hronološki i stilski homogenim materijalnim ostatcima određene predhistorijske, ili historijske društvene zajednice. Izučavanje konteksta svakog od tih aspekata i ispitivanje njihovih međusobnih veza predstavlja neophodne uslove za dešifrovanje određene kultura, odnosno njenog definisanja u prostoru i vremenu socijalnog i ideološkog ustrojstva zajednice koja je njen nosilac, kao i njenih odnosa sa drugim kulturama. BARBOTIN je tehnika ukrašavanja keramike u primitivnom vidu poznata već u predhistoriji. Razmućena glina nabacuje se na hrapavu površinu posude prije pečenja da bi se dobila neka vrsta reljefnog ukrasa. Može se dopuniti bojom, glazurom ili emajlom (emajl je staklasta glazura koja se najčešće nanosi na metalne predmete. Emajl daje površini predmeta trajnost, određenu boju i izgled. Vjerovatno je nastao kao zamjena za skuplju tehniku ukrašavanja metalnih predmeta. Također, ova tehnika je često zastupljena u RIMSKOJ KERAMICI. TESERA ( lat. Tessera) u rimskoj kulturi- kockica od različitog materijala ( kamen, staklo, olovo, kost, bronza, pečena zemlja). Služila je za igru, kao ulaznica za javne predstave, bon za besplatno žito ( tesserae frumentaire), preporuka za gostopriomstvo ( tesserae hospitalis) ili za izradu mozaika ( v. opus, mozaik).ARTEFAKT (iz latinskog ars "obrada" l facere "napraviti")Artefakt je svaki  predmet koji je napravio čovjek i koji je bio korišten od strane čovjekaObično su to predmeti od kamena, kostiju ili drvetaArtefakti su važni za važni za proučavanje zato što daju informacije o kulturama u prošlosti i o njihovom načinu življenjaKREMEN je tvrda, sedimentna kriptokristalna silikatna stijena staklenog izgleda. Stijena je obično tamnosive, plave, crne ili tamnosmeđe boje.Vrlo čest mineral, pa se nalazi u kiselim eruptivnim, kao i u sedimentnim I metamorfnim stijenama. Vrlo je otporan na djelovanje fizičko-hemijskih činitelja razgradnje stijena. Prvi alati su  sadržavali kremen. KvKremen je korišten za izgradnju piramida, antičkih amfiteatara, srednjevjekovnih crkvenih zdanja i kraljevskih dvora.Kremen je drugi po redu (po učestalosti) mineral koji se pojavljuje u prirodi i sam čini 12% Zemljine kore.Nauka koja se bavi istraživanjem građe Zemlje, postankom i klasifikacijom stijena naziva se petrologija, a minerale od kojih su građene stijene istražuje mineralogija.ULJANICA kao predmet koji sadrži sredstvo za rasvjetu, javlja se već u prapovijesti. Najstariji poznati oblik je izdubljena kamena ploča sa fitiljem.

U Grčkoj svjetiljka na ulje nadomještava baklju u kućnoj uporabi od 5. st. pr. Kr., a baklja se i dalje upotrebljava na svečanostima.Rimljani se već u 4. st. pr. Kr. služe uljanicom u kućnoj upotrebi preuzevši je od grčkih kolonista na jugu Italije. Iz Rima se uljanica proširila carstvom,Svjetiljke su se upotrebljavale u domovima, javnim ustanovama, dućanima, kazalištima,rudnicima, u kultne svrhe kao i bile su neizostavan grobni prilog.Izrađivane su od keramike, ali ih ima i od bronce (luksuzne), srebra, zlata,stakla (luxuzne), željeza… Proizvodile su se u velikom broju zbog jeftinoće.Proučavanje svjetiljki je važno za poznavanje gospodarstva i trgovine.LUCERNE- svjetiljke kao karakteristični proizvodi antičkog načina življenja došli su uPanoniju, Dalmaciju i Histriju rimskim osvajanjem.TOPONIMI (grč. τόπος = mjesto, ὄνομα = ime) označavaju vlastita imena dodijeljena topografskim objektima. Predstavljaju zajednički naziv za geografska i izvanzemaljska imena.Toponime proučava toponomastika.Toponimi se dijele na ove skupine: ekonimi ili ojkonimi (imena naseljenih mjesta),oronimi (imena gora i uzvisina) i hidronimi (imena voda-rijeka, potoka, jezera). Funkciju toponima preuzimali su različiti geografski pojmovi, imena biljaka i životinja, imena etničkih skupina, imena vlasnika ili osoba koje su na različite načine povezane uz odgovarajući objekt u prostoru, istaknuti stvarni ili izmišljeni (mitološki) događaji ali i različiti drugi sadržaji iz materijalne i duhovne kulture.Toponimi su se u prošlosti prevodili i prilagođavali jeziku novog stanovništva,  a time se iskrivljivao izvorni izgovor i način pisanja.Često ih zbog toga nije moguće etimološki interpretirati tj. utvrditi logičnu vezu između objekta u prostoru i njegovog sadašnjeg imena.Za važnije objekte u Hrvatskoj postoje brojni egzonimi na talijanskom (npr. Pola – Pula, Fiume – Rijeka, Zara – Zadar, Spalato – Split, Zagabria – Zagreb i dr.), njemačkom (Agram – Zagreb, Karlstadt – Karlovac, Walkowar – Vukovar, Zwischenmurgebiet – Međimurje i dr.) i mađarskom jeziku (Eszék – Osijek, Csákornya – Čakovec, Varasd – Varaždin, Zágráb – Zagreb, Újlak – Ilok i dr.).Što se tiče toponima vezanih uz imena osoba, dovoljno je prisjetiti se brojnih Aleksandrija, nazvanih po Aleksandru Makedonskom, zatim gradova nazvanih po istaknutim rodovima i pojedinicima starovjekovne rimske države (npr. Forum Julii – danas Friuli, Colonia Claudia Augusta Agrippinensium – danas Köln i sl.), ali i gradova, većih prostornih cjelina i različitih drugih geografskih objekata nazvanih po vladarima, političarima i vojskovođama (npr. Louisiana, Carolina, Georgia, Victoria, Monrovia, Wellington, Sydney, Melbourne i dr.).Egzonimi (grč. éxō = izvan, ónyma = ime) prihvaćeni su nazivi za strane toponime, nastali zbog dodira kultura i jezika, a razlikuju se od izvornoga naziva zbog prilagodbe.Npr. Budimpešta (Budapest), Beč (Wien), Mleci (Venecija), Carigrad ( Istanbul), itd.Endonim ili autonim (grč. endo = unutra, ónyma = ime) koristi se za izvorni naziv kojime se etnici ili ktetici označavaju na nekome jeziku.Npr. Sarajevo, Ilijaš, Deutschland ( Njemačka), Great Britain (Velika Britanija), Warszawa (Varšava), Bucureşti (Bukurešt) itd.Međutim, toponimi su najperzistentniji jezični oblici koji se u različitim oblicima provlače kroz jezičnu prošlost određenog prostora.GRADINA (gradišta) ostaci su utvrđenih stalnih naselja na uzvisinama koje se grade od prapovijesti pa sve do srednjeg vijeka (kaštel, burg).Tijekom opasnosti služile su kao pribježišta (refugium) ili kao stražarska mjesta (manje gradine).Unutar njih u pravilu se nalaze stambene građevine smještene u sredini ili duž zaštitnih zidova.Utvrđivale su se najprije palisadama s užim ili širim rovovima između njih, a kasnije se podižu i zidovi različite visine i širine, koji su u početku građeni od nevezana kamenja i zemlje, a poslije

pojačavani drvenom građom.Iako se javljaju još na kraju neolita, gradine su karakteristične za kasnije periode, počevši od brončanog doba pa nadalje.Njihovo građenje nastavlja se i u ilirskom razdoblju ( naše podneblje) kao i u Rimskom carstvu.Zadnji period u kojem se javljaju jeste srednji vijek.Najstarije gradine u Hrvatskoj potječu s kraja neolitika. Iz ilirskog su razdoblja najbolje očuvane na kraškome zemljištu, a posebnu skupinu čine gradine na području Liburnije, Kvarnera i Istre, tzv. kasteljeri, koji uglavnom pripadaju željeznom dobu. Te su gradine načinjene od velikih tesanih blokova, odnosno od lomljena nevezana kamenja.Za rimske su vladavine pojedine gradine bile napuštene, dok su druge upotrebljavali starosjedioci ili su služile kao rimske vojne stanice.Neke od ilirskih gradina na području Bosne i Hercegovine su Velika gradina u Varvarima, Zecovi kod Prijedora, Gradac kod Kreševa, Gradac kod Lepenice, Debelo brdo kod Sarajeva itd.Od srednjovjekovnih gradina-utvrda, izdvajaju se Vranduk, Počitelj, Ostrožac, Bobovac, Jajce, Ključ itd.GEMA (lat. Gemma), minijaturni obrađeni kamen s reljefnim prikazom ljudskih figura i portreta, alegorijskih tema, scena iz rata ili životinja.Umjetnički obrađen poludragulj (rjeđe drugi kamen) koji služi kao amulet, pečatnjak i ukras. Može biti dekorirana figuralno ili ornamentalno, a katkad ima i natpis.Ako je prikaz ispupčen, gema se naziva kameja, a ako je udubljen – intaljo.Geme su izrađivane od tvrdih i obojenih vrsta kamena (karneol, oniks, serdolik, ahat, gorski kristal, kalcedon).Geme su stavljane u broševe, medaljone, privjeske, prstenje i ogrlice. Na službenim pečatnim gemama često su prikazani vladari ili sveštenici.Pri izradi intalja posebna teškoća bila je u tome što je majstor morao voditi računa o obrnutom prikazu (lik u ogledalu).Najstarije poznate geme (intalje) datovane su od oko 4000 god. pr.n.e. a potiču iz Egipta i Mesopotamije.Kameje su se pojavile kasnije (krajem IV i početkom III st. pr. n.e.One su najčešće izrađivane od sardoniksa i odlikovale su se polihromnošću za razliku od tradicionalnih jednobojnih intalja i rijetkog kamenja iz Egipta.Kasnije se šire iz Egipta (skarabeji) preko Krete u Grčku. U doba helenizma nailaze na široku primjenu. Geme su poznavali i Etruščani, a u Rimskom carstvu su u svestranoj upotrebi.Umjetnost obrade obojenog i poludragog kamena naziva se gliptika, a kolekcija gema – daktilioteka.Najveća antička gema (dim. 31x26 cm), vjerovatno sa predstavom Augustove i Tiberijeve apoteze, nazvana je Velika kameja Francuske, a izrađena je početkom I v.pr.n.e. od oniksa.Od gema nađenih na teritoriji Srbije najčuvenija je Beogradska kameja (v. Kusadak).MIKROLIT-(fr. microlithe, eng. microlith), nazv za oruđe veoma malih dimenzija, ne većih od 25 mm.To može biti strugač, strmo retuširani šiljak ili neki drugi tipa alatke, ali se sam termin najčešće vezuje ua tzv. geometrijsko oruđe (segmente, trouglove, trapeze).Tendencija mikrolitizacije oruđa naročito je izražena krajem mlađeg paleolita i u mezolitu i tesno je povezana sa tehnološkim inovacijama koje se tada javljaju (odbijanje, mikrodleto tehnika).Cilj smanjenja dimenzija artefakata bio je ne samo ušteda mineralnih sirovina već i mogućnost dobijanja alatki standardizovane forme i funkcije.Od njih je kasnije, pomoću raznih tehnika usađivanja, pravljeno različito kompozitno oruđe.U finalnom paleolitu i mezolitu često je i tzv.hipermikrolitsko oruđe, čija je dužina (zavisno od izbora morfometrijskih kriterijuma), ne prelazi 12,5 odnosno 10 mm.

URNA-posuda, od pečene zemlje, kamena, stakla ili metala u koju su polagani ostaci spaljenog pokojnika, koriščena od ranog neolita.U Grčkoj su kao urne koriščene sve vrste posuda iz svakodnevnog života.Kod Etruraca imale su oblik kuće ili stilizovane figure, katkad postavljene na neku vrstu stolice.U rrimskoj kulturi urne se nazivaju olla cineraria.

Kako su u grčkoj kulturi kao urne prvobitno korišćene posude za vađenje vode iz izvora, one su često i atribut različitih riječnih božanstava.

TIP-osnovna jedinica tipološke klasifikacije pokretnih i nepokretnih arheoloških nalaza, kulturnih procesa i fenomena.Predstavlja idealizovanu verziju realnih predmata i pojava.Odlikuje se specifičnim skupom atributa (tipologija).Širi pojam od tipa je klasa, a uži pojam-podtip ili varijanta.Klase, tipovi i varijante artefakata mogu, manje ili više, biti karakteristični za određeni priod, kulturu ili oblast.

RITON-posuda od kamena, metala ili keramike, korišćena za piće i pri žrtvovanju, u vidu roga bovida, koja se završava predstavom ljudske ili životinjske glave ili protomom raznih životinja.Postoje dva otvora, veći za punjenje, i manji, pri dnu, za izlivanje.Prvi ritoni su bili su izrađeni od roga.Keramički ritoni javljaju se u kulturama srednjeg i mlađeg neolita na Balkanskom poluostrvu (danilska kultura, Dimini kultura). U minojskoj i mikenskoj kulturi izrađivani su od skupocjenog materijala.Od V st. pr.n.e. posebno su bili omiljeni u Africi, Joniji, Etruriji i južnoj Italiji.

AMFORA-u grčkoj i rimskoj keramici-posuda izduženog oblika, sa dvije drške, katkad zašiljenog dna, koja je služila za čuvanje i transport prvenstveno vina i ulja, ali i ostalih namirnica.Grčki lončari otpočeli su da proizvode ovu vrstu posude počev od VI st. pr.n.e. i da je ukrašavaju u crnofiguralnom i crvenofiguralnom stilu.Stamnos i pelike su oblici slični amforama, a posebnu vrstu čine amfore koje su dodjeljivane kao nagrada prilikom panatejskih takmičenja.

Na rimskim amforama, koje su zatvarane zapušačima od pečene zemlje, gipsa i katrana, nalazio se pečat proizvođača i naznaka količine sadržaja.Na trbuhu bizantijskih amfora mahom se nalaze plići ili dublji žlijebovi.

KERAMIKA-pečena glina, korišćena za izradu različitih predmeta, najčešće posuda.Sirovina za dobijanje keramike je široko rasprostranjena,a njeno oblikovanje i pečenje relativno su jednostavni.Zbog lakog modelovanja gline, oblik i dekoracija keramičkih proizvoda veoma su raznovrsni.Keramika je jedan od najčešćih nalaza na arheološkim lokalitetima.Zbog njene lomljivosti, glini su dodavani punioci (usitnjene školjke, puževi, pijesak, pljeva, trava), koji su joj povećavali tvrdinu i trajnost, a takođe sprečavali pojavu pukotina pri pečenju.Sto je punilac bio sitniji, to je i posuda bila tvrđa i otpornija na udar i zagrijavanje.Temperatura pečenja keramike može se odrediti na osnovu nekih karakteristika gotovog proizvoda.Ako je površina staklasta ili glazirana, onda je temperatura pečenja bila iznad 900 stepeni Celzijusa, a peć vjerovatno bila zatvorenog tipa.Na osnovu stepena oksidacije, takođe se može suditi o temperaturi pečenja:ako je boja homogena u cijeloj maasi, onda je oksidacija bila potpuna, a ako je jezgro crne ili sive boje, temperatura je bila niža i oksidacija nije bila potpuna ili je vrijeme pečenja bilo kratko.Pečenje u otvorenimm pećima takođe daje nehomogenu boju.Obično je temperatura pečenja iznosila između 700 i 800 stepeni Celzijusovih.

Tehnologija proizvodnje i načini ukrašavanja keramike mogu se utvrditi primjenom različitih fizičko-hemijskih analiza.Proučavanje mineralnog sastava gline od koje je izrađena keramika može se obaviti polarizacionim mikroskopom, rendgenskom difrakcijom, neutronskom

aktivacionom analizom i ostalim metodama.Takva ispitivanja su korisna i za utvrđivanje porijekla keramike (lokalni proizvod ili import), kao i tehnologije izrade.Porijeklo keramičkih proizvoda značajno je objašnjenje ekonomskih i ostalih veza između udaljenih populacija.

PEKTORAL-metalna okrugla, polukružna ili pravougaona ploča koja je nošena na grudima, obično prišivena na kožnu odjeću, i štitila vlasnika od udarca (oklop).

FORUM-središte političkog i kulturnog života svakog rimskog grada, locirano najčešće na presjeku karda i dekumanusa.To je prostrani trg okružen javnim građevinama i hramovima.Pojedini forumi imaju određene namjene, kao Volujski trg (Forum boarium) ili Trg povrća (Forum holitorium) u Rimu.Ostali forumi u Rimu:Rimski forum, Augustov forum, Trajanov forum, Nervim forum itd.

OPSIDIJAN-vulkansko staklo crne, mrke, sive, katkad i zelene boje.Naziv je dobio po Opsidijanu, koji ga je donio u Rim iz Etiopije (lapis Obsidianus).Nastaje brzim hlađenjem lave i najčešće je kiselog sastava, a javlja se u gornjim dijelovima lavičnih izliva.Opsidijan je poluprozračan ili neprovidan, krt i pri lomljenju daje oštre ivice.Zbog tvrdine (jedna od najtvrđih stijena koja može da se okresuje), trajnosti i oštrog školjkastog preloma služio je za izradu oruđa i oružja (noževi, srpovi, vrhovi strijela, strugači), kao i dekorativnih predmeta.Liči na crno staklo, pa je u praistoriji korišćen i za pravljenje ogledala.Najraniji primjeri takvih ogledala potiču iz neolita (Čatal Hijik).Analiza opsidijanskih artefakata sa mnogih mlađepaleolitskih lokaliteta na Bliskom istoku pokazala je da je postojala organizovana trgovina opsidijanom i sa populacijama udaljenim od nalazišta.Od VI mil. pr.n.e. na Mediteranu se trgovina odvijala morskim putem.Brojne alatke od opsidijana dobavljanog iz oblasti Bik planine (Mađarska) nađene su u neolitskim naseljima u Srbiji (Vinča, Selevac, Potporanj).Kako su ležišta opsidijana rijetka i kako njegov sastav varira od jednog do drugog ležišta, to se mogu rekonstruisati trgovački putevi.Spektrohemijska analiza mikroelemenata u opsidijanu može pomoći pri utvrđivanju njegovog porijekla.

Nalazišta:Mađardka, Rumunija, Jermenija, Grčka-ostrvo Melos, Italija-Liparska ostrva, Sardinija, Anadolija, Slovačka, Island.

KANTAROS-u grčkoj kulturi-posuda za piće na visokoj nozi, sa dvije vertikalne drške, od pečene zemlje ili metala.Atribut je boga Dionisija.Omiljeni je oblik u keramičkoj proizvodnji u VI i V st.pr.n.e.

SITULA-vedro posebnog oblika iskovano od bronzanog lima, nastalo u Italiji pod uticajem sličnih vedara iz poznog bronzanog odoba.Starije situle imaju zaobljene zidove i dvije učvršćene drške.Često su ukrašene iskucavanjem poluloptastih ispupčenja i cizeliranjem stilizovanih ptica, a javljaju se početkom starijeg gvozdenog doba.Mlađi oblik je koničan, s veoma naglašenim ramenima i pokretnim ručkama, i karakterističan je za kasnije faze starijeg gvozdenog doba.Mnoge situle iz mlađe faze bogato su ukrašene iskucavanjem različitih figuralnih scena i kompozicija:prizori borba, pijanke, muzičari, sportska nadmetanja, svečane procesije ili nizovi životinja i različitih biljnih ili geometrijskih ornamenata.Takva figuralna dekoracija, koja se osim na situlama javlja i na pojasnim kopčama od bronzanog lima, nazvana je situlska umjetnost.Situle sa figuralnom dekoracijom javljaju se u sjevernoj Italiji

(oko Bolonje i Este), Istri (Nezakcijum), Sloveniji (Vače, Magdalenska gora, Novo Mesto) i Tirolu (Kufaru).Datuju se od VI do IV st.pr.n.e.

STELA-u antičkoj kulturi, vertikalno postavljena kamena ili bronzana ploča sa reljefnim predstavama i natpisima.To su najčešće nadgrobni spomenici (stela funeraria), ali mogu biti i počasnog ili votivnog karaktera (stela votica).Najstarijim nadgrobnim stelama smatraju se kamene ploče ukrašene reljefnim spiralama i scenama iz lova, koje su otkrivene u kraljevskom krugu grobova A u Mikeni (XVI st.pr.n.e.).U grčkoj arhajskoj kulturi to su najprije izdužene pravougaone ploće sa stojećom reljefnom figurom pokojnika, s palmetama ili sfingom na vrhu kao ukrasom.Spartanske stele skoro su kvadratne.Na njima su predstavljeni pokojnici koji sjede na prijestolu, dok su ispred njih prikazani članovi porodice sa darovima-pijetlom i narom(stela iz Hrisafe).U toku V i IV st.pr.n.e., posebno u Atici, nadgrobne stele često imaju izgled edikula u kojima su u visokom reljefu prikazani pokojnici, katkad u scenama iz svakodnevnog života (obućar sa obućarskim kalupom, žena sa robinjom, mladi ratnik u borbi).

Jedna vrsta etrurskih stela, odomaćena u Felsini, imala je zaobljeni vrh.U rimsko doba stela je omiljena vrsta nadgrobnog spomenika rasprostranjean u cijelom Carstvu, posebno u područjima pored Rajne i Dunava.

TEL-termin koji označava brežuljak pokraj rijeka ili na ravničarskim terenima, nastao dugotrajnim životom ljudskih zajednica na jednom mjestu, najčešće od ostataka sukcesivno građenih naselja.Najstariji telovi vezani su za starije neolitske kulture Bliskog istoka, a u Evropi su zastupljeni samo na Balkanskom poluostrvu i pojedinim dijelovima Panonske nizije.Pretežno su elipsoidnih osnova, zahvataju površinu od 1 do 10 ha, a dostižu visinu i do 20 m.Njihovim istraživanjima moguće je utvrditi vertikalnu stratigrafiju svih vrsta arheoloških nalaza, a time i njihovu relativnu hronologiju.

SKIFOS-u grčkoj kulturi, pehar za piće sa dvije drške neposredno ispod oboda.Izrađivan je najčešće od pečene zemlje, ali i od metala i stakla.Skifosu je slična kotile, koja je služila kao posuda za piće i kao kutlača, a bila je i mjera za zapremninu (0,27 l).

SKIPTAR-štap ili palica, simbol svešteničke ili vladarske moći.Sveštenički štap i kraljevsko žezlo javljaju se vrlo rano i uvijek su znak velike društvene raslojenosti unutar praistorijskih zajednica.Mišljenje da su več u mlađem paleolitu (komandna palica) izuzetno obrađeni dijelovi jelenskog roga služili kao ''komandni štapovi'' (baton de commandement) i da ukazuju na postojanje plemenskog vođe, danas je napušteno.Skiptri su najprije korišćeni u stočarskim, patrijarhalnim zajednicama, već u ranim eneolitskim kulturama, i nalaženi su sa većim brojem bakarnih i zlatnih predmeta u grobovima plemenskih prvaka (Varna).Izuzetnu grupu nalaza čine kameni skiptri u obliku stilizovane glave konja, otkriveni slučajno illi u grobovima stepskih odlika u kulturama ranog i srednjeg eneolita karpatsko-donjopodunavske oblasti (suvorovo, Kasimča, Salkuca).Podizanje gradskih utvrđenih naselja u istočnoj Egeji i Anadoliji tokom ranog bronzanog doba praćeno je i pojavom bogatih kraljevskih grobova, sa insignijama kraljevsje vlasti, među kojima su nađeni i skiptri (Dorak, Aladža Hijik).

LIMES-najprije staza, put ili međa između dva posjeda , a kasnije utvrđena granica Rimskog carstva, čija je izgradnja započeta poslije 16 god.To je sistem fortifikacionih objekata-bedema, palisada, prezidijuma, kastra, kastela i burgusa, koji su međusobno povezani putem.Limes su držale pomoćne trupe, stacionirane u utvrđenjima, sa osmatračnicama i signalnim kulama između njih, na razmaku od približno 500 m.U Evropi su najpotpunije istraženi limes između Rajne i Dunava (germanski i recijski limes), izgrađivan je od druge polovine I do prve četvrtine II st., britanski limes (Hadrijanov zid).Od vanevropskih limesa dobro je pozat tripolitanski limes, dug skoro 1000 m, od Tunisa do Velike Sirte.Radi odbrane sjeverne granice Rimske imperije,a kasnije Bizantije, podignut je limes koji se može podijeliti na tri odsjeka:panonski, mezijski i dački.Panonski limes počinje utvrđenjem Ad Militare (Batina) i preko niza većih i manjih utvrđenja-Ad Novas (Zmajevac), Mons Aureus (Kamenac), Kukcijum (Ilok), Bononija (Banoštor), Akuminkum (Slankamen), Burgene (Novi Banovci)- završava se kod Taurunuma (Zemun), a štitio je provinciju Panoniju od upada Sermata i ostalih barbarskih plemena naseljenih u današnjoj Bačkoj i Banatu.Mezijski limes počinje od Singidunuma (Beograd) i prati uglavnom desnu obalu Dunava i glavnu magistralu prema Crnom moru.Od niza većih utvrđenja na ovom dijelu limesa-Trikornijum (Ritopek), Margum (Orašje), Viminacijum (Kostolac), Lederata (Ram), Pinkum (Veliko Gradište), Kupe (Golubac), Talijata (Donji Milanovac), Transdijerna (Tekija), Egeta (Brza Palanka), Klevora (Mihajlovac), Pontes (Kostol)-uglavnom su očuvane dogradnje iz Justinijanovog vremena koje se vezuju za utvrđenja iz prvih stolječa Carstva, i to pretežno iz vremena Domicijana i Trajana.Strategijski značaj prirodne granice ovaj odsjek limesa zadržao je i za vrijeme rimske uprave u Dakiji.Dački limes u Banatu sagrađen je poslije osvajanja Dakije radi odbrane njene zapadne granice.Njegovi ostaci otkriveni su kod Vršca(Kononija), Velikog Surduka (Centum Putei), Varadije (Arkidava) i Židovina (Bersovija).Još nije sa sigurnošću utvrđeno da li tzv. rimski šančevi u Bačkoj i Banatu predstavljaju ostatke rimskih odrambenih bedema i jaraka ili potiču iz kasnijeg vremena.

FIBULA- dio nakita koji je služio za pričvršćivanje odjeće i koristila se od bronzanog doba do razvijenog srednjeg vijeka. Fibula se sastojala iz sljedećih dijelova: noga, luk, glava i igla. Svi ovi dijelovi su različitog oblika i uglavnom su bili bogato ukrašeni. Nekada su se na fibule kačili lančići, alke i privjesci. Najčešće je izgrađena od bronze, ali može biti i od zlata, srebra i željeza. Na luku su često bili od drugih materijala kao što su ćilibar, staklo ili koral.U kasnom bronzanom dobu i u ranoj fazi željeznog doba fibule su bile velike, dužine oko 10cm, a ponekad i preko 20cm. Krajem starijeg željeznog doba njihova dužina iznosi od 3 do 7-8cm i finije i preciznije su izrađene. Najranija fibula potiče s početka kasnog bronzanog doba. Radi se o fibuli u vidu violinskog gudala nazvana fibula Peskijera tipa, po nalazištu Peskijera u sjevernoj Italiji. Bila je raširena u Italiji, Grčkoj i zapadnim dijelovima Balkanskog poluostrva. U početku su se igle koristile za pričvršćivanje odjeće. Njihovim postepenim savijanjem mogle su se transformisati u fibule.U kasno bronzano doba fibula se sve više ukrašava i prvenstveno će služiti kao ukrasni predmet za grudi. Tako je nastala pozamanterijska fibula sastavljena od više diskova od spiralno uvijene žice. Sljedeća faza u razvoju su naočaraste fibule, napravljene od dva spojena diska od spiralne žice i nalazimo ih na širokom prostoru srednje Evrope, Karpatskom bazenu, na Balkanu, u Italiji i Grčkoj. Ovaj oblik fibule javlja se sve do kasnog željeznog doba.Početkom starijeg željeznog doba u Italiji,

Balkanu i Makedoniji izrađuju se velike jednopetljaste lučne fibule koje su također varijante violinskih fibula, a od Balkana prema Grčkoj i Panoniji izrađuju se dvopetljaste lučne fibule. Vrhunac razvoja je fibula sa nogom u obliku beotskog štita-pravougaonog oblika.U Grčkoj su karakteristične lučne jednopetljaste fibule sa velikom četvrtastom nogom ukrašene urezanim geometrijskim motivima. Nazvane su geometrijske ili dipilonske, po nalazima kod Dipilona u Atini iz perioda IX i VIII vijeka.Na istočnom Balkanu od V do III vijeka izrađuju se lučne fibule sa jednom petljom i nogom od žice koja se kupasto završava nazvana je tračke fibule.Vrlo dekorativne fibule, često od srebra i zlata, sa nogom u vidu zmijske glave, upotrebljavaju se u Makedoniji i na centralnom Balkanu od VI do III vijeka. Početkom željeznog doba ističu se čunaste i zmijolike fibule koje se kasnije šire na Evropu i Balkan, gdje također pod njihovim uticajem nastaju originalne lokalne forme.U mlađe željezno doba, u Evropi preovladavaju keltski oblici fibula sa sliženijom glavom i izduženim završetkom noge koji je mogao biti stilizovan u formi životnjske ili ljudske glave.U III i II vijeku javljaju se rane latenske fibule sa kuglastim dugmetom na kraju noge.

Rimske fibule su naslijedile pozno latenske šeme i pojavio se velik broj novih tipova. Auciza fiule, nazvane po imenu majstora imaju šarnirski mehanizam na glavi i pravougaonu nogu sa dugmetom na glavi. Ovaj tip fibule je bio rasprostranjen u svim dijelovima Rimskog carstva u I vijeku.Značajnu grupu rimskih fibula sačinjavaju izrazito profilisane fibule koje se odlikuju zadebljalim lukom i glavom. Kod njih su nastale panonske fibule, sa lukom u obliku trube. U vrijeme kasnog carstva najčešće su krsaste fibule sa bogato ukrašenim lukom i izduženom lobanjom.

MAUZOLEJ- (lat.mausoleum) je predstavljao u antičkom svijetu monumentalnu nadzemnu grobnicu i nadgrobni spomenik. Najpoznatiji je Mausolej u Halikarnasu iz sredine IV vijeka koji predstavlja grobnicu perzijskog satrapa Mauzola po kome je ova vrsta spomenika dobila ime. Međutim mauzoleji su građeni i ranije. Spomenik Nereida, kao i Grob lava u Knidosu iz 394.godine smatraju se najstarijim mauzolejima.Mauzolej u Halikarnasu smatra se za jedno od sedam svjetskih čuda. Po predanju ga je podigla Mauzolova sestra oko 350.godine. Mauzolej je imao izgled hrama sa 36 stubova, bio je visok oko 40m sa krovom u obliku stepenasto zarubljene piramide. Dvije monumentalne statue su možda predstavljale Mauzola i Artemizija. One se čuvaju u Britanskom muzeju u Londonu. U rimsko doba građeni su mauzoleji u obliku hrama pravougaone osnove, mauzoleji u obliku kuće, kružni i poligonalni mauzoleji, zatim u obliku kule. Mauzoleji sa kružnom i poligonalnom osnovom vjerovatno su etrurskog porijekla. Najpoznatiji mauzolej ovog tipa je Avgustov mauzolej. Iz kasne antike najpoznatiji su mauzolej Maksencijevog sina Romula i mauzolej u Čentčele iz sredine IV vijeka sa scenama iz Starog i Novog zavjeta. Istom tipu pripada i Dioklecijanov mauzolej u Splitu, oktogonalnog oblika sa 24 stuba i krovom u obliku piramide. Poznati su još mauzolej u Raveni, gotskog kralja Teodoriha, zatim mauzolej Julijevaca u Sen Remiju u vidu tolosa. Mauzoleji u obliku kule su najčešći na istoku. Na zapadu je poznat Teranov grob u Akragasu, visok preko 9 m kao i mauzolej u Igelu koji je visok 23 m.

ANALOGIJA- kao metodološki princip analogija je prisutna u svim naučnim disciplinama, iako, s logičkog stanovišta, strogo posmatrano, ne zadovoljava kriterijume koji bi je okvalifikovali kao pouzdano sredstvo zaključivanja. Pitanje relevantnosti analoškog

zaključivanja bilo je naročito važno za arheologiju koja je, težeći naučnoj objektivnosti, pokušavala da sazna kakva je bila prošlost. Istorija tog akademskog stremljenja(težnja) ka naučnom idealu razotkrila je, međutim, suštinsku nepouzdanost, logičku nedoslednost i najzad neobjektivnost svih arheoloških zaključaka o prošlosti, ukazavši na činjenicu da sve što saznajemo o prošlosti, saznajemo, ili bolje reći, interpretiramo po analogiji na sadašnjost.Zaključivanje po analogiji, kao logički metod, može se definisati kao postupak po kome iz pretpostavke da se određena svojstva neka dva procesa ili objekta podudaraju, zaključujemo da posmatrani procesi ili objekti imaju još i neko drugo zajedničko svojstvo. A problem je u tome što ponekad hipoteze mogu biti istinite, a zaključak lažan. Rana upotreba etnografskih analogija u arheološkom zaključivanju naročito je ulivala optimizam i poverenje u pogledu njenog potencijala da se koristi kao interpretativni izvor za rekonstrukciju praistorijskih zajednica.Početak prakse izjednačavanja praistorijskih i "primitivnih" ljudi modernog doba seže unazad do 16. vijeka, do vremena kada je naraslo etnografsko znanje o novim i "primitivnim" svjetovima počelo sve više uticati na arheološku interpretaciju praistorijskih kultura (Wylie 2002: 137). Štaviše, takve paralele pojavljuju se u samom temelju nastanka arheologije kao discipline.Arheologija pokušava da sazna kakva je bila prošlost. Arheološki zapis je, međutim, rezultat dinamike prošlosti, ali ne odslikava direktno tu dinamiku. Stoga je arheolog uvijek prinužen da na osnovu saznanja iz sadašnjosti konstruiše i interpretira prošlost. Sve što saznajemo o prošlosti, dakle, saznajemo po analogiji na sadašnjost.

TUMUL-velika humka od zemlje ili kamena, koja je nasuta radi trajnog i nadaleko vidljivog obilježja groba, odnosno grobnice pojedinca ili većeg broja članova zajednice (porodice, roda, staleža).Tumuli su nasipani u jednom mahu ili u više navrata, a različitih su dimenzija i strukture, zavisno od epohe iz koje potiču, kao i od ugleda, društvenog položaja i eshatoloških shvatanja u njima sahranjenih ličnosti.Po građi se svrstavaju u zemljane i kamene, a po dimenzijama-u male, prečnika do 15 m, srednje, prečnika do 25 m, i džinovske, sa prečnikom 50 m i više.Mogu biti usamljeni ili formirati manje i veće nekropole.Često su na obodu oivičeni kamenim prstenom ili zidom, u njihovom središtu i na periferiji mogu se nalaziti grobovi i grobnice najrazličitijeg izgleda i konstrukcija, počev od jednostavnih raka (kultura grobnih jama) do grobnih odaja i složenih monumentalnih konstrukcija (megaliti, kultura katakombnih grobnica).

Najstariji tumuli vezuju za pojedine mlađeneolitske kulture zapadne Evrope(dolmen) i ranoeneolitske kulture istočne Evrope (kultura grobnih jama).Njihova pojava u podunavlju i na Balkanskom poluostrvu vezuje se za prodore nomada i ratnika iz pontskih stepa tokom eneolita.U srednjoj Evropi sahranjivanje u tumulima postaje uobičajeno tek krajem ranog i tokom srednjeg bronzanog doba.U kasnijim praistorijskim i ranoistorijskim epohama tumuli se često vezuju za grobove plemenskih poglavara, kraljeva i ostalih moćnika.Među njima se, po veličini i izuzetno bogatim prilozima, ističu tumuli iz razdoblja VI do III st.pr.n.e. u kojima su sahranjivani članovi rodovske aristokrarije u Skitiji, Trakiji, centralnom Balkanu, kao i u srednjoj i zapadnoj Evropi.Pojava tumula u grčkoj, etrurskoj i rimskoj civilizaciji najčešće se objašnjava uticajima iz Male Azije.

PIKSIDA-ovalna ili okrugla kutija kod Grka, izrađivana od šimširovog drveta, pečene zemlje, slonovače ili metala.Služila je za čuvanje nakita, začina i pomada.Ukrašavana je reljefnim ili slikanim predstavama.

OPIDUM-termin koji označava velika protourbana keltska naselja u zapadnoj i srednjoj Evropi, podizana mahom na teško pristupačnim terenima, karakteristična prvenstveno za poznolatensku kulturu II i I st.pr.n.e.Ova naselja bila su u cjelini utvrđena zidom i šancem.To su najčešće zanatski i trgovački centri ili središta pojedinih plemena, od kojih neki zahvataju porvršinu od stotinu ili više hektara (Alezija, Bibrakt, Mauhing).njihova fortifikacija, izgrađena posebnom tehnikom (murus galikus), najčešće ima monumentalne kapije.

ARHEOBOTANIKA-interdisciplinarna naučna oblast koja proučava makro i mikrobiljne ostatke sa arheoloških lokaliteta.Dobijeni podaci omogućavaju rekonstrukciju prirodne sredine, kao i odnosa između čovjeka i prirodnog okruženja, odnosno privrednih i ostalih aktivnosti prahistorijskih i protohistorijskih zajednica pomoću kojih se one prilagođavaju, kontrolišu ili modifikuju sastav vegetacije u svojoj okolini.

INGOT-poluga ili tzv. pogača srovog metala pripremljenog za topljenje u kalupima.Veliki komadi bakra, teški i do 32 kg, u obliku jastuka nađeni su u centrima bronzanog doba Egeje, kao što su Mikena i kraljevske palate na Kreti.Pretpostavlja se da većina ovih polufabrikata potiče sa Bliskog istoka, odnosno iz maloazijskih gradova (Ugarit, Milet), sa Rodosa ili direktno iz rudnika sa Kipra.

ARHEOZOOLOGIJA-proučavanje ostataka životinja sa arheoloških lokaliteta radi upozavanja ekonomije ljudskih zajednica i međusobnih odnosa čovjeka i životinja.Utvrđuje sastav faune i zastupljenost različitih vrsta lovljenih ili pripitomljenih životinja, početke i razvoj pripitomljavanja, načine eksploatacije životinja na osnovu zastupljenosti različitih dijelova skeleta, njihove individualne starosti i tragova kasapljenja na kostima, kao i sezonalnost naseljavanja i karakter staništa ili dijelova staništa.

APOTROPEON-predmet kome se pripisuje natprirodna moć da brani i štiti od zla, čini, bolesti, uroka, i to ne samo ljude već i životinje, razne predmete i građevine.U antičkom periodu najčešće je u vidu glave gorgone, životinjske glave, grifona ili muškog i ženskog polnog organa.Nošen je kao nakit ili je postavljan na oklopima, štitovima, raznim predmetima, kućama i javnim građevinama.

KARDO i DECUMANUS-u rimskim gradovima i logorima-glavna saobraćajnica pravca sjever-jug (cardo maximus), koju pod pravim uglom predijeca saobraćajnica pravca istok-zapad (decumanus maximus).Njihov presjek označava središte grada ili logora.Ulice paralelne sa njima nazivaju se cardines i decumani.Određivanje karda i dekumanusa bio je svojevrstan sakralni čin, koji je obavljan uz učešće augura i magistrata, pomoću posebnog instrumenta (groma).

LABRIS-dvojna sjekira, religiozni simbol, posebno čest u kulturi bronzanog doba na Kreti (minojska kultura), i to tokom cjelokupnog njenog trajanja.To je sjekira sa dvije naspramne oštrice i sa otvorpm za držalje u sredini, od različitih vrsta materijala (kamen, olovo, srebro,

zlato) i različitih dimenzija (od nekoliko centimetara do 1,2 m).Porijeklom je iz Mezopotamije, gdje je već od 4 mil. pr.n.e. izrađivana od kamena.Tokom 3 mil.pr.n.e. korišćena je u Elamu, Sumeru i Troji II, ali tek na Kritu postaje izraziti religiozni simbol i votivni dar.U starijim fazama minojske kulture labris je stavljan u grobove ili u svetilišta u pećinama i na vrhovima brda.U mlađim fazama najčešće je postavljan na stubove ili posebne baze, kao i na konsekrativne rogove.Za minijaturne dvojne sjekire se pretpostavlja da su služile kao magijski predmeti u vezi s kišom i agrarnim kultovima.

Labris ima značajnu ulogu i u mikenskoj religiji.U tradicionalnim kulturama Male Azije, posebno u Kariji i Lidiji, redovno se javlja u rukama boga gromovnika, kao i kasnije u Evropi, u germanskoj religiji.Na Kreti je , međutim, uvijek povezan sa ženskom figurom, vjerovatno boginjom, u čijim rukama ozačava najveću moć i dostojanstvo.Možda je i supstitucija određenog muškog božanstva.

ATRIBUT-osnovna morfološka, tehnička, stilska ili funkcionalna karakteristika artefakta određenog tipa.Pravac u anglosaksonskoj arheologiji (nova arheologija), osporavajući subjektivni pristup u izboru i gradaciji atributa pri određivanju tipova, razvio je tzv. atributsku analizu.Cilj te analize je da se primjenom složenih statističkih tehnika dođe do skupova atributa relevantnih za određivanje tipa, a samim tim, i za tipološku klasifikaciju.

ZEMUNICA-primitivni oblik staništa koji je građen u raznim prahistorijskim i historijskim periodima, bez obzira na stepen razvoja i stečeno znanje graditelja.Zemunice su obično manjih dimenzija, u prahistorijskim epohama kružne i ovalne osnove, ukopane do 1 m, a u historijskim periodima-četvrtaste osnove i veće dubine.Krovni pokrivač je najčešće od lakog materijala (trska, slama), složen u kupu ili na dvije vode.U ranom srednjem vijeku zidovi ukopa zemunice često su obloženi drvenom građom.Zemunice imaju privremeni karakter i ne mogu se pripisati nekom određenom vremenu ili narodu.Nastaju uglavnom prilikom osnivanja života u naselju ili u periodima velikih pomjeranja stanovništva.U lesnim predjelim bile su dugo u upotrebi, sve do XVII i XVIII st.

SOJENICE-staništa na kolju, podgnuta na jezerima, obalama rijeka ili močvarnim i vodoplavnim terenima.Grade se od neolita u raznim dijelovima Evrope, i to tako što se na vertikalno pobodeno kolje postavlja drvena platforma na kojoj se podižu kolibe od lake drvene građe.Najveći broj sojeničarskih naselja istražen je u oblasti alpskih jezera (Švicarska, sjeverna Italija, južna Njemačka).Pokretni arheološki nalazi veoma su dobro očuvani jer se ispod platformi, između kolja, formira kulturni sloj čije sadržaje vremenom dobro konzerviraju voda i mulj.Zahvaljujući toj okolnosti, u sojenicama su često nalaženi drveni predmeti, ostaci tkanina i razni plodovi.

STRUGAČ-odbitak ili sječivo, koje je najčešće transverzalno retuširano dubokim i uzdignutim retušem.Ugao retuša, u odnosu na površinu sa koje je izvršeno retuširanje, uglavnom je veći od 60 stepeni.Na osnovu morfoloških karakteristika, mogu se razlikovati strugači na sječivima i odbicima, pljosnati ili debeli (čunasti), a na osnovu oblika radne ivice-lučni, šiljati, njuškasti, ramenasti, noktasti i kružni.

Iako se sporadično javljaju i u ranijim periodima, počevši od mlađeg paleolita strugači preovlađuju u većini industrija oruđa od okresanog kamena.Pretpostavlja se da su korišćeni za obradu krzna i kože ulovljenih životinja.

ANTROPOLOGIJA-kompleksna nauka o čovjeku u vremenu i prostoru.S obzirom na karakter istraživanja, ustaljena je njena podjela na socio-kulturnu i biofizičku antropologiju.Prva se bavi čovjekovom kulturom u najširem smislu i osnovni pravci istraživanja su joj evolucija, struktura i funkcija kulture.Biofizička antropologija izučava život čovjeka u biološkom smislu, odnosno postanak i razvoj ljudske vrste, kao i građu i funkciju čovjekovog organizma.Izvorni materijal je ljudski skelet iz različitih perioda prošlosti.Zbog takvog profila i sadržaja istraživanja, antropologija (i društvenohistorijski i prirodnjački dio) ima mnoge suspecijalnosti, kao što su naprimjer, antroplogija religije, antropologija sna, industrijska antropologija, paleoantropologija, somatska antropologija.

TUTUL-okrugli bronzani ukras za odjeću, posebno pojaseve, ili konjsko remenje, obično u vidu dugmeta, s koničnim ili šiljatim uzdignutim srednjim dijelom.Za ukrašavanje odjeće tutuli se koriste od ranog bronzanog doba.U halštatu su česti na konjskoj opremi, s masivnim donjim dijelom i alkama za pričvršćivanje.

GRIVNA- vrsta narukvice koja se nosi oko zgloba ruke.Keltska plemena su sa sobom u naše krajeve donjeli razne oblike grivni.Grivne sa pečatobraznim krajevima i grivne sa kopćom vrlo retke na našim nalazištima i poticu iz perioda naseljavanja keltskih plemena u Podunavlju.Grivne sa granulama razlicitog su oblika a radjene su tehnikom livanja.NALAZIŠTE-(arheološko) je mjesto u kojima se dokaz o prošlosti i tadašnjim aktivnostima čuva, a koji je, ili može biti, istraživan pomoću discipline arheologije. Arheološko nalazište je isto tako mjesto ljudske aktivnosti koje se može sagledati u koncentraciji artefakata i odbačenih sirovina. Svi nalazi sa jednog lokaliteta posmatraju se unutar šire kulturne cjeline (kulturne grupe ili kompleksa), u cilju analize ljudske aktivnosti tog podneblja. Tradicionalno, nalazišta se odlikuju prisustvom artefakata i odlika tog nalazišta. U slučaju paleolitika ili mezolitika samo raspršenje kremenih „pahuljica“ predstavlja mjesto vrijednim istrage. Pojedini arheolozi ulaze u prepirke zbog određenih nalazišta, zato što dva ili više nalazišta koja se nalaze u blizini bivaju proglašena da su različita ili naprotiv ista. Važno je napomenuti razliku između arheološkog nalazišta i arheološkog otkrića. VARIJANTA-pojam koji izvršava klasifikaciju predmeta tipu ili grupi kojoj predmet pripada.U arheološkom smisluvarijanta se da objasniti kao nacin na koji se klasificira oruzje , orudje ili keramika,kulturi iz koje potice ili pripada, npr chopper tool pripada musterijenskog kulturi.KONTINUITET-stalnost karakteristika osoba, sadrzaja, objekata, mjesta i događaja promatranih od strane promatraca u određenom vremenskom periodu.KULTURNI KOMPLEKS-superoridirani pojam koji označava skupinu kultura s djelimično zajedničkim elementima.STRIGIL-kod Grka i Rimljana, instrument od bronze,koji se sastoji od drške i lučno povijenog udubljenog strugača.Služio je za skidanje naslaga ulja, znoja i prašine sa tijela hrvača i ostalih sportista.

KOMPARACIJA-međusobna usporedba dva ili više istovrsnih i istovremenih arheoloških nalaza zbog utvrđivanja stupnja njihove opće poddudarnosti ili podudarnosti pojedinih njihovih svojstava.HRONOLOGIJA- znanstvena disciplina koja se bavi određivanjem vremena u kojem se zbio neki događaj ili niz događaja. Kronologija može biti relativna kada se događaji smještaju prema međusobnom odnosu ili apsolutna - kada se događaji smještaju prema točno određenom datumu. U nedostatku pisane povijesti, sa svojim hronikama i listama kraljeva, u arheologiji se razvijaju relativne hronologije koje se temelje na tehnikama izrade artefakate i njihovom stilu.PERIODIZACIJA- većih vremenskih perioda na manje.

FRESKO- Freska je tehnika zidnog slikarstva. Slika se bojama, koje se rastapaju u vodi, po

svježem sloju žbuke.Boja se suši istovremeno s podlogom i tako se nerazdvojno povezuje s

njom. Rad na svježoj žbuci zahtijeva brzinu i sigurnost jer se naknadne promjene mogu

izvršiti tek tako sa se ukloni čitav sloj žbuke i da se zamijeni novim slojem. Zato su slikari

prethodno izrađivali crtež na kartonu koji se u mjeri slagao s konačnim djelom i prenosili

obrise na svježu žbuku.

Postoji još jedna varijanta fresko- tehnike, a ona se zove secco (tal. suho). Boja se nanosi na

osušenu žbuku, koja se prije slikanja osvježi gašenim vapnom. Stapanje boje s podlogom nije

tako potpuno i zato dolazi do znatnih oštećenja.

KAPITOLIJSKA TRIJADA-hram posvećen Jupiteru,Junoni i Minervi.

BIKONIČAN- izraz koji označava da kakav predmet ima oblik dvaju

suprotstavljenihstožaca čije su osnove spojene.

RETUŠIRANJE- su negativi na ivici kamenog odbitka koji nastaju naknadnom

obradom artefakta pomoću retušera (od kamena, kosti, rogaili sl.) radi

stvaranja oruđa ili oružja željene forma. Ovim postupkom se ojačavala ivica odbitka

i ugao pogodan za korišćenje alatke. Namjerna obrada se razlikuje od slučajnih oštećenja.

Laplas je klasifikovao retuš prema:

načinu izvođenja (ugao u odnosu na vertikalnu stranu odbitka)

širini retuša (dubok ili na margini)

pravcu retuša (direktan, inverzan, naizmeničan, bifacijalan, normalan)

kontinuitetu (kontinuinari, diskontinuirani, jamičast, nazupčen)

lokalizaciji (proksimalan, medijalan, distalan)

orijentaciji (lateralan, transferzalan)

i formi (prav, konveksan, konkavan, sinusoidan).

VILLA RUSTICA- seoska vila, sastojala se od gazdinske kuće, štala, radionica, i magacina.

UMBO-kružno, ovalno ili pravokutno ojačanje u vidu ispupčenja na sredini štita.

KULTURNI SLOJ- u arheologiji sloj zemlje na ljudskim staništima koji sadrži tragove ili ostatke ljudske aktivnosti. Debljina kulturnog sloja varira od nekoliko cm pa do 30-35 metara i uglavnom ovisi o duljini i intenzitetu ljudske aktivnosti datog staništa. Kulturni slojevi se iskopavaju radi proučavanja čovjekove aktivnosti i radi rekonstrukcije datog staništa. Kulturni sloj je umjetna naslaga (formacija) nastala kao posljedica intenzivne graditeljske aktivnosti i drugih djelatnosti zbog čega sadrži niz arheoloških nalaza različite funkcije. On je sačinjen od niza elemenata obuhvaćenih pojmom stratigrafske jedinice ( zidovi, ukopani objekti, nasipi). Debljina stratigrafske jedinice razmjerna je trajanju aktivnosti na nalazištu.

KULTURNI UTJECAJ- primarno označava proces djelomičnog zbližavanja u sadržajima istovremenih kultura različitog porijekla do kojega dolazi zbog dugotrajnih međusobnih dodira pojedinih njihovih zajednica. U arheološkom smislu, ovaj se proces očituje u postojanju sličnih pojava u materijalnoj ili duhovnoj kulturi, a najčešće je izražen kroz sličnosti stilsko-tipološkog karaktera (oblici keramike, način ukrašavanja, ukrasni predmeti i sl.) ili sličnostima u načinu pokapanja i drugim manifestacijama kulta.

IMPORT- je naziv za uvoz proizvoda, usluga ili poslovnih subjekata koji dolaze izvan države. Predstavlja dio međunarodne trgovine. Nasuprot uvozu imamo izvoz ( eksport ). U arheologiji bi to predstavljalo uvoz raznih keramičkih posuda, uvoz oružja i oruđa, nakita i drugih dobara.

INDUSTRIJA- u užem smislu obuhvaća stilsko-tipološke aspekte karakteristične za različite vrste djelatnosti unutar pojedinih kultura (kremena industrija, koštana industrija, industrija bakra, i sl.), a u širem smislu označava stilsko-tipološke aspekte vezane uz pojedina razdoblja.

METODOLOGIJA ARHEOLOGIJE

Methodos+ logos (grč.)

pravila+ teorija+ praktična primjena= METODOLOGIJA

Posebna disciplina proučavanja logičkih operacija i tehničkih radnji

Zadatak: kritički procjenjivati znanstveni postupak

Povijesni pregled razvoja metodologije:

1. EVOLUCIONIZAM, 19. st.

2. DIFUZIONIZAM, kraj 19. st.

3. NEOEVOLUCIONIZAM, između dva svjetska rata

4. FUNKCIONALIZAM, 1930.-e

5. SEPTICIZAM, 1950.-e

6. NOVA ARHEOLOGIJA, 1960.-e

7. POSTPROCESUALNA ARHEOLOGIJA, 1980.-e

Arheološka metodologija:

1. teren (metoda praktičnih istraživanja)

2. laboratorij/ured (metoda znanstvene obrade podataka)

METODA PRAKTIČNIH ISTRAŽIVANJA

REKOGNOSCIRANJE (terenski pregled, zračna fotografija, geofizičke metode)

ISKOPAVANJE (pravila, vrste iskopavanja, tehnike)

DOKUMENTACIJA!!!!

METODA ZNANSTVENE OBRADE PODATAKA

1. Stratigrafsko- tipološka

2. Komparativna

- klasifikacija, tipologija, kronologija, komparacija...

OBJAVA!!!

KADA, KAKO, ZAŠTO?

Mjerenje vremena:

a) Period prije Krista/ prije naše ere (PR.K./P.N.E.)

b) Period poslije Krista/ period naše ere (P.K./ N.E.)

(B.C.= BEFORE CHRIST; A.D.= ANNO DOMINI)

- Za iskazivanje datuma prilikom korištenja radioaktivnih metoda datiranja koristi se računanje godina unazad od sadašnjosti (PS/ BP)

- Terminus post quem

Terminus ante quem

- DATIRANJE- određivanje vremena nastanka arheoloških predmeta ili kulturnih slojeva

- Relativno datiranje- određivanje redoslijeda događaja ili radnji bez preciznog utvrđivanja vremena (stratigrafija, tipologija, cross-dating, serijacija, određivanje sadržaja fluora i kolagena, radiometrijsko određivanje)

- Apsolutno datiranje- tačno utvrđivanje vremena koje se izražava u godinama (C-14, dendrokronologija, termoluminiscencija, kalij-argon metoda...)

- KRONOLOGIJA- utvrđivanje vremenskog slijeda događaja ili predmeta

- Apsolutna i relativna kronologija

- PERIODIZACIJA- podjela većih vremenskih perioda na manje

- TIPOLOGIJA- sistem klasifikacije tipova arheoloških nalaza, struktura i cjelina, prirodnih i kulturnih pojava i procesa

- ANALOGIJA- srodnost ili podudarnost između dva predmeta/pojave/kulture i sl. u svim ili najvećem dijelu njihovih najvažnijih svojstava

- STRATIGRAFIJA- proučavanje arheološke stratifikacije; podudara se sa sukcesivnošću i kronološkim odnosima slojeva i interfacija elemenata, njihovim topografskim odlikama i pedološkim sastavom, artefaktima i drugim tipovima ostataka koje sadržavaju, te interpretacijom njihova izvora i mjesta u ljudskoj povijesti

- KONTEKST- povezivanje predmeta/pojava na osnovu zajedničkih čimbenika

KOMPARACIJA- međusobna usporedba dva ili više istovrsnih i istovremenih arheoloških nalaza zbog utvrđivanja stupnja njihove opće poddudarnosti ili podudarnosti pojedinih njihovih svojstava

KULTURA- različite vrste arheoloških predmeta koji tvore koherentnu teritorijalnu, vremensku, tehnološku i stilsko-tipološku cjelinu koja se u cijelosti ili dijelom svojih pojedinosti bitno razlikuje od drugih istovremenih i na isti način definiranih cjelina.

STRATIGRAFIJA-studiranje arheološke stratifikacije. Podudara se sa sukcesivnošću i kronološkim odnosima slojeva i interfacija elemenata, njihovim topografskim odlikama i pedološkim sastavom, artefaktima i drugim tipovima ostataka koje sadržavaju, te interpretacijom njihova izvora i mjesta u ljudskoj povijesti.

STRATIFIKACIJA-tip odlaganja zemlje koji je najvećim dijelom posljedica ljudskih aktivnosti. Odlikuju ga promjene u naravi odloženog materijala i promjene u količini

odlaganja. Sadržava stratigrafske jedinice formirane odlaganjem i kopanjem, odnosno slojeve i jame.

PERIODIZACIJA - podjela na duže ili kraće periode (vremenske odsjeke) unutar kojih se odvijaju neki razvojni procesi (ili skupovi procesa) koji su po svom karakteru i sadržaju bitno drukčiji od sličnih procesa u drugim periodima. Osim opće periodizacije koja podrazumijeva osnovnu podjelu povijesti (prapovijesno doba, antičko doba, srednji vijek) u arheologiji se primjenjuju i uže periodizacije svih osnovnih doba na uže periode: (prapovijesno doba - paleolitik, mezolitik, neolitik, eneolitik, brončano doba, željezno doba; grčko doba - geometrijsko, arhajsko, klasično, helenizam; rimsko doba - republika, rano carstvo, kasno carstvo, kasna antika, rano kršćanstvo; srednji vijek - seoba naroda, razvijeni srednji vijek .). Dalja periodizacija podrazumijeva podjelu svakog tako izdvojenog perioda na uže vremenske i razvojne cjeline prema troperiodnom sustavu, npr. rano (starije), srednje, kasno (mlađe) brončano doba i sl.

ATRIBUT - osnovna morfološka, tehnološka, stilska ili funkcionalna značajka artefakta određenog tipa.

TIP - model; naziv za skup svojstava koje diferenciraju zasebnu grupu unutar iste vrste. Tip nema širinu vrste, ali ni ograničenost individue. U smislu uzorka ili modela, tip sjedinjuje u sebi općenitost vrste i njihove posebnosti. U širem smislu tip se uvijek svodi na zbroj morfoloških osobina za određivanje odnosa među stvarima.

VARIJANTA - inačica unutar osnovne vrste predmeta. Najčešće se koristi u tipologiji artefakata za označavanje odstupanja u pojedinostima (obično modifikacija oblika ili ukrasa) koja postoje između dva ili više, bitnim odlikama međusobno povezanih primjeraka. Takvo razlikovanje podrazumijeva postojanje izvornika ili dobro poznatog primjerka. Pojam se vrlo često koristi i za razlikovanje regionalnih stilsko-tipoloških razlika unutar pojedinih kultura rasprostranjenih na velikim područjima.