Upload
others
View
17
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
73
Aܶm¶ Aܶm¶ Aܶm¶ Aܶm¶ ---- 3333
{hÝXr gm{h˶ {hÝXr gm{h˶ {hÝXr gm{h˶ {hÝXr gm{h˶ ‘| Zmar‘| Zmar‘| Zmar‘| Zmar Ho$ÝÐr Cnݶmg Ho$ÝÐr Cnݶmg Ho$ÝÐr Cnݶmg Ho$ÝÐr Cnݶmg … {dh§JmdbmoH$Z … {dh§JmdbmoH$Z … {dh§JmdbmoH$Z … {dh§JmdbmoH$Z
gm{h˶ Am¡a ‘mZd OrdZ EH$-Xÿgao go K{Zï> ê$n go g§~§{YV h¡ & XmoZm| H$m EH$-Xÿgao
go ZmVm EH$ {g³Ho$ Ho$ Xmo nhbwAm| H$s Vah h¡ & EH$ Ho$ A^md ‘| Xÿgao Ho$ ApñVËd H$mo ñdrH$ma
Zht {H$¶m Om gH$Vm & à˶oH$ ¶wJ Ho$ gm{h˶ ‘| ¶wJ à^md H$s Pm±H$s ^r Adí¶ XoIZo H$mo
{‘bVr h¡ & AV… à˶oH$ gm{h˶ ‘| VV² ¶wJrZ g‘mO Ho$ Xe©Z Adí¶ hmoVo h¢ & gm{h˶H$ma
g‘mO-aW H$m gmaWr h¡ Am¡a ¶wJrZ n[apñW{V¶m± CgH$s gmWr h¡ & EH$ gƒm gm{h˶H$ma H$^r
BZgo {d‘wI hmoH$a gm{h˶ aMZm Zht H$a gH$Vm &
‘Zwî¶ Ho$ OrdZ H$m ‘hËdnyU© nj h¡ Zmar-OrdZ & CgHo$ {~Zm ‘Zwî¶ H$m OrdZ AnyU©
hr h¡ & ‘Zwî¶-OrdZ H$mo {M{ÌV H$aZo dmbm gm{h˶ ^r CgH$s Cnojm Zht H$a gH$Vm & g{X¶m|
go Zmar gm{h˶ Ho$ Ho$ÝÐ ‘| ahr h¡ & AV… gm{h˶ Am¡a Zmar H$m gå~ÝY emídV h¡ VWm Cnݶmg
‘mZd OrdZ H$mo g‘J« ê$n go {M{ÌV H$aZo dmbr ge³V gm{hp˶H$ {dYm h¡ & Bg‘| ‘mZdr¶
g§doXZmE± à^mdnyU© T>§J go A{^ì¶{³V nmVr h¡ & {hÝXr gm{h˶ ‘| Cnݶmg EH$ gdm©{YH$
bmoH${ච{dYm hmoZo Ho$ ZmVo Cg‘| ^r Zmar OrdZ H$m {MÌU hmoZm ñdm^m{dH$ ~mV h¡ & Cnݶmg
{dYm Ho$ Ama§^ go boH$a AmO VH$ Zmar OrdZ Ho$ {d{dY njm| H$m {MÌU Cg‘| {‘bVm h¡ &
"Zmar H$m OrdZ ^r g‘mO ‘| H$‘ g§Kf©erb Zht ahm & CËWmZ-nVZ Ho$ {H$VZo Xm¡am| go JwOaVr
hþB© Zmar AmO dV©‘mZ ‘| AnZr pñW{V VH$ nhþ±M gH$s h¡ & gm{h˶H$ma H$s ^mdZm ‘| àma§^ go
hr Zmar Xmo nañna {damoYr ê$nm| ‘| {dÚ‘mZ ahr h¡ & EH$ {MÝVZYmam Ho$ AZwgma Zmar Ho$
J[a‘m‘¶ CXmÎm ê$n H$m àñVwVrH$aU hþAm Am¡a Xÿgao Ho$ AZwgma Zmar Ho$ AdJwUm| H$m nyam
boIm-OmoIm àñVwV H$aHo$ Cgo {ZpÝXV {H$¶m J¶m & {hÝXr Cnݶmg ^r BgH$m AndmX Zht h¡ &'1111
74
{hÝXr Cnݶmg gm{h˶ ‘| Zmar Ho$ÝÐr Cnݶmgm| Ho$ {dh§JmdbmoH$Z Ho$ {bE gw{dYm H$s
Ñ{ï> go Cgo VrZ ^mJm| ‘| ~m±Q>H$a XoIm Om gH$Vm h¡ &
1. ào‘M§X nyd© ¶wJrZ CnݶmgH$mam| Ho$ Cnݶmgm| ‘| Zmar
2. ào‘M§X ¶wJrZ CnݶmgH$mam| Ho$ Cnݶmgm| ‘| Zmar
3. ào‘M§XmoÎma ¶wJrZ CnݶmgH$mam| Ho$ Cnݶmgm| ‘| Zmar
1.1.1.1. ào‘M§X nyd©ào‘M§X nyd©ào‘M§X nyd©ào‘M§X nyd© ¶wJrZ CnݶmgH$mam| Ho$ Cnݶmgm| ‘| Zmar¶wJrZ CnݶmgH$mam| Ho$ Cnݶmgm| ‘| Zmar¶wJrZ CnݶmgH$mam| Ho$ Cnݶmgm| ‘| Zmar¶wJrZ CnݶmgH$mam| Ho$ Cnݶmgm| ‘| Zmar … … … …
{hÝXr CnݶmgH$mam| Zo Ama§^ go hr Zmar H$mo à‘wI ¶m Ho$ÝÐ ‘| aIH$a Cnݶmgm| H$s aMZm
H$s h¡ & BZ CnݶmgH$mam| Zo ¶wJrZ n[apñW{V¶m| Ho$ AZwê$n hr Zmar {MÌU {H$¶m h¡ & ào‘M§X nyd©
¶wJ ‘| Zmar H$s ñdV§Ì Apñ‘Vm Zht Wr, dh ^mo½¶m Ho$ ê$n ‘| hr A{YH$ {M{ÌV hþB© & Bg ¶wJ
Ho$ CnݶmgH$mam| na ar{VH$mbrZ na§nam VWm g§ñH¥$V Ho$ Zr{V J«§Wm| H$m Jham à^md XoIZo H$mo
{‘bVm h¡ & AV… Bg ¶wJ ‘| Xmo àH$ma Ho$ Cnݶmgm| H$s aMZm A{YH$ hþB© {OZ‘| EH$ h¡ - CnXoe
àYmZ Am¡a Xÿgao ‘Zmoa§OZ àYmZ Cnݶmg & "BZ Cnݶmgm| ‘| Xmo AbJ-AbJ N>moam| na Zmar-
{MÌU {H$¶m J¶m h¡ ¶m Vmo XodVm Ho$ "AmXe©' Ho$ ê$n ‘| ¶m XmZdr VWm Hw$bQ>m Ho$ ê$n ‘| &
‘mZdr¶ Xþ~©bVmAm| go ¶w³V ¶WmW© OrdZ H$s Zmar Ho$ Xe©Z Bg‘| Zht hmoVo & AWm©V² Bg‘|
ñdm^m{dH$Vm H$‘ h¡ & CnݶmgH$mam| H$m ܶmZ {deof ê$n go CnXoe XoZm VWm Omgygm| Ho$ H$m¶©,
{Vbñ‘ Am{X ~mVm| na hmoZo Ho$ H$maU CÝhm|Zo Zmar-OrdZ H$m {deof {MÌU Zht {H$¶m h¡ &
Ho$db H$WmdñVw H$mo ~T>mZo Ho$ {bE Ed§ amoMH$ ~ZmZo Ho$ {bE Amdí¶H$Vm Ho$ AZwgma Zmar {MÌU
H$m Cn¶moJ {H$¶m J¶m h¡ & AV… BZ Cnݶmgm| ‘| {M{ÌV Zm[a¶m| H$m H$moB© ñdV§Ì ApñVËd ¶m
ì¶{³VËd {XImB© Zht XoVm & ¶o Zm[a¶m± CnݶmgH$mam| Ho$ hmW H$s H$R>nwVbr hr ~Zr hþB© h¡ & Bg
H$mb Ho$ A{Y³Va Cnݶmgm| ‘| na§nam go àmßV Zmar-ñdê$n H$mo hr {M{ÌV {H$¶m J¶m h¡ &'2222 ¶h
¶wJ gwYmadmXr AmÝXmobZm| H$m ¶wJ Wm, {OgH$m ~hþV Hw$N> à^md VËH$mbrZ CnݶmgH$mam| na ^r
{XImB© XoVm h¡ & AV… Bg ¶wJ Ho$ CnݶmgH$ma gm{h˶H$ma H$s Anojm CnXoeH$ ¶m gwYmaH$
A{YH$ bJVo h¢ & Bg ¶wJ Ho$ CnݶmgH$mam| H$m ‘yb CÔoe CnXoe XoZm hr A{YH$ ahm & Bg ¶wJ
75
‘| gwYmadmXr Am§XmobZ Vmo Mbo {H$ÝVw Zmar Ho$ à{V gm{h˶H$mam| H$s Ñ{ï> g§H$sU© hr ahr & Ohm±
H$ht ^r CgHo$ ì¶{³VËd H$m àíZ Am¶m, dhm± CnXoemË‘H$Vm hr A{YH$ {‘bVr h¡ & H$ht na ^r
CgH$m ñdV§Ì ¶m CgH$s nr‹S>m, CgHo$ Xþ…I-XXm] H$m ñdm^m{dH$ {MÌU Zht hþAm & AWm©V² Bg
¶wJ Ho$ CnݶmgH$mam| Zo Zmar Om{V Ho$ ñdV§Ì ApñVËd H$mo H$^r àñVwV hr Zht {H$¶m &
{hÝXr Ho$ àW‘ ‘m¡{bH$ Cnݶmg bmbm lr{ZdmgXmg H¥$V "narjm Jwé$' ‘| EH$ AmXe©
n{Vd«Vm Zmar H$m {MÌU {H$¶m J¶m h¡ & Bg Cnݶmg H$s à‘wI Zm{¶H$m h¡ - ‘XZ‘mohZ H$s nËZr
gwerbm & dh AnZo n{V H$mo na‘oída ‘mZH$a CgH$s godm H$aVr h¡ & boIH$ Zo Cgo EH$ AmXe©
^maVr¶ Zmar Ho$ ê$n ‘| {M{ÌV {H$¶m h¡ & gwerbm AnZo n{V Ho$ gwI ‘| AnZm gwI Am¡a CZHo$
Xþ…I ‘| AnZm Xþ…I g‘PVr h¡ & ‘XZ‘mohZ AnZo Hw$N> {‘Ìm| Ho$ gmW {‘bH$a ^moJ-{dbmgr
OrdZ OrVm h¡ Am¡a Hw$‘mJ© na MbH$a H$B© g‘ñ¶mAm| H$mo AnZm boVm h¡ & gwerbm H$mo Hw$‘mJ©
na J{V H$aVo hþE AnZo n{V H$s ~am~a {MÝVm gVm¶o aIVr h¡ na§Vw H$^r Cg na ZmamµO Zht
hmoVr & dh AnZo n{V H$mo ¶mo½¶ ‘mJ© na bmZm MmhVr h¡ & BgHo$ {bE dh AnZo n{V Ho$ {‘Ì
~«O{H$emoa H$s ghm¶Vm ^r boVr h¡ & A§VV… n{V AnZr Jb{V¶m| na nN>VmVm h¡ & ~«O{H$emoa hr
gƒr narjm Ho$ g‘¶ CgHo$ H$m‘ AmVm h¡ & AV… dh CZH$m narjm Jwé$ h¡ & A§V ‘| ‘XZ‘mohZ
¶mo½¶ ‘mJ© na Am OmVm h¡ & Bg‘| Zmar Ho$ gZmVZr ê$n H$mo àñVwV {H$¶m J¶m h¡ Am¡a gwerbm
EH$ gVr-gmÜdr Ho$ ê$n ‘| C^aH$a gm‘Zo AmVr h¡ &
ào‘M§X nyd© ¶wJrZ {hÝXr Cnݶmgm| ‘| Zmar Ho$ÝÐr Cnݶmgm| H$s aMZm H$aZo dmbm| ‘|
{H$emoarbmb Jmoñdm‘r H$m Zm‘ ^r {deof CëboIZr¶ h¡ & BZHo$ àm¶… g^r Cnݶmg Zmar-àYmZ
hr h¡ VWm CZHo$ A{YH$m§e Cnݶmgm| Ho$ Zm‘ ^r Zm[a¶m| Ho$ Zm‘ na hr h¡ & ¶o Zm[a¶m± CZHo$
Cnݶmg H$s à‘wI Zm{¶H$mE± ahr h¡ &
VËH$mbrZ g‘¶ Ho$ g‘mO H$mo XoIVo h¢ Vmo EH$ ~mV AnZo Amn nVm MbVr h¡ {H$ -
"Bg H$mb Ho$ nmR>H$m| H$s é{M n[añH¥$V Zht hmo nm¶r & do à˶oH$ aMZm ‘| AnZo ‘Zmoa§OZ Ho$
{bE Zm¶H$-Zm{¶H$m H$s H$m‘moÔrßV {dbmg §{J‘mAm| H$s Anojm aIVo h¢ Am¡a boIH$ ^r AnZo
gm{h˶ H$mo ~hþ-àMm[aV H$aZo Ho$ {bE H¥${V¶m| H$mo l¥§Jma ag go n[anyU© H$aZo ‘| hr AnZr B{V
76
H$V©ì¶Vm ‘mZVo aho h¢ & H$moB© Hw$bQ>m Ho$ Hw${Q>b H$Q>mj ‘| jV-{djV, H$moB© gabm Ho$ gab
ñd^md go X½Y, H$moB© ‘w½Ym Ho$ ‘Zmoha ^md go {dH$b Am¡a H$moB© ‘ܶm Zm{¶H$m Ho$ ‘ZmoZrV
{d^md go {d «mÝV hmoH$a H$ÝXn© H$s Ádmbm go ì¶W© AnZo ‘Z H$mo ObmH$a C^¶ bmoH$ H$mo
^ñ‘gmV² H$a aho h¢ &'3333 AnZo Cnݶmg "{ÌdoUr dm gm¡^m½¶ loUr' Ho$ {df¶ ‘| ñd¶§ {H$emoarbmb
Jmoñdm‘r H$mo g§Xoh h¡ {H$ Bg Cnݶmg ‘| ûm¥§Jma H$s R>rH$ go ¶moOZm Zht hmo gH$s h¡, {Oggo
CZH$mo ^¶ Wm {H$ nmR>H$ Bgo Aé{MH$a ‘mZH$a {M‹T> ^r gH$Vo h¢ &
Jmoñdm‘rOr Ho$ à‘wI gm‘m{OH$ Cnݶmgm| ‘| "àU{¶Zr n[aU¶', "ào‘‘¶r', "‘mYdr-
‘mYd ¶m ‘XZ ‘mo{hZr', "nwZO©Ý‘ ¶m gm¡{V¶m S>mh', "ñdJu¶ Hw$gw‘ ¶m Hw$gw‘ Hw$‘mar',
"bmdʶ‘¶r', "brbmdVr ¶m AmXe© gVr', "VéU VnpñdZr ¶m Hw${Q>a-dm{gZr' VWm "A±JyR>r H$m
ZJrZm' Am{X {deof CëboIZr¶ h¡ & Jmoñdm‘rOr Zo Ohm± EH$ Amoa AmXe© Zmar nmÌ {hÝXr
Cnݶmg OJV H$mo |Q> {H$¶o h¢, dht Xÿgar Amoa Eogo Zmar M[aÌm| H$mo ^r AnZo Cnݶmgm| ‘| C^mam
h¡, Omo EH$X‘ {ZH¥$ï> ¶m ZrM H$moQ>r Ho$ h¢ & AWm©V² Zmar Ho$ Xodr Am¡a Hw$bQ>m XmoZm| hr ê$nm| H$mo
àñVwV {H$¶m h¡ & CZHo$ AmXe© Zmar nmÌm| ‘| "nwZO©Ý‘ ¶m gm¡{V¶m S>mh' H$s gwÝXar, "ñdJu¶
Hw$gw‘ ¶m Hw$gw‘ Hw$‘mar' H$s Hw$gw‘, "bmdʶ‘¶r' H$s bmdʶ, "brbmdVr ¶m AmXe© ñÌr' H$s
brbmdVr, "VéU VnpñdZr ¶m Hw$Q>ra dm{gZr' H$s Mnbm Am¡a gm¡Xm{‘Zr, "A±JyR>r H$m ZJrZm'
H$s b³Ir, "‘mYdr-‘mYd ¶m ‘XZ ‘mo{hZr' H$s ‘mYdr, "ào‘‘¶r' H$s A‘bm, "àU{¶Zr-
n[aU¶' H$s àU{¶Zr VWm "Mnbm' H$s Mnbm Am¡a ‘mbVr H$m Zm‘ à‘wI h¡ & ¶o Zm[a¶m±
nm¡am{UH$ Zmar nmÌm| H$s Vah AmXe© M[aÌ dmbr VWm gVr-gmÜdr h¡ & "Jmoñdm‘rOr H$s Cnamo³V
g^r Zm[a¶m± EH$ ~ma {Oggo ào‘ H$aVr h¢, OrdZ n¶©ÝV Cgr H$s hmoH$a ahZm MmhVr h¢ & CZHo$
ào‘ ‘| H$ht ^r jU §JwaVm Zht & hm±, ¶h Adí¶ h¡ {H$ CZHo$ ào‘ ‘| J§^raVm Ho$ ñWmZ na
{N>N>bmnZ h¡ - M§MbVm h¡ & ar{V¶wJ H$s na§nam Ho$ AZwgma Zm¶H$-Zm{¶H$m à˶j ¶m {MÌ-
Xe©Z ¶m ldU ‘mÌ go hr EH$-Xÿgao na AZwa³V hmo OmVo h¢ {’$a XÿVr ¶m g{I Ho$ à¶ËZ go
{‘bZ ^r hmoVm h¡ & ào‘-nÌ, {‘bZmoËH§$R>m, A{^gma, ^md Am{X àg§Jm| H$m dU©Z H$aZo ‘|
Jmoñdm‘rOr Zo {deof é{M {XImB© h¡ &'4444 CZHo$ "VéU VnpñdZr ¶m Hw${Q>a dm{gZr' H$s Zm{¶H$m
77
AnZo OrdZ Ho$ A§V g‘¶ ‘| n{V go Xÿgam {ddmh H$a boZo H$m AmJ«h H$aVr h¡ Am¡a Xÿgao OÝ‘ ‘|
CÝht H$s Xmgr ~ZZo H$s H$m‘Zm ^r H$aVr h¡ & dh H$hVr h¡ -""AmO ‘oao ~‹S>o hr AmZÝX H$m
{XZ h¡ {H$ Vwåhmao MaUm| H$m Xe©Z H$aHo$ ‘aVr hÿ± & A~ Vw‘ ‘wPo Eogr {ejm Xmo {H$ {Oggo Xÿgao
OÝ‘ ‘| Vwåhmao MaU godm H$s A{YH$m[aUr hmoH$a {MaH$mb VH$ BZ MaUm| ‘| ñWmZ nmD±$ Am¡a
Vwåh| gƒo Or go enW {XbmH$a H$hVr hÿ± {H$ Vw‘ Xÿgam {ddmh H$aHo$ Adí¶ gwIr hmoZm & ¶{X
Eogm Vw‘ H$amoJo Vmo Vwåhmam gwI XoIH$a ‘¢ nabmoH$ ‘| gwI nmD±$Jr &''5555
Jmoñdm‘rOr Ho$ AmXe© Zmar nmÌm| ‘| Zmar Ho$ ào¶gr ê$n H$mo hr àmYmݶ {‘bm h¡, {’$a ^r
CÝhm|Zo Zmar Ho$ ào{‘H$m Ho$ ê$n Ho$ A{V[a³V ‘m±, ~hZ, ^m^r, ~oQ>r Am{X ê$nm| H$mo ^r àñVwV
{H$¶m h¡ & "bmdʶ‘¶r' Cnݶmg ‘| gabm H$mo AmXe© ‘m± Ho$ ê$n ‘| {M{ÌV {H$¶m J¶m h¡, Omo
AnZo nwÌ-ào‘ Ho$ {bE n{V Ho$ ‘moh H$mo N>mo‹S> XoVr h¡ & "A±JyR>r H$m ZJrZm' H$s ¶moJ‘m¶m VWm
H$m{bÝXr ^r AmXe© ‘m± Ho$ ê$n ‘| àñVwV hmoVr h¡ & ¶moJ‘m¶m AnZo nwÌ ‘XZ‘mohZ Ho$ {bE B©ída
Ho$ g‘j AnZr {~ZVr Hw$N> ¶m| àñVwV H$aVo hþE Jr‹S>Jr‹S>mVr h¡ - ""à wZmW ! Vw‘ ‘oao ~oQ>o H$mo
OëXr M§Jm H$a Xmo & bmo, AmO go ‘¢ ^r AÝZ N>mo‹S>Vr hÿ± & A~ Vmo {Og {XZ ZmW ! Vw‘ ‘oao
bmb H$mo CR>mH$a I‹S>m H$amoJo Cgr {XZ ‘¢ ^r AÝZ ImD±$Jr Am¡a O~ VH$ dh AÀN>m Z hmoJm ‘¢
^r Imbr XÿY hr nrH$a AnZo àmUm| H$s ajm H$ê±$Jr &''6666
^m^r Ho$ ê$n ‘| "Mnbm' Cnݶmg H$s ‘mbVr H$m M[aÌ A{V ‘hËdnyU© h¡ & dh AnZo
Am yfUm| H$mo ~oMH$a AnZo Ka H$s pñW{V H$mo g§^mbVr h¡ & dh EH$ AmXe© npËZ Ho$ gmW-gmW
AmXe© ~hZ VWm AmXe© ^m^r Ho$ ê$n ‘| àñVwV hmoVr h¡ & ñÌr Ho$ ~mao ‘| {H$emoarbmb Jmoñdm‘r
H$s am¶ Wr -""ñÌr AmO g‘mO H$s A{Yð>mÌr Xodr h¡ & gVrËd Cg Xodr H$s OmÁdb‘¶r à^m
h¡ Am¡a Bg à^m Ho$ àH$me go hr ^maVdf© y‘ÊS>b H$m AmXe© Jwé ahm h¡, {H$ÝVw O~ {ñ̶m| ‘|
Ad¡Y ñdmYrZVm, A¶mo½¶ {ejm H$m àMma hmoJm, V~ ^maV Ho$ ‘{hbm Hw$b Ho$ Bg gVrËd Am¡a
CgH$s à^m g§nyU© {dZme hmo OmEJr & V~ ¶h Xoe Kmoa XþJ©{V Ho$ JV© ‘| n‹S>H$a gX¡d Ho$ {bE
‘¥VH$ hmo OmEJm & AV Ed Xoe Ho$ ZoVm OZ {ñ̶m| H$s ajm, CZHo$ gVrËd H$s ajm Am¡a g‘mO
78
H$s ajm ‘| {dbm¶V dmbm| H$m AZwH$aU H$Xm{n Z H$a| &''7777 Bg H$WZ go EH$ ~mV Vmo ñd¶§ ñnï>
h¡ {H$ Jmoñdm‘rOr A§J«oOr {ejm ({dbm¶Vr {ejm) Ho$ EH$X‘ {Ibmµ’$ Wo &
"brbmdVr ¶m AmXe© gVr' Jmoñdm‘rOr H$s Zm{¶H$m àYmZ Am¡nݶm{gH$ aMZm h¡ & Bg‘|
Xmo ñd^mddmbr Xmo ~hZm| H$m {MÌU {H$¶m J¶m h¡ & Bg‘| brbmdVr ^maVr¶ ‘mݶVmAm| ‘|
{dídmg aIZodmbr AmXe© Zmar h¡ & dh AnZo gVrËd H$s ajm H$aVo hþE AmXe© J¥hñW OrdZ
ì¶VrV H$aZo ‘| g’$b hmoVr h¡, O~{H$ H$bmdVr Zì¶ g‘mO H$s MH$mMm¢Y ‘| AnZo H$V©ì¶m| H$mo
ybH$a AmXem] H$mo N>mo‹S> XoVr h¡ VWm ì¶{^Mmar ~mbH¥$îU Ho$ Omb ‘| ’±$g OmVr h¡ & dh M[aÌ
go BVZr n{VV h¡ {H$ A§V ‘| Cgo {^Im[aZ ~Z OmZm n‹S>Vm h¡ & A§VV… dh AmË‘h˶m H$m ‘mJ©
AnZm boVr h¡ & H$bmdVr H$s AmË‘h˶m H$amHo$ boIH$ ¶h ~VmZm MmhVo h¢ {H$ "Zmar àmMrZ
^maVr¶ AmXe© H$mo ˶mJH$a AmYw{ZH$ Agr{‘V ‘m±J H$mo AnZmH$a H$^r ^r V¥ßV Zht hmo gH$Vr
Am¡a A§V ‘| CgHo$ Bg A~m{YV {dbmg H$m H$éUmOZH$ Y¥{UV A§V hmoVm h¡ &'8888 "A§Jy±R>r H$m
ZJrZm' Cnݶmg ‘| nwéf Ho$ Aml¶ Ho$ {~Zm Zmar H$s ³¶m X¶Zr¶ Xem hmoVr h¡, VWm g‘mO Ho$
bwƒo-b’§$Jo {H$g àH$ma EH$ Am¡aV H$m OrZm ham‘ H$a XoVo h¢, BgH$m {MÌU {H$¶m J¶m h¡ &
Jmoñdm‘rOr Ho$ "‘mYdr ‘mYd ¶m ‘XZ ‘mo{hZr' Cnݶmg ‘| Zmar H$s ñd^mdJV {deofVmAm| na
àH$me S>mbm J¶m h¡ & Ohm± EH$ Amoa Zmar AnZr Xÿ{fV ‘Zmod¥{Îm Ho$ H$maU g‘ñV Zmar g‘mO Ho$
à{V Y¥Um Ho$ ~rO ~mo gH$Vr h¡ dht Xÿgar Amoa AnZo gXmMaUm| go EH$ {da³V nwéf ‘| ^r ñÌr
Om{V Ho$ à{V AmXa d gå‘mZ H$m ^md ^a gH$Vr h¡ & Bg Cnݶmg ‘| Jmoñdm‘rOr Zo ñÌr {ejm
Ho$ {df¶ ‘| ^r AnZo {dMmam| H$mo àñVwV {H$¶m h¡ & CZHo$ ‘VmZwgma -""~m{bH$m H$mo aOñdbm
hmoZo Ho$ nydm©dñWm VH$ hr {ejm Ho$ {bE {dÚmb¶ ‘| oOZm Mm{hE & VËníMmV² Cgo Omo Hw$N>
{gIZm hmo dh Cgo AnZo nm[adm[aH$ dmVmdaU ‘| ahH$a hr grIZm Mm{hE, ³¶m|{H$ ñÌr Ho$ n{VV
hmoZo ‘| Z Vmo Xþï> ì¶{³V¶m| H$m hmW hmoVm h¡ Am¡a Z ñd¶§ ñÌr H$m AnZm ¶moJ hr & Bg nmn Ho$
¶{X H$moB© H$maU h¢ Vmo CgHo$ ‘mVm-{nVm hr h¢ - ‘mVm-{nVm ¶m A{^^mdH$m| H$mo hr {ñ̶m| Ho$
{~J‹S>Zo H$m ‘yb H$maU g‘PH$a CÝht H$mo Bg Xmof H$m Xmofr Am¡a Bg AnamY H$m AnamYr
g‘PZm Mm{hE &''9999
79
"bd§JbVm ¶m AmXe© ~mbm' Zm‘H$ Cnݶmg Ho$ A§VJ©V boIH$ Zo g^r ñÌr nmÌm| H$mo
AmXe© ê$n ‘| àñVwV {H$¶m h¡ & Bg‘| bd§JbVm H$m M[aÌ àYmZ Zm{¶H$m Ho$ ê$n ‘| C^aH$a
gm‘Zo AmVm h¡ & dh EH$ AmXe© d EH${Zð> ào{‘H$m h¡ & boIH$ Zo Cg‘| Zmar Ho$ AmXe© ào‘ H$mo
{M{ÌV H$aHo$ Cgo Jm¡adembr ~Zm {X¶m h¡ &
"öX¶ hm[aUr ¶m AmXe© a‘Ur' Cnݶmg ‘| boIH$ Zo Zmar H$mo J¥hñW OrdZ Ho$ ‘yb
AmYma ñV§^ Ho$ ê$n ‘| {M{ÌV {H$¶m h¡ & boIH$ H$s Ñ{ï> ‘| Zmar H$m J¥h H$V©ì¶ ¶hr h¡ {H$ dh
Ka ‘| ~ƒm| H$m R>rH$ go bmbZ-nmbZ H$a|, n{V H$s godm H$a|, AnZm J¥h H$m¶© H$aVo hþE g~go
ào‘nyU© ì¶dhma H$a| V^r Ka ñdJ© Ho$ g‘mZ ~Z nm¶oJm & Bg Cnݶmg H$s Zm{¶H$m Hw$gw‘ EH$
n[al‘r VWm ñdm{lVm Zmar h¡ & dh {XZ ^a ‘ohZV H$aHo$ AnZm Am¡a AnZo n[adma H$m ^aU-
nmofU H$aVr h¡ & AZoH$ àH$ma H$s ‘w{g~Vm| H$m gm‘Zm H$aVo hþE ^r dh AnZo gVrËd H$s ~am~a
ajm H$aVr hþB© EH$ AmXe© H$s ñWmnZm H$aVr h¡ & Bg‘| boIH$ Zo Hw$gw‘ Ho$ M[aÌ-{MÌU Ûmam
ñdmdb§~Z H$s ZB© Ñ{ï> ñÌr-g‘mO H$mo àXmZ H$s h¡ &
{H$emoarbmb Jmoñdm‘r Ho$ Cnݶmgm| ‘| Ohm± EH$ Amoa AmXe© Zmar nmÌm| H$s ^a‘ma h¡,
dht Xÿgar Amoa ZrM d Hw$bQ>m Zmar nmÌm| H$s ^r H$moB© H$‘r Zht h¡ & "brbmdVr ¶m AmXe© gVr'
H$s H$bmdVr, "Mnbm' H$s M‘obr, "‘mYdr-‘mYd' H$s gañdVr, O‘Zm d P{b¶m Bgr àH$ma
H$s Zm[a¶m± h¡ & H$bmdVr ~‹S>r Xþï> àH$ma H$s Zmar h¡ & dh brbmdVr Ho$ g‘PmZo na ^r CgH$s
EH$ Zht ‘mZVr & ~mbH¥$îU AnZo {nVm H$mo CgHo$ ~mao ‘| EH$ nÌ ‘| {bIVm h¡- "hm¶ ! ³¶m
Xþ{Z¶m ‘| Eogr ^r Oharbr gm±{nZo Am¡aV H$m Mmobm nhZH$a OÝ‘ boVr h¢ {H$ Omo EH$ {XZ {Og
‘w±h go A‘¥V CJbVr h¢, Cgr ‘w±h go {’$a ^¶mZH$ {df ^r CJbZo bJVr h¢ Am¡a Omo EH$ {XZ
àmUZmW ! àmU ߶mao ! àmUn{V ! OrdZ YZ ! öX¶ gd©ñd ! ‘¢ Ho$db Vwåhmar hr hÿ± B˶m{X
H$hH$a {Xbr ‘whã~V {XIbmVr h¢, dht AnZo ߶mao gƒo {Xb go ào‘ H$aZo dmbo Ho$ H$boOo ‘|
Nw>ar ‘maH$a Xÿgao Ho$ gmW ‘w±h H$mbm H$aVr h¡ &'10101010
"‘mYdr-‘mYd' Cnݶmg H$s gañdVr EH$ {dYdm Zmar h¡ bo{H$Z CgHo$ ‘Z ‘| AXå¶
dmgZm C‘‹S> ahr h¡ & CgHo$ ‘Z H$s X{‘V dmgZm H$m {MÌU H$aVo hþE Jmoñdm‘rOr Zo {bIm h¡ -
80
"na‘oída ! "{̶m-M[aÌ' ^r H¡$gm An[akmV Am¡a ^¶§H$a hmoVm h¡ & ¶h {ZJmo‹S>r AnZo nyd©
H$‘m©Zwgma ~më¶mdñWm ‘| hr {dYdm hþB© Am¡a {dYdm hmoZo na ^r BgH$s Eogr à~b {nnmgm &'11111111
‘mYd gañdVr Ho$ ~mao ‘| gmoMVm h¡ - "‘¢Zo ‘Z hr ‘Z ‘| H$hm {H$ Hw$bQ>m {ñ̶m± g~ Hw$N> H$a
gH$Vr h¢ & ¶o AnZo {nVm H$m dY H$aVr h¢ & nwÌ H$m àmU-g§hma H$aVr h¡ & AnZo gJo-
gå~pÝY¶m| H$mo ˶mJVr h¢, AnZm Ka-Ûma Am¡a Hw$b N>mo‹S>Vr h¡ Am¡a AnZo Cnn{V Ho$ gmW
nbm¶Z H$aHo$ AnZm C^¶bmoH$ Zï> H$a XoVr h¢ &'12121212
{H$emoarbmb Jmoñdm‘r Ho$ EH$ à‘wI Eo{Vhm{gH$ Cnݶmg "Vmam' ‘| CÝhm|Zo Ohm± EH$ Amoa
jmÌ H$ݶm Vmam VWm a§^m Ho$ AmXe© M[aÌ H$mo àñVwV {H$¶m h¡, dht Xÿgar Amoa amoeZAmam Am¡a
OhmZAmam Zm‘H$ Xmo ‘wJb emhOm{X¶m| H$m {MÌU ^r {H$¶m h¡, Omo A˶§V {ZH¥$ï> H$moQ>r H$m h¡ &
Bg Cnݶmg ‘| Jmoñdm‘rOr Zo emhOhm± VWm OhmZAmam Ho$ ({nVm-nwÌr) AZ¡{VH$ ào‘ gå~ÝYm|
na àH$me S>mbm h¡ & do {bIVo h¢ - "emhOhm± H$m AnZr ~‹S>r b‹S>H$s OhmZAmam Ho$ gmW JwßV
Am¡a AZw{MV ào‘ Wm Am¡a ‘w‘VmO O‘mZr Ho$ ~mX CgH$s ~‹S>r b‹S>H$s (OhmZAmam)Zo ~mXemh
(AnZo ~mn) H$mo ào‘-’$m±g ‘| ’$m±gH$a Cg na AnZm nyam A{Yn˶ ñWm{nV H$a {b¶m Wm &'13131313
BgHo$ Abmdm OhmZAmam H$m Xmam{eH$moh Ho$ gmW ^r AZ¡{VH$ gå~ÝY Wm & EH$ OJh
Xmam{eH$moh H$hVm h¡- ""hm± ! hm± ! H$‘~»V ! Voao µ’$m{hemnZ H$s I~a µ’$H$V ‘wPr H$mo Zht
~{ëH$ dm{bX H$mo ^r nyao Vm¡a go h¢ ‘Ja Zmbm¶H$ ! V¡Zo Eogo MH$m~y Ho$ Omb H$mo ’¡$bmH$a g^m|
H$mo {Ja³V H$a a³Im h¡ {H$ OmZ-~yP H$a ^r Voam H$moB© Hw$N> ^r Zht H$a gH$Vm &''14141414
OhmZAmam H$s N>moQ>r ~hZ amoeZAmam AnZo hr ^mB© Am¡a§JOo~ go ào‘ H$aVr h¡ Am¡a emhOhm± Ho$
~mX Cgo qghmgZ na ~¡R>mZm MmhVr h¡ & Bg àH$ma nyam Cnݶmg Xmo ~hZm| Ho$ fS²>¶§Ìm| go ^am
hþAm h¡ &
Bg àH$ma Jmoñdm‘rOr Ho$ Cnݶmgm| ‘| AmXe© Am¡a Hw$bQ>m XmoZm| àH$ma H$s Zm[a¶m| H$m
~Iy~r {MÌU hþAm h¡ & CZHo$ AmXe© Zmar nmÌ ZmZm àH$ma Ho$ g§Kfm] H$m gm‘Zm H$aVo hþE ^r
Vah-Vah Ho$ Xþ…Im| H$mo PobH$a ^r AnZo gVrËd H$s ~am~a ajm H$aVr ZµOa AmVr h¡ Am¡a Xþï>
81
Zmar M[aÌ Ho$db bm¡{H$H$ d Ho$ÝÐr¶ gwIm| Ho$ Cn^moJ Ho$ {bE AnZo Amn H$mo {JamVr Mbr OmVr
h¡ Am¡a A§V ‘| CgH$m OrdZ ~‹S>m ZmaH$s¶ ~Z OmVm h¡ &
dmñVd ‘| Jmoñdm‘rOr H$mo {hÝXÿ g‘mO Ho$ H$ë¶mU H$s ~am~a {MÝVm bJr ahVr Wr Am¡a
CZHo$ ‘VmZwgma {hÝXÿ g‘mO H$m H$ë¶mU Zmar Om{V H$s CÝZ{V go hr hmo gH$Vm h¡ & AV… CÝhm|Zo
AnZo Cnݶmgm| ‘| Zmar Ho$ AmXe© M[aÌ A{YH$ CnpñWV {H$¶o h¢ & gm‘m{OH$ H$ë¶mU Ho$
A{V[a³V CZH$m Xÿgam CÔoí¶ gm‘m{OH$ Hw$[a{V¶m| H$m {damoY H$aZm ^r Wm & AV… "ñdJu¶ Hw$gw‘
¶m Hw$gw‘-Hw$‘mar' ‘| XodXmgr H$s àWm H$m Kmoa {damoY {H$¶m h¡ & EH$ OJh Ͷå~H$ nmÊS>o H$hVm
h¡ - ""dmñVd ‘| CZ ~oMmar H$ݶmAm| Ho$ gmW ~‹S>m A˶mMma {H$¶m OmVm h¡ Am¡a CZ
(H$ݶmAm|) H$m M[aÌ {Z‘©b Zht ahZo nmVm & H$moB© H$ݶm nmÊS>o H$s ^mo½¶m ~ZVr h¡; H$moB© g¶mZr
hmoZo na ñdmYrZ hmoH$a doí¶m d¥{Îm H$aZo bJ OmVr h¡; H$moB© {H$gr Ho$ Ka ~¡R> OmVr h¡; H$moB©
{H$grgo {ddmh H$a boVr h¡; H$moB© nÊS>mAm| Ûmam bmoJm| H$mo àgmX ñdê$n ‘| Xo S>mbr OmVr h¡ Am¡a
{H$gr Ho$ hmW ~oM Xr OmVr h¡ &''15151515
{ZpíMV ê$n go Jmoñdm‘rOr Ho$ ¶o CÔoí¶ ‘hmZ d A{V ‘hËdnyU© àVrV hmoVo h¢ {H$ÝVw
"CZHo$ ¶o XmoZm| CÔoí¶ AnZo ‘| ‘hËdnyU© hmoVo hþE ^r ào‘-naH$ H$WmAm| ‘| {N>n go JE h¢ &
CZH$s ào‘ gå~ÝYr ‘mݶVmAm| Zo CZHo$ Zmar-nmÌm| H$mo ^r BVZm a§JrZ ~Zm {X¶m h¡ {H$ CZ na
lÕm Zht hmo nmVr & Jmoñdm‘rOr H$s Zm[a¶m± H$R>nwV{b¶m±-gr bJVr h¢ {OZHo$ OrdZ H$s S>moa
AnZo hmW ‘| Zht & Jmoñdm‘rOr CÝh| Ohm± {Og ê$n ‘| bo OmZm MmhVo h¢, bo OmH$a I‹S>m H$a
XoVo h¢ &'16161616 gM nyN>m Om¶ Vmo {H$emoarbmb Jmoñdm‘r ñd¶§ nyU©V… Zmar-ñdmV§Í¶ Ho$ g‘W©H$ Zht
Wo &
J§JmàgmX JwßV Ho$ "bú‘r Xodr' Zm‘H$ Cnݶmg ‘| í¶m‘m VWm bú‘r Zm‘H$ Xmo EH$X‘
{^ÝZ ñd^md dmbr ~hZm| H$m {MÌU H$aHo$ Xmo {damoYr g§ñH¥${V¶m| H$mo àñVwV {H$¶m h¡ & nT>mB© Ho$
Xm¡amZ í¶m‘m na {dXoer g§ñH¥${V H$m Jham à^md n‹S>Vm h¡, {OgHo$ ’$b ñdê$n dh ñdÀN>ÝX
~ZH$a H$nS>m| H$s Vah AnZo ào{‘¶m| H$mo ~XbVr ahVr h¡ & n[aUm‘ñdê$n CgH$m Xmån˶ OrdZ
{VVa-{~Va hmo OmVm h¡ & O~{H$ Xÿgar Amoa bú‘r AnZr {Zð>m d gab-{ZîH$nQ> ñd^md Ho$
82
H$maU gwI‘¶ Xmån˶ OrdZ ì¶VrV H$aVr h¡ & JwßVOr H$mo Zmar H$m AmXe© ^maVr¶ ê$n hr
A{YH$ {චbJVm h¡ Am¡a {dXoer gä¶Vm d g§ñH¥${V go CÝh| g»V Y¥Um Wr & "Zdm~r n[añVmZ
¶m dm{OXbremh' Cnݶmg ‘| bIZD$ Ho$ ApÝV‘ Zdm~ dm{OXbremh Ho$ ^moJ-{dbmg VWm
‘hbm| ‘| {ñ̶m| Ho$ B©îmm©-Ûof, gVrËd-Zme, N>b-H$nQ> Am{X H$m {MÌU {H$¶m J¶m h¡ &
amoeZAmam Ho$ M[aÌ Ûmam ¶h {XImZo H$m à¶ËZ {H$¶m J¶m h¡ {H$ ñÌr H$s b¢{JH$ n{dÌVm {H$gr
Y‘© {deof H$s ~nm¡Vr Zht h¡, daZ dh ha Y‘© H$s Zmar H$s A‘yë¶ {ZYr h¡ VWm CgH$s ajm
H$aZm CZ g^r H$m H$V©ì¶ ^r h¡ &
J§JmàgmX JwßV Ho$ Zmar-M[aÌm| H$s g~go ~‹S>r {deofVm ¶h h¡ {H$ do {H$emoarbmb
Jmoñdm‘r Ho$ Zmar-M[aÌm| H$s Anojm A{YH$ AmXe© ê$n ‘| {ZIa H$a gm‘Zo AmVo h¢ &
n§. XodràgmX e‘m© Ho$ "gwÝXa gamo{OZr' Cnݶmg ‘| ñdßZXe©Z go CËnÝZ gamo{OZr Ho$ ào‘ àg§J
H$s H$Wm d{U©V h¡ & CgHo$ M[aÌ ‘| Abm¡{H$H$ n{dÌVm H$s ¶moOZm H$s JB© h¡ & Ho$db ñdßZ ‘|
XoIo ì¶{³V H$mo dh AnZm gd©ñd An©U H$a XoZm MmhVr h¡ Am¡a Aݶ {H$gr H$s Va’$ Am±I
CR>mH$a XoIZo H$s BÀN>m VH$ Zht aIVr & Bg Cnݶmg ‘| Cgo EH${Zð> ào{‘H$m Ho$ ê$n ‘| {M{ÌV
{H$¶m J¶m h¡ & boIH$ Zo Bg‘| bm¡{H$H$ ào‘ Ho$ ‘mܶ‘ go AmË‘m-na‘mË‘m Ho$ {‘bZ H$s
Abm¡{H$H$ 춧OZm H$aZr Mmhr h¡ &
lr bÁOmam‘ e‘m© H¥$V "AmXe© {hÝXÿ' Cnݶmg ‘| boIH$ Zo AmXe© ^maVr¶ Xån{Îm Ho$
ê$n ‘| n§. {à¶ZmW VWm CgH$s n{Vd«Vm Zmar {ටdXm H$m {MÌU {H$¶m h¡ & n{Vd«Vm H$m AmXe©
{ටdXm Ho$ ‘wI go Bg àH$ma ~Vm¶m J¶m h¡ - ""n{V Mmho H$mZm hmo, Hw$ê$n hmo, H$b§H$s hmo,
H$mo‹T>r hmo, Hw$H$‘u hmo, H«$moYr hmo, ñÌr Ho$ {bE n{V Ho$ {gdm¶ Xÿgar J{V Zht & g§gma ‘| na‘oída
Ho$ g‘mZ H$moB© Zht {H$ÝVw ñÌr H$m n{V hr na‘oída h¡ & {OZ {ñ̶m| H$m ¶hr AQ>b {gÕm§V h¡ do
ì¶{^Mm[aUr Zht hmo gH$Vt Am¡a ì¶{^Mma go ~‹T>H$a H$moB© nmn Zht &''17171717 boIH$ Zo Bg Cnݶmg
‘| {ටdXm H$mo EH$ AmXe© d {ZîH$nQ> ^maVr¶ Zmar Ho$ ê$n ‘| Xem©¶m h¡, Omo Vah-Vah H$s
H${R>ZmB¶m| H$m gm‘Zm H$aVo hþE ^r AnZo n[adma H$mo g§Vw{bV H$aZo H$s H$mo{ee H$aVr h¡ & Bg‘|
{ටdXm H$s XodamZr (H$mÝVmZmW H$s nËZr) gwIXm H$mo Hw$bQ>m Zmar Ho$ ê$n ‘| {M{ÌV {H$¶m J¶m
83
h¡ & AnZr ‘mVm Ho$ A{YH$ bm‹S>-߶ma, XwO©Z-g§J{V (AnZr ghobr ‘Wwam H$s g§JV) VWm
Hw${ejm Ho$ H$maU dh n[adma ‘| PK‹S>o H$m H$maU ~ZVr h¡ bo{H$Z A§V ‘| AmXe© Xån{Îm Ho$
à^md Ho$ H$maU dh ^r ghr amñVo na Am OmVr h¡ & "{~J‹S>o H$m gwYma' Cnݶmg ‘| ^r boIH$ Zo
EH$ Eogr hr AmXe© n{Vd«Vm Zmar H$m {MÌU {H$¶m h¡, Omo AnZo gXmMaU go XþamMmar n{V H$mo
AnZo gVrËd Ho$ ~b na gXmMmar ~Zm XoVr h¡ &
n§. B©ídaràgmX e‘m© Zo AnZo Cnݶmgm| ‘| nm[adm[aH$ OrdZ H$mo hr A{YH$ {M{ÌV {H$¶m
h¡ & CZ‘| Zmar H$mo AmXe© ê$n ‘| àñVwV {H$¶m h¡ & "‘mJYr Hw$gw‘ ¶m gabm gwÝXar' Cnݶmg ‘|
gabm H$m n{V O~ AnZr gmbr Ho$ à{V AmH${f©V hmoVm h¡, V~ CgH$s ^m^r Cgo AnZo H$V©ì¶
H$m kmZ {XbmH$a ghr amñVo na bmVr h¡ & dh H$hVr h¡- ""Amn {ZñdmW© ào{‘H$ hmoB¶o, AmnH$mo
Bg nW ‘| H$moB© amoH$ Zht gH$Vm naÝVw H$V©ì¶ ^r Vmo H$moB© MrO h¡, Y‘© ^r Vmo H$moB© dñVw h¡ &
Eogm Zht hmoZo go ¶h g§gma H$^r H$m OZ-eyݶ hmo J¶m hmoVm & {nVm-‘mVm H$mho H$mo g§VmZ H$m
nmbZ H$aVo ? nËZr ³¶m| AnZo n{V Ho$ H$ë¶mU Ho$ {b¶o àmU VH$ XoZo H$mo àñVwV ahVr ? nwÌ
H$mho H$mo AnZo OZH$-OZZr H$m AmXa H$aVm ? na Zht, ¶hr g§gma H$m Y‘©, ¶hr ‘Zwî¶ H$m
H$V©ì¶ h¡ &''18181818 "ñdU©‘¶r d O¡gr H$aZr d¡gr ^aZr' Cnݶmg ‘| ¶h {XImZo H$m à¶mg {H$¶m
J¶m h¡ {H$ Omo ì¶{³V AnZr nËZr H$m AmXa Zht H$a nmVm Am¡a Aݶ ñÌr Ho$ ‘moh ‘| ’±$gm ahVm
h¡¡, dh OrdZ ‘| H$^r gwI H$s àm{ßV Zht H$a gH$Vm & Bg‘| AnZr nËZr H$s Cnojm H$aZo dmbm
am‘àgmX A§V ‘| níMmVmn H$aVm hþAm ñd¶§ H$hVm h¡- ""‘¢Zo aËZ ’|$H$H$a H$m±M H$m AmXa {H$¶m
Wm & amOh§gr H$mo {VañH¥$V H$a CbyH$ H$mo J«hU {H$¶m Wm & ‘odm-{‘ð>mZ N>mo‹S>H$a hrao H$s H$Zr
ImB© Wr & gVr-gmÜdr nËZr H$mo N>mo‹S>H$a AW©-bmobwn doí¶m H$m XmgËd ñdrH$ma {H$¶m Wm &
hm¶ Bg OÝ‘ ‘| Bg nmn H$m àm¶píMV hmoJm {H$ Zht gmo Zht OmZVm &''19191919
R>mHww$a OJ‘mohZqgh a{MV "í¶m‘m ñdßZ' ar{VH$mbrZ n[anmQ>r na {bIm J¶m Cnݶmg
h¢ & S>m°. lrH¥$îUbmb Bgo Cnݶmg Ho$ ~Om¶ Måny-H$mì¶ ‘mZZm A{YH$ C{MV g‘PVo h¢ & Bg
Cnݶmg ‘| ñdÀN>§X ào‘ H$s H$Wm H$mo àñVwV {H$¶m J¶m h¡ & í¶m‘m Bg Cnݶmg H$s à‘wI
84
Zm{¶H$m h¡ & dh ar{VH$mbrZ Zm{¶H$mAm| H$s Vah hr H$m‘-H$bm ‘| àdrU h¡ & Mm¡Xh df© H$s
Am¶w ‘| hr dh EH$X‘ MVwa d a{V-A{^gma ‘| ‘m{ha ~Z OmVr h¡ &
n§{S>V {J[aOmZÝXZ {Vdmar H¥$V "{dÚmYar' EH$ Vrg n¥ð>m| H$m bKw Cnݶmg h¡ & Bg
Cnݶmg ‘| boIH$ Zo Månm Zm‘H$ Cƒ Hw$b ‘| CËnÝZ ñÌr H$s {dÚmYar doí¶m ~ZZo H$s H$hmZr
H$mo àñVwV {H$¶m h¡ & Cnݶmg H$s Zm{¶H$m J¶m Ho$ aB©g XþZrMÝX H$s nËZr h¡ & n{V Ho$ MwÝZr
Zm‘H$ doí¶m Ho$ ào‘ Omb ‘| ’±$g OmZo Ho$ H$maU dh ~hþV Xþ…Ir ahVr h¡ & dh n{V H$s ¶mX ‘|
~‹S>r ì¶mHw$b ahVr h¡ & dh AnZr ^mdZmAm| H$mo amoH$Zo ‘| Ag’$b ahVr h¡ & boIH$ BgH$m
dU©Z H$aVo hþE {bIVo h¢ - "H$m‘ ~‹S>m à~b h¡ {OgZo ¶mo{JamO, {edOr, ~«÷m Am{X G${f ‘w{Z
Omo ’$b-‘yb Im g‘¶ ì¶VrV H$aVo Wo CZH$mo ^r gVm¶m h¡, Xþ~bm Hw$Îmm ^r Jbo ‘| K‹S>o H$m
Koam n‹S>m h¡, eara ‘| nrby n‹S> J¶o h¢, ‘¥Vàm¶ Hw${V¶m Ho$ gmW-gmW {’$am H$aVm h¡, Vmo Månm Omo
{H$ ñÌr Wr Am¡a {ñ̶m| H$mo nwê$f go AmR> JwZr H$m‘Moï>m ahVr h¡ Cg na ImZo H$m gwI {’$a H$m‘
³¶m| Z gVmdo ? Månm amV-{XZ H$m‘m{½Z go Obm H$aVr Wr &'20202020 n{V H$s Cnojm go Månm AnZo
n‹S>mogr am‘bbdm Ho$ M³H$a ‘| n‹S> OmVr h¡ & Bg pñW{V H$m dU©Z H$aVo hþE boIH$ {bIVo h¢ -
"CYa XþZrMÝX MwÝZr go ‘Om C‹S>mVo Wo, BYa Månm am‘bbdm ‘mbr go OdmZr H$m gwI byQ>Zo
bJr & Månm H$m eara ha ñWmZ ‘| agrbm Wm & a§J, ê$n, ~mg g~ Wm na «‘a XþZrMÝX Cg
H$mo‹S> YVyao ê$nr MwÝZr na ‘aVo Wo & ¶{X XþZrMÝX AnZr ñÌr go ào‘ H$aVo Vmo ~oeH$ CÝh|
¶wdmdñWm H$m gwI àmßV hmoVm & O¡go am¶ gmh~ H$mo MwÝZr Zo ’$m±g {b¶m, d¡go hr am‘bbdm Zo
^r Månm H$mo Jm±R> {b¶m & am‘bbdm H$m bmohm Månm na O‘ J¶m &'21212121 bo{H$Z Månm H$mo
am‘bbdm go YmoIm {‘bVm h¡ & n{V Ho$ Ka H$mo N>mo‹S>Zo na Am¡a Am{W©H$ g§Kfm] Ho$ H$maU Månm
doí¶m gañdVr H$s H$ݶm ~ZZm ñdrH$ma H$aVr h¡ & boIH$ Zo Bg Cnݶmg ‘| ¶h {XIm¶m h¡ {H$
~wao H$‘m] H$m ’$b ~wam hr hmoVm h¡ & dmñVd ‘| boIH$ Månm Ho$ {MÌU H$mo àñVwV H$aHo$ CgHo$
à{V ghmZw y{V Zht Xem©Vo & CZHo$ ‘VmZwgma doí¶md¥{Îm Am¡a doí¶mJ‘Z XmoZm| hr ~war ~mVo h¢ &
AV… Cnݶmg Ho$ A§V ‘| eoR> XþZrMÝX H§$Jmb {XImB© XoVo h¢ VWm Månm H$m nwÌ hr CgHo$
85
({dÚmYar Ho$) nmg CgH$m J«mhH$ ~ZH$a OmVm h¡ & A§V ‘| Månm H$s ‘¥Ë¶w hmo OmVr h¡ Am¡a
am‘bbdm H$mo OJh-OJh ^rI ‘m±JVo {XIm¶m J¶m h¡ &
gm‘m{OH$ VWm Z¡{VH$ CnXoe àYmZ Cnݶmgm| Ho$ gmW-gmW Bg ¶wJ ‘| ‘Zmoa§OZ àYmZ
Cnݶmgm| H$s Ymam ^r àdm{hV hþB© {Og‘| {Vbñ‘r Am¡a Eo¶mgr Cnݶmg VWm Omgygr Cnݶmgm|
H$m g‘mdoe hmoVm h¡ & Bg àH$ma Ho$ Cnݶmgm| H$s ‘m±J Bg g‘¶ g~go Á¶mXm ahr & {hÝXr ‘|
{Vbñ‘r Ed§ Eo¶mgr Cnݶmgm| H$s na§nam H$mo MbmZo H$m lo¶ XodH$sZÝXZ IÌr H$mo OmVm h¡ &
CÝhm|Zo Ag§»¶ nmR>H$ {hÝXr gm{h˶ OJV H$mo |Q> {H$¶o & CZHo$ Cnݶmg VËH$mbrZ nmR>H$m| H$s
é{M Ho$ AZwgma hr Wo & Cnݶmgm| H$s H$Wm Zm¶H$-Zm{¶H$m Ho$ ào‘ g§~ÝY go Ow‹S>r ahVr naÝVw
CZHo$ {‘bZ ‘| AZoH$ ~mYmAm| H$m ¶moJ ahVm & Eo¶mam| H$s ghm¶Vm go Zm¶H$-Zm{¶H$m H$m {‘bZ
hmoVm Wm & H$WmdñVw H$mo A{YH$ amoMH$ ~ZmZo Ho$ {bE {Vbñ‘m| H$s g¥{ï> ^r H$s OmVr Wr & ¶o
Cnݶmg Ho$db ‘Zmoa§OZ ‘mÌ Ho$ CÔoí¶ go hr {bIo J¶o Wo VWm BZ‘| {Vbñ‘r à^md A{YH$ hmoZo
Ho$ H$maU {ñ̶m| Ho$ à{V ûm¥§Jm[aH$ Ñ{ï> hr à‘wI ahr & AV… BZ‘| Z Vmo H$moB© ñÌr-M[aÌ hr
ì¶dpñWV ê$n go C^aH$a gm‘Zo Am nm¶m h¡ Am¡a Z hr Zmar OrdZ go gå~pÝYV {H$gr g‘ñ¶m
na boIH$ Zo àH$me S>mbm h¡ & {Vbñ‘r àH$ma Ho$ Cnݶmgm| ‘| XodH$sZÝXZ IÌr Ho$ "MÝÐH$mÝVm',
"MÝÐH$mÝVm gÝVVr', "draoÝÐdra', "Hw$gw‘Hw$‘mar', " yVZmW' Am{X à‘wI h¡ & "BZ Cnݶmgm| ‘|
ào‘ ^mdZm H$mo ‘hËd {X¶m J¶m h¡ & AV… Zmar H$m {MÌU ào‘ Ho$ gmYZ Ho$ ê$n ‘| hþAm h¡ &
A˶§V ñWyb ê$n go ¶h {MÌU {H$¶m J¶m h¡ & Zm{¶H$m H$m gm¡ÝX¶©-dU©Z, ào‘m{^ì¶{³V VWm
AmMma-ì¶dhma ‘| ar{VH$mbrZ dU©Z H$s ñnï> Pm±H$s {XImB© XoVr h¡ & ^maVr¶ Zmar Ho$ na§namJV
JwUm| Ho$ Xe©Z BZ Cnݶmgm| ‘| Zht hmoVo & H$mo‘bVm, G$OwVm, bÁOmerbVm Am{X AnZr
{deofVmAm| H$mo N>mo‹S>H$a ¶h Zmar nwê$fm| Ho$ g‘mZ ì¶dhma H$aVr {XImB© XoVr h¡ &'22222222
"MÝÐH$mÝVm' Cnݶmg H$s à‘wI Zm{¶H$m MÝÐH$mÝVm h¡ & dh amOHw±$da {daoÝÐqgh go ào‘
H$aVr h¡ & XmoZm| H$m ào‘ EH$X‘ gƒm h¡ & BgHo$ Abmdm Bg‘| Månm Am¡a Mnbm VWm H$bmdVr
Aݶ Zmar nmÌ h¡ & Månm Am¡a Mnbm Eo¶ma h¡ & XmoZm| MÝÐH$mÝVm H$s ghm¶H$ h¡ & H$bmdVr
amOm {edXÎm H$s nËZr h¡ & dh EH$ gVr-gmÜdr VWm n{V-nam¶U Zmar h¡ & dh AnZo n{V go
86
Xÿa ahZm Zht MmhVr & EH$ ñWmZ na dh H$hVr h¡ - ""‘hmamO Ho$ nmg ahZm ‘oao {bE ñdJ© h¡ &
AJa do H¡$X ‘| h¡ Vmo ‘oao n¡amo ‘| ^r ~o‹S>r S>mb Xmo & ‘Ja CÝht Ho$ MaUm| ‘| a³Imo &''23232323 n{V-
nam¶U Zmar hmoVo hþE ^r dh AnZo n{V H$s ~war Zr{V go gh‘V Zht hmoVr Am¡a AÝV ‘|
"MÝÐH$mÝVm gÝV{V' ‘| AnZo àmU ˶mJ XoVr h¡ &
{Vbñ‘r Ed§ Eo¶mar Cnݶmgm| ‘| Xmo àH$ma H$s Zm[a¶m| H$m {MÌU {H$¶m J¶m h¡ & Zmar Ho$
àW‘ ê$n Ho$ {MÌU Ho$ A§VJ©V do Zmar nmÌ AmVo h¢, {Ogo boIH$ Zo AmXe© d gVr-gmÜdr Ho$
ê$n ‘| {M{ÌV {H$¶m h¡ & "MÝÐH$mÝVm' H$s MÝÐH$mÝVm, H$bmdVr, "MÝÐH$mÝVm gÝV{V' H$s
{H$emoar, H$m{‘Zr, H$‘{bZr, bm‹S>br, H$‘bm, emÝVm, "Hw$gw‘Hw$‘mar' H$s Hw$gw‘, " yVZmW' H$s
‘mbVr, BÝXþ‘Vr, Ahë¶m, O‘Zm, empÝV, gañdVr Am{X Bg dJ© H$s Zm{¶H$mE± h¢ & ¶o Zm[a¶m±
AnZo AZݶ ào‘ d draVm Ho$ H$maU AZm¶mg hr nmR>H$ Ho$ öX¶ ‘| AmXa H$s A{YH$m[aUr ~Z
OmVr h¡ & Xÿgao dJ© Ho$ A§VJ©V Zmar Ho$ Hw$bQ>m ê$n H$mo àñVwV {H$¶m J¶m h¡ & "MÝÐH$mÝVm
gÝV{V' H$s ‘m¶mamZr, ‘mYdr, {VbmoÎm‘m, ‘Zmoa‘m, brbm, Jm¡ha ~oJ‘, "Hw$gw‘Hw$‘mar' H$s
H$m{bÝXr, " yVZmW' H$s O‘mbmo ~oJ‘, am‘XoB©, ZÝhmo Am{X Zm[a¶m± Xÿgao dJ© ‘| AmVr h¡ & ¶o
Eogr Zm[a¶m± h¡ Omo AnZr H$mbr H$aVyVm| go H$^r ~mµO Zht AmVr & XþJm©àgmX IÌr " yVZmW' H$s
ZÝhm| Ho$ ~mao ‘| {bIVo h¢ - "JaO H$s gagar {ZJmh go XoIZo ‘| ¶H$m¶H$ ¶hr ‘mby‘ hmoVm Wm
{H$ ‘mZm| BÝÐbmoH$ H$s H$moB© nar g§gma ‘| CVa AmB© h¡, na Bg Am¡aV H$m {Xb JO~ H$m H$mbm
Wm Am¡a ¶h EH$ Eogr Oharbr Zm{JZ Wr {H$ {OgHo$ H$mQ>Zo H$m H$moB© BbmO hr Zht Wm & Bg
g‘¶ dh ‘m‘ybr nmoemH$ ‘| Wr na ¶{X H$s‘Vr Am¡a gwÝXa H$n‹S>o n{hao aho Vmo Bg‘| H$moB© eH$
Zht {H$ ~‹S>o-~‹S>o G${f¶m| Am¡a ‘w{Z¶m| H$m ‘Z ^r Bgo XoIVo-XoIVo hr hmW go {ZH$b Om¶o &'24242424
BZ Zm[a¶m| H$m VZ Jmoam {H$ÝVw ‘Z H$mbm hmoVm Wm &
BZ {Vbñ‘r Ed§ Eo¶mar Cnݶmgm| H$s Zm[a¶m± AgmYmaU {XImB© XoVr h¡ & dh {H$gr ^r
Vah go nwéf go nrN>o Zht h¡ & {OZ H$m¶m] H$s g§^mdZm ^r Zht H$s Om gH$Vr ¶o Zm[a¶m± do H$m‘
~‹S>r AmgmZr go H$a OmVr h¡ & ¶o Zm[a¶m± ~‹S>r hr MVwa, dra Am¡a MmbmH$ h¢ &
87
{hÝXr ‘| Omgygr Cnݶmg H$s na§nam Jmonmbam‘ Jh‘ar Zo Mbm¶r & CÝhm|Zo eVm{YH$
Cnݶmg {bIH$a {hÝXr H$s AZwn‘ godm H$s h¡ & do EH$ {deof Ñ{ï>H$moU Ho$ gmW Cnݶmgm| H$s
aMZm H$aVo {XImB© XoVo h¢ & "‘o‘ H$s bme' Cnݶmg H$s y{‘H$m ‘| do Bg ~mV H$s ñnï>Vm H$aVo
hþE {bIVo h¢ {H$ - "AÀN>o Am¡a gXmMm[aUr nmÌm| H$m n[aUm‘ XoIH$a nmR>H$ AnZm AmMaU
gwYma| Am¡a H$V©ì¶ pñWa H$a| & XþamMm[aUr ^r Hw$nWJm‘r bmoJm| H$s XrZ-hrZ Am¡a Xþ…InyU© Ñí¶
{dMma H$a AdJwUm| H$mo ˶mJ| & ¶hr ‘§Jb CÔoí¶ boH$a {bIZm AÀN>o Am¡nݶm{gH$ Am¡a
ZmQ>H$H$ma H$m A{^àm¶ hmoVm h¡ &'25252525
Omgygr Cnݶmgm| H$s Zm[a¶m± ¶m Vmo nyU© ê$n go Xodr ¶m {’$a nyU© ê$n go amjgr Ho$ ê$n
‘| C^aH$a gm‘Zo AmVr h¡ & {Vbñ‘r Ed§ Eo¶mar Cnݶmgm| H$s Zm[a¶m| H$s ^m±{V ¶o Zm[a¶m± ^r
~‹S>r gwÝXa {XImB© XoVr h¡ & hmbm±{H$ Eogo Cnݶmgm| ‘| boIH$ H$m g§nyU© ܶmZ KQ>Zm-d¡{MͶ H$s
Amoa hmoZo Ho$ H$maU M[aÌ-{MÌU Jm¡U hr ah J¶m h¡ & "JwßVMa' H$s brbm, "‘Îmmo nÎmmo ¶m Xmo
~hZ' H$s ‘Îmmo nÎmmo, "Jm‹S>r ‘| bme' H$s brbr VWm H$‘bm gX² M[aÌ dmbr Zm[a¶m± h¡ VWm
"JwßVMa' H$s Hw$å^{Zem, am‘bmb d‘m© H¥$V "IyZr Am¡aV ¶m ~oXmJ IyZ' H$s Xm‘Zr Hw$bQ>m M[aÌ
dmbr Zm[a¶m± h¡ & ¶o Zm[a¶m± n¡gm| Ho$ {bE H$moB© ^r Y¥{UV H$m¶© H$aZo H$mo ^r V¡¶ma hmo OmVr h¡ &
BZ Cnݶmgm| ‘| Ho$db H$WmZH$ Ho$ {dH$mgmW© hr ñÌr M[aÌm| H$m ghmam {b¶m J¶m h¡ & H$ht-
H$ht {ñ̶m± ^r Omgygr H$m H$m‘ H$aVr ZµOa AmVr h¡ & "IyZr Am¡aV ¶m ~oXmJ IyZ' H$s emaXm
Bg H$moQ>r H$s Zmar h¡ &
Bg àH$ma ào‘M§X nyd© ¶wJrZ Cnݶmgm| ‘| Zmar Ho$ Omo {MÌ {‘bVo h¢, do Á¶mXmVa
AmXem©Ë‘H$ hr A{YH$ aho h¢ VWm CZH$s Zm{¶H$mAm| Ho$ dU©Z ar{VH$mbrZ n[anmQ>r Ho$ AZwgma
hr Wo & AV… CZHo$ ~mø AWdm emar[aH$ gm¡ÝX¶© H$m hr BZH$s {deofVm ahr h¡ & Bg ¶wJ Ho$
gm‘m{OH$ Cnݶmgm| ‘| ^r Zmar Ho$ Omo {MÌ CnpñWV hþE h¡, dh EH$m§Jr d AYyao go àVrV hmoVo h¢
³¶m|{H$ VËH$mbrZ boIH$m| H$s Ñ{ï> g‘mO gwYma H$s A{YH$ ahr h¡ VWm do Ym{‘©H$ {dMmam| go
A{YH$ à^m{dV aho, n[aUm‘ñdê$n do CnݶmgH$ma Ho$ ~Om¶ CnXoeH$ A{YH$ bJVo h¢ &
¶{H$ZZ Bg ¶wJ Ho$ nm[adm[aH$ {MÌU ‘| Zmar H$mo ñWmZ {X¶m J¶m h¡, bo{H$Z dh g‘mO Ho$ EH$
88
A{^ÝZ A§J Ho$ ê$n ‘| Z hmoH$a Ho$db nwéf H$s Amdí¶H$VmAm| H$mo nyam H$aZo dmbm EH$ gmYZ
‘mÌ ah JB© h¡ & CgH$m ñdV§Ì ì¶{³VËd C^aH$a gm‘Zo Zht Am gH$m & Hw$N> Cnݶmgm| ‘| Zmar
g§~§Yr {d{dY g‘ñ¶mAm| H$m {MÌU Vmo {‘bVm h¡ {H$ÝVw CgH$m H$moB© {ZpíMV g‘mYmZ Zht
{‘bVm & Bg ¶wJ H$s Zmar H$m ñWmZ Ka H$s Mma Xrdm[a¶m| Ho$ ^rVa hr A{YH$ ahm & S>m°. aodm
Hw$bH$Uu Ho$ eãXm| ‘| H$ho Vmo - ""nm[adm[aH$ OrdZ H$m AmYma ñV§^ ‘mZH$a ^bo hr Zmar H$m
{MÌU {H$¶m J¶m hmo naÝVw n[adma ‘| ^r CgH$m AnZm ñdV§Ì ñWmZ, ì¶{³VËd Zht Wm & Cgo Z
Hw$N> H$hZo H$m A{YH$ma Wm, Z nmZo H$m & n{V Ho$ ì¶{³VËd ‘| hr Zht ~pëH$ ApñVËd ‘| ^r
AnZo AmnH$mo Imo XoZo dmbr Zmar H$m ê$n hr BZ Cnݶmgm| ‘| àmßV hmoVm h¡ & n{V H$mo na‘oída
‘mZH$a CgH$s AmOÝ‘ godm H$aZo ‘| hr AnZm OÝ‘ g’$b ‘mZZo dmbr Zmar Ho$ ñdê$n BZ
Cnݶmgm| ‘| ñnï> hmoVo h¢ &''26262626 S>m°. e¡b añVmoJr Zo Vmo ¶hm± VH$ H$hm h¡ {H$ - ""Bg H$mb Ho$
Cnݶmgm| ‘| CÝZV Ed§ gwg§ñH¥$V Zmar-M[aÌm| H$s AdVmaUm Zht hmo gH$s & Zmar Ho$ {MÌU ‘|
{ZpíMV AmXem] H$m A^md Wm & Zmar H$m ‘mZdr-ê$n nyU©V… à{V{ð>V Zht hmo nm¶m Wm & ¶m Vmo
Zmar Ho$db Xodr Wr ¶m {’$a Hw$bQ>m & Zmar H$m Ho$db EH$ hr ê$n-ào{‘H$m ê$n-VËH$mbrZ g‘mO
‘| àYmZ Wm & Zmar Ho$ Aݶ ê$n ‘m±, ~hZ, ^m^r g~ ào‘ H$s EH$mpÝVH$ {dbmgmË‘H$ gmYZm ‘|
{N>n go J¶o Wo & Bg g‘¶ Ho$ CnݶmgH$mam| Zo Zm¶H$-Zm{¶H$mAm| H$s bm¡{H$H$ ào‘-gmYZm VWm
na§namJV ûm¥§Jm[aH$Vm H$mo hr AnZm {df¶ ~Zm¶m Bg{bE ¶o Cnݶmg ¶WmW©Vm go Xÿa Om n‹S>o &
nm¡am{UH$ Am¡a {ejmàX VWm CnXoemË‘H$ Cnݶmgm| ‘| ào‘ H$s Bg A{Ve¶Vm H$m Vmo A^md Wm
{H$ÝVw do H$moao CnXoedmX Ho$ M³H$a ‘| n‹S>H$a AnZo CÔoí¶m| go ^Q>H$ J¶o Wo & BZ Cnݶmgm| H$s
Zm[a¶m± Ho$db ì¶{³VËd-{dhrZ H$R>nwV{b¶m± Wt & Z CZHo$ OrdZ H$m H$moB© bú¶ Wm, Z CÔoí¶ &
boIH$ Zo {OYa S>moar Kw‘mB©, Mb n‹S>r & ‘mZdr¶ ‘Z H$s Xþ~©bVmAm| go ¶w³V Bg g‘¶ Ho$
Cnݶmgm| H$s Zm[a¶m| H$m ì¶{³VËd ^r ~‹S>m Xþ~©b Wm &''27272727
2. ào‘M§X ¶wJrZ CnݶmgH$mam| Ho$ Cnݶ2. ào‘M§X ¶wJrZ CnݶmgH$mam| Ho$ Cnݶ2. ào‘M§X ¶wJrZ CnݶmgH$mam| Ho$ Cnݶ2. ào‘M§X ¶wJrZ CnݶmgH$mam| Ho$ Cnݶmgm| ‘| Zmarmgm| ‘| Zmarmgm| ‘| Zmarmgm| ‘| Zmar … … … …
ào‘M§X nyd© ¶wJ ‘| Zmar {H$gr ^r Vah ñdV§Ì Zht Wr & hmbm±{H$ ào‘M§X ¶wJ H$s Zmar ^r
AnZr àmMrZ ‘mݶVmAm| d gm‘m{OH$ ê${‹T>¶m| go AnZo H$mo gd©Wm ‘w³V Zht H$a nm¶r Wr &
89
Vah-Vah Ho$ gwYmadmXr H$m¶©H«$‘m| Ho$ MbVo ^r Zmar AZoH$ ¶mVZmAm| H$mo ghVr Am ahr Wr &
nwéf gÎmmË‘H$ ì¶dñWm Zo Cgo X~moMH$a a³Im Wm & Eogo ‘| ào‘M§X Eogr emo{fV, {ZamYma,
nr{‹S>V, bmMma d ‘O~ya Zmar Om{V Ho$ dH$sb ~ZH$a àñVwV hmoVo h¢ & Zm[a¶m| Ho$ à{V CÝh|
{deof ghmZw y{V Wr & ^maVr¶ g‘mO ‘| hmo ahr Zmar H$s XþX©em H$mo AnZo Cnݶmgm| ‘| ¶WmW© Ho$
YamVb na àñVwV H$aHo$ ào‘M§X Zo CgHo$ Xþ…I-XX©, CgH$s Hw$pÊR>V pñW{V Am{X H$mo CgH$s
g‘J«Vm Ho$ gmW àñVwV {H$¶m &
ào‘M§X nyd© ¶wJrZ Cnݶmgm| ‘| Zm[a¶m± àm¶… CnݶmgH$ma Ho$ hmWm| H$s H$R>nwV{b¶m± ~ZH$a
hr ah OmVr Wt O~{H$ ào‘M§X ¶wJ ‘| AmH$a Zmar Yrao-Yrao AnZo A{YH$ma d ñdV§Ì Apñ‘Vm
Ho$ à{V OmJ«V {XImB© XoVr h¡ & CZ‘| EH$ àH$ma go AmË‘ Jm¡ad d AmË‘ gå‘mZ H$s PbH$
{XImB© XoVr h¡ & ¶h ¶wJ Zmar OmJaU Ho$ Zm‘ go à{gÕ h¡ & Bg ¶wJ ‘| ~hþV go {dMmaH$m| Ed§
ñdm¶Îm g§ñWmAm| Ho$ n[aUm‘ñdê$n Zmar OrdZ ‘| Omo n[adV©Z Am¶o, Cgo gm{h˶H$mam| Zo AnZo
Cnݶmgm| ‘| {M{ÌV {H$¶m h¡ & Bg ¶wJ Ho$ CnݶmgH$mam| H$s Ñ{ï> Zmar Ho$ à{V CXma ahr & nhbr
~ma ì¶mnH$ ê$n go Zmar OrdZ H$s {df‘VmAm| H$mo Bg ¶wJ Ho$ Cnݶmgm| ‘| ñWmZ {‘bm & ào‘M§X
nyd© ¶wJrZ CnݶmgH$mam| H$s ^m±{V Zmar Ho$ à{V g§Hw${MV Ñ{ï> Bg ¶wJ Ho$ boIH$m| ‘| àm¶… Zht
{‘bVr &
ào‘M§X Ho$ Abmdm Bg ¶wJ Ho$ Zmar Ho$ÝÐr Cnݶmgm| H$s aMZm H$aZodmbo CnݶmgH$mam| ‘|
O¶e§H$a àgmX H$m Zm‘ CëboIZr¶ h¡ & CZHo$ "H§$H$mb' Cnݶmg ‘| CÝhm|Zo g‘mO Ho$ ImoIbonZ
H$s ^¶§H$aVm H$mo àñVwV H$aVo hþE ¶‘wZm VWm KÊQ>r Ho$ M[aÌ Ûmam gm‘m{OH$ ~§YZm| Ho$ n[aUm‘
ñdê$n hþB© Zmar H$s XþX©em H$mo àñVwV {H$¶m h¡ & Vmam Bg Cnݶmg H$s à‘wI Zm{¶H$m h¡ & dh
{dYdm am‘m Am¡a Xod{Za§OZ H$s Ad¡Y g§VmZ h¡ & EH$ {XZ H$mer ‘| J§Jm ñZmZ Ho$ g‘¶ YmoIo go
dh EH$ {ñ̶m| H$m ì¶mnma H$aZo dmbr ñÌr Ho$ hmW ‘| n‹S> OmVr h¡ Am¡a dh Cgo ~bnyd©H$ doí¶m
JwboZma ~Zm XoVr h¡ & EH$ ~ma doí¶m OrdZ ì¶{VV H$aZo Ho$ níMmV Vmam H$mo nwZ… H$^r g‘mO ‘|
ñWmZ Zht {‘b nmVm & ‘§Jb Cgo doí¶m OrdZ go ‘w³V Vmo H$amVm h¡ VWm XmoZm| n{V-nËZr gm
OrdZ ^r OrVo h¢; {H$ÝVw Am{Ia ‘| dh Cgo J ©dVr ~ZmH$a YmoIm Xo H$a ^mJ I‹S>m hmoVm h¡ &
90
Ym{‘©H$ A§Y{dídmg Ho$ à^md Ho$ H$maU Vmam Ho$ ‘mVm-{nVm ^r Cgo Xþ~mam AnZmZm Zht
MmhVo & Bg Cnݶmg ‘| boIH$ Zo ñÌr-nwéf Ho$ Ad¡Y g§~§Ym| na ^r àH$me S>mbm h¡ &
"{VVbr' Cnݶmg ‘| àgmXOr Zo {VVbr Am¡a e¡bm Ho$ {MÌm§H$Z Ûmam ^maVr¶ Ed§
nmíMm˶ AmXem] H$s VwbZm H$s h¡ & {VVbr Bg Cnݶmg H$s à‘wI Zm{¶H$m h¡ & dh EH$
n{Vnam¶U Zmar h¡ & OrdZnW na CgH$m n{V Cgo AHo$bm N>mo‹S>H$a Mbm OmVm h¡, {H$ÝVw {’$a ^r
dh Y¡¶© H$mo Zht ImoVr & Cgo nyU© {dídmg h¡ {H$ EH$ {XZ CgH$m n{V (‘YwdZ) Adí¶
bm¡Q>oJm & ‘YwdZ Ho$ OmZo Ho$ ~mX dh ñdmdb§{~V OrdZ ì¶VrV H$aVr h¡ & dh ~‹S>r ñdm{^‘mZr
Zmar h¡ & dh {H$grHo$ g‘j AnZo ^m½¶ na amoZm ng§X Zht H$aVr & BÝÐXod CgH$s nyar ghm¶Vm
H$aZo H$s ~mV H$aVm h¡, {H$ÝVw dh dhm± go Mbr AmVr h¡ Am¡a e¡bm go H$hVr h¡ - ""...Xÿgam| Ho$
‘hËd àXe©Z Ho$ gm‘Zo AnZr bKwVm Z {XImZr Mm{h¶o & ‘¢ ^m½¶ Ho$ {dYmZ go nrgr Om ahr
hÿ± & {’$a Cg‘| Vw‘H$mo Vwåhmao gwI go KgrQ>H$a ³¶m| AnZo Xþ…I H$m Ñí¶ XoIZ Ho$ {b¶o ~mܶ
H$ê±$ & ‘wPo AnZr e{³V¶m| na Adbå~ H$aH$o ^¶mZH$a g§gma go b‹S>Zm AÀN>m bJm & {OVZr
gw{dYm CgZo Xr h¡ Cgr H$s gr‘m ‘| ‘¢ bSy>±Jr AnZo ApñVËd Ho$ {b¶o &''28282828 {VVbr A^mdJ«ñV
OrdZ OrZo Ho$ ~mdOyX AZmW bmoJm| H$mo Aml¶ XoVr h¡ & ¶h CgHo$ M[aÌ H$s g~go ~‹S>r
{deofVm h¡ & O~{H$ e¡bm EH$ nmíMm˶ a‘Ur h¡ & dh ào‘ Ho$ ‘m‘bo ‘| MwZmd H$mo ng§X H$aVr
h¡, AmË‘g‘n©U H$mo Zht & bo{H$Z {VVbr ‘| ^maVr¶ AmXe© {dÚ‘mZ h¡ & dh ào‘ nW ‘| EH$
~ma {OgH$m MwZmd H$a boVr h¡, Cgo g§nyU© g‘{n©V hmo OmVr h¡ & e¡bm H$s Anojm {VVbr H$m
M[aÌ H$m{’$ D±$Mm CR>m¶m J¶m h¡ &
{dídå^aZmW e‘m© "H$m¡{eH$' ào‘M§XOr H$s na§nam Ho$ CnݶmgH$mam| ‘| go Wo & CZHo$ "‘m±'
Cnݶmg ‘| CÝhm|Zo gm{dÌr Am¡a gwbmoMZm Xmo ‘mVmAm| H$m ‘Zmod¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moU go VwbZmË‘H$
{ddaU àñVwV {H$¶m h¡ & Bg H¥${V ‘| boIH$ Zo ¶h {XIbmZo H$s Moï>m H$s h¡ {H$ ¶{X ‘mVm
AXÿX©{e©Zr hmoVr h¡, Vmo CgHo$ AZoH$ Xþîn[aUm‘ gm‘Zo AmVo h¢ Am¡a ¶{X ‘mVm ~w{Õ‘mZ d
XÿX©{e©Zr h¡, Vmo CgH$m n[aUm‘ AÀN>m hr hmoVm h¡ & Bg Cnݶmg ‘| ‘mVmAm| Ho$ ~ƒm| na n‹S>Vo
à^md H$mo {XIm¶m J¶m h¡ & Xmo ^mB¶m| ‘| go EH$ gm{dÌr H$mo XÎmH$ Ho$ ê$n ‘| {X¶m OmVm h¡ Am¡a
91
EH$ gwbmoMZm H$mo & gm{dÌr H$m A˶{YH$ bm‹S>-߶ma nmH$a í¶m‘y {~J‹S>Vm OmVm h¡ Am¡a dh
{ZH$å‘m ~Z OmVm h¡ & O~{H$ CgH$m hr Xÿgam ^mB© eå y AnZr ‘mVm gwbmoMZm Ho$ ¶mo½¶ ñZoh d
{ejm Ho$ H$maU AÀN>m B§gmZ ~ZVm h¡ & doí¶m g‘ñ¶m na ^r Bg H¥${V ‘| {dMma {H$¶m J¶m h¡
Am¡a CgH$m ì¶mdhm[aH$ {ZXmZ doí¶m {ddmh Ho$ ê$n ‘| àñVwV {H$¶m J¶m h¡ &
"{^Im[aUr' Cnݶmg ‘| H$m¡{eH$Or Zo Oñgmo Zm‘H$ EH$ {^Im[aUr H$s OrdZ JmWm H$mo
àñVwV {H$¶m h¡ & Oñgmo EH$ Eogr A^mJr Zmar h¡, {OgHo$ OrdZ ‘| gwI Ho$db EH$ gnZm
~ZH$a ah J¶m h¡ & Oñgmo EH$ {^Im[aUr hmoVo hþE ^r EH$ AmXe© d Cƒ {dMmam| dmbr Zmar Ho$
ê$n ‘| CnpñWV hmoVr h¡ & CgH$s Ñ{ï> ‘| H$ht Zm¡H$ar H$aZm ^rI ‘m±JZo go AÀN>m h¡ & dh AnZo
~m~m go ^r ~ma-~ma Eogm H$hVr h¡ & dh EH$ AmXe© ào{‘H$m ^r h¡ & a‘mZmW H$s Amoa dh
AmH${f©V hmoVr h¡ Am¡a àW‘ Ñ{ï> ‘| hr dh Cgo AnZm {Xb Xo ~¡R>Vr h¡ & dh ^maVr¶ AmXem] ‘|
‘mZZo dmbr Zmar hmoZo Ho$ H$maU ‘Z hr ‘Z a‘mZmW H$mo AnZm n{V ñdrH$ma H$a boZo Ho$ níMmV²
H$ht AÝ¶Ì ã¶mh Ho$ ~mao ‘| gmoMVr VH$ Zht & AV… dh AnZo {nVm go ñnï> eãXm| ‘| H$h XoVr
h¡ - ""¶{X Vw‘ ‘oam eof OrdZ Xþ…I‘¶ Zht ~ZmZm MmhVo hmo, Vmo ‘oam {ddmh H$aZo H$m {dMma
˶mJ Xmo & ....¶{X Vw‘ ‘wPo {ddmh H$aZo Ho$ {bE A{YH$ X~mAmoJo Vmo ‘¢ Hw$N> ImH$a gmo
ah±ÿJr &''29292929 boIH$ Zo Oñgmo H$mo EH$ AmXe© Zmar Ho$ ê$n ‘| àñVwV {H$¶m h¡ & CgHo$ öX¶ H$s
ì¶Wm, CgHo$ ˶mJ H$s H$éU H$hmZr A§VOm©Vr¶ {ddmh H$s g‘ñ¶m Ho$ ê$n ‘| CnpñWV hmoVr h¡ &
{OgHo$ gm‘m{OH$ AñdrH$ma go CgHo$ OrdZ ‘| Omo Q´>oOoS>r CnpñWV hmoVr h¡, Cgo Bg Cnݶmg ‘|
{M{ÌV {H$¶m J¶m h¡ &
M§S>ràgmX öX¶oe a{MV "‘Zmoa‘m' EH$ gm‘m{OH$ Cnݶmg h¡ & {Og‘| CÝhm|Zo Cnݶmg
H$s à‘wI Zm{¶H$m ‘Zmoa‘m Ho$ ‘mܶ‘ go AZ‘ob {ddmh Ho$ Xþîn[aUm‘m| H$mo ‘Zmod¡km{ZH$ T>§J go
àñVwV {H$¶m h¡ & Bg‘| ‘Zmoa‘m VWm {dYdm emÝVm H$m M[aÌ à‘wI h¡ & Cnݶmg H$s Zm{¶H$m
‘Zmoa‘m H$mo boIH$ Zo Hw$bQ>m Zmar Ho$ ê$n ‘| àñVwV {H$¶m h¡ & Ama§^ ‘| Cgo gVr-gmÜdr Ho$ ê$n
‘| àñVwV {H$¶m h¡, bo{H$Z CgHo$ OrdZ ‘| Omo n[adV©Z AmVm h¡, CgHo$ ‘yb ‘| CgHo$ n{V H$m
A{dídmg h¡ & D$na go XmoZm| Ho$ AZ‘ob {ddmh Ho$ H$maU ‘Zmoa‘m H$s gmar BÀN>mE± AYyar ah
92
OmVr h¡ & AnZo ‘Z H$s ì¶Wm H$mo emÝVm Ho$ gå‘wI Hw$N> Bg àH$ma 춳V H$aVr h¡ - ""‘Ywa
gå~ÝY ? Ahm ! H¡$go ‘Ywa h¢ & ‘¢ AR>mah df© H$s gwÝXa ¶wdVr -C‘§J H$s Va§Jm| go ‘oam gwÝXa
eara gam~moa, ‘oam öX¶ AmZ§X H$m A{^bmfr, ‘oar dmgZm ‘| ^ar hþB© {dbmg H$s BÀN>m Am¡a do
{OZgo g‘mO Zo ‘wPo ‘Ywa gå~ÝY ‘| ~m±Y {X¶m h¡ - Mm¡gR> df© Ho$ {Z~©b d¥Õ, eara CZH$m
{e{Wb, ñdmg H$m CÝh| {Ma amoJ, ñne© CZH$m ‘¥Ë¶w H$s erVbVm H$s ^m±{V & CZ h‘mao n¡Xm H$aZo
dmbo {Ma gå~ÝYr nyOZr¶ {nVmOr Zo Om{V Ho$ ^¶ go ñdmW© Ho$ bmo^ go Bg {Ma ‘Ywa gå~ÝY ‘|
~m±Y {X¶m &''30303030 Eogr n[apñW{V ‘| ‘Zmoa‘m AnZo n{V go Hw$N> qIMr-qIMr gr ahVr h¡ & ‘Z
H$s Bg AñdñW AdñWm ‘| dh EH$ àmo’o$ga H$s ào‘^ar ~mVm| ‘| AmH$a CgHo$ gmW ^mJ OmVr
h¡ & am‘oída Ho$ gmW ^mJVo g‘¶ dh em§Vm H$mo nÌ ‘| {bIVr h¡ - "Vw‘Zo R>rH$ hr H$hm {H$
{OgZo n{V H$m ghdmg àmßV H$aHo$ ^r dmgZm H$s n[aV¥{ßV Zht nmB©, CgHo$ ñIbZ H$s AZoH$
g§^mdZmE± h¢ & ‘oao {df¶ ‘| Eogm hr hþAm & d¥Õ, {e{Wb n{V H$m ghdmg ‘oar dmgZm H$mo emÝV
Vmo Zht H$a nm¶m, à˶wV Cgo Am¡a ^r àÁd{bV H$a {X¶m & ‘¢ éH$ Zht gH$s {Ja n‹S>r & Vwåhmam
dm³¶ nyU© ê$n go g˶ {gÕ hþAm &'31313131 A§V ‘| dh XaXa H$s R>moH$a| ImVr ZOa AmVr h¡ &
boIH$ Zo ‘Zmoa‘m H$s Eogr pñW{V Ho$ {bE g‘mO H$s Om{VJV ì¶dñWm H$mo Xmo{fV R>ham¶m h¡ &
Bg Cnݶmg ‘| ‘Zmoa‘m H$m M[aÌ {OVZm H$‘Omoa ~Vm¶m h¡, emÝVm H$m M[aÌ CVZm hr Ñ‹T>
~Vm¶m h¡ & H$ht ^r CgHo$ M[aÌ ‘| Xþ~©bVm Zht {XImB© XoVr & XmoZm| Ho$ M[aÌm§H$Z Ûmam boIH$
¶h àñVwV H$aZm MmhVo h¢ {H$ M[aÌ H$m n[adV©Z à{V{H«$¶mAm| Ho$ MbVo Zht ~pëH$ AnZo ‘Z
H$s Xþ~©bVmAm| Ho$ H$maU hmoVm h¡ & AV… {dYdm hmoVo hþE ^r emÝVm Zht {JaVr {H$ÝVw ‘Zmoa‘m
{Ja n‹S>Vr h¡ &
^JdVràgmX dmOno¶r Ho$ àm¶… A{Y³Va Cnݶmg Zmar-OrdZ go hr gå~pÝYV h¡ &
"ào‘-nW' ‘| H$V©ì¶ Am¡a dmgZm Ho$ g§Kf© H$mo ^mdZmË‘H$ T>§J go àñVwV {H$¶m J¶m h¡ & {dYdm
Vmam AnZo ~hZmoB© go ào‘ H$aVr h¡ bo{H$Z O~ dh ào‘ dmgZm H$s Amoa AJ«ga hmoZo bJVm h¡,
V~ Vmam H$m {ddoH$ OmJ¥V hmo OmVm h¡ & dh AnZo OrOm a‘oe H$mo {Y³H$maVr h¡ Am¡a AnZr
~hZ H$mo nyU© ê$n go Zï> hmoZo go ~MmVr h¡ & Bg‘| Vmam H$mo EH$ H$V©ì¶{Zð> Zmar Ho$ ê$n ‘| àñVwV
93
{H$¶m J¶m h¡ & Bg àH$ma Bg Cnݶmg ‘| boIH$ Zo AmXe©dmXr ñVa na ^mdZmË‘H$ CVma-M‹T>md
H$s ‘m{‘©H$ A{^ì¶{³V H$s h¡ &
"{nnmgm' Cnݶmg ‘| boIH$ Zo eHw§$Vbm Ho$ àU¶ {ÌH$moU H$mo àñVwV {H$¶m h¡ &
eHw$ÝVbm ZaoÝÐ H$s nËZr h¡ & XmoZm| EH$-Xÿgao go ~hþV ào‘ H$aVo h¢ {H$ÝVw eHw$ÝVbm H$‘bZ¶Z
Ho$ à{V AmH${f©V hmoVr h¡ Am¡a AnZo H$mo Cg na {ZN>mda H$a XoVr h¡ & A§V ‘| n[apñW{V H$m
gm‘Zm Z H$a nmZo H$s dOh go dh AmË‘h˶m H$a boVr h¡ &
"AZmW nËZr' O¡gm {H$ Zm‘ go hr ñnï> h¡ {H$ ^maV ‘| nËZr H$m OrdZ n{V na hr
Am{lV hmoVm h¡ Am¡a dh Xÿgao na BVZm Am{lV h¡ {H$ CgH$m H$moB© AbJ ì¶{³VËd hr Zht
ahVm & Bg‘| ‘yI© {nVm Ûmam AnZo ~ooQ>o Ho$ Xmo {ddmh H$am¶o OmVo h¢ & àW‘ nËZr VWm n{V Ho$
{d¶moJ go CËnÝZ H$ï>, n{V H$m Xÿgar H$mo g§Vwï> aIZo H$m à¶ËZ VWm VrZm| Ho$ A§VÛ©ÝÛ H$mo àñVwV
{H$¶m J¶m h¡ & àñVwV Cnݶmg ‘| Zmar OrdZ H$s Cg pñW{V H$m A§H$Z {H$¶m J¶m h¡, O~
CgH$s Hw$brZVm na g§Xoh H$aHo$ ‘§S>n ‘| ~¡R>r hþB© nËZr H$mo AZmW N>mo‹S>H$a ~mamV bm¡Q> OmVr h¡ &
g‘mO Ho$ Bg H$Qw> g˶ na boIH$ Zo ¶WmW©dmXr VarHo$ go {dMma {H$¶m h¡ &
"˶mJ‘¶r' Cnݶmg ‘| boIH$ Zo Zmar Ho$ ˶mJnyU© ê$n H$m {MÌU {H$¶m h¡ & Bg
Cnݶmg ‘| b{bVm Zm‘H$ EH$ ¶wdVr AmË‘h˶m Ho$ {dMma go ZXr ‘| Hy$X OmVr h¡ na§Vw {dO¶
Zm‘H$ EH$ ¶wdH$ CgHo$ àmUm| H$s ajm H$aVm h¡ & H¥$VkVm de AnZo àmUm| H$s ajm H$aZodmbo
H$mo hr AnZm {Xb Xo ~¡R>Vr h¡ {H$ÝVw {dO¶ E{bgm Zm‘H$ EH$ ¶wdVr go ào‘ H$aVm h¡ & dñVw-
pñW{V go AdJV hmoZo na b{bVm Y¡¶©nyd©H$ H$m‘ boVr h¡ & Bg ~rM E{bgm H$mo {H$gr AnamY
Ho$ H$maU àmUX§S> {‘bVm h¡ & b{bVm AnZo àmU ~MmZo dmbo ¶wdH$ H$s ào¶gr H$mo ~MmZo Ho$
{bE CgHo$ AnamY H$mo AnZo D$na boH$a h±gVo-h±gVo ’$m±gr na M‹T> OmVr h¡ &
"n{VVm H$s gmYZm' ‘| boIH$ Zo {dYdm-{ddmh H$s g‘ñ¶m H$mo CR>m¶m h¡ & Bg‘| {dYdm
H$s XþJ©{V {XImZo Ho$ {bE doí¶m OrdZ H$m {MÌU ^r {H$¶m J¶m h¡ & "nwéf Zo Zmar H$m A˶ÝV
emofU {H$¶m h¡ & {dYdm hmo OmZo na Zmar H$mo Bg A{YH$ma go d§{MV aIm J¶m {H$ dh Xÿgam
94
ã¶mh H$a gHo$, O~{H$ nwéf Ho$ {bE H$moB© ~ÝYZ Z Wm & Bgo emñÌm| Ûmam à‘m{UV H$aHo$ nwéf
¶wJm| go ñÌr H$mo àd§{MV H$aVm Am ahm h¡ & {dYdm-àWm Ho$ H$maU hr AZoH$ gm‘m{OH$
g‘ñ¶mAm| H$m OÝ‘ hmoVm h¡ &'32323232 Bg Cnݶmg H$s Zm{¶H$m ZÝXm ~mb {dYdm hmoZo Ho$ H$maU Cgo
H$B© g‘ñ¶mAm| go PyPZm n‹S>Vm h¡ & ~mb-{dYdm ñÌr H$mo Z Vmo {H$gr go ào‘ H$aZo H$m A{YH$ma
hr Wm Z nwZ…{ddmh H$aZo H$m & AV… Eogr {dH$Q> n[apñW{V ‘| g‘mO H$s H$B© Zm[a¶m± nVZ H$s
ImB© ‘| YHo$b OmVr h¡ & boIH$ Z§Xm H$s pñW{V H$m dU©Z H$aVo hþE {bIVo h¢ -"{XZ OmVo Xoa
Zht bJVr & g^r Ho$ {XZ H$Q> OmVo h¢ & Xþ…I ‘| gwI ‘| Mmho {Og àH$ma hmo {XZ Vmo H$Q>Vo hr
ahVo h¢ & ZÝXm Ho$ ^r {XZ H$Q> aho h¢ & Yrao-Yrao Cgo {dYdm hþE Xmo df© nyao hmo aho h¢ & BYa
CgHo$ df© H$s nyU©Vm h¡, CYa CgHo$ Zdb ¶m¡dZ H$m àH¥$V CÝ‘rbZ & BYa g§ñH¥${V, AmXe© Am¡a
g‘mO h¡, CYa ‘mZd àH¥${V H$s Va§Jm{¶V {bßgm, ah-ahH$a öX¶ Ho$ AUw-AUw H$mo CÝ‘Îm
H$aZo dmbr CÔm‘ nr‹S>m, gwbJ-gwbJ H$a CR>Zodmbm AZ§JmZb, X~-X~H$a CpËWV hmoZo dmbm
{MaÝVZ CÝ‘mX &'33333333 ¶hr ¶m¡dZ H$m CÝ‘mX CgHo$ nVZ H$m ‘mJ© àeñV H$aVm h¡ & ZÝXm Ho$ OrdZ
H$s EH$ N>moQ>r-gr yb Cgo H$hm± go H$hm± bo OmVr h¡ & dh AmË‘h˶m H$aZo H$m à¶mg H$aZm
MmhVr h¡ na H$moR>o na doí¶m ~ZmH$a ~¡R>m Xr OmVr h¡ & A§V ‘| CgHo$ ào‘r go CgH$m {‘bZ Vmo hmo
OmVm h¡, na Cgo gm‘m{OH$ ñdrH¥${V àmßV Zht hmoVr &
amOm am{YH$ma‘UàgmX qgh Ho$ "am‘-ahr‘' Cnݶmg ‘| boIH$ Zo ~obm Am¡a {~Obr Ho$
M[aÌm| Ûmam Xmo AbJ-AbJ {dMmaYmamAm| ‘| ‘mZZo dmbr Am¡aVm| H$m {MÌU {H$¶m h¡ & XmoZm| Ho$
ñd^md ^r EH$X‘ {^ÝZ h¡ & {edZmam¶UOr Ho$ eãXm| ‘| H$ho Vmo-""~obm ~obm hr h¡ - ~obm gr
H$mo‘b, ~obm-gr {d‘b & {~Obr ^r ¶WmW© {~Obr h¡- {~Obr-gr Mnb, {~Obr-gr
à~b & ¶{X ~obm eaX Ho$ hmg-gr ‘rR>r h¡ Vmo {~Obr A§Jyar Ho$ PmJ-gr VrIr & EH$
Xrn{eIm-gr {ZîH$m‘ h¡, Xÿgar H$m‘Zm H$s {H$bmob-gr {dH$b & EH$ ‘| ˶mJ h¡, Xÿgar ‘|
^moJ & EH$ Ho$ amo‘-amo‘ ‘| am‘ a‘m h¡, Xÿgar Ho$ {b¶o am‘-ahr‘ ‘Im¡b Ho$ ‘gmbo h¢ & EH$ na,
na-nwéf Zo AZmMma$ {H$¶m, Xÿgar Zo nwéf H$s N>mVr H$m a³V {n¶m & EH$ AmOrdZ Y‘© H$mo
N>mVr go {MnH$mE ahr, Xÿgar Zo nm±dm| Vbo am¢X-am¢X H$a Y‘© H$s Y{ÁO¶m± C‹S>mB© & EH$ H$m Y‘©
95
Hw$N> Z {~Jm‹S> gH$m, Xÿgar H$mo nrg S>mbm &''34343434 Bg Cnݶmg ‘| boIH$ Zo BZ XmoZm| ñÌr nmÌm| Ho$
‘mܶ‘ go ^maVr¶ Am¡a nmíMm˶ g§ñH¥${V¶m| H$m VwbZmË‘H$ Aܶ¶Z {H$¶m h¡ &
"{~Xm' Cnݶmg ‘| àVmnZmam¶U lrdmñVd Zo Zmar Ho$ {d{^ÝZ ê$nm| na àH$me S>mbm h¡ &
boIH$ Zo emÝVm H$mo AmXe© ‘m± Ho$ ê$n ‘| {M{ÌV {H$¶m h¡ & dh X¶m, H$éUm, j‘m VWm ‘‘Vm
H$s gmjmV ‘y{V© h¡ & ñZoh Am¡a dmËgë¶ Cg‘| ^am n‹S>m h¡ & "{OZ no‹S>m| na H$m±Q>o {ZH$bVo h¢ do
no‹S> CÝh| {Jam Zht XoVo & O~ do {JaVo h¢ V^r H$m±Q>o ^r {JaVo h¢ & ‘m± H$mo g~ b‹S>Ho$ ߶mao hmoVo
h¢ & AJa b‹S>H$m Iam~ ^r {ZH$b Om¶ Vmo ³¶m ‘m± Cgo ˶mJ XoVr h¡ &'35353535 ñÌr H$m ào‘
dmgZmnyU© ¶m ñdmWu hmo gH$Vm h¡ {H$ÝVw ‘m± H$m ào‘ {ZñdmW© Am¡a dmgZm a{hV hr hmoVm h¡ & Bg
Cnݶmg H$m Zm¶H$ {Z‘©b AnZr ‘m± go ~hþV ào‘ H$aVm h¡, O~{H$ CgH$s nËZr Hw$‘w{XZr H$mo
boIH$ Zo EH$ CÕV Zmar Ho$ ê$n ‘| {M{ÌV {H$¶m h¡ & dh AnZr gmg d n{V Ho$ gmW Xþ충dhma
H$aVr h¡ & n[aUm‘ñdê$n CgHo$ OrdZ ‘| AZoH$ {df‘VmE± AmVr h¡ & Mnbm Am¡a Ho$Q> H$mo AmXe©
ào{‘H$mAm| Ho$ ê$n ‘| àñVwV {H$¶m J¶m h¡ & Mnbm EH$ AmXe© ^maVr¶ Zmar h¡ & dh {Z‘©b go
ào‘ Vmo H$aVr h¡ {H$ÝVw CgH$m ào‘ ñdmWu Zht h¡ & dh Xÿgao Ho$ A{YH$ma H$mo {N>ZZm Zht
MmhVr & {Z‘©b O~ CgHo$ g‘j ào‘ H$m àñVmd aIVm h¡ Vmo Mnbm ñnï> ê$n go H$h XoVr h¡-
""‘wPo A{YH$ bmo^ ‘V Xmo & ‘¢ A~bm hÿ± & {’$gb OmD±$Jr & ‘oam öX¶ Vwåhmao öX¶ H$m Xmg
h¡ & ¶h Xmo AmË‘mAm| H$m ào‘ ho, Xmo eara H$m Zht &''36363636 A§V ‘| Mnbm AmOÝ‘ Hw±$dmar ahZo H$m
àU H$aHo$ B§½b¢S> Mbr OmVr h¡ & Ho$Q> A§J«oO ~m{bH$m hmoVo hþE ^r ^maVr¶ ào‘ Ho$ AmXe© H$mo
AnZmVr h¡ &
G$f^MaU O¡Z H¥$V "doí¶mnwÌ' Cnݶmg ‘| boIH$ Zo g‘mO H$s gVmB© hþB© EH$ Zmar Ho$
doí¶m ~ZZo H$s Xþ^m©½¶nyU© H$hmZr H$mo àñVwV {H$¶m h¡ & Bg Cnݶmg H$s Zm{¶H$m H$‘bmo ‘hmdra
go ào‘ H$aVr h¡ & EH$ {XZ X§Jo ‘| CgHo$ n{V H$s ‘¥Ë¶w hmo OmVr h¡ & ‘m¡Ho$ H$m ’$m¶Xm CR>mH$a S>m°.
J§JmXrZ AnZo gm{W¶m| Ho$ gmW {‘bH$a H$‘bmo H$m ~bmËH$ma H$aVo h¢ & boIH$ Zo ~bmËH$ma H$m
g§Ho$V H$‘bmo H$o {dbmn ‘| hr {X¶m h¡- ""‘¢ g§gma ‘| ahÿ± {H$g{b¶o ? ‘oao nmg ahm ³¶m ? ‘m±-
96
~mn J¶o, n{V J¶m, gVrËd J¶m- ‘¢ ³¶m boH$a g§gma H$mo ‘w±h {XImD±$ ? hm¶ ! hm¶ ! Cg
A˶mMmar S>m³Q>a Am¡a CgHo$ gm{W¶m| Zo Z¥e§gVmnyd©H$ ‘oam gd©Zme {H$¶m ! {JZVr Zht, do
{H$VZo Wo, Xg Wo, ~rg Wo & Amh ! ‘¡§ «ï> ~Z JB© & do ‘oam gVrËd, YZ byQ>Vo aho Am¡a ‘¢ hm-
hm ImVr ~ohmoe hmo OmZo Ho$ {gdm Hw$N> Z H$a gH$s & Wy ! Wy ! Eogo OrdZ H$mo {Y³H$ma h¡ &''37373737
~bmËH$ma Ho$ ~mX AmË‘h˶m Ho$ {dMma go H$‘bmo OmVr Vmo h¡ {H$ÝVw amñVo ‘| hr AnZo Xoda Ûmam
gVmB© amYmamZr {‘bVr h¡ & XmoZm| EH$-Xÿgao go AnZo {Xb H$s ~mV| H$aVr h¡ Am¡a dh {ZíM¶
H$aVr h¡ {H$ Y‘© Ho$ ‘mJ© na MbH$a Xþ…I hr {‘bm h¡, O~{H$ nmn H$s gd©Ì {dO¶ hr hmoVr h¡ &
A§VV… XmoZm| AY‘© Ho$ ‘mJ© H$mo MwZH$a n{VV hmoZm ñdrH$ma H$a boVr h¡ & EH$ OJh H$‘bmo
H$hVr h¡- ""‘m± Bg g§gma ‘| nmn H$s hr {dO¶ h¡ & AmAmo h‘ XmoZm| ^r nmnr ~ZH$a Bg nmn‘¶
g§gma ‘| àdoe H$a| & A~ VH$ h‘mam OrdZ Y‘© Ho$ nrN>o Wm, A~ Bgo nmn Ho$ n§H$ ‘| S>mb| &
XoI| H¡$gm gwI Am¡a AmZÝX {‘bVm h¡ &''38383838 g‘mO Ho$ à{V ZH$mamË‘H$ Ñ{ï>H$moU hr H$‘bmo H$mo
doí¶m ~ZmVm h¡ & dh nwéf Om{V H$mo XoIH$a CJ« ~Z OmVr h¡ & boIH$ CgH$s Bg pñW{V H$m
dU©Z H$aVo hþE {bIVo h¢ - "doí¶m H$‘bmo Zo AnZo öX¶ na nyU© A{YH$ma O‘m {b¶m Wm &
gwÝXa go gwÝXa ào‘r H$o à{V ^r dh n{hbo AnZo ‘Z ‘| Y¥Um Ho$ ^md ^a boVr, {’$a Cggo ~mV
H$aVr & CgH$m ܶmZ ào‘r H$s gyaV na Zht, CgHo$ gd©ñd AnhaU na hmoVm Wm &'39393939 doí¶m ~ZZo
na ^r dh Xÿgar doí¶mAm| go Wmo‹S>o AbJ àH$ma H$s h¡ & dh AnZr H$moR>r na AmZo dmbo ha nwéf
H$mo J«mhH$ Ho$ ê$n ‘| Zht XoIVr & Aën Am¶w Ho$ ~ƒm| H$mo CnXoe XoH$a Bg Hw$‘mJ© go ~MZo H$s
gbmh ^r XoVr h¡ & AnZo XþamMmar {‘Ìmo§ Ho$ gmW CgHo$ Ûma na Am¶o 14 dfu¶ b‹S>Ho$ H$mo dh
g‘PmVr h¡- ""doí¶m Ho$ Ka AmZo dmbm ‘Zwî¶ AnZm YZ, Y‘©, ñdmñ϶ Am¡a Xoh H$s empÝV
g~ Zï> H$a boVm h¡ & A^r AmnH$s H$‘ C‘« h¡ & ‘¢ AmnH$mo g‘Pm¶o XoVr hÿ± & ^{dî¶ ‘| Amn
doí¶m H$m Ûma XoIZo H$m gmhg Z H$a| &''40404040 H$‘bmo g‘mO go byQ>o hþE YZ H$mo ^r g‘mO Ho$
CnH$ma Ho$ {bE hr bJm XoZm MmhVr h¡ & Bgr{bE dh EH$ Eogr g§ñWm H$m {Z‘m©U H$aZm MmhVr
h¡¡ {Og‘| ~ƒm| H$mo {ejm Ho$ gmW-gmW g§ñH$ma ^r {‘bo & boIH$ gwYmadmXr T>§J go Cnݶmg
H$m A§V H$aVo h¢ &
97
"MånmH$br' G$f^MaU O¡Z H$m doí¶m Zmar OrdZ na AmYm[aV Xÿgam Cnݶmg h¡ & Bg
Cnݶmg ‘| ¶h {XIm¶m J¶m h¡ {H$ g§gma H$s ha Am¡aV Mmho dh gVr gmÜdr hmo ¶m doí¶m
MånmH$br gƒo ߶ma H$mo nmZo Ho$ {bE V‹S>nVr ahVr h¡ & MånmH$br OÝ‘OmV aÊS>r H$m ì¶dgm¶
H$aVr h¡ {’$a ^r dh Bg K¥{UV ì¶dgm¶ H$mo N>mo‹S>H$a haX‘ {H$gr EH$ H$s hr ~Zr ahZm MmhVr
h¡ & dh AnZo eara H$mo {~H$mD$ Zht g‘PVr Am¡a am‘X¶mb go gƒm ào‘ H$aVr h¡ & Bgr{bE
dh am‘X¶mb go H$hVr h¡- ""hm± ‘¢ Vwåho§ ߶ma H$aVr hÿ± & ‘¢ OmZVr hÿ± ‘wPo {H$gr H$mo ߶ma H$aZo
H$m A{YH$ma Zht & ‘oam ¶h A{YH$ma {N>Z MwH$m h¡ & H$moB© ‘oar Bg ~mV na ¶H$sZ Zht H$a
gH$Vm bo{H$Z gM ‘¢ aÊS>r ~ZH$a Vwåhmao gmW Zht gmoB© & ‘oao ߶mao ‘¢ Vwåhmar ~ZH$a ¶hm± ahr hÿ±
Am¡a ‘wPo BgHo$ EdO ‘| YZ-Xm¡bV H$s »dm{he gd©Wm Zht h¡ &''41414141 bo{H$Z am‘X¶mb H$s ZOa
‘| dh doí¶m hr h¡ Am¡a A§V VH$ doí¶m hr ~Zr ahVr h¡ & dh MånmH$br H$mo g‘PmVm h¡ {H$-
""amoZo H$s BOmOV Zht h¡ MånmH$br & AJa Am±gy {ZH$b J¶m Vmo Vw‘ ’o$b hmo J¶r & H$boOo H$s
ì¶Wm H$mo dht X~r ahZo Xmo & Vwåh| AmO H$s amV {OgZo IarXm h¡, Vwåhmam Y‘© h¡ {H$ Cgo Iwe
H$amo & dh h±go, Vmo h±gmo, dh amo¶o V~ ^r Vw‘ h±gmo & CgH$s gmar Á¶mX{V¶m|, CgHo$ gmao Owë‘,
CgH$s gmar BÀN>mE±, Vwåh| h±gVo-h±gVo {ga PwH$mH$a ghZr hm|Jr & ¶hr Vwåhmao OrdZ H$m CÔoí¶
h¡ Am¡a Bg‘| ’o$b hþB© Vmo Vw‘ AnZo AmgZ go {Ja J¶t & dh H$moB© ^r hmo, ~y‹T>m hmo, OdmZ hmo,
Hw$ê$n hmo, H$‘rZm hmo, amoJr hmo, Vwåh| Cgo Jbo bJmZm hr hmoJm & AmO H$s amV ‘| CgrH$s BÀN>m¶|
Vwåhmar BÀN>m¶| h¢ & Vw‘ CgH$s Am¡aV, aI¡b, ào{‘H$m, Xmgr g^r Hw$N> hmo Vwåh| dh Amo‹T>o ¶m
{~N>m¶o & Vw‘ Cgo H$Xm{n ~mYm Z Xo gH$moJr Am¡a Mohao H$s ^md §Jr go ¶h ^r Om{ha Z hmoZo
XmoJr {H$ CgH$s H$moB© Moï>m Vwåh| ZmngÝX h¡ & g‘Pr MånmH$br ¶hr Vwåhmam OrdZ h¡ &''42424242 Bg
Cnݶmg ‘| boIH$ Zo AmXe©dmXr H$s Anojm Z½Z ¶WmW© H$mo AnZm¶m h¡ & AV… MånmH$br H$mo
CgH$s X¶Zr¶ hmbV na hr N>mo‹S> {X¶m h¡ & H$ht na ^r doí¶m OrdZ go ‘w{³V ¶m CÕma H$mo Zht
AnZm¶m J¶m & Bg‘| MånmH$br Ho$ ào‘ Ûmam EH$ doí¶m Ho$ H$mo‘b öX¶ H$s nhMmZ H$am¶r JB©
h¡ &
98
Bg àH$ma ¶h XoIm Om gH$Vm h¡ {H$ ào‘M§X ¶wJ ‘| AmH$a boIH$m| Zo Zmar Ho$ à{V EH$
gwYmadmXr Ñ{ï>H$moU H$mo AnZm¶m h¡, Omo CÎmamoÎma {dH${gV hmoVm Om ahm Wm & A~ Zmar Ho$db
^moJ-{dbmg H$s gm‘J«r Z hmoH$a Ka, n[adma, g‘mO d Xoe H$s ghmZw y{V H$s dñVw ~Z JB©
Wr & VËH$mbrZ gwYmadmOr AmÝXmobZm| Zo CgH$m ê$n ge³V ~Zm {X¶m Wm & S>m°. e¡b añVmoJr Ho$
eãXmo§ ‘| H$ho Vmo- ""ào‘MÝX Ho$ nyd© Zmar Ho$db {dbmg H$s gm‘J«r Wr & Zmar Ho$ ào¶gr ê$n Ho$
g‘j Zmar Ho$ {d{^ÝZ ê$n ‘m±, ~hZ, nwÌr, ^m^r Am{X A{YH$ {dH${gV Z hmo gHo$ Wo & Zmar
H$m joÌ ~hþV g§Hw${MV Wm & Ka Ho$ gr{‘V joÌ go Zmar Zo A^r ~mha H$s Amoa Ñ{ï> Zht S>mbr
Wr & ào‘M§X Ho$ nyd© CnݶmgH$mam| Ho$ Zmar-nmÌ boIH$m| Ho$ hmW H$s H$R>nwVbr ‘mÌ Wo & OrdZ
Ho$ g§Kfm] H$mo PobZo H$s j‘Vm CZ‘| Zht Wt & ào‘M§XOr Zo ~ÝYZm| Ed§ Kam| ‘| OH$‹S>r Zmar H$m
gd©àW‘ CÕma {H$¶m & CZH$s VWm CZHo$ ¶wJ H$s Zm[a¶m± H$m’$s àJ{Verb h¢ Am¡a CZ‘| g‘mO,
Om{V Am¡a Xoe-gwYma H$s ^mdZm dV©‘mZ h¡ & Zm[a¶m| H$m M[aÌ-{MÌU {OVZm ^r hþAm h¡ dh
~hþV gOrd h¡ Am¡a Cg‘| Zmar-öX¶ H$s g~bVmAm| Am¡a Xþ~©bVmAm| H$m g‘mZ ê$n go {MÌU
{H$¶m J¶m h¡ & Bg g‘¶ Ho$ Cnݶmgm| ‘| Zmar-OrdZ Ho$ g^r nhbwAm| na àH$me S>mbm J¶m
h¡ &''43434343 ào‘M§X ¶wJrZ Cnݶmgm| H$s g~go ~‹S>r {deofVm ¶h Wr {H$ n{VV go n{VV Zm[a¶m| Ho$
à{V ^r ghmZw y{VnyU© Ñ{ï>H$moU AnZm¶m J¶m VWm Zmar H$mo CgH$o dmñV{dH$ ê$n ‘| ‘mZdVm Ho$
JwU-Xmofm| go ¶w³V {M{ÌV {H$¶m J¶m & O~{H$ ào‘M§X nyd© ¶wJ H$s Zmar ¶m Vmo Xodr ¶m amjgr
ê$n ‘| A{YH$ {M{ÌV H$s JB© Wr bo{H$Z Bg ¶wJ H$s Zmar Z Vmo Xodr h¡, Am¡a Z hr amjgr
~pëH$ EH$ ‘mZdr h¡ {Og‘| g^r àH$ma Ho$ ‘mZdr¶ JwU d Xþ~©bVmE± {dÚ‘mZ h¡ & AWm©V² Zmar
Ho$ ¶WmW© d dmñV{dH$ ê$n H$mo hr Bg ¶wJ Ho$ Cnݶmgm| ‘| ñWmZ {‘bm h¡ &
3. 3. 3. 3. ào‘M§XmoÎma ¶wJrZ CnݶmgH$mam| Ho$ Cào‘M§XmoÎma ¶wJrZ CnݶmgH$mam| Ho$ Cào‘M§XmoÎma ¶wJrZ CnݶmgH$mam| Ho$ Cào‘M§XmoÎma ¶wJrZ CnݶmgH$mam| Ho$ Cnݶmgm| ‘| Zmarnݶmgm| ‘| Zmarnݶmgm| ‘| Zmarnݶmgm| ‘| Zmar … … … …
gZ² 1936 ‘| ‘wÝer ào‘M§X H$s ‘¥Ë¶w Ho$ ~mX {hÝXr Cnݶmg gm{h˶ ‘| EH$ g‘¥Õ ¶wJ
H$m A§V hmoVm h¡ Am¡a EH$ ZdrZ ¶wJ H$m Ama§^ hmoVm h¡ & ào‘MÝXmoÎma H$mb H$s gm‘m{OH$
n[apñW{V¶m| ‘| ào‘MÝX ¶wJ H$s VwbZm ‘| H$m’$s n[adV©Z AmVm h¡ & A§J«oOr {ejm Ho$ àMma-
àgma, amï´>r¶ AmÝXmobZ VWm {d{dY gm‘m{OH$ g§ñWmAm| Ho$ n[aUm‘ñdê$n Bg ¶wJ ‘| ì¶{³V
99
ñdmV§Í¶ ~‹T>Zo bJm & Bg ¶wJ Ho$ CnݶmgH$mam| Zo ¶WmW©naH$ Ñ{ï>H$moU H$mo hr AnZm¶m h¡ & Bg
Z¶o ¶wJ ‘| Cnݶmg H$s {df¶-dñVw VWm {eën nj ‘| ^r H$m’$s {d{dYVm Ed§ ZdrZVm Am
JB© & CnݶmgH$ma H$m ܶmZ ~mø nj H$s Anojm A§Va§J H$s Amoa A{YH$ J¶m & Bg ¶wJ ‘| S>m°.
’«$moBS> Ho$ ‘Zmo{díbofUdmX H$m à^md A{YH$ ahZo Ho$ H$maU ‘Zmo{dkmZ Ho$ ghmao ‘mZd ‘Z H$mo
g‘PH$a CgH$s gyú‘ JwpËW¶m| H$mo ñnï> H$aZo H$m H$m‘ Bg ¶wJ Ho$ CnݶmgH$mam| Zo A{YH$ {H$¶m
& Bg ¶wJ ‘| AmH$a ì¶{³V g‘mO H$s Anojm A{YH$ loð> ‘mZ {b¶m J¶m & "ào‘MÝX ¶wJ ‘|
naån[aV OrdZ nÕ{V, à{V{ð>V AmXem] Ed§ gm‘m{OH$ ‘¶m©XmAm| Ho$ à{V {dÐmoh H$m ñda ~‹S>m
àÀN>ÝZ Am¡a X~m-X~m Wm & g‘mO g§ñWmAm| Ho$ à{V Iwbm {dÐmoh do H$^r Z H$a nmE, g‘Pm¡Vm
hr àm¶… H$aHo$ Mbo h¢ & H$maU ¶h Wm {H$ do g§ñWmJV {hVm| Ho$ gå‘wI ì¶{³V {hVm| H$mo Jm¡U
‘mZH$a Mbo h¢ &....{Z‘©bm Am¡a hmoar AnZo-AnZo AmXem] H$s doXr na àmUmoËgJ© H$a XoVo h¢
{H$ÝVw AmXe© H$s y{‘ Zht N>mo‹S>Vo & {H$ÝVw nadVu ¶wJ ‘| ì¶{³V-ñdmV§Í¶ H$m Omoa ~‹T>m &
d¡km{ZH$ {dMmaYmam Ho$ {dH$mg Zo boIH$ H$mo ZB© Ñ{ï> Xr & ~m¡{ÕH$Vm H$m AmJ«h ~‹T> CR>m &
g‘mO H$s Hw$ê$n ¶WmW©Vm H$m CX²KmQ>Z H$a ì¶{³V Ho$ Xþ…I, XX©, ì¶Wm, doXZm Am¡a AmHw$bVm
Ho$ H$maUm| H$m AÝdofU {H$¶m J¶m &'44444444
Bg ¶wJ Ho$ CnݶmgH$mam| ‘| ‘m³g©dmX H$m à^md g~go Á¶mXm n[ab{jV hmoVm h¡ &
‘m³g©dmXr {dMmaYmam Ho$ AZwgma ñÌr emo{fV dJ© h¡ Am¡a nwéf emofH$ dJ© & AV… XmoZm| ‘| g§Kf©
{Za§Va MbVm hr ahoJm & gm‘m{OH$ {dH$mg Ho$ {bE Zmar H$s Am{W©H$ ñdVÝÌVm Oê$ar h¡ &
g‘mO H$s àJ{V ^r Zmar Ho$ gh¶moJ Ho$ {~Zm Ag§^d h¡ & dh ^r nwéf Ho$ g‘mZ hr ha joÌ ‘|
~am~a H$s hH$Xma h¡ & dh {H$gr ^r Vah go nwéf go EH$ H$X‘ ^r nrN>o Zht h¡ & ‘m³g© H$s Bg
ñÌr {df¶H$ YmaUm Zo g‘H$mbrZ Cnݶmgm| H$mo O¡go PH$Pm|a H$a aI {X¶m & {OgHo$ n[aUm‘
ñdê$n CZH$s ñÌr {df¶H$ Ñ{ï> hr ~Xb JB© & gZ² 1942 Ho$ "^maV N>mo‹S>mo' Am§XmobZ VWm
amï´>r¶ MoVZm H$s bha Ho$ n[aUm‘ñdê$n Zmar Zo Xoe H$s ñdV§ÌVm ‘| nwéf Ho$ ~am~a H$m {hñgm
{b¶m & A~ Yrao-Yrao dh ha joÌ ‘| nwéf Ho$ g‘mZ CZHo$ H§$Yo go H§$Ym {‘bmH$a MbZo bJr &
Zmar Ho$ g‘j A~ CgH$m ‘mJ© {ZpíMV hmo MwH$m Wm & A~ CgZo g‘P {b¶m Wm {H$ dh nwéf
100
H$s Xmgr Zht ~pëH$ CgH$s AYmª{JZr h¡ & Ka, g‘mO, Xoe g~ na CgH$m g‘mZ A{YH$ma h¡ &
Zmar M[aÌ ‘| Am¶o Bg ~Xbmd H$mo VËH$mbrZ CnݶmgH$mam| Zo ~Iy~r àñVwV {H$¶m h¡ & "Bg
H$mb ‘| boIH$ Zo Zmar-‘Z H$s CWb-nwWb ñÌr-nwéf Ho$ AmH$f©U-{dH$f©U AWm©V² H$m‘-^md
H$s g‘ñ¶m H$mo JhamB© go XoIZm g‘PZm àma§^ {H$¶m & BgHo$ A{V[a³V Zmar H$s d¡¶{³VH$ Am¡a
Am{W©H$ ñdV§ÌVm H$mo {OVZm g~b g‘W©Z Bg ¶wJ Ho$ Cnݶmgm| ‘| {‘bm h¡, CVZm nyd©dVu
Cnݶmgm| ‘| Zht {‘bVm &'45454545
ào‘MÝXmoÎma {hÝXr Cnݶmgm| ‘| ‘Zmod¡km{ZH$ Cnݶmgm| H$m àmaå^ O¡ZoÝÐHw$‘ma Ho$ "naI'
Am¡a "gwZrVm' Cnݶmg go hmoVm h¡ & CZHo$ "naI' Cnݶmg ‘| "H$Å>mo' Zm‘H$ ~mb-{dYdm Zmar
Ho$ ‘mZg H$mo àñVwV H$aZo H$m à¶mg {H$¶m J¶m h¡ & dh EH$ AmXe© Zmar h¡ & ~hþV N>moQ>r gr C‘«
‘| CgH$m gwhmJ CO‹S> J¶m Wm & ¶wdmdñWm ‘| H$X‘ aIVo hr AZm¶mg hr dh AnZo ~MnZ Ho$
gmWr g˶YZ H$mo ‘Z hr ‘Z AnZm ‘mZ boVr h¡ & na§Vw g˶YZ H$m {ddmh AÝ¶Ì hmo OmVm
h¡ & H$Å>mo Ho$db g˶YZ H$s BÀN>m Ho$ {b¶o {~hmar go AmܶmpË‘H$ gå~ÝY ñdrH$ma H$aVr h¡
Am¡a AnZo gmW {~hmar H$mo ^r godmd«V AnZmZo Ho$ {bE H$hVr h¡ & do XmoZm| à{Vkm H$aVo h¢ -
""h‘ XmoZm| d¡Yì¶-¶k H$s à{Vkm ‘| EH$-Xÿgao H$m hmW boH$a AmOÝ‘ ~±YVo h¢ & h‘ EH$ hm|Jo-
EH$ àmU Xmo VZ & H$moB© h‘| OwXm Zht H$a gHo$Jm &''46464646 Bg g‘J« Cnݶmg ‘| H$Å>mo EH$ AmXe©
M[aÌ Ho$ ê$n ‘| C^aH$a AmVr h¡ & dh AZwamJ H$s doXr na AnZo "ñd' H$s ~{b M‹T>mH$a
godmY‘© Ho$ ‘mJ© H$s Amoa CÝ‘wI hmoVr h¡ &
O¡ZoÝÐHw$‘ma Ho$ "gwZrVm' Cnݶmg ‘| CÝhm|Zo Zmar Ho$ ‘Zmo{dkmZ Ho$ gmW-gmW Hw$N>
Xme©{ZH$ {dMmam| H$mo ^r àñVwV {H$¶m h¡ & Bg Cnݶmg H$s à‘wI Zm{¶H$m h¡ - gwZrVm, Omo
lrH$mÝV H$s nËZr h¡ & h[aàgÝZ lrH$mÝV H$m {‘Ì h¡ Am¡a dmo amï´>r¶ H$m¶©H$Vm© h¡ & O~ dh AnZo
{‘Ì Ho$ Ka OmVm h¡, V~ dh gwZrVm Ho$ g§nH©$ ‘| AmVm h¡ & h[aàgÝZ àW‘ Ñ{ï> ‘| hr CgH$s
Amoa AmH${f©V hmo OmVm h¡ Am¡a ~mX ‘| CgH$m AmH$f©U Amg{³V ‘| ~Xb OmVm h¡ & EH$ ~ma
h[aàgÝZ lrH$mÝV H$s AZwnpñW{V ‘| gwZrVm Ho$ g‘j AnZo Xb H$s ZoÌr ~ZZo Ho$ {bE X~md
XoVm h¡ Am¡a Cgo AnZo gmW bo OmVm h¡ & dhm± EH$mÝV nmH$a CgH$s Amg{³V dmgZm H$m ê$n bo
101
boVr h¡ Am¡a gwZrVm ^r CgH$s dmgZm em§V H$aZo Ho$ {bE V¡¶ma hmo OmVr h¡ Am¡a AnZo H$mo
{ZamdaU H$a boVr h¡ & gwZrVm H$mo Eogo Z½Z XoIH$a h[aàgÝZ H$m ‘moh Qy>Q>Vm h¡ Am¡a dh gwZrVm
H$mo Ka nhþ±MmH$a gX¡d Ho$ {bE Mbm OmVm h¡ & ~hþV go AmbmoMH$m| Zo gwZrVm Ho$ Z½Z hmoZo Ho$
àg§J H$mo boH$a AZoH$ àH$ma Ho$ VH©$ {H$¶o h¢, bo{H$Z gwZrVm H$m Eogo àñVwV hmoZm Hw$N> O±MVm
Zht & S>m°. e¡b añVmoJr Ho$ eãXm| ‘| H$ho Vmo- ""Eogm bJVm h¡ O¡go n{V H$s AZwnpñW{V ‘|
gwZrVm H$mo AnZo ZmarËd-gVrËd na {dídmg Zht h¡ & BgH$m H$maU H$Xm{MV² ¶h hmo {H$ n{V
H$s AZwnpñW{V ‘| hr CgHo$ gmW h[aàgÝZ H$mo boH$a ¶h {ZamdaU hmoZo H$s KQ>Zm KQ>r & {H$ÝVw
Zmar H$m ZmarËd BVZm gñVm Zht {H$ dh nwéf ‘mÌ H$mo XoIH$a {’$gb Om¶o & n{V H$s
AZwnpñW{V ‘| ^r Zmar AnZo ZmarËd H$s ajm H$aZo ‘| g‘W© h¡ & Bg H$WZ ‘| H$moB© A˶w{³V
Zht & gwZrVm Ho$ ‘Z ‘| hr H$ht Eogm Xm¡~©ë¶ h¡ Omo CgHo$ öX¶ Ho$ AmË‘{dídmg H$mo Cggo N>rZ
boVm h¡ & {’$a Bg {ZamdaU hmoZo H$s KQ>Zm na Jm§Yr Ho$ AqhgmË‘H$ {gÕm§Vm| H$m Amamon H$aZm
^r Hw$N> O±MVm Zht &'47474747
O¡ZoÝÐ Ho$ "˶mJnÌ' Cnݶmg H$s à‘wI Zm{¶H$m ‘¥Umb h¡ & ‘¥Umb H$m M[aÌ ^r gwZrVm
Ho$ M[aÌ H$s Vah Añnï> VWm ahñ¶‘¶ gm àVrV hmoVm h¡ & dh AZoH$ n[apñW{V¶m| H$m {eH$ma
~ZVr hþB© AnZo OrdZ H$mo g‘mßV H$a boVr h¡ & CgHo$ OrdZ H$s H$éUVm ¶h h¡ {H$ n[apñW{V¶m±
gXm CgHo$ OrdZ na hmdr ahVr h¡ Am¡a dh O¡gm ZmM ZMmVr h¡. dh ZmMVr OmVr h¡ & boIH$
Zo gm‘m{OH$ {dg§J{V¶m| H$mo Bg Cnݶmg ‘| {M{ÌV {H$¶m h¡ & ‘¥Umb EH$ ‘mV¥-{nV¥ {dhrZ
~m{bH$m h¡ & CgH$s nad[ae CgHo$ ^mB©-^m^r Zo H$s Wr & ñHy$b ‘| n‹T>Vo-n‹T>Vo dh AnZr
ghobr Ho$ ^mB© H$mo AnZm {Xb Xo ~¡R>Vr h¡ & O~ ‘¥Umb H$o ^mB©-^m^r H$mo Bg ~mV H$m nVm
MbVm h¡ Vmo do CgH$s Iy~ nrQ>mB© H$aVo h¢ Am¡a EH$ d¶ñH$ ì¶{³V go CgH$m {ddmh H$am {X¶m
OmVm h¡ & ‘¥Umb EH$ {XZ AnZo n{V H$mo AnZo {ddmh go nyd© Ho$ ào‘ gå~ÝY Ho$ ~mao ‘| ~VmVr
h¡ & n[aUm‘ ¶h hmoVm h¡ {H$ Cgo Ka go ~mha {ZH$mb {X¶m OmVm h¡ & ‘O~yar H$s hmbV ‘| Cgo
H$mo¶bo dmbo H$s eaU boZr n‹S>Vr h¡ & A§V ‘| ~‹S>r ZmaH$s¶ ¶mVZmAm| H$mo ^moJVo hþE CgHo$
OrdZ H$m A§V hmoVm h¡ & ‘¥Umb H$m ^VrOm à‘moX Bg g§nyU© H$Wm H$m H$WmH$ma d gmjr h¡ &
102
dh AnZr ~yAm H$mo ~hþV MmhVm h¡ & ~yAm H$s ‘¥Ë¶w go dh BVZm Xþ…Ir hmoVm h¡ {H$ AmË‘nr‹S>Z
H$s dOh go Cnݶmg Ho$ A§V ‘| AnZo OOr Ho$ ì¶dgm¶ go ˶mJnÌ Xo XoVm h¡ &
"H$ë¶mUr' Cnݶmg ‘| H$ë¶mUr Ho$ M[aÌ H$mo boIH$ Zo e§H$mñnX d ahñ¶‘¶ ~Zm¶m
h¡ & dh gXm hr níMmVmn H$s A{½Z ‘| Obm H$aVr h¡ & CgH$m n{V S>m°. AgamZr nwamZo {dMmam|
go J«{gV hmoZo Ho$ H$maU gXm Cgo AmXe© J¥{hUr Ho$ ê$n ‘| XoIZm MmhVm h¡ & H$ë¶mUr AnZr
à¡{³Q>g N>mo‹S>H$a n{V Ho$ AZwHy$b ~ZZo H$s H$mo{ee ^r H$aVr h¡ {H$ÝVw nyU©V… Cg‘| Cgo g’$bVm
Zht {‘bVr & n{V CgHo$ M[aÌ na XmofmamonU H$aVo hþE Cgo ‘maVm-nrQ>Vm h¡ & dh g~ Hw$N> ‘m¡Z
ahH$a ghVr h¡ & EH$ ñWmZ na dh dH$sb gmh~ go H$hVr h¡- ""Amn ‘wPgo S>[a¶o Zht Am¡a
‘wPo {ZXm}f ^r Z ‘m{Z¶oJm & ñÌr {ZXm}f hmo gH$Vr h¡ ? nhbm Xmof Vmo ¶hr h¡ {H$ dh ñÌr
h¡ &''48484848 Yrao-Yrao H$ë¶mUr Ho$ ahñ¶‘¶ OrdZ go naXm CR>Vm OmVm h¡ & Xa Agb A§V ‘| nVm
MbVm h¡ {H$ {dXoe ‘| AnZo {H$gr {‘Ì H$mo {Zame H$aZo Ho$ H$maU hr Cgo AdgmX h¡ Am¡a Bgr
~mV H$mo boH$a CgHo$ OrdZ ‘| A§V{d©amoY ^r XoIZo H$mo {‘bVm h¡ & aKwZmWOr Ho$ eãXm| ‘| H$ho
Vmo- ""H$ë¶mUr ‘| {OVZo ^r AÝV{d©amoY {‘bVo h¢ CZH$m H$maU h¡ AmXe© Am¡a àd¥{Îm H$m
g§Kf© & EH$ Amoa Vmo dh AnZo n{V Ho$ à{V AmXe©-nËZr ~ZZo H$s AmH$m§jm aIVr h¡ Am¡a Xÿgar
Amoa AnZo ‘Z H$r {Zame ào‘naH$ àd¥{Îm¶m| Ho$ H$maU gÝXohOZH$ AmMaU H$aVr h¡ &''49494949
H$ë¶mUr OrdZ Ho$ A§V VH$ AnZr gmar BÀN>mAm| H$mo n{V H$s BÀN>m na {ZN>mda H$a XoVr h¡ &
AV… CgH$m OrdZ ~‹S>m H$éUm‘¶ ~Z OmVm h¡ &
"gwIXm' VWm "{ddV©' Cnݶmg ‘| boIH$ Zo O{Q>b Zmar-nmÌm| H$mo àñVwV {H$¶m h¡ &
"gwIXm' H$s gwIXm EH$ gånÝZ n[adma H$s b‹S>H$s h¡ & àma§^ ‘| dh AnZo n{V H$mo ~hþV ào‘
H$aVr h¡ bo{H$Z ~mX ‘| dh AnZo OrdZ ‘| Am{W©H$ H${R>ZmB¶m| H$s dOh go AV¥{ßV H$m AZw^d
H$aVr h¡ & V^r gwIXm H$m n[aM¶ H«$mpÝVH$mar bmb go hmoVm h¡ & gwIXm CgHo$ à{V AmH${f©V
hmoVr h¡ & O~ gwIXm Ho$ n{V H$mo Bg ~mV H$m nVm MbVm h¡ Vmo CgHo$ öX¶ ‘| H$moB© {damoY H$s
^mdZm Zht CR>Vr D$na go dh CZHo$ AbJ ahZo H$m à~ÝY H$aVm h¡ & A§V ‘| gwIXm j¶ amoJ
H$s {eH$ma hmo OmVr h¡ & "{ddV©' H$s wdZ‘mo{hZr {OVoZ go ào‘ H$aVr h¡ & EH$ ~ma CgH$m
103
{OVoZ go gå~ÝY Qy>Q> OmVm h¡ V~ CgH$m {ddmh hmo OmVm h¡ & O~ {OVoZ Xy~mam CgHo$ OrdZ ‘|
AmVm h¡ V~ CgHo$ ‘mZg ‘| ^rfU g§Kf© CR>Vm h¡ & dh AnZo n{V H$mo {OVoZ H$m ghr n[aM¶
Zht XoVr Am¡a nw{bg go CgH$s ajm H$aVr h¡ & wdZ‘mo{hZr H$m n{V Z Vmo Cgo g§Xoh H$s Ñ{ï> go
XoIVm h¡, Z CgHo$ ‘Z ‘| B©fm© H$m ^md hr h¡ & Cgo AnZr nËZr na nyU© {dídmg h¡ &
wdZ‘mo{hZr ^r CgHo$ Bg ^amogo H$mo nyU©V… {Z^mVr h¡ & Bggo CgH$m M[aÌ D$na CR>Vm h¡ &
e{e Ako¶ H¥$V "eoIa…EH$ OrdZr' H$s à‘wI Zm{¶H$m h¡ & dh eoIa go ào‘ H$aVr
h¡ & d¡go Vmo dh [aíVo ‘| CgHo$ Xÿa H$s {H$gr ‘m¡gr H$s nwÌr h¡ & e{e EH$ {ddm{hVm hmoVo hþE ^r
eoIa go gå~ÝY aIVr h¡ & dh AnZo n{V H$mo ^r ào‘ H$aVr h¡ {H$ÝVw CgH$m n{V am‘oída CgHo$
à{V ~‹S>m H$Qw>VmnyU© ì¶dhma H$aVm h¡ & e{e H$m ào‘ eoIa H$mo AZm¶mg hr {‘bVm h¡ & ~hþV
{XZm| ~mX O~ XmoZm| {‘bVo h¢ Vmo gm‘m{OH$ ~§YZm| H$mo Vmo‹S>H$a EH$-Xÿgao Ho$ gmW ahZo bJVo h¢ &
e{e eoIa Ho$ OrdZ ‘| àoaUm òmoV ~ZH$a AmVr h¡ & g‘mO go ÌñV e{e Ho$ ‘Z H$m {dÐmoh
Hw$N> ¶m| àñVwV hmoVm h¡- ""AmXem] H$m A{^‘mZ AmgmZ h¡ & {ddmh H$m {hÝXÿ AmXe©, J¥hñW
Y‘©, gVrËd H$m {hÝXÿ AmXe©, {H$ÝVw A{^‘mZ H$s H$mhr Ho$ ZrMo AmXe© H$m nmZr ³¶m A^r
~hVm h¡ {H$ ~±YH$a g‹S> J¶m h¡ ? J¥hñW-Y‘© C^¶‘wIr hmoVm h¡, {H$ÝVw AmO Ho$ OrdZ ‘| nwéf
H$s Amoa go Xo¶ Hw$N> ^r Zht h¡, g»¶ Vmo Xÿa, H$éUm ^r Xo¶ Zht ahr Am¡a Zmar Ho$db nwéf Ho$
Cn^moJ H$m gmYZ ah JB© h¡ & {ZOr gm‘J«r, {Ogo O~ dh Mmho, O¡go Mmho, Ohm± Mmho, AnZr
Vw{ï> H$s AmJ ‘| hmo‘ H$a Xo Am¡a BgH$s H$ht Anrb Zht h¡, ³¶m|{H$ ñÌr H$^r XþhmB© Xo Vmo CÎma
ñnï> h¡ {H$ Am¡a emXr {H$g {bE H$s OmVr h¡ ? ¶h AmXe© Zht, AmXem] H$s g‘m{Y h¡, Xoh
Zht, g{X¶m| H$s gyIr ËdMm ‘| {ZOud h{S²>S>¶m| H$m T>m±Mm h¡ &''50505050 eoIa Ho$ ‘Z ‘| AV¥ßV dmgZm
h¡ {OgHo$ {bE dh e{e na {Z ©a H$aVm h¡ & XmoZm| Ho$ gå~ÝY Ho$ Am¡{M˶ H$mo boH$a ^r Vah-
Vah Ho$ àíZ CR>m¶o J¶o h¢ & Ako¶ Ho$ Zmar-{MÌU Ho$ ~mao ‘| à^mH$a ‘mMdo Zo EH$ ñWmZ na
{bIm h¡- " "eoIa… EH$ OrdZr' H$s e{e nVm Zht MbVm {H$ {H$g jU ^{JZrËd H$s gr‘m
H$mo bm§KH$a ào{‘H$m Ho$ g‘H$j Am ~¡R>Vr h¡ O¡go dh ‘mVm Ho$ Hw$N> hr ZrMo AnZm ñWmZ ~Zm¶o
h¢ Am¡a Ako¶ H$m ¶h Zmar-{MÌU ~‹S>m Hw$VyhbmñnX OmZ n‹S>m h¡ Omo Z ‘mVm, Z H$ݶm, Z dYy,
104
a{d R>mHw$a H$s Cd©er Ho$ g‘mZ {H$gr J§^ra ^mdbmoH$ go CR>H$a, Jhao ^md OJV hr ‘| {db¶ hmo
OmVr h¡ & ¶h Zmar {g¶mam‘eaU Am¡a O¡ZoÝÐHw$‘ma VWm D$fm {‘Ìm H$s Zmar-H$ënZm go gd©Wm
{^ÝZ h¡ &....Ako¶ Ho$ Bg An[a^mfUr¶ ^{JZr-ào‘ go h‘| ghgm A§J«oOr {MÌH$ma H${d amoOQ>r
H$s ¶mX Am OmVr h¡ {OgH$s ~hZ ‘mZm| ñd¶§ EH$ H$éU H${dVm Wr &'51515151
"ZXr Ho$ Ûrn' Cnݶmg ‘| boIH$ Zo Zmar-nwéf Ho$ ¶m¡ZmH$f©U, CZH$s H$m‘mVwaVm Am{X
H$mo àñVwV {H$¶m h¡ & Bg‘| aoIm Ho$ M[aÌ H$mo ~‹S>o hr O{Q>b d ahñ¶‘¶ VarHo$ go àñVwV {H$¶m
J¶m h¡ & dh EH$ {ddm{hVm Zmar hmoVo hþE ^r AnZo n{V go g§Vwï> Zht h¡ Am¡a wdZ Ho$ à{V
AmH${f©V hmoVr h¡ & Cg‘| AV¥ßV H$m‘ dmgZm h¡ & EH$ OJh dh nÌ ‘| {bIVr h¡- "‘oar ¶h
Xoh O¡go Vwåhmar Amoa C‘‹Sr Wr, d¡go H$^r Zht C‘‹S>r & {eam-{eam Zo Vwåhmam ñne© ‘m±Jm, Vwåhmao
hmWm| H$m ñne©, Vwåhmar ~m±hm| H$s nH$‹S>, Vwåhmar Xoh H$s CÎmo{OV Ja‘mB©....bo{H$Z Vw‘‘| S>a Wm..‹
S>a Zht, Xÿa H$m H$moB© AZwemgZ & H$moB© EH$ ‘¶m©Xm, {OgHo$ òmoV VH$ ‘oar nhþ±M Zht Wr Am¡a
{Oggo Nw>Am OmH$a O¡go ‘oam Vw’$mZ ghgm emÝV hmo J¶m & ‘¢ {’$a Cgr Vb na nhþ±M JB©, {Og
Vb na Vmb gXm go Wm-T>§H$m hþAm {ZíMb, I‹S>o nmZr H$m EH$ CÔoí¶-hrZ O‘md &'52525252
"nX} H$s amZr' Cnݶmg ‘| BbmMÝÐ Omoer Zo {Za§OZm Am¡a erbm Ho$ M[aÌ Ho$ ‘mܶ‘ go
Zmar Ho$ Xmo ñd^mdm| na àH$me S>mbm h¡ & {Za§OZm Bg Cnݶmg H$s à‘wI Zm{¶H$m h¡ & dh EH$
doí¶m H$s nwÌr h¡ & Cgo nwéfm| go ~‹S>r K¥Um h¡ & CgH$s Ñ{ï> ‘| nwéf Zmar H$mo Ho$db AnZr AmJ
¶m ߶mg ~wPmZo H$m gmYZ ‘mÌ g‘PVo h¢ & CgH$s Bgr ‘mZ{gH$Vm Ho$ H$maU CgHo$ ñd^md ‘|
^r n[adV©Z Am OmVm h¡ & Bgr{bE dh Xÿgao Ho$ öX¶ H$s h[a¶mbr H$mo XoIH$a B©fm© H$m AZw^d
H$aVr h¡ & AnZo Bgr B©fm©^md Ho$ H$maU dh AZOmZo hr AnZr hr ghobr erbm H$s h˶m H$m
fS>¶ÝÌ aMVr h¡ & O~{H$ Xÿgar Amoa erbm n{V-nam¶U VWm ñd^md go ghZerb Zmar h¡ &
ghmZw y{V Cg‘| ’y$Q>-’y$Q> H$a ^ar h¡ & Cgo O~ ¶h ‘mby‘ hmoVm h¡ {H$ CgH$m n{V BÝБmohZ
{Za§OZm na Amg³V h¡ V~ dh AnZm amñVm AnZo Amn H$a boVr h¡ Am¡a OmZVo hþE ^r g§{I¶m
H$m godZ H$aVr h¡ &
105
OmoerOr Ho$ "{Zdm©{gV' Cnݶmg ‘| gm‘m{OH$ Ed§ ‘Zmod¡km{ZH$ V϶ H$mo àñVwV {H$¶m
J¶m h¡ & O~ emo{fV dJ© na A˶mMma ~‹T> OmVo h¢, V~ dh Yrao-Yrao AnZo ^rVa {N>no
AÝV{d©amoY H$mo àñVwV H$aZo bJVo h¢ & H$ï> Agø hmo OmZo na gd©hmam dJ© Ho$ ì¶{³V¶m| H$s
à{V{H«$¶m H$m ‘Zmo{dkmZ Bg‘| {Z{hV h¡ & emaXmXodr VWm à{V‘m Bg Cnݶmg H$s Eogr Zmar nmÌm
h¡, Omo ‘hO n[apñW{V¶m| H$s Xmgr ‘mÌ h¡ & CgH$s Xem EH$ H$R>nwVbr go A{YH$ AÀN>r Zht
h¡ & dh YraO go ào‘ H$aVo hþE ^r R>mHw$a gmh~ Ho$ A˶mMmam| H$mo ghVr h¡ & EH$ Zmar Ho$ OrdZ
H$s {ddeVm Ed§ H$éUVm boIH$ Zo CgHo$ M[aÌ Ho$ ‘mܶ‘ go 춳V H$s h¡ &
Bg àH$ma BbmMÝÐ Omoer Ho$ Cnݶmgm| H$s Zm{¶H$mE± gmYmaU d ‘mZdr¶ ‘Z H$s
Xþ~©bVmAm| go J«{gV {XImB© XoVr h¡ & "nX} H$s amZr' H$s {Za§OZm, "àoV Am¡a N>m¶m' H$s ZpÝXZr
VWm "bÁOm' H$s bÁOm Am{X g~ X{‘V dmgZmAm| Ho$ H$maU AemÝV {XImB© n‹S>Vr h¡ & CÝhm|Zo
Zmar Ho$ ‘Z H$s Hw$ÊR>mJ«ñV pñW{V H$m ¶WmW© YamVb na ‘Zmod¡km{ZH$ Aܶ¶Z àñVwV {H$¶m h¡ &
g‘H$mbrZ {hÝXr Cnݶmg H$B© Vah go nmR>H$m| H$m ܶmZ AmH$[f©V H$aVm h¡ & A~ VH$
Omo {d‘e© - "X{bV {d‘e©' VWm "Zmar {d‘e©' hm±{e¶o na Wo, do A~ Ho$ÝÐ ‘| AmZo bJo h¢ &
gZ² gmR> Ho$ níMmV² Vmo ‘{hbmAm| Zo ^r boIZ H$m¶© ‘| AnZr nH$‹S> AÀN>r Vah go O‘m br
h¡ & BZ bo{IH$mAm| Zo AnZr emar[aH$, ‘mZ{gH$ VWm Am{W©H$ Oê$aVm| H$mo ܶmZ ‘| aIVo hþE
Cnݶmg OJV ‘| ^r Cgo àñVwV {H$¶m h¡ & A~ do JwßVOr Ûmam {M{ÌV H$s JB© "Am±Mb ‘| XÿY
Am¡a Am±Im| ‘| nmZr' dmbr Zm[a¶m± ~ZH$a ahZm Zht MmhVr & ¶hm± go Zmar H$m EH$ Z¶m ê$n
C^aH$a gm‘Zo AmZo bJm Am¡a CZH$m ¶o ê$n g‘H$mbrZ g‘¶ ‘| H$m’$s {ddmXmñnX ^r ahm &
~hþV gr ‘{hbm CnݶmgH$mam| Zo "Zmar {d‘e©' Ho$ VhV Zmar OrdZ go Ow‹S>r CZ g^r
g‘ñ¶mAm| H$mo Cnݶmg gm{h˶ Ho$ ‘mܶ‘ go àñVwV H$aZo H$m à¶mg {H$¶m h¡, {Ogo Am‘ OZVm
AnZo {ZOr OrdZ ‘| Zmar go Ow‹S>r Hw$N> Img {H$ñ‘ H$s MMm© ~‹S>o ‘Oo d MQ>H$mao boH$a H$aVm Vmo
h¡, na dhr g‘mO Iwbo Vm¡a na ¶m gm{h˶ ‘| Bg àH$ma H$s MMm© go H$VamVm h¡ & AV… Bg
{d‘e© H$mo Ho$ÝÐ ‘| AmZo Ho$ {bE ^r CÝh| H$m’$s g§Kf© H$aZm n‹S>m & npíM‘r ‘mݶVmAm| H$m
à^md ^r Cg na H$m’$s XoIm J¶m & CZHo$ gå‘wI H$B© àH$ma H$s MwZm¡{V¶m± ^r CR> I‹S>r hþB© &
106
Zmar ‘w{³V H$m ¶h g§Kf© A~ Xmohao ñVa na Mb ahm h¡, Omo ~mhar go Á¶mXm {^Var ñVa na
A{YH$ h¡ & {hÝXr Cnݶmg OJV ‘| Bg àH$ma Ho$ MwZm¡{V¶m| ^ao g§Kf© H$mo àñVwV H$aZo dmbr
bo{IH$mAm| ‘| H¥$îUm gmo~Vr ("{‘Ìmo ‘aOmZr'), Cfm {à¶d§Xm ("nMnZ I§ o bmb Xrdmao' VWm
"ê$H$moJr Zht am{YH$m'), ‘¥Xþbm JJ© ("H$R>Jwbm~'), {MÌm ‘wXJb, ‘‘Vm H$m{b¶m, à^m IoVmZ,
Zm{gam e‘m©, ‘¡Ìo¶r nwînm ("MmH$' VWm "Ab‘m H$~yVar'), amOr goR>, Z{‘Vm qgh Am{X
‘hËdnyU© h¡ & BZ g^r bo{IH$mAm| Zo Z Ho$db àmMrZ ì¶dñWm H$mo Vmo‹S>Zo H$m à¶mg {H$¶m h¡,
~pëH$ bå~o g‘¶ go emofU H$m {eH$ma hmoVr ‘{hbmAm| H$s ‘w{³V Ho$ {bE Hw$N> R>mog H$X‘ CR>mZo
H$s ‘m±J ^r H$s h¡ & g§Kf© Ho$ Bg Z¶o ñVa na Zmar AnZo AmË‘ gå‘mZ d ApñVËd H$s Vbme
H$aVr ZµOa AmVr h¡ &
g§jon ‘| ¶h H$hm Om gH$Vm h¡ {H$ AmO Ho$ ‘{hbm boIZ ‘| Am±gwAm| H$s OJh g§Kf©,
MwZm¡{V¶m| Am¡a ge{³VH$aU Zo bo br h¡ &
107
g§X © g§X © g§X © g§X ©
1. "{hÝXr Cnݶmgm| ‘| Zmar' … S>m°. e¡b añVmoJr - n¥ð>-5
2. "{hÝXr Ho$ gm‘m{OH$ Cnݶmgm| ‘| Zmar' … S>m°. aoIm Hw$bH$Uu - n¥ð>-9 ( y{‘H$m go)
3. "ào‘MÝX Ho$ Zmar nmÌ' … S>m°. ^aVqgh - n¥ð>-56
4. "{hÝXr Cnݶmgm| ‘| Zmar' … S>m°. e¡b añVmoJr - n¥ð>-40
5. "VéU VnpñdZr ¶m Hw${Q>a dm{gZr' … {H$emoarbmb Jmoñdm‘r - n¥ð>-75
6. "A±JyR>r H$m ZJrZm' … {H$emoarbmb Jmoñdm‘r - n¥ð>-67
7. "brbmdVr ¶m AmXe© gVr' … {H$emoarbmb Jmoñdm‘r - n¥ð>-183
8. "ào‘MÝX Ho$ Zmar nmÌ' … S>m°. ^aVqgh - n¥ð>-57
9. dhr - n¥ð>-58
10. "brbmdVr ¶m AmXe© gVr' … {H$emoarbmb Jmoñdm‘r - n¥ð>-338
11. "‘mYdr-‘mYd' … {H$emoarbmb Jmoñdm‘r - n¥ð>-36
12. dhr - n¥ð>-79
13. "{hÝXr Cnݶmgm| ‘| Zmar' … S>m°. e¡b añVmoJr - n¥ð>-32
14. dhr - n¥ð>-32
15. "Hw$gw‘ Hw$‘mar ¶m ñdJu¶ Hw$gw‘' … {H$emoarbmb Jmoñdm‘r - n¥ð>-167
16. "{hÝXr Cnݶmgm| ‘| Zmar' … S>m°. e¡b añVmoJr - n¥ð>-43
17. "AmXe© {hÝXÿ' … lr bÁOmam‘ e‘m© - n¥ð>-33
18. "‘mJYr Hw$gw‘ dm gabm gwÝXar' … n§. B©ídaràgmX e‘m© - n¥ð>-44
19. "ñdU©‘¶r d O¡gr H$aZr V¡gr ^aZr' … n§. B©ídaràgmX e‘m© - n¥ð>-82
20. "{dÚmYar' … n§. {J[aOmZÝXZ {Vdmar - n¥ð>-6
21. dhr - n¥ð>-7
22. "{hÝXr Ho$ gm‘m{OH$ Cnݶmgm| ‘| Zmar' … S>m°. aoIm Hw$bH$Uu - n¥ð>-51
23. "MÝÐH$mÝVm' … XodH$sZÝXZ IÌr - n¥ð>-59-60
108
24. " yVZmW' … XodH$sZÝXZ IÌr - n¥ð>-4 (17 dm± {hñgm)
25. "ào‘MÝX Ho$ Zmar nmÌ' … S>m°. ^aVqgh - n¥ð>-66
26. "{hÝXr Ho$ gm‘m{OH$ Cnݶmgm| ‘| Zmar' … S>m°. aoIm Hw$bH$Uu - n¥ð>-55
27. "{hÝXr Cnݶmgm| ‘| Zmar' … S>m°. e¡b añVmoJr - n¥ð>-48
28. "{VVbr' … O¶e§H$a àgmX - n¥ð>-236
29. "{^Im[aUr' … {dídå^aZmW e‘m© "H$m¡{eH$'- n¥ð>-233
30. "‘Zmoa‘m' … M§S>ràgmX "öX¶oe' - n¥ð>-4
31. dhr - n¥ð>-175
32. "{hÝXr Cnݶmg gm‘m{OH$ gÝX ©' … S>m°. ~mbH¥$îU JwßV - n¥ð>-10
33. "n{VVm H$s gmYZm' … ^JdVràgmX ~mOno¶r - n¥ð>-23-24
34. "{hÝXr Cnݶmg' … lr {edZmam¶U lrdmñVd - n¥ð>-306
35. "{dXm' … àVmnZmam¶U lrdmñVd - n¥ð>-14
36. dhr - n¥ð>-392
37. "doí¶mnwÌ' … G$f^MaU O¡Z - n¥ð>-114
38. dhr - n¥ð>-133
39. dhr - n¥ð>-153
40. dhr - n¥ð>-152
41. "MånmH$br' … G$f^MaU O¡Z - n¥ð>-30
42. dhr - n¥ð>-26
43. "{hÝXr Cnݶmgm| ‘| Zmar' … S>m°. e¡b añVmoJr - n¥ð>-116-117
44. "{hÝXr Cnݶmg EH$ gd}jU' … ‘hoÝÐ MVwd}Xr - n¥ð>-106
45. dhr - n¥ð>-114
46. "naI' … O¡ZoÝÐHw$‘ma - n¥ð>-104
47. "{hÝXr Cnݶmgm| ‘| Zmar' … S>m°. e¡b añVmoJr - n¥ð>-136
109
48. "H$ë¶mUr' … O¡ZoÝÐHw$‘ma - n¥ð>-17
49. "O¡ZoÝÐ Am¡a CZHo$ Cnݶmg' … aKwZmW gaZ PmbmZr - n¥ð>-78
50. "eoIa … EH$ OrdZr' ^mJ-{ÛVr¶ … Ako¶ - n¥ð>-215
51. "h§g' ‘mM©-1939 … boI - "Ako¶ {OVZo {H$ do ‘wPo ko¶ hþE' … à^mH$a ‘mMdo
52. "ZXr Ho$ Ûrn' … Ako¶ - n¥ð>-210-211