1

به‌ناوی‌خودای‌مه‌زن‌

نووسه‌ر‌مه‌ال‌عه‌لی‌ئاسیره‌س‌ناسراو‌به‌‌سێالو:‌ئیسالم‌باشتر‌بناسین

پێشه‌کی‌نووسه‌ر

ئایین‌چییه‌

کورته‌‌باسێک‌له‌‌سه‌ر‌ئیسالم

ماناوناوه‌رۆکی‌وشه‌ی‌ئیسالم

ئیسالم‌به‌مانای‌دڵپاکی

ئیسالم‌و‌گوێڕایه‌ڵی

ئیسالم‌ئاشته‌واییه‌

نه‌رمی‌ولێبوورده‌یی‌له‌‌ئیسالمدا

جیهاد‌له‌‌رێگه‌ی‌په‌ره‌ئه‌ستاندنی‌ئایینی‌ئیسالم

رێزگرتن‌له‌‌به‌هاپیرۆزییه‌کانی‌بیروباوه‌ڕه‌‌جیاوازه‌کانی‌ئیسالم

عداڵه‌تی‌کۆمه‌اڵیه‌تی

ئازادی‌له‌‌خواسته‌کانی‌ئیسالمه‌

ماف‌له‌‌ڕوانگه‌ی‌رۆأئاواییه‌کاندا

؟‌سکۆالریسم‌چییه

سکۆالریسمی‌سیاسی‌و‌فه‌لسه‌فی

الئیک‌والیسیته‌

مافی‌تاکه‌که‌سی‌وکۆمه‌اڵیه‌تی‌له‌‌ئیسالمدا

ئازادی‌نه‌ته‌وه‌‌ونیشتمان‌له‌‌ڕوانگه‌ی‌ئیسالمه‌وه‌

ئازادی‌ئافره‌ت‌له‌‌ڕوانگه‌ی‌ئیسالمه‌وه‌

2

محه‌ممه‌د‌پێغه‌مبه‌ری‌خودایه‌

،‌خه‌ڵک‌‌،‌الفاوی‌بێ‌دینی‌وبێ‌ره‌وشتی‌دونیای‌ته‌نیوه‌زه‌مانه‌‌زۆر‌خراپ‌وگه‌نده‌ڵه

،‌بازاری‌ریاو‌‌وکۆمه‌ڵگایی‌مرۆڤایه‌تی‌له‌‌ئاست‌ئایین‌وده‌ستووراتی‌خودا‌بێ‌هه‌ڵوێست‌بوونه

!چه‌واشه‌کاری‌گه‌رم‌ووته‌ی‌کۆروکۆبوونه‌وه‌کان‌بێ‌مانا‌وناوه‌رۆکێکی‌به‌هره‌مه‌ندن

شاشه‌ی‌میدیاکان‌وتریبوونی‌مزگه‌وته‌کانیش‌ته‌نیا‌راگه‌یاندنی‌ئه‌م‌نه‌خۆشیانه‌یه‌‌به‌اڵم‌هاوکات‌

،‌هیچ‌ده‌رمانێک‌بۆ‌ئه‌م‌ده‌رده‌‌که‌‌مرۆڤایه‌تی‌سه‌رپۆش‌ونه‌خۆش‌کردووه‌‌نادۆزرێته‌وه

هه‌رساڵێک‌که‌‌ده‌روات‌باشتره‌‌له‌‌ساڵی‌داهاتوو،‌کرده‌وه‌وکرداره‌کانی‌مسوڵمانانیش‌به‌‌

،بێ‌شه‌رمی‌‌شیوه‌ه‌ی‌ئایینی‌سه‌رده‌می‌ئیسالم‌وسه‌رده‌می‌چه‌ند‌سه‌ده‌ی‌دوایی‌ئیسالمیش‌نییه

،‌گه‌وره‌کان‌وده‌سه‌اڵتدارانی‌به‌‌نێو‌ئیسالمی‌ره‌حم‌به‌‌‌وبێ‌حه‌یایی‌له‌و‌په‌ری‌زیاد‌بووندایه

خه‌ڵکانی‌ژێرده‌سه‌اڵتی‌خۆیان‌ناکه‌ن‌‌وبچووک‌رێز‌له‌‌گه‌وره‌‌‌ناگرێت‌وگه‌وره‌ش‌ره‌حمی‌له‌‌

،‌،‌ئه‌وانه‌و‌ده‌یان‌پرسیاریتر‌که‌‌تاکو‌ئێستاش‌بێ‌وه‌اڵم‌وعیالج‌ماوه‌تنه‌وه‌دڵ‌وده‌رووندا‌نه‌ماوه

تاهه‌نووکه‌ش‌به‌داخه‌وه‌‌چاره‌سه‌رییه‌کی‌گوونجاو‌له‌‌الیه‌ن‌زانایانی‌بواری‌ئایینی‌

.نه‌دۆزراوه‌ته‌وه‌‌که‌‌وه‌اڵمده‌ری‌ئه‌م‌هه‌مووه‌‌کێشه‌وناخۆشیانه‌‌بێت

ئایین‌بۆته‌‌که‌ره‌سته‌‌وئامرازی‌هیندێک‌به‌رژه‌وه‌ند‌خوازی‌له‌‌خودا‌نه‌ترس‌وبێ‌باوه‌ر،‌ده‌یان‌

.‌‌تاقمی‌ترۆریستی‌ومرۆڤکوژ‌خۆیان‌به‌‌خاوه‌نی‌ئیسالمی‌راسته‌قینه‌‌پێناسه‌‌کردووه

به‌گشتی‌جیهانی‌هه‌ستی‌وجیهانی‌ئیسالمی‌له‌‌گه‌ڵ‌مه‌ترسی‌بێ‌باوه‌ری‌وسه‌رلێشێواوی‌

.‌به‌ره‌وروو‌بۆته‌وه

ئه‌گه‌ر‌باوه‌رمه‌ندان‌سه‌ریان‌دابخه‌ین‌وچاویان‌بقوچێنن‌الفاوی‌تاوان‌وبێ‌دینی‌ده‌مانخنکێنێت‌

یا‌ایهاالذین‌آمنوا‌قوانفسکم‌واهلکم‌}،‌که‌چی‌ئێمه‌‌له‌‌ئاست‌ئه‌م‌بێ‌به‌ند‌وبارییه‌‌به‌رپڕسیارن‌

واته‌‌‌ئه‌ی‌ئه‌و‌که‌سانه‌ی‌باوه‌رتان‌هێناوه‌‌ئاگاداری‌‌"‌6:التحریم{نار‌وقود‌الناس‌والحجارة

ده‌روونی‌خۆتان‌وخێزانه‌که‌تان‌بن‌له‌‌ئاگرێک‌که‌‌ده‌سته‌چیله‌کانی‌ئه‌م‌ئاگره‌‌له‌‌مرۆڤ‌

.وبه‌رده‌کان‌پێک‌دێت

ده‌یاره‌‌ئه‌م‌ئایه‌ته‌‌ئاماژه‌یه‌که‌‌به‌‌وشیار‌بوونه‌وه‌ی‌مرۆڤه‌باوه‌رمه‌نده‌کان‌له‌‌ده‌ستووراتی‌ئایینی‌

پیرۆزی‌ئیسالم‌و‌وریا‌بوونه‌وه‌یه‌که‌‌له‌‌مه‌ڕ‌تێگه‌یشتن‌وشاره‌زایی‌ئایینی‌راسته‌قینه‌‌وبێ‌پێچ‌

.‌وپه‌نای‌ئیسالم

3

سه‌رده‌می‌موودێڕنیته‌ی‌ئیستا‌که‌شێکی‌گوونجاوی‌بۆ‌بێ‌باوه‌ڕه‌کان‌ودژبه‌رانی‌ئایین‌به‌‌

گشتی‌وئایینی‌پڕ‌له‌‌سه‌روه‌ری‌ئیسالم‌پێکهێناوه‌‌که‌‌له‌‌هه‌موو‌الیه‌که‌وه‌‌هێرش‌بکه‌نه‌‌سه‌ر‌

ئیسالم‌وموسوڵمانان‌و‌رۆژبه‌رۆژیش‌زیاتر‌له‌‌هه‌وڵی‌چه‌واشه‌کاری‌دان،‌تاکو‌خه‌ڵکی‌

،‌‌ئاسایی‌ونه‌فس‌نزم‌له‌‌رێگا‌به‌ده‌ر‌بکه‌ن‌وپاشگه‌زیان‌بکه‌نه‌وه‌‌له‌‌سه‌ر‌ئایینی‌راسته‌قینه

ده‌یان‌وسه‌دان‌جۆره‌‌پیالن‌وپالنیان‌دارێشتووه‌‌تاکو‌ئیسالم‌وه‌ک‌شه‌ره‌نگێز‌وخوێنرێژ‌ودژه‌‌

مرۆیی‌به‌‌کۆمه‌ڵگا‌بناسێنن،‌له‌‌درووستکردنی‌تاقمی‌ترۆریستی‌به‌‌نێو‌ئیسالمییه‌وه‌‌بگره‌‌

تاکو‌په‌ره‌پێدانی‌هێرشی‌کلتووری‌نامرۆڤانه‌ی‌خۆیان‌له‌‌ناو‌کۆمه‌ڵگایی‌ئیسالمی‌که‌‌به‌سه‌دان‌

کاناڵ‌ومیدیا‌ورۆژنامه‌ی‌دژه‌‌ئایینی‌‌له‌م‌سه‌رده‌مه‌دا‌رؤل‌ده‌گێرێت،‌سست‌بوون‌ویه‌ک‌

نه‌بوونی‌زانایانی‌ئایینیش‌له‌م‌بوواره‌دا‌بۆته‌‌هۆکاری‌پێشڕه‌وی‌کلتووری‌بێگانه‌‌له‌‌داب‌

.ونه‌ریتی‌ئیسالمی

هه‌ربۆیه‌‌منیش‌هه‌وڵمدا‌ئیسالم‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌جیاوازتر‌له‌‌ناساندنی‌زانایانی‌ئایینی‌وبه‌‌

زبانێکی‌سادده‌‌وساکارتر‌بناسێنم،‌نکۆڵی‌له‌وه‌ناکرێت‌که‌‌سه‌دان‌وبگره‌‌هه‌زاران‌کتێب‌بۆ‌

،‌که‌‌هه‌رکامه‌یان‌به‌‌نۆبه‌ی‌خۆی‌خزمه‌تێکی‌شایانی‌به‌‌‌ناسینی‌ئیسالم‌له‌‌به‌رده‌ستماندایه

،‌به‌اڵم‌ده‌بێت‌بڵێم‌به‌داخه‌وه‌ش‌پاش‌درووست‌بوونی‌ئه‌حزابی‌‌ناساندنی‌ئیسالم‌کردووه

ئیسالمی‌له‌‌جیهانی‌ئیسالمیدا،‌زۆر‌کێشه‌ی‌دیکه‌‌بۆموسوڵمانان‌درووست‌بووه‌‌که‌‌دژبه‌رانی‌

ئیسالم‌بۆ‌دژایه‌تی‌ئایینی‌راسته‌قینه‌ی‌ئیسالم‌زۆرکات‌ئه‌م‌جۆره‌‌حیزب‌وپارته‌‌سیاسیانه‌‌که‌‌

هه‌رچه‌ند‌له‌‌گه‌ڵ‌ناوه‌رۆکی‌ئیسالمی‌راسته‌قینه‌ش‌یه‌ک‌ناگرنه‌وه‌‌کردۆته‌‌به‌ڵگه‌‌له‌‌سه‌ر‌

.‌به‌الرێدابردنی‌خه‌ڵکانێکی‌ساویلکه

4

‌‌‌‌‌‌‌‌بسم‌هللا‌‌ارحمن‌الرحیم

الحمدهلل‌‌االکرم،‌الذی‌علم‌بالقلم،‌علم‌االنسان‌مالم‌یعلم،‌وصلوات‌هللا‌‌وبرکاته‌‌علی‌افضل‌

المخلوقات‌محمد‌عبده‌‌ورسوله‌‌المکرم،‌وعلی‌اله‌‌واصحابه‌‌واتباعه‌‌ذوی‌الفضل‌والکرم،

حه‌مد‌وستایشی‌خوداوه‌ندی‌گه‌وره‌‌ده‌که‌م‌که‌‌زانست‌و‌مه‌نتقی‌بۆ‌ناردین‌تاکو‌ببین‌به‌‌خاوه‌نی‌

شارستانییه‌تێکی‌مرۆڤانه‌‌و‌دوور‌بینه‌وه‌‌له‌‌خورافات‌ودواکه‌وتوویی‌وبێ‌به‌ندوباری،‌سپاس‌

بۆ‌ئه‌و‌خودایه‌‌که‌‌ئایینی‌ئیسالمی‌وه‌کو‌گه‌وره‌ترین‌نیعمه‌ت‌وخۆشییه‌ک‌پێ‌عه‌تا‌کردین‌

،‌ساڵوی‌خوداو‌ئێمه‌ش‌تارۆژی‌دوایی‌له‌‌‌ورێنوێنی‌کردین‌بۆ‌قه‌بوڵ‌کردنی‌ئه‌م‌ئایینه‌‌پیرۆزه

سه‌ر‌باشترین‌مه‌خلوقاتی‌خودا‌که‌‌محه‌ممه‌دی‌کوری‌عبدهللا‌یه‌‌وله‌‌سه‌ر‌یارو‌یاوه‌ره‌‌

به‌هه‌مه‌گه‌کانی‌که‌‌پشتیوانی‌په‌ره‌ئه‌ستاندنی‌ئه‌م‌ئایینه‌‌پیرۆزه‌‌بون،‌هه‌روه‌ها‌له‌‌سه‌ر‌ته‌وای‌

باوه‌رمندانی‌وهه‌موو‌ئه‌و‌خوێنه‌ره‌‌ئازیزانه‌ش‌که‌‌ده‌یانهه‌وێت‌رێگای‌راست‌وئیسالمی‌

.‌‌راسته‌قینه‌‌بدۆزنه‌وه

بۆناسینی‌ئیسالمی‌راستین‌و‌تێگه‌یشتن‌له‌و‌پێویسته‌‌ڕۆڵی‌ئایین‌له‌‌ڕزگاری‌مرۆڤایه‌تی‌

بناسین‌وبزانین‌ئایین‌چییه‌‌ومه‌به‌ست‌له‌‌ئایین‌چییه‌‌که‌‌هه‌میشه‌‌باوه‌رمه‌ندان‌به‌‌ئایین‌ده‌نگۆی‌

ئه‌وه‌یان‌باڵو‌کردۆته‌وه‌‌که‌‌ته‌نیا‌ئایین‌نه‌جاتبه‌شی‌مرۆڤایه‌تی‌بووه‌‌له‌م‌هه‌موو‌گرفت‌

وچه‌رمه‌سه‌ری‌رؤژگار‌که‌‌زۆرداران‌وچه‌وسێنه‌ران‌ئه‌نجامیان‌داوه‌‌وئایین‌بۆته‌‌هۆی‌‌

گه‌شه‌ی‌زانست‌خۆشگووزه‌رانی‌مرۆڤه‌کان‌یه‌کسانی‌نێوانیان‌به‌‌تایبه‌ت‌گرفتی‌دوو‌ره‌گه‌زی‌

جیاوازی‌نێرومێ،‌بۆ‌زانیاری‌له‌‌سه‌ر‌ئه‌م‌ته‌وه‌ره‌‌پێویست‌ده‌کات‌له‌‌ئایین‌شاره‌زایمان‌

.‌هه‌بێت‌وجارێکیتر‌چاوپێداخشێنه‌وه‌‌به‌‌خواسته‌‌راسته‌قینه‌کانی‌ئاییندا‌بگێرینه‌وه

5

؟‌ئایین‌چییه

کاتێک‌مرۆڤ‌بۆ‌چرکه‌ساتێکیش‌بێت‌خۆی‌له‌وهه‌موو‌فیکروخه‌یاڵ‌وئه‌ندێشه‌وخۆشه‌ویستی‌

ودژایه‌تی‌وڕه‌نگ‌وبۆن‌وهه‌ڵوێست‌ودانیشتن‌وهه‌ستان‌وبه‌گشتی‌له‌و‌هه‌مووه‌‌حه‌ره‌کات‌

،‌ئا‌ئه‌له‌م‌ساته‌دا‌ته‌واوی‌زه‌کاوه‌ت‌‌وسه‌که‌نات‌وکاروکرده‌وه‌کانی‌ڕۆژگار‌دوور‌بخاته‌وه

وزانست‌ومه‌نتق‌وزانیاری‌خۆی‌فه‌رامۆش‌بکات‌وخۆی‌وه‌ک‌مناڵیکی‌تازه‌‌له‌دایک‌بوو‌

بێنێته‌‌به‌چاو،‌سه‌رنجێک‌بداته‌‌به‌ر‌ئه‌و‌نه‌زم‌ونیزامه‌و‌سه‌یری‌ئه‌و‌هه‌موو‌بوونه‌وه‌ر‌ومانگ‌

وخۆرو‌ئه‌ستێرانه‌‌بکات‌که‌‌چۆن‌زه‌وی‌بۆته‌‌راخه‌ر‌وئاسمان‌بۆته‌‌چه‌تری‌سه‌ری،‌بۆی‌

ده‌رده‌که‌وێت‌ئه‌م‌جیهانه‌‌بێ‌خالق‌ودرووستکه‌رێک‌به‌دی‌نایه‌ت،‌ئه‌م‌شێوه‌‌له‌‌بیرکردنه‌وه‌یه‌‌

له‌‌گه‌ردوون‌و‌جیهانی‌هه‌ستی‌و‌گه‌ڕان‌به‌دووای‌راستیه‌کاندا‌بۆ‌دۆزینه‌وه‌ی‌خوداوه‌ند‌

،‌ره‌نگه‌‌‌مرۆڤی‌ژیر‌وخاوه‌ن‌هۆش‌زۆر‌به‌زووی‌ده‌گات‌به‌‌ئاکام‌وده‌زانێت‌خودایه‌ک‌هه‌یه

ئه‌و‌پرسیاره‌‌بێته‌‌گۆرێ‌ئه‌م‌جۆره‌‌بیرکردنه‌وانه‌‌بۆ‌مرۆڤه‌‌بێ‌زانسته‌کانی‌سه‌رده‌می‌کۆن‌

،‌ده‌ڵێم‌‌بێت‌و‌مرۆڤی‌ئێستا‌خاوه‌نی‌زانست‌و‌عێلمه‌و‌عیلله‌ت‌ومه‌علوله‌کانیشی‌دۆزیوه‌ته‌وه

:ئازیزان‌وخوێنه‌ره‌‌به‌رێزه‌کان

سه‌رده‌می‌تاوان‌وبێ‌رێزی‌وچه‌وسانه‌وه‌ی‌مرۆڤه‌‌هه‌ژار‌وبێ‌‌{جاهلیت}سه‌رده‌می‌نه‌فامی‌

ده‌سه‌اڵته‌کان‌بوو،‌چینه‌‌جۆراوجۆره‌کانی‌کۆمه‌ڵگایی‌مرۆڤایه‌تی‌به‌‌گشتی‌وکۆمه‌ڵگایی‌

نه‌ته‌وه‌ی‌عه‌ره‌ب‌به‌‌تایبه‌تی‌له‌و‌په‌ری‌بێ‌شاره‌ستانییه‌ت‌وره‌حم‌وبه‌زه‌یی‌دابوون‌،‌

خه‌ڵکانێک‌به‌‌بێ‌هۆ‌ده‌بوونه‌‌قوربانی‌به‌رژه‌وه‌ندی‌ده‌سه‌اڵتداره‌کان‌ومافیان‌پێ‌شێل‌ده‌کراو‌

که‌س‌خاوه‌نی‌که‌س‌نه‌بوو،‌کۆیله‌کان‌له‌‌ژێر‌ره‌هێڵه‌ی‌زووڵم‌وسته‌م‌وچه‌وسانه‌وه‌‌دابوون،‌

ژنان‌هیچ‌بایخێکیان‌نه‌بوو‌بگره‌‌وه‌ک‌مرۆڤیش‌پێناسه‌‌نه‌ده‌کران،‌هه‌رکه‌س‌توانای‌ئابووری‌

،‌خۆی‌وه‌ک‌خاوه‌نی‌زۆرێک‌له‌‌‌وجه‌سته‌یی‌وعه‌شیره‌یی‌وهۆزێکی‌خاوه‌ن‌توانایی‌بوایه

خه‌ڵکی‌هه‌ژارو‌ماڵوێران‌پێناسه‌‌ده‌کرد،‌هیچ‌یاساو‌قانوونێک‌نه‌بوو‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌مرۆڤ‌له‌‌ژێر‌

ئه‌م‌یاسایه‌دا‌مافه‌کانی‌پێشێل‌نه‌کرێت،‌بۆیه‌‌پێویست‌بوو‌بۆ‌رزگاری‌له‌‌جیهانی‌ته‌نگ‌

وتاریکی‌ئه‌و‌سه‌رده‌مه‌دا‌یاسایه‌کی‌به‌‌هێز‌بێته‌‌دی‌ومافی‌مرۆڤایه‌تی‌بپارێزێت،‌هه‌ر‌بۆیه‌‌

ئیسالم‌هات‌وگشت‌کۆمه‌ڵگای‌به‌‌تایبه‌ت‌ژنان‌وهه‌ژاران‌وکۆیله‌کانی‌رزگار‌کرد،‌مافی‌بۆ‌

دیاری‌کردن،‌ئازادییه‌ک‌هاته‌دی‌که‌‌تا‌ئه‌و‌ده‌مه‌‌جیهان‌هاوشێوه‌ی‌ئه‌وی‌به‌‌خۆوه‌‌نه‌بینیبوو،‌

خه‌ڵکان‌هه‌ستیان‌به‌‌حه‌سانه‌وه‌‌وگه‌شه‌کردن‌کرد،‌تا‌له‌‌کۆتاییدا‌هه‌موو‌کۆمه‌ڵگا‌به‌‌هاتنی‌ئه‌م‌

یاسایه‌‌رازی‌بوون‌وقه‌بوڵیان‌کرد،‌رێزیان‌له‌‌ئیسالم‌ده‌گرت‌وبۆ‌مانه‌وه‌ی‌ئه‌م‌یاسا‌وئایینه‌ش‌

حازر‌بوون‌گیانی‌خۆیان‌قوربانی‌بکه‌ن،‌به‌اڵم‌به‌‌داخه‌وه‌‌زۆری‌نه‌کێشا‌شه‌یتان‌په‌ره‌ستانی‌

دوور‌له‌‌ره‌وشتی‌مرۆڤایه‌تی‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌جارێکتر‌جیهان‌به‌ره‌و‌تاریکایی‌وسه‌رده‌می‌بێ‌

6

به‌ندوباری‌بگێرنه‌وه‌‌که‌وتنه‌‌دژایه‌تی‌‌بۆ‌له‌‌ناوبردنی‌ناوبانگی‌پڕ‌له‌‌شکۆی‌ئیسالم‌وئه‌وه‌‌

ساڵی‌کۆچی‌به‌سه‌رهاتنی‌ئیسالم‌تێده‌په‌ڕێت‌هه‌روا‌به‌رده‌وام‌له‌‌ملمالنی‌له‌‌1436نیزیک‌به‌‌

،‌ئیسالم‌هێژمۆنی‌خۆی‌‌گه‌ڵ‌ئه‌م‌ئایینه‌دان‌به‌اڵم‌تاکو‌ئێستاش‌هه‌ر‌شکه‌ستیان‌بۆ‌ماوه‌ته‌وه

،‌له‌م‌سه‌رده‌مه‌شدا‌که‌‌سه‌رده‌می‌زانست‌پێناسه‌‌کراوه‌‌ئه‌م‌‌وده‌سه‌اڵتی‌خۆی‌له‌‌ده‌ست‌نه‌داوه

دژبه‌رانه‌ی‌ئایین‌ده‌یان‌هه‌وێت‌به‌‌شێوازی‌جۆراوجۆر‌مێشکی‌خه‌ڵکانی‌ساویلکه‌‌بخه‌ڵه‌تێنن،‌

هه‌ر‌بۆیه‌‌ماوه‌یه‌که‌‌ئایینه‌‌ئاسمانییه‌کان‌وبه‌تایبه‌ت‌ئایینی‌پیرۆزی‌ئیسالم‌بۆته‌‌رۆژه‌ڤی‌ده‌نگ‌

وباسه‌کان‌ومیدیا‌و‌رۆژانامه‌کان‌وه‌‌بابه‌ت‌گه‌لێکی‌جۆراوجۆر‌له‌‌مه‌ڕ‌رووداوه‌کان‌له‌‌سه‌ر‌

ئیسالم‌باڵو‌ده‌که‌نه‌وه‌‌وهه‌رکه‌سه‌‌وبه‌گوێره‌ی‌شاره‌زایی‌ولێحاڵی‌بوونی‌خۆی‌له‌‌سه‌ر‌ئیسالم‌

ده‌دوێت،‌خه‌ڵکانێک‌به‌‌رێزه‌وه‌‌سه‌یری‌ئه‌م‌ئایینه‌‌ده‌که‌ن‌وخه‌ڵکانێکیش‌زۆر‌بێ‌به‌زه‌یانه‌‌

هێرش‌ده‌که‌نه‌‌سه‌ر‌ئیسالم‌وئیسالم‌وه‌ک‌ئایینێکی‌ترۆریستی‌ومرۆڤ‌کوژ‌ودواکه‌وتوو‌

پێناسه‌‌ده‌که‌ن،‌له‌م‌نێوانه‌دا‌زۆرێک‌له‌‌مرۆڤه‌‌باوه‌رمه‌نده‌کانیش‌‌به‌داخه‌وه‌‌تووشی‌

سه‌رلێشێوای‌وهه‌ڵه‌‌بوونه‌‌وله‌‌رێگاو‌رێبازی‌ئایینی‌ئیسالم‌به‌ده‌ر‌که‌وتوونه‌‌وزۆر‌بێ‌

شه‌رمانه‌‌له‌سه‌ر‌ئایین‌ده‌دوێن،‌هه‌ر‌جۆره‌‌کرده‌وه‌یه‌کی‌ترۆریستی‌ده‌خرێته‌‌پاڵ‌ئیسالم‌

وده‌یانهه‌وێت‌ئه‌م‌ئایینه‌‌جوانه‌‌ناشیرین‌به‌که‌ن،‌به‌اڵم‌به‌‌خۆشییه‌وه‌‌هه‌مووجارێکیش‌له‌‌گه‌ڵ‌

شکه‌ست‌به‌ره‌و‌روو‌ده‌بنه‌وه‌‌چوونکو‌ئه‌وه‌ی‌سه‌باره‌ت‌به‌‌ئیسالم‌ده‌یڵێن‌وده‌ینووسن‌هه‌ر‌

هه‌موویان‌دوورن‌له‌‌راستی‌وئیسالمیش‌ئه‌وه‌ند‌به‌رز‌و‌راسته‌قینه‌یه‌‌که‌‌پێویستی‌به‌‌پشتیوانی‌

کردنی‌که‌س‌نییه‌‌تاکو‌له‌م‌هه‌مووه‌‌ریاو‌چه‌واشه‌کارییانه‌‌بی‌پارێزێت،‌خوداوه‌ندی‌گه‌وره‌‌

انا‌نحن‌نزلنا‌الذکر‌وانا‌له‌‌}به‌دی‌هێناوه‌‌وهه‌ر‌خۆشی‌پارێزه‌ریتی‌که‌‌فه‌رموێت

.واته‌‌ئێمه‌‌قورئانمان‌ناردووه‌‌هه‌ر‌خۆشمان‌ده‌یپارێزین‌"7ئایه‌تی‌:‌الحجر{لحافظون

‌دیاره‌‌هه‌ر‌له‌‌سه‌ره‌تایی‌هاتنی‌ئیسالم‌وپه‌ره‌ئه‌ستاندنی‌خه‌ڵکانێکی‌دڵسۆز‌مێژووی‌ئیسالمیان‌

،‌له‌م‌‌نووسیوه‌ته‌وه‌‌و‌بۆ‌ئێمه‌یان‌کردۆته‌‌خه‌اڵت‌تاوه‌کو‌تێبگه‌ین‌که‌‌ئیسالم‌چییه‌و‌چه‌نده‌‌به‌رزه

پێناوه‌شدا‌به‌‌هه‌زاران‌کتاب‌وپه‌رتۆک‌ونامیلکه‌‌له‌‌الیه‌ن‌زانایانی‌رابردوومان‌له‌‌به‌رده‌ستدایه‌‌

که‌‌ئه‌و‌ئایینه‌یان‌زۆر‌به‌‌روونی‌پێمان‌ده‌ناسێن‌و‌رێنوێنیمان‌ده‌که‌ن‌که‌‌به‌راستی‌جێگای‌

.‌ده‌ستخۆشی‌وسپاسه

به‌اڵم‌سه‌رده‌مه‌کان‌جیاوازن‌وئیسالم‌خوێندنه‌وه‌یه‌کی‌تازه‌شی‌ده‌وێت‌بۆ‌جیهانێکی‌تازه‌‌،‌

ئه‌گینا‌کوێر‌داڵن‌وناحه‌زان‌به‌‌که‌ڵک‌وه‌رگرتن‌له‌‌ناشاره‌زایی‌هیندێک‌به‌‌نێو‌زانای‌ئایینی‌

که‌‌بێ‌توانان‌له‌‌ته‌ئویل‌وته‌فسیری‌ئایه‌ته‌کان‌بازاری‌خۆیان‌بۆ‌ناشیرین‌کردنی‌ئایینی‌

پیرۆزی‌ئیسالم‌گرم‌وگوڕ‌ده‌که‌ن‌وله‌م‌ناوه‌شدا‌ده‌بێت‌بڵیم‌ئه‌وانه‌ی‌تازه‌‌پێگه‌یشتوو‌و‌

.الوه‌کانن‌فریو‌ده‌خۆن‌وده‌بنه‌‌ده‌سته‌چیله‌ی‌گه‌رمتر‌کردنی‌ئه‌م‌بازاره‌‌بێ‌بنه‌مایه‌یان

7

به‌داخه‌وه‌ش‌که‌متاکورتێک‌له‌‌سه‌رده‌می‌ئێستادا‌که‌‌سه‌رده‌می‌عه‌قل‌وزانست‌پێناسه‌کراوه‌‌

خه‌ڵکانێک‌تووشی‌شۆک‌ده‌بن‌وسه‌ریان‌لێده‌شێوێت،‌به‌تایبه‌ت‌الوه‌تازه‌‌پێگه‌یشتووه‌کان‌که‌‌

،ماوه‌یه‌کی‌زه‌مه‌نی‌‌زۆر‌مێشکم‌ئالۆز‌و‌گیرخواردوو‌بوو‌‌منیش‌وه‌ک‌تاکێکی‌ئه‌م‌کۆمه‌ڵگایه

سه‌باره‌ت‌به‌‌هیندێک‌کرده‌وه‌ی‌نامرۆڤانه‌‌که‌‌به‌‌ناوی‌ئایینی‌پیرۆزی‌ئیسالم‌ده‌کران‌و‌

ئایینیان‌ناشیرین‌ده‌کرد،‌زۆر‌نگه‌ران‌وپه‌شێو‌بووم‌که‌بۆچی‌ئایینێک‌بۆ‌به‌رژه‌وه‌ندی‌

مرۆڤه‌کان‌وسه‌ربه‌ستی‌مرۆڤایه‌تی‌له‌‌دوونیا‌وئاخیره‌ت‌دا‌ره‌وانه‌ی‌سه‌ر‌کۆمه‌ڵگای‌

به‌شه‌رییه‌ت‌کرا‌بێت‌ئه‌وها‌بێ‌به‌زه‌ییانه‌‌خه‌ڵکی‌بێ‌تاوان‌ده‌خاته‌‌ژێر‌مه‌ترسی‌وماڵ‌

ته‌نیا‌به‌‌تاوانی‌ئه‌وه‌‌که‌‌باوه‌ری‌ئایینیان‌!‌وحاڵیان‌وێران‌ده‌کات‌وخوێنیان‌به‌‌حه‌اڵڵ‌ده‌زانێت

.‌جیاوازه‌‌وبیرکردنه‌وه‌یان‌بیرکردنه‌وه‌یه‌کی‌ئیسالمی‌نییه

هه‌ر‌بۆیه‌‌هه‌وڵمدا‌به‌دواداچوون‌له‌‌مه‌ڕ‌ئه‌م‌ئایینه‌‌ئاسمانییه‌‌بکه‌م‌وراستی‌وناراستییه‌کان‌

لێک‌جیا‌بکه‌مه‌وه‌‌تاکو‌النیکه‌م‌دڵم‌ئۆقره‌‌بگرێت‌وله‌م‌هه‌موو‌سه‌رلێشێواوییه‌‌رزگارم‌بێت‌

بۆیه‌‌ده‌ستم‌کرد‌به‌‌خوێندنه‌وه‌ی‌زۆرێک‌له‌م‌کتابانه‌ی‌سه‌باره‌ت‌به‌‌ئایینی‌پیرۆزی‌ئیسالم‌

نووسراون‌و‌هه‌ریه‌که‌و‌به‌‌جۆری‌لێهاتووی‌خۆیی‌وچۆنیه‌تی‌تێگه‌یشتنیان‌له‌‌ئیسالم‌

نووسیبوویانن،‌نامهه‌وێت‌زیاده‌ره‌وی‌بکه‌م‌له‌‌چۆنیه‌تی‌وچه‌نیه‌تی‌به‌دواداچوونه‌کانم‌ته‌نیا‌

ده‌ڵێم‌گه‌یشتم‌به‌و‌قه‌ناعه‌ته‌‌که‌‌ئیسالم‌زۆر‌جیاوازه‌‌له‌‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌یکه‌‌له‌‌په‌رتۆکه‌کان‌

.ونووسراوه‌کاندا‌ده‌یبینین‌وله‌‌شاشه‌ی‌تلویزیۆنه‌کان‌ومنبه‌ری‌مزگه‌وته‌کان‌ده‌یبیسین

ئه‌وه‌یکه‌‌بۆمن‌وه‌کو‌که‌سێکی‌لێکۆله‌ر‌ده‌رکه‌وت،‌‌و‌من‌زۆر‌به‌‌باشی‌‌به‌‌هۆی‌عه‌قل‌

وزانست‌ومه‌نتقی‌خۆم‌به‌ده‌ستم‌هێنا‌ئه‌وه‌‌بوو،‌به‌راستی‌ئایینی‌ئیسالم‌ئایینی‌ئاشته‌وایی‌

دووره‌‌له‌‌هه‌ر‌چه‌شنه‌‌.‌‌وخۆشگووزه‌رانی‌وبرایه‌تی‌نێوان‌گه‌اڵن‌وباوه‌ره‌جیاوازه‌کانه

کرده‌وه‌یه‌کی‌نامرۆڤانه‌‌وبه‌‌پێچه‌وانه‌‌ته‌نیا‌ئایینێکه‌‌که‌‌ده‌توانێت‌چاره‌سه‌ری‌هه‌مووی‌ئه‌م‌

،‌به‌اڵم‌پێویست‌ده‌کات‌تاک‌‌کێشانه‌‌بێت‌که‌‌ئه‌مرۆ‌له‌‌جیهان‌دا‌مرۆڤه‌کان‌پێیوه‌‌گرفتار‌بوونه

وکۆمه‌ڵ‌زۆر‌شاره‌زایانه‌‌ئایین‌بخوێنێته‌وه‌‌وهه‌ڵیسه‌نگێنێن‌وشیکاری‌بۆ‌بکه‌ن‌وشڕۆڤه‌ی‌

بکه‌ن،‌ئه‌گینا‌تووشی‌هه‌ڵه‌‌وسه‌رلێشێوای‌ده‌بن،‌چوونکو‌قورئان‌وه‌ک‌سه‌رچاوه‌ی‌ئه‌سلی‌ئه‌م‌

قانوون‌ویاسایه‌‌وفه‌رمایشه‌ته‌کانی‌رێبه‌ری‌ئیسالم‌پێویستییه‌کی‌زۆری‌ده‌وێت‌بۆ‌شیکاری‌

.وزانیاری

که‌واته‌‌به‌‌پێویستم‌زانی‌هیندێک‌روون‌کردنه‌وه‌ی‌خۆم‌بخه‌مه‌‌به‌ر‌دیدو‌راو‌بۆچوونی‌

باوه‌رمه‌ندان‌وئه‌و‌الوانه‌ی‌که‌‌وه‌کو‌من‌سه‌ریان‌لێ‌شێواوه‌‌ونازانن‌به‌‌کام‌فتواو،‌کام‌وتاری‌

.ئایینی‌وکام‌بۆچوون‌باوه‌ر‌بکه‌ن

8

ئه‌وه‌ی‌من‌له‌م‌کتابه‌دا‌ئاماژه‌ی‌پێده‌که‌م‌چه‌ند‌فاکته‌ری‌ئه‌ساسینه‌‌له‌‌مه‌ڕ‌ئیسالم‌

وپه‌ره‌ئه‌ستاندنی‌ئایینی‌ئیسالم،‌دیاره‌‌فاکته‌ره‌کان‌یه‌کجار‌زۆرن‌و‌هه‌رفاکته‌ره‌ی‌روون‌

‌دانه‌یان‌هێناوه‌‌که‌‌له‌‌سه‌رده‌می‌جیهانی‌8کردنه‌وه‌ی‌خۆی‌ده‌وێت‌به‌اڵم‌من‌قه‌ناعه‌تم‌به‌‌

،‌من‌نه‌چوومه‌ته‌‌سه‌ر‌مه‌کته‌به‌کانی‌ئیسالمی‌که‌‌‌ئه‌مرۆدا‌گرنگییه‌کی‌یه‌کجار‌زۆریان‌هه‌یه

بریتین‌له‌‌مه‌کته‌بی‌فقهی‌وکه‌المی‌وفکری‌و‌وهه‌موومانیش‌به‌‌باشی‌ده‌زانین‌که‌‌ئه‌م‌چه‌ند‌

مه‌کته‌بانه‌‌زۆر‌به‌‌باشی‌شیکاری‌هه‌موو‌ده‌ستووراتی‌خودا‌وپێغه‌مبه‌ریان‌بۆ‌شی‌

کردوونه‌ته‌وه‌‌و‌له‌‌هه‌ڵه‌‌وسه‌رپێجی‌به‌‌دووریان‌گرتووین‌به‌‌تایبه‌ت‌مه‌کته‌بی‌فقهی‌وکه‌الم،

مه‌به‌ستی‌من‌له‌‌نووسینی‌ئه‌م‌کتێبه‌‌ته‌نیا‌ئه‌وه‌یه‌‌ئه‌وکه‌سانه‌ی‌ده‌یان‌هه‌وێت‌ئیسالم‌بناسن‌وله‌‌

مێژووی‌راسته‌قینه‌ی‌ئیسالم‌زانیاریان‌هه‌بێت‌ئه‌م‌کتێبه‌‌جۆرێک‌رێنوێنی‌بێت‌له‌‌

.به‌دواداچونی‌زیاتر‌وهۆگر‌بوونی‌زیاتر

هیوادارم‌لێکۆڵینه‌وه‌کانم‌به‌‌فیرۆ‌نه‌روات‌وتوانیبێتم‌هه‌نگاوێک‌له‌م‌راستایه‌دا‌بهاوێژم

.دۆستان‌و‌خۆشه‌ویستانم،‌خوێنه‌ره‌‌به‌رێزه‌کان

پێش‌هه‌موو‌هه‌وڵێک‌پێویسته‌‌ئێمه‌‌ئیسالم‌به‌‌باشی‌شی‌بکه‌ینه‌وه‌‌وسه‌رده‌مه‌کانی‌ده‌سه‌اڵتی‌

{ئیسالم‌باشتر‌بناسین‌‌‌}،‌هه‌ر‌بۆیه‌‌ناوی‌ئه‌م‌کتێبه‌شم‌دانا‌به‌ئیسالمی‌لێک‌جیا‌بکه‌ینه‌وه

دڵنیاتان‌ده‌که‌مه‌وه‌‌زۆر‌هه‌ڵه‌‌وزۆر‌بابه‌تی‌گرنگ‌که‌‌به‌‌ناوی‌ئیسالم‌ده‌کرێت‌و‌فتواشیان‌له‌‌

الیه‌ن‌نا‌ئاگاهان‌و‌ناشاره‌زایان‌له‌م‌ئایینه‌وه‌‌له‌‌سه‌ر‌ده‌درێت‌بۆتان‌روون‌وئاشکرا‌ده‌بێت،‌

ئه‌مجار‌ئێوه‌‌‌بۆتان‌روون‌وئاشکرا‌دبێت‌که‌‌زۆرێک‌له‌م‌فه‌لسه‌فه‌‌چینانه‌ی‌که‌‌به‌‌ناوی‌

.ئیسالم‌ده‌کرێن‌وده‌گووترێن‌دوورن‌له‌‌ماناومه‌فهوومی‌ئیسالمی‌واقعی

"فه‌لسه‌فه‌ی‌شارستانییه‌تی‌ئیسالم‌وپه‌ره‌ئه‌ستاندنی"

‌ئه‌گه‌ربگه‌رێنه‌وه‌‌سه‌ر‌قه‌واعید‌وئه‌ساسی‌قورئان‌وئایینی‌ئیسالم‌ره‌نگه‌‌هه‌ست‌به‌وه‌‌بکه‌ین‌

،‌زۆر‌‌له‌‌ئایینی‌مه‌سیحییه‌ته‌‌به‌اڵم‌کاتێک‌ورد‌بینه‌وه‌‌له‌م‌ئایینه[استنساخ]که‌‌ئیسالم‌کۆپییه‌ک‌

.‌جیاوازی‌به‌رچاو‌ده‌که‌ون‌و‌ده‌یان‌بینین‌که‌‌جێگایی‌تێرامان‌وبیرکردنه‌وه‌یه

ئیسالم‌له‌‌زۆر‌بابه‌تی‌عه‌قیده‌یی‌وئه‌سڵی‌له‌‌گه‌ڵ‌مه‌سیحییه‌ت‌لێک‌جیاوازه‌‌به‌‌تایبه‌ت‌له‌‌

چوونکه‌‌ئه‌وخودایه‌ی‌تاک‌وته‌نیایه‌‌و‌ئایینی‌ئیسالمیش،‌‌{یه‌کتاپه‌ره‌ستی}مه‌سه‌له‌ی‌ته‌وحید‌

مرۆڤه‌کان‌بۆ‌په‌ره‌ستنی‌ئه‌و‌خودایه‌‌بانگه‌واز‌ده‌کات‌توانای‌بێ‌ئه‌م‌الو‌ئه‌والیی‌هه‌یه‌‌به‌‌بێ‌

ئه‌وه‌ی‌هاوکاری‌یان‌پرس‌به‌‌که‌سیتر‌بکات‌ونه‌‌له‌‌که‌س‌به‌دی‌هاتووه‌‌ونه‌‌که‌سیش‌له‌و‌به‌دی‌

9

بێ‌هاوتایه‌‌وێنه‌و‌نه‌زیری‌نییه‌‌،‌ئه‌وه‌‌ته‌نیا‌ئه‌و‌ئایینه‌یه‌‌که‌‌"3:‌اخالص‌{لم‌یلد‌ولم‌یولد]دێت،

خوداوه‌ندی‌به‌م‌شیوه‌یه‌‌به‌‌کۆمه‌ڵگا‌ناساندووه‌‌به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌مه‌سیحییه‌ت‌که‌‌باوه‌ریان‌به‌‌

و‌ئه‌و‌ئیفتخاره‌‌ته‌نیا‌بۆ‌‌{روح‌القدس}ته‌سلیس‌هه‌یه‌‌واته‌‌خودا،‌مه‌ریه‌م،‌وروحولقودوس

.ئایینی‌ئیسالمه‌‌که‌‌توانیوییه‌تی‌خودای‌تاک‌وته‌نیا‌به‌‌شێوازێکی‌زانستیانه‌‌به‌‌جیهان‌بناسێنێت

ته‌واوی‌ئاسانکاری‌وساده‌یی‌ئیسالم‌له‌‌یه‌کتاپه‌ره‌ستی‌کۆکراوه‌ته‌وه‌‌و‌ره‌مزی‌پێشره‌وی‌ئه‌م‌

.ئایینه‌ش‌له‌‌ئاسانکاری‌وساده‌ییه‌دا‌ده‌بینرێت

ئیسالم‌له‌و‌بابه‌تانه‌‌نییه‌‌که‌‌عه‌قل‌وهۆش‌ومه‌نتق‌قه‌بوڵی‌نه‌کات،‌واته‌‌ئه‌و‌کێشه‌و‌دژایه‌تیانه‌ی‌

له‌‌ئایینه‌کانیتردا‌ده‌بینرێت‌وعه‌قڵ‌وزه‌کاوه‌تی‌مرۆڤ‌توشی‌سه‌رلێشێوای‌ده‌کات‌له‌ودا‌بوونی‌

،‌هه‌رچه‌ند‌ئێوه‌‌بیر‌بکه‌نه‌وه‌‌ساده‌تر‌له‌‌ئایینی‌ئیسالم‌نادۆزنه‌وه‌‌که‌‌ده‌ڵێت‌خودا‌تاک‌‌نییه

،‌خه‌ڵک‌له‌‌الیه‌ن‌خوداوه‌‌هه‌ر‌هه‌موویان‌یه‌کسانن،‌مرۆڤ‌ته‌نیا‌و‌به‌‌ئه‌نجامدانی‌‌وته‌نیایه

هه‌ر‌بۆیه‌‌کاتێک‌که‌‌پێغه‌مبه‌ر‌محه‌ممه‌د‌.‌چه‌ند‌فه‌ریزه‌یه‌کی‌ئایینی‌به‌ره‌و‌به‌هه‌شت‌ده‌چێت

هات‌و‌بانگه‌وازی‌بۆ‌ئه‌م‌ئایینه‌‌کرد‌ماوه‌یه‌کی‌زه‌مانی‌زۆری‌نه‌خایاند‌‌که‌‌ده‌کرێت‌‌{خ.د}

بڵێم‌له‌‌ماوه‌ی‌نیزێک‌به‌‌سه‌ده‌یه‌ک‌ئایینه‌که‌ی‌په‌ره‌ی‌ئه‌ستاند‌و‌جه‌زیره‌ی‌عه‌ره‌بی‌تێپه‌راندو‌

.گه‌یشته‌‌هیند‌وئافریقا‌وئیسپانیا

ئیسالم‌بۆ‌که‌شف‌ولێکۆلینه‌وه‌‌وبه‌دیهێنانی‌زانست‌له‌‌هه‌موو‌ئایینه‌کان‌باشتره‌و‌ده‌رگای‌

زانستی‌بۆ‌هه‌مووان‌به‌‌بێ‌جیاوازی‌ره‌گه‌زی‌وچینایه‌تی‌ئاوه‌اڵ‌کردۆته‌وه‌‌وته‌ره‌قی‌به‌‌عیلم‌

،‌پێگه‌ی‌ئیسالم‌له‌‌ناو‌ده‌ڵه‌کاندا‌زۆر‌به‌‌هێزه‌و‌له‌ناو‌چونی‌ئه‌م‌‌وزانست‌وشاره‌ستانییه‌تداوه

،‌‌بۆیه‌‌خه‌ڵکانی‌مه‌سیحی‌وخه‌ڵکانیتر‌رۆژ‌به‌رۆژ‌ئه‌م‌ئایینه‌‌وه‌ک‌‌ئایینه‌ش‌زۆر‌ئاسته‌مه

ئایینی‌ره‌سمی‌خۆیان‌قه‌بوڵ‌ده‌که‌ن‌وده‌بن‌به‌‌مسوڵمان،‌وئێستاکه‌ش‌نیزیک‌به‌‌ملیاردونیوێک‌

،‌ئه‌گه‌ر‌له‌‌جیهانی‌هه‌ستیدا‌‌باوه‌رمندی‌خۆی‌هه‌یه‌‌و‌رۆژ‌به‌رۆژیش‌له‌‌په‌ره‌‌ئه‌ستاندن‌دایه

نه‌ته‌وه‌کان‌به‌‌هۆی‌کلتورو‌زبانی‌جیاواز‌ونیشتمانی‌لێک‌دابڕاو‌پچڕ‌پچڕن‌به‌اڵم‌به‌‌

پێچه‌وانه‌‌له‌‌ئایینی‌ئیسالمدا‌به‌‌هۆی‌یه‌کتاپه‌ره‌ستی‌و‌په‌یوه‌ندی‌ئایینی‌وه‌ک‌یه‌ک‌نه‌ته‌وه‌‌

{‌امة‌االسالمییه}پێناسه‌‌ده‌کرێن

پێشره‌وی‌سه‌ریعی‌قورئان‌وه‌ک‌سه‌رچاوه‌ی‌ئه‌سلی‌ئیسالم‌بۆته‌‌هۆی‌ئه‌وه‌یکه‌‌مێژوو‌

،‌‌نووسانی‌دوژمنی‌ئیسالم‌بڵێن‌هۆکاره‌که‌ی‌ده‌گه‌رێته‌وه‌‌سه‌ر‌ئه‌م‌دوو‌ته‌وه‌ره‌‌که‌‌بریتین‌له

،‌دووهه‌م‌شمشێر،‌به‌اڵم‌ئه‌وانه‌‌‌یه‌که‌م‌ئه‌و‌ئازادیانه‌یه‌‌که‌‌له‌‌ئیسالمدا‌بوونی‌هه‌یه

ئیسالم‌ئازادی‌ره‌های‌.‌هه‌رهه‌موویان‌لێدوانێکی‌نادروستن‌وناره‌وان‌که‌‌خراوه‌تنه‌‌پاڵ‌ئیسالم

نه‌داوه‌و‌دژی‌زۆر‌کرده‌وه‌ی‌بێ‌ره‌وشتی‌وبێ‌ئه‌خالقییه‌‌که‌‌له‌‌ناو‌کۆمه‌ڵگاکانیتردا‌به‌‌روونی‌

10

به‌ر‌چاوده‌که‌وێت‌به‌ڵکوباس‌له‌‌ئازادییه‌ک‌‌ده‌کات‌که‌‌سنوورداره‌و‌پێشی‌به‌‌بێ‌ره‌وشتی‌

گرتووه‌‌و‌شمشیریش‌ناتوانێت‌تا‌کۆتایی‌باوه‌ر‌له‌‌ناو‌ده‌رونی‌مرۆڤدا‌بهێڵێته‌وه‌‌که‌‌دواجار‌به‌‌

بۆیه‌‌پێش‌ئه‌وه‌ی‌بچینه‌‌سه‌ر‌ناساندنی‌ئیسالم‌وشی‌.‌به‌‌چڕی‌وپری‌‌باسی‌لێوه‌‌ده‌که‌ین

.کردنه‌وه‌ی‌راستییه‌کانی‌ئیسالم‌پێویسته‌‌مانا‌وناوه‌رۆکی‌ئیسالم‌بناسین

"ماناوناوه‌رۆکی‌وشه‌ی‌ئیسالم"

ئه‌گه‌ر‌ئێمه‌‌بمانهه‌وێت‌مانای‌لۆغه‌وی‌ووشه‌ی‌ئیسالم‌له‌‌فه‌رهه‌نگ‌نامه‌کان‌بدۆزینه‌وه‌‌بۆمان‌

ده‌رده‌که‌وێت‌که‌‌ئیسالم‌‌له‌‌سلم‌به‌‌فه‌تحه‌ی‌پیتی‌س‌و‌ته‌شدیدی‌پیتی‌الم‌وسلم‌به‌‌که‌سره‌ی‌س‌

.وسکونی‌الم‌وسلم‌به‌‌فه‌تحه‌ی‌س‌والم‌مانا‌په‌یدا‌ده‌کات

واته‌‌ئه‌م‌مانایانه‌ی‌خواره‌وه‌‌له‌‌خۆده‌گرێت

دڵپاکی،ئه‌مه‌گ:ئیخالس-1

ئاشتی،ئه‌مان:‌سووڵح-2

گوێ‌رایه‌ڵی،فه‌رمانبه‌رداری:ته‌سلیم-3

مانا‌ومه‌فهوومی‌شه‌رعی‌وشه‌ی‌ئیسالم

مانایه‌کی‌ته‌واو‌له‌‌ئیسالم‌ئه‌وه‌یه‌‌که‌‌په‌ره‌ستنی‌خودایه‌کی‌ته‌نیایه‌‌وته‌سلیم‌بوونه‌‌له‌‌ئاست‌

ئیراده‌‌وفه‌رمایشته‌کانی‌چ‌له‌‌ئه‌وامره‌کانی‌و‌چ‌له‌‌نه‌هییه‌کانی‌واته‌‌خۆپاراستن‌له‌‌کرده‌وه‌یه‌ک‌

.‌که‌‌خودا‌ئیزنی‌پێ‌نه‌داوه

ئیسالم‌به‌گشتی‌له‌‌هه‌مبه‌ر‌کوفر‌و‌شه‌ریک‌دانانه‌‌بۆ‌خوداوه‌ندی‌مه‌زن،‌هه‌روه‌ک‌له‌‌

قل‌انی‌أمرت‌أن‌أکون‌أول‌من‌أسلم‌وال‌}‌ئایه‌ته‌کانی‌سووره‌ی‌ئه‌نعامدا‌ئاماژه‌ی‌پێ‌فه‌رمووه

تا‌له‌نێو‌باوه‌رمه‌نداندا‌یه‌که‌م‌که‌س‌]‌واته‌‌بڵێ‌ئه‌مرم‌پێکراه‌وه"‌14:انعام‌{تکونن‌من‌المشریکین

ویه‌که‌م‌که‌س‌بم‌باوه‌رم‌به‌و‌ئایینه‌‌هه‌بێت‌وله‌‌مووشریکان‌[بم‌که‌‌ته‌سلیمی‌ئه‌مری‌خودا‌بم

.نه‌بم

،‌که‌‌مسوڵمان‌‌لێره‌دا‌بۆمان‌روون‌ده‌بێته‌وه‌‌وشه‌ی‌ئیسالم‌له‌‌به‌رانبه‌ر‌وشه‌ی‌کفر‌وشیرکه

.ده‌بێت‌فه‌رمانبه‌رداری‌ده‌ستووراتی‌خودا‌بێت

"ئیسالم‌به‌‌مانای‌دڵپاکی"

11

واته‌‌مرۆڤی‌باوه‌رمه‌ند‌ده‌بێت‌به‌‌دڵ‌وده‌روونه‌وه‌‌ئه‌م‌ئایینه‌‌پیرۆزه‌‌قه‌بوڵ‌بکات‌وگوێ‌

رایه‌ڵی‌ده‌ستووراتی‌خوداوه‌ندی‌مه‌زن‌بێت‌نه‌ک‌ته‌نیا‌به‌زبان‌ئیقرار‌بکات،‌

،‌وشه‌ی‌شاده‌‌‌هه‌روه‌ک‌ده‌زانین‌ئیسالم‌له‌‌سه‌ر‌پێنج‌روکن‌یان‌بڵێین‌پێنج‌ده‌ستوور‌دامه‌زراوه

که‌‌نوێنه‌ری‌{ص}وئیمان‌که‌‌بریتییه‌‌له‌‌باوه‌ر‌بوون‌به‌‌خودای‌تاک‌وته‌نیا‌ومحه‌ممه‌د

،‌ئه‌نجام‌دانی‌پێنج‌فه‌رزه‌که‌ی‌نوێژ‌له‌‌کاته‌‌دیاریکراوه‌کاندا،به‌خشینی‌‌خوداوه‌ندی‌مه‌زنه

،‌ساڵی‌یه‌ک‌مانگ‌‌زه‌کات‌له‌‌ماڵێک‌که‌‌خوداوه‌ند‌ئه‌ندازه‌‌ومێقداره‌که‌ی‌دیاری‌کردووه

هه‌مووی‌ئه‌م‌.‌رۆژوو‌گرتن،‌ئه‌نجامدانی‌فه‌ریزه‌ی‌حه‌ج‌له‌‌ماوه‌ی‌ته‌مه‌نی‌مرۆڤدا‌جارێک

پێنج‌رووکنه‌‌ده‌بێت‌به‌‌دڵێکی‌پاک‌وسافه‌وه‌‌به‌جێ‌بگه‌یه‌نین‌وخۆمان‌له‌‌مه‌فهوومی‌مخالیفی‌

ئایه‌ته‌کان‌به‌دوور‌بگرین،‌خۆمان‌له‌‌ریاو‌فێڵ‌کردن‌بپارێزین،‌بۆوێنه‌‌کاتێک‌نوێژ‌ده‌که‌ین‌

ده‌بێت‌مه‌به‌سته‌کانی‌نوێژ‌که‌‌خۆ‌پاراستنه‌‌له‌‌فه‌سادی‌وچه‌واشه‌کاری‌وئاژاوه‌نانه‌وه‌‌

وخراپه‌کاری‌به‌دوور‌بگرین‌چوونکه‌‌ئه‌گه‌ر‌به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌فه‌لسه‌فه‌ی‌نوێژ‌که‌‌خۆپاراستنه‌‌

له‌م‌کرده‌وانه‌‌نوێژ‌بکه‌ین‌نوێژه‌که‌مان‌قه‌بوڵی‌بارگایی‌خوداوه‌ند‌نابێت،‌قورئان‌

واته‌‌نوێژی‌راسته‌قینه‌‌"‌45:‌العنکبوت{ان‌الصالة‌تنها‌عن‌الفحشاء‌والمنکر}ده‌فه‌رمووێت

نوێژکه‌ر‌له‌‌خراپه‌کاری‌ده‌پارێزیت‌به‌اڵم‌کاتێک‌پێجه‌وانه‌‌بوو‌ئه‌وه‌‌نوێژه‌که‌ی‌نوێژێکی‌‌"

،‌زه‌کات‌ده‌ستوورێکی‌خوداوه‌نده‌‌که‌‌بۆته‌‌روکنی‌ئه‌سلی‌ئایینی‌ئیسالم‌هه‌ر‌"‌قه‌بوڵکراو‌نییه

باوه‌رمه‌ندێک‌سه‌رپیچی‌بکات‌وله‌‌ماڵی‌خودا‌پێدراوی‌خۆی‌ئه‌م‌زه‌کاته‌‌نه‌دات‌به‌‌هه‌ژاران‌

ولێقه‌وماوان‌ئه‌وه‌‌یه‌کێک‌له‌‌ده‌ستووراتی‌خودای‌به‌جێ‌نه‌گه‌یاندووه‌‌وسه‌رپیچی‌ئه‌مری‌

خوداوه‌ندی‌کردووه‌‌وپایه‌یه‌ک‌له‌‌ئیسالمه‌تی‌که‌م‌کردۆته‌وه‌‌هه‌ربۆیه‌‌به‌‌بێ‌ریا‌وفێلبازییه‌ک‌

ده‌بێت‌ئه‌م‌ماڵه‌‌دیاری‌کراوه‌‌ببه‌خشیته‌‌ئه‌م‌چینه‌‌هه‌ژارو‌فه‌قیرانه‌‌که‌‌ئایین‌بۆی‌دیاری‌

،رۆژوو‌ساڵی‌جارێک‌خه‌ڵکی‌باوه‌رمه‌ند‌ئه‌نجامی‌ده‌دات‌به‌‌بێ‌ریایی‌رۆژوو‌نه‌فس‌‌کردووه

وده‌روونی‌مسوڵمان‌خاوێن‌وپاک‌ده‌کاته‌وه‌‌و‌فه‌لسه‌فه‌که‌ی‌ئه‌وه‌یه‌‌ئاگاداری‌چۆنیه‌تی‌ژیانی‌

هه‌ژاران‌بێت،‌کاتێک‌رۆژووان‌ئه‌م‌فه‌لسه‌فه‌یه‌ی‌به‌‌جێ‌گه‌یاندو‌هاوکاری‌هه‌ژارانی‌کرد‌

ئه‌وه‌‌رۆژووه‌که‌ی‌قه‌بوڵه‌و‌به‌هه‌شت‌بۆخۆی‌مسۆگه‌ر‌ده‌کات‌به‌اڵم‌به‌‌پێچه‌وانه‌‌ته‌نیا‌مه‌به‌ستی‌

ئه‌وه‌‌بێت‌یه‌ک‌رۆژی‌ته‌واو‌برسییه‌تی‌وشه‌که‌تی‌قه‌بوڵ‌بکات‌وهه‌ژارانی‌هیچ‌بۆ‌گرنگ‌

نه‌بێت‌وخزمه‌تیان‌پێ‌نه‌کات‌رۆژووه‌که‌ی‌ناقسه‌‌وهه‌موو‌ئه‌و‌پاداشانه‌ی‌نادرێتێ‌که‌‌خودا‌بۆ‌

،‌حه‌ج‌بۆ‌یه‌کێتی‌ویه‌کرێزی‌وخۆشه‌ویستی‌مسوڵمانان‌زۆر‌‌رۆژووان‌مووژده‌ی‌پێداوه

گرنگه‌‌هه‌ر‌بۆیه‌‌یه‌زدانی‌پاک‌ئه‌م‌فه‌ریزه‌یه‌ی‌له‌‌کاتێکی‌دیاریکراودا‌ئه‌مری‌پێ‌فه‌رمووه‌‌

تاکو‌خه‌ڵکانی‌باوه‌رمه‌ند‌له‌‌سه‌رانسه‌ری‌جیهانی‌ئیسالمیدا‌کۆ‌ببنه‌وه‌‌وسه‌ره‌رای‌به‌‌جێ‌

گه‌یاندنی‌ئه‌م‌فه‌ریزه‌یه‌‌له‌‌ده‌رد‌ومووشکیالتی‌یه‌کتر‌ئاگادار‌بن‌وچاره‌سه‌رێکی‌بۆ‌بدۆزنه‌وه‌‌

هه‌ر‌تاکێک‌به‌‌مه‌به‌ستی‌رزایه‌تی‌خودا‌ئه‌م‌فه‌ریزه‌یه‌‌ئه‌نجام‌بدات‌خوداوه‌ند‌قه‌بوڵی‌ده‌کات‌

12

وپاداشی‌ده‌داته‌وه‌‌به‌اڵم‌ئه‌گه‌ر‌مه‌به‌ستی‌خۆ‌ناساندنی‌وهێژموونی‌خۆی‌بێت‌به‌‌سه‌ر‌

کۆمه‌ڵگادا‌نه‌ک‌حه‌جه‌که‌ی‌قه‌بوڵ‌نه‌‌بووه‌‌بگره‌‌به‌‌تاوانباریش‌ده‌زاندرێت‌وکێشه‌ی‌له‌‌رۆژی‌

دوایی‌بۆ‌درووست‌ده‌کات،‌هه‌ر‌هه‌موو‌پێنج‌ده‌ستووره‌‌که‌‌ده‌بێت‌به‌‌دڵێکی‌پاک‌وخاوێن‌

ئه‌نجام‌بدرێت‌ومه‌به‌ست‌ته‌نیا‌رزایه‌تی‌یه‌زانی‌گه‌وره‌‌بێت‌ئه‌وکاته‌‌مانای‌ئیسالمییه‌ت‌له‌‌

سه‌ر‌ئه‌و‌مسوڵمانه‌‌دێته‌‌دی‌ده‌کرێت‌بڵێین‌مسوڵمانێکی‌ته‌واوه‌‌وجێگای‌خۆیه‌تی‌پاداشت‌

.‌بدرێته‌وه‌و‌ئیخالس‌له‌م‌مسوڵمانه‌دا‌بوونی‌هه‌یه

"گوێ‌رایه‌ڵی‌بۆ‌هه‌موو‌ده‌ستوراتی‌خودا"

مسوڵمانان‌له‌‌به‌رانبه‌ری‌هه‌موو‌ئه‌و‌ده‌ستوات‌وئه‌وامرانه‌‌ونه‌هییانه‌ی‌خودا‌گوێ‌رایه‌ڵه‌‌زۆر‌

به‌‌باشی‌ئه‌نجامیان‌ده‌دات‌یان‌خۆیان‌لێ‌به‌دوور‌ده‌گرێت‌یان‌النیکه‌م‌هه‌وڵ‌ده‌دات‌که‌‌به‌‌

شێوه‌یه‌کی‌درووست‌به‌‌جێان‌بگه‌یه‌نێت،هیندێک‌له‌م‌ده‌ستووراته‌‌ئیجبارینه‌‌وده‌بێت‌مسوڵمان‌

که‌‌.حه‌تمه‌ن‌به‌‌جێیان‌بگه‌یه‌نێت،‌وه‌کو‌رووکنه‌کانی‌ئیسالم،‌وه‌‌یان‌نه‌دب‌یانیش‌مباحن

مسوڵمان‌له‌‌به‌‌جێ‌گه‌یاندن‌یان‌به‌جێ‌نه‌گه‌یاندنی‌دا‌پاداشی‌ده‌درێتێ‌یان‌هێچ‌نه‌بێت‌زه‌ره‌ری‌

نییه‌‌له‌‌ئه‌نجامدانی‌یان‌ئه‌نجام‌نه‌دانیدا،

سه‌باره‌ت‌به‌‌ئایینی‌ئیسالم‌دکتۆر‌گوستاولۆبۆن‌مێژوو‌نووسی‌فه‌رانسه‌وی‌له‌‌کتابی‌}

،‌و‌زۆر‌به‌‌ئاسانی‌‌مێژووی‌ئیسالم‌وعه‌ره‌ب‌دا‌ده‌ڵێت،‌ئیسالم‌ئایینێکی‌ساده‌‌ونه‌رم‌ونییامه

راستییه‌کانی‌خۆی‌ده‌خاته‌گه‌ر،‌هه‌ر‌ئه‌و‌ئاسان‌وساده‌‌بوونه‌‌بوو‌به‌‌هۆکاری‌ئه‌وه‌یکه‌‌رۆژ‌

به‌رۆژ‌په‌ره‌ی‌پێدرا،‌ئیسالم‌له‌و‌بابه‌تانه‌‌نییه‌‌که‌‌عه‌قل‌وفه‌همی‌مرۆڤ‌تووشی‌کێشه‌‌بکات‌به‌‌

‌{پێچه‌وانه‌ی‌ئایینه‌کانیتر‌که‌‌زۆر‌ئیشک‌وگرانن،

سه‌باره‌ت‌به‌‌ئایینی‌ئیسالم‌ده‌ڵێت،:‌هه‌روه‌ها‌پاڵ‌فریدمه‌ن

ئیسالم‌به‌‌مانای‌ته‌سلیم‌بوونه‌‌له‌‌به‌رانبه‌ر‌خودا،‌ئیسالم‌ئایینی‌یاسا‌وکرده‌وه‌یه‌‌ئایینی‌ریازه‌‌و‌

،‌هانی‌باوه‌رمه‌ندانی‌ده‌دات‌بۆ‌‌،‌ئیسالم‌یه‌ک‌ئایینی‌میانه‌وه‌وه‌وه‌رزش‌وره‌هبانییه‌ت‌نییه

هاوکاری‌کردنی‌هه‌ژاران‌ولێقه‌وماوان‌وه‌‌هانی‌که‌سیش‌نادات‌بۆ‌ته‌رکی‌دوونیا‌

وخۆشییه‌کانی‌دوونیا،ئیسالم‌پێگیره‌‌له‌‌کرده‌وه‌ی‌چاکی‌مسوڵمانان‌و‌دوور‌بوونه‌وه‌‌له‌‌

شه‌راب‌وقومار‌کردن،‌مسوڵمان‌راسته‌وخۆ‌ده‌توانێت‌په‌یوه‌ندی‌واته‌‌راز‌ونیاز‌له‌‌گه‌ڵ‌خودا‌

.‌هه‌بێت،‌به‌‌پێجه‌وانه‌ی‌کلیسا،‌مزگه‌وت‌ته‌نیا‌جێگای‌کۆبوونه‌وه‌ی‌باوه‌رمه‌ندانه‌‌بۆ‌عیباده‌ت

ئیسالم‌داواکاره‌‌له‌‌کۆمه‌ڵگایی‌به‌شه‌رییه‌ت‌بۆ‌قه‌بوڵ‌کردنی‌ئه‌م‌ئایینه‌‌به‌اڵم‌زۆری‌له‌‌که‌س‌

ناکات‌بۆ‌قه‌بوڵ‌کردنی‌ئایینی‌ئیسالم،‌ئیسالم‌ئایینێکه‌‌زۆر‌به‌‌په‌له‌‌وسوورعه‌ت‌له‌‌جیهان‌

،‌په‌ره‌ی‌ئه‌ستاند‌که‌‌ئه‌وه‌ش‌له‌‌ناو‌ئایینه‌کانیتر‌زۆر‌جیاوازه

13

"‌‌ئیسالم‌ئاشته‌واییه"

به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌ئه‌و‌بیری‌ته‌سک‌ونه‌زانانه‌ی‌هیندێک‌تووند‌ئاژۆی‌به‌‌نێو‌ئیسالمی‌که‌‌ئه‌م‌

ئایینه‌‌جوانه‌یان‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌زۆر‌دڕندانه‌‌وبێ‌به‌زه‌ییانه‌‌نیشانی‌کۆمه‌ڵگای‌مرۆڤایه‌تی‌داوه‌‌

،پێغه‌مبه‌ر‌پێشی‌به‌‌تووند‌ئاژۆیی‌گرتووه‌‌و‌هه‌ڵوێستی‌له‌‌به‌رانبه‌ر‌تووندره‌وان‌گرتووه‌‌

واته‌‌نه‌مان‌بۆ‌"2670:صحیح‌مسلم{هلک‌المطنتعون،‌هلک‌المطنتعون}وفه‌رموویه‌تی

توونره‌وه‌کان،‌نه‌مان‌بۆ‌توونره‌وه‌کان،‌هه‌روه‌ها‌ئه‌وه‌تا‌یه‌زدانی‌پاک‌وبێ‌وێنه‌ش‌به‌‌چ‌

یا‌الیها‌الذین‌آمنوا‌ادخلوا‌فی‌السلم‌}شێوه‌یه‌کی‌پیرۆز‌ناوی‌ئیسالم‌دێنێت‌وده‌فه‌رمووێت

واته‌‌ئه‌ی‌ئه‌وانه‌ی‌باوه‌رتان‌هێناوه‌‌وه‌رنه‌‌ناو‌ئایینی‌ئاشتی‌وقه‌بوڵی‌"208:‌البقره{کافة

ئاشته‌وایی‌ئیسالم‌بکه‌ن،‌

مرۆڤی‌ژیرو‌لێکۆله‌ر‌به‌‌خوێندنه‌وه‌ی‌ئه‌م‌ئایه‌ته‌‌پیرۆزه‌‌زۆر‌شتی‌بۆ‌روون‌ده‌بێته‌وه‌‌که‌‌

ئیسالم‌هه‌ر‌له‌‌سه‌ره‌تاوه‌‌ئاشته‌وایی‌قه‌بول‌کردووه‌‌وباوه‌رمه‌ندانی‌هان‌داوه‌‌بۆ‌ئاشتی‌

وسووڵح‌له‌‌گه‌ڵ‌گشت‌کۆمه‌ڵگای‌به‌شه‌رییه‌ت،‌مانای‌ئه‌م‌ئایه‌ته‌‌بۆ‌هه‌موو‌بیرو‌بۆچوونێکی‌

جیاواز‌له‌‌ئیسالم‌نییه‌‌به‌ڵکو‌ئیسالم‌سه‌رنجی‌باوه‌رمه‌ندانی‌خۆی‌به‌ره‌و‌ئاشته‌وایی‌

.راده‌کێشێت‌ودووریان‌ده‌خاته‌وه‌‌له‌‌هه‌ره‌شه‌‌و‌تووند‌ئاژۆیی

کوێرکوێرانه‌‌قه‌بوڵکردنی‌ئیسالم‌کارێکی‌ژیرانه‌‌ومه‌نتقیانه‌‌نییه‌‌به‌ڵکو‌به‌‌خوێندنه‌وه‌‌و‌

سه‌رنجدان‌به‌‌ده‌قه‌‌پیرۆزه‌کانی‌شه‌ریعه‌تی‌ئیسالم‌وفه‌رمایشته‌‌راسته‌کانی‌خۆشه‌ویستمان‌

ده‌گه‌ین‌به‌‌مه‌زنایه‌تی‌وئاشته‌وایی‌ئه‌م‌ئایینه‌‌{محه‌ممه‌د‌دروود‌وساڵوی‌خودای‌له‌‌سه‌ر‌بێت}

،‌پیرۆزه

یه‌کێک‌له‌‌ده‌ستوراته‌‌جوانه‌کانی‌خوداوه‌ندی‌مه‌زن‌که‌‌شوعاری‌هه‌ر‌تاکێکی‌باوه‌رمه‌نده‌‌وشه‌

ه‌‌که‌‌ته‌نیا‌مه‌به‌ستی‌ئاشته‌وایی‌وپێکه‌وه‌ژیانی‌{‌السالم‌علیکم‌ورحمةهللا‌‌وبرکاته}‌و‌ره‌سته‌ی‌

برایانه‌یه‌‌له‌‌نێو‌گه‌اڵندا،‌هه‌رکات‌تاکێکی‌باوه‌رمه‌ند‌ده‌گات‌به‌‌که‌سێک‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌بڕوانێت‌

ئاخۆ‌ئه‌م‌که‌سه‌‌باوه‌رمه‌نده‌‌به‌‌ئیسالم‌یاخود‌نا‌ده‌بێت‌بڵیت‌له‌‌من‌ئه‌مین‌به‌‌من‌ئاشته‌وایم‌بۆتۆ‌

.ده‌وێت‌مرۆڤێکی‌شه‌رئه‌نگیز‌وخراپ‌نیم‌ره‌حمه‌ت‌وبه‌زه‌یی‌خودات‌له‌‌سه‌ر‌بێت

‌لێره‌دا‌پێویسته‌‌خوێنه‌ر‌بڕوانێته‌‌مێژووی‌ئایینه‌‌ئاسمانییه‌کان‌وشێوازی‌بانگه‌وازی‌و‌

.ده‌عوه‌ت‌کردنی‌مرۆڤه‌کان‌بۆ‌خودا‌په‌ره‌ستی

14

مرۆڤ‌کاتێک‌به‌‌الرێدا‌ده‌چێت‌و‌تووشی‌هه‌ڵه‌‌وگوومراهی‌ده‌بێت‌خوداوه‌ندی‌گه‌وره‌‌

نوێنه‌ری‌خۆی‌ره‌وانه‌ده‌کات‌وتاکو‌ئامۆژگاریان‌بکات‌ورێگای‌راست‌وناراستیان‌نیشان‌

.بدات‌وپه‌روه‌رده‌یه‌کی‌شیاویان‌بکات‌فێری‌وانه‌ی‌خودا‌په‌ره‌ستی‌ورێز‌لێک‌دانانیان‌بکات

هیچکات‌هیچکام‌له‌م‌نوێنه‌رانه‌ی‌خودا‌رێگای‌تووند‌وتیژی‌وزبانی‌تووندیان‌به‌‌دژی‌

کرده‌وه‌‌خراپه‌کانی‌مرۆڤه‌کان‌به‌کار‌نه‌هێناوه‌‌به‌ڵکو‌به‌‌ده‌ستووری‌خودا‌له‌‌زبانی‌نه‌رم‌

.‌‌ورووی‌خۆش‌ولێبووردن‌وره‌حم‌به‌زه‌یی‌کۆمه‌ڵگایان‌به‌ره‌و‌رێگای‌راست‌راکێشاوه

یه‌کێک‌له‌م‌پێغه‌مبه‌رانه‌‌ونوێنه‌رانه‌ی‌خودا،‌خۆشه‌ویستمان‌محه‌ممه‌دی‌کووری‌عبدهللا‌‌بووه‌‌

سه‌الت‌وساڵوی‌خودای‌له‌‌سه‌ر‌بێت،‌ئه‌و‌پایه‌‌به‌رزه‌‌سه‌ختی‌وره‌نجێکی‌زۆری‌له‌‌مه‌ر‌ئه‌م‌

ئایینه‌‌پیرۆزه‌‌بینیوه‌‌وتووشی‌زۆرێک‌له‌‌بێرێزی‌وشه‌که‌تی‌بووه‌‌به‌اڵم‌کاتێک‌سه‌رده‌که‌وێت‌

وبه‌‌سه‌ر‌دووژمنانیدا‌زاڵ‌ده‌بێت‌لێبوورده‌یی‌ده‌کاته‌‌پیشه‌و‌به‌خشش‌ومهره‌بانی‌به‌‌جێگای‌

ئه‌م‌کرده‌وانه‌ی‌خۆشه‌ویستمان‌هه‌ر‌له‌‌.تووره‌یی‌وبووغزو‌تۆڵه‌‌ئه‌ستاندنه‌وه‌‌باو‌ده‌کات

سه‌ره‌تاوه‌‌فێری‌وانه‌ی‌ئاشتی‌ولێبوورده‌یی‌وبه‌زه‌ییمان‌ده‌کات‌دوورمان‌ده‌خاته‌وه‌‌له‌‌

.تووندووتیژی‌و‌خوێن‌رشتن

هه‌ر‌ئه‌م‌کرده‌وه‌‌جوانانه‌ی‌پێغه‌مبه‌ر‌دروود‌و‌ساڵوی‌خودای‌له‌‌سه‌ر‌بێ‌بوو‌به‌‌هۆی‌

سه‌رکه‌وتنی‌وپه‌ره‌ئه‌ستاندنی‌ئایینه‌که‌ی‌له‌‌ناو‌کۆمه‌ڵگای‌نه‌زان‌وبێ‌شاره‌ستانییه‌تی‌

که‌وابوو‌ده‌کرێت‌بڵێین‌چه‌ند‌فاکته‌ر‌بوونه‌‌هۆی‌سه‌رکه‌وتن‌وپه‌ره‌ئه‌ستاندنی‌.‌ئه‌وسه‌رده‌مه‌‌

که‌‌ده‌بێت‌له‌‌جیهان‌وسه‌رده‌می‌ئێستاش‌له‌م‌فاکته‌رانه‌‌که‌ڵک‌وه‌رگرین‌.ئایینی‌پیرۆزی‌ئیسالم

.بۆ‌هه‌رچی‌زیاتر‌به‌ره‌و‌پێش‌بردنی‌ئایینی‌ئیسالم

یه‌که‌م‌فاکته‌ر‌بریتی‌بووله‌‌نه‌رمی-1

ولێبوورده‌یی

ده‌فه‌رمووێت‌ئایا‌ده‌زانن‌‌{خ.د}پێغه‌مبه‌ر‌{أتدرون‌علی‌من‌حرمت‌النار،‌علی‌الهین‌اللین‌،}

؟‌له‌‌سه‌ر‌که‌سێکی‌نه‌رم‌و‌رووخۆش،‌ئاگری‌دووزه‌خ‌له‌‌سه‌ر‌چ‌که‌سێک‌حه‌رامه‌له

ئاشتی‌مانایه‌کی‌تری‌ئایینی‌ئیسالمه‌‌واته‌‌له‌‌به‌رانبه‌ر‌کرده‌وه‌‌دژه‌‌مرۆییه‌کانی‌خه‌ڵکانی‌بێ‌

باوه‌ردا‌ده‌بێ‌مسوڵمان‌لێبوورده‌‌بێت‌وئاشتی‌به‌‌جێگای‌تۆڵه‌‌ئه‌ستاندنه‌وه‌‌بکاته‌‌پێوه‌ری‌ژیانی‌

خۆی،‌هه‌رچه‌ند‌که‌سانێکی‌زۆر‌دڵره‌ق‌وبه‌کین‌زۆریان‌خۆشه‌ویستمان‌ئه‌زییه‌ت‌و‌ئازار‌دا‌

وله‌‌‌هه‌رجۆره‌‌بێ‌رێزییه‌ک‌خۆیان‌نه‌ده‌پاراست‌وماڵ‌وحاڵی‌باوه‌رمه‌ندانیان‌تااڵن‌ده‌کرد‌وله‌‌

15

شار‌ونیشتمانی‌خۆیان‌ده‌ریان‌ده‌کردن‌به‌اڵم‌کاتێک‌شکه‌ستیان‌له‌‌هه‌مبه‌ر‌ئیراده‌‌وقوودره‌تی‌

ئیسالم‌هێنا،‌ئه‌وه‌‌خاوه‌نی‌ئه‌م‌ئایینه‌‌بوو‌لێیان‌خۆش‌بوو‌وئازادی‌کردن‌وبه‌‌جێگای‌تۆڵه‌‌

.ئه‌ستاندنه‌وه‌‌هه‌موویان‌به‌خشی

ئیسالم‌کاتێک‌به‌‌مانایی‌ئاشته‌وایی‌وپێکه‌وه‌‌ژیان‌بێت‌ناکرێت‌به‌‌شیوه‌ی‌زۆره‌ملی‌

ودیکتاتۆرییه‌ت‌ده‌سه‌اڵت‌به‌‌سه‌ر‌کۆمه‌ڵگادا‌بسه‌پێنێت‌،به‌ڵکو‌ده‌بێته‌‌هۆی‌ده‌سه‌اڵتێکی‌

دێموکراتیک‌که‌‌هه‌موو‌چینه‌جیاوازه‌کانی‌کۆمه‌ڵگایی‌به‌شه‌رییه‌ت‌له‌‌ماف‌وبه‌ش‌وئازادی‌

مرۆڤایه‌تی‌به‌شدار‌بن‌ئه‌وه‌ش‌له‌‌قورئانی‌پیرۆزدا‌زۆر‌به‌راشکاوانه‌‌ئاماژه‌ی‌پێکراوه

واته‌‌ئه‌مر‌به‌‌مه‌شوه‌ره‌ت‌کردن‌وپێکه‌وه‌‌بڕیاردان‌بکه‌‌"‌38:الشوری{وأمرهم‌شوری‌بینهم}

ئه‌ی‌محه‌ممه‌د؛‌وشه‌ی‌دێموکرات‌وشه‌یه‌کی‌التینییه‌‌و‌به‌مانای‌ئیشتراک‌یان‌پێکه‌وه‌‌بوون‌

،‌ده‌گه‌یه‌نێت‌له‌‌راستیشدا‌ئیشتراک‌هه‌مان‌وشه‌ی‌شورایه‌‌که‌‌له‌‌قورئان‌ئاماژی‌پێکراوه

تائه‌و‌ئاسته‌‌ده‌سه‌اڵتێکی‌دێموکراتیک‌الی‌خوداوه‌ندی‌مه‌زن‌به‌رز‌وپیرۆزه‌‌که‌‌ئه‌مر‌ده‌کاته‌‌

"‌159:‌آل‌عمران‌{وشاورهم‌فی‌االمر}ده‌فه‌رموێت‌‌{خ.د}سه‌ر‌نوێنه‌ره‌که‌ی‌خۆی‌محه‌ممه‌د‌

.‌واته‌‌له‌‌کاره‌کانتدا‌پرس‌ورا‌به‌‌کۆمه‌ڵگا‌بکه‌‌وده‌نگیان‌به‌‌هیند‌وه‌ربگره

دیاره‌‌خوداوه‌ند‌مه‌سڵه‌حه‌تی‌کۆمه‌ڵگا‌‌و‌پێشکه‌وتنی‌مرۆڤایه‌تی‌‌به‌‌گرنگ‌ده‌بینێت‌که‌‌ئه‌وه‌ش‌

به‌‌کۆده‌نگی‌نه‌بێت‌به‌دی‌ناکرێت‌هه‌ر‌بۆیه‌‌ده‌نگی‌زۆرینه‌ی‌مسوڵمانان‌له‌‌سه‌ر‌چۆنیه‌تی‌

ده‌سه‌اڵت‌ده‌نگێکی‌ره‌وایه‌و‌له‌‌الیه‌ن‌ئایینه‌وه‌‌قه‌بوڵده‌کرێت‌چوونکه‌‌خۆشه‌ویستمان‌

خه‌ڵکی‌من‌له‌‌سه‌ر‌ناحه‌ق‌"4253داود،‌فی‌سننه‌‌‌{التجتمع‌أمتی‌علی‌الضاللة}ده‌فه‌رموێت

.کۆده‌نگ‌نابن

هه‌مووی‌ئه‌م‌باسانه‌به‌ڵگانه‌‌بوونه‌ته‌‌هۆی‌گه‌شه‌کردنی‌ئایینی‌پیرۆزی‌ئیسالم

دووهه‌م‌فاکته‌ر-2

"‌ره‌وشتی‌به‌رزو‌ئه‌خالقی‌جوانی‌مرۆڤانه"

له‌‌راستیدا‌ئایینی‌پیرۆزی‌ئیسالم،‌ئایینی‌ئه‌خالق‌وره‌وشتی‌جوانه‌‌و‌زۆریش‌گرنگی‌به‌و‌

.مه‌سئه‌له‌یه‌‌ده‌دات

16

ئیسالم‌دژی‌هه‌ر‌جۆره‌‌ره‌وشت‌وکرده‌وه‌یه‌کی‌نامرۆڤانه‌یه‌‌وسه‌رنجی‌باوه‌رمه‌ندانی‌خۆی‌بۆ‌

،ناکرێت‌‌ئه‌خالقی‌جوان‌راده‌کێشێت‌که‌‌هه‌ر‌ئه‌وه‌ش‌ره‌مزی‌سه‌رکه‌وتنی‌ئه‌م‌ئایینه‌‌پیرۆزه‌یه

مرۆڤێک‌بۆ‌رزگاری‌چه‌وساوه‌کان‌وهه‌ژاران‌ومافخوراوان‌و‌جیهانی‌جه‌هل‌ونه‌فامی‌هه‌وڵ‌

بدات‌به‌اڵم‌هاوکات‌مرۆڤێکی‌تووندئاژۆو‌گرژ‌ومۆن‌بێت‌هه‌ربۆیه‌‌هه‌موو‌پێغه‌مبه‌ران‌وبه‌‌

به‌‌ره‌وشتی‌به‌رزی‌خۆی‌وئه‌خالقی‌جوان‌زۆر‌به‌هاسانی‌به‌‌سه‌ر‌‌‌{خ.د}تایبه‌ت‌محه‌ممه‌د‌

دووژمنه‌کانیدا‌سه‌رکه‌وت‌وئایینه‌که‌ی‌په‌ره‌ی‌ئه‌ستاند،‌چینی‌هه‌ژار‌ولێقه‌وماوبێ‌ده‌ره‌تان‌

رۆژ‌به‌رۆژ‌باوه‌ریان‌به‌و‌خۆشه‌ویسته‌‌ده‌هێنا‌وئایینی‌ئه‌و‌که‌‌ئایینی‌ئاشته‌وایی‌بوو‌قه‌بوڵ‌

ده‌کرد،‌خودا‌له‌‌قورئاندا‌ئه‌مر‌به‌‌خۆشه‌ویستمان‌ده‌کات‌که‌‌له‌‌زبانی‌نه‌رم‌وبه‌خشش‌

ادع‌الی‌سبیل‌ربک‌بالحکمة‌}ومهره‌بانی‌که‌ڵک‌وه‌رگرێت‌نه‌ک‌له‌‌زبانی‌ره‌ق‌وگرژ،

واته‌‌بانگه‌وازی‌یه‌کتا‌په‌ره‌ستی‌بکه‌‌"125:النحل‌{والموعظة‌الحسنة‌وجادلهم‌بالتی‌هی‌احسن

.به‌‌زبانی‌شیرین‌ونه‌رم‌حکمه‌ت‌ووتووێژی‌جوان

ئه‌گه‌رچی‌هیندێک‌ناحه‌زی‌ئه‌م‌ئایینه‌‌چ‌به‌‌نێو‌ئیسالمییه‌کان‌وچ‌خه‌ڵکانیتر‌ده‌ڵێن‌ئه‌م‌ئایینه‌‌

،‌ئه‌گینا‌له‌‌‌ئایینی‌کوشتن‌وتااڵن‌بووه‌‌به‌اڵم‌ئه‌وه‌‌ته‌نیا‌له‌‌دژایه‌تی‌وبوغزی‌ئه‌م‌ئایینه‌‌پاکه‌یه

راستی‌به‌دووره‌‌خودا‌له‌م‌باره‌وه‌‌ده‌فه‌رمووێت‌وته‌ئییدی‌ره‌وشتی‌جوان‌ونه‌رم‌ونیامی‌

فبما‌رحمة‌من‌هللا‌‌لنت‌لهم‌ولو‌کنت‌فظا‌غلیظ‌القلب‌}ده‌کات‌وده‌فه‌رمووێت‌‌{د،خ}محه‌ممه‌د

واته‌‌ئه‌ی‌محه‌ممه‌د‌خودا‌منه‌ت‌له‌‌سه‌ر‌تۆده‌کات‌که‌‌دڵ‌"159:آل‌عمران{النفظوا‌من‌حولک

وده‌روونێکی‌نه‌رم‌وخۆش‌رووی‌پێ‌به‌خشیوی‌ئه‌گه‌ر‌هاتباو‌تۆدڵره‌ق‌وبه‌کین‌بای‌که‌س‌

انک‌لعلی‌خلق‌}باوه‌ری‌به‌تۆ‌نه‌ده‌هێنا‌وخه‌ڵکان‌له‌‌ده‌ورت‌کۆ‌نه‌ده‌بوونه‌وه‌‌وده‌فه‌رمووێت

،و‌خودی‌خۆشه‌ویستمانیش‌‌به‌راستی‌ره‌وشت‌وئه‌خالقی‌به‌رزی‌مرۆڤانه‌ت‌هه‌یه‌{عظیم

واته‌‌بۆ‌ئه‌وه‌‌هاتووم‌ئه‌خالقی‌به‌رزی‌"4:قلم‌‌{بعثت‌التمم‌مکارم‌االخالق}ده‌فه‌رمووێت‌

ره‌نگه‌‌هیدێک‌پێان‌وابێت‌ئیسالم‌به‌‌هۆی‌شمشێر‌وچه‌ک‌خۆی‌.مرۆڤانه‌تان‌بۆ‌ته‌واو‌بکه‌م

به‌سه‌ر‌کۆمه‌ڵگادا‌سه‌پاندبێت‌به‌اڵم‌به‌‌ئاوردانه‌وه‌‌له‌‌سه‌ره‌تای‌مێژووی‌ئیسالم‌بۆمان‌

ئاشکراده‌بێت‌که‌‌ئه‌م‌فکرییه‌ته‌‌زۆر‌چه‌واشه‌کارانه‌یه‌‌وله‌‌گه‌ڵ‌بنه‌مای‌فکری‌ئیسالمی‌

سه‌باره‌ت‌به‌م‌بابه‌ته‌‌ده‌ڵێت،‌ئه‌وپه‌ری‌بێ‌عه‌قڵی‌و‌‌{میسیۆبیل‌}ناگوونجێت،‌زانای‌غه‌ربی

نه‌زانینه‌‌که‌‌که‌سێک‌بڵێ‌پێشره‌وی‌سه‌ریعی‌ئیسالم‌به‌‌هۆی‌شمشێر‌بووه‌‌شمشێر‌ناتوانێت‌

باوه‌ری‌مرۆڤ‌بگۆرێت‌تا‌ئه‌وئاسته‌‌مرۆڤ‌حازر‌بێت‌له‌‌پێناو‌ئه‌م‌ئایینه‌ی‌که‌‌به‌‌شمشێر‌به‌‌

سه‌ریداسه‌پاوه‌‌گیانبازی‌بکات‌هه‌ست‌ونیستی‌خۆی‌فیدای‌بکات،‌ئه‌وه‌‌هه‌مووی‌

،‌پێشره‌وی‌سه‌ریعی‌ئیسالم‌به‌هۆی‌ئه‌خالق‌وئازادی‌ورێزگرتن‌له‌‌بنه‌ماکانی‌‌چه‌واشه‌کارییه

ئه‌خالق‌وره‌وشته‌به‌رزه‌کانی‌‌{هوتینجر‌زانایه‌کیتری‌غه‌ربی}هه‌روه‌ها‌.مرۆڤایه‌تی‌بوو

17

ویارانی‌له‌‌په‌رتۆکێکدا‌کۆ‌کردۆته‌وه‌‌وگوستاولوبون‌له‌‌کتێبی‌مێژووی‌ئیسالم‌‌{خ.د}محه‌ممه‌د

ئه‌وه‌ی‌ئیسالم‌که‌‌مووژده‌ی‌به‌هه‌شتی‌به‌رین‌.‌‌وعه‌ره‌بدا‌ئاماژه‌ی‌پێ‌کردووه‌‌که‌‌به‌م‌شێوه‌یه‌یه

له‌‌ئینجیل‌دا‌مووژده‌ی‌‌[خ.د]له‌‌جیهانێکیتر‌ده‌دات‌بۆ‌مرۆڤه‌کان‌هه‌مان‌مووژده‌یه‌‌که‌‌عیسا

،به‌اڵم‌کرده‌وه‌‌و‌ره‌فتاره‌کانی‌مسوڵمانان‌ئه‌وه‌نده‌‌به‌رز‌ومرۆڤانه‌‌بوو‌که‌‌پۆڵ‌پۆڵ‌‌پێداوه

.خه‌ڵک‌باوه‌ری‌پێ‌ده‌هێناو‌رێگا‌ورێبازی‌ئیسالمیان‌قه‌بوڵ‌ده‌کرد

هه‌روه‌ها‌ده‌ڵێت‌ئیسالم‌به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌ئایینه‌کانیتر‌هه‌رکات‌له‌‌جیهاد‌وشه‌رکردندا‌

سه‌رکه‌وتنیان‌به‌ده‌ست‌دێنا‌خه‌ڵکی‌ئه‌م‌واڵته‌یان‌له‌‌باوه‌ری‌ئایینی‌خۆیان‌ومانه‌وه‌‌له‌‌سه‌ر‌

ئایینه‌که‌یان‌ئازاد‌ده‌هێشته‌وه‌‌و‌زۆریان‌له‌‌که‌س‌نه‌ده‌کرد‌قه‌بوڵی‌ئایینی‌ئیسالم‌بکه‌ن‌،که‌چی‌

ده‌سه‌اڵتدارانی‌مه‌سیحی‌هه‌ر‌شوێنێکیان‌داگیر‌کردبا‌به‌‌زۆری‌شمشێر‌مه‌سیحییه‌تیان‌پێ‌

قه‌بوڵ‌ده‌کردن‌که‌‌ئه‌وه‌ش‌زۆر‌زوو‌گۆرانکاری‌به‌‌سه‌رداده‌هات‌وپاش‌ماوه‌یه‌ک‌خه‌ڵک‌له‌‌

،به‌اڵم‌به‌پێچه‌وانه‌‌هه‌ر‌مرۆڤێک‌ئایینی‌ئیسالمی‌وه‌ک‌ئایینی‌‌مه‌سیحییه‌ت‌پاشگه‌ز‌ده‌بوونه‌وه

،‌هه‌رچه‌ند‌ئایینی‌ئیسالم‌ومه‌سیحییه‌ت‌‌خۆی‌هه‌ڵبژاردبا‌به‌‌هیچ‌شیوه‌یه‌ک‌پاشگه‌ز‌نه‌ده‌بۆوه

هه‌ردووکیان‌مووژده‌ی‌به‌هه‌شتیان‌به‌‌مرۆڤه‌کان‌ده‌دا‌به‌اڵم‌ئازادی‌تاک‌له‌‌ناو‌ئایینی‌ئیسالمدا‌

بوو‌به‌‌هۆی‌ئه‌وه‌یکه‌‌مه‌سیحییه‌کان‌واز‌له‌‌ئایینی‌خۆیان‌بێنن‌وببن‌به‌‌مسوڵمان،له‌‌کۆتایدا‌

ده‌ڵێت‌ته‌نیا‌ئه‌خالق‌وره‌وشت‌وعداڵه‌ت‌بوو‌به‌‌هۆی‌سه‌رکه‌وتنی‌ئیسالم‌نه‌ک‌‌{هوتینجر}

.‌شمشێر‌وچه‌ک

فاکته‌ری‌سێهه‌م-3

"جیهاد‌یان‌شه‌ر‌له‌‌رێگای‌په‌ره‌ئه‌ستاندنی‌ئایینی‌ئیسالم"

پێشه‌کی‌پێویسته‌‌بزانین‌جیهاد‌فه‌رزی‌عه‌ینه‌‌و‌بۆ‌مسوڵمانان‌وه‌کو‌نوێژ‌ورۆژوو‌دیاری‌

کراوه‌‌یاخود‌فه‌رزی‌کیفایه‌یه‌‌وکه‌سانێک‌ئه‌م‌فه‌ریزه‌یان‌به‌‌جێگه‌یاند‌له‌‌سه‌ر‌مسوڵمانانیتر‌ال‌

ئه‌چێت؟

؟‌ئاخۆ‌کۆده‌نگی‌زانایانی‌ئیسالم‌له‌‌مه‌ر‌جیهاد‌چییه

پێویسته‌‌ئێمه‌‌بۆ‌شاره‌زا‌بوون‌له‌‌وه‌اڵمی‌ئه‌م‌پرسیارانه‌‌وپرسیاری‌گه‌ڵێکیتر‌که‌‌سه‌باره‌ت‌به‌‌

جیهاد‌وماناو‌مه‌فهوومی‌جیهاد‌بۆ‌هه‌ر‌مرۆڤێکی‌باوه‌رمه‌ند‌و‌بێ‌باوه‌ر‌دێته‌‌پێشێ،‌پێگه‌‌

وقه‌واره‌‌و‌مه‌زنایه‌تی‌جیهاد‌بزانین،

جیهاد‌وشه‌یه‌کی‌ئایینییه‌‌که‌‌وه‌کو‌یه‌کێک‌له‌‌ئه‌وامر‌وده‌ستووراتی‌خوداوه‌ند‌بۆ‌سه‌ر‌

کۆمه‌ڵگایی‌مسوڵمانان‌دیاری‌کراوه‌‌وتا‌هه‌نووکه‌ش‌بۆته‌‌جێگای‌مشتومه‌ری‌نێوان‌زانایانی‌

18

ئایینی‌پیرۆزی‌ئیسالم‌وله‌‌زۆربه‌ی‌کۆنفرانس‌و‌کۆبوونه‌وه‌کانی‌ئیسالمی‌له‌‌سه‌رانسه‌ری‌

،‌جیهانی‌ئیسالمیدا‌باسی‌لێوه‌‌ده‌کرێت‌وشی‌ده‌کرێته‌وه

جیهاد‌به‌‌مانای‌ته‌الش‌وهه‌وڵدان‌و‌خۆپێگه‌یاندنه‌‌له‌‌ئاست‌رزایه‌تی‌خوداوه‌ندی‌

مه‌زن،خوداوه‌ند‌له‌‌باره‌ی‌جیهاده‌وه‌‌ده‌فه‌رموێت

78حج‌{وجاهدوا‌فی‌هللا‌‌حق‌جهاده‌‌هو‌اجتباکم‌وما‌جعل‌علیکم‌فی‌الدین‌من‌حرج}

له‌‌رێگایی‌خودا‌جیهاد‌بکه‌ن‌به‌‌شێوه‌یه‌ک‌که‌‌شایسته‌ی‌جیهاد‌له‌‌رێگایی‌خودا‌بێت،‌ئه‌و‌"

"‌،‌وخوداوه‌ندی‌ئیشی‌گران‌وسه‌ختی‌له‌‌سه‌ر‌شانی‌ئێوه‌‌دانه‌ناوه‌ئێوه‌ی‌هه‌ڵبژاردوه

هیندێک‌له‌‌زانایانی‌ئایینی‌پێیان‌وایه‌‌جیهاد‌فه‌رزێکی‌دیاری‌کراوه‌‌وهه‌ر‌تاکێکی‌مسوڵمان‌

ده‌بێت‌ئه‌نجامی‌بدات‌وسه‌رپیچی‌نه‌کات‌وخۆی‌له‌‌جیهاد‌به‌دوور‌نه‌گرێت،‌به‌اڵم‌فتوای‌ئه‌م‌

ده‌سته‌‌له‌‌زانایان‌ده‌بێته‌‌هۆکاری‌قورسی‌وله‌‌تاقه‌به‌ده‌ری‌مرۆڤی‌باوه‌رمه‌ند‌چوونکه‌‌له‌‌

راستیدا‌هه‌ر‌تاکێک‌ناتوانێت‌به‌‌شیوه‌ی‌پێویست‌ئه‌م‌ئه‌رکه‌‌ئه‌نجام‌بدات‌وخوداوه‌ندیش‌ئه‌م‌

داوایه‌ی‌له‌‌باوه‌رمه‌ندان‌نه‌کردووه‌‌وه‌‌فه‌رموویه‌تی،

‌185به‌قه‌ره{یردهللا‌‌بکم‌الیسر‌و‌الیرید‌بکم‌العشر}

واته‌‌خوداوه‌ند‌ئیراده‌ده‌کات‌هه‌مووشت‌یانی‌هه‌موو‌یاساکان‌له‌‌سه‌ر‌ئێوه‌‌ساده‌‌وهاسان‌بێت‌"

"نه‌ک‌گرژ‌وگران

که‌چی‌فتوای‌ئه‌م‌زانایانه‌‌بارێکی‌زۆر‌قورس‌وگران‌ده‌خاته‌‌سه‌ر‌شانی‌مسوڵمانان‌که‌‌له‌‌

توانای‌هه‌ر‌که‌سێک‌دا‌نییه‌‌وئه‌وه‌ش‌ده‌بێته‌‌پێچه‌وانه‌ی‌خواسته‌کانی‌خوداوه‌ند،‌ئه‌و‌تاقمه‌‌

زانایانه‌ی‌باوه‌ریان‌به‌‌جیهادی‌فه‌رزی‌عه‌ین‌هه‌یه‌‌و‌کۆمه‌ڵگای‌باوه‌رمه‌ندان‌به‌ره‌و‌یاسایه‌ک‌

وده‌ستوورێکی‌ئه‌وها‌گران‌راده‌کێشن‌و‌واهه‌ست‌ده‌که‌ن‌که‌‌جیهاد‌وک‌نوێژو‌رۆژوو‌زه‌کات‌

،له‌‌ئه‌نجامنه‌دانی‌ئه‌م‌فه‌ریزه‌یه‌‌مسوڵمان‌به‌الرێدا‌‌وحه‌ج‌له‌‌سه‌ر‌شانی‌مسوڵمانان‌فه‌رز‌کراوه

ده‌روات،

ئێمه‌‌ده‌زانین‌هه‌ر‌که‌سێک‌به‌‌ئه‌نقه‌ست‌نوێژ‌یاخود‌ده‌ستوورێکی‌دیکه‌ی‌خودا‌به‌‌جێ‌

نه‌گه‌یه‌نێت‌کافر‌به‌‌ئه‌ژمار‌دێت‌وله‌‌کۆمه‌ڵگای‌مسوڵمانان‌جیا‌ده‌بێته‌وه‌‌وهه‌روه‌ها‌ئه‌م‌

فتوایه‌ش‌پێچه‌وانه‌ی‌ئه‌م‌ئایه‌ته‌‌ده‌بێت‌که‌‌خودا‌سه‌باره‌ت‌به‌‌ئه‌رکانی‌ئیسالم‌له‌‌قورئاندا‌

ئاماژه‌ی‌پێ‌فه‌رمووه‌‌که‌‌له‌و‌دا‌ناوی‌جیهاد‌نه‌هاتووه‌‌ته‌نیا‌ئاماژه‌‌به‌وه‌‌کراوه‌‌که‌‌ئه‌رکانی‌

19

له‌‌فه‌رمایشتێکدا‌که‌‌بۆ‌ئێمه‌ی‌‌{خ.د}،و‌پێغه‌مبه‌ریش‌ئیسالم‌له‌‌سه‌ر‌پێنج‌خاڵ‌بونیات‌نراوه

.شی‌کردۆته‌وه‌‌وفه‌رموویه‌تی

بنی‌االسالم‌علی‌خمس‌شهادة‌أن‌ال‌اله‌‌هللا‌‌و‌أن‌محمد‌رسول‌هللا‌‌واقام‌الصالة‌و‌ایتاء‌الزکاة‌}

{وصوم‌رمضان‌وحج‌البیت

واته‌‌ئایینی‌ئیسالم‌له‌‌سه‌ر‌ئه‌و‌پێنج‌ده‌ستووره‌‌دابه‌زیوه‌‌ئیمان‌به‌‌خودا‌وپێغه‌مبه‌ر،‌نوێژ‌"

"‌کردن،‌رۆژوو‌گرتن،‌زه‌کات‌دان،‌زیاره‌تی‌ماڵی‌خودا

:به‌‌گوێره‌ی‌فتوای‌ئه‌م‌ده‌سته‌‌زانایانه‌‌واجب‌وپێویست‌ده‌بێت‌بڵێن

،چوونکه‌‌به‌‌به‌ڵگه‌ی‌‌ئه‌وکه‌سه‌ی‌جیهاد‌ناکات‌کافره‌‌وله‌‌ئایینی‌ئیسالم‌دوور‌که‌وتۆته‌وه-1

قه‌تعی‌که‌سێک‌به‌‌بێ‌هۆ‌نوێژ‌نه‌کات‌وکرنۆش‌بۆ‌یه‌زدانی‌پاک‌نه‌بات‌له‌‌ئیسالم‌به‌ده‌ر‌

که‌وتووه‌‌،ئه‌گه‌ر‌جیهاد‌به‌‌وێنه‌ی‌نوێژ‌له‌‌ئه‌رکانی‌ئیسالم‌به‌‌ئه‌ژمار‌بێت‌له‌‌کاتی‌به‌‌جێ‌

.نه‌گه‌یاندنی‌ئه‌و‌ئه‌رکه‌‌ئایینییه‌‌له‌‌ئایینی‌جیا‌ده‌بێته‌وه‌و‌کافر‌ده‌بێت

که‌سانێک‌که‌‌تاوانی‌گه‌وره‌‌ئه‌نجام‌ده‌ده‌ن‌کافر‌ده‌بن‌وتا‌:هه‌روه‌ها‌پیویست‌ده‌کات‌بڵێن-2

.{خه‌واریج}،‌که‌ئه‌وه‌ش‌باوه‌ی‌الده‌ره‌کانه‌‌له‌‌ئایین‌کۆتایی‌له‌‌جه‌هه‌ننه‌م‌ده‌‌ده‌مێنه‌وه

پێویسته‌‌ئه‌وکه‌سه‌‌که‌‌باوه‌ری‌وایه‌‌بچێت‌بۆ‌ناو‌:کاتێک‌جیهاد‌فه‌رزی‌عه‌ین‌بێت‌-‌3

به‌ره‌کانی‌شه‌ر‌وجیهاد‌‌ومافی‌ئه‌وه‌ی‌نابێت‌بگه‌رێته‌وه‌‌دواوه‌‌ده‌بێت‌بجه‌نگێت‌تائه‌وکاته‌ی‌

،‌مسوڵمانان‌سه‌رده‌که‌ون‌ویان‌له‌‌تا‌مردن‌له‌‌شوێنی‌خۆی‌بمێنێته‌وه

ئه‌وشێوه‌‌فتواو‌و‌بیرکردنه‌وه‌‌ده‌بێته‌‌هۆی‌ته‌حتیل‌بوونی‌هه‌موو‌که‌سب‌وکارێک‌-‌4

وجگه‌‌له‌‌منااڵن‌وژنان‌هیچ‌که‌سیتر‌له‌‌ناو‌واڵتی‌...وتجاره‌ت‌وخوێندن‌وسه‌نعه‌ت‌وهتد

مسوڵمانان‌نامێنه‌وه‌‌و‌هه‌ر‌هه‌موویان‌له‌‌به‌ره‌کانی‌جیهاد‌دانه‌‌وله‌‌وه‌ها‌کاتێکیشدا‌واڵتی‌

مسوڵمانان‌بێ‌به‌ره‌نگاری‌ده‌مێنێته‌وه‌‌ودووژمن‌ده‌توانێت‌ره‌خنه‌‌بکاته‌‌نێو‌ئه‌و‌واڵته‌‌بێ‌

،‌په‌نایه

ئه‌وانه‌ی‌ده‌ڵێن‌جیهاد‌فه‌رزی‌عه‌ینه‌‌وه‌کو‌تاقمه‌کانی‌ترۆریستی‌ده‌وڵه‌تی‌به‌ناو‌ئیسالمی‌-5

یان‌سه‌له‌فییه‌‌رادیکاڵه‌کان‌بیر‌وفتوایان‌پێچه‌وانه‌ی‌ئایه‌ته‌کانی‌خوداوه‌ند‌‌[داعش]عێراق‌وشام‌

وماکان‌المؤمنون‌لینفروا‌کافة‌فلوال‌نفر‌من‌کل‌فرقة‌منهم‌}که‌‌ده‌فه‌رموون‌{خ.د}و‌پێغه‌مبه‌ر‌

‌122:ته‌وبه{طاێفة

20

واته‌‌نابێت‌هه‌موو‌مسوڵمانان‌به‌شداری‌به‌ره‌کانی‌شه‌ر‌کردن‌بن،‌ده‌بێت‌به‌شێک‌له‌‌هه‌ر‌"

."قه‌وم‌وعه‌شیره‌تێکدا‌به‌شدار‌بن

من‌آمن‌باهلل‌‌وبرسوله‌‌وأقام‌الصالة‌وصام‌رمضان‌کان‌حقا‌}:فه‌رموویه‌تی‌{خ.د}محه‌ممه‌د‌

صحیح‌{علی‌هللا‌‌أن‌یدخله‌‌الجنة‌جاهد‌فی‌سبیل‌هللا‌‌أو‌جلس‌فی‌ارضه‌‌التی‌ولد‌فیها

2594:بخاری

کاتێک‌ئه‌و‌تاقمه‌‌که‌‌ده‌ڵێن‌جیهاد‌فه‌رزی‌عه‌ینه‌‌وئه‌م‌ئایه‌تانه‌‌ده‌که‌نه‌‌به‌ڵگه‌‌بۆ‌بیرکردنه‌وه‌یان،

41:‌ته‌وبه{‌أنفروا‌خفافا‌وثقااڵ‌وجاهدوا‌بأموالکم‌وأنفسکم‌فی‌سبل‌هللا}

"به‌شداری‌به‌ره‌کانی‌جیهاد‌بکه‌ن‌به‌‌ماڵ‌ودارایی‌وگیانتان‌له‌‌رێگای‌خودا"

واته‌‌ئه‌گه‌ر‌به‌شداری‌"39:التوبة‌{اال‌تنفرا‌یعذبکم‌عذابا‌ألیما}.یان‌ئه‌و‌ئایه‌ته‌ی‌که‌‌ده‌فه‌رموێت

"جیهاد‌نه‌که‌ن‌خوداوه‌ند‌ئێوه‌‌تووشی‌عه‌زاب‌ده‌کات

وهیندێک‌ئایه‌تی‌تر‌که‌‌کۆمه‌ڵگای‌مسوڵمانان‌هان‌ده‌دات‌بۆ‌به‌سیج‌بوون‌بۆ‌به‌ره‌کانی‌جیهاد،‌

له‌وه‌اڵمدا‌ده‌ڵێین‌کاتێک‌ئه‌و‌ئایه‌تانه‌‌له‌‌گه‌ڵ‌ئایه‌ته‌کانی‌که‌‌باس‌له‌‌پێجه‌وانه‌که‌ی‌ده‌که‌ن‌کۆ‌

بکه‌ینه‌وه‌‌بۆمان‌روون‌ده‌بێته‌وه‌‌که‌‌جیهاد‌فه‌رزی‌عه‌ین‌نییه‌‌بۆ‌وێنه‌‌ئایه‌تی‌له‌‌سووره‌ی‌ته‌وبه‌‌

نابێت‌هه‌موو‌مسوڵمانان‌له‌‌به‌ره‌کانی‌جیهاد‌"‌122:‌التوبه‌{وما‌کان‌المؤمنون‌لینفروا‌کافة}

.به‌شداری‌بکه‌ن

ده‌بێت‌بڵێین‌ته‌واوی‌زانایانی‌ئایینی‌ئیسالم‌له‌‌سه‌ر‌ئه‌و‌باوه‌ره‌ن‌جیهاد‌فه‌رزێکی‌عه‌ینی‌-6

نییه‌‌به‌ڵکو‌فه‌رزێکی‌کیفایه‌یه‌‌وده‌ڵێن‌ئه‌وانه‌ی‌به‌‌پێچه‌وانه‌وه‌‌فتوا‌ده‌ده‌ن‌له‌‌ئایین‌الیان‌داوه‌‌و‌

هیچ‌جۆره‌‌زانستێکیان‌له‌‌مه‌ر‌ئایینی‌پیرۆزی‌ئیسالمه‌وه‌‌نییه‌‌ته‌نیا‌هیندێک‌سه‌ر‌لێشێواوی‌

نه‌خوێنده‌واری‌نه‌زانن‌وه‌‌فتوای‌ئه‌م‌جۆره‌‌که‌سانه‌‌ناخرێته‌‌پاڵ‌ئایینی‌ئیسالم‌که‌‌ئایینی‌ئاشتی‌

له‌‌راستیدا‌ئه‌و‌تاقم‌وگرووپ‌والیه‌نانه‌ی‌که‌‌باوه‌ریان‌وایه‌‌په‌ره‌‌.‌‌وزانست‌وخۆشه‌ویستییه

،‌زۆر‌هه‌ڵه‌ن‌وله‌‌ماناو‌‌پێدانی‌ئیسالم‌به‌‌شیوه‌ی‌ترس‌ودڵه‌راوکێ‌وکوشتنی‌مرۆڤه‌کانه

مه‌فهوومی‌جیهاد‌وشیوه‌ی‌جیهاد‌وچۆنیه‌تی‌به‌کار‌‌هێنانی‌ئه‌م‌فه‌ریزه‌یه‌‌ئایینییه‌‌هیچ‌تێناگه‌ن‌

وناتوانن‌له‌‌کاتی‌جیهاد‌کردن‌دا‌دووژمنانی‌حه‌ربی‌واته‌‌شه‌رکه‌ره‌کانی‌کافر‌له‌‌گه‌ڵ‌

ئه‌وکه‌سانه‌ی‌بێ‌تاوانن‌لێک‌جیا‌بکه‌نه‌وه‌‌وبه‌داخه‌وه‌‌بوونه‌ته‌‌هۆکاری‌ناشیرین‌بوونی‌ئایینی‌

پیرۆزی‌ئیسالم‌که‌‌ئه‌وه‌ش‌له‌‌خۆیدا‌ده‌بێته‌‌هه‌وێنی‌سوء‌ئیستفاده‌ی‌دووژمنانی‌راسته‌قینه‌ی‌

ئیسالم‌که‌‌باوه‌ریان‌به‌‌بێ‌خودایی‌هه‌یه‌‌وقه‌بوڵی‌یه‌کتاپه‌ره‌ستی‌ناکه‌ن‌وبه‌‌نێو‌مافی‌مرۆڤ‌

21

وئازادی‌تاکه‌که‌سی‌هیرشی‌چه‌واشه‌کارانه‌ی‌خۆیان‌‌به‌دژی‌ئیسالم‌زیاتر‌ده‌که‌ن‌،ئیسالم‌

!‌‌‌به‌وه‌‌تۆمه‌تبار‌ده‌که‌ن‌که‌‌مسوڵمانه‌کان‌‌بۆ‌هۆی‌شمشێر‌ئایینه‌که‌ی‌خۆیان‌‌په‌ره‌‌پێره‌پێداوه

که‌چی‌له‌‌ئایینی‌ئیسالمدا‌کوشتنی‌مرۆڤی‌بێ‌تاوان‌چ‌باوه‌رمه‌ند‌بێت‌به‌‌ئایینی‌ئیسالم‌و‌چ‌

،‌‌بێ‌باوه‌ر‌بێت‌تاوانێکی‌گه‌وره‌یه‌‌وبکوژی‌ئه‌م‌بێ‌تاوانانه‌‌سه‌زایان‌ئاگری‌به‌تینی‌جه‌هه‌نه‌مه

واته‌‌ئیسالم‌به‌‌هیچ‌جۆرێک‌کوشتنی‌خه‌ڵکانی‌بێ‌تاوان‌که‌‌هیچ‌کێشه‌یه‌کیان‌بۆسه‌ر‌

کۆمه‌ڵگایی‌مسوڵمانه‌کان‌درووست‌نه‌کردووه‌‌به‌‌ره‌وای‌نازانێت‌وبگره‌‌پشتیوانیشیان‌لێده‌کات‌

وله‌‌ژێر‌به‌یداخی‌ئیسالمییه‌ت‌سه‌ر‌وماڵ‌ونیشتمانیان‌پاراستراوه‌‌وبه‌ره‌نگاریان‌

سوونه‌نی‌‌{من‌قتل‌قتیال‌من‌أهل‌الذمة‌لم‌یجد‌ریحها}ده‌فه‌رموێت‌{خ.د}لێده‌کات،محه‌ممه‌د‌

4669نسائی‌ژماره‌‌

:هه‌ر‌که‌سێک‌خه‌ڵکانی‌غه‌یره‌‌حه‌ربی‌خاوه‌نی‌پیمان‌بکوژێت‌بۆنی‌به‌هه‌شتیشی‌بۆ‌نایه‌ت:

هه‌ر‌که‌سێک‌بێ‌:"ابو‌داود{‌من‌آذی‌ذمیا‌فقد‌آذانی‌ومن‌آذانی‌فقد‌آذی‌هللا}یان‌ده‌فه‌رمووێت

ئازار‌بدات‌له‌‌راستیدا‌منی‌ئازار‌داوه‌‌وهه‌رکه‌سێک‌من‌ئازار‌‌{ذمی}غه‌یره‌‌ئایینی‌:تاوانێکی‌

:‌‌بدات‌ئه‌وه‌‌خودای‌ئازار‌داوه

یان‌ئه‌و‌فه‌رمایشته‌ی‌خۆشه‌ویستمان‌له‌‌مه‌ڕ‌کوشتنی‌به‌‌ئه‌نقه‌ستی‌بێ‌تاوانێکی‌غه‌ره‌‌

‌{من‌قتل‌معاهدا‌لم‌یرح‌رائحة‌الجنة،‌وان‌ریحها‌توجد‌من‌مسیرة‌أربعین‌عاما}دینی

25713:بخاری

به‌داخه‌وه‌‌‌ده‌بینین‌وده‌بیسین‌له‌م‌سه‌رده‌مه‌دا‌ئه‌و‌نه‌فام‌وناشاره‌زایانه‌‌له‌‌ئایینی‌ئیسالم،‌به‌‌

شێوه‌یه‌کی‌زۆر‌دڕندانه‌‌که‌وتوونه‌ته‌‌گیان‌وماڵ‌وحاڵی‌خه‌ڵکانی‌ئه‌و‌سه‌رزه‌مینه‌‌به‌‌بێ‌

جیاوازی‌ئایینی‌ومه‌زهه‌بیان‌،‌خه‌ڵکی‌ده‌کوژن‌وسه‌رده‌برن‌وتااڵن‌ده‌که‌ن‌به‌‌نێوی‌جیهاد‌له‌‌

.‌رێگای‌خودا

یأتی‌فی‌}سه‌باره‌ت‌به‌و‌ناشاره‌زایانه‌‌له‌‌ئایین‌فه‌رموویه‌تی،"‌خ.د"خۆشه‌ویستمان‌محه‌ممه‌د

آخر‌الزمان‌قوم‌حدثاء‌االسنان‌سفهاء‌االحالم‌یقرؤن‌القران‌الیجاوز‌تراقیهم‌یقولون‌من‌

البریه‌‌یمرقون‌من‌االسالم‌کما‌یمرق‌السهم‌من‌الرمیه‌‌ال‌یجاوز‌ایمانهم‌

.بخاری،مسلم{حناجرهم

واته‌‌له‌‌کۆتاییه‌کانی‌زه‌ماندا‌هیندێک‌خه‌ڵکی‌ناشاره‌زا‌وبێ‌توانا‌په‌یدا‌ده‌بن‌قورئان‌

ده‌خوێننه‌وه‌‌له‌‌گه‌لوویان‌تێ‌ناپه‌رێت،‌باشترین‌قسه‌کان‌ده‌که‌ن‌به‌اڵم‌له‌‌ئیسالم‌ده‌رده‌که‌ون‌

"‌هه‌روه‌ک‌تیر‌چۆن‌له‌‌که‌وان‌ده‌رده‌که‌وێت‌،ئیمانیان‌له‌‌ده‌روون‌دانییه‌{الده‌ر}

22

،‌نسائی،ابن‌ماجه{ایاکم‌والغلو‌فی‌الدین}‌زیاده‌رۆیی‌له‌‌ئاییندا‌درووست‌نییه

"واته‌‌خۆتان‌بپارێزن‌له‌‌ئیفراتگه‌رایی

ئێمه‌‌باوه‌رمان‌وایه‌‌که‌‌ئه‌و‌باوه‌ره‌شمان‌سه‌رچاوه‌‌له‌‌زانست‌ودۆزینه‌وه‌ی‌راستییه‌کانی‌ئایینی‌

پیرۆزی‌ئیسالم‌وده‌قه‌‌راشکاوه‌کانی‌قورئان‌وفه‌رمایشته‌‌جوانه‌کانی‌حه‌زره‌تی‌خۆشه‌ویستمان‌

ه‌‌وفتوای‌زانایان‌و‌سه‌له‌فی‌ساڵح‌‌ده‌گرێت،ده‌ڵێین،{خ.د}محه‌ممه‌د‌

سه‌ره‌تای‌بانگه‌وازی‌ئیسالم‌به‌‌شیوه‌ی‌ته‌بلیغ‌ووتووێژو‌کۆر‌وکۆبوونه‌وه‌‌بوو‌به‌اڵم‌

دووژمنانی‌ئه‌م‌ئایینه‌‌له‌‌په‌ره‌ئه‌ستاندنی‌ئیسالم‌مه‌رترسیان‌بۆ‌په‌یدا‌بوو‌ده‌ستیان‌کرد‌به‌‌

کوشتن‌وده‌رکردن‌وسه‌زادانی‌باوه‌رمه‌ندان‌هه‌ربۆیه‌‌له‌‌کۆتاییدا‌ناچار‌ئیسالم‌هه‌ڵوێستی‌

گرتوو‌به‌ره‌نگاری‌له‌‌کیانی‌خۆی‌کرد‌به‌اڵم‌هیچکات‌زیاده‌ره‌وی‌له‌‌شه‌ر‌کردن‌دا‌نه‌کرد‌

ته‌نیا‌خودای‌گه‌وره‌‌ئه‌وه‌نده‌ی‌ماف‌به‌‌باوه‌رمه‌ندان‌داوه‌‌که‌‌له‌‌گه‌ڵ‌که‌سانێک‌شه‌ر‌بکه‌ن‌که‌‌

اذن‌للذین‌یقاتلون‌بأنهم‌ظلموا‌وأن‌هللا‌علی‌نصرهم‌لقدیر،الذین‌}شه‌ریان‌له‌‌گه‌ڵ‌ده‌که‌ن

ئیزنی‌به‌ره‌نگاری‌به‌و‌‌"‌39:الحج{‌أخرجوا‌من‌دیارهم‌بغیر‌الحق‌اال‌أن‌یقولوا‌ربنا‌هللا

که‌سانه‌‌درواوه‌‌که‌‌شه‌ر‌بکه‌ن‌له‌‌گه‌ڵ‌که‌سانێک‌که‌‌زاڵمن‌وزۆڵمیان‌کردووه‌‌وئه‌وانیان‌له‌‌

ماڵ‌ونیشتیمانی‌خۆیان‌ده‌رکردوون‌به‌‌بێ‌ناره‌وا‌ته‌نیا‌تاوانیان‌ئه‌وه‌‌بووه‌‌که‌‌وتوویانه‌‌هللا‌‌

.‌تاک‌وته‌نیایه

ئه‌گه‌رچی‌به‌‌نێو‌ئیسالمییه‌کان‌زۆر‌نائاگاهانه‌‌له‌‌مه‌ڕ‌ئایه‌ته‌کان‌ده‌دوێن‌وفتوای‌کوشتن‌

وتااڵن‌کردن‌به‌‌بێ‌جیاوازی‌له‌‌نێوان‌دووژمنی‌شه‌رکه‌ر‌وخه‌ڵکی‌بێ‌تاوان‌ده‌ده‌ن،‌به‌اڵم‌

ئه‌وانه‌‌له‌‌ناوه‌رۆکی‌ئه‌م‌ئایینه‌‌به‌رزو‌ئاشته‌واییه‌‌زۆر‌به‌دووره،‌له‌‌سه‌ره‌تاوه‌‌ئیسالم‌به‌هیچ‌

جۆرێک‌جیهاد‌وشه‌رکردنی‌بۆ‌په‌ره‌پێدانی‌بیروباوه‌ره‌که‌ی‌خۆی‌هه‌ڵ‌نه‌بژاردووه‌‌،خۆی‌له‌‌

شه‌رکردن‌له‌‌گه‌ڵ‌دووژمنانی‌ئایینه‌که‌ی‌پاراستووه‌‌له‌‌شارونیشتمان‌دوور‌بوونه‌ته‌وه‌‌ته‌نیا‌بۆ‌

ئه‌وه‌ی‌که‌‌خۆیان‌وئایینه‌که‌یان‌له‌‌ده‌ستی‌زاڵمان‌وبێ‌باوه‌ره‌کان‌بپارێزن‌به‌اڵم‌ئه‌وه‌‌دووژمنی‌

سوێندخۆری‌ئه‌م‌ئاییینه‌یه‌‌ده‌هه‌وێت‌به‌هه‌ر‌شێوه‌یه‌ک‌بێت‌ئه‌م‌ئایینه‌‌له‌‌ناوبه‌رێت‌وتێکی‌

بشکێنێت،‌له‌م‌هه‌ل‌ومه‌رجه‌دا‌به‌ره‌نگاری‌وشه‌رکردن‌ئه‌رکێکی‌ئینسانییه‌‌ومافی‌هه‌ر‌تاک‌

وکۆمه‌ڵگایه‌که‌‌بۆ‌پاراستنی‌باوه‌ر‌ونیشتمان‌ومافه‌کانی‌خۆی‌بجه‌نگێت‌وبه‌ره‌نگاری‌له‌‌خۆی‌

،‌و‌بۆی‌هه‌یه‌‌شه‌ر‌بکات‌وبه‌ره‌نگاری‌‌بکات،‌که‌‌ئایینی‌ئیسالمیش‌له‌م‌قاعیده‌یه‌‌بێ‌به‌ش‌نییه

هیچکات‌حه‌زی‌له‌‌شه‌ر‌وکێشه‌‌نه‌بووه‌‌‌{خ.د}له‌‌بوونی‌خۆی‌بکات،‌حه‌زره‌تی‌محه‌ممه‌د

چوونکه‌‌له‌‌راستیدا‌ئایین‌ئه‌و‌ئایینی‌ره‌حه‌مه‌ت‌وبه‌ره‌که‌ت‌وخاوه‌نی‌چه‌کێکی‌قوورس‌وقایم‌

بوو‌که‌‌ئه‌ویش‌بریتی‌بوو‌له‌‌عیلم‌وزانست‌ومه‌نتق‌وعیداڵه‌ت‌وئازادی‌هه‌ر‌بۆیه‌‌پێویستی‌به‌‌

23

په‌ره‌پێدانی‌ئایینه‌که‌ی‌به‌‌شیوه‌ی‌شه‌رکردن‌نه‌بوو،‌سه‌ره‌رای‌ئه‌وه‌یکه‌‌باوه‌رمه‌ندانی‌ئایینی‌

ئیسالم‌بۆ‌پاراستینی‌خۆیان‌ئایینه‌که‌ی‌خۆیان‌په‌نایان‌بۆ‌شاری‌مه‌دینه‌‌وواڵتی‌حه‌به‌ش‌

بردبوو‌وده‌یان‌هه‌ویست‌له‌‌شه‌رکردن‌به‌دوور‌بن‌به‌اڵم‌کافره‌کانی‌دووژمن‌له‌م‌واڵته‌و‌

شارانه‌ش‌هێرشیان‌ده‌کردنه‌‌سه‌ر‌وده‌یان‌هه‌ویست‌له‌‌ناویان‌به‌رن،‌کافره‌کانی‌مه‌ککه‌‌

نامه‌یه‌کیان‌بۆ‌عبدهللا‌‌بن‌ابی‌بن‌سلول‌که‌‌که‌سێکی‌دووروو‌ومنافق‌‌وخه‌ڵکی‌مه‌دینه‌‌بوو‌

،‌نووسی‌به‌م‌شیوه‌یه

ئێوه‌‌مسوڵمانانتان‌په‌ناداوه‌‌به‌اڵم‌ئێمه‌‌سوێندمان‌خواردووه‌‌له‌‌ناویان‌به‌رین‌ئێوه‌ش‌یان‌

راده‌ستمان‌بکه‌نه‌وه‌‌یان‌هێرش‌بۆ‌ئێوه‌ش‌دێنین‌وله‌‌ناوتان‌ده‌به‌ین،‌ابن‌ابی‌‌په‌یمانی‌له‌‌گه‌ڵ‌

به‌ستن‌که‌‌هاوکاری‌کافره‌کان‌بکات‌بۆ‌راده‌ست‌کردنه‌وه‌و‌کوشتنی‌باوه‌رمه‌ندان‌به‌اڵم‌دووا‌

.جار‌سه‌رنه‌که‌وتن‌وشکه‌ستیان‌هێنا

دووژمنانی‌ئیسالم‌شه‌رێکی‌ره‌وانی‌به‌دژی‌باوه‌رمه‌ندانیان‌ده‌ست‌پێ‌کردبوو‌ورۆژ‌به‌رۆژ‌

فشاریان‌بۆ‌بنه‌ماڵه‌‌وکه‌س‌وکاری‌مسوڵمانان‌ده‌هێنا‌،له‌م‌ساته‌وه‌خته‌دا‌خوداوه‌ند‌ئه‌مری‌به‌‌

کرد‌که‌‌ده‌بێت‌زۆر‌بێ‌باکانه‌‌ئایینه‌که‌ی‌له‌‌ناو‌جیهان‌بالو‌بکاته‌وه‌‌{ص}حه‌زره‌تی‌پێغه‌مبه‌ر

یا‌ایها‌الرسول‌بلغ‌ما‌أنزل‌الیک‌من‌ربک‌وان‌لم‌تفعل‌فما‌بلغت‌رسالته‌‌وهللا‌‌}وده‌فه‌رمووێت

واته‌‌ئه‌ی‌پێغه‌مبه‌ر‌ئه‌وه‌یکه‌‌"‌67.‌مائده{یعصمک‌من‌الناس‌ان‌هللا‌‌ال‌یهدی‌القوم‌الکافرین

خودا‌بۆتۆی‌ره‌وانه‌‌کردووه‌‌به‌‌ته‌واوی‌بیگه‌یه‌نه‌‌ده‌ست‌خه‌ڵکی‌جیهان‌ئه‌گه‌ر‌ئه‌وه‌‌نه‌که‌یت‌

،خودا‌تۆ‌له‌هه‌موو‌خه‌ته‌راتێک‌ئه‌مان‌‌وپه‌یامه‌که‌‌نه‌گه‌یه‌نیت‌ئه‌مری‌خودات‌به‌جێ‌نه‌گه‌یاندووه

.ده‌دات‌وده‌تپارێزێت‌وخودا‌هه‌موو‌کافره‌کان‌هیدایه‌ت‌ناکات

نامه‌‌بۆ‌هه‌ریه‌ک‌له‌‌پادشاکانی‌رۆم‌‌{خ.د}پاش‌نازڵ‌بوونی‌ئه‌م‌ئایه‌ته‌‌پیرۆزه‌‌محه‌ممه‌د‌

وئێران‌ومیسر‌ره‌وانه‌‌ده‌کات‌وداوایان‌لێده‌کات‌که‌‌باوه‌ر‌به‌‌یه‌گانه‌‌خودایه‌ک‌بێنن‌وزوڵم‌

وسته‌م‌له‌‌هه‌ژاران‌وچینه‌‌جیا‌جیاکانی‌کۆمه‌ڵگای‌به‌شه‌رییه‌ت‌بوه‌ستێنن،‌که‌‌ئه‌م‌نامانه‌ش‌

بوونه‌‌هۆ‌رق‌وقینی‌پادشاکان‌وده‌ره‌به‌گه‌کان،‌هه‌ربۆیه‌‌هه‌ڵوێستێکی‌دووژمنکارانه‌یان‌ده‌ست‌

پێ‌کرد‌وئه‌وانیش‌وێرای‌کافره‌کانی‌مه‌ککه‌‌زه‌خت‌وگووشاریان‌خسته‌‌سه‌ر‌باوه‌رمه‌ندانی‌

.‌ئه‌م‌ئایینه‌‌مرۆڤدۆسته

‌ئه‌گه‌ر‌تۆزێک‌به‌‌ئینساف‌بین‌به‌‌سه‌رنجدان‌به‌و‌باروودۆخه‌‌‌بۆمان‌ده‌رده‌که‌وێت‌که‌‌ئیسالم‌

بۆ‌خۆ‌پاراستن‌له‌‌وه‌ها‌هه‌ل‌ومه‌رجێکی‌نه‌گوونجاودا‌مافی‌خۆیه‌تی‌به‌ره‌نگاری‌له‌‌خۆی‌

بکات،‌ئه‌گه‌ر‌چی‌پادشاکان‌وده‌ره‌به‌گه‌کان‌وده‌سه‌اڵتدارانی‌پاره‌‌په‌ره‌ست‌مه‌به‌ستیان‌له‌‌

ده‌سه‌اڵت‌ته‌نیا‌به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی‌سه‌روه‌ت‌وسامانی‌کۆمه‌‌ڵگایه‌‌به‌اڵم‌ئایین‌زۆر‌جیاوازتره‌‌

24

ئایین‌ناروانێته‌‌ده‌سه‌اڵت‌وسه‌روه‌ت‌وسامانی‌کۆمه‌ڵگا‌به‌ڵکو‌‌ته‌نیا‌قه‌لب‌وده‌روونی‌

مرۆڤه‌کانی‌ده‌وێت‌که‌‌باوه‌ریان‌به‌‌خودایه‌کی‌تاک‌وته‌نیا‌هه‌بێت‌وئه‌م‌بابه‌ته‌ش‌بوو‌به‌‌هۆی‌

هه‌رچی‌زیاتر‌په‌ره‌ئه‌ستاندنی‌ئه‌م‌ئایینه‌‌که‌‌مرۆڤه‌کان‌زۆر‌زوو‌بۆیان‌ئاشکرا‌ده‌بوو‌که‌‌

ئیسالم‌نه‌هاتووه‌‌بۆ‌داگیرکاری‌وبه‌ده‌سته‌وه‌گرتنی‌ده‌سته‌الت‌وسه‌روه‌ت‌وسامان،‌به‌ڵکو‌

ئیسالم‌وه‌ک‌ئایینێکی‌جوانی‌ئاسمانی‌خه‌ڵکی‌بۆ‌رزگاری‌له‌‌چه‌وسانه‌وه‌‌وخورافات‌بانگه‌شه‌‌

.ده‌کات

ره‌نگه‌‌ئه‌م‌پرسیاره‌‌بێته‌‌پێش‌بۆچی‌ئیسالم‌به‌‌شه‌ری‌به‌ره‌نگاری‌نه‌وه‌ستاوه‌و‌شه‌ری‌

!هێشبه‌ریشی‌ده‌ست‌پیکرد،

ده‌ڵێن‌ئیسالم‌ته‌نیا‌بۆ‌رزگاری‌باوه‌رمه‌ندان‌به‌‌ئایینه‌که‌ی‌نازڵ‌نه‌بووه‌‌به‌ڵکو‌ئه‌و‌خۆی‌وه‌کو‌

نوێنه‌ری‌گشت‌مافخوراوان‌وچه‌وساوه‌کان‌وهه‌ژاران‌ده‌زانێت‌وئه‌و‌ئایینه‌‌ئایینێکی‌جیهانییه‌‌

وبۆ‌گشت‌مرۆڤه‌کانه‌‌چ‌باوه‌رمه‌ند‌بێت‌وچ‌جیاواز‌بن،

ئیسالم‌له‌‌جیهادی‌فه‌تح‌یاخود‌هێرشبه‌ر‌چ‌ئامانجێک‌ده‌پێکێت؟

وتمان‌ئیسالم‌به‌‌دێدێکی‌جیاواز‌ده‌روانێته‌‌جیهاد‌یان‌شه‌رکردن،‌ئیسالم‌بۆ‌ئه‌وه‌‌نه‌هاتووه‌‌که‌‌

ده‌سه‌اڵتی‌واڵتان‌به‌ده‌سته‌وه‌‌بگرێت‌وخۆی‌حکومه‌ت‌بکات،‌مه‌به‌ستی‌ئیسالم‌هه‌روه‌ک‌

وتمان‌ته‌نیا‌باوه‌رهێنانی‌کۆمه‌ڵگای‌به‌شه‌رییه‌ته‌‌به‌‌خوداوه‌ندی‌مه‌زن‌وواز‌هێنانی‌

یا‌ایها‌الناس‌}ده‌سه‌اڵتدارانه‌‌له‌‌چه‌وساندنه‌وه‌‌وزۆرملی،‌هه‌رچه‌ند‌هیندێک‌نه‌زان‌پێیان‌وایه‌‌

واته‌‌بڵێن‌هیچ‌خودایه‌ک‌نییه‌‌ته‌نیا‌:"‌الطبرانی،‌بخاری،‌الحاکم،‌احمد{قولوا‌ال‌اله‌‌هللا‌‌تفلحوا

هللا‌‌نه‌بێت‌تاکو‌رزگار‌بن،‌به‌مانای‌ئه‌وه‌یه‌‌ئه‌گه‌ر‌ئه‌م‌وشه‌یه‌‌نه‌ڵین‌واته‌‌سه‌رتان‌ده‌په‌رێنین‌،‌

ئه‌مه‌‌زۆر‌هه‌ڵه‌یه‌‌مانای‌ئه‌م‌ئایه‌ته‌‌ئه‌وه‌یه‌‌که‌‌ئه‌گه‌ر‌ئه‌م‌وشه‌یه‌‌بڵین‌له‌‌عه‌زابی‌زۆژی‌دوایی‌

رزگارتان‌ده‌بێت‌نه‌ک‌که‌سێک‌باوه‌ری‌نه‌‌هێنا‌ئیتر‌ده‌بێت‌سه‌ری‌بپه‌رێندرێت،له‌‌ئاییندا‌

،له‌‌هیچکام‌له‌م‌فتوحاتانه‌ی‌‌هیچ‌زۆرییه‌ک‌نییه‌"‌256:‌البقره{ال‌أکراه‌‌فی‌الدین}‌زۆری‌نییه

ئیسالم‌زۆری‌و‌گوشار‌نه‌خراوه‌ته‌‌سه‌ر‌مرۆڤه‌کان‌که‌‌ده‌بێت‌باوه‌ر‌بێنن‌به‌‌ئیسالم‌به‌ڵکو‌

روبرتسون‌له‌‌کتێبی‌شارل‌پێنجه‌مدا‌‌}،‌تاکه‌کان‌له‌‌هه‌ڵبژاردنی‌ئایینی‌ئیسالمدا‌ئازاد‌بوونه

نووسیویه‌تی‌که‌‌ئه‌وه‌‌ته‌نیا‌مسوڵمانه‌کان‌بوونه‌‌له‌‌کاتی‌شه‌رکردندا‌له‌گه‌ل‌دژبه‌رانی‌خۆیان‌

روحی‌سازش‌ولێبوورده‌یان‌کردۆته‌‌پیشه‌‌وهه‌ر‌که‌سێک‌نه‌یویستبا‌ئایینی‌ئیسالم‌قه‌بوڵ‌بکات‌

ئازاد‌بوو‌وهیچ‌باوه‌رمه‌ندێک‌بۆی‌نه‌بوو‌زۆری‌لێ‌کردبا،هه‌روه‌ها‌ناوبراو‌ئاماژه‌‌ی‌به‌‌

شه‌ری‌سه‌لیبییه‌کان‌له‌‌گه‌ڵ‌مسوڵمانان‌ده‌کات‌ونووسیویه‌تی،‌ئیسالم‌به‌‌پێچه‌ووانه‌ی‌

ده‌سه‌اڵتدارانی‌مه‌سیحی‌ژیانی‌لێبوورده‌ی‌وسازشی‌باو‌کردبوو‌له‌‌نێو‌باوه‌رمه‌ندانی‌خۆیدا‌تا‌

25

ئه‌و‌ئاسته‌‌راهیبه‌کانی‌مه‌سیحی‌ویه‌هوودییه‌کان‌سه‌ره‌رای‌ئازاد‌بوونیان‌مافی‌بانگه‌شه‌کردنی‌

سه‌فه‌رێکی‌}خه‌ڵکیشیان‌بۆ‌ئایینی‌مه‌سیحی‌هه‌بوو،‌هه‌روه‌ها‌له‌‌کتێبێکی‌تری‌خۆیدا‌به‌‌نێوی

نووسیوییه‌تی‌و‌وه‌کو‌نموونه‌ئاماژه‌ی‌به‌‌‌شه‌ری‌بیت‌المقدس‌که‌‌‌{مه‌زهه‌بی‌بۆ‌شه‌رق

به‌ده‌ستی‌عمری‌کوری‌خه‌تاب‌فه‌تح‌کرا‌بوو‌ده‌کات‌و‌ده‌ڵێت‌عمر‌هیچ‌ئازارییه‌کی‌خه‌ڵکی‌

نه‌داوه‌‌وخه‌ڵکی‌ئه‌م‌شاره‌ی‌ئازاد‌کرد‌بوو‌،ده‌رگای‌که‌نیسه‌‌وکه‌لیساکانی‌گاڵه‌‌نه‌کرد‌بوو‌

لێیان،‌به‌پێچه‌وانه‌‌یه‌هوودییه‌کان‌کاتێک‌‌ئه‌م‌شاره‌یان‌داگیر‌کرد‌مسوڵمانیان‌قه‌تل‌وعام‌کرد‌

وته‌واوی‌کتابه‌کانیان‌ئاگر‌به‌ردا،‌ده‌ڵێت‌به‌داخه‌وه‌‌ده‌بێت‌ئیقرار‌به‌وه‌‌بکه‌م‌که‌‌مه‌سیحییه‌کان‌

ژیانی‌لێبوورده‌یی‌وسازشیان‌که‌‌سه‌رچاوه‌‌له‌‌ره‌حم‌وبه‌زه‌یی‌مسوڵمانه‌کان‌بوو‌له‌‌

من‌بۆیه‌‌.{مسوڵمانه‌کان‌فێر‌بوون‌که‌‌تا‌ئه‌و‌کات‌له‌‌ناو‌ده‌سه‌اڵتدارانی‌مه‌سیحیدا‌‌باوی‌نه‌بوو

نووسینی‌مێژوونووسانی‌غه‌یره‌‌ئیسالمم‌کرده‌‌به‌ڵگه‌یه‌ک‌بۆ‌ژیانی‌لێبوورده‌یی‌وره‌وشتی‌

به‌رزی‌ده‌سه‌اڵتی‌ئیسالمی‌چوونکه‌‌ره‌نگه‌‌هیندێک‌بێ‌باوه‌ر‌به‌ڵگه‌کانی‌مێژوونووسانی‌

ئیسالمیان‌قه‌بوڵ‌نه‌بێت‌دیاره‌‌به‌‌سه‌دان‌مێژوونووس‌ولێکۆله‌ی‌ئرووپی‌وجیهانی‌غه‌یره‌‌

ئیسالمی‌هه‌نه‌‌که‌‌زۆر‌رستگۆیانه‌‌له‌‌مه‌ر‌ئایینی‌ئیسالم‌دواون‌به‌اڵم‌له‌‌هه‌مانکاتیشدا‌هیندێک‌

مێژوونووسی‌به‌‌بووغزو‌بێ‌ئینسافی‌غه‌یره‌‌دینی‌هه‌ن‌به‌‌بێ‌ره‌چاوکردنی‌راستییه‌کان‌له‌‌

ترسی‌په‌ره‌ئه‌ستاندنی‌ئه‌م‌ئایینه‌‌پیرۆزه‌‌خۆیان‌له‌‌راستییه‌کان‌بوواردووه‌‌وچه‌واشه‌کارییه‌کی‌

زۆریان‌کردووه‌‌که‌‌به‌‌خۆشییه‌وه‌‌هه‌ر‌هه‌موویان‌به‌‌به‌ڵگه‌یه‌کی‌سه‌رنج‌راکێش‌له‌‌الیه‌ن‌

،‌ئه‌گه‌ر‌بمان‌هه‌وێت‌هه‌موو‌ئه‌م‌‌مێژوونووسان‌ولێکۆله‌رانی‌ئیسالمی‌ره‌د‌کراوه‌تنه‌وه

راستییانه‌‌به‌خه‌ینه‌‌به‌ر‌دیدوبۆچونی‌ئازیزانم‌پێویست‌ده‌کات‌کتابێک‌له‌‌مه‌ر‌مێژووی‌ئیسالم‌

بنووسینه‌وه‌‌که‌‌به‌‌خۆشییه‌وه‌‌زۆرن‌ئه‌م‌کتابانه‌ی‌له‌‌مه‌ر‌مێژووی‌ئیسالم‌دواون‌وزۆر‌به‌‌

تێروته‌سه‌لی‌باسیان‌کردووه‌‌،من‌لێره‌وه‌‌ته‌نیا‌وه‌ک‌بیر‌هێنانه‌وه‌یه‌ک‌ته‌نیا‌چه‌ند‌دێرێکم‌بۆ‌

،‌باس‌کردوون‌هیوادارم‌ئێوه‌ی‌ئازیز‌زیاتر‌به‌دواداچوون‌بکه‌ن‌و‌راستییه‌کان‌بدۆزنه‌وه

،"‌جیهادی‌عام‌یان‌مه‌عنه‌وی‌وجیهادی‌خاس‌وتایبه‌تیمان‌هه‌یه:‌به‌‌گشتی‌جیهاد‌"

به‌و‌جیهاده‌‌ده‌ڵێن‌که‌‌که‌ڵک‌له‌‌تواناو‌هێزی‌خۆت‌وه‌رگری‌بۆ‌ئه‌نجامدانی‌یاسا‌:‌جیهادی‌عام

وده‌ستووراتێک‌که‌‌خوداوه‌ند‌بۆ‌مرۆڤی‌باوه‌رمه‌ندی‌دیاری‌کردووه‌‌وهه‌روه‌ها‌خۆشت‌

بپارێزی‌له‌‌کرده‌وه‌ی‌ناشیرین‌وفه‌سادی‌وخراپه‌کاری‌نیسبه‌ت‌به‌‌خۆت‌وکۆمه‌ڵگا‌به‌‌گشتی،‌

مرۆڤ‌کاتێک‌بتوانێت‌به‌‌سه‌ر‌نه‌فس‌وده‌روونی‌خراپه‌کاری‌خۆیدا‌زاڵ‌بێت‌وگوێ‌رایه‌ڵی‌

ئه‌وامره‌کانی‌خودا‌و‌ئایین‌بێت‌،ئه‌م‌ئه‌رکه‌‌گه‌وره‌یه‌‌که‌‌پێی‌ده‌وترێت‌جیهاد‌به‌‌جێ‌گه‌یاندووه‌‌

،‌ئه‌م‌جۆره‌‌جیهاده‌ش‌به‌‌جیهادی‌ئه‌کبه‌ر‌له‌‌ئاییندا‌‌ورزایه‌تی‌خوداوه‌ندی‌به‌‌ده‌ست‌هێناوه

،‌جیهاد‌به‌‌شه‌ر‌وکوشتن‌وداگیرکاری‌به‌‌شیوه‌ی‌شمشێر‌هیچ‌جۆره‌‌‌پێناسه‌‌کراوه

26

کاریگه‌رییه‌کی‌له‌‌سه‌ر‌ئه‌وه‌‌نابێت‌که‌‌کۆمه‌ڵگای‌نه‌زان‌وبێ‌باوه‌ر‌به‌‌ئایین‌باوه‌ر‌بهێنن‌

به‌ڵکو‌هه‌روه‌ک‌پێشتر‌ئاماژه‌مان‌پێکرد‌جیهاد‌به‌‌حکمه‌ت‌وقسه‌ی‌شیرین‌وئه‌مر‌به‌‌

چاکه‌کاری‌ونه‌هی‌کردن‌له‌‌خراپه‌کاری‌وکرده‌وه‌ی‌جوان‌ئه‌نجام‌ده‌درێت‌وسه‌رنجی‌جیهانی‌

ومن‌احسن‌قوال‌}نه‌فامی‌بۆ‌خۆیی‌وئایینه‌که‌ی‌راده‌کێشێت‌که‌‌خودا‌له‌و‌باره‌وه‌‌فه‌رموویه‌تی

33:فصلت{ممن‌دعا‌الی‌هللا‌‌وعمل‌صالحا‌وقال‌اننی‌المسلمین

قسه‌ی‌کێ‌له‌‌قسه‌ی‌ئه‌وکه‌سه‌‌گه‌وره‌تره‌‌که‌‌خه‌ڵکی‌بۆ‌خوداپه‌ره‌ستی‌بانگه‌واز‌ده‌کات‌"‌واته

!"وکرده‌وه‌ی‌جوان‌ورازاوه‌‌ئه‌نجام‌ده‌دات‌وده‌ڵێت‌منیش‌له‌‌باوه‌رمه‌ندانم

"جیهاد‌به‌‌مانای‌خاس‌یان‌عورفی"

ئه‌و‌جۆره‌‌جیهاده‌ش‌به‌و‌شێوه‌یه‌یه‌‌که‌‌له‌‌سه‌ره‌وه‌‌له‌‌بابه‌ت‌جیهاد‌به‌‌مانای‌عه‌ین‌وکیفاییه‌‌

باسمان‌لێوه‌‌کردو‌فتوایی‌ئه‌وکه‌سانه‌ی‌که‌‌پێیان‌وایه‌‌جیهادی‌خاس‌فرزێکی‌عه‌ینییه‌‌ره‌دمان‌

،‌هیوادارم‌بۆ‌هه‌رچی‌زیاتر‌به‌ده‌ست‌هێنانی‌زانیاری‌له‌‌مه‌ر‌جیهاد‌له‌‌ئیسالمدا‌‌دانه‌وه

.‌به‌دواداچون‌بکه‌ن‌وکتێبه‌‌جۆراوجۆره‌که‌ن‌که‌‌سه‌باره‌ت‌به‌‌جیهاد‌نووسراوه‌‌بخوێنه‌وه

شه‌رکردن‌له‌‌پێناو‌پاراستنی‌ماف‌وئازادی‌وبیروباوه‌ری‌ئایینی‌ئه‌رکێکی‌ئاییینیه‌‌وه‌‌پێویسته‌‌

،‌به‌اڵم‌شه‌ر‌کردن‌‌مسوڵمانان‌له‌‌پێناویدا‌گیانی‌خۆیان‌به‌خت‌بکه‌ن‌بۆ‌شکۆی‌ئه‌م‌بیروباوه‌ره

ته‌نیا‌له‌‌به‌رانبه‌ر‌شه‌رفرۆشان‌ئیزنی‌پێدراوه‌و‌ره‌وایه‌‌،‌ئایینی‌ئیسالم‌مسوڵمانانی‌له‌‌کوشتن‌

وتااڵن‌وبێرێزی‌کردن‌به‌‌خه‌ڵکانی‌جیاواز‌که‌‌شه‌ر‌له‌‌گه‌ڵ‌مسوڵمانه‌کان‌ناکه‌ن‌به‌دوور‌

گرتووه‌‌و‌رشتنی‌خوێنی‌ئه‌م‌ده‌سته‌‌یان‌گرووپه‌‌له‌‌خه‌ڵک‌به‌‌حه‌رام‌ده‌زانێت،

ئیسالم‌ده‌ستی‌شوێنکه‌وته‌کانی‌وشه‌راونانی‌خۆی‌ئازاد‌وبه‌ره‌ڵال‌نه‌کردووه‌‌له‌‌ئانجامدانی‌هه‌ر‌

کرده‌وه‌یه‌کی‌نامرۆڤانه‌‌به‌‌ناوی‌جیهاد‌له‌‌پێناو‌به‌رز‌کردنه‌وه‌ی‌وشه‌ی‌خودا‌په‌ره‌ستی،

ئیسالم‌هه‌موو‌کات‌له‌‌گه‌ڵ‌بێ‌باوه‌ران‌ودوژمنانی‌خۆشی‌به‌‌شیوه‌ی‌دادپه‌روه‌ری‌وئینسانی‌

هه‌ڵسوکه‌وت‌ده‌کات‌وهه‌میشه‌‌ئاشته‌وایی‌له‌‌پێش‌جیهاد‌وشه‌رکردن‌ده‌کاته‌‌پیشه‌‌و‌هیچکات‌

به‌‌بێ‌بانگه‌وازی‌ئاشتی‌وته‌بایی‌پێشره‌و‌نییه‌‌له‌‌به‌دیهێنانی‌شه‌ر‌وخوێنرشتن،‌له‌‌گه‌ڵ‌

سه‌رسه‌ختترین‌دوژمنه‌کانی‌وه‌کو‌جوله‌که‌کان‌ئاشته‌وایی‌کردۆته‌‌بناغه‌ی‌باوه‌ری‌خۆی‌،‌

لتجدن‌أشد‌الناس‌عداوة‌للذین‌آمنوا‌الیهود‌والذین‌}،‌له‌‌سووره‌ی‌المائدة‌به‌ڵگه‌مان‌ئه‌م‌ئایه‌ته‌یه

83:‌‌المائده{أشرکوا

ئیسالم‌له‌‌گه‌ڵ‌ئه‌م‌جوله‌کانه‌‌به‌‌شیوه‌ی‌دادپه‌روه‌ری‌ره‌فتاری‌ده‌کرد‌به‌اڵم‌‌به‌‌پێجه‌وانه‌‌ئه‌وان‌

{خ.د}هه‌رده‌م‌په‌یمانشکێن‌وناپاکیان‌ده‌کرد‌له‌‌گه‌ڵ‌نوێنه‌ری‌خودا‌محه‌ممه‌د

27

ئایینی‌ئیسالم‌تۆڵه‌کردنه‌وه‌‌به‌‌ره‌وا‌نازانێت‌وپێش‌به‌‌تۆڵه‌‌ئه‌ستاندنه‌وه‌‌ده‌گرێت‌،بۆ‌وێنه‌‌

کاتێک‌له‌‌شه‌ری‌ئوحود‌مامی‌خۆشه‌ویستمان‌هه‌مزه‌‌به‌‌ده‌ستی‌وه‌حشی‌وژنی‌ئه‌بو‌سۆفیان‌به‌‌

شیوه‌یه‌کی‌زۆر‌دڕندانه‌‌بێ‌رێزی‌پێکرا‌وجه‌رگ‌وده‌روونیان‌هێنا‌ده‌رێ‌وکردیان‌به‌‌

گه‌رده‌نبه‌ندی‌سینگی‌ژه‌نه‌کانیان‌خۆشه‌ویستمان‌له‌‌داخان‌ویستی‌تۆڵه‌‌بکاته‌وه‌‌به‌اڵم‌خوداوه‌ند‌

ئه‌م‌ئایه‌ته‌ی‌بۆ‌ره‌وانه‌‌کردو‌پێش‌له‌‌ئه‌نجامدانی‌تۆڵه‌کردنه‌و‌گرت،‌سووره‌ی‌نحل‌ئه‌یه‌ته‌کانی‌

واصبر‌وما‌}{ان‌عاقبتم‌فعاقبوا‌بمثل‌ما‌عوقبتم‌به‌‌ولئن‌صبرتم‌لهو‌خیر‌للصابرین}126-127

{‌صبرک‌اال‌باهلل

.‌ئیسالم‌هیندێک‌یاسا‌وده‌ستووری‌بۆ‌شیوه‌ی‌شه‌رکردن‌دارێژتووه‌‌که‌‌به‌م‌شیوه‌یه‌یه

دروست‌نییه‌‌له‌‌کاتی‌شه‌رکردندا‌ژن،‌منداڵ،‌پیر،‌کوێر،‌نه‌خۆش،‌راهیبی‌په‌ره‌ستگاکان،‌

،‌خه‌ڵکانی‌وه‌رزێر،‌پیشه‌وه‌ر،‌ئاکادمی‌به‌هیچ‌شیوه‌یه‌ک‌بکوژرێن‌یان‌بێ‌رێزیان‌پێ‌‌کۆویله

.بکرێت

له‌م‌ئایینه‌‌پیرۆزه‌دا‌مرۆڤ‌ته‌نیا‌به‌‌تاوانی‌کافر‌بوون‌ناکوژرێت‌چونکه‌‌مرۆڤ‌بوونیانی‌

‌{ان‌هذا‌االنسان‌بنیان‌هللا‌‌ملعون‌من‌هدمه‌‌بنیانه}خودایه‌‌مه‌لعونه‌‌ئه‌و‌که‌سه‌ی‌ده‌یرووخێنێت

ئه‌گه‌ر‌ئه‌مه‌‌به‌ڵگه‌‌با‌بۆ‌کوشتنی‌مرۆڤی‌غه‌یره‌‌مسوڵمان‌ده‌با‌ژن‌وپیرو‌په‌ککه‌وتوو‌

وراهیبه‌کانیش‌کوژرابان‌به‌اڵم‌هه‌روه‌ک‌ده‌زانین‌خۆشه‌ویستمان‌وقورئان‌ئیزنی‌کوشتنی‌ئه‌م‌

خه‌ڵکانه‌یان‌حه‌رام‌کردووه‌‌که‌واته‌‌بۆمان‌ده‌رده‌که‌وێت‌مسوڵمان‌ته‌نیا‌بۆی‌هه‌یه‌‌له‌‌گه‌ڵ‌

کافری‌شه‌رکه‌ر‌وجه‌نگاوه‌ر‌شه‌ر‌بکات‌وبیانکوژێت‌ئه‌گه‌ر‌وازیان‌نه‌هێنا‌له‌‌شه‌رکردن،

دیاره‌‌له‌‌سه‌رده‌می‌شه‌ره‌کانی‌ئیسالمدا‌له‌‌گه‌ڵ‌کافره‌کان‌ژنێکی‌کافر‌کوژرا‌کاتێک‌محه‌ممه‌د‌

به‌اڵی‌الشه‌ی‌ئه‌م‌ژنه‌‌کوژراوه‌‌تێپه‌ری‌فه‌رمووی‌بگه‌نه‌‌خالید‌وپێی‌بڵێن‌به‌‌هیچ‌‌{خ.د}

،‌جۆرێک‌ژن‌وجووتیار‌وئه‌وانه‌ی‌له‌‌سه‌ره‌وه‌‌ناومان‌هێنان‌نه‌کوژن‌،حه‌رامه

اتقوا‌هللا‌‌فی‌الفالحین‌"هه‌روه‌ها‌عمری‌کوری‌خه‌تاب‌له‌‌کاتی‌ده‌سه‌اڵتداری‌خۆیدا‌فه‌رمووی

واته‌‌ترسی‌خوداتان‌هه‌بێت‌له‌‌کوشتنی‌وه‌رزێرانێک‌که‌‌"‌الذین‌ال‌ینصبون‌لکم‌الحرب

.شه‌رتان‌له‌‌گه‌ڵ‌ناکه‌ن

"‌دروست‌نییه‌‌ئه‌تکی‌الشه‌ی‌کوژراو‌له‌‌به‌ر‌ئه‌و‌به‌ڵگانه‌ی‌خواره‌وه"

أغزوا‌بسم‌هللا‌‌فی‌سبیل‌هللا‌‌}نوێنه‌ری‌خودا‌له‌‌کاتی‌شه‌رکردندا‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌لێدوانی‌ده‌فه‌رموو

مالک‌له‌‌کتێبی‌فی‌الوطأ‌له‌‌{تقتلون‌من‌کفر‌باهلل‌‌ال‌تغلوا‌والتغدروا‌والتمثلوا‌وال‌تقتلوا‌ولیدا

زاری‌جه‌ریری‌کوری‌عبدهللا‌‌جه‌به‌لی‌باسی‌لێوه‌کردووه‌

28

واته‌‌به‌‌ناوی‌خودا‌له‌‌ریگایی‌خودادا‌شه‌ر‌بکه‌ن‌به‌اڵم‌زیاده‌ره‌وی‌مه‌که‌ن‌وژن‌ومنداڵ‌

مه‌کوژن‌وئه‌تکی‌حورمه‌تی‌که‌س‌والشه‌کانیانیش‌مه‌که‌ن

"دروست‌نییه‌‌له‌‌منااڵنی‌ته‌مه‌ن‌که‌م‌بۆ‌شه‌ر‌کردن‌وجیهاد‌که‌ڵک‌وه‌ربگیرێت"

ئیسالم‌رێز‌له‌‌ته‌مه‌نی‌منداڵ‌ده‌گرێت‌ونایهه‌وێت‌بۆ‌به‌رژه‌وه‌ندی‌خۆی‌منااڵن‌بخاته‌‌

مه‌ترسییه‌وه‌‌وتاکو‌ته‌مه‌نی‌الوییه‌تی‌تێنه‌په‌رێنێت‌ئیزنی‌پێنادات‌له‌‌شه‌ر‌وقیتال‌به‌شدار‌بێت‌

رێک‌به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌ئه‌م‌شه‌مشه‌مه‌کوێرانه‌ی‌ئێستا‌که‌‌ناوی‌خۆیان‌ناوه‌‌ده‌وڵه‌تی‌ئیسالمی‌که‌‌

به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌بنه‌ما‌فکرییه‌کانی‌ئایینی‌ئیسالم‌له‌‌ساویلکه‌‌بوون‌وناشاره‌زا‌بوونی‌خه‌ڵکانی‌

مسوڵمان‌بۆ‌به‌رژه‌وه‌ندی‌خۆیان‌له‌‌هه‌موو‌جۆره‌‌ئامرازێک‌که‌ڵک‌وه‌رده‌گرن‌وره‌حم‌

وبه‌زه‌یی‌نه‌‌به‌‌خه‌ڵکانی‌مسوڵمان‌وغه‌یره‌‌مسوڵمان‌ناکه‌ن،

"دروست‌نییه‌‌نوێنه‌ر‌که‌‌له‌‌الیه‌ن‌دوژمنه‌وه‌‌ره‌وانه‌‌ده‌کرێت‌بکوژرێت‌یاخود‌به‌ند‌بکرێت،"

به‌شیک‌له‌‌فه‌رمووده‌ی‌{انی‌ال‌أخیس‌وبالعهد‌وال‌أحبس‌الرسول‌}قال‌صلی‌هللا‌‌وعلیه‌‌وسلم

خۆشه‌ویستمان‌که‌‌ئه‌بوداود‌ریوایه‌تی‌کردووه‌

له‌‌هه‌موو‌ئه‌و‌فه‌رموودانه‌دا‌ئایینی‌ئێمه‌‌به‌راستی‌ئایینی‌ره‌حم‌وبه‌زه‌یی‌وئاشتییانه‌‌

وزۆر‌گه‌وره‌تر‌و‌پڕ‌بایختر‌:‌‌متفق‌علیه‌{من‌ال‌یرحم‌والیرحم}ده‌رده‌که‌وێت‌که‌‌ده‌فه‌رموێت‌

له‌‌ده‌ستکرده‌کانی‌مافی‌مرۆڤ‌رێز‌له‌‌که‌رامه‌ت‌ومرۆڤایه‌تی‌ده‌گرێت‌ئه‌گه‌ر‌چی‌ناحه‌زان‌

وکوێر‌وکه‌ڕ‌والڵه‌کان‌ناتوانن‌ده‌رکی‌بکه‌ن،

جیهاد‌بریتییه‌‌له‌‌ته‌واوی‌ته‌الش‌وزه‌حمه‌تی‌مرۆڤ‌چ‌:‌جه‌نابی‌دکتۆر‌محه‌ممه‌د‌عماره‌‌ده‌ڵێت

له‌‌گووفتاری‌وچ‌له‌‌ره‌فتاری‌بۆ‌باڵو‌کردنه‌وه‌ی‌ئایینی‌ئیسالم‌وقه‌بوڵ‌کردنی‌گرفت‌وره‌نج‌

وناخۆشییه‌ک‌که‌‌له‌و‌پێناوه‌دا‌تووشی‌ده‌بێت،‌وهه‌روه‌ها‌قیتاڵ‌یان‌شه‌ر‌کردن‌له‌‌رێگای‌خودا‌

به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌ئه‌و‌که‌سانه‌ی‌ده‌ڵێن‌له‌‌ئه‌رکانی‌ئیسالمییه‌ت‌به‌‌ئه‌ژمار‌دێت،‌به‌‌ئه‌ژمار‌نایه‌ت‌

وچوونکه‌‌شه‌رکردن‌ئه‌ساسه‌ن‌له‌‌نه‌زه‌ر‌ئایینی‌ئیسالمدا‌نه‌بووه‌‌وشه‌ر‌ناتوانێت‌به‌دیهێنه‌ری‌

حه‌قیقی‌ئایین‌بێت‌له‌‌ناو‌ده‌روونی‌مرۆڤه‌کان،‌به‌ڵکو‌جیهاد‌ته‌نیا‌بۆ‌خۆپاراستن‌له‌‌به‌رانبه‌ر‌

،‌ونابێت‌‌مانه‌وه‌ی‌بیروباوه‌ر‌وئازادییه‌که‌‌که‌‌بۆ‌بانگه‌شه‌ی‌کردنی‌ئه‌م‌ئایینه‌‌ئیزنی‌پێدراوه

ئێمه‌‌به‌‌قسه‌ی‌ئه‌م‌بیرته‌سک‌ونه‌زانانه‌‌گوێرایه‌ڵ‌بین‌که‌‌ده‌ڵێن‌ئیسالم‌به‌‌شیوه‌ی‌شمشێر‌

،‌چوونکو‌قورئان‌له‌‌ته‌واوییه‌تی‌خۆیدا‌پێچه‌وانه‌ی‌ئه‌م‌قسه‌یه‌ی‌سابیت‌‌په‌ره‌ی‌ئه‌ستاندووه

،‌به‌اڵم‌به‌داخه‌وه‌‌‌،وهه‌روه‌ها‌قورئان‌له‌‌نێوان‌وشه‌ی‌جیهاد‌وقیتاڵ‌جیاوازی‌داناوه‌کردووه

.ناشاره‌زایان‌نه‌یانتوانیوه‌‌ته‌فسیرێکی‌درووست‌پێشانی‌کۆمه‌ڵگا‌بده‌ن

29

شه‌ر‌له‌‌رێگای‌خودا‌ئاخرین‌یان‌باشتر‌بڵێم‌کۆتا‌مه‌به‌ستی‌ئیسالمه‌‌نه‌ک‌سه‌ره‌تا‌مه‌به‌ست،

به‌داخه‌وه‌تاقمه‌‌تووندئاژۆکان‌به‌‌بێ‌ره‌چاوکردنی‌ئه‌م‌راستییه‌‌که‌‌خودی‌شه‌رکردن‌پێویستی‌

به‌‌کۆمه‌ڵێک‌فاکته‌ر‌هه‌یه‌‌بۆ‌سه‌رکه‌وتن،‌بۆ‌وێنه‌‌چه‌ک‌و‌هێزی‌ونیرووی‌ته‌واو،‌باوه‌ر‌

به‌‌بێ‌سه‌رنجادن‌به‌‌چۆنیه‌تی‌شه‌رکردن‌واته‌‌له‌‌گه‌ڵ‌چ‌که‌سانێک،‌له‌م‌.‌ومه‌وقه‌عییه‌ت

.سه‌رده‌مه‌دا‌هێژموونی‌وشکۆی‌ئایینی‌به‌رزی‌ئیسالمیان‌خستۆته‌‌به‌ر‌پرسیار

ئه‌م‌تاقمه‌‌تووند‌ئاژۆ‌وترۆریستانه‌‌نه‌ک‌که‌‌ناتوانن‌به‌هره‌‌وقازانجێک‌بۆ‌ئیسالم‌مسۆگه‌ر‌

بکه‌ن‌وهه‌روه‌ها‌ناشتوانن‌واڵتانی‌داگیرکراو‌وه‌کو‌فله‌ستین‌له‌‌ژێر‌ره‌کێفی‌دوژمنانی‌ئیسالم‌

ده‌ربێخن،به‌ڵکو‌رێک‌به‌‌پێچه‌وانه‌‌ده‌بنه‌‌هۆکاری‌مانه‌وه‌یان‌وزیاتر‌پشتگیری‌کردنی‌ئه‌م‌

واڵته‌‌دژه‌‌ئایینیانه‌‌له‌‌الیه‌ن‌واڵتانی‌تری‌جیهان،

"جیهاد‌به‌‌شێوه‌ی‌ترۆر‌ترس‌ووه‌حشه‌ت"

تووندئاژۆ‌نه‌زانه‌کان‌پێیان‌وایه‌‌ترۆرکردن‌به‌‌نه‌فعی‌ئیسالم‌ته‌واو‌ده‌بێت‌وکۆمه‌ڵگای‌

!‌مرۆڤایه‌تی‌به‌ره‌و‌ئایین‌ده‌گێرێته‌وه

باشتروایه‌‌پێشه‌کی‌باسێک‌له‌‌هه‌ڵوێستی‌ئیسالم‌له‌‌مه‌ڕ‌ترۆرو‌شێوازه‌کانی‌ترۆر‌ومه‌به‌ست‌

.‌له‌‌ترۆریسم‌شی‌بکه‌ینه‌وه

ترۆر‌ئه‌گه‌ر‌به‌‌مه‌به‌ستی‌ترس‌ودڵه‌راوکێ‌له‌‌ناو‌دوژمنی‌شه‌رکه‌ردا‌بێت،ومه‌به‌ست‌

گه‌رانه‌وه‌ی‌ماف‌وئازادییه‌کان‌وئه‌و‌حه‌قه‌‌بێت‌که‌‌لێی‌زه‌وت‌کرابێت‌شتێکه‌‌وله‌‌ناو‌جیهانی‌

ئه‌مرۆداش‌ئیزنی‌پێدراوه‌‌وله‌‌ناو‌یاساکانی‌نێونه‌ته‌وه‌کاندا‌دانی‌پێداندراوه‌‌وله‌‌ناو‌ئایینی‌

.‌ئیسالمیشدا‌تا‌رۆژی‌دوایی‌به‌رده‌وامه

به‌اڵم‌ئه‌گه‌ر‌بۆ‌ترس‌ودڵه‌راوکێ‌له‌‌ناو‌گشت‌کۆمه‌ڵگادا‌بێت‌وخه‌ڵکانی‌بێ‌تاوان‌ودوور‌له‌‌

شه‌ر‌بکاته‌‌ئامانج‌نه‌ک‌هه‌ر‌ئیزنی‌پێنه‌دراوه‌‌به‌ڵکو‌به‌‌هه‌موو‌شێوه‌یه‌ک‌ئیدانه‌‌کراوه‌‌و‌

.‌نامه‌شروعه

وتمان‌ئیسالم‌ئایینی‌ره‌حم‌وبه‌زه‌یی‌وخۆشه‌ویستییه‌‌وئه‌و‌ره‌حم‌وبه‌زه‌ییه‌ش‌هه‌موو‌مرۆڤ‌

وگیان‌له‌به‌ر‌وزینده‌وه‌رێک‌ده‌گرێته‌وه‌‌وده‌ڵێین‌ئه‌گه‌ر‌جارێک‌له‌‌قورئاندا‌باسی‌ترس‌

،‌ئیسالم‌مه‌سه‌له‌ی‌عدڵه‌ت‌‌ووه‌حشه‌ت‌کرابێت‌سه‌د‌جار‌باس‌له‌‌ره‌حم‌وبه‌زه‌یی‌کراوه

وخۆشه‌ویستی‌وسیفه‌تی‌جوانی‌هه‌مووکات‌له‌‌نه‌زه‌ردابووه‌‌وشه‌ی‌ره‌حم‌وبه‌زه‌یی‌له‌‌قورئاندا‌

سووره‌تدا‌له‌‌سه‌ره‌تاوه‌‌ئاماژه‌‌به‌‌ره‌حم‌وبه‌زه‌یی‌ده‌کات،‌‌113جار‌دووپاته‌‌بۆته‌وه‌‌وله‌‌340

30

ئه‌وه‌نده‌‌ئه‌ئکید‌له‌‌ره‌حم‌وبه‌زه‌یی‌ده‌کاته‌وه‌‌که‌‌مه‌به‌ستی‌له‌‌ره‌وانه‌ی‌کردنی‌خۆشه‌ویستمان‌

محه‌ممه‌د‌بۆ‌سه‌ر‌کۆمه‌ڵگایی‌مرۆڤایه‌تی‌ته‌نیا‌محه‌ببه‌ت‌وخۆشه‌ویستی‌وبه‌زه‌یی‌بووه‌‌که‌‌

ئه‌ی‌محه‌ممه‌د‌ئێمه‌‌تۆمان‌"107سووره‌ی‌ئه‌نبیا‌{وما‌ارسلناک‌اال‌رحمة‌للعالمین}ده‌فه‌رموێت

ته‌نیا‌به‌‌ره‌حمه‌ت‌بۆ‌جیهانیان‌ناردووه‌

:‌‌‌‌توبه{رحمتی‌وسعت‌کل‌شیء}‌وه‌هه‌روه‌ها‌ره‌حمی‌خودا‌هه‌موو‌گیانله‌به‌رێک‌ده‌گرێته‌وه

ره‌حم‌وبه‌زه‌یی‌من‌هه‌موو‌شت‌ده‌گرێته‌وه‌‌"127

ئیسالم‌هۆکاری‌ئه‌منییه‌ت‌وئاسایشه‌‌بۆ‌ته‌واوی‌گیانله‌به‌رێک،‌ویه‌کێک‌له‌‌سیفه‌ته‌کانی‌

.‌سووره‌ی‌حشر23ئایه‌ی‌{سالم}خوداوه‌ند‌

به‌ئه‌ئکید‌ئیسالم‌خوازیاری‌سولع‌وئاشتی‌وپێکه‌وه‌ژیانه‌‌حه‌تا‌له‌‌گه‌ڵ‌دوژمنانی‌شه‌رکه‌ردا‌که‌‌

پیشتر‌ئاماژه‌مان‌پێکرد،‌زۆر‌حه‌دیس‌وفه‌رمایشتی‌نوێنه‌ری‌خودا‌هه‌ن‌که‌باڵو‌کردنه‌وه‌‌ترس‌

ووه‌حشه‌ت‌حه‌رام‌ده‌کات،‌ته‌نیا‌ئه‌گه‌ر‌به‌‌شۆخی‌وگاڵته‌جاریش‌بێت،

کاتێک‌ده‌گه‌رێنه‌وه‌‌سه‌رده‌می‌سه‌دری‌ئیسالم‌وسه‌رده‌می‌خیالفه‌تی‌ئیسالمی‌به‌‌روونی‌بۆمان‌

ئاشکرا‌ده‌بێت‌که‌‌‌ده‌سه‌اڵتدارانی‌راستینی‌ئیسالم‌چه‌نده‌‌دژی‌ترۆر‌ووه‌حشه‌ت‌وخشونه‌ت‌

بوونه‌‌به‌‌دژی‌خه‌ڵکانی‌بێ‌تاوان‌وشارۆمه‌ند،راسته‌‌که‌‌شه‌ر‌یاسای‌خۆی‌هه‌یه‌‌وشه‌ر‌

کردنیش‌به‌‌بێ‌رژانی‌خوێن‌وسوتان‌وماڵوێرانی‌ناکرێت‌ونابێت‌به‌اڵم‌هاوکات‌پاراستنی‌

خه‌ڵکانی‌بێ‌دیفاع‌وبێ‌تاوان‌ئه‌رکێکی‌هه‌ر‌هێزێکی‌راسته‌قینه‌یه‌‌به‌تایبه‌ت‌ئه‌م‌هێزه‌‌که‌‌

.خاوه‌نی‌بیرۆکه‌یه‌کی‌ئایینی‌ومرۆڤانه‌‌بێت

ئایین‌ده‌روازه‌ی‌ترۆر‌کردنی‌زۆر‌به‌‌قورس‌وگران‌به‌ستووه‌‌وه‌‌هه‌رجۆره‌‌کرده‌وه‌یه‌کی‌

ترۆریستی‌وخشونه‌ت‌وئازار‌وئه‌زییه‌ت‌دانێک‌ئه‌گه‌ر‌چی‌به‌‌شیوه‌ی‌شۆخیش‌بێت‌ئیدانه‌‌

.ده‌کات

ترۆر‌وخشونه‌ت‌له‌‌کارنامه‌ی‌مسوڵماناندا‌بوونی‌نییه‌‌وکه‌سی‌مسوڵمان‌هیچکات‌نابێت‌له‌م‌

کرده‌وه‌‌قێزه‌ونه‌‌خۆی‌نیزیک‌بکاته‌وه‌‌بۆ‌به‌ده‌ستهێنانی‌ئامانجه‌کانی،‌ئێمه‌‌کاتێک‌که‌‌سه‌یری‌

مێژووی‌ئیسالم‌ده‌که‌ین‌وکه‌م‌وزیاد‌هیندێک‌کرده‌وه‌ی‌ترۆریستی‌وخشونه‌ت‌وزۆرداری‌

ده‌بینین‌له‌‌راستیدا‌ریشه‌ی‌ئه‌م‌جۆره‌‌کرده‌وانه‌‌ده‌گه‌رێته‌وه‌‌سه‌ر‌الده‌ره‌کان‌وتووندئاژۆ‌به‌‌ناو‌

،‌ئیسالمییه‌کان‌که‌‌خودی‌ئیسالمی‌راستین‌به‌‌دژایه‌تیان‌هه‌ڵوێستیان‌گرتووه

31

ی‌کۆچیدا‌به‌‌دژی‌ئه‌م‌تاقمه‌‌3یکێک‌له‌‌گه‌وره‌‌زانایانی‌ئایینی‌ئیسالم‌له‌‌سه‌ده‌ی‌

تووندئاژۆیانه‌ی‌سه‌رده‌می‌خۆی‌که‌‌ناوی‌بشار‌بن‌برد‌بوو،‌ده‌ڵێت‌سوێند‌به‌خودا‌ئه‌گه‌ر‌

ترۆر‌کردن‌له‌‌ئاییندا‌ئیزنی‌پێدراباو‌رێ‌ورێبازی‌ئیسالم‌ومسوڵمانان‌با‌به‌‌دژی‌ئه‌م‌

!تووندئاژۆیه‌‌فتوام‌ده‌دا‌که‌‌سینگی‌شه‌ق‌بکه‌ن‌و‌له‌ت‌له‌تی‌بکه‌ن

سیاسه‌تی‌تووند‌ئاژۆکان‌هه‌میشه‌‌ئه‌وه‌‌بووه‌‌که‌‌بۆ‌له‌‌ناو‌بردنی‌موخالیفه‌کانیان‌له‌‌ترۆر‌و‌

ره‌شه‌کوژی‌که‌ڵک‌وه‌رگرن،‌بۆ‌وێنه‌ی‌له‌‌سه‌رده‌می‌ئه‌مه‌وییه‌کان‌تاقمێکی‌تووندئاژۆ‌که‌‌

بۆ‌له‌‌‌{سه‌ر‌به‌‌تاقمی‌شیعه‌‌مه‌زهه‌ب}‌.واته‌‌مغیره‌‌ومنصوریه‌{خناقون}ناودێر‌کرابوون‌به‌‌

ناو‌بردنی‌دژبه‌رانی‌خۆیان‌فتوای‌خنقاندن‌و‌کوشتنی‌به‌‌نهێنیان‌به‌‌دار‌وده‌سته‌کانی‌خۆیان‌

ی‌‌6و5هه‌روه‌ها‌هیندێک‌تاقمی‌تووندئاژۆ‌له‌‌سه‌ده‌ی‌.‌دابوو‌وناویشیان‌نابوو‌جیهادی‌نهێنی

کۆچی‌خه‌رابکاریه‌کی‌یه‌کجار‌زۆریان‌به‌‌نێوی‌ئیسالم‌به‌دی‌هێنا‌وخه‌ڵکێکی‌زۆریشیان‌به‌‌

تایبه‌ت‌زانایانی‌ئایینی‌به‌‌شیوه‌ی‌ترۆر‌له‌‌ناو‌برد‌تا‌ئه‌و‌ئاسته‌‌هێرشیان‌کرده‌‌سه‌ر‌مزگه‌وتی‌

حرام‌له‌‌مه‌ککه‌‌وده‌ستیان‌کرد‌به‌‌کوشت‌وکوشتاری‌حاجییه‌کان‌که‌‌بۆ‌مه‌راسیمی‌به‌‌جێ‌

،‌له‌وانه‌‌ده‌توانین‌ئاماژه‌‌به‌‌‌گه‌یاندنی‌فه‌ریزه‌ی‌حه‌ج‌روویان‌کردبووه‌‌ئه‌و‌شوێنه‌‌پیرۆزه

کرده‌وه‌‌ترۆریستییه‌کانی‌حسن‌صباح‌بکه‌ین‌که‌‌به‌شیوه‌یه‌کی‌زۆر‌دڕندانه‌‌خه‌ڵکی‌بێ‌تاوان‌

وزانایانی‌به‌رزی‌ئایینی‌ئیسالمی‌له‌‌ناو‌ده‌برد‌و‌قه‌اڵیه‌کیشی‌بۆ‌ئه‌و‌مه‌به‌سته‌‌پێک‌هێنابوو‌به‌‌

نێوی‌قه‌اڵی‌مه‌رگ،‌که‌‌ئێستا‌داعش‌رێک‌هه‌مان‌کار‌وهه‌مان‌کرده‌وه‌‌قێزه‌وه‌نانه‌‌ده‌کات‌به‌‌

ناوی‌ئایینی‌پیرۆزی‌ئیسالم؛‌وکۆمه‌ڵگای‌ئیسالمی‌ومسوڵمانان‌وسه‌رجه‌م‌مرۆڤایه‌تی‌له‌‌گه‌ڵ‌

،‌به‌داخه‌وه‌‌ئه‌م‌کرده‌وه‌‌نامرۆڤانه‌یه‌ی‌‌ترس‌ودڵه‌راوکێ‌ودووبه‌ره‌کی‌به‌ره‌وروو‌کردۆته‌وه

داعش‌وهه‌وادارانی‌داعش‌بۆته‌‌هۆی‌کزبوون‌وناشیرین‌بوونی‌روخساری‌ئیسالمی‌

،‌به‌اڵم‌به‌دڵنیاییه‌وه‌‌کرده‌وه‌چه‌په‌ڵه‌کان‌ودوور‌له‌‌بنه‌ما‌جوانه‌کانی‌ئیسالم‌ناتوانێت‌‌راسته‌قینه

وێنه‌یه‌ک‌بێت‌له‌‌به‌ڵێن‌وئامانجه‌‌مرۆڤدۆسته‌کانی‌ئیسالمی‌راستین،‌ئه‌وه‌ی‌داعش‌ده‌یکات‌

دژی‌هه‌موو‌ئه‌و‌بنه‌ما‌جوانانه‌ی‌ئیسالمه‌‌که‌‌له‌‌قورئان‌وفه‌رمایشته‌‌به‌رزه‌کانی‌نوێنه‌ری‌

ئه‌وان‌به‌‌.‌‌خودا‌محه‌ممه‌د‌ئاماژه‌ی‌پێ‌فه‌رمووه‌‌وداعش‌الده‌رانێکن‌له‌‌ئایینی‌ئاشتی‌ئیسالم

هه‌ڵه‌‌له‌‌ئایین‌حاڵی‌بوونه‌‌وله‌‌به‌ر‌ناشاره‌زا‌بوون‌له‌‌مانا‌ومه‌فهوومی‌ده‌قه‌‌پیرۆزه‌کانی‌

به‌‌خۆشییه‌وه‌‌.‌‌شه‌ریعه‌تی‌ئیسالم‌به‌اڵرێدا‌رۆیشتوون‌و‌رێگایی‌راسته‌قینه‌یان‌لێ‌ون‌بووه

هه‌موو‌جیهانی‌ئیسالم‌وزانایانی‌ئایینی‌ئیسالم‌به‌‌دژی‌ئه‌م‌تاقمه‌‌ترۆریسته‌‌هه‌ڵوێستیان‌

.گرتووه‌‌ئه‌وانیان‌وه‌ک‌والده‌ر‌له‌‌ئایین‌ناساندووه‌‌

"تیرۆر‌شێوازی‌جۆراوجۆر‌له‌‌خۆده‌گرێت"

32

تیرۆر‌وتۆقاندن‌به‌‌شێوه‌ی‌تاک‌یان‌به‌‌شێوه‌ی‌کۆمه‌ڵ‌ده‌کرێت‌که‌‌مه‌به‌ست‌له‌‌تیرۆر‌کردن‌

،‌له‌‌سه‌رده‌می‌ئێستاشدا‌‌به‌‌ده‌ستهێنانی‌به‌رژه‌وه‌ندی‌سیاسی،‌ئایینی،‌ئابووری،‌یا‌کۆمه‌اڵیه‌تییه

،‌به‌دیل‌گرتنی‌‌تیرۆر‌به‌م‌شێوازانه‌‌ئه‌نجام‌ده‌درێت‌رفاندنی‌فرۆکه‌‌وسه‌یاره

که‌سایه‌تییه‌ناوداره‌کان،‌کوشتنی‌شارۆمه‌ندانی‌بێ‌تاوان‌به‌تایبه‌ت‌ژنان‌ومندااڵن،‌بۆمب‌

،‌دزینی‌بانکه‌کان،‌سووتاندنی‌سه‌رچاوه‌‌ئابوورییه‌کان‌وه‌کو‌کشت‌وکاڵ‌ونه‌وت‌‌دانانه‌وه

.وغاز

،‌که‌‌به‌داخه‌وه‌‌زیاتر‌الوه‌کان‌وتازه‌‌‌شێوازێکیتری‌ترۆر‌به‌دی‌ده‌کرێت‌که‌‌تیرۆری‌فکرییه‌تیه

پێگه‌یشتووه‌کان‌بوونه‌ته‌‌ئامانج‌ومێشک‌وده‌روونی‌الوان‌ده‌شۆنه‌وه‌‌و‌زۆرێک‌له‌‌تریبوونی‌

مزگه‌وته‌کان‌بوونه‌ته‌‌مه‌کۆی‌ئه‌م‌فکرییه‌ته‌‌تووندئاژۆیانه‌‌وزیاتر‌له‌‌واڵتانی‌هه‌ژار‌

.ودواکه‌وتووش‌به‌دی‌ده‌کرێت

،‌واڵتانی‌‌‌وجیهانی‌راگه‌یاندن‌وگه‌شه‌ی‌زانسته21ئه‌م‌سه‌رده‌مه‌‌که‌‌سه‌رده‌می‌سه‌ده‌ی‌

دواکه‌وتوو‌ته‌نیا‌ده‌یانهه‌وێت‌به‌‌په‌ره‌پێدانی‌فکرییه‌تی‌تووندئاژۆیی‌وترۆری‌که‌سایه‌تییه‌کان‌

وسه‌رچاوه‌‌زانستییه‌کان‌وئابوورییه‌کان‌بوونی‌خۆیان‌‌بسه‌لمێن‌وبه‌رژه‌وه‌ندییه‌کی‌کاتی‌

به‌ده‌ست‌بێنن‌به‌‌بێ‌ره‌چاوکردنی‌ئه‌وهه‌موو‌قوربانییه‌‌و‌ناشیرین‌کردنی‌شکۆی‌ئایینی‌

.پیرۆزی‌ئیسالم

بێ‌شک‌هه‌روه‌ک‌کوتمان‌ئایینی‌ئیسالم‌زۆر‌به‌جدی‌دژی‌هه‌رجۆره‌‌کرده‌وه‌یه‌کی‌

قل‌یا‌اهل‌}‌‌ئاماژه‌ی‌پێ‌فه‌رمووه77تووندئاژۆیانه‌یه‌‌هه‌روه‌ک‌له‌‌سووره‌ی‌مائده‌‌ئایه‌تی

واته‌‌بڵی‌ئه‌ی‌خه‌ڵکانی‌خاوه‌ن‌کتاب‌به‌‌ناحه‌ق‌له‌‌دینی‌{الکتاب‌التغلوا‌فی‌دینکم‌غیرالحق

که‌‌{خ.د}یان‌ئه‌و‌فه‌رمایشته‌ی‌پێغه‌مبه‌ر‌"‌‌خۆتان‌رێگایی‌تووندره‌وی‌مه‌که‌نه‌‌پیشه

خۆتان‌بپارێزن‌له‌‌{ایاکم‌والغلو‌فی‌الدین‌فانما‌هلکت‌من‌قبلکم‌بالغلو‌فی‌الدین}ده‌فه‌رموێت

تووندئاژۆیی‌وتووندره‌وی‌چونکه‌‌ئه‌وانه‌ی‌له‌پێشدا‌له‌ناوچوون‌به‌هۆی‌تووندره‌وی‌له‌‌

.ابن‌ماجه‌ونسائی‌وحاکم‌روایه‌تیان‌کردووه‌‌"ئایینه‌که‌یاندابوو

په‌یامی‌ئیسالم‌په‌یامێکی‌ئاشتیانه‌‌وپێکه‌وه‌ژیانه‌‌نه‌ک‌په‌یامی‌ترس‌وتۆقاندن‌و‌دله‌راوکێ‌

یسروا‌والتعسروا‌وبشروا‌}خۆشه‌ویستمان‌سه‌باره‌ت‌به‌‌تووندئاژۆیی‌وخشونه‌ت‌ده‌فه‌رموێت

واته‌‌له‌‌سه‌ر‌خه‌ڵک‌نه‌رم‌ونیام‌بن‌تووندره‌و‌:‌فتح‌الباری‌شرح‌صحیح‌بخاری‌{وال‌تنفروا

سه‌ختگیر‌مه‌بن‌وکۆمه‌ڵگا‌به‌‌ره‌حم‌به‌زه‌یی‌خودا‌موژده‌‌بده‌ن‌ئه‌وان‌ناهومێد‌وناراحه‌ت‌

"مه‌که‌ن

33

له‌‌راستیدا‌سه‌رهه‌ڵدانی‌هه‌ر‌جۆره‌‌کرده‌وه‌یه‌کی‌تیرۆریستی‌وتووندئاژۆیی‌ده‌گه‌رێته‌وه‌‌سه‌ر‌

نه‌بوونی‌هۆشیاری‌ئایینی‌که‌‌به‌داخه‌وه‌‌له‌م‌سه‌رده‌مه‌دا‌زانایانی‌ئایینی‌جیهانی‌ئیسالم‌به‌گشتی‌

ئێستاکه‌‌.‌‌وواڵتانی‌دواکه‌وتوو‌به‌تایبه‌تی‌زۆر‌که‌متر‌خه‌م‌بوونه‌‌له‌‌مه‌ڕ‌ئه‌م‌پرسه‌‌گرینگه

واڵتانی‌پێشکه‌وتوو‌به‌‌شێوازێکی‌سه‌رسوورهێنه‌ر‌گه‌شه‌ی‌ئابووریان‌به‌رز‌بۆته‌وه‌‌سه‌نعه‌ت‌

وکشت‌وکاڵ‌و‌زانست‌رۆژ‌به‌رۆژ‌په‌ره‌‌ده‌ستێنێت‌وبه‌پێچه‌وانه‌‌له‌‌واڵتانی‌ئیسالمیدا،‌

هه‌ژاری‌ونه‌‌بوونی‌خزمه‌تگووزاری‌وئازادی‌راده‌ربڕین،‌بۆته‌‌هۆی‌ئه‌وه‌یکه‌‌که‌سانی‌

مافیایی‌وقاچاغچی‌مرۆڤه‌کان‌به‌‌که‌ڵک‌وه‌رگرتن‌له‌‌ساویلکه‌‌بوونی‌خه‌ڵکانی‌باوه‌رمه‌ند‌ئه‌م‌

دیارده‌‌ناشیرینه‌‌له‌‌ناو‌ئه‌م‌کۆمه‌ڵگا‌ئیسالمیه‌دا‌به‌‌ناوی‌ئایین‌په‌ره‌‌پێده‌ده‌ن‌ومه‌به‌سته‌‌

هیندێک‌جاریش‌ئه‌حادیسی‌درووستکراو‌ده‌خه‌نه‌‌پاڵ‌.‌نگریسه‌کانی‌خۆیان‌به‌دی‌دێنن

فه‌رمایشته‌کانی‌پێغه‌مبه‌ر‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌شه‌رعییه‌ت‌به‌‌کاره‌‌قێزه‌ونه‌کانی‌خۆیان‌بده‌ن‌که‌‌زۆر‌له‌‌

راستی‌به‌دوورن‌وفه‌ڕیان‌به‌‌فه‌رمایشتی‌پێغه‌مبه‌ره‌وه‌‌نییه‌‌و‌یان‌نه‌یانتوانیوه‌‌مانه‌که‌ی‌

ئه‌م‌:‌واته‌‌هاتومه‌‌بۆ‌کوشتن‌"فی‌السمند‌:‌أحمد‌{جئناکم‌بالذبح}‌بدۆزنه‌وه‌‌وه‌کو‌ئه‌م‌حه‌دیسه

،‌‌نه‌زان‌وکوێر‌دڵه‌کان؛‌‌‌به‌‌زه‌عیفی‌زانیوه7\169حه‌دیسه‌‌ابن‌حجر‌له‌‌فتح‌الباری‌به‌‌ژماره‌‌

به‌‌هیچ‌شێوه‌یه‌ک‌مانای‌ئه‌م‌حه‌دیسه‌‌نازانن‌وناتوان‌بزانن‌بۆچییه‌‌وبۆچ‌بابه‌تێک‌کوتراوه‌‌

وکه‌ی‌وله‌‌بۆ‌کێ‌بووه‌‌ئاخۆ‌ئه‌گه‌ر‌ئه‌م‌حه‌دیسه‌‌به‌مشێوه‌یه‌‌بێت‌که‌‌تووند‌ئاژۆ‌نه‌زانه‌کان‌بۆ‌

کرده‌وه‌‌چه‌په‌ڵه‌کانی‌خۆیان‌ده‌یکه‌نه‌‌به‌ڵگه‌‌به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌ئه‌م‌ئایه‌ته‌‌نابێته‌وه‌‌ونه‌سخی‌ئایه‌ته‌کی‌

‌!!!‌107:االنبیاء{وما‌أرسلناک‌اال‌رحمة‌للعالمین}خوداوه‌ند‌ناکاته‌وه‌‌

فاکه‌ته‌ری‌چواره‌م-4

"رێزگرتن‌له‌‌به‌ها‌پیرۆزه‌کانی‌خه‌ڵکانی‌جیا‌له‌‌ئایینی‌ئیسالم"

ئیسالم‌وه‌ک‌ئایینێکی‌ئاسمانی‌که‌‌بۆ‌هه‌موو‌مرۆڤه‌کان‌وه‌ک‌ره‌حمه‌ت‌وبه‌زه‌یی‌هاتووه‌‌رێز‌

له‌‌خه‌ڵکانی‌بێ‌باوه‌ر‌وباوه‌ری‌ئایینیان‌ده‌گرێت‌وله‌‌ژێر‌ئیراده‌ی‌ئه‌م‌ئایینه‌‌پیرۆزه‌دا‌ئازادانه‌‌

بۆنه‌‌ئایینی‌ونه‌ته‌وه‌ییه‌کانی‌خۆیان‌به‌‌جێ‌ده‌گه‌یه‌نن‌وهیچ‌باوه‌رمه‌ندێک‌وده‌سه‌اڵتێکی‌

ئیسالمی‌بۆی‌نییه‌‌بێ‌رێزیان‌پێ‌بکات‌هه‌ر‌ئه‌م‌بابه‌ته‌‌که‌‌ئیسالم‌وه‌ک‌نموونه‌ی‌هه‌ره‌‌

به‌رزی‌ره‌وشت‌ورێزگرتن‌بووه‌‌بۆته‌‌هۆی‌ئه‌وه‌یکه‌‌رۆژ‌به‌رۆژ‌په‌ره‌‌بستێنێت،‌چوونکه‌‌له‌‌

راستیدا‌ئیسالم‌خۆی‌به‌‌خاوه‌نی‌ره‌ساڵه‌تێکی‌جیهانی‌پێناسه‌ده‌کات،‌وه‌‌محه‌ممه‌د‌

وما‌ارسلناک‌اال‌}نموونه‌ی‌هه‌ره‌‌به‌رزی‌ره‌حم‌وشه‌فه‌قه‌ت‌وبه‌زه‌ییه‌‌بۆ‌مرۆڤایه‌تی‌[خ.د]

واته‌‌ئێمه‌‌تۆمان‌نه‌ناردووه‌‌ته‌نیا‌بۆ‌ره‌حمه‌ت‌وبه‌زه‌یی‌نه‌بێت‌له‌‌"‌107:‌انبیاء{رحمة‌للعالمین

34

که‌ی‌شیاوه‌‌نوێنه‌رێک‌که‌‌به‌‌ره‌حمه‌ت‌وبه‌زه‌یی‌ره‌وانه‌‌کرابێت‌!‌‌سه‌ر‌مرۆڤایه‌تی،‌زۆر‌باشه

به‌اڵم‌له‌‌تووند‌ئاژۆیی‌وکوشت‌وکوشتار‌هیچیتری‌نه‌‌بێت‌بۆمان‌ئاشکرا‌ده‌بێت‌ئه‌م‌تووند‌

.وتیژیانه‌‌دوورن‌له‌‌بنه‌ماکانی‌ئایینی‌پیرۆزی‌ئیسالم

ئیسالم‌به‌‌پێجه‌وانه‌ی‌ئه‌وکه‌سانه‌ی‌که‌‌ده‌ڵێن‌ئه‌م‌ئایینه‌هه‌ر‌چی‌له‌‌توانایی‌دابووه‌‌له‌‌هه‌مبه‌ر‌

بێ‌رێزی‌کردن‌به‌‌بیروباوه‌ره‌جیاوازه‌کان‌وئایینه‌‌ئاسمانییه‌کانیتر‌وشیواندن‌وروخاندنی‌

په‌ره‌ستگاکانیان،‌رێزێکی‌تایبه‌تی‌لێ‌ناون‌ومسوڵمانانیشی‌هان‌داوه‌‌تاکو‌خۆیان‌له‌‌

هه‌رچه‌شنه‌‌بێ‌ئیحترامییه‌ک‌نیسبه‌ت‌به‌‌خه‌ڵکانیتر‌وئایینه‌کانیتر‌بپارێزن‌وبه‌‌جێگایی‌بێ‌

رێزی‌کردن‌ودڵره‌قی‌به‌‌زبانی‌نه‌رم‌وئارام‌له‌‌گه‌ڵیان‌بدوێن‌هه‌روه‌ک‌ئه‌مری‌به‌‌

خۆشه‌ویستمان‌کردووه‌‌که‌‌له‌‌به‌رانبه‌ر‌ئایینه‌‌ئاسمانییه‌کانی‌وه‌کو‌مه‌سیحی،‌یه‌هوودی‌زۆر‌به‌‌

‌46عه‌نکه‌بوت‌{وال‌تجادلوا‌أاهل‌الکتاب‌اال‌بالتی‌هی‌احسن}هه‌ستیارییه‌وه‌‌معامله‌‌بکات‌

"‌له‌‌گه‌ڵ‌خه‌ڵکانی‌خاوه‌ن‌کیتاب‌ته‌نیا‌به‌‌شیوه‌یی‌جوان‌وشیاو‌نه‌بێت‌گفتوگۆ‌مه‌که"

وال‌تسبوا‌الذین‌یدعون‌من‌دون‌هللا‌‌}یان‌سه‌باره‌ت‌به‌‌خه‌ڵکانی‌موشریک‌وبێ‌باوه‌ر‌

108ئه‌نعام‌{فیسبواهللا‌‌عدوا‌بغیر‌علم

ئه‌ی‌باوه‌رمه‌ندان‌به‌‌بووت‌وسه‌نه‌می‌موشریکه‌کان‌جوێن‌مه‌ده‌ن‌نه‌وه‌کو‌ئه‌وانیش‌له‌‌رووی‌"

"نه‌زانین‌ونه‌فامیانه‌وه‌‌جوێن‌به‌‌خودای‌ئێوه‌‌بده‌ن

به‌‌درێژایی‌مێژووی‌ئیسالم‌له‌‌واڵتانی‌ئیسالمیدا‌یان‌ئه‌و‌شوێنانه‌ی‌ئیسالم‌داگیری‌کردوون‌

هیچ‌مه‌زارگه‌یه‌ک‌وکه‌نیسه‌یه‌ک‌وکلیسایه‌ک‌وئاته‌شکه‌ده‌یه‌ک‌تێک‌نه‌رووخاون‌و‌خه‌ڵکی‌

شکه‌ست‌خواردووی‌ئه‌م‌واڵتانه‌‌بێ‌رێزیان‌پێ‌نه‌کراوه‌‌که‌‌ئه‌گه‌ر‌ئاماژه‌یه‌کمان‌به‌‌په‌یکه‌ری‌

بووداییه‌کان‌له‌‌ئه‌فغانستان‌وپاکستان‌و‌هیندوستان‌و‌کلیساوکه‌نیسه‌ی‌باوه‌ره‌کانیترله‌‌شام‌

وئیسپانیا‌‌هه‌بێت‌راستییه‌که‌مان‌بۆ‌ئاشکرا‌ده‌بێت‌که‌‌تا‌ئه‌وسه‌ده‌یه‌ش‌به‌‌شیوه‌ی‌پێشووی‌

خۆیان‌مابوونه‌وه‌‌وهیچ‌تێک‌نه‌رووخابوون،‌ئه‌وه‌ش‌له‌‌حاڵه‌تێکدا‌که‌‌ده‌سه‌اڵتی‌ئیسالمی‌به‌‌

،‌درێژایی‌مێژووی‌ده‌سه‌اڵتی‌خۆیی‌توانای‌رووخاندن‌وبێ‌رێزی‌کردنی‌به‌م‌شوێنانه‌‌هه‌بووه

ئیسالم‌بۆ‌چه‌سپاندنی‌شارستانییه‌ت‌وزانست‌وبرایه‌تی‌وخۆشه‌ویستی‌هه‌روه‌کو‌کاره‌با‌له‌‌

ماوه‌یه‌کی‌که‌می‌زه‌مه‌نیدا‌زاڵ‌بوو‌به‌‌سه‌ر‌ئیمپراتوورییه‌کانی‌ئێران‌ورۆم‌ومیسر‌وهتد‌وله‌‌

‌قاره‌ی‌ئامریکا‌وئافریقاو‌ئاسیا‌په‌ره‌ی‌پێدرا‌ئه‌وه‌‌هه‌مووی‌ده‌گه‌رێته‌وه‌‌سه‌ر‌حه‌قیقه‌تێکی‌3

ئاشکرا‌بۆ‌هه‌موو‌خه‌ڵکانی‌جیهان‌که‌‌ئیسالم‌ئایینی‌مرۆڤایه‌تی‌وراستییه‌‌هه‌ر‌ئه‌وه‌ش‌بۆته‌‌

هۆکار‌که‌‌مێژژو‌نووسان‌وبیرمه‌ندان‌ورۆژهه‌اڵت‌ناسان‌وسیاسه‌تمه‌دارانی‌ئرووپی‌

35

وئامریکایی‌قه‌بوڵی‌ئه‌و‌راستییه‌‌بکه‌ن‌وئایین‌ئیسالم‌وه‌ک‌ئایینی‌خۆیان‌هه‌ڵبژێرن‌ومسوڵمان‌

ببن‌که‌‌ده‌کرێت‌ئاماژه‌‌به‌‌رۆژه‌گارودی‌فیلسووف‌فه‌رانسه‌یی‌‌ورابرت‌کرین‌سیاسه‌تمه‌داری‌

ئامریکی‌ومشاوری‌نیکسون‌سه‌رۆک‌کۆماری‌ئامریکا‌ومورین‌موکای‌پزشکی‌فه‌رانسه‌وی‌

ورایت‌اونورابل‌لرد‌بریتانیا‌بکه‌ین‌،

فاکته‌ری‌پێنجه‌م-5

".عداله‌تی‌کۆمه‌الیه‌تی‌که‌‌ئه‌وه‌ش‌سه‌رچاوه‌‌له‌‌ره‌وشته‌وه‌‌وه‌رده‌گرێت"‌

واته‌‌هه‌ر‌که‌س‌به‌‌:‌‌مانا‌کراوه‌ته‌وه‌{هه‌ر‌شتێک‌له‌‌جێگای‌خۆیدا‌}‌عداڵه‌ت‌له‌‌فه‌لسه‌فه‌دا

ئه‌ندازه‌ی‌قه‌واره‌‌وزانست‌وتێکۆشان‌وزه‌حمه‌ت‌وماندووبوونی‌خۆی‌مافی‌بۆ‌دیاری‌

.ده‌کرێت

،‌هه‌ر‌‌داد،‌دادوه‌ر،‌دادره‌س،‌دادگاه:‌‌هاوتای‌نه‌زم‌وئه‌ده‌به‌{‌وشه}عداڵه‌ت‌له‌‌لۆغه‌تدا

.هه‌موویان‌له‌‌عداڵه‌ته‌وه‌‌سه‌رچاوه‌‌ده‌گرن

یانی‌دارشتن‌وبه‌رێوه‌‌بردنی‌نیزامی‌حقوقی‌به‌‌شێوازێک‌که‌‌هه‌ر‌:‌عداڵه‌تی‌کۆمه‌اڵیه‌تی

که‌س‌به‌‌مافی‌عه‌قاڵنی‌خۆی‌بگات‌وله‌‌به‌رانبه‌ر‌ئه‌و‌ماف‌وحقوقه‌‌ئه‌رکێک‌که‌‌پێی‌

ئه‌سپێردراوه‌‌به‌‌جێ‌بگه‌یه‌نێت،‌یان‌چاوه‌روانی‌لێپرسینه‌وه‌وبێت‌له‌‌کاتی‌سه‌رپیچی‌کردندا،

عه‌داڵه‌ت‌به‌‌شیوازی‌جۆراوجۆر‌وخوێندنه‌وه‌ی‌جیاواز‌مانا‌کراوه‌ته‌وه‌‌به‌اڵم‌ئه‌وه‌ی‌لێره‌دا‌من‌

ده‌م‌هه‌وێت‌باسی‌لێوه‌‌بکه‌م‌‌عداڵه‌تێکه‌‌که‌‌خوداوه‌ندی‌مه‌زن‌وه‌کو‌ده‌ستوور‌ئه‌مری‌پێ‌

فه‌رمووه‌‌وبۆته‌‌‌شوعاری‌سه‌ره‌کی‌ئایینی‌پیرۆزی‌ئیسالم،بۆ‌هه‌موو‌چینه‌‌جیاجیاکانی‌

کۆمه‌ڵگای‌به‌شه‌رییه‌ت‌که‌‌له‌‌ناو‌عه‌داڵه‌تی‌ئیسالمیدا‌هیچ‌مرۆڤێک‌چ‌مسوڵمان‌وچ‌غه‌یره‌‌

مسوڵمان‌مافی‌نافه‌وتێت‌وده‌گات‌به‌‌حه‌ق‌وحقوقی‌خۆی‌که‌‌ئه‌وه‌ش‌هه‌روه‌ک‌فاکته‌ره‌کانیتر‌

بۆته‌‌هۆی‌ئه‌ویندار‌بوونی‌مرۆڤه‌‌بی‌باوه‌ره‌کان‌تاکو‌ئیسالم‌وه‌ک‌مه‌کته‌بێکی‌راسته‌قینه‌‌

وعادل‌قه‌بوڵ‌بکه‌ن‌وبێنه‌‌نێو‌رێزی‌باوه‌رمه‌ندان‌،

دیاره‌‌قانون‌ویاسای‌دارێشتراوی‌ده‌ستی‌مرۆڤ‌که‌‌باس‌له‌‌عداڵه‌تی‌کۆمه‌اڵیه‌تی‌ده‌کات‌تاکو‌

ئێستا‌نه‌یتوانیوه‌‌به‌‌شیوه‌ی‌عداڵه‌تی‌ئیالهی‌سه‌رنجی‌هه‌موو‌باوه‌رمه‌ندانی‌خۆی‌رابکێشێت‌

وله‌‌کۆتاییدا‌جۆرێک‌دیکتاتۆرییه‌تی‌لێده‌که‌وێته‌وه‌‌بۆ‌وێنه‌‌دیکتاتۆرییه‌تی‌پلۆریتاریا‌که‌‌

بانگه‌شه‌ی‌عداڵه‌تی‌کۆمه‌اڵیه‌تی‌ده‌کرد،

36

پێویسته‌‌بزانین‌بۆ‌ده‌سته‌به‌ربوونی‌عداڵه‌ت‌له‌‌ناو‌کۆمه‌ڵگادا‌ئازادی‌راده‌ربڕین‌ومافی‌

،‌ره‌نگه‌‌به‌‌بێ‌بوونی‌ئه‌م‌ئازادیانه‌‌عداڵه‌ت‌هیچکات‌به‌دی‌‌نه‌ته‌وه‌یی‌وتاکه‌که‌سی‌زۆر‌گرنگه

نه‌کرێت‌وله‌‌گه‌ڵ‌سته‌م‌وپێشێل‌کردنی‌مافی‌کۆمه‌ڵگا‌به‌ره‌وروو‌ده‌بین،‌له‌‌راستیدا‌عداڵه‌ت‌به‌‌

بێ‌ئازادی‌وئازادیش‌به‌‌بێ‌عداڵه‌ت‌به‌‌ئاکام‌ناگات‌وئامانجه‌کانی‌خۆی‌ناپێکێت،‌هه‌ربۆیه‌‌

ئایین‌به‌‌گشتی‌وئایینی‌ئیسالم‌به‌‌تایبه‌تی‌زۆر‌گرنگی‌به‌‌عداڵه‌ت‌وئازادی‌داوه‌‌وئه‌مر‌به‌‌

‌{واذا‌حکمتم‌بین‌الناس‌أن‌تحکم‌بالعدل‌}ده‌فه‌رموێت‌"‌خ.د"نوێنه‌ره‌که‌ی‌خۆی‌محه‌ممه‌د

واته‌‌کاتێک‌دادوه‌ری‌ده‌که‌یت‌له‌‌نێو‌کۆمه‌ڵگادا‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌عاداڵنه‌‌دادوه‌ری‌‌"58:النساء

،‌بکه

پێشتر‌باسی‌ئه‌وه‌مان‌کرد‌که‌‌له‌‌راستیدا‌ئیسالم‌هه‌ڵگری‌بیرۆکه‌ی‌دێموکراتیکه‌‌وبه‌ڵگه‌شمان‌

ئایه‌ته‌کانی‌قورئانی‌پیرۆز‌بوو‌وهه‌روه‌ها‌فه‌رمایشته‌کانی‌خۆشه‌ویستمان‌محه‌ممه‌د‌درود‌

وساڵی‌خودای‌له‌‌سه‌ر‌بێت‌،عداڵه‌ت‌ته‌نیا‌له‌‌ناو‌ئه‌و‌ده‌سه‌اڵتانه‌‌به‌دی‌ده‌کرێت‌که‌‌ده‌سه‌اڵت‌

،‌که‌واته‌‌هیچکام‌له‌‌عداڵه‌ت‌وئازادی‌به‌‌‌به‌‌شیوه‌ی‌ئازاد،‌هه‌ڵبژێردراوی‌ده‌ستی‌کۆمه‌ڵگایه

.‌بێ‌یه‌کتر

ئه‌و‌رژیم‌وده‌سه‌اڵتانه‌ی‌به‌‌شیوه‌ی‌تووتالیتێر‌وته‌ک‌ره‌و‌ده‌سه‌اڵت‌به‌ده‌سته‌وه‌‌ده‌گرن‌‌و‌رێز‌

له‌‌بیرورای‌گشتی‌ناگرن‌ناتوانن‌عداڵه‌ت‌به‌‌شیوه‌ی‌راسته‌قینه‌‌به‌‌جێ‌بگه‌یه‌نن‌ومافی‌

نه‌ته‌وه‌کان‌وچینه‌جیاوازه‌کانی‌کۆمه‌ڵگا‌به‌‌شیوه‌یه‌کی‌نادرووست‌ودوور‌له‌‌روانگه‌ی‌ئیسالم‌

پێشێل‌ده‌که‌ن؛‌وماڵ‌وسه‌رمایه‌ی‌خه‌ڵک‌ده‌فه‌وتێنن‌به‌‌بێ‌هێچ‌به‌ڵگه‌یه‌کی‌درووست‌سه‌باره‌ت‌

والتأکلوا‌}به‌و‌شیوه‌‌هه‌ڵسوکه‌وته‌ی‌ده‌سه‌اڵت‌داران‌خوداوه‌ند‌نه‌هی‌کردووه‌‌و‌ده‌فه‌رموێت

زه‌وی‌وژیانی‌به‌خته‌وه‌رانه‌‌بۆ‌هه‌مووکه‌سێکه‌‌چ‌باوه‌رمه‌ند‌بێت‌وچ‌‌{أموالکم‌بینکم‌بالباطل

هوالذی‌جعل‌لکم‌االرض‌ذلوال‌وامشوا‌فی‌مناكبها‌}بێ‌باوه‌ر‌هه‌روه‌ک‌قورئان‌ده‌فه‌رموێت

ئه‌و‌خودایه‌یکه‌‌زه‌وی‌بۆئێوه‌‌زه‌لیل‌کردووه‌‌‌"15:‌الملک‌{وکلوا‌من‌رزقه‌‌والیه‌النشور

:هه‌مووتان‌بگه‌رێن‌له‌سه‌ری‌ورزق‌ورۆزی‌خۆتان‌به‌ده‌ست‌بێنن‌ماڵی‌یه‌کتر‌مه‌فه‌وتێنن

که‌واته‌‌ئێمه‌‌بۆمان‌نییه‌‌په‌نجه‌‌بۆ‌مافی‌خه‌ڵکانیتر‌چ‌مسوڵمان‌چ‌کافر‌درێژ‌بکه‌ین‌چوونکو‌

خوداوه‌ند‌زه‌وی‌وه‌ک‌به‌دتیهێنه‌ری‌رزق‌و‌رۆژی‌بۆ‌هه‌موو‌مرۆڤ‌وگیان‌له‌به‌رێک‌

،هه‌ر‌کرده‌وه‌یه‌ک‌که‌‌‌تێکه‌اڵی‌عداڵه‌ت‌بێت‌ناه‌ورۆکه‌که‌ی‌له‌‌ئایینی‌‌ته‌رخان‌کردووه

ئیسالمدایه‌‌ئه‌گه‌ر‌چی‌ئه‌م‌کرده‌وه‌‌مرۆڤێکی‌بێ‌باوه‌ر‌یاخود‌ده‌سه‌اڵتێکی‌غه‌یره‌‌ئایینی‌

ئه‌نجامی‌بدات‌واته‌‌عداڵه‌ت‌به‌رهه‌می‌ده‌ستووراتی‌ئایینه‌‌که‌‌پێشتر‌له‌ناو‌ده‌سه‌اڵته‌کاندا‌به‌‌

تایبه‌ت‌ده‌سه‌اڵتدارانی‌چه‌وسێنه‌ر‌ودژه‌‌مرۆیی‌به‌دی‌نه‌ده‌کرا‌به‌اڵم‌کاتێک‌ئیسالم‌وه‌ک‌

نه‌جاتده‌ری‌به‌شه‌رییه‌ت‌هات‌عداڵه‌ت‌وئازادی‌بۆ‌کۆمه‌ڵگای‌مرۆڤایه‌تی‌به‌‌خه‌اڵت‌هێنا‌

37

ومرۆڤه‌‌چه‌وساوه‌‌ومافخوراوه‌کانی‌رزگار‌کرد؛محه‌ممه‌د‌عه‌بده‌‌ده‌ڵێت‌کاتێک‌چووم‌بۆ‌ئروپا‌

ئیسالمم‌بینی‌به‌اڵم‌خه‌ڵکه‌که‌‌مسوڵمان‌نه‌بوون‌کاتێک‌گه‌رامه‌وه‌‌مسوڵمانم‌بینی‌به‌اڵم‌ئیسالمم‌

نه‌بینی،‌واته‌‌به‌و‌مه‌به‌سته‌‌که‌‌ده‌سه‌اڵتدارانی‌واڵتانی‌دێموکراتیک‌له‌‌ئروپا‌هه‌مان‌کرده‌وه‌و‌

ره‌فتار‌ده‌که‌ن‌له‌‌گه‌ڵ‌خه‌ڵکه‌که‌یان‌که‌‌له‌‌خواسته‌کانی‌ئایینی‌ئیسالمه‌‌به‌اڵم‌به‌پێچه‌وانه‌‌

ده‌سه‌اڵتدارانی‌ئیسالمی‌پێچه‌وانه‌ی‌ده‌ستووراتی‌ئیسالم‌له‌‌گه‌ڵ‌خه‌ڵکه‌که‌یان‌ره‌فتار‌ده‌که‌ن‌

وماف‌وئازادیان‌لێ‌ئه‌ستاندوون‌وعداڵه‌ت‌که‌‌شوعاری‌ئیسالمه‌‌ئه‌نجام‌ناده‌ن‌و‌به‌‌شێوه‌ی‌

دیکتاتۆرییه‌ت‌وتووتالیتر‌مسوڵمانانیان‌تووشی‌ئه‌زییه‌ت‌وئازار‌کردووه‌‌بۆ‌وێنه‌‌ده‌توانین‌

ئاماژه‌‌به‌‌سته‌مه‌کانی‌ده‌سه‌اڵتدارانی‌سه‌رده‌م‌وه‌کو‌سه‌عوودییه‌‌وواڵتی‌دیکتاتۆری‌کۆماری‌به‌‌

نێو‌ئیسالمی‌‌ئێران‌بکه‌ین‌که‌‌به‌‌ناوی‌ئیسالم‌خه‌ڵکیان‌خستۆته‌‌ژێر‌ره‌کێفی‌خۆیان‌

ویاساکانی‌ئیسالمیان‌پشت‌گوێ‌خستووه‌‌ومافی‌نه‌ته‌وه‌کان‌ومه‌زهه‌به‌‌جیاوازه‌کانیان‌پێشێل‌

کردووه‌‌ورۆژانه‌‌به‌‌ده‌یان‌مرۆڤی‌بێ‌تاوان‌به‌‌نێوی‌جۆراوجۆر‌له‌‌سێداره‌‌ده‌ده‌ن‌وله‌‌سیا‌

:‌چاڵه‌‌تاریکه‌کان‌به‌ندیان‌ده‌که‌ن‌وعداڵه‌تی‌ئیالهیان‌فه‌رامۆش‌کردووه

ئه‌وانه‌‌هه‌ر‌هه‌موویان‌دوورن‌له‌‌واقعییه‌تی‌ئیسالمی‌راستین‌وجیاوازه‌‌له‌‌گه‌ڵ‌بیرۆکه‌کانی‌

ده‌سه‌اڵتدارانی‌راستینی‌ئیسالم،

هه‌ر‌ده‌سه‌اڵتدارێک‌عداڵه‌ت‌بکات‌له‌‌گه‌ڵ‌مرۆڤه‌کان‌ئه‌وه‌‌ده‌سه‌اڵتێکی‌ئیسالمییه‌‌به‌‌پێچه‌وانه‌‌

هه‌ر‌ده‌سه‌اڵتێک‌عداڵه‌ت‌نه‌کات‌ئه‌م‌ده‌سه‌اڵته‌‌ئیسالمی‌نییه‌‌وخه‌ڵک‌مافی‌خۆیانه‌‌دژی‌

بوه‌ستنه‌وه‌‌و‌ئه‌گر‌که‌سێک‌له‌م‌رێگایه‌شدا‌گیانی‌له‌‌ده‌ستدا‌شه‌هیدی‌راسته‌وقینه‌یه‌‌هه‌روه‌ک‌

‌{‌سید‌شهداء‌حمزة‌بن‌عبدالمطلب‌ورجل‌قام‌الی‌امام‌جائر‌فنهاه‌‌فقتله‌}پێغه‌مبه‌ر‌ده‌فه‌رموێت

واته‌‌گه‌وره‌ی‌شه‌هیدان‌حه‌مزه‌ی‌کوری‌عبدالمطلیبه‌‌وئه‌وپیاوه‌شه‌‌که‌له‌‌به‌رانبه‌ر‌"الحاکم‌

رێبه‌رێکی‌سته‌مکار‌ده‌وه‌ستێت‌ونه‌هی‌ده‌کات‌له‌‌خراپکاری‌به‌اڵم‌ئه‌م‌ده‌سه‌اڵتداره‌‌

"ده‌یکوژێت

لقد‌أرسلنا‌}ده‌فه‌رموێت.‌ئیسالم‌زۆر‌راشکاوانه‌‌له‌‌قورئانی‌پیرۆزدا‌ئاماژه‌‌به‌‌عداڵه‌ت‌ده‌کات

رسلنا‌بالبینات‌وأنزلنا‌معهم‌الکتاب‌والمیزان‌لیقوم‌الناس‌بالقسط‌وأنزلنا‌الحدید‌فیه‌‌بأس‌شدید‌

25/الحدید‌{ومنافع‌للناس‌ولیعلم‌هللا‌‌من‌ینصره‌‌ورسله‌‌بالغیب‌ان‌هللا‌‌قوی‌عزیز

وێرای‌به‌ڵگه‌ی‌ته‌واو‌وموعجیزاتی‌ئاشکار،‌‌{پێغه‌مبه‌ره‌کان}واته‌‌ئێمه‌‌نوێنه‌ره‌کانی‌خۆمان‌"

ره‌وانه‌ی‌کۆمه‌ڵگایی‌مرۆڤایه‌تی‌کردووه‌‌وکتاب‌ویاسامان‌ناردووه‌‌تاکو‌له‌‌گه‌ڵ‌مرۆڤ‌

عاداڵنه‌‌ره‌فتار‌بکه‌ن،‌و‌ئاسنمان‌ناردووه‌‌چونکه‌‌قازانجی‌زۆری‌بۆ‌مرۆڤ‌پێک‌دێنێت،‌

38

بێگوومان‌مه‌به‌ستی‌خوداوه‌ند‌ئه‌وه‌یه‌‌تاکو‌بزانێت‌کێ‌خزمه‌تی‌خودا‌ده‌کات،‌به‌راستی‌خودا‌

.‌به‌توانایه

دادپه‌روه‌ری‌هه‌روه‌ک‌پێشتر‌ئاماژه‌مان‌پێکرد‌خوستی‌ئایینه‌کانه‌‌به‌گشتی‌وئایینی‌ئیسالمه‌‌

به‌تایبه‌تی،‌وتمان‌هه‌ر‌ده‌سه‌اڵتێک‌بتوانێت‌دادپه‌روه‌ری‌به‌‌شێوه‌ی‌یه‌کسان‌وبه‌رابه‌ر‌دابه‌ش‌

بکات‌له‌‌کۆمه‌ڵگادا،‌له‌‌راستیدا‌ئایینی‌ئیسالم‌قه‌بوڵی‌ده‌کات‌چوونکه‌‌خواستی‌خوداوه‌ند‌

.‌ئه‌نجام‌دراوه

به‌اڵم‌کاتێک‌له‌‌جیهانی‌ئیستاکه‌دا‌ئه‌م‌پرسیارانه‌‌دێنه‌‌پێش‌بۆچی‌ده‌سه‌اڵتدارانی‌ئیسالمی‌

ئاخۆ‌گرفته‌که‌‌له‌‌.‌نه‌یانتووانیوه‌‌به‌‌پێی‌قورئان‌وفه‌رمایشته‌کانی‌پێغه‌مبه‌ر‌دادپه‌روه‌ری‌بکه‌ن‌

؟‌کوێیه

:‌وه‌اڵم‌ئه‌م‌سێ‌خاڵه‌ی‌خوواره‌وه‌یه

چ‌که‌س‌یان‌که‌سانێکن‌به‌رێوه‌به‌ری‌دادپه‌روه‌ری؟:‌ئه‌لف

دادپه‌روه‌ری‌له‌‌سه‌ر‌چ‌جۆره‌که‌سانێک‌دابه‌ش‌ده‌بێت؟:‌ب

له‌‌چ‌شوێنێک‌ئه‌م‌دادپه‌روه‌رییه‌‌به‌رێوه‌ده‌چێت؟:‌پ

هه‌ربۆیه‌‌ده‌بێت‌زۆر‌شاره‌زایانه‌‌له‌‌بوواری‌ئایینی‌وسیاسیدا‌ئه‌و‌خااڵنه‌ی‌سه‌ره‌وه‌‌شرۆڤه‌‌

واته‌‌که‌سانی‌نابه‌رپرس‌.‌‌بکه‌ین‌و‌بگه‌ین‌به‌‌ئامانج‌که‌‌هه‌مان‌مه‌به‌ستی‌یه‌زدانی‌مه‌زنه

هه‌رچه‌ند‌خۆیان‌به‌‌نوێنه‌ری‌ئایینی‌ئیسالم‌پێناسه‌‌بکه‌ن‌به‌اڵم‌بێ‌تووانا‌بن‌له‌‌به‌رێوه‌به‌ری‌

کۆمه‌ڵگا‌له‌‌الیه‌ن‌ئیسالمه‌وه‌‌قه‌بوڵ‌ناکرێت‌وسه‌رپیچییه‌کانی‌ئه‌م‌جۆره‌‌که‌سانه‌‌ناخرێنه‌‌پاڵ‌

.ئیسالم

هه‌روه‌ها‌ئاماژه‌مان‌پێکرد‌له‌‌چووارچیوه‌ی‌واڵتێک‌که‌‌ئه‌مرۆکه‌‌به‌‌شێوه‌ی‌جیاواز،‌واته‌‌

جوغرافیا‌و‌ناوچه‌یه‌کی‌دیاریکراودا‌کۆمه‌ڵێک‌بیروباوه‌رو‌ئایین‌ومه‌زهه‌بی‌جیاوازیش‌له‌‌

خۆ‌ده‌گرێت‌که‌‌ده‌سه‌اڵتی‌دادپه‌روه‌رانه‌‌ده‌بێت‌بۆ‌هه‌رکام‌له‌م‌بیروباوه‌ر‌وئایینه‌جیاوازانه‌‌

ته‌واوی‌هاوکاری‌وهاسانکاری‌خۆی‌ئه‌نجام‌بدات،‌بۆ‌وێنه‌‌کاتێک‌ده‌سه‌اڵتی‌ئیسالمی‌

هاوکاری‌موسوڵمانان‌له‌‌هه‌موو‌بوواره‌کاندا‌بکات‌به‌اڵم‌خه‌ڵکانی‌دیکه‌‌له‌‌ئایین‌

وبیروبۆچوونه‌کانی‌دیکه‌دا‌پشت‌گوێ‌بخات‌وهاریکاری‌ئابووری‌وکلتووریان‌نه‌کات‌ئه‌م‌

.ده‌سه‌اڵته‌‌داد‌په‌روه‌ر‌نییه‌‌و‌ئیدانه‌‌ده‌کرێت

39

دادپه‌روه‌ری‌ئیسالمی‌بێ‌گوێدان‌به‌‌چوارچێوه‌ی‌واڵتێکی‌دیاریکراو‌له‌‌کاتی‌پێویستدا‌ده‌بێت‌

.‌دادپه‌روه‌ری‌له‌‌گه‌ڵ‌موسوڵمانانی‌خاوه‌ن‌گرفت‌وبێگانه‌‌له‌م‌واڵته‌شدا‌بکات

‌

ئازادی‌یه‌کێکیتره‌‌له‌‌خواسته‌کانی‌ئایینی‌ئیسالم-6

له‌‌ئایینی‌ئیسالمدا‌هه‌موو‌مرۆڤه‌کان‌به‌‌بێ‌جیاوازی‌ره‌گه‌زی،‌نه‌ته‌وه‌یی،‌هه‌ژاری،‌

سه‌روه‌ت،‌ره‌نگ‌وپێست،‌ژن‌وپیاو،‌ئازاد‌خه‌ڵق‌کراون‌وخوداش‌مافی‌ژیانی‌یه‌کسانی‌

به‌هه‌مووان‌به‌خشیوه‌‌وهیچ‌که‌س‌وده‌سه‌اڵتدارێک‌به‌‌هیچ‌جۆرێک‌بۆیی‌نییه‌‌ئه‌م‌ئازادییه‌ی‌

لێ‌زه‌وت‌بکات‌که‌‌خوداوه‌ند‌له‌‌ئه‌وه‌ڵه‌وه‌‌بۆی‌داناوه‌‌هه‌تا‌له‌‌باوه‌ری‌ئایینیشدا‌که‌س‌ناتوانێت‌

ئازادییه‌کانی‌لێ‌بستێنێت‌ومافی‌که‌س‌نییه‌‌به‌‌زۆری‌زۆرداری‌له‌‌باوه‌ری‌ئایینی‌خۆی‌

256:‌البقره{ال‌أکراه‌‌فی‌الدین‌}‌دووری‌بخاته‌وه

ئازادی‌‌{مطلق}،‌ئازادی‌ره‌ها‌ئازادی‌به‌‌دوو‌شیواز‌یان‌بڵێن‌دوو‌جۆر‌پێناسه‌‌کراوه

.سنووردار‌به‌‌شێوه‌ی‌دێموکراسی

دیاره‌‌بۆ‌مانه‌وه‌ی‌کۆمه‌ڵگایه‌کی‌جوان‌ومرۆڤانه‌‌پێویسته‌‌هیندێک‌پێوه‌ر‌هه‌بن‌که‌‌مرۆڤه‌کان‌

بتوانن‌پێکه‌وه‌‌ژیان‌بکه‌ن‌وئامه‌نجه‌کانی‌خۆیان‌بپێکن،‌به‌اڵم‌ئازادی‌ره‌ها‌ره‌نگه‌‌ئه‌م‌

مه‌به‌سته‌‌تووشی‌کێشه‌‌بکات‌وکۆمه‌ڵگایه‌کی‌نادرووست‌پێک‌بێنێت‌هه‌ر‌بۆیه‌‌له‌‌جیهاندا‌یاسا‌

پێویسته‌‌هه‌بێت‌ومرۆڤه‌کان‌ده‌بێت‌یاساکان‌قه‌بوڵ‌بکه‌ن‌ونه‌توانن‌به‌‌نێوی‌ئازادی‌تاکه‌که‌سی‌

مافی‌خه‌ڵکانی‌دیکه‌‌پێشێل‌بکه‌ن‌هه‌ر‌بۆیه‌‌ئازادی‌ره‌ها‌له‌‌راستیدا‌وله‌‌ناوه‌رۆکی‌خۆیدا‌

ده‌بێته‌‌دژ‌به‌‌ئازادی‌تاکه‌کان،

ئه‌ورۆکه‌‌مه‌سه‌له‌ی‌مافی‌مرۆڤ‌بۆته‌‌یه‌کێک‌له‌‌بابه‌ته‌‌هه‌ره‌‌گرنگه‌کانی‌جیهانی‌سه‌رده‌م‌

ورۆژانه‌‌بۆته‌‌مه‌سه‌له‌یه‌کی‌جیهانی‌وکێشه‌و‌ملمالنێیه‌کی‌زۆری‌بۆ‌کۆمه‌ڵگای‌مرۆڤایه‌تی‌

،‌‌پێک‌هێناوه

له‌‌هه‌ر‌واڵتێک‌وده‌سه‌اڵتدارێک‌بپرسی‌ده‌ڵێت‌من‌مافی‌مرۆڤم‌قه‌بوڵه‌‌ودیفاعی‌لێده‌که‌م‌به‌اڵم‌

هاوکات‌کێشه‌کانی‌جیهانی‌ئه‌مرۆکه‌ی‌مرۆڤایه‌تی‌هه‌مووی‌به‌‌هۆی‌کێشه‌ی‌مافی‌مرۆڤه‌‌،بۆ‌

،‌ژنان‌داوای‌مافی‌‌وێنه‌‌نه‌ته‌وه‌‌بن‌ده‌سته‌کان‌داوای‌مافی‌خۆیان‌ده‌که‌ن‌که‌‌مافێکی‌ره‌واشه

خۆیان‌ده‌که‌ن‌که‌‌لێیان‌زه‌وت‌کراوه‌‌وپێیان‌وایه‌‌پیاوساالری‌بۆته‌‌هۆی‌فه‌وتانی‌ماڤی‌ئه‌م‌

چینه‌‌له‌‌کۆمه‌ڵگا‌که‌‌ده‌کرێت‌بڵێین‌نیوه‌ی‌کۆمه‌ڵگایی‌به‌شه‌رییه‌تن،‌مه‌زهه‌به‌‌جیاوازه‌کان‌

40

داوای‌مافی‌مه‌زهه‌بی‌وئایینی‌خۆیان‌ده‌که‌ن،‌شارۆمه‌ندان‌داوای‌ئازادی‌شارۆمه‌ندی‌وزۆر‌

،‌گرفتی‌دیکه

له‌‌راستیدا‌هه‌مووی‌ئه‌م‌گرفتانه‌‌ده‌گه‌رێنه‌وه‌‌شیوازی‌نادرووستی‌تێگه‌یشتن‌له‌‌ئازادی‌

وبه‌دیهێنانی‌ئازادی،‌ده‌یان‌و‌سه‌دان‌بیرۆکه‌ی‌جۆراوجۆر‌خراوه‌تنه‌‌به‌رده‌ستی‌مرۆڤه‌کان‌

تاکو‌ره‌فتارێکی‌ئینسانی‌و‌مرۆڤانه‌یان‌پێکه‌وه‌‌هه‌بێت‌وهه‌ر‌هه‌موویان‌له‌‌ژێر‌چه‌تری‌ئه‌م‌

بیرۆکانه‌‌وئه‌م‌شێوازه‌‌له‌‌ده‌سه‌اڵتدارییه‌‌ئاسووده‌‌بن‌وبه‌‌مافی‌خۆیان‌بگه‌ن‌له‌وانه‌‌ده‌توانین‌

ئاماژه‌‌به‌‌چه‌مکه‌کانی‌سوسیالیسم،‌سوسیال‌دێموکرات،‌کۆمۆنیسم،‌لبرالیسم،‌سوسیالیسمی‌

دێموکراتیک،‌ده‌سه‌اڵته‌کانی‌ئایینی‌وه‌ک‌ئیسالم‌ومه‌سیحییه‌ت‌بکه‌ین،

هه‌روه‌ک‌وتمان‌هه‌موو‌مرۆڤه‌کان‌باوه‌ریان‌به‌‌ئازادی‌هه‌یه‌‌به‌اڵم‌هه‌رهه‌موویان‌له‌‌واقعیشدا‌

دژی‌ئازادی‌که‌سانی‌به‌رانبه‌ریانن،‌خوداوه‌ند‌مافی‌به‌‌مرۆڤ‌داوه‌‌ژیانێکی‌ئازادانه‌ی‌هه‌بێت‌

ولقد‌]ومرۆڤی‌له‌‌هه‌موو‌گیان‌له‌‌به‌رانیتر‌به‌رزتر‌وبه‌نرختر‌به‌‌ئه‌ژمار‌هێناوه‌و‌ده‌فه‌رموێت

کرمنا‌بنی‌آدم‌وحملناهم‌فی‌البر‌والبحر‌ورزقناهم‌من‌الطیبات‌وفضلناهم‌علی‌کثیر‌ممن‌

واته‌‌ئێمه‌‌مرۆڤه‌کانمان‌به‌رز‌نرخاندووه‌‌وئه‌وه‌ی‌له‌‌وشکانی‌‌"70:‌االسراء‌[خلقنا‌تفضیال

وده‌ریاکانه‌‌بۆ‌ئه‌وانمان‌ته‌رخان‌کردووه‌‌وبه‌سه‌ر‌هه‌موو‌گیانله‌به‌رانیتردا‌به‌نرخترمان‌

"کردوون

مافێک‌که‌‌مرۆڤه‌کان‌بۆ‌خۆیان‌وه‌کو‌یاسا‌:‌ماف‌وئازادییه‌کان‌به‌‌دوو‌جۆر‌دابه‌ش‌ده‌بن‌

وقانوون‌له‌‌ناو‌یه‌کتری‌دیاری‌ده‌که‌ن‌که‌‌ئه‌م‌مافه‌ش‌واته‌‌ئه‌م‌یاسایه‌ش‌له‌‌جیهانی‌سه‌رده‌مدا‌

دا‌زۆرتر‌جێگای‌باس‌وخواسه‌‌وبۆته‌‌وێردی‌سه‌ر‌زبانی‌تاک‌تاکی‌‌21و20له‌‌سه‌ده‌ی‌

کۆمه‌ڵگایی‌به‌شه‌رییه‌ت،‌به‌اڵم‌چۆنیه‌تی‌به‌جێ‌گه‌یاندنی‌ئه‌م‌یاسایانه‌‌له‌‌ناو‌یه‌کتریدا‌هۆی‌

زۆرێک‌له‌‌کێشه‌و‌ملمالنی‌وجێگایی‌مشتوومڕی‌زلهێزه‌کان‌وواڵتانی‌سه‌نعه‌تی‌وغه‌یره‌‌

هه‌رچه‌ند‌باسمان‌له‌وه‌‌کرد‌که‌‌چه‌ندین‌مه‌کته‌ب‌ورێگا‌چاره‌‌بۆ‌چاره‌سه‌رکردنی‌.‌‌سه‌نعه‌تییه

ئه‌م‌کێشانه‌‌خراوه‌تنه‌‌به‌دستی‌مرۆڤه‌کان‌وده‌سه‌اڵتداران،‌به‌اڵم‌هه‌نووکه‌ش‌نه‌یتوانیوه‌‌

چاره‌سه‌رێکی‌گوونجاو‌بدۆزنه‌وه‌وئه‌م‌هه‌موو‌گرفت‌ونه‌دامه‌تییانه‌‌له‌‌ناو‌کۆمه‌ڵگا‌

جیاوازه‌کانی‌مرۆڤایه‌تی‌له‌‌ناو‌به‌رن،‌ئه‌گه‌رچی‌هیندێک‌له‌هیندێک‌واڵت‌وناوچه‌دا‌

ئازادییه‌کان‌جیاوازیان‌هه‌یه‌‌وخه‌ڵکانی‌ئه‌م‌شوێنانه‌‌به‌‌نیسبه‌ت‌خه‌ڵکانی‌واڵتانیتر‌له‌‌ماف‌

وئازادی‌زیاتر‌به‌هره‌مه‌ندن‌بۆ‌وێنه‌‌واڵتانی‌دێموکراتیک‌وپێشکه‌وتوو‌له‌‌بواری‌ئابووری‌

وکلتوری،‌به‌اڵم‌هێشتا‌مرۆڤه‌کان‌له‌و‌به‌شه‌‌له‌‌واڵتانی‌دێموکراتیکیش‌نارازین‌وداوای‌مافی‌

زیاتر‌ده‌که‌ن،‌به‌تایبه‌ت‌ژنان‌وخه‌ڵکانی‌مه‌زهه‌بی،

41

"ماف‌له‌‌رۆانگه‌ی‌رۆژئاواییه‌کان"

مافی‌مرۆڤ‌له‌‌مێشکی‌خه‌ڵکانی‌سیاسی‌رۆژئاواییدا،‌له‌‌حه‌قێکی‌ته‌بیعی‌واته‌‌سروشتی‌

سه‌رچاوه‌‌ده‌گرێت،‌وبیرمه‌ندان‌وروناکبیرانی‌رۆژئاوایی‌ته‌ئکید‌له‌وه‌‌ده‌که‌نه‌وه‌‌که‌‌

‌1690،‌ئه‌وه‌ش‌له‌‌ساڵی‌‌ئازادییه‌کان‌سنووردار‌نین‌ومافێکی‌سروشتی‌مرۆڤه‌کانه

ی‌زاینیش‌که‌سێکی‌18پێشنیاری‌کرد‌وله‌‌سه‌ده‌ی‌"‌الک"فیلوسۆفێکی‌ناودار‌به‌‌نیوی‌

ی‌به‌‌هیندێک‌ته‌عبیرو‌ته‌فسیر‌هێناوه‌‌"الك"ئه‌و‌بیرۆکه‌یه‌ی‌"‌بالکستون"ئینگلیسی‌به‌‌نێوی‌

به‌رباس‌و‌کردییه‌‌بابه‌تێکی‌گرنگی‌رۆژ‌و‌به‌‌رۆژه‌ڤی‌سه‌ره‌کیترین‌کاره‌کانی‌واڵتانی‌

.ئروپایی‌بوو

ئه‌م‌بیرۆکه‌‌تازه‌یه‌ی‌سیاسییه‌کانی‌رۆژئاوا‌ته‌نیا‌به‌‌مه‌به‌ستی‌پێشگرتن‌له‌‌قودره‌ت‌وده‌سه‌اڵتی‌

ده‌وڵه‌ت‌وده‌سه‌اڵتدار‌له‌‌به‌رانبه‌ر‌چینه‌‌جیاجیاکانی‌کۆمه‌ڵگایی‌مرۆڤایه‌تی‌به‌دی‌هات،

ئه‌و‌یاسایه‌‌له‌‌سروشته‌وه‌‌سه‌رچاوه‌‌ده‌گرێت‌وبێ‌گوێدان‌به‌‌یاسای‌ئایینی‌ومه‌زهه‌بی‌

مرۆڤه‌کان‌ئازاد‌ده‌کات‌تاکو‌به‌‌هۆی‌حه‌قڵ‌وبیری‌خۆیان‌یاسا‌درووست‌بکه‌ن‌ودایبرێژن‌که‌‌

زۆر‌جاریش‌ئه‌م‌یاسایانه‌‌دژایه‌تی‌زۆرێک‌له‌‌باوه‌ره‌‌ئایینییه‌کان‌ده‌که‌ن،‌له‌‌راستیشدا‌

درووست‌بوونی‌ئه‌م‌یاسایه‌‌واته‌‌ئازادییه‌کان‌به‌‌بێ‌ره‌چاوکردنی‌ئایین‌ومه‌زهه‌ب‌زیاتر‌

ده‌گه‌رێته‌وه‌‌سه‌ر‌سته‌م‌وزۆرداری‌ده‌سه‌اڵتدارانی‌مه‌سیحی‌وکلیساکان‌که‌‌به‌شێوه‌یه‌کی‌

نادرووست‌ودژه‌‌مرۆیانه‌‌هه‌موو‌جۆره‌‌ئازادییه‌کیان‌له‌‌مرۆڤه‌کان‌ئه‌ستاندبوو‌وکۆمه‌ڵگای‌

ئه‌و‌سه‌رده‌مه‌یان‌به‌ره‌و‌هه‌ڵدێر‌وتاریکایی‌نه‌فامی‌بردبوو،‌کلیسا‌به‌‌که‌ڵک‌وه‌رگرتن‌له‌‌ئایین‌

به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌خودی‌ئایینه‌که‌یان‌زۆرداری‌وبێ‌به‌ندوباریان‌کردبۆه‌‌میوه‌ی‌رۆژ‌وهه‌رچی‌

بۆ‌خۆیان‌پێیان‌خۆشبا‌به‌ڵگه‌ی‌شه‌رعیان‌بۆ‌ده‌هێناوه‌‌وئه‌وه‌ی‌حه‌زیان‌لێ‌نه‌با‌به‌‌دژایه‌تی‌

ئایینیان‌پێناسه‌‌ده‌کرد‌تا‌ئه‌و‌ئاسته‌‌خه‌ڵکیان‌پێ‌گێژ‌وخۆیان‌وه‌ک‌نوێنه‌ری‌خودا‌ومه‌سیح‌له‌‌

سه‌ر‌رووی‌زه‌وی‌ناساندبوو،‌ئه‌وه‌نده‌‌بێ‌ره‌حم‌وبه‌زه‌یی‌بوون‌زه‌وی‌که‌‌مافێکی‌سرووشتی‌

وئیالهییه‌‌وه‌ک‌پارچه‌یه‌ک‌له‌‌زه‌وییه‌کانی‌به‌‌هه‌شت‌به‌‌پاره‌یه‌کی‌خه‌یاڵی‌به‌‌خه‌ڵک‌ده‌فرۆشت‌

وئه‌گه‌ر‌پێان‌خۆشبا‌زه‌وی‌وزاری‌خه‌ڵکیان‌ده‌کرده‌‌زه‌وییه‌کانی‌جه‌هه‌نه‌م‌وخه‌ڵکیان‌له‌‌کرین‌

وفرۆشتن‌مه‌نع‌ده‌کرد،‌نیوه‌ی‌کۆمه‌ڵگایان‌که‌‌ژنان‌پێکان‌ده‌هێنا‌به‌‌پیس‌ودۆستی‌شه‌یتان‌

حیساب‌ده‌کرد‌وهیندێک‌گووتاریش‌له‌‌ناو‌کلیسا‌هه‌بوو‌که‌‌ژنانی‌به‌‌مرۆڤ‌نه‌ده‌زانی‌

وته‌نانه‌ت‌ده‌یان‌کوت‌جه‌سته‌ی‌ژن‌بۆیه‌‌به‌دیهاتووه‌‌که‌‌پیاوه‌کان‌له‌زه‌تیان‌لێوه‌ربگرن،‌

کاروباری‌ناوماڵیان‌بۆ‌بکه‌ن‌ومنداڵیان‌بۆ‌به‌خێو‌بکه‌ن‌وزۆرجاریش‌بینراوه‌‌ژنان‌له‌‌میرات‌

بێ‌به‌ش‌ده‌کران،‌هه‌ر‌ئه‌و‌زوڵم‌وسته‌مه‌‌بوو‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌یکه‌‌بیرۆکه‌ی‌تازه‌‌بێته‌‌کایه‌وه‌و‌

مرۆڤ‌مافه‌کانی‌بۆ‌خۆی‌دیاری‌بکات‌وئیزن‌نه‌دات‌له‌‌الیه‌ن‌ئایین‌یان‌مه‌زهه‌ب‌بۆی‌

42

بێ‌ره‌وشتییه‌کانی‌کلیسا‌به‌‌شیوه‌یه‌ک‌بوو‌که‌‌ناچار‌مرۆڤه‌کان‌بکه‌ونه‌‌.‌دیاری‌بکرێت

‌{عیلمانییه‌ت}بیرۆکه‌ی‌تازه‌‌ودژبه‌ری‌له‌‌گه‌ڵ‌یاسیای‌به‌‌نێو‌ئایینی،‌وبۆ‌ئه‌وه‌ش‌سکوالریسم‌

په‌ره‌ی‌ئه‌ستاند‌وده‌سه‌اڵت‌له‌‌کلیساکان‌ئه‌ستێندراوه‌و‌یاسیای‌مرۆیی‌بوو‌به‌سه‌روه‌رو‌ئایینی‌

ره‌نگ‌و‌بۆیه‌کی‌له‌‌ده‌سه‌اڵت‌نه‌ما‌وتا‌ئه‌و‌ئاسته‌ش‌که‌‌ئیتر‌به‌‌هیچ‌شیوه‌یه‌ک‌ئایین‌

نه‌یده‌توانی‌ده‌ستێوه‌ردان‌له‌‌کاروباری‌حقوقی‌وئیداری‌کۆمه‌ڵگا‌وه‌ربدات‌وئامانجی‌

سکۆالریسمیش‌به‌‌جۆری‌خوێندنه‌وه‌ی‌هیندێک‌له‌‌روناکبیران‌ورۆشه‌نفکران‌نه‌هێشتنی‌

.هێژموونی‌ئایینه‌‌به‌‌گشتی

سکۆالریسم‌له‌‌ناو‌واڵتانی‌پێشکه‌وتوو‌وسه‌نعه‌تی‌برستی‌له‌‌ئایین‌ئه‌ستاندووه‌‌و‌خه‌ڵکان‌

بۆئه‌وه‌یکه‌‌ئازادی‌راده‌ربڕین‌و‌کار‌وپیشه‌یان‌هه‌بێت‌زیاتر‌گرنگی‌به‌م‌دیارده‌یه‌‌ده‌ده‌ن‌

وپێیان‌وایه‌‌هیچ‌پێوه‌رێک‌وهیچ‌یاسایه‌کی‌ئیالهیش‌ناتوانێت‌جێگره‌وه‌ی‌سکۆالریسم‌بێت‌بۆ‌

.ئازادی‌راسته‌قینه‌ی‌مرۆڤه‌کان

؟‌سکۆالریسم‌چییه

سکۆالریسم‌بیروباوه‌رێکه‌‌‌‌که‌‌ئایین‌به‌گشتی‌له‌‌سیاسه‌ت‌جودا‌ده‌کاته‌وه‌و‌ئیزنی‌چاالکی‌

وده‌سه‌اڵت‌به‌‌مه‌زهه‌بییه‌کان‌نادات‌که‌‌ده‌ستێوه‌ردان‌یان‌پۆسته‌کانی‌حکومه‌تی‌به‌‌

ده‌سته‌وه‌بگرن،‌وشه‌ی‌سکۆالریسم‌له‌‌ناوه‌رۆکی‌خۆیدا‌هه‌ڵگری‌بیرۆکه‌ی‌جیهانی‌

موودێرنیته‌یه‌‌که‌‌و‌مودێرزنیزمیش‌به‌‌جۆرێک‌له‌‌گه‌ل‌بیروباوه‌ری‌ئایینی‌ومه‌زهه‌بی‌له‌‌

.دژایه‌تیدایه‌‌وپێکه‌وه‌‌دانیان‌ناکوڵێت

‌سکۆالریسم‌هه‌ر‌بۆ‌ئه‌وه‌ش‌هاتووه‌‌که‌‌ئه‌رزشه‌‌ئایینییه‌کان‌له‌‌مرۆڤه‌کان‌بستێنێت‌و‌مرۆڤ‌

گه‌وره‌تر‌وبه‌رزتر‌له‌‌هه‌موو‌شت‌بنرخێنێت‌وئێستاکه‌ش‌سکۆالریسم‌له‌‌زۆربه‌ی‌واڵتانی‌

ئروپایی‌جێگایی‌خۆی‌کردۆته‌وه‌و‌کۆمه‌ڵگای‌ئروپی‌ئه‌ودیارده‌یان‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌گشتی‌

،‌هه‌رچه‌ند‌تاکو‌هه‌نووکه‌ش‌ئایین‌بوونی‌هه‌یه‌‌وئه‌حزابی‌ئایینی‌وئه‌نجومه‌ن‌‌هه‌ڵبژاردووه

وئین‌جی‌ئۆ‌‌و‌رێکخراوه‌‌به‌دی‌ده‌کرێت‌وه‌کو‌سوسیال‌مه‌سیحییه‌ت‌به‌اڵم‌له‌‌کۆتاییدا‌

.‌سکۆالریسم‌بۆ‌الدان‌ودوور‌بوونه‌وه‌‌له‌‌باوه‌ره‌‌ئایینییه‌کان‌به‌دی‌هاتووه

ی‌زایینی‌بۆ‌یه‌که‌م‌جار‌له‌‌الیه‌ن‌که‌سێکی‌ئینگلیسی‌به‌‌نێوی‌1846سکۆالریسم‌له‌‌ساڵی‌

هه‌رچه‌نده‌‌ئه‌م‌وشه‌یه‌‌وشه‌یه‌کی‌تازه‌‌بوو‌ویه‌که‌م‌.‌باسی‌لێوه‌‌کرا‌{جۆرج‌یاکوب‌هالی‌ئوک}

جار‌ده‌بیسترا‌به‌اڵم‌چونکه‌‌ناوه‌رۆکه‌که‌ی‌هه‌ڵگری‌ئازادییه‌‌بیرۆکه‌ی‌ئازادیش‌هه‌ر‌له‌‌

سه‌ره‌تای‌مرۆڤایه‌تی‌بوونی‌هه‌بووه‌‌وخه‌ڵکانێکیش‌له‌‌پێشتردا‌باوه‌ریان‌به‌‌جودای‌ئایین‌له‌‌

ئۆرئوسیسم‌وئیبن‌رۆشد،‌محه‌ممه‌د‌کوری‌ئه‌حمه‌دی‌کوری‌‌}ده‌سه‌اڵت‌بووه‌‌ومه‌کته‌بی

43

ی‌زایینی‌له‌‌کوروبای‌ئیسپانیا،‌فیلسۆفی‌1126رۆشدی‌ئه‌ندۆلسی،‌له‌‌دایک‌بووی‌ساڵی‌

نوێ‌{هالی‌ئوک}پێیان‌وابوو‌ئایین‌ده‌بێت‌له‌‌فه‌لسه‌فه‌‌جیا‌بێت‌{ناوداری‌عه‌ره‌بی‌ئه‌ندۆلسی‌

،‌خودی‌هالی‌ئوک‌له‌‌بنه‌ره‌تدا‌سکۆالریسمی‌به‌و‌مانایه‌‌نه‌بینیوه‌‌که‌‌دژبه‌رێک‌بێت‌له‌‌‌کرده‌وه

هه‌مبه‌ر‌کلیسا‌وئایین،‌به‌اڵم‌پاشتر‌ماناومه‌فهوومی‌جیاوزی‌په‌یدا‌کردو‌هه‌ڵگری‌بیرۆکه‌ی‌

.‌دژایه‌تی‌ئایینیشی‌لێکه‌وته‌وه

سکۆالریسم‌باوه‌ری‌به‌‌ئه‌رزشی‌مرۆڤ‌هه‌یه‌‌له‌م‌جیهانه‌‌ومه‌نتق‌وعه‌قل‌به‌گشتی‌ئه‌م‌

ئه‌رزشانه‌‌بۆ‌مرۆڤ‌به‌دی‌دێنن‌به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌ئایینه‌کان‌که‌‌ئه‌رزشی‌مرۆڤه‌کان‌له‌‌چۆنیه‌تی‌

وچه‌نیه‌تی‌ئه‌نجامدانی‌ده‌ستووراتی‌خوداوه‌ند‌ده‌بینن،‌لێره‌دا‌ئازادییه‌کان‌جیاوازن‌وئازادییه‌ک‌

که‌‌یاسای‌مرۆیی‌باسی‌لێوه‌ده‌کات‌له‌‌گه‌ڵ‌ئازادییه‌ک‌که‌‌ئایین‌بۆ‌مرۆڤی‌داناوه‌‌جودا‌ده‌بنه‌وه‌‌

.لێکتر

سکۆالریسم‌هه‌روه‌ک‌ئایین‌جۆرێک‌ئاده‌لۆژییه‌‌که‌‌ئیزنی‌به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی‌ده‌سه‌اڵت‌به‌‌ئایین‌

ومه‌زهه‌ب‌نادات‌وخۆی‌به‌سه‌ر‌بیرۆکه‌کانیتردا‌زاڵ‌ده‌بینێت،‌زۆرکه‌س‌والیه‌ن‌له‌‌مه‌ڕ‌

سکۆالریسم‌دواون‌وخوێندنه‌وه‌ی‌جۆراوجۆریان‌بۆ‌کردووه‌‌له‌وانه‌ی‌که‌‌من‌لێره‌دا‌باسیان‌

ی‌زایینی‌له‌‌شاری‌1916بێرناردلویس‌له‌‌دایک‌بووی‌ساڵی‌‌}لێوه‌ده‌که‌م‌ده‌کرێت‌ناوی

که‌‌باوه‌ری‌وایه‌‌‌‌{له‌نده‌ن‌پێته‌ختی‌واڵتی‌بریتانیا،‌شاره‌زا‌له‌‌ئیسالم‌ناسی‌ومێژووی‌ئیسالمیدا

سکۆالریسم‌له‌‌سه‌ر‌ئه‌ساسی‌ئازادی‌مرۆڤه‌کان‌وخۆشبه‌ختی‌جیهانی‌هه‌ستی‌بۆ‌مرۆڤه‌کان‌

.ده‌دوێت‌وگرنگی‌به‌‌رۆژی‌دوایی‌یان‌هه‌مان‌ئاخیره‌ت‌نادات

سکۆالره‌کان‌باوه‌ریان‌وایه‌‌که‌‌ئایین‌به‌‌هیچ‌شێوه‌یه‌ک‌دخاله‌ت‌له‌‌کاروباری‌کۆمه‌اڵیه‌تی‌

ئازادی‌سکس،‌سه‌قتی‌مناڵ،‌هه‌م‌جینس‌}‌وحکومه‌تیدا‌نه‌که‌ن‌وله‌‌سه‌ر‌پرسه‌کانی‌رۆژ‌بۆ‌وێنه

پرس‌به‌‌ئایین‌نه‌کرێت‌وسیاسه‌تمه‌داران‌خۆیان‌ئه‌م‌گرفتانه‌‌چاره‌سه‌ر‌بکه‌ن‌جا‌‌{گه‌رایی

.هه‌رجۆره‌‌هه‌ڵوێستێکی‌سیاسه‌تمه‌داران‌له‌‌مه‌ر‌ئه‌م‌گرفتانه‌‌ده‌بنه‌‌یاساو‌قانوون

له‌‌به‌رانبه‌ر‌ئه‌و‌که‌سانه‌ی‌که‌‌باوه‌ریان‌وایه‌‌سکۆالریسم‌به‌‌مانای‌دوور‌بوونه‌وه‌‌له‌‌به‌ها‌

ده‌ڵێت‌سکۆالریسم‌دوو‌جۆره‌‌{دکتۆر‌عبدالکریم‌سروش‌‌}پیرۆزه‌کانی‌ئایینه‌‌‌

:‌سکۆالریسمی‌سیاسی‌و‌سکۆالریسمی‌فه‌لسه‌فی

سکۆالریسمی‌سیاسی‌واته‌‌جیاکردنه‌وه‌ی‌حکومه‌ت‌له‌‌ئایین‌نه‌ک‌جیاکردنه‌وه‌ی‌ئایین‌له‌‌

سیاسه‌تدا،‌ئه‌و‌ده‌ڵیت‌له‌‌واڵتانی‌سکۆالریسمی‌سیاسیدا‌ئایین‌ده‌پارێزترێت‌وباوه‌رمه‌ندان‌

ترسیان‌له‌‌نییه‌‌که‌‌ئایینیان‌که‌‌بکه‌وێته‌‌مه‌ترسی،‌به‌‌پێچه‌وانه‌‌حکومه‌تی‌سکۆالری‌سیاسی‌

44

مافه‌کانی‌ئایین‌ده‌پارێزێت‌وهه‌موو‌ئایینه‌کان‌به‌‌بێ‌جیاوازی‌ئایینی‌ومه‌زهه‌بی‌وه‌ک‌یه‌ک‌

ده‌بینێت‌وهیچ‌ئایینێک‌یان‌مه‌زهه‌بێک‌به‌‌سه‌ر‌ئه‌ویتردا‌به‌رز‌نانرخێنێت،‌به‌اڵم‌

.سکۆالریسمی‌فه‌لسه‌فی‌به‌‌مانی‌بێ‌ئایینیه‌‌ودژایه‌تی‌له‌‌گه‌ڵ‌ئایین‌ده‌کات

‌له‌‌کتێبه‌که‌ی‌خۆیدا‌به‌‌ناوی‌سکۆالریسمی‌ئینگلیسی‌ده‌ڵیت‌؛1896هالی‌ئوک‌له‌‌ساڵی‌

وله‌‌سه‌ر‌ئه‌ساسی‌ئابووری‌.‌سکۆالریسم‌چه‌مکێکی‌جیاوازه‌‌بۆ‌پێکه‌وه‌‌ژیانی‌مرۆڤه‌کان

بوونیات‌نراوه‌‌وبه‌گشتی‌بۆ‌ئه‌وکه‌سانه‌یه‌‌که‌‌ئایین‌ته‌فهیمیان‌ناکات‌یاخود‌ئایین‌به‌‌

.چاره‌سه‌ری‌کێشکان‌نابینن

سکۆالریسم‌له‌‌سه‌ر‌ئه‌م‌ئه‌ساڵنه‌‌پێگیره‌

باشتر‌کردنی‌وه‌زعی‌ئابووری‌کۆمه‌الیه‌تی-1

زانست‌ته‌نیا‌وه‌سیله‌یه‌که‌‌که‌‌له‌‌به‌رده‌ستی‌مرۆڤدایه‌-2

.ئه‌وه‌یکه‌‌چاکه‌کاری‌ته‌نیا‌له‌‌کرده‌وه‌ی‌باش‌دایه‌‌جا‌چ‌جیهانێکیتر‌هه‌بێت‌یان‌نه‌بێت-3

ئه‌وانه‌و‌زۆر‌ئامانجی‌دیکه‌‌له‌‌الیه‌ن‌سکۆالریسمه‌کانه‌وه‌‌وه‌کو‌مافێکی‌دیاری‌کراو‌بۆ‌

مرۆڤه‌کان‌به‌‌پێویست‌ده‌زانن،‌ئه‌وان‌به‌‌بێ‌گوێ‌دان‌به‌‌ره‌وشت‌وئه‌خالق‌وخو‌وخه‌ده‌‌

وکلتوری‌کۆمه‌ڵگا‌هه‌مووشت‌به‌‌مافی‌ره‌وای‌خۆیان‌ده‌بینن‌وئیزن‌به‌خۆیان‌ده‌ده‌ن‌به‌نێوی‌

ئازادی‌ومافی‌تاکه‌که‌سی‌هێرش‌بکه‌نه‌‌سه‌ر‌بیر‌وباوه‌رو‌عه‌قایدی‌خه‌ڵکانیتر،‌که‌‌به‌داخه‌وه‌‌

،‌بۆ‌وێنه‌‌‌ئه‌م‌جۆره‌‌بیرکردنه‌وه‌ش‌هه‌ڵگری‌جۆرێک‌بێ‌رێزیکردن‌به‌‌مافه‌کانی‌خه‌ڵکانیتره

ده‌که‌ین‌به‌اڵم‌زۆرکات‌...‌ئێمه‌‌باس‌له‌‌ئازادی‌راده‌ربرین،‌چاپه‌مه‌نی،‌میدیا،‌نه‌ته‌وه‌یی‌وهتد

میدیاکان‌ورۆژنامه‌وانه‌کان‌وچاپه‌مه‌نییه‌کان‌به‌‌که‌ڵک‌وه‌رگرتن‌له‌‌ئازادی‌تاکه‌‌که‌سی‌وله‌م‌

ئازادییانه‌ی‌باسمان‌کرد‌سنوور‌ده‌به‌زێن‌وکێشه‌و‌ملمالنێیه‌کی‌دیکه‌‌پێک‌دێنن‌که‌‌ده‌کرێت‌

ئاماژه‌یه‌کمان‌بۆ‌درووست‌کردنی‌کالیکاتۆره‌کانی‌فه‌رانسه‌وی‌وهوله‌ندییه‌کان‌هه‌بێت‌که‌‌به‌‌چ‌

شێوه‌یه‌کی‌نادرووست‌له‌‌ئازادی‌که‌ڵکیان‌وه‌رگرت‌وبێ‌رێزیان‌به‌‌که‌سایه‌تی‌وئایینی‌

.محه‌ممه‌د‌کرد‌{خ.د}خه‌ڵکانی‌دیکه‌‌کرد‌به‌‌تایبه‌ت‌به‌‌رێبه‌ری‌ئایینی‌ئیسالم‌پێغه‌مبه‌رمان‌

"‌الئیک‌والئیسیته"

45

الئیسیته‌‌جۆرێکیتره‌‌له‌‌یاسای‌ده‌سه‌اڵت،‌که‌باوه‌رمه‌ندانیان‌پێیان‌وایه‌‌ئه‌م‌چه‌مکه‌‌ده‌توانێت‌

مافه‌کانی‌مرۆڤ‌به‌‌بێ‌جیاوازی‌بیروباوه‌ری‌کۆمه‌اڵ‌بپارێزێت،‌ئه‌گه‌رچی‌الئیسیته‌ش‌

هاوشێوه‌ی‌سکۆالریسم‌ده‌ستێوه‌ردانی‌مه‌زهه‌ب‌وئایین‌له‌‌ده‌سه‌اڵت‌دوور‌ده‌خاته‌وه‌‌به‌اڵم‌

،‌جیاوازییه‌که‌شیان‌له‌‌چۆنییه‌تی‌‌هیندێک‌جیاوازی‌له‌‌نێوان‌ئه‌م‌دوو‌چه‌مکه‌ش‌هه‌یه

.حوکمڕانی‌وده‌سه‌اڵته‌وه‌‌به‌دی‌ده‌کرێت

له‌‌شرۆڤه‌کردنی‌چه‌مکی‌سکۆالریسمدا‌باسمان‌له‌وه‌‌کرد‌که‌‌کۆمه‌ڵێک‌خه‌ڵک‌له‌‌سه‌ر‌

ئه‌وباوه‌ره‌نه‌‌سکۆالریسم‌دژایه‌تی‌ئایین‌ده‌کات‌وهه‌ڵگری‌توواندنه‌وه‌ی‌ئایینه‌‌به‌‌گشتی‌له‌‌ناو‌

ده‌سه‌اڵت‌وکۆمه‌ڵگادا،‌به‌اڵم‌به‌‌پێچه‌وانه‌‌الئیسیته‌‌دژایه‌تی‌ئایین‌له‌‌ناو‌کۆمه‌ڵگادا‌ناکات‌ته‌نیا‌

ئیزنی‌ئه‌وه‌‌نادات‌ئایین‌ده‌سه‌اڵتی‌واڵت‌به‌‌گشتی‌به‌‌ده‌سته‌وه‌‌بگرێت،‌ده‌کرێت‌بڵێین‌

سکۆالریسم‌هه‌ڵگری‌جۆرێک‌ئایده‌لۆژییه‌‌که‌‌دژایه‌تی‌هه‌موو‌چه‌مکێکی‌جیاواز‌له‌‌خۆی‌

.‌ده‌کات‌که‌چی‌الئیسیته‌‌به‌‌پێچه‌وانه‌‌باری‌ئایده‌لۆژیکی‌نییه

له‌و‌واڵتانه‌ی‌که‌‌ده‌سه‌اڵت‌له‌‌سه‌ر‌ئه‌ساسی‌الئیسیته‌‌دامه‌زراوه‌‌حیزبی‌ئایینیش‌ده‌توانێت‌ڕۆڵ‌

بگێرێت‌وپۆسته‌کانی‌ده‌سه‌اڵت‌به‌ده‌سته‌وه‌‌بگرێت‌به‌اڵم‌ناتوانێت‌یاسای‌ئایینی‌دامه‌زرێنێت،‌

مرۆڤ‌هه‌رچه‌ند‌مه‌زهه‌بی‌وئایینی‌بێت‌ده‌توانێت‌وه‌ک‌تاکێکی‌حه‌قیقی‌به‌شداری‌پۆسته‌کانی‌

.ده‌سه‌اڵت‌بکات‌نه‌ک‌وه‌ک‌مرۆڤێکی‌حقوقی

ئه‌و‌واڵتانه‌ی‌یاسای‌ده‌سه‌اڵتیان‌له‌‌سه‌ر‌ئه‌ساسی‌الئیسیته‌‌قه‌بوڵ‌کردووه‌‌‌ده‌توانین‌ئاماژه‌‌به‌‌

تورکییه‌‌بکه‌ین‌که‌‌چۆن‌پارته‌‌ئایینییه‌کان‌به‌شداری‌پرۆسه‌ی‌هه‌ڵبژاردن‌ده‌که‌ن‌وزۆر‌

جاریش‌پۆسته‌‌هه‌رگرنگییه‌کان‌بۆ‌خۆیان‌مسۆگه‌ر‌ده‌که‌ن‌به‌‌بێ‌ئه‌وه‌یکه‌‌ۆرانکاری‌له‌‌

.سیستمی‌ده‌سه‌اڵتی‌الئیک‌روو‌بدات

مه‌به‌ستی‌من‌ئه‌وه‌‌نییه‌‌ئه‌م‌جۆره‌‌چه‌مکانه‌‌له‌‌ده‌سه‌اڵت‌که‌‌بۆ‌ئازادی‌مرۆڤ‌هاتوون‌قه‌بوڵ‌

یان‌ئیدانه‌‌بکه‌م‌ته‌نیا‌مه‌به‌ستم‌زانیاری‌گه‌یاندنه‌‌بۆ‌خوێنه‌ره‌‌به‌رێزه‌کانم‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌زیاتر‌

،‌هه‌روه‌ها‌‌شاره‌زا‌بن‌له‌‌جۆره‌کانی‌یاسای‌ده‌سه‌اڵت‌به‌‌یاسای‌ئایینی‌وغه‌یره‌‌ئایینییه‌وه

ده‌مهه‌وێت‌خوێنه‌ر‌ئازادییه‌ک‌که‌‌ئایین‌باسی‌لێوه‌ده‌کات‌له‌‌گه‌ڵ‌جۆره‌ها‌ئازادی‌که‌‌مرۆڤ‌

بۆخۆی‌به‌دیهێناوه‌‌هه‌ڵسه‌نگێنێت‌تاکو‌باشتر‌بتوانێت‌بگات‌به‌‌ئاکام‌کامه‌‌یاسا‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌

.‌گشتی‌مرۆڤ‌دایه

من‌وه‌ک‌خۆم‌باوه‌رێکی‌زۆرم‌به‌‌ده‌سه‌اڵتی‌ئایینی‌هه‌یه‌‌به‌اڵم‌به‌و‌شه‌رته‌ی‌که‌س‌یان‌

که‌سانێک‌هه‌بن‌یاسای‌خودا‌به‌‌باشی‌به‌رنه‌‌پێش‌‌وئایین‌نه‌که‌نه‌‌ئامرازی‌به‌رژه‌وه‌ندی‌

46

به‌داخه‌وه‌ش‌له‌‌سه‌رده‌می‌ئیستادا‌ئه‌م‌جۆره‌‌مرۆڤانه‌‌.‌‌حیزبی‌ونه‌ته‌وه‌یی‌وتاکه‌که‌سی‌خۆیان

به‌دی‌ناکرێن‌هه‌ربۆیه‌‌پێم‌باشه‌‌تا‌ئه‌وکاته‌ی‌مرۆڤێکی‌دادپه‌روه‌ری‌وه‌کو‌عومه‌ری‌کوری‌

خه‌تاب‌دێته‌‌مه‌یدان‌وکایه‌که‌‌به‌‌ده‌سته‌وه‌‌ده‌گرێت‌ئایین‌ته‌نیا‌بانگه‌وازی‌به‌‌شێوه‌ی‌راگه‌یاندن‌

.‌وبانگخوازی‌بێت‌باشتره

‌

"مافی‌تاکه‌که‌سی‌وکۆمه‌اڵیه‌تی‌له‌‌ئایینه‌کاندا‌به‌تایبه‌ت‌ئایینی‌پیرۆزی‌ئیسالم

کوتمان‌هه‌ر‌له‌سه‌ره‌تایی‌دروست‌بوونی‌مرۆڤ‌،مرۆڤ‌له‌‌بیری‌ئازادی‌وسه‌ربه‌ستی‌دابووه‌‌

وهه‌موکات‌هه‌وڵی‌داوه‌‌ژێانێکی‌پر‌له‌خۆشی‌وسه‌روه‌ری‌وبه‌خته‌وه‌رانه‌‌بۆ‌خۆی‌مسۆگه‌ر‌

بکات‌به‌اڵم‌هه‌ر‌ئه‌م‌بیرۆکانه‌ش‌بۆ‌ئازادی‌زۆرجار‌بۆته‌‌هۆی‌ئه‌ستاندنی‌ئازادی‌له‌‌

هاوره‌گه‌زه‌کانی‌خۆی‌وخه‌ڵکانی‌زه‌عیف‌وبێ‌ده‌سه‌اڵت،زۆرداران‌و‌به‌تواناکان‌

وسه‌روه‌تمه‌ندان‌هه‌میشه‌‌خه‌ڵکی‌هه‌ژار‌و‌زه‌عیفیان‌چه‌وساندۆته‌وه‌‌وماف‌وحوقوقیان‌پێشێل‌

.کردووه‌‌به‌تایبه‌ت‌ره‌گه‌زی‌مێ‌واته‌‌ژنان

ئایین‌وه‌ک‌نه‌جاتده‌رێک‌به‌دژی‌چه‌وسانه‌وی‌مرۆڤایه‌تی‌وکۆمه‌الیه‌تی‌و‌به‌دیهێنه‌ری‌

‌124000ئازادییه‌کان‌سه‌ری‌هه‌ڵداوه‌و‌به‌‌گوێره‌ی‌هیندێک‌سه‌رچاوه‌ی‌ئایینی‌نیزیک‌به‌‌

،‌تاکو‌هه‌موو‌که‌س‌له‌‌ناو‌‌نوێنه‌ری‌خوداوه‌ند‌ره‌وانه‌ی‌سه‌ر‌کۆمه‌ڵگایی‌مرۆڤایه‌تی‌کراوه

ئاییندا‌خۆی‌بدۆزێته‌وه‌‌وله‌‌ماف‌وحقوقی‌یه‌کسان‌به‌هره‌مه‌ند‌بن‌وکه‌س‌نه‌توانێت‌په‌نجه‌‌بۆ‌

مافی‌که‌سیتر‌به‌رێت،‌هه‌مووان‌له‌‌ژێر‌سێبه‌ری‌ئازادییه‌ک‌که‌‌ئایین‌بۆی‌مسۆگه‌ر‌کردووه‌‌

،پێشتر‌ئاماژه‌مان‌پێکرد‌که‌‌‌،یه‌کێک‌له‌م‌ئایینه‌‌ئاسمانییانه‌‌ئایینی‌پیرۆزی‌ئیسالمه‌بحه‌سێته‌وه

ئیسالم‌به‌‌مانای‌ئاشه‌ته‌وایی‌وپێکه‌وه‌‌ژیانی‌هه‌موو‌گه‌الن‌وهه‌موو‌ئایین‌ومه‌زهه‌بێکه‌‌ورێز‌

.له‌‌هه‌موو‌چینه‌جیاوازه‌کانی‌کۆمه‌ڵگایی‌به‌شه‌رییه‌ت‌ده‌گرێت

له‌‌راشکاوترین‌ماف‌وحقوقێک‌که‌‌ئایین‌باسی‌لێوه‌ده‌کات‌بریتییه‌‌له‌‌مافی‌تاک‌ومافی‌"

"‌کۆمه‌ڵ،

ئیسالم‌له‌‌روانگه‌ی‌ئیجابییه‌وه‌‌مافێکی‌کۆمه‌اڵیه‌تی‌بۆ‌مرۆڤ‌دیاری‌کردووه‌‌وکه‌‌ده‌وڵه‌ت‌

.‌وده‌سه‌اڵتی‌ئیسالمی‌به‌دیهێنه‌ر‌و‌پارێزگاری‌ئه‌م‌مافه‌یه

له‌‌الیه‌کی‌دیکه‌وه‌‌ئیسالم‌بۆ‌به‌خته‌وه‌ری‌ئینسان‌وخۆشبه‌ختی‌وپێکه‌وه‌ژیان‌به‌‌شیوه‌یه‌کی‌

رێک‌وپێک‌ودوور‌له‌‌هه‌ر‌چه‌شنه‌‌فه‌زایه‌کی‌ناخۆش‌زۆرێک‌له‌م‌کرده‌وه‌انه‌‌که‌‌رۆژانه‌‌

مرۆڤ‌له‌‌گه‌ڵی‌به‌ره‌وروو‌ده‌بێت‌مه‌نع‌کردووه‌‌بۆ‌وێنه‌‌جاسوسی،ده‌ست‌درێژی‌بۆ‌ژیانی‌

47

ئاسایی‌تاک،زوڵم‌وسته‌م،وئه‌زییه‌ت‌وئازاردانی‌یه‌کتر،هه‌روه‌ها‌ئیسالم‌پاسداری‌له‌‌حورمه‌تی‌

تاک‌وبه‌رز‌راگرتنی‌ئازادییه‌کانی‌تاک‌به‌‌وه‌زیفه‌ی‌خۆی‌ده‌زانێت‌وده‌وڵه‌ت‌پێویسته‌‌ئه‌م‌

ئه‌سله‌‌به‌رچاو‌بگرێت،ئیسالم‌زۆر‌یاسای‌ره‌وشتی‌وئه‌خالقیشی‌باس‌لێوه‌‌کردووه‌‌له‌‌

کۆمه‌ڵگادا،‌به‌‌به‌رچاوگرتنی‌ئه‌م‌کلتووره‌‌ده‌توانێت‌ئازادییه‌کان‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌درووست‌به‌یان‌

بکات‌وخه‌ڵک‌دوور‌‌بخاته‌وه‌‌له‌‌چه‌ندین‌ئه‌خالقی‌ناحه‌ز‌وه‌کو‌پشت‌مله‌‌قسه‌‌کردن،‌

.حه‌سودی،‌خۆبه‌زل‌گرتن،‌به‌که‌م‌زانینی‌خه‌ڵك

ئیسالم‌به‌‌به‌ڵگه‌وه‌‌ده‌ستوور‌به‌‌ده‌وڵه‌ت‌یان‌ده‌سه‌اڵت‌ده‌دات‌که‌‌ده‌بێت‌پارێزه‌ری‌مافه‌کانی‌

،‌له‌‌ئایینی‌ئیسالمدا‌‌کۆمه‌ڵ‌وتاک‌بێت‌وله‌به‌رانبه‌ر‌ئه‌م‌ماف‌وحقوقه‌‌ده‌سه‌اڵت‌به‌رپرسیاره

هیچ‌ده‌سه‌اڵتدارێک‌بۆی‌نییه‌‌قه‌زاوه‌ت‌بکات‌له‌‌سه‌ر‌تاکه‌کان‌واته‌‌ئه‌و‌تاکانه‌ی‌تووشی‌

هه‌ڵه‌و‌سه‌ر‌پیچی‌ده‌بن‌له‌‌یاسا‌تاکو‌خه‌ده‌ماتی‌خۆی‌له‌‌ناو‌کۆمه‌ڵگادا‌به‌‌شیوه‌یه‌کی‌عاداڵنه‌‌

باڵو‌نه‌کردبێته‌وه‌‌چ‌له‌‌بواری‌کۆمه‌اڵیه‌تی،‌کلتووری،‌ئابووری،‌سیاسی،‌بۆ‌وێنه‌‌کاتێک‌

تاکێک‌تووشی‌تاوانی‌دزی‌ده‌بێت‌ده‌سه‌اڵت‌ویاسا‌ناتوانێت‌تۆڵه‌ی‌لێ‌بستێنێته‌وه‌‌تاکو‌ئه‌م‌

فاکته‌ره‌‌گرنگه‌ی‌وه‌به‌رچاو‌نه‌گرتبێت،‌یه‌که‌م،‌باری‌ئابووری‌تاوانبار،‌دووهه‌م‌باری‌3

کۆمه‌اڵیه‌تی‌تاوانبار،‌سێهه‌م‌باری‌عه‌قڵی‌وده‌روونی‌تاوانبار،‌واته‌‌پێش‌ئه‌وه‌ی‌تاوانبار‌

هه‌ستێت‌به‌ئه‌نجامدانی‌ئه‌م‌تاوانه‌‌ده‌بێ‌ده‌وڵه‌ت‌هه‌ر‌سێک‌فاکته‌ری‌بۆ‌دابین‌کردبێت‌،له‌‌

.‌نه‌بوونی‌یاخود‌یه‌کێک‌له‌م‌فاکته‌رانه‌‌تاوانبار‌تاکه‌که‌‌نییه‌‌به‌ڵکو‌خودی‌یاسا‌وده‌سه‌اڵتداره

هه‌روه‌ها‌له‌‌کاتی‌بێ‌عداڵه‌تی‌وسته‌می‌کۆمه‌اڵیه‌تی‌وه‌ک‌کێشه‌ی‌ره‌گه‌زی،‌ئیقلیمی،‌

یاسا‌وده‌سه‌اڵت‌تاوانبار‌ده‌کرێت‌چونکه‌‌...ناوچه‌یی،‌عه‌شیره‌یی،‌ئایینی،‌مه‌زهه‌بی،وهتد

کوتمان‌ده‌سه‌اڵت‌دابین‌که‌ر‌وپارێزه‌ری‌ئه‌م‌مافانه‌یه‌‌له‌‌کۆمه‌ڵگادا،‌وئیسالم‌ئیزنی‌بێ‌

،‌ده‌سه‌اڵتی‌ئیسالمی‌به‌‌‌عه‌داڵه‌تی‌وسته‌می‌کۆمه‌اڵیه‌تی‌به‌گشتی‌به‌‌ده‌سه‌اڵتی‌ئایینی‌نه‌داوه

پێچه‌وانه‌ی‌حکومه‌ته‌کانی‌سه‌رمایه‌دار‌ومارکسیستی‌ته‌نیا‌پارێزه‌ری‌چینێکی‌تایبه‌ت‌نییه‌‌

به‌ڵکو‌له‌‌ناو‌ده‌سه‌اڵتی‌ئیسالمیدا‌هه‌موو‌الیه‌ن‌وتاکێک‌مافی‌وه‌ک‌یه‌کی‌بۆ‌دیاری‌کراوه‌‌

وحکومتی‌ئیسالمی‌نوێنه‌ری‌ته‌به‌قه‌و‌چینێکی‌دیاری‌کراو‌نییه‌‌بۆ‌وێنه‌‌کوماری‌ئیسالمی‌

ئێران‌خۆی‌به‌‌نوێنه‌ری‌خودا‌له‌‌سه‌ر‌رووی‌زه‌وی‌پێناسه‌‌ده‌کات‌به‌اڵم‌هاوکات‌ئه‌و‌

په‌ره‌پێده‌ری‌چینێکی‌تایبه‌ته‌‌له‌‌کۆمه‌ڵگای‌واڵته‌که‌یدا‌که‌‌مه‌زهه‌بێکی‌دیاری‌کراو‌

،‌که‌‌ئه‌م‌‌وئایده‌لۆژییه‌کی‌تایبه‌ته‌‌،‌شیعی‌ئه‌سنا‌عه‌شه‌ری‌باوه‌رمه‌ند‌به‌‌ویالیه‌تی‌فه‌قیه

تایبه‌تمه‌ندییه‌‌ده‌سه‌اڵتی‌ئێران‌ته‌نیا‌ئه‌م‌چینه‌‌له‌‌خۆ‌ده‌گرێت‌وخه‌ڵکانی‌جیا‌مه‌زهه‌ب‌ونه‌ته‌وه‌‌

وئایین‌بێ‌به‌ش‌ومافیان‌سووتاوه‌‌وسته‌می‌کۆمه‌اڵیه‌تی‌رۆژ‌به‌رۆژ‌په‌ره‌‌ده‌ستێنێت‌ویاساکانی‌

ئیالهی‌فه‌رامۆش‌ده‌کرێن،‌به‌‌سه‌رنجدان‌به‌‌راستییه‌کانی‌ئایینی‌ئیسالم‌بۆمان‌روون‌وئاشکرا‌

48

ده‌بێت‌ئه‌م‌جۆره‌‌ده‌سه‌اڵتانه‌‌دوورن‌له‌‌بیرۆکه‌ی‌ئایینی‌وواقعییه‌تی‌ئیسالمی‌راستین‌ته‌نیا‌

مه‌بست‌به‌ده‌ست‌هێنانی‌به‌رژه‌وه‌ندی‌هیندێک‌سیاسه‌تمه‌دار‌وخه‌ڵکی‌به‌رژه‌وه‌ندخوازه‌‌که‌‌له‌‌

ئایین‌که‌ڵک‌وه‌رده‌گرن‌وئایین‌لێره‌دا‌ته‌نیا‌بۆته‌‌ئامرازی‌ئه‌م‌به‌رژه‌وه‌ندییه‌‌بۆ‌ئه‌م‌تاقمه‌‌

.‌خه‌ڵکانه

به‌ڵگه‌مان‌بۆ‌ئه‌و‌قسانه‌‌ئه‌وه‌یه‌‌ئیسالم‌له‌‌چه‌ندین‌جێگای‌قورئانی‌پیرۆزداباسی‌لێوه‌‌ده‌کات‌

واته‌‌{واذا‌حکمتم‌بین‌الناس‌أن‌تحکموا‌بالعدل}‌دا‌ده‌فه‌رموێت58له‌‌سووره‌ی‌نیساء‌ئایه‌تی

"‌کاتێک‌له‌‌نیو‌خه‌ڵکدا‌داوه‌ری‌ده‌که‌یت‌عادڵ‌به

لێره‌دا‌له‌م‌ئایه‌ته‌‌پیرۆزه‌دا‌خوداوه‌ند‌ئاماژه‌‌به‌‌کۆمه‌ڵی‌مرۆڤایه‌تی‌ده‌کات‌وچینێکی‌تایبه‌تی‌

نه‌وتووه‌‌فه‌رمویتی‌له‌‌ناو‌مرۆڤه‌کان‌به‌‌گشتی‌به‌‌بێ‌جیاوازی‌ره‌گه‌زی،ئایینی،مه‌زهه‌بی،‌

پرسیار‌ئه‌وه‌یه‌‌ئه‌وه‌یکه‌‌کۆماری‌ئیسالمی‌وهیندێک‌له‌‌ده‌سه‌اڵتدارانی‌...ره‌نگ‌وپێست‌وهتد

به‌‌نێو‌ئیسالمی‌له‌م‌سه‌رده‌مه‌دا‌به‌‌سه‌ر‌کۆمه‌ڵگای‌مرۆڤایه‌تی‌به‌تایبه‌ت‌خه‌ڵکانی‌ئه‌م‌واڵتانه‌دا‌

؟‌ده‌یکه‌ن‌ئاخۆ‌پێجه‌وانه‌ی‌ده‌ستووراتی‌خوداوه‌ندی‌مه‌زن‌نییه

وال‌یجرمنکم‌شنأن‌قوم‌علی‌أال‌}یان‌خوداوه‌ند‌له‌‌ئایه‌تێكیتری‌سووره‌ی‌مائیده‌دا‌ده‌فه‌رموێت

واته‌‌دژایه‌تیت‌ودووژمنایه‌تیتان‌نه‌بێته‌‌هۆی‌‌"8:‌‌المائده‌{تعدلوا‌اعدلوا‌هو‌أقرب‌للتقوی

"‌ئه‌وه‌ی‌ناعداڵه‌تی‌بکه‌یت‌عادڵ‌به‌‌که‌‌عداڵه‌ت‌له‌‌ته‌قواو‌په‌رهیزگاری‌زۆر‌نیزیکه

من‌ولی‌من‌أمرالمسلیمن‌شیئا،‌فولی‌رجال‌وهویجد‌من‌}بێت‌ده‌فه‌رموێت‌{خ.د}پێغه‌مبه‌رمان‌

واته‌‌ئه‌وکه‌سه‌ی‌رێبه‌ر‌یان‌:‌صحیح‌مسلم‌{‌هو‌أصلح‌المسلمین‌فقد‌خان‌هللا‌‌ورسوله

ده‌سه‌اڵتداره‌‌به‌اڵم‌پاشتر‌که‌سێک‌بۆ‌مه‌قام‌وجێگایه‌ک‌دیاری‌ده‌کات‌که‌‌چی‌که‌سانیتر‌هه‌ن‌

"‌که‌‌باشتر‌بتوانن‌ئه‌و‌پۆسته‌‌وه‌ربگرن‌خیانه‌تی‌به‌‌خودا‌وپێغه‌مبه‌ر‌کردووه

ئه‌و‌به‌ڵگانه‌ی‌وچه‌ندین‌به‌ڵگه‌یتر‌ته‌ئکید‌له‌وه‌‌ده‌کاته‌و‌که‌‌ده‌سه‌اڵت‌ده‌بێت‌به‌‌هه‌موو‌

،‌‌شیوه‌ه‌یه‌ک‌عادل‌وپارێزه‌ری‌هه‌موو‌ئازادییه‌ک‌بێت‌که‌‌خوداوه‌ند‌به‌‌مرۆڤه‌کانی‌به‌خشیوه

وهه‌رده‌سه‌اڵتدارێکی‌ئایینی‌گوێرایه‌ڵی‌ئه‌م‌یاساو‌ده‌ستووراته‌ی‌ئایینی‌ئیسالم‌نه‌بێت‌

وپێچه‌وانه‌‌ئیسالم‌هه‌ڵسوکه‌وت‌بکات‌وزوڵم‌وسته‌م‌ونا‌به‌رابه‌ری‌وناعداڵه‌تی‌له‌‌کۆمه‌ڵگادا‌

په‌ره‌‌پێ‌بدات‌ده‌سه‌اڵتێکی‌ئایینی‌نییه‌‌ئه‌گه‌رچی‌ناویشی‌ده‌وڵه‌تی‌ئیسالمی‌یان‌هه‌ر‌

ناوێکیتری‌هه‌بێت‌وئیسالم‌ئیدانه‌ی‌ده‌کات‌،چوونکه‌‌له‌‌سه‌ره‌تاوه‌‌وتمان‌هه‌ر‌ده‌سه‌اڵتێک‌

به‌دیهێنه‌ری‌ئازادی‌راسته‌قینه‌‌وعداڵه‌ت‌بێت‌جا‌ئه‌و‌ده‌سه‌اڵته‌‌چ‌ئیسالمی‌یان‌غه‌یره‌‌ئیسالمی‌

،‌بێت‌ئیسالم‌به‌‌ده‌سه‌اڵتێکی‌درووستی‌ده‌زانێت‌خودی‌فکرییه‌ته‌که‌‌فکرییه‌تێکی‌ئیسالمییه

49

ئه‌گه‌ر‌له‌‌ناو‌ئه‌حزابی‌غه‌یره‌‌دینی‌به‌‌تایبه‌ت‌له‌و‌شوێنه‌انه‌ی‌دێموکراسی‌ویاسیای‌ده‌ستکردی‌

مرۆڤ‌ده‌سه‌اڵتداره‌‌ئازادی‌به‌مانای‌هه‌رچی‌تاک‌بیکات‌مافی‌خۆیه‌تی‌وله‌‌کاتی‌تاوانکردن‌

به‌‌هۆی‌ئه‌م‌ئازادییه‌‌خۆی‌ده‌رباز‌ده‌کات‌وتاوانلێکراویش‌به‌‌مافی‌زه‌وت‌کراوی‌خۆی‌

ناگات،له‌‌یاسای‌ئایینی‌ئیسالمدا‌تاوانکار‌وتاوانلێکراو‌وه‌ک‌یه‌ک‌مافیان‌بۆ‌دیاری‌کراوه‌‌

وتاوانکار‌هه‌ر‌جۆره‌‌تاوانێک‌بکات‌تۆڵه‌ی‌هه‌مان‌تاوانی‌له‌‌الیه‌ن‌تاوان‌لێکراو‌لێ‌وه‌ر‌

ده‌گیرێته‌وه‌‌به‌اڵم‌خوداوه‌ند‌حه‌ز‌به‌‌لێخۆشبوون‌ده‌کات‌له‌‌الیه‌ن‌تاوان‌لێکراو،وبۆ‌ئه‌وه‌ی

‌ئازادی‌ماناو‌مه‌فهوومی‌راسته‌قینه‌ی‌خۆی‌هه‌بێت‌وکه‌س‌نه‌توانێت‌پێشێلی‌مافی‌خه‌ڵکیتر‌

بکات،‌خوداوه‌ند‌مرۆڤ‌له‌‌کرده‌وه‌ی‌تاوانکاری‌ده‌ترسێنێت‌ورێگری‌لێده‌کات‌وپێش‌ئه‌وه‌ی‌

هه‌ستێت‌به‌‌ئانجامادانی‌تاوان‌مه‌ترسییه‌کانی‌دوای‌تاوانه‌که‌ی‌بۆ‌باس‌ده‌کات‌ورێنوێنی‌

ده‌کات‌که‌‌خۆی‌له‌‌تاوان‌به‌دوور‌بگرێت‌بۆ‌وێنه‌‌سه‌باره‌ت‌به‌‌کوشتنی‌مرۆڤی‌بێ‌تاوان‌

وال‌تقتلواالنفس‌التی‌حرم‌هللا‌‌اال‌بالحق‌}ده‌فه‌رموێت33خوداوه‌ند‌له‌‌سووره‌تی‌ئه‌سرا‌ئایه‌تی

‌33:‌االسراء‌{ومن‌قتل‌مظلوما‌فقد‌جعلنا‌لولیه‌‌سلطانا‌فال‌یسرف‌فی‌القتل‌انه‌‌کان‌منصورا

هه‌رکه‌س‌که‌‌.‌واته‌هیچ‌مرۆڤێک‌مه‌کوژن‌ته‌نیا‌به‌‌حه‌ق‌نه‌بێت،چوونکه‌‌خوێنرێشتن‌حه‌رامه"

به‌اڵم‌[قیصاص]‌به‌‌بێتاوان‌بکوژرێت‌ئێمه‌‌مافمان‌داواه‌‌به‌‌میراتگره‌کانی‌بۆ‌تۆڵه‌‌ئه‌ستاندنه‌وه

نابێت‌میراتگر‌یان‌خاوه‌نی‌کوژراوه‌که‌‌زیاده‌ره‌وی‌بکات‌له‌‌کوشتن،بێ‌گومان‌خاوه‌نی‌

"‌ئه‌سلی‌کوژراو‌خوداوه‌ندی‌گه‌وره‌یه

خوداوه‌ند‌بۆ‌پاراستنی‌گیانی‌خه‌ڵکانی‌بێ‌تاوان‌ئه‌م‌یاسایه‌ی‌دابه‌زاندووه‌‌که‌‌مرۆڤ‌له‌‌

ئازادییه‌کی‌ته‌واو‌دابێت‌وئازادی‌که‌سانی‌به‌رانبه‌رت‌له‌‌راستیدا‌ته‌واوکه‌ری‌ماناومه‌فهوومی‌

ئازادی‌راسته‌قینه‌یه‌‌به‌اڵم‌به‌‌پێچه‌وانه‌‌مرۆڤێک‌گیانی‌مرۆڤیتر‌بستێنێت‌وکه‌س‌واته‌‌

خاوه‌نه‌که‌ی‌نه‌توانێت‌تۆڵه‌ی‌وه‌ربگرێته‌وه‌‌ئه‌وه‌‌ئازادی‌ته‌نیا‌بۆ‌که‌سه‌‌تاوانکاره‌که‌یه‌‌وئه‌ویتر‌

،هێرش‌کردنه‌‌سه‌ر‌مافی‌خه‌ڵکانیتر‌‌بێ‌به‌ش‌بووه‌‌له‌‌مافه‌که‌ی‌خۆی‌که‌‌خوداوه‌ند‌مافی‌پێداوه

وکوشتن‌وئه‌زییه‌تکردنیان‌ئیسالم‌رێگری‌لێکردووه‌‌ودیاری‌کردووه‌‌چ‌ده‌رئه‌نجامێکی‌

ئه‌م‌یاساو‌قانونانه‌‌له‌‌ئیسالمدا‌ده‌بنه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌یکه‌‌تاوانکردن‌نه‌مێنێت‌یان‌النیکه‌م‌.ده‌بێت

که‌متر‌بێته‌وه‌‌هه‌ربۆیه‌‌ئه‌و‌تاوانانه‌ی‌زه‌ره‌ری‌زۆر‌به‌‌کۆمه‌ڵگا‌ده‌گه‌یه‌نێت‌یه‌زدانی‌پاک‌به‌‌

تاوانی‌گه‌وره‌‌ناوی‌بردوون‌سه‌زایه‌کی‌ترسێنه‌ری‌بۆ‌دیاری‌کردوون‌ئه‌م‌تاوانانه‌ی‌که‌‌

کۆمه‌ڵگا‌له‌‌گه‌ڵ‌مه‌ترسی‌به‌ره‌وروو‌ده‌کات‌بریتین‌له‌‌دزی،‌زیناکاری،‌رێگری،‌کوشتن،‌

،‌چه‌وشه‌کاری،‌ریاو‌فێڵبازی،‌داگیرکاری،‌خۆبه‌زل‌گرتن،‌‌بوختان،‌جاسوسی،‌شه‌یتانی،‌فتنه

بێ‌رێزی‌وزۆر‌تاوانیتر‌که‌‌وه‌ک‌تاوانه‌‌گه‌وره‌کان‌له‌‌ئیسالمدا‌پێناسه‌کراسه‌کراون،بۆ‌تاک‌

50

تاکی‌ئه‌م‌تاوانانه‌ش‌خوداوه‌ند‌سه‌زای‌دیاری‌کردووه‌‌که‌‌ئه‌م‌سه‌زایانه‌‌هه‌م‌له‌‌جیهانی‌هه‌ستی‌

.داو‌هه‌میش‌له‌‌جیهانی‌دواییدا‌تاوانکار‌به‌رپرسیار‌ده‌بێت

ئیسالم‌جگه‌‌له‌‌یاسای‌گشتی‌که‌‌بۆ‌هه‌موو‌مرۆڤه‌کان‌چ‌باوه‌رمه‌ند‌بێت‌وچ‌بێ‌باوه‌ڕ،‌

،وله‌‌زۆر‌جێگادا‌ته‌نیا‌باسی‌‌یاسایه‌کی‌تایبه‌تیشی‌بۆ‌باوه‌رمه‌ندانی‌خۆی‌دابه‌زاندووه

باوه‌رمه‌ندانی‌خۆی‌ده‌کات‌که‌‌باوه‌رمه‌ندان‌ده‌بێت‌پارێزه‌ری‌ئه‌م‌یاسایانه‌‌بن‌وهه‌م‌مافی‌

ئایینی‌خۆیان‌هه‌م‌مافی‌خه‌ڵکانی‌بێ‌باوه‌ر‌بپارێزن‌چونکه‌‌له‌‌عداڵه‌تی‌ئیالهیدا‌بێ‌

باوه‌ره‌کانیش‌له‌‌ئیسالمدا‌مافی‌دیاری‌کراوی‌خۆیان‌هه‌یه‌‌مسوڵمان‌ناتوانێت‌به‌‌بێ‌

به‌ڵگه‌یه‌کی‌درووست‌مافی‌بێ‌باوه‌ران‌پێشیل‌بکات‌بۆوێنه‌‌له‌‌ئایینی‌ئیسالمدا‌شه‌راب‌

‌زه‌ربه‌‌قامچی‌به‌اڵم‌بێ‌باوه‌ر‌80خوردنه‌وه‌‌حه‌رامه‌و‌تاونکار‌تۆڵه‌ی‌لێ‌ده‌ستێندرێته‌وه‌‌به‌‌

مافی‌هه‌یه‌‌له‌‌ناو‌کۆمه‌ڵگایی‌ئیسالمیدا‌وله‌‌ژێر‌ده‌سه‌اڵتی‌حکومه‌تی‌ئایینیدا‌شه‌راب‌بخواته‌وه‌‌

که‌سیش‌ناتوانێت‌رێگری‌لێ‌بکات‌تا‌ئه‌و‌ئاسته‌‌ئه‌گه‌ر‌مسوڵمانێک‌شه‌رابی‌بێ‌باوه‌رێک‌

برێژێت‌یاخود‌به‌رازه‌که‌ی‌بکوژێت‌یان‌هه‌رجۆره‌‌ئه‌زییه‌ت‌وئازارێکی‌بدات‌ده‌بێت‌خۆی‌

وه‌اڵمده‌ر‌بێت‌وپاره‌ی‌شه‌راب‌وبه‌رازه‌کوژراوه‌که‌ی‌بۆ‌بگێرێته‌وه‌‌ئه‌وه‌‌یاسای‌خودایه‌و‌که‌س‌

ناتوانێت‌لێی‌ده‌رباز‌بێت‌به‌‌دڵنیاییه‌وه‌‌ئیسالم‌ئه‌م‌ئه‌رکه‌ی‌خستۆته‌‌سه‌ر‌شانی‌هه‌ر‌

باوه‌رمه‌ندێک‌که‌‌سه‌ره‌رای‌پاراستنی‌مافی‌خۆیی‌ومسوڵمانه‌کان‌ئه‌رکێکی‌دیکه‌شی‌له‌‌سه‌ر‌

.شانه‌‌که‌‌پاراستنی‌مافی‌خه‌ڵکانی‌بێ‌باوه‌ره‌‌له‌‌ناو‌ده‌سه‌اڵتی‌ئیسالمی‌وکۆمه‌ڵگایی‌ئیسالمیدا

،‌به‌‌پێجه‌وانه‌‌له‌‌ئایینی‌‌ئه‌گه‌ر‌له‌‌ناو‌واڵتانی‌غه‌ربی‌وبێ‌باوه‌ره‌کان‌ئازادی‌بێ‌سنووره

ئیسالمدا‌ئازادییه‌کان‌سنووردارکراون‌وتاک،‌کۆمه‌ڵ،‌ژن‌وپیاوومنداڵ،‌نه‌ته‌وه‌ونژاد،‌

ده‌وڵه‌مه‌ند‌وهه‌ژار،‌مافیان‌دیاری‌کراوه‌و‌که‌سیش‌ناتوانێت‌ئازادییه‌کانی‌به‌هه‌ر‌ناوێک‌وله‌‌

ئایینی‌!‌ژێر‌هه‌ر‌پاساوێک‌لێ‌بستێنێت،‌ئه‌گه‌ر‌بێ‌باوه‌ره‌کان‌به‌‌بیانووی‌ئازادی‌ومافی‌ژن

ئیسالم‌تۆمه‌تبارده‌که‌ن‌وده‌ڵێن،‌ئیسالم‌مافی‌ژنی‌دیاری‌نه‌کردووه‌‌وپیاوان‌به‌رزتر‌وبه‌نرختر‌

پێناسه‌ده‌کات،‌ده‌بێت‌بڵێن‌ئه‌وه‌‌جگه‌‌له‌‌چه‌واشه‌کاری‌ودرۆ‌هیچ‌شتێکیتر‌نییه‌‌به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌

،‌ئیسالم‌مافی‌ژن‌زۆر‌به‌‌نرختروبه‌‌ئه‌رزشتر‌له‌‌بێ‌باوه‌ره‌کانی‌غه‌ربی‌‌ئه‌و‌بیر‌ته‌سکانه

.ده‌پارێزێت،‌که‌‌به‌وردی‌دواجار‌باسی‌لێوه‌ده‌که‌ین

.زانیامان‌که‌‌ئازادی‌سنووردار‌ئازادییه‌کی‌راسته‌ینه‌یه‌‌نه‌ک‌ئازادی‌بێ‌سنوور‌یان‌ره‌ها

کوتمان‌ئازادی‌تاک‌وکۆمه‌ڵ‌جیاوازن‌وهه‌رکامه‌یان‌مافی‌جیاوازیان‌بۆ‌دیاری‌کراوه‌‌به‌م‌

شیوه‌یه‌ش‌چینه‌کانی‌ناو‌کۆمه‌ڵگاش‌مافیان‌دیاری‌کراوه‌‌که‌‌ئه‌مرۆکه‌‌باسه‌که‌‌زیاتر‌له‌‌ئازادی‌

نه‌ته‌وه‌و‌ئازادی‌ژنانه‌دا‌کۆ‌ده‌بنه‌وه‌‌ومشتومڕێکی‌زۆری‌له‌‌جیهانی‌مودێرن‌وسه‌رده‌مدا‌

51

،‌به‌اڵم‌ئه‌گه‌ر‌ئێمه‌‌بۆ‌زانیاری‌زیاتر‌له‌‌مه‌ر‌ئه‌م‌پرسه‌‌بگه‌رێینه‌وه‌‌سه‌رچاوه‌ی‌‌لێکه‌وتۆته‌وه

بێت،‌ده‌گه‌ین‌به‌و‌قه‌ناعه‌ته‌‌که‌‌ئیسالم‌{خ.د}قورئان‌وفه‌رمایشته‌کانی‌خۆشه‌ویستمان‌محه‌ممه‌د

.‌وه‌اڵمده‌ری‌ئه‌م‌کێشانه‌شه‌‌و‌قسه‌ی‌خۆی‌هه‌یه

"‌ئازدی‌نه‌ته‌وه‌‌ونیشتمان‌له‌‌روانگه‌ی‌ئیسالمه‌وه"

دیاره‌‌هه‌ستی‌نیشتمانپه‌روه‌ری‌هه‌ر‌له‌‌سه‌ره‌تایی‌بوونی‌مرۆڤه‌وه‌‌وه‌کو‌سروشتێکی‌ده‌روونی‌

هه‌بووه‌‌ونکۆڵی‌لێناکرێت،‌به‌اڵم‌زۆر‌کات‌ئایینه‌‌جیاوازه‌کان‌ئه‌و‌هه‌سته‌یان‌له‌‌پێناو‌

به‌رژه‌وه‌ندی‌گشتی‌مرۆڤایه‌تی،‌له‌‌گه‌ڵ‌جوانییه‌کانی‌هه‌ستی‌نیشتمانپه‌روه‌ری‌وسه‌ربه‌خۆیی‌

نه‌ته‌وایه‌تی،‌هاوئاهه‌نگ‌کردووه‌‌و‌پێشی‌به‌‌سه‌ره‌رۆیی‌وداگیرکاری‌نه‌ته‌وه‌یه‌ک‌به‌‌سه‌ر‌

.‌‌‌نه‌ته‌وه‌یه‌کیتردا‌گرتووه

به‌رهه‌می‌‌[مللی‌گه‌رایی]له‌‌راستیدا‌بیری‌نه‌ته‌وایه‌تی‌به‌‌شێوه‌ی‌مودێڕن‌واته‌‌سه‌رده‌میانه‌‌

ئه‌م‌بیروباوه‌ره‌‌واته‌‌ناسیۆنالیزمی‌‌[مه‌به‌ستم‌سه‌رده‌می‌کۆن]پێشتر‌.‌‌‌رۆژئاواییه‌کانه

.‌نه‌ته‌وه‌یی‌به‌‌شێوه‌ی‌ئێستا‌بوونی‌نه‌بووه‌‌یان‌النیکه‌م‌زۆر‌به‌‌که‌می‌به‌رچاو‌که‌وتووه

‌زایینی‌وشه‌ی‌ناسیۆن‌بۆ‌کۆمه‌ڵی‌1789-1795پاش‌شۆرشی‌گه‌وره‌ی‌فه‌رانسا‌له‌‌ساڵی‌

‌دا‌چه‌مکی‌ناسیۆنالیسم‌‌یان‌18نوێنه‌ره‌کانی‌پارلمان‌پێشنیار‌کرا‌وه‌‌له‌‌کۆتاییه‌کانی‌سه‌ده‌ی‌

نه‌ته‌وه‌گه‌رایی،‌په‌ره‌ی‌ئه‌ستاندو‌خه‌ڵکانی‌وه‌ته‌ن‌دۆست‌ونیشتمان‌په‌ره‌ست‌خولیای‌

سه‌ربه‌ستی‌نه‌ته‌وه‌و‌نیشتیمانی‌خۆیان‌بوون،‌وئه‌م‌بیرۆکه‌یه‌ش‌بۆوه‌‌هۆکاری‌چه‌ندین‌شۆرش‌

زۆرداران‌وده‌سه‌اڵتداران‌به‌‌نێوی‌.‌‌و‌هێرش‌وداگیرکاری‌له‌‌ناو‌کۆمه‌ڵگایی‌مرۆڤایه‌تی

نیشتمان‌په‌روه‌ری‌ونه‌ته‌وه‌گه‌رایی‌ده‌ستیان‌کرد‌به‌‌داگیرکاری‌واڵتانی‌دیکه‌‌وخۆیان‌به‌‌

نه‌ته‌وه‌ی‌سه‌روه‌ر‌و‌یه‌که‌م‌پێناسه‌‌ده‌کرد‌وخه‌ڵکانی‌دیکه‌یان‌به‌‌کۆیله‌‌وژێرده‌سته‌ی‌خۆیان‌به‌‌

ئه‌ژمار‌ده‌هێنا‌بۆ‌وێنه‌‌ده‌کرێت‌ئاماژه‌‌به‌‌هه‌ستی‌نیشتمانپه‌روه‌ری‌نازییه‌کان‌به‌‌رێبه‌رایه‌تی‌

ئادۆلف‌هیتلێر‌و‌موسولینی‌بکه‌ین‌که‌‌مێژووی‌داگیرکاری‌و‌خوێنرێژی‌ئه‌وان‌بۆ‌هه‌موو‌

ئێمه‌‌ناچینه‌‌سه‌ر‌شه‌رعییه‌ت‌یان‌ناشه‌رعی‌بوونی‌ئه‌م‌چه‌مکه‌‌له‌‌.‌‌جیهان‌ناسراوه

نه‌ته‌وه‌گه‌رایی‌ونیشتمانپه‌روه‌ری،‌ته‌نیا‌وه‌ک‌ئاماژه‌یه‌ک‌به‌‌هه‌ستێکی‌پاکی‌واڵتپارێزی‌

وخۆشه‌ویستی‌خاک‌ونیشتمان‌له‌‌رۆانگه‌ی‌ئایینه‌وه‌‌ده‌دوێن‌وبزانین‌ئیسالم‌له‌‌مه‌ڕ‌

ئازادییه‌کانی‌نیشتمانپه‌روه‌رانه‌‌چی‌پێیه‌و‌چی‌ده‌ڵێت؟

52

یا‌ایهاالناس‌ان‌ربکم‌واحد‌وان‌اباکم‌واحد،‌کلکم‌الدم‌}قاڵ‌رسول‌هللا‌‌صلی‌هللا‌‌علیه‌‌وسلم

ئه‌بو‌داود،‌{وادم‌من‌تراب،‌ال‌فضل‌لعربی‌عل‌أعجمی‌وال‌ألبیض‌علی‌أسود‌اال‌بتقوی

،‌‌ترمزی،‌ئه‌حمه‌د،‌وبه‌یهه‌قی‌ریوایه‌تیان‌کردووه

،‌له‌‌یه‌ک‌باوک‌بوونه‌‌هه‌مووتان‌له‌‌ئاده‌م‌‌ئه‌ی‌مرۆڤه‌کان‌خوداوه‌ندی‌ئێوه‌‌خودای‌ته‌نیایه"‌‌واته

،‌ته‌نیا‌به‌‌‌،‌سپی‌له‌‌ره‌ش‌گه‌وره‌تر‌نییه‌بوونه‌‌ئاده‌میش‌له‌‌گڵ،‌عه‌ره‌ب‌له‌‌عه‌جه‌م‌گه‌وره‌تر‌نییه

.‌ته‌قوا‌نه‌بێت؛‌که‌وایه‌‌ئیسالم‌ره‌گه‌زپه‌ره‌ستی‌وناسیۆنالیسمی‌به‌رچاوته‌نگ‌ره‌د‌ده‌کاته‌وه

.‌ترمزی،‌ابوداود،‌احمد،‌البیهقی{....الناس‌بنو‌آدم‌وآدم‌خلق‌من‌تراب}‌هه‌وه‌ها‌ده‌فه‌رموێت

هه‌روه‌ها‌.‌{خۆڵ}واته‌‌مرۆڤ‌به‌‌گشتی‌له‌‌ئاده‌م‌له‌‌دایک‌بوونه‌‌وئاده‌میش‌له‌‌گڵ

"‌داود،‌البیهقی‌{..لیس‌ألحد‌علی‌احد‌فضل‌اال‌بدین‌أو‌تقوا‌أو‌عمل‌صالح....}ده‌فه‌رموێت

.هیچ‌که‌س‌له‌‌هیچ‌که‌س‌چاکتر‌نییه‌‌ته‌نیا‌به‌‌دینداری‌وپارێزگاری‌وکرده‌وه‌ی‌چاک‌نه‌بێت

ئه‌و‌فه‌رمایشتانه‌ش‌به‌ڵگه‌نه‌‌له‌‌سه‌ر‌ئه‌وه‌ی‌بیری‌نه‌ته‌وایه‌تی‌به‌ر‌چاو‌ته‌نگی‌شوێنیستی‌

،‌نه‌ته‌وه‌کان‌وره‌گه‌زه‌‌‌عه‌ره‌بی‌یان‌غه‌یره‌‌ده‌ژایه‌تی‌له‌‌گه‌ڵ‌بڕواکانی‌ئیسالمی‌هه‌یه

جیاوازه‌کان‌له‌‌ئیسالمدا‌هه‌ر‌هه‌موویان‌وه‌ک‌یه‌ک‌به‌‌ئه‌ژمار‌دین‌وئایین‌موڵکی‌تایبه‌تی‌هیچ‌

.‌گه‌ل‌ونه‌ته‌وه‌یه‌ک‌نییه

دا‌ئه‌م‌پارچه‌‌هۆنراوه‌یه‌ی‌به‌‌فارسی‌بۆ‌"‌تاریخ‌مشاهیرکرد"بابا‌مه‌ردوخی‌روحانی‌له‌‌کتابی‌

خۆشه‌ویستی‌خاک‌ونیشتامن‌ونه‌ته‌وه‌‌هێناوه‌ته‌وه‌

روزی‌که‌‌به‌‌امر‌حق‌جهان‌شد‌ایجاد"

وآدم‌شد‌خلق‌وآدمی‌زاده‌‌بزاد

مهر‌وطن‌ومحبت‌قوم‌ونژاد

در‌طینت‌مردم‌به‌‌ودیعت‌بنهاد

ده‌فه‌رموێت‌ئه‌ورۆژه‌ی‌که‌‌به‌‌ده‌ستووری‌خودا‌جیهان‌درووست‌کرا،‌ئاده‌م‌خه‌لق‌کراو‌مناڵی‌

،‌له‌‌دڵ‌وده‌روونی‌خه‌ڵکدا‌‌ئاده‌م‌له‌‌دایک‌بوو،‌خۆشه‌ویستی‌نیشتمان‌ونژاد‌ونه‌ته‌وه

.‌چه‌سپێندرا

له‌‌پێشتردا‌باسمان‌کرد‌که‌‌ئیسالم‌پارێزه‌ره‌ی‌مافی‌تاک‌وکۆمه‌ڵه‌‌له‌‌ناوکۆمه‌ڵگایی‌ئیسالمی‌

وله‌‌ژێر‌ده‌سه‌اڵتی‌حکومه‌تی‌ئیسالمیدا،‌وکۆمه‌ڵگاش‌خۆی‌بریتییه‌‌له‌‌چه‌ندین‌

53

نه‌ته‌وه‌وعه‌شیره‌و‌مه‌زهه‌ب‌ومه‌سله‌کی‌جیاواز‌وخوداوه‌ندیش‌مرۆڤ‌به‌‌بێ‌جیاوازی‌رگه‌زی‌

نه‌ته‌وه‌یی،‌ره‌نگ‌وپێست‌وده‌وڵه‌مندی‌وهه‌ژاری‌وه‌ک‌یه‌ک‌ئه‌ژمار‌ده‌کات‌ومافی‌وه‌ک‌

یه‌کیان‌بۆ‌داده‌نێت‌هیچ‌تاکێک‌وکۆمه‌ڵێکیش‌له‌‌ئیسالمدا‌به‌رزتر‌و‌گه‌وره‌تر‌له‌‌ئه‌ویتر‌نییه‌‌

ته‌نیا‌به‌‌ته‌قواو‌خودا‌په‌ره‌ستی‌نه‌‌بێت‌چوونکه‌‌هه‌ر‌له‌‌سه‌ره‌تاوه‌‌مرۆڤه‌کان‌له‌‌دایک‌وبابێک‌

له‌‌دایک‌بوونه‌‌وپاشان‌جیا‌بوونه‌ته‌وه‌‌و‌رێگایی‌ژیانی‌خۆیان‌هه‌ڵبژاردووه‌‌و‌بوونه‌ته‌‌تاقم‌

وده‌سته‌‌والیه‌ن‌ونه‌ته‌وه‌ی‌جیاواز‌وهیندێک‌باوه‌ریان‌به‌‌خودا‌هێناوه‌و‌هیندێکش‌بێ‌

،‌‌ئه‌لێره‌دا‌جیاوازی‌به‌رزی‌ونزمی‌مرۆڤ‌خۆی‌ده‌رده‌خات‌وخوداوه‌ند‌‌باوه‌رماوه‌تنه‌وه

مرۆڤه‌‌باوه‌رمه‌نده‌کان‌به‌رزتر‌له‌‌بێ‌باوه‌ره‌کان‌ده‌بینێت‌به‌‌بێ‌ئه‌وه‌یکه‌‌ئازادی‌له‌‌بێ‌

یاایها‌الناس‌}باوه‌ره‌کان‌بستێندرێت‌ومافیان‌لێ‌زه‌وت‌بکات،‌هه‌روه‌ک‌له‌‌قورئاندا‌ده‌فه‌رموێت

انا‌خلقناکم‌من‌ذکر‌وانثی‌وجعلناکم‌شعوبا‌وقبائل‌لتعارفوا‌ان‌اکرمکم‌عندهللا‌‌

واته‌‌ئه‌ی‌خه‌ڵکینه‌‌ئێمه‌‌ئێوه‌مان‌له‌‌نێره‌و‌مێیه‌ک‌درووست‌کردووه‌‌‌"13:‌الحجرات{اتقیکم

وکردوومانن‌به‌‌ده‌سته‌‌وتاقم‌وعه‌شیره‌و‌نه‌ته‌وه‌‌تاکو‌یه‌کتر‌ده‌رک‌بکه‌ن‌له‌‌الی‌ئێمه‌ش‌

ئه‌وکه‌سه‌‌به‌رزتر‌وبه‌نرختره‌‌که‌‌خوداناستربێت،‌که‌واته‌‌خوداوه‌ندی‌مافی‌بۆ‌تاک‌بۆ‌کۆمه‌ڵ‌

بۆ‌نه‌ته‌وه‌‌وتایفه‌‌دیاری‌کردووه‌‌به‌‌بێ‌جیاوازی‌هه‌ر‌هه‌موویان‌له‌‌ماف‌وبه‌شی‌وه‌ک‌یه‌ک‌

به‌شدارن‌وکه‌س‌ناتوانێت‌مافی‌ئه‌وانیتر‌به‌‌بیانووی‌زۆرینه‌‌وکه‌مینه‌‌زه‌وت‌بکات‌هه‌موو‌

نه‌ته‌وه‌یه‌ک‌بۆی‌هه‌یه‌‌له‌‌ژێر‌سێبه‌ری‌ئایینی‌ئیسالم‌مافی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌ونیشتیمانی‌خۆی‌

هه‌بێت‌وکلتورونه‌ریتی‌جوانی‌خۆی‌گه‌شه‌‌پێبدات‌و‌له‌هه‌موو‌بۆنه‌‌نه‌ته‌وه‌یی‌وئایینییه‌کانی‌

.ئازاده‌و‌مافی‌ئه‌وه‌شی‌پێدراوه‌‌پارێزگاری‌له‌‌نه‌ته‌وه‌ی‌خۆی‌بکات

له‌‌سه‌ره‌تایی‌به‌دیهاتنی‌مرۆڤه‌کان‌وپه‌ره‌ئه‌ستاندنی‌رێژه‌ی‌مرۆڤایه‌تی،‌مرۆڤه‌کان‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌

باشتر‌ژیان‌بکه‌ن‌دابه‌ش‌بوون‌به‌‌ده‌سته‌و‌تاقم‌وگروپ‌واته‌‌لێک‌جیا‌بوونه‌وه‌‌وهه‌ر‌گرووپ‌

وده‌سته‌یه‌ک‌شوێنێکی‌بۆ‌خۆی‌دیاری‌کردو‌کردی‌به‌‌نیشتمانی‌خۆی‌وخاوه‌ن‌ده‌سه‌اڵتی‌ئه‌م‌

شوێنه‌‌بوو،‌پاش‌ماوه‌یه‌ک‌هه‌ر‌تایفه‌یه‌ک‌زبانی‌تایبه‌ت‌به‌‌خۆی‌دروست‌کرد‌وبوو‌به‌‌

،‌‌ئه‌و‌تاقم‌وگروپانه‌‌بۆ‌‌خاوه‌ن‌کلتورو‌نه‌ریتی‌خۆی،‌که‌‌خوداوه‌ند‌باسی‌لێوه‌‌کردووه

مانه‌وه‌یان‌و‌په‌ره‌ئه‌ستاندنیان‌به‌ره‌نگاری‌یه‌کتریان‌کردووه‌‌وبه‌ره‌نگاری‌نیشتمان‌وزێدی‌

،‌دیاره‌‌نیشتمان‌وه‌ک‌دایک‌له‌‌الیه‌ن‌مرۆڤه‌کان‌پێناسه‌‌‌خۆیان‌به‌‌ئه‌رکێکی‌گرینگ‌زانیوه

،‌‌کراوه‌‌و‌پاراستنی‌ئه‌م‌نیشتمانه‌ش‌ئه‌رک‌وه‌زیفه‌ی‌هه‌ر‌تاکێکی‌ناو‌کۆمه‌ڵگاکه‌یان‌بووه

خاک‌وواڵت،‌پارێزه‌ری‌نه‌ته‌وه‌کانن،‌ونه‌ته‌وه‌کانیش‌پارێزه‌ری‌خاک‌ونیشتمانیان‌بوونه‌‌واته‌‌

نه‌ته‌وه‌‌به‌‌بێ‌نیشمان‌له‌‌ناو‌ده‌چێت‌ونیشتمانیش‌هه‌ر‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌به‌‌بێ‌نه‌ته‌وه‌‌بوونی‌نابێت،‌

.‌که‌واته‌‌شه‌ر‌کردن‌له‌‌پێناو‌پاراستنی‌نیشتمان‌شه‌رێکی‌درووسته‌‌وره‌وایه

54

‌هێرشکه‌ران،‌داگیرکه‌ره‌کان‌به‌ئه‌ژمار‌دێن‌و‌به‌ره‌نگاریان‌ره‌وایه‌‌چوونکه‌‌خوداوه‌ند‌ئه‌و‌

مافه‌ی‌به‌‌که‌س‌وهیچ‌نه‌ته‌وه‌یه‌ک‌نه‌داوه‌‌داگیرکاری‌خاک‌ونیشتمانی‌خه‌ڵکانیتر‌بکات،‌ئه‌گه‌ر‌

ئازادی‌بۆ‌نه‌ته‌وه‌یه‌ک‌هه‌بێت‌واته‌‌ئه‌و‌نه‌ته‌وه‌یه‌‌مافی‌خوێندن‌ونوسین‌وده‌سه‌اڵتی‌هه‌بێت‌

نه‌ته‌وه‌کانیتریش‌هه‌ر‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌له‌م‌ئازادییه‌‌بێ‌به‌ش‌نین،‌ئه‌وانه‌ی‌ده‌ڵێن‌که‌‌ئایین‌مافی‌به‌‌

هیندێکان‌داوه‌‌خاوه‌ن‌ده‌سه‌اڵت‌بن‌ونه‌ته‌وه‌کانیتر‌ده‌بێت‌گوێرایه‌ڵ‌بن‌من‌ده‌ڵێم‌ئه‌م‌جۆره‌‌بیر‌

،‌به‌ڵگه‌کانیشمان‌له‌‌‌کردنه‌وانه‌‌جگه‌‌له‌‌بوختان‌وناشاره‌زا‌بوون‌هیچ‌شتێکیتر‌نییه

فه‌رمایشته‌کانی‌پێغه‌مبه‌ر‌و‌ئایه‌ته‌‌پیرۆزه‌کانی‌خوداوه‌ندی‌گه‌وره‌‌بوو‌که‌‌له‌‌سه‌ره‌وه‌‌

ئاماژه‌مان‌پێ‌کردوون،‌هه‌روه‌ک‌ئایه‌ته‌که‌ی‌سه‌ره‌وه‌‌که‌‌ده‌فه‌رموێت‌مرۆڤه‌کان‌به‌‌بێ‌

،‌له‌‌‌جیاوازی‌له‌‌الی‌خوداوه‌ندی‌گه‌وره‌‌وه‌ک‌یه‌که‌ن‌ومافیان‌وه‌ک‌یه‌ک‌بۆ‌دیاری‌کراوه

رووی‌ئه‌م‌ئه‌رده‌ی‌خودا‌به‌‌مرۆڤه‌کانی‌به‌خشیوه‌‌هه‌موو‌که‌س‌وهه‌موو‌نه‌ته‌وه‌یه‌ک‌وهه‌موو‌

کلتورێک‌بۆی‌هه‌یه‌‌خاوه‌ن‌ده‌سه‌اڵت‌وئازادی‌ته‌واوی‌خۆی‌بێت‌هیچ‌نه‌ته‌وه‌یه‌ک‌له‌‌

،‌ئاماژه‌یه‌کی‌‌نه‌ته‌وه‌که‌ی‌دیکه‌‌گه‌وره‌تر‌نییه‌‌هیچ‌تاکێک‌له‌‌تاکه‌که‌ی‌‌دیکه‌‌مه‌زنتر‌نییه

ال‌فضل‌}،‌خۆشه‌ویستمان‌فه‌رمویه‌تی‌دیکه‌ش‌بۆ‌به‌رهه‌ڵه‌ستی‌ئه‌م‌بۆ‌چونه‌‌ناره‌وایه‌‌ئه‌وه‌یه

الحد‌علی‌احد،ال‌فضل‌البیض‌علی‌اسود‌وال‌السود‌علی‌ابیض،وال‌البیض‌علی‌احمر‌وال‌

واته‌‌هیچ‌تاکێک‌له‌‌سه‌ر‌ئه‌ویتر‌مه‌زنتر‌نییه‌‌"داود،‌حاکم‌‌{‌الحمر‌علی‌ابیض‌اال‌بتقوا‌هللا

سپی‌له‌‌ره‌ش‌وره‌ش‌له‌‌سپی‌وسپی‌له‌‌سوور‌وسوور‌له‌‌سپی‌گه‌وره‌تر‌نییه‌‌ته‌نیا‌به‌‌

خوداپه‌ره‌ستی‌ته‌قوا‌نه‌بێت،که‌واته‌‌کێ‌ده‌توانێت‌ئه‌م‌ئیزنه‌‌به‌‌خۆی‌بدات‌خۆیی‌ونه‌ته‌وه‌که‌ی‌

؟‌ئه‌گه‌ر‌ده‌ڵێن‌گۆیا‌پێغه‌مبه‌ر‌فه‌رموویه‌تی‌‌مه‌زنتر‌ببینێت‌له‌‌خه‌ڵکانیتر‌به‌‌نێوی‌ئایینه‌وه

ئه‌وه‌‌هه‌مووی‌چه‌واشه‌کارییه‌‌وقسه‌یه‌کی‌درووست‌کراوه‌‌به‌‌‌{العرب‌افضل‌علی‌سایر‌امم}

زبانی‌خۆشه‌ویستمان‌چوونکو‌ئه‌م‌قسه‌یه‌‌رێک‌پێچه‌وانه‌ی‌فه‌رمایشتی‌خوداوه‌نده‌‌که‌‌

یا‌ایهاالناس‌انا‌خلقناکم‌من‌ذکر‌وانثی‌وجعلناکم‌شعوبا‌وقبایل‌لتعارفوا‌انا‌اکرکم‌}ده‌فه‌رموێت

وه‌هه‌روه‌ها‌ئه‌م‌حه‌دیسه‌‌درووستکراوه‌‌دژایه‌تی‌فه‌رمایشتێکی‌.‌13:الحجرات{عندهللا‌‌اتقکم

داود‌{اال‌بتقوا...‌الفضل‌لعربی‌علی‌عجمی‌‌}دیکه‌ی‌خۆشه‌ویستمان‌ده‌کات‌که‌‌ده‌فه‌رموێت

.عه‌ره‌ب‌هیچ‌گه‌وره‌یی‌به‌‌سه‌ر‌خه‌ڵکانی‌دیکه‌‌دانییه‌‌ته‌نیا‌به‌‌پارێزگاری‌نه‌بێت.‌5/411

‌خۆشه‌ویستمان‌فه‌رمویه‌تی‌هه‌ر‌وته‌یه‌کی‌من‌پێچه‌وانه‌ی‌قورئان‌بوو‌هی‌من‌نییه‌‌وبیگرن‌به‌‌

دیواری‌دا‌بده‌ن،‌لێره‌دا‌له‌‌نێوان‌ئه‌م‌قسه‌‌دروست‌کراوه‌ی‌به‌‌زبانی‌پێغه‌مبه‌ر‌کردوویانه‌‌له‌‌

گه‌ڵ‌ئه‌م‌ئایه‌ته‌‌دژایه‌تییه‌کی‌زۆر‌به‌رچاو‌ده‌که‌وێت،‌چۆن‌ده‌کرێت‌خوداوه‌ند‌جیاوازیان‌بۆ‌دا‌

نه‌‌نێت‌به‌اڵم‌پێغه‌مبه‌ر‌عه‌ره‌ب‌به‌‌سه‌ر‌خه‌ڵکانیتردا‌گه‌وره‌تر‌بکات،‌ئه‌مجار‌خودی‌پێغه‌مبه‌ر‌

وه‌ک‌نوێنه‌ری‌عه‌ره‌ب‌ونه‌ته‌وه‌ی‌عه‌ره‌ب‌ره‌وانه‌‌نه‌کراوه‌‌ومه‌به‌ستی‌رزگاری‌ته‌نیا‌

55

نه‌ته‌وه‌یه‌ک‌نه‌بووه‌‌که‌‌ئه‌وها‌پاڵپشتی‌نه‌ته‌وه‌ی‌عه‌ره‌ب‌بکات‌پێغه‌مبه‌ر‌ته‌نیا‌موڵكی‌یه‌ک‌

له‌‌سه‌ر‌{خ.د}نه‌ته‌وه‌‌نییه‌‌چه‌ندین‌ئایه‌ت‌له‌‌قورئاندا‌ئاماژه‌‌به‌م‌راستییه‌‌ده‌که‌ن‌که‌‌محه‌ممه‌د‌

انا‌ارسلناک‌رحمة‌}‌بێت‌موڵکی‌هه‌مووانه‌‌و‌به‌‌ره‌حمه‌ت‌بۆ‌جیهانیان‌ناردراوه

واته‌‌تۆمان‌ره‌وانه‌‌نه‌کردووه‌‌ته‌نیا‌بۆ‌ره‌حمه‌ت‌بۆ‌هه‌موو‌گیان‌له‌‌به‌ر‌‌"‌107:‌انبیاء{للعالمین

ومرۆڤه‌کان‌نه‌بێت،‌یان‌ئه‌م‌ئایه‌ته‌‌که‌‌زۆر‌به‌‌راشکاوی‌قسه‌ی‌ئه‌م‌تاقمه‌‌نه‌ته‌وه‌‌په‌ره‌ست‌

قل‌یا‌ایهاالناس‌انی‌رسول‌هللا‌‌الیکم‌}وناسیۆنالیزمه‌‌شووێنیزمانه‌‌ره‌د‌ده‌کاته‌وه‌‌که‌‌ده‌فه‌رموێت

جمیعا،‌الذی‌له‌‌ملک‌السموات‌واالرض‌ال‌اله‌‌اال‌هو‌یحیی‌ویمیت‌بأمنوا‌باهلل‌‌ورسوله‌‌النبی‌

واته‌‌بڵێ‌ئه‌ی‌‌"158:اعراف{االمی‌الذی‌یؤمن‌باهلل‌‌وکلماته‌‌واتبعوه‌‌لعلکم‌تهتدون

،‌ئه‌و‌‌من‌نوێنه‌رێکم‌بۆ‌هه‌مووتان‌له‌‌الیه‌ن‌خوداوه[‌مه‌به‌ست‌گشت‌مرۆڤایه‌تییه]مرۆڤه‌کان

خودایه‌ی‌خاوه‌نی‌ئاسمان‌وزه‌وییه‌‌هیچ‌خودایه‌ک‌نییه‌‌ته‌نیا‌ئه‌و‌نه‌بێت‌ژیان‌ده‌دات‌وژیان‌

ده‌ستێنێت،‌ئیمان‌بێنن‌به‌‌خودا‌وبه‌‌نوێنه‌ره‌که‌ی‌که‌‌نوێنه‌ره‌ێکی‌نه‌‌خوێندواره‌‌و‌ئیمان‌به‌‌

.خودا‌‌وفه‌رمایشته‌کانی‌بێنن‌وشوێنکه‌وته‌ی‌ئه‌و‌بن‌تاکو‌رزگارتان‌بێت

،‌نیشتمان،‌ئاو‌وخاک،‌بۆ‌هه‌ر‌مرۆڤێکی‌خاوه‌ن‌بیرو‌هۆش‌وزانست‌خۆشه‌ویستییه‌کی‌‌نه‌ته‌وه

بێ‌سنووری‌هه‌یه‌‌که‌‌ئه‌م‌مرۆڤه‌‌به‌‌بیروباوه‌ره‌‌بۆ‌ساتێکیش‌ناتوانێت‌ئه‌م‌خۆشه‌ویستییه‌‌له‌‌

عیشق‌به‌‌نه‌ته‌وه‌‌ونیشتمان‌غه‌ریزه‌یه‌کی‌ده‌روونی‌مرۆڤه‌‌که‌‌یه‌زدانی‌پاک‌.‌‌خۆ‌دوور‌بکاته‌وه

پێی‌به‌خشیوه‌‌و‌سروشتیش‌هاورایه‌‌له‌‌گه‌ڵی‌‌هه‌ر‌بۆیه‌‌پاراستنی‌ئه‌م‌خۆشه‌ویستییه‌ش‌هاوتایه‌‌

له‌‌گه‌ڵ‌پاراستنی‌ئایینه‌که‌ی،‌زۆرێک‌له‌‌بیرمه‌ندان‌ومامۆستا‌ئایینییه‌کان‌رایان‌وایه‌‌که‌‌بیری‌

ده‌هه‌می‌زاینییه‌‌واته‌‌سه‌رده‌می‌17نه‌ته‌وایه‌تی‌ونیشتمانپه‌روه‌ری‌له‌‌دایک‌بووی‌سه‌ده‌ی

ی‌زایینی،‌هه‌ر‌چه‌ند‌ده‌بێت‌دان‌به‌وه‌‌دا‌بنێم‌که‌‌1789شۆرشی‌گه‌النی‌فه‌رنسه‌‌له‌‌ساڵه‌کانی‌

ئه‌مه‌‌که‌متاکورتێک‌راسته‌‌وسه‌رهه‌ڵدانی‌بیری‌نه‌ته‌وایه‌تی‌گرینگی‌خۆی‌له‌م‌سه‌رده‌مه‌دا‌

به‌ده‌ست‌هێناوه‌و‌بۆته‌‌هه‌وێنی‌راپه‌رینی‌هه‌موو‌نه‌ته‌وه‌‌بن‌ده‌سته‌کان‌به‌اڵم‌نابێت‌ئه‌وه‌شمان‌له‌‌

یاد‌بچێت‌که‌‌هه‌ر‌له‌‌سه‌ره‌تای‌به‌دی‌هاتنی‌مرۆڤ‌ئه‌م‌غه‌ریزه‌‌سروشتییه‌‌وئایینییه‌‌خوداوه‌ند‌

بۆ‌هه‌موو‌نه‌ته‌وه‌کان‌وتاکه‌کانی‌جیا‌جیای‌کۆمه‌ڵگا‌پارستویه‌تی‌وله‌‌قورئاندا‌ئاماژه‌ی‌پێ‌

،‌که‌‌واته‌‌خۆشه‌ویستی‌نیشتمان‌وئازادی‌گه‌اڵن‌ونه‌ته‌وه‌کان‌پێشتر‌ئاماژه‌ی‌پێکراوه‌‌‌کردووه

وئه‌م‌مافه‌‌دیاری‌کراوه‌‌به‌اڵم‌به‌‌هۆی‌زۆرێک‌کێشه‌و‌ملمالنێ‌وده‌سه‌اڵتی‌زۆرداران‌

ئه‌وه‌ی‌.‌‌وچه‌وسێنه‌ران‌له‌‌الیه‌ن‌نه‌ته‌وه‌‌بن‌ده‌سته‌کان‌به‌ر‌چاو‌نه‌گیراوه‌و‌باسی‌لێوه‌‌نه‌کراوه

من‌ده‌مهه‌وێت‌بیلێم‌ئه‌وه‌یه‌‌به‌دیهێنه‌ری‌ئازادی‌گه‌الن‌ونه‌ته‌وه‌‌بن‌ده‌سته‌کان‌ورزگاری‌

نیشتمانه‌که‌یان‌خوداوه‌ند‌فه‌رمانی‌پێداوه‌‌نه‌ک‌بابه‌تێکی‌سروشتی‌سه‌رده‌میانه‌‌بێت‌وتازه‌‌به‌دی‌

.هاتبێت

56

هه‌ستی‌نیشتمانی‌ونه‌ته‌وه‌یی‌هه‌روه‌ک‌کوتمان‌غه‌ریزه‌یه‌کی‌سروشتییه‌‌:‌خوێنه‌ره‌‌ئازیزه‌کان

که‌‌خوداوه‌ند‌پێی‌به‌خشیوین،‌به‌اڵم‌ئه‌م‌هه‌سته‌ش‌واته‌‌ناسیۆنالیستی‌ونه‌ته‌وه‌خوازی‌ته‌نیا‌به‌‌

پێوه‌رێک‌راست‌وره‌وایه‌‌که‌‌تۆ‌به‌‌هیچ‌جۆرێک‌مافی‌نه‌ته‌وه‌کانیتر‌پێشێل‌نه‌که‌یت‌

وده‌ستدرێژی‌بۆ‌خاک‌ونیشتمانیان‌نه‌به‌یت،‌هه‌روه‌ک‌مافت‌پێدراوه‌‌به‌رگری‌له‌‌ئازادی‌

ومافی‌نه‌ته‌وایه‌تی‌ونیشتمانت‌بکه‌یت‌ئه‌و‌مافه‌شت‌لێ‌زه‌وت‌کراوه‌‌که‌‌هێرش‌بکه‌یته‌‌سه‌ر‌

،‌که‌واته‌‌ته‌نیا‌ناسیۆنالیستێک‌درووسته‌‌که‌‌‌خاک‌ونیشتمان‌وکلتووری‌نه‌ته‌وه‌کانی‌دیکه

.به‌رچاوته‌نگ‌نه‌بێت‌و‌باوه‌ری‌به‌‌مافی‌هه‌موو‌نه‌ته‌وه‌کانی‌دیکه‌‌هه‌بێت

کێ‌هه‌یه‌‌بڵێت‌من‌نیشتمانم‌خۆش‌ناوێت؟‌ته‌نیا‌ئه‌و‌مرۆڤه‌‌بێ‌هه‌ست‌وبیر‌و‌هۆشانه‌‌نه‌بێت‌

ئایا‌!‌‌که‌‌جگه‌‌له‌‌خۆیان‌وبه‌رژه‌وه‌ندی‌تاکه‌‌که‌سی‌خۆیان‌هیچ‌شتێکی‌تریان‌بۆ‌گرنگ‌نییه

؟‌ئایا‌ده‌زانن‌‌ده‌زانن‌خۆشه‌ویستمان‌به‌‌چ‌شێوه‌یه‌ک‌باسی‌خۆشه‌ویستی‌نیشتمانی‌کردووه

ده‌ربه‌ده‌ری‌وغه‌ریبی‌و‌دوور‌بوون‌له‌‌نیشتمان‌وهاوواڵتیانت‌چه‌نده‌‌به‌‌ئێش‌وچه‌نده‌‌تاڵ‌

المستدرک‌{حب‌الوطن‌من‌االیمان}؟‌پێغه‌مبه‌رمان‌له‌م‌باره‌وه‌‌ده‌فه‌رموێت‌وناخۆشه

واته‌‌پاراستنی‌نیشتمان‌"‌واته‌‌خۆشه‌ویستی‌نیشتمان‌له‌‌ئیمانه‌وه‌‌سه‌رچاوه‌‌ده‌گرێت"للحاکم

وئایین‌دوو‌بابه‌تی‌لێک‌جیا‌نه‌کراوه‌ن‌که‌‌ده‌بێت‌بۆ‌پاراستنیان‌هه‌موو‌تواناکانی‌خۆمان‌

وه‌گه‌ر‌بخه‌ین‌وئه‌م‌ئازادیانه‌ی‌که‌‌خودا‌بۆمانی‌دیاری‌کردووه‌‌زۆر‌به‌‌سوک‌وساده‌یی‌له‌‌

هه‌ر‌ده‌سه‌اڵتدارێک‌چ‌به‌‌ناوی‌ئایین‌وچ‌به‌هه‌ر‌ناوێکیتر‌مافی‌نه‌ته‌وه‌کانی‌.‌ده‌ستی‌نه‌ده‌ین

دیکه‌‌پێشێل‌بکات‌وزه‌خت‌وگووشار‌بۆ‌خه‌ڵکه‌که‌یان‌بێنێت‌له‌‌راستیدا‌ئایین‌دژی‌

ده‌وه‌ستێته‌وه‌‌و‌ئێمه‌ش‌هان‌ده‌دات‌به‌ره‌نگاری‌له‌م‌ئازادیانه‌‌بکه‌ین،‌ئێشی‌داگیرکاری‌نیشتمان‌

،‌هه‌موو‌ژانی‌جه‌سته‌ی‌مرۆڤ‌سارێژ‌ده‌بنه‌وه‌‌به‌اڵم‌ژانی‌‌له‌‌ئێشی‌جه‌سته‌‌سه‌خترو‌به‌‌ژانتره

ده‌ربه‌ده‌ری‌وداگیرکاری‌والت‌ونیشتمان‌هه‌رگیزاوهه‌رگیز‌سارێژ‌نابێته‌وه‌‌تا‌ئه‌وکاته‌ی‌

،‌ئه‌زانن‌خۆشه‌ویستمان‌له‌‌کاتی‌ده‌ربه‌ده‌ریدا‌چۆن‌به‌‌خاک‌‌ئازادییه‌کانت‌به‌ده‌ست‌دێنیته‌وه

ما‌أطیبک‌من‌بلد‌وأحبک‌الی،‌ولوأن‌قومی‌أخرجونی‌منک‌}ونیشتمانی‌خۆی‌هه‌ڵده‌ڵێت‌؟‌

واته‌هه‌رچه‌ندی‌نیشتیمانێکی‌خۆشی‌وچه‌ندم‌خۆش‌"ترمزی،‌وابن‌عباس‌{ماسکنت‌غیرک

به‌اڵم‌ئه‌گه‌ر‌گه‌له‌که‌م‌له‌‌ناو‌باوه‌شی‌تۆدا‌ده‌ریان‌نه‌کردبام‌هیچکات‌له‌‌هیچ‌!‌ده‌وێی

"واڵتێکیتردا‌نشته‌جێ‌نه‌ده‌بووم

به‌ست‌به‌‌بستی‌خاک‌ونیشتمان‌وشاخ‌وکێوه‌کانی‌بۆ‌مرۆڤی‌خاوه‌ن‌بیروباوه‌ر‌ونیشتمان‌

،‌هه‌روه‌ک‌‌په‌روه‌ر‌خۆشه‌ویسته‌‌وهه‌رده‌م‌له‌‌ده‌روونیدا‌گرنگییه‌کی‌تایبه‌تی‌هه‌یه

أن‌أحدا‌جبل‌یحبنا‌}خۆشه‌ویستمان‌له‌م‌باره‌وه‌‌روو‌له‌‌کێوی‌ئوحود‌ده‌کات‌و‌ده‌فه‌رموێت

"‌واته‌‌کێوی‌ئوحود‌ئێمه‌ی‌خۆش‌ده‌وێت‌وئێمه‌ش‌ئوحودمان‌خۆش‌ده‌وێت"شیخان‌{‌ونحبه

57

ئیسالم‌وه‌ک‌ئایینی‌ئاشتی‌وئازادی‌گه‌الن‌دژایه‌تی‌داب‌ونه‌ریته‌‌جوانه‌کانی‌هیچ‌نه‌ته‌وه‌یه‌ک‌

.ناکات‌ئه‌گه‌ر‌پێچه‌وانه‌ی‌شه‌ریعه‌تی‌ئیسالم‌نه‌بێت‌وبگره‌‌پشتیوانیشی‌لێده‌کات

ئیسالم‌بایخ‌به‌‌زبان‌وکلتووری‌نه‌ته‌وه‌کان‌ده‌دات،‌چوونکو‌ئه‌م‌زبان‌وکلتوورانه‌‌هه‌ر‌له‌‌

سه‌ره‌تاوه‌‌خوداوه‌ند‌پێی‌به‌خشیوه‌‌وبه‌‌شتێکی‌جوان‌ووێنه‌یه‌ک‌له‌‌وێنه‌‌جوانه‌کانی‌خۆی‌

ومن‌آیاته‌‌خلق‌السماوات‌واالرض‌واختالف‌ألسنتکم‌وألوانکم‌}پێناسه‌‌کردووه‌‌که‌‌ده‌فه‌رموێت

،‌‌واته‌‌له‌‌نیشانه‌‌جوانه‌کانی‌خوداوه‌ندی‌گه‌وره‌"22:‌الروم{ان‌فی‌ذالک‌الیات‌للعالمین

،‌به‌راستی‌له‌م‌‌درووستکرانی‌ئاسمانه‌کان‌وزه‌وییه‌‌وجیاوازی‌زمان‌وره‌نگ‌وپێسته

"ره‌نگاوره‌نگه‌‌به‌ڵگه‌ی‌ونیشانه‌ی‌زۆر‌هه‌ن‌له‌مه‌ر‌بوونی‌خودا،

دیاره‌‌زمان‌وکلتوور‌بۆ‌به‌ده‌ست‌هێنانی‌زانست‌وتێگه‌یشتن‌له‌‌راستییه‌کانی‌ئایین‌زۆر‌گرنگه‌‌

به‌‌بێ‌زمان‌وکلتوور‌تێگه‌یشتن‌وپێگه‌یشن‌به‌‌ده‌قه‌کانی‌ئایین‌وخوداپه‌ره‌ستی‌تۆزێک‌گران‌

،‌هه‌ربۆیه‌‌هه‌وڵدان‌بۆ‌مانه‌وه‌ی‌زمان‌وکلتوور‌له‌‌روانگه‌ی‌ئایینه‌وه‌‌گرنگی‌خۆی‌‌وسه‌خته

.‌هه‌یه

،‌ده‌ڵێم‌هه‌رجۆره‌‌ئازادییه‌کی‌‌له‌‌کۆتایی‌ئه‌م‌برگه‌یه‌‌که‌‌باسی‌ئازادی‌نه‌ته‌وه‌یی‌وگه‌النه

نه‌ته‌وایه‌تی‌که‌‌مافی‌نه‌ته‌وه‌کانیتر‌به‌رچاو‌بگرێت‌ورێز‌له‌‌یاسا‌وزمان‌وکلتوریان‌بگرێت‌

وبه‌رچاوته‌نگ‌نه‌بێت‌ئه‌وه‌‌خوداوه‌ند‌رازییه‌‌ومافێکی‌دیاری‌کراوه‌‌به‌اڵم‌پێجه‌وانه‌که‌ی‌

!‌ده‌ستدرێژی‌وداگیرکارییه‌‌وخوداوه‌ند‌دژی‌ده‌وه‌ستێته‌وه

وتمان‌ئازادی‌سنووردار‌له‌‌ئایینی‌ئیسالمدا‌رێگه‌‌پێدراوه‌و‌ئایین‌هه‌وڵی‌پاراستنی‌ئه‌م‌

ئازادیانه‌ش‌ده‌دات‌وئازادیش‌به‌شی‌جۆراوجۆر‌له‌‌خۆ‌ده‌گرێت،‌که‌‌ئێمه‌‌تاکو‌ئێستا‌به‌‌کورتی‌

باسی‌هیندێک‌له‌م‌ئازادیانه‌مان‌کرد‌که‌‌له‌‌سه‌رده‌می‌ئێستادا‌بۆته‌‌هۆی‌مشت‌ومڕێکی‌زۆر‌

له‌‌جیهانی‌سه‌رده‌مدا‌وزۆر‌کاتیش‌ئیسالم‌به‌وه‌‌تۆمه‌تبارده‌کرێت،‌که‌وا‌ئیسالم‌دژی‌ئه‌م‌

ئازادیانه‌یه‌‌و‌گرنگی‌به‌‌مافی‌مرۆڤ‌نادات‌به‌اڵم‌ئێمه‌‌هه‌وڵمان‌دا‌راستییه‌کان‌بخه‌ینه‌‌به‌‌

چاوی‌خوێنه‌ره‌‌به‌رێزه‌کان‌تاکو‌النیکه‌م‌ئه‌وه‌ندی‌له‌‌تواناماندا‌بوو،‌روون‌کردنه‌وه‌یه‌ک‌له‌‌

،‌به‌ڵکو‌ئیسالم‌یه‌که‌م‌و‌دوایین‌یاسایه‌‌که‌‌به‌‌‌مه‌ڕ‌ئه‌م‌باسه‌‌ده‌ربخه‌ین‌وبڵێن‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌نییه

شێوازێکی‌زۆر‌سه‌رنجراکێش‌مافی‌بۆ‌هه‌موو‌چین‌و‌تاقم‌ونه‌ته‌وه‌‌وره‌گه‌زێک‌وتاکێک‌

لێره‌دا‌پێویسته‌‌باسی‌ئه‌و‌ئازادیانه‌ش‌بکه‌ین‌که‌‌خوداوه‌ند‌به‌‌مێیینه‌یه‌کانی‌.‌‌دیاری‌کردووه

داوه‌و،‌به‌اڵم‌به‌داخه‌وه‌‌ئه‌مرۆکه‌‌خودی‌ئیسالم‌به‌‌پێشێلکه‌ری‌ئه‌م‌مافه‌‌له‌‌الیه‌ن‌هیندێک‌نا‌

شاره‌زاو‌دژبه‌ری‌ئه‌م‌ئایینه‌‌تۆمه‌تبار‌ده‌کرێت،‌هیوادارم‌خوێنه‌ری‌ئه‌م‌باسه‌ش‌ببن‌وتاکۆتایی‌

سه‌رنجی‌خۆتان‌ببه‌خشنه‌‌ئه‌م‌به‌شه‌ش،‌به‌اڵم‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌تێبگه‌ین‌ئافره‌ت‌‌به‌‌چ‌شێوه‌یه‌ک‌

58

،‌‌ئازادی‌به‌ده‌ست‌هێناوه‌‌وپێشتر‌ژن‌له‌‌گه‌ڵ‌چ‌جۆره‌‌گرفتێکی‌مرۆیی‌به‌ره‌وروو‌بووه

پێویسته‌‌به‌‌کورتی‌ئاورێک‌له‌‌مێژووی‌چاخه‌‌جیاوازه‌کانی‌ژن‌له‌‌جیهانی‌هه‌ستی‌بده‌ین،‌

ئه‌وجار‌بۆمان‌ده‌رده‌که‌وێت‌که‌‌ئیسالم‌به‌‌تا‌چه‌ند‌ئازادی‌بۆ‌ژن‌هێنایه‌‌کایه‌وه‌‌وژنانی‌له‌‌ژێر‌

ره‌هێڵه‌ی‌زۆرداری‌وسته‌مکاری‌رزگار‌کرد‌‌و‌وه‌کو‌مرۆڤێکی‌ئاسایی‌به‌‌ئه‌ژماری‌هێنا‌

.هیوادارم‌به‌‌وردی‌خوێنه‌ر‌بن‌وبه‌دواداچوونی‌بۆ‌بکه‌ن

"‌ئازادی‌ژنان‌له‌‌روانگه‌ی‌ئیسالمه‌وه"

:ژن‌له‌‌سه‌رده‌مه‌‌جیاوازه‌کان‌تا‌سه‌رده‌می‌ئیسالم

پێشه‌کی‌پێویسته‌‌ئاورێک‌له‌‌مێژووی‌ژن‌له‌‌سه‌رده‌مه‌جیاوازه‌کانی‌پێش‌هاتنی‌ئایینی‌

،‌پرشکۆی‌ئیسالم‌بده‌ینه‌وه‌‌وبزانین‌ژنان‌چ‌شناسێکیان‌هه‌بووه‌‌له‌‌چ‌ئاستێکدا‌ژیانیان‌کردووه

تاکو‌به‌‌باشی‌بۆمان‌ده‌رکه‌وێت‌که‌‌ئایینی‌ئیسالم‌له‌‌مه‌ڕ‌ئه‌م‌پرسه‌‌چ‌کاریگه‌رییه‌کی‌ئه‌وتۆی‌

هه‌بووه‌‌بۆ‌ئازادی‌ژن‌ویه‌کسانی‌نێوان‌ژن‌وپیاو،‌که‌واته‌‌له‌‌کۆنه‌وه‌‌بۆ‌سه‌رده‌م‌باسی‌ژن‌

.‌ده‌که‌ین‌وئه‌وجا‌ده‌ڵێین‌ئیسالم‌به‌دیهێنه‌ری‌راسته‌قینه‌ی‌ماف‌وئازادی‌سنوورداری‌ژنه

ژن‌له‌‌سه‌رده‌می‌ده‌سه‌اڵتی‌بابیلییه‌کان‌واته‌‌یاسای‌حه‌مورابی‌که‌‌له‌و‌سه‌رده‌مه‌د‌دابه‌زیبوو،

ژن‌له‌و‌سه‌رده‌مه‌دا‌وه‌ک‌که‌ره‌سته‌ی‌ئیرزای‌جه‌سته‌ی‌پیاو‌به‌‌ئه‌ژمار‌ده‌هات،پیاو‌ساالری‌به‌‌

بێ‌چون‌چرا‌هه‌موو‌بنه‌ماڵه‌کانی‌داپۆشیبوو‌له‌‌ده‌وله‌مه‌ند‌وهه‌ژاره‌وه‌‌بۆ‌ده‌سه‌اڵتدار‌وبێ‌

ده‌سه‌اڵت،ئه‌ندامانی‌بنه‌ماڵه‌‌به‌تایبه‌ت‌ژنان‌هیچ‌حیسابێکیان‌بۆ‌نه‌ده‌کرا‌وهیچ‌که‌س‌توانای‌

هه‌ڵوێستگرتنی‌له‌‌به‌رانبه‌ر‌باوک‌که‌‌وه‌ک‌به‌رپرسی‌راسته‌قینه‌ی‌ئه‌ندامانی‌بنه‌ماڵه‌‌

.پێناسه‌کرابوو‌نه‌بوو

یاسای‌حه‌موورابی‌به‌م‌شیوه‌یه‌‌باسی‌په‌یوه‌ندی‌نێوان‌ژن‌ومێر‌واته‌‌هاوسه‌رگیری‌ده‌کات‌

وده‌ڵێت،‌ژن‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ببێته‌‌خێزانی‌راسته‌قینه‌ی‌پیاوێک‌که‌‌خوزیاریتی،‌پیاوه‌که‌‌برێک‌پاره‌‌

یان‌هیندێک‌که‌لوپه‌ڵ‌ده‌دات‌به‌‌ژنه‌که‌‌ئه‌م‌بڕه‌‌پاره‌یه‌‌که‌‌ده‌درێته‌‌ژنه‌که‌‌به‌‌جێگای‌میراتی‌

بابی‌ژنه‌که‌‌به‌‌ئه‌ژمار‌دێت،‌واته‌‌ئه‌م‌یاسایه‌‌مافی‌میرات‌وه‌رگرتنی‌ژن‌له‌‌که‌س‌وکاری‌

ده‌ستێنێت‌وئیتر‌ژن‌هیچ‌په‌یوه‌ندییه‌کی‌به‌‌میراتی‌ماڵی‌بابی‌نامێنێت،‌یاساکه‌‌باسی‌ئه‌وه‌ش‌

ده‌کات‌له‌‌کاتی‌گواستنه‌وه‌ی‌ژن‌بۆ‌ماڵی‌مێرد‌ئه‌گه‌ر‌مێرد‌نه‌توانێت‌بچێته‌‌الی‌ژنه‌که‌‌جا‌به‌‌

هه‌ر‌جۆره‌‌گرفتێک‌بێت‌چ‌گرفتی‌جه‌سته‌یی‌چ‌گرفتێکی‌دیکه‌‌له‌‌گرفته‌کانی‌که‌‌ره‌نگه‌‌زۆر‌

که‌س‌دووچاری‌بێت‌ئه‌و‌ژنه‌‌به‌‌ژنی‌پیاوه‌که‌‌به‌‌ئه‌ژمار‌نایه‌ت،‌له‌م‌نێوانه‌دا‌ئه‌گه‌ر‌پیاوه‌که‌‌

.کۆچی‌دوایی‌بکات‌ئه‌و‌ژنه‌‌هه‌م‌له‌‌ماڵی‌بابی‌بێ‌به‌ش‌ده‌بێت‌هه‌میش‌له‌‌ماڵی‌مێردی

59

ئه‌و‌یاسایه‌‌ته‌نیا‌بۆ‌ژنانی‌ئازاد‌بوو‌نه‌ک‌بۆ‌ئه‌و‌ژنانه‌ی‌کۆیله‌‌یان‌که‌نیزه‌‌بوون‌ژنی‌که‌نیزه‌‌

له‌وش‌زیاتر‌مافی‌پێشێل‌ده‌کرا‌چوونکه‌‌ئه‌و‌سه‌رده‌مه‌‌کۆیله‌کان‌زۆر‌زه‌بوون‌وبێ‌به‌ش‌

بوون‌له‌‌راستیدا‌کۆیله‌کان‌به‌‌تایبه‌ت‌ژنی‌کۆیله‌‌وه‌ک‌مرۆڤ‌پێناسه‌‌نه‌ده‌کرا‌وه‌کو‌ئاژه‌ڵ‌به‌‌

ئه‌ژمار‌ده‌هاتن‌،هه‌ر‌ژنێک‌خیانه‌تی‌به‌‌هاوسه‌ره‌که‌ی‌یان‌باب‌وبراکانی‌کردبا‌ده‌ست‌وپێیان‌

ده‌به‌ست‌وبه‌‌زیندوویی‌ده‌یان‌هاویشته‌‌ناو‌ئاوی‌رووبار‌یان‌ده‌ریاکان،‌ئه‌وه‌‌مێژووی‌ژنه‌‌له‌‌

.سه‌رده‌می‌بابیلییه‌کان‌پێش‌ئیسالم

له‌‌‌ناو‌یه‌هوودییه‌کاندا‌{ژن}ئافره‌ت

به‌‌باوه‌ری‌یه‌هوودییه‌کان‌ئافره‌ت‌هۆکاری‌ده‌رکردنی‌ئاده‌م‌بووه‌‌له‌‌به‌هه‌شت‌واته‌‌ئه‌وکاته‌ی‌

ئاده‌م‌علیه‌السالم‌فریو‌‌{حوا}خوداوه‌ند‌خواردنی‌میوه‌ی‌دارێکی‌لێ‌حه‌رام‌کردبوون‌ئافره‌ت‌

ده‌دات‌وتووشی‌سه‌رپێچی‌ده‌کات‌که‌‌له‌‌کۆتاییدا‌خودا‌غه‌زه‌بیان‌لێده‌گرێت‌وله‌م‌شوێنه‌‌خۆشه‌‌

ده‌ریان‌ده‌کات‌وده‌یانخاته‌‌سه‌ر‌زه‌وی،یه‌هوودییه‌کان‌ده‌ڵێن‌ئه‌م‌هۆکاره‌‌بۆته‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌خودا‌

رقی‌له‌‌ئافره‌ت‌هه‌بێت‌بۆیه‌‌پێی‌کوت‌ئه‌ی‌ئافره‌ت‌چوونکه‌‌تۆ‌خیانه‌ت‌به‌‌مێرده‌که‌ت‌کردوو‌

سه‌رپیچی‌ده‌ستووراتی‌منت‌کرد‌منیش‌ئێش‌وئازارت‌پێ‌ده‌ده‌م‌وواده‌که‌م‌که‌‌بارێکی‌قورس‌

‌مانگ‌به‌‌زک‌پڕی‌وخوێن‌رژان‌وئێشێکی‌زۆر‌له‌‌کاتی‌منداڵ‌9بکه‌وێته‌‌سه‌ر‌شانت‌ده‌بێت‌

بوونت،

هاوسه‌رگیری‌له‌‌الی‌یه‌هوودییه‌کان‌واته‌‌ژن‌هێنان‌به‌‌وێنه‌ی‌مامه‌ڵه‌یه‌کی‌بازاری‌بووه‌‌و‌

،‌کچ‌له‌‌باوک‌ده‌کرا‌له‌‌به‌رانبه‌ر‌پاره‌یه‌کی‌دیاریکراو‌له‌م‌‌ژنان‌کرین‌وفرۆشتنیان‌پێ‌کراوه

نێوانه‌شدا‌ئه‌گه‌ر‌کچه‌که‌‌جوان‌وشۆخ‌وشه‌نگ‌با‌پاره‌یه‌کی‌زۆر‌ده‌درا‌به‌‌باوکی‌کچه‌که‌‌

وباوک‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌پاره‌ی‌زۆرتری‌ده‌ست‌بکه‌وتبایه‌‌جوانی‌کچه‌که‌ی‌ده‌هێنا‌به‌ر‌باس‌وباسی‌

شۆخ‌وشه‌نگی‌کچه‌که‌ی‌ده‌کرد‌وزۆر‌کات‌به‌‌خوازیاره‌که‌ی‌ده‌کووت‌فاڵن‌که‌س‌پاره‌ی‌

زۆرتری‌پێم‌داوه‌‌تۆ‌ده‌بێت‌زیاتر‌له‌و‌بده‌یت،هه‌رکات‌پیاو‌به‌م‌شیوه‌یه‌ی‌باسمان‌کرد‌بوو‌به‌‌

هاوسه‌ری‌کچه‌که‌‌ئیتر‌ده‌بێته‌‌ده‌سه‌اڵتداری‌مووتله‌ق‌وژن‌وه‌ک‌مرۆڤێکی‌بێ‌عه‌قڵ‌وشیت‌

وکه‌م‌ئه‌ندام‌سه‌یر‌ده‌کرێت‌وهیچ‌رێزێکی‌مرۆڤایه‌تی‌نامێنێت‌وهه‌روه‌ها‌بۆی‌نییه‌‌ئافره‌ت‌

هێچ‌شتێک‌له‌‌ماڵی‌مێرده‌که‌ی‌ببه‌خشتی‌یان‌بفرۆشیت،هه‌ردیارییه‌ک‌بۆی‌ره‌وانه‌‌بکرێت‌

ده‌بێته‌‌موڵکی‌پیاوه‌که‌‌،وله‌‌کاتی‌مردنی‌مێرده‌که‌ی‌میرات‌وه‌رناگرێت‌وله‌‌اکتی‌سووری‌

مانگانه‌‌پیس‌به‌‌ئه‌ژمار‌دێت‌ومافی‌ئه‌وه‌ی‌نییه‌‌له‌‌سه‌ر‌سفره‌یه‌کدا‌له‌‌گه‌ڵ‌مێرده‌که‌ی‌نان‌

.بخوت‌وهاوجێیی‌بکات

60

به‌‌هیچ‌شیوه‌یه‌ک‌ئاره‌زووت‌بۆ‌خزمانی‌:‌له‌‌ته‌لمودا‌هاتووه‌‌که‌‌موسا‌علیه‌السالم‌فه‌رمویه‌تی

،‌چوونکه‌‌کوشتنت‌حه‌اڵل‌ده‌بێت‌مه‌به‌ستی‌موسا‌یه‌نیا‌‌خۆت‌نه‌چێت‌وزیانیان‌له‌‌گه‌ڵ‌مه‌که

ئافره‌تی‌جووله‌که‌یه‌‌نه‌ک‌خه‌ڵکانیتر،زینا‌له‌‌گه‌ڵ‌خه‌ڵکانی‌دیکه‌‌وئایینه‌کانی‌دیکه‌‌له‌‌کن‌

یه‌هوودییه‌کان‌حه‌اڵڵه‌‌وتاوانبار‌نابن‌له‌‌به‌ر‌دوو‌هۆکار‌یه‌که‌میان‌‌هه‌ر‌جۆره‌‌

،دووهه‌م‌ئه‌و‌ئافره‌ته‌ی‌یه‌هوودی‌‌هاوسه‌رگیرییه‌ک‌له‌‌گه‌ڵ‌نه‌ته‌وه‌کانتر‌وئایینه‌کانیتر‌به‌‌تاڵه

.نه‌بێت‌وه‌ک‌ئاژه‌ڵ‌به‌‌ئه‌ژمار‌دێن‌و‌گرێبه‌ستیش‌له‌‌گه‌ڵ‌ئاژه‌ڵ‌ناکرێت

ئه‌وها‌فتوایان‌داوه‌و‌‌{بشای،‌ولین،‌جرسوف،‌میمانود}چوار‌حاخامی‌یه‌هوودی‌به‌‌نێوه‌کانی4

ئێستاش‌له‌م‌سه‌رده‌مه‌شدا‌هه‌روا‌به‌رده‌وامه‌‌وباوه‌ریان‌پێیه‌‌ده‌ڵێن‌هه‌ر‌یه‌هوودییه‌ک‌زینا‌بکات‌

له‌‌گه‌ڵ‌بێ‌باوه‌ران‌واته‌‌مه‌سیحی‌ومسوڵمان‌وخه‌ڵکانیتر‌حه‌اڵڵه‌‌ویه‌هوودییه‌کان‌بۆیان‌هه‌یه‌‌

.به‌‌زۆر‌زینا‌بکه‌ن‌له‌‌گه‌ڵ‌غه‌یره‌‌جووله‌که‌کان

ئه‌گه‌ر‌ئایینی‌ته‌عریفکراوی‌یه‌هوودی‌وده‌ستوور‌ویاساکانی‌له‌‌مه‌ر‌پرسی‌ئافره‌ت‌له‌‌گه‌ڵ‌

ئایینی‌ئیسالم‌هه‌ڵسه‌نگێنین‌ئه‌وه‌مان‌بۆ‌ئاشکرا‌ده‌بێت‌که‌‌جووله‌که‌‌نه‌ته‌وه‌یه‌کی‌

ره‌گه‌زپه‌ره‌ست‌ودژه‌‌مرۆیی‌ودژی‌هه‌موو‌مافێکی‌ئافره‌ته‌‌وهیچ‌پابه‌ندی‌ره‌وشت‌وئه‌خالقی‌

.مرۆڤانه‌‌نییه‌‌وناکرێت‌به‌‌هیچ‌شیوه‌یه‌ک‌ئیسالم‌له‌‌گه‌ڵ‌ئه‌م‌ئایینه‌‌درۆیینه‌‌به‌راورد‌بکه‌ین

"ئافره‌ت‌ومه‌سیحییه‌ت"

به‌‌باوه‌ری‌ئایینی‌دستکاری‌کردراو‌و‌ودوور‌له‌‌راستی‌مه‌سیحییه‌ت،‌ژن‌وپیاو‌ده‌بێت‌خۆیان‌

له‌‌هاوسه‌رگیری‌به‌دوور‌بگرن‌به‌اڵم‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ناکرێت‌ئه‌م‌‌بابه‌ته‌‌جێ‌به‌جێ‌بکرێت

‌هاوسه‌رگیری‌ده‌که‌ن‌هه‌روه‌ها‌له‌‌ئایینی‌گۆراوی‌مه‌سیحیدا‌ته‌اڵق‌ولێک‌جیابوونه‌وه‌‌نییه‌‌

وژنی‌ته‌اڵقدراو‌بۆی‌نییه‌‌جارێکی‌دیکه‌‌هاوسه‌ر‌گیری‌بکات‌بۆیه‌‌رێژه‌ی‌زینا‌

ی‌مارس‌8وخۆبه‌ده‌سته‌وه‌دان‌یه‌کجار‌زۆره‌‌له‌‌ناو‌مه‌سیحییه‌کاندا،‌پێش‌شۆرشی‌ژانان‌واته‌‌

به‌م‌الوه‌‌ئافره‌ت‌وه‌ک‌مرۆڤێکی‌پله‌‌دوو‌به‌‌ئه‌ژمار‌ده‌هات‌و‌هیچ‌رێز‌وپله‌وپایه‌یه‌کی‌نه‌بوو‌

الپه‌ره‌‌‌[مقارنة‌االدیان]که‌‌جه‌نابی‌دکتۆرئیبراهیم‌تاهیر‌ره‌بانی‌وه‌ری‌گرتووه‌‌له‌‌کتێبی‌

ی‌ئه‌حمه‌د‌الشبلی‌و‌منیش‌ئه‌م‌باسه‌م‌بۆ‌ئێوه‌‌به‌رێزان‌دووپاته‌‌کردۆته‌وه‌‌هه‌روه‌ها‌بابا‌218

چه‌نده‌‌خۆشه‌‌که‌‌خودا‌کورێکی‌پێده‌به‌خشێت‌وچه‌نده‌‌ناخۆشه‌‌که‌‌خودا‌کچێکت‌:‌تیره‌‌ده‌ڵێت

پێ‌ده‌دات،‌هه‌رچه‌نده‌‌ئافره‌ت‌پێویسته‌‌ببێت‌بۆ‌زیاد‌کردنی‌مرۆڤ‌هه‌روه‌ک‌بازرگان‌

پێویستی‌زۆری‌به‌‌پاره‌‌هه‌یه‌‌بۆ‌زۆرتر‌به‌ده‌ستهێنانی‌سه‌روه‌ت،ناوبراو‌ئافره‌ت‌وبازرگان‌

.یه‌کسان‌ده‌بینێت،‌ئه‌وه‌‌راو‌بۆچوونی‌که‌نیسه‌ی‌کاتۆلیکه‌‌سه‌باره‌ت‌به‌‌ئافره‌ت

61

‌40ی‌زایینی‌فله‌ستین‌له‌‌کتابی‌تحریرالمرأة‌له‌‌الپه‌ره‌‌1941شوقی‌أبوخلیل‌‌له‌‌دایک‌بووی‌

زایینی‌له‌‌واڵتی‌فه‌ره‌نسا‌کۆنگره‌یه‌ک‌به‌سترا‌587دا‌نووسیوییه‌تی‌کاتی‌خۆی‌له‌‌ساڵی‌

سه‌باره‌ت‌به‌‌ئافره‌ت،له‌و‌کۆنگره‌دا‌پرسیارێک‌هاته‌‌به‌رباس‌ولێکۆڵێنه‌وه‌‌تاکو‌بزانن‌ئاخۆ‌

ئافره‌ت‌مرۆڤه‌‌یان‌نا؟پاش‌مشت‌ومڕێکی‌زۆر‌به‌و‌ئاکامه‌‌گه‌یشتن‌که‌‌ئافره‌ت‌مرۆڤه‌‌به‌اڵم‌

بۆ‌خزمه‌تکردنی‌پیاو،

ی‌زایینی‌دانی‌به‌وه‌دانا‌که‌‌ئافره‌ت‌مرۆڤه‌‌به‌اڵم‌له‌‌پله‌ی‌587له‌‌فه‌رنسه‌‌هه‌رچه‌ند‌کۆنگره‌ی‌

دووهه‌م‌که‌چی‌ئه‌یاسایه‌ش‌به‌‌ته‌واوی‌قه‌بوڵ‌نه‌کرا‌وئافره‌ت‌هه‌روا‌له‌‌ژێر‌سته‌م‌وبێ‌به‌ش‌

ی‌زایینی،ئه‌گه‌ر‌فه‌ره‌نسییه‌‌مه‌سیحییه‌کان‌له‌‌19بوون‌له‌‌وه‌رگرتنی‌میرات‌مایه‌وه‌‌تا‌سه‌ده‌ی‌

ی‌زایینی‌مافی‌ژنیان‌قه‌بوڵ‌کردووه‌‌خۆ‌ئایینی‌ئیسالم‌هه‌ر‌له‌‌سه‌ره‌تای‌خۆیه‌وه‌‌19سه‌ده‌ی‌

للرجال‌}مافی‌هه‌ردووک‌ره‌گه‌زی‌پیاو‌وژنی‌وه‌ک‌یه‌ک‌دیاری‌کردووه‌‌که‌‌ده‌فه‌رموێت

نصیب‌مما‌اکتسبوا‌وللنساء‌نصیب‌مماأکتسبن،وسئلواهللا‌‌من‌فضله‌‌ان‌هللا‌‌کان‌بکل‌شیء‌

پیاوان‌به‌شێکیان‌هه‌یه‌‌له‌وه‌ی‌به‌‌ده‌ستی‌دێنن‌وژنانیش‌به‌شێکیان‌هه‌یه‌‌"‌واته32النساء{علیما

له‌وه‌ی‌به‌ده‌ستی‌دێنن‌که‌واته‌‌به‌‌هه‌وڵدان‌و‌تێکۆشان‌وره‌حمه‌ت‌وبه‌ره‌که‌تی‌خودا‌ئه‌و‌به‌ش‌

ومافه‌تان‌هه‌یه‌‌که‌‌شه‌وورۆژ‌به‌ده‌ستی‌دێنن‌به‌‌یه‌کسانی‌هیچ‌جیاوازییه‌ک‌نییه‌‌وداوای‌رزق‌

"‌ورۆژی‌له‌‌خودا‌بکه‌ن‌که‌‌خوداوه‌ند‌ئاگاداری‌هه‌موو‌شتێکه

"ئافره‌ت‌له‌‌بریتانیای‌مه‌سیحی"

ی‌زایینی‌کرین‌وفرۆشتنیان‌پێده‌کرا‌له‌‌1805ئافره‌ت‌له‌‌بریتانیای‌کۆن‌تاوه‌کو‌ساڵه‌کانی‌

،ئافره‌ت‌نه‌یده‌توانی‌گرێبه‌ست‌بکات‌وبازه‌رگانی‌بکات‌وخاوه‌نی‌‌الیه‌ن‌هاوسه‌ره‌کانیانه‌وه

ته‌نیا‌دوای‌شووکردن‌ده‌بووه‌‌خاوه‌نی‌به‌شێک‌له‌‌سامانه‌که‌ی، سه‌روه‌ت‌وسامان‌بێت،

ره‌گه‌زی‌مێینه‌‌به‌‌هیچ‌شێوه‌یه‌ک‌بۆی‌نه‌بوو‌خوێنده‌وار‌بێت‌وزانستی‌سه‌رده‌میانه‌‌وئایینیش‌

به‌‌ده‌ست‌بێنێت،‌الی‌مه‌سیحیه‌تی‌کۆنیش‌ئافره‌ت‌له‌‌کاتی‌سووری‌مانگانه‌دا‌سه‌رجێیی‌

نه‌ده‌کرا،‌به‌اڵم‌خواردنی‌له‌‌گه‌ڵ‌ده‌خوورا‌وله‌‌سه‌ر‌یه‌ک‌سفره‌دا‌داده‌نیشتن،‌قه‌شه‌کانی‌

کاتۆلیک‌ئێستاشی‌له‌‌گه‌ڵ‌بێت‌هاوسه‌رگیری‌ناکه‌ن‌چوونکه‌‌له‌‌سه‌ر‌ئه‌و‌باوه‌ڕه‌نه‌‌که‌‌ئافره‌ت‌

ناخی‌مرۆڤ‌پیس‌ده‌کات‌وئه‌وانیش‌خۆیان‌پێ‌جێنشینی‌پێغه‌مبه‌ر‌عیسایه‌‌وده‌ڵێن‌ده‌بێت‌له‌م‌

ی‌زایینیش‌له‌ناو‌واڵتانی‌بریتانیا‌1919به‌گشتی‌ئافره‌ت‌تاساڵه‌کانی‌!‌کرده‌وه‌یه‌‌دوور‌بین

ئێستاکه‌ش‌له‌م‌.‌وفه‌رنسه‌‌و‌رۆما‌جێگه‌و‌پێگه‌یه‌کی‌ئه‌وتۆی‌له‌‌ناو‌جیهانی‌مرۆڤایه‌تیدا‌نه‌بوو

سه‌رده‌مدا‌که‌‌ئازادی‌ومافی‌وه‌ک‌یه‌ک‌له‌‌نێوان‌ژن‌وپیاو‌باسی‌لێوه‌ده‌کرێت‌وپێیان‌وایه‌‌ژن‌

ئیتر‌مافی‌خۆی‌به‌ده‌ست‌هێناوه‌‌که‌چی‌خرابتر‌له‌‌جاران‌بێ‌رێزایان‌پێده‌کرێت‌وبه‌جۆرێکیتر‌

62

وشێوه‌یه‌کی‌دیکه‌‌وه‌ک‌که‌ره‌سته‌یه‌کی‌بازه‌رگانی‌سه‌یر‌ده‌کرێن‌بۆ‌وێنه‌‌بۆ‌فرۆشتنی‌جووته‌‌

پێاڵوێکی‌بێ‌نرخی‌ژنانه‌‌یان‌جل‌وبه‌رگیان‌ده‌رازێنه‌وه‌‌وله‌‌به‌رانبه‌ر‌دووکانه‌کانیان‌

ده‌یانوه‌ستێن‌وبه‌‌نیشان‌دانی‌جه‌سته‌ی‌رووتیان‌سه‌رنجی‌کریاران‌راده‌کێشن‌وریکالمیان‌پێوه‌‌

ده‌که‌ن،‌یان‌له‌‌یانه‌کانی‌شه‌وانه‌‌بۆ‌به‌ده‌ست‌هێنانی‌بڕێک‌پاره‌‌لشی‌رووتیان‌پێشانی‌ئه‌و‌

جه‌ماعه‌تگه‌له‌ی‌له‌م‌شوێنه‌‌کۆ‌بوونه‌ته‌وه‌‌ده‌ده‌ن،‌سه‌یرتر‌ئه‌وه‌یه‌‌کاتێک‌باسی‌ئازادی‌ومافی‌

ژنانیش‌ده‌کرێت‌جیهانی‌مودێڕن‌خۆی‌به‌‌خاوه‌نی‌به‌دیهێنانی‌ئه‌م‌ئازادیانه‌‌ده‌ناسێنێت‌که‌‌تاکو‌

ئێستا‌ژن‌به‌ده‌ستی‌هێناوه‌‌که‌س‌نییه‌‌بپرسێت‌ئاخۆ‌ده‌رخستنی‌له‌شی‌رووتی‌ژنان‌بۆ‌

!!؟‌فرۆشتنی‌هیندێک‌که‌لوپه‌لی‌بێ‌که‌ڵکی‌بازرگانان‌مافه‌‌وئازادی‌ژنانه

من‌ده‌ڵێم‌تاکو‌هه‌نووکه‌ش‌ژنان‌جگه‌‌له‌‌ئه‌و‌یاسا‌وئازادیانه‌ی‌ئیسالم‌بۆیانی‌دیاری‌کردووه‌‌

له‌‌هیچ‌مه‌کته‌ب‌ویاسایه‌کی‌سه‌رده‌مدا‌نه‌یان‌توانیوه‌‌ئازادی‌راسته‌قینه‌‌به‌ده‌ست‌بێنن‌جگه‌‌له‌وه‌‌

.که‌‌ئه‌گه‌ر‌ئازادیان‌ته‌نها‌به‌رووت‌بوون‌وخۆده‌رخستن‌پێناسه‌‌کردبێت

له‌‌یۆنانی‌کۆنیشدا‌ئافره‌تان‌ده‌کران‌وده‌فرۆشتران‌ومعمه‌له‌یان‌له‌‌سه‌ر‌ده‌کرا‌وزۆر‌جاریش‌"

به‌‌پیسترین‌کاره‌کانی‌شه‌یتان‌ناو‌ده‌برا،مافی‌هه‌ڵبژاردنی‌نه‌بوو‌بۆ‌هاوسه‌رییه‌تی،‌

خوێنده‌واری‌بۆ‌ئافره‌تان‌قه‌ده‌غه‌‌بوو،‌پیاو‌به‌‌ئاره‌زووی‌خۆی‌هه‌رکات‌پێی‌خۆشبا‌ته‌القی‌

ده‌دا‌به‌‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌سامانێکی‌پێ‌ببه‌خشێت،پاش‌مردنی‌هاوسه‌ر‌وه‌ک‌میرات‌ده‌درا‌به‌‌

دا‌ده‌ڵێت‌‌{السیاسة}ئه‌ندامانی‌بنه‌ماڵه‌که‌ی،‌فیلیسووفی‌گه‌وره‌ی‌یونانی‌ئه‌ره‌ستوو‌له‌‌کتێبی‌

سروشت‌هۆش‌وبیری‌به‌‌ئافره‌ت‌نه‌داوه‌‌تاکو‌خوێنده‌وار‌بێت‌ئه‌و‌ته‌نیا‌مافی‌ئه‌وه‌ی‌هه‌یه‌‌

.مناڵ‌په‌روه‌رده‌‌بکات‌وهاوسه‌ر‌له‌‌ئامێز‌بگرێت

ده‌سه‌اڵتی‌ئیمپراتۆری‌رۆمیش‌یاسایه‌کی‌له‌مه‌ڕ‌ئافره‌تان‌له‌‌کۆبوونه‌وه‌یه‌کدا‌چه‌سپاندبوو‌به‌م‌

،‌ئافره‌ت‌پیسه‌‌‌،‌له‌‌رۆژی‌دوایی‌هیچ‌پاداشێکی‌نییه‌،‌ئافره‌ت‌بوونه‌وه‌رێکی‌بێ‌روحه‌شیوه‌یه

و‌نابێت‌گۆشت‌بخوات،‌نابێت‌پێبکه‌نێت‌بۆی‌نییه‌‌قسه‌ی‌زۆر‌بکات‌ئافره‌ت‌به‌‌هۆکاری‌

فه‌ساد‌وبه‌دره‌وشتی‌پێناسه‌کرا،‌له‌‌چین‌مناڵی‌مێیینه‌‌له‌‌سه‌حرا‌وێل‌ده‌کرا‌تاکو‌ببێته‌‌خۆراکی‌

درنده‌کان‌و‌یان‌ئه‌گه‌ر‌که‌سێک‌هه‌با‌ده‌یکری‌بۆ‌خزمه‌تکردنی‌خۆی‌وکات‌رابواردن‌له‌‌

گه‌ڵی‌،کاتێک‌هاوسه‌ری‌ده‌مرد‌له‌‌گه‌ڵ‌هاوسه‌ره‌که‌ی‌به‌‌چاڵیان‌ده‌کرد‌یان‌بێوه‌ژن‌هیچ‌که‌س‌

قه‌بوڵی‌نه‌ده‌کرد،‌هه‌ر‌ئه‌وه‌ش‌ده‌بووه‌‌هۆی‌خۆفرۆشی‌جه‌سته‌یی‌له‌‌به‌رانبه‌ر‌بڕێک‌پاره‌‌بۆ‌

بژێوی‌ژیانی‌رۆژانه‌یان،‌له‌‌هیند‌ئافره‌ت‌وه‌ک‌شه‌ریکی‌شییتان‌ده‌ناسرا‌کاتێک‌

هاوسه‌ره‌که‌ی‌مردبا‌ده‌با‌تاکۆتایی‌ژیانی‌بێوه‌ژن‌ماباوه‌‌که‌س‌خۆی‌لی‌به‌خاوه‌ن‌نه‌ده‌زانی‌

به‌دبه‌ختی‌رووی‌ده‌کرده‌‌ئه‌م‌ژنانه‌ی‌که‌‌هاوسه‌ره‌کانیان‌له‌‌ده‌ست‌ده‌دا‌ده‌که‌وتنه‌‌به‌ر‌لۆمه‌و‌

.ته‌شه‌نه‌ی‌خه‌ڵکانی‌ده‌وروو‌به‌ریان

63

له‌‌عه‌ره‌بستان‌وجیهانی‌نه‌فامیشدا‌ژن‌رێزێکی‌ئه‌وتۆی‌نه‌بوو،‌به‌شێک‌بوو‌له‌‌میراتی‌

هاوسه‌ر،‌هاوسه‌ر‌که‌‌ده‌مرد‌ده‌به‌خشرایه‌‌میراتگرانی‌هاوسه‌ره‌که‌ی‌جا‌چ‌براکه‌ی‌بایه‌‌یان‌

یه‌کێک‌له‌‌کوره‌کانیان،‌به‌‌مناڵی‌زینده‌‌به‌‌چاڵ‌ده‌کران،‌مێیینه‌‌شه‌رمساری‌بوو‌بۆ‌بنه‌ماڵه‌کان‌

.هه‌ر‌ئه‌وه‌ش‌ببووه‌‌هۆی‌زینده‌‌به‌‌چاڵکردنیان

به‌گشتی‌هیچ‌جۆره‌‌ئازادییه‌ک‌بۆ‌ژنان‌به‌دی‌نه‌ده‌کرا‌وژنان‌له‌‌ناو‌هه‌موو‌نه‌ته‌وه‌کان‌

وئایینه‌کان‌به‌‌بێ‌جیاوازییه‌کی‌ئه‌وتۆ‌ده‌چه‌وسانه‌وه‌‌ومافیان‌پێشێل‌ده‌کرا،به‌راستی‌ژن‌له‌‌

ژیانێکی‌زۆر‌ناخۆش‌ونامرۆڤانه‌دا‌رایان‌ده‌بوارد،تا‌هاتنی‌ئایینی‌ئیسالم‌ژن‌وه‌ک‌ئاژه‌ل‌

.‌ده‌ناسرا‌نه‌ک‌وه‌ک‌مرۆڤێکی‌خاوه‌ن‌پله‌وپایه

"ئیسالم‌ویه‌کسانی‌نێوان‌ژن‌وپیاو"‌

به‌‌کورتی‌ژیان‌وگووزه‌رانی‌ئافره‌تانمان‌له‌‌چاخه‌‌جیاوازه‌که‌نی‌جیهانی‌مرۆڤایه‌تی‌بیست‌

وشاره‌زایی‌ئه‌وه‌‌بووین‌که‌‌ژن‌چ‌پێگه‌یه‌کی‌هه‌بووه‌‌،به‌اڵم‌کتێبه‌که‌ی‌ئێمه‌‌زیاتر‌باسی‌ئایینی‌

ئیسالمه‌و‌ئاشته‌وایی‌وخۆشگووزه‌رانی‌کۆمه‌ڵگایه‌‌له‌‌ناو‌ئیسالمدا‌هه‌ر‌بۆیه‌‌پێویسته‌‌مافی‌

ئافره‌تانیش‌له‌‌ناو‌کۆمه‌ڵگایی‌ئیسالمی‌وده‌سه‌اڵتی‌ئیسالمی‌شیکاری‌بکه‌ین‌وبۆمان‌روون‌

بێته‌وه‌‌ئاخۆ‌تافره‌ت‌چ‌ماف‌وحقوقێکی‌هه‌یه‌‌له‌‌ئیسالمداو‌چ‌کاریگه‌رییه‌کی‌هه‌یه‌‌له‌‌

به‌رێوه‌بردنی‌کاروباری‌گشتی‌له‌‌جیهانی‌ئیسالمیدا،وه‌‌بۆئه‌وه‌ی‌به‌رپرچی‌دووژمانی‌ئیسالم‌

بده‌ینه‌وه‌‌که‌‌ده‌ڵێن‌ئیسالم‌مافی‌به‌‌ئافره‌ت‌نه‌داوه‌‌و‌ئافره‌ت‌له‌‌ئیسالمدا‌هیچ‌رؤلێکی‌نییه‌‌به‌‌

.فه‌رمایشته‌ی‌خۆشه‌ویستمان‌له‌‌مه‌ر‌به‌رزی‌ئافره‌ت‌له‌‌ناو‌کۆمه‌ڵگایدا‌ده‌ست‌پێده‌که‌ین

"‌واته‌‌ئافه‌رت‌گوڵی‌کۆمه‌ڵگایی‌مرۆڤایه‌تییه‌"26238احمد‌فی‌المسند‌‌{النساء‌شقائق‌الرجال}

ئه‌گه‌ر‌له‌‌ناو‌ئایین‌ونه‌ته‌وه‌کان‌وده‌سه‌اڵتداران‌تا‌به‌‌ئه‌مرۆش‌ئافره‌ت‌به‌‌که‌ره‌سته‌ی‌

وئامرازی‌خۆشگووزه‌رانی‌پیاوان‌وپیس‌وپله‌‌دوو‌به‌‌ئه‌ژمار‌دێت،له‌‌‌{جنسی}جه‌سته‌یی

ئیسالمدا‌ئافره‌ت‌گوڵێکه‌‌که‌‌مرۆڤ‌به‌‌بێ‌بوونی‌ئه‌م‌گوڵه‌‌ژیانی‌پڕ‌له‌‌درک‌وداڵ‌ده‌بێت،

ئه‌گه‌ر‌له‌‌ناو‌کۆمه‌ڵگای‌بێ‌باوه‌ری‌ئه‌مرۆ‌ئافه‌ره‌ت‌بۆ‌ته‌غزه‌ییه‌ی‌شه‌هوانی‌پیاو‌و‌ئامرازی‌

،دایکه‌‌‌،خوشکه‌فرۆشتنی‌که‌ل‌وپه‌له‌‌بێنرخه‌کانیانن،‌له‌‌کۆمه‌ڵگایی‌ئیسالمیدا‌ئافره‌ت‌کچه

ویه‌که‌م‌مامۆستای‌ژیانی‌هه‌ر‌مرۆڤێکه‌‌که‌‌ئه‌وه‌نده‌‌شاره‌زایه‌‌له‌‌په‌روه‌رده‌کردنی‌مرۆڤ‌

ره‌نگه‌‌پیاوان‌وره‌گه‌زی‌نێر‌نه‌توانێت‌به‌مشیوه‌یه‌‌کاریگه‌ر‌بێت،‌ئافره‌ت‌له‌‌ناو‌ئیسالمدا‌به‌‌

وه‌ستای‌ماڵ‌و‌خێزان‌به‌‌ئه‌ژمار‌هاتووه‌‌وپیاویش‌وه‌کو‌کارگه‌ر‌و‌عه‌مه‌له‌‌پێناسه‌کراوه‌‌و‌

بۆته‌‌فه‌رهه‌نگی‌کۆمه‌ڵگایی‌ئیسالمی‌به‌‌تایبه‌ت‌له‌‌ناو‌نه‌ته‌وه‌ی‌مرۆڤ‌دۆستی‌کوردستاندا،‌

64

ئافرده‌ت‌له‌‌ئیسالمدا‌وشه‌ریعه‌تی‌ئیسالمیدا‌ئه‌وه‌نده‌‌به‌رز‌وپیرۆزه‌‌که‌‌ئیزنی‌به‌هه‌شت‌

وچوونی‌به‌هه‌شت‌خراوه‌ته‌‌به‌رده‌ستی‌دایک‌که‌‌له‌‌ره‌گه‌زی‌ئافره‌تانه‌‌هه‌روه‌ک‌پێغه‌مبه‌ر‌

واته‌‌به‌هه‌شت‌له‌‌"النسائی،‌الطبرانی،‌احمد،‌البیهقی،‌‌{الجنة‌تحت‌ارجل‌امهاتکم}ده‌فه‌رموێت

.‌ژێر‌پێالوی‌دایکاندایه

ئیسالم‌به‌‌بێ‌جیاوازی‌سه‌یری‌ره‌گه‌زه‌کانی‌نێرومێ‌ده‌کات‌هیچکامیان‌گه‌وره‌یی‌به‌‌سه‌ر‌

ئه‌ویتردا‌نییه‌‌ره‌نگه‌‌له‌‌زۆر‌شوێن‌خوداوه‌ند‌باسی‌له‌‌به‌هێزی‌جه‌سته‌یی‌ره‌گه‌زی‌نێر‌

کردبێت‌به‌اڵم‌هاوکات‌له‌‌شوێنێکتردا‌هێزو‌گه‌وره‌یی‌ئافره‌تمان‌بۆ‌باس‌ده‌کات‌چوونکه‌‌

دیاره‌‌.‌ناکرێت‌ئێمه‌‌له‌‌ئاست‌هێز‌وغه‌ریزه‌‌وعه‌واتیفه‌وه‌‌بڵێین‌هه‌ردووک‌ره‌گه‌ز‌وه‌ک‌یه‌کن

،‌بۆ‌وێنه‌‌ره‌حم‌وبه‌زه‌یی‌‌جه‌سته‌ی‌ژن‌له‌‌گه‌ڵ‌جه‌سته‌ی‌پیاو‌له‌‌زۆر‌الیه‌نه‌وه‌‌جیاوزیان‌هه‌یه

،‌ئه‌وه‌ش‌هه‌موو‌ده‌رون‌‌ژن‌له‌‌گه‌ڵ‌پیاو‌ویان‌خۆراگری‌ئه‌م‌دوو‌ره‌گه‌زه‌‌جیاوازییه‌کیان‌هه‌یه

،‌به‌اڵم‌خوداوه‌ند‌هه‌ردووک‌ره‌گه‌زی‌به‌‌‌ناسان‌وپزشکانی‌شاره‌زا‌ئه‌وه‌یان‌سه‌ڵماندووه

یه‌کسان‌ومافی‌وه‌ک‌یه‌ک‌پێناسه‌‌کردووه‌‌وئێمه‌ی‌مسولمانیش‌ناتوانین‌له‌م‌یاسایه‌ی‌خوداوه‌ند‌

یا‌ایهاالناس‌اتقوا‌ربکم‌الذی‌خلقکم‌من‌نفس‌واحدة‌وخلق‌منها‌}ده‌رباز‌بین،‌که‌‌ده‌فه‌رموێت

زوجها‌وبث‌منهما‌رجاال‌کثیرا‌ونساء‌واتقواهللا‌‌الذی‌تساءلون‌به‌‌واالرحام‌ان‌هللا‌‌کان‌علیکم‌

واته‌‌ئه‌ی‌خه‌ڵکینه‌‌ترسی‌ئه‌وخودایه‌ی‌وهه‌بێت‌که‌‌ئیوه‌ی‌له‌‌یه‌ک‌نه‌فس‌"1:‌النساء{رقیبا

و‌به‌شێوه‌ی‌جووت‌پیاوانێک‌وتافره‌تانێک‌درووست‌کراون‌له‌‌{خاک،‌گڵ}‌درووست‌کردووه

"‌خودا‌بترسن‌وره‌حم‌به‌‌خزمان‌ونیزیکان‌وبکه‌ن‌باش‌بزانن‌خوداوه‌ند‌ئاگاداری‌ئێوه‌یه

مه‌به‌ستی‌یه‌زدانی‌پاک‌ئه‌وه‌یه‌‌مرۆڤ‌نابێت‌سته‌م‌له‌‌مرۆڤی‌دیکه‌‌بکات‌پیاو‌نابێت‌به‌‌

بیانووی‌ئه‌وه‌یکه‌‌جه‌سته‌ی‌به‌هێزتره‌‌سته‌م‌له‌‌ئافره‌ت‌بکات،‌هه‌روه‌ها‌ئه‌و‌ئایه‌ته‌‌به‌ڵگه‌یه‌که‌‌له‌‌

مه‌ڕ‌به‌رپڕچ‌دانه‌وه‌ی‌ئه‌و‌ئایینه‌‌گۆراوانه‌ی‌یه‌هوودی‌ومه‌سیحی‌وبودایی‌وزه‌رده‌شت‌

ئه‌وه‌تا‌...،‌نه‌فسی‌شه‌یتانه‌‌و‌،‌پله‌‌دووه‌،‌پیسه‌که‌‌ده‌یان‌کوت‌ئافره‌ت‌بێ‌روحه...‌وهتد

خوداوه‌ند‌ده‌فه‌رموێت‌هه‌ردووک‌ره‌گه‌ز‌له‌‌یه‌ک‌نه‌فس‌به‌دی‌هاتوون‌ئه‌گه‌ر‌ئافره‌ت‌پیس‌

بێت‌که‌‌واته‌‌پیاویش‌پیسه‌‌به‌اڵم‌خوداوه‌ند‌به‌‌ناردنی‌ئیسالم‌هه‌رهه‌موو‌ئه‌م‌ده‌نگۆیانه‌ی‌ئیدانه‌‌

کرد،‌و‌مافی‌ژن‌وئافره‌تی‌گه‌رانده‌وه‌‌بۆیان‌به‌‌بێ‌جیاوازی،‌ئافره‌ت‌له‌‌مرۆڤاییدا‌له‌‌گه‌ڵ‌

،‌له‌‌خوێندن‌وژیانی‌خۆشگووزه‌رانیدا‌یه‌کسانه‌‌،‌‌،‌له‌‌کرده‌وه‌وکرداریشدا‌یه‌کسانه‌پیاو‌یه‌کسانه

،‌که‌‌چی‌پێشێل‌‌،‌له‌‌عیباده‌ت‌وکرده‌وه‌ی‌چاک‌وخراپ‌یه‌کسانه‌له‌‌جه‌زاو‌پاداشدا‌یه‌کسانه

،‌کاتێک‌‌کردنی‌مافی‌ئافره‌ت‌له‌‌هه‌موو‌سه‌رده‌مه‌کاندا‌به‌‌جیاوازییه‌کی‌که‌مه‌وه‌‌بوونی‌بووه

یه‌زانی‌پاک‌ده‌فه‌رموێت‌ژن‌وپیاو‌لیباس‌وجل‌وبه‌رگی‌یه‌کترن‌ئایا‌ئه‌وه‌‌به‌‌مانای‌مافی‌وه‌ک‌

ئافره‌تان‌لیباسی‌به‌ری‌ئێوه‌ن‌‌"187:‌‌البقره‌{هن‌لباس‌لکم‌وانتم‌لباس‌لهن}یه‌کیش‌نین؟

65

ئه‌م‌ئایه‌ته‌‌ده‌رخه‌ری‌ئه‌و‌راستییه‌نه‌‌که‌‌هه‌ردووک‌ره‌گه‌ز‌له‌‌"‌وئێوه‌ش‌لیباسی‌به‌ری‌ئه‌وانن

ژیان‌له‌‌ئه‌خالق‌وره‌وشت‌له‌‌حه‌یا‌وئه‌ده‌ب‌یه‌کن‌ده‌بێت‌یه‌کتر‌له‌م‌بابه‌تانه‌‌بپارێزن‌ئابرووی‌

.هه‌رکامیان‌په‌یوه‌سته‌‌به‌‌ئابرووی‌ئه‌ویتر

بۆئه‌وه‌ی‌زیاتر‌تێبگه‌ین‌که‌‌ئیسالم‌و‌خوداوه‌ند‌هه‌ردووک‌ره‌گه‌ز‌به‌‌یه‌کسانی‌ده‌بینێت‌چ‌له‌‌

پاداش‌وچ‌له‌‌سه‌زادان‌ده‌لێین‌ئیسالم،‌نێر‌و‌مێ‌به‌‌کرده‌وه‌ی‌چاک‌هه‌ڵده‌سه‌نگێنێت‌

واته‌‌گه‌وره‌ترینی‌ئێوه‌‌ئه‌ی‌ئاده‌نیزاد‌له‌‌‌"13:الحجرات{انا‌اکرمکم‌عندهللا‌‌اتقکم‌}وده‌فه‌رموێت

،‌ئه‌گه‌ر‌ئافره‌تێکی‌ره‌ش‌پێستی‌بچوکی‌‌نێر‌ومێ‌ئه‌وانه‌ن‌که‌‌چاکه‌کارن‌وته‌قوایان‌زیاتره

که‌نیزی‌مااڵن‌بێت‌ئه‌قواو‌له‌‌خودا‌ترسی‌هه‌بێت‌له‌‌الی‌خوداوه‌ند‌زۆر‌له‌و‌پیاوه‌‌

،‌داده‌نیشێت‌وهیچ‌ته‌قوای‌نییه‌{‌مه‌که}ده‌سه‌اڵتداره‌ی‌گه‌وره‌تر‌که‌‌له‌‌ته‌نیشت‌ماڵی‌خودا‌

هاوکات‌هه‌ر‌کامیان‌کرده‌وه‌ی‌خراپ‌وبه‌دره‌وشتیان‌تێدا‌به‌دی‌بێت‌خوداوه‌ند‌به‌‌بێ‌جیاوازی‌

وماخلق‌}‌سه‌زایان‌ده‌دات‌چوونکه‌‌مرۆڤ‌‌پاداش‌وسه‌زای‌کرده‌وه‌ی‌ده‌ستی‌خۆی‌ده‌بینێته‌وه

واته‌ئایا‌خوداوه‌ند‌ئیوه‌ی‌به‌‌شیوه‌ی‌نێر‌ومێ‌خه‌ڵق‌‌"3،4اللیل‌{الذکر‌واالنثی،‌ان‌سعیکم‌لشتی

"‌نه‌کردووه‌‌،که‌واته‌‌وه‌المی‌هه‌ڵه‌کانیشتان‌ده‌ده‌ته‌وه

من‌به‌‌فیرۆ‌‌"195آل‌عمران{أنی‌ال‌أضیع‌عمل‌عامل‌منکم‌من‌ذکر‌وانثی}یان‌ده‌فه‌رموێت

"ناده‌م‌هیچ‌کرده‌وه‌یه‌کی‌ئێوه‌‌له‌‌نێو‌مێ‌به‌‌بێ‌جیاوازیدانان

له‌‌سه‌زادانیش‌خوداوه‌ند‌هه‌ردووک‌ره‌گه‌ز‌وه‌ک‌یه‌ک‌به‌‌ئه‌ژمار‌دێنێت‌بۆ‌وێنه‌‌بۆ‌

الزانیة‌}ئه‌وکه‌سانه‌ی‌تووشی‌کرده‌وه‌ی‌به‌د‌ره‌وشتی‌ده‌بن‌سه‌زا‌دیاری‌کراوه‌‌که‌‌ده‌فه‌رموێت

هه‌ر‌زیناکارێک‌له‌‌ژن‌یان‌پیاو‌سه‌زاکه‌یان‌"3:النور{والزانی‌فاجلدوا‌کل‌واحد‌مأئة‌جلدة

ئه‌وه‌‌له‌‌حاڵێکدایه‌‌له‌‌ئایینه‌‌ده‌ستکرده‌کانی‌کۆندا‌"‌‌دار‌له‌‌له‌شیان‌100داره‌‌واته‌‌لێدانی‌100

ته‌نیا‌ژن‌به‌‌تاوانی‌زینا‌ده‌سووتێندرا‌ویان‌به‌‌ده‌ست‌وقاچ‌به‌ستراوی‌ده‌یانهاویشته‌‌ناو‌

رووبار،‌وزۆر‌کاتیش‌تاوانی‌هاوره‌‌پیاوه‌که‌‌ده‌خرایه‌‌پاڵ‌ژنه‌که‌‌وئه‌و‌به‌‌جێگای‌مێرد‌

تاوانبار‌ده‌کرا،‌به‌اڵم‌ئیسالم‌هه‌ردووکان‌به‌‌یه‌ک‌چاو‌دروانێت‌وتۆڵه‌ی‌هه‌ر‌که‌س‌له‌‌خۆی‌

،له‌‌ئیسالمدا‌ئافره‌ت‌مافی‌خوێندن‌وشاره‌زا‌بوونی‌هه‌یه‌‌به‌‌وێنه‌ی‌پیاو‌به‌‌بێ‌‌ده‌کاته‌وه

واته‌‌"ابن‌ماجه‌‌{طلب‌العلم‌فریضة‌علی‌کل‌مسلم‌ومسلمة}جیاوازی‌که‌‌پێغه‌مبه‌ر‌ده‌فه‌رموێت

"‌زانست‌له‌‌سه‌ر‌هه‌موو‌پیاو‌و‌ژنێک‌فه‌رزه‌‌و‌ده‌بێت‌هه‌وڵی‌به‌ده‌ست‌هێنانی‌زانست‌بدرێت

له‌م‌نێوانه‌شدا‌که‌م‌نینه‌‌له‌و‌ژنانه‌ی‌له‌‌سه‌رده‌می‌ئیسالمدا‌فێری‌زانست‌وخوێندن‌بوونه‌‌و‌

زۆر‌کات‌راوی‌پێغه‌مبه‌ریش‌بوونه‌‌بۆ‌وێنه‌‌حه‌فسه‌‌کچی‌عمر‌و‌یان‌عایشه‌‌دایکی‌

مسوڵمانان‌به‌‌ده‌یان‌فه‌رمایشتی‌خۆشه‌ویستمان‌له‌م‌به‌رێزانه‌‌به‌ده‌ستمان‌گه‌یشتوون‌،‌ئه‌گه‌ر‌

66

که‌سانێک‌پێش‌به‌‌خوێندنی‌ئافره‌تان‌ده‌گرن‌تاکو‌فێری‌زانست‌نه‌‌بن‌وخۆشیان‌به‌‌مسوڵمان‌

پێناسه‌‌ده‌که‌ن‌ئه‌وانه‌‌پێچه‌وانه‌ی‌یاسای‌خودا‌و‌پێغه‌مبه‌ره‌که‌یتی،‌ده‌کرێت‌بڵێین‌سه‌ر‌به‌‌تاقمه‌‌

ترۆریسته‌کان‌وتووند‌ئاژۆکانن‌که‌‌ده‌یان‌هه‌وێت‌باڵی‌ئیسالم‌بقڕتێنن،‌له‌‌راستیدا‌ئه‌وانه‌‌سه‌ر‌

،‌ئه‌گینا‌کاتێک‌خودا‌زۆر‌به‌‌ساده‌یی‌باسی‌ژن‌وپیاو‌ده‌کات‌‌به‌‌مه‌کته‌بی‌فکری‌تووندئاژۆیینه

وده‌فه‌رموێت‌هیچ‌جیاوازیان‌نییه‌‌به‌‌چ‌به‌ڵگه‌یه‌کی‌ئایینی‌پێش‌به‌‌خوێندنی‌ئافره‌تان‌ده‌گرن‌

وهه‌ر‌فه‌رمایشتێکی‌پێغه‌مبه‌ریش‌بکه‌نه‌‌پاساو‌بۆ‌درۆکانیان‌ئه‌وه‌‌به‌‌زمانی‌خۆشه‌ویستمان‌

،‌علم‌وزانست‌نیعمه‌تێکی‌خودایه‌‌ومه‌به‌ستیش‌له‌‌‌درووست‌کراوه‌‌وفه‌ری‌به‌‌راستییه‌وه‌‌نییه

به‌دیهێنانی‌ئاسمان‌وزه‌ویی‌ومرۆڤایه‌تی‌په‌ره‌ئه‌ستاندنی‌ئه‌و‌زانسته‌یه‌‌که‌‌خودا‌له‌‌باره‌ی‌

واته‌‌ئاخۆ‌‌"‌9:‌الزمر‌‌{هل‌یستوی‌الذین‌یعلمون‌والذین‌ال‌یعلمون}زانسته‌وه‌‌فه‌رمویه‌تی

ئایا‌کاتێک‌!!!"‌وه‌ک‌یه‌کن‌ئه‌وانه‌ی‌زانستیان‌هه‌یه‌‌له‌‌گه‌ڵ‌ئه‌وانه‌ی‌ناشاره‌زان‌و‌نه‌زانن

خوداوه‌ند‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌تاریفی‌زانست‌وفێربوون‌وخوێندن‌ده‌کات‌بۆ‌مرۆڤایه‌تی،‌کێ‌هه‌یه‌‌

بتوانێت‌ئافره‌ت‌له‌‌کۆمه‌ڵگا‌که‌‌نیوه‌ی‌کۆمه‌ڵگاش‌به‌‌ئه‌ژمار‌دێت‌به‌‌ناوی‌ئایینه‌وه‌‌بی‌به‌ش‌

بکات؟‌جگه‌‌له‌‌خه‌ڵکانی‌به‌رژه‌وه‌ند‌خواز‌ودواکه‌وتوو،‌ئیسالم‌نه‌ک‌ئه‌م‌جۆره‌‌بیرکردنه‌وانه‌‌

ئیدانه‌‌ده‌کات‌بگره‌‌به‌دژیشیان‌ده‌وه‌ستێت،‌چوونکه‌‌ئه‌وان‌به‌‌پێجه‌وانه‌ی‌ده‌ستووراتی‌خودا‌

،‌مافی‌ژیان،‌هه‌ڵبژاردنی‌‌،‌ئافره‌ت‌له‌‌ئاییندا‌هه‌موو‌مافێکی‌بۆ‌دیاری‌کراوه‌ده‌جووڵێنه‌وه

ئه‌م‌..هاوسه‌ر،‌ته‌اڵق،‌میرات،‌خوێندن‌وزانست،‌بازه‌رگانی،‌ده‌سه‌اڵتداری‌مه‌مله‌که‌ت،‌وهتد

ساڵ‌به‌ر‌ئێستا‌دابه‌زیوه‌‌وتا‌رۆژی‌دوایی‌به‌رده‌وام‌ده‌بێت،‌ئافره‌ت‌1436یاسایه‌ش‌تازه‌نییه‌‌

له‌‌زێر‌وزێو‌به‌‌نرختره‌‌وئه‌وجوانی‌ومهر‌ومحه‌به‌ته‌ی‌وسه‌فاو‌خۆشه‌ویستییه‌ی‌به‌‌ئافره‌ت‌

،‌ئافره‌ت‌الی‌تاکی‌باوه‌رمه‌ند‌ئه‌وه‌نده‌‌خۆشه‌ویسته‌‌که‌‌مرۆڤ‌له‌‌کاتی‌‌داوه‌‌به‌‌پیاوی‌نه‌داوه

ئێش‌وئزاریش‌هاواری‌دایک‌وخوشکانی‌ده‌کات،ئه‌وه‌نده‌‌مهربانه‌‌مرۆڤ‌کاتێک‌بۆ‌ماوه‌یه‌ک‌

دوور‌ده‌بێته‌وه‌‌لێیان‌دڵی‌بۆ‌الی‌دایکی‌ده‌کوتێت،ئه‌وه‌نده‌‌به‌‌نرخ‌وئه‌رزشه‌‌بۆیه‌‌خودا‌

ده‌ستووری‌پێداوه‌‌له‌‌ئه‌رزش‌ونرخی‌خۆی‌که‌م‌نه‌کاته‌وه‌‌به‌‌هه‌راج‌کردنی‌ویقار‌

وجوانییه‌که‌ی‌خۆی‌بۆ‌هه‌ر‌مرۆڤێکی‌زانا‌ونه‌زان،‌ده‌بێت‌ئه‌وه‌نده‌‌خۆراگر‌بێت‌خه‌ڵکان‌

شێتانه‌‌به‌دوای‌وێل‌بن‌هه‌ر‌تۆزێک‌که‌‌له‌‌ژێر‌پێی‌ئافره‌ت‌هه‌ڵده‌ستێت‌ده‌بێ‌ئه‌وه‌نده‌‌به‌‌نرخ‌

بێت‌که‌‌خوازیار‌حازر‌بێت‌له‌‌پێناویدا‌فیداکاری‌بکات‌نه‌ک‌وه‌کو‌ئه‌م‌خه‌ڵکه‌‌بێ‌باوه‌رانی‌که‌‌

خۆیان‌به‌‌ئازادیخواز‌ویه‌کسانی‌نێوان‌ژن‌وپیاو‌پێناسه‌‌ده‌که‌ن،‌به‌اڵم‌ئازادی‌ژن‌ومافی‌ژن‌

ته‌نیا‌به‌وه‌‌ده‌زانن‌که‌‌ژن‌مافی‌خۆیه‌تی‌هه‌رجۆرێک‌پێی‌خۆشه‌‌هه‌نگاو‌هه‌ڵێنێت‌به‌ڵی‌ئه‌وان‌

به‌‌شیوازێکی‌مودێرن‌ژنیان‌کردۆته‌‌که‌ره‌ستی‌تێر‌کردنی‌ئاره‌زووه‌کانی‌خۆیان‌به‌‌هه‌زاران‌

شوێنی‌فه‌سادی‌وبه‌د‌ره‌وشتیان‌به‌‌نێوی‌ئازادی‌له‌‌ناو‌شار‌وشارۆچکه‌کانیان‌درووست‌

کردووه‌‌تاکو‌ئه‌گه‌ر‌پێاوێک‌ئاره‌زووی‌هات‌بچێت‌له‌‌به‌رانبه‌ر‌که‌مێک‌پاره‌‌ئاره‌زووه‌که‌ی‌

67

به‌‌ئافره‌تێک‌دامرکێنێت،‌ئه‌وان‌ئه‌وه‌نده‌‌ئافره‌تیان‌بێ‌ئه‌رزش‌کردووه‌‌که‌‌زۆر‌له‌‌

،‌ئه‌وان‌‌سه‌رده‌مه‌کانی‌کۆنیش‌خرابتره‌‌به‌اڵم‌هاوکات‌خۆیان‌پێ‌پارێزه‌ری‌مافی‌ئافره‌تانه

حه‌ز‌به‌وه‌‌ده‌که‌ن‌هه‌موو‌کات‌له‌‌ئامێزی‌شه‌یتان‌دابن،‌که‌چی‌ئه‌وه‌نده‌‌زیره‌کانه‌‌خه‌ڵکی‌

باوه‌رمه‌دی‌ئیسالمیان‌هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندووه‌‌وده‌ڵێن‌ئێمه‌‌فێری‌ئازادیتان‌ده‌که‌ین‌وبۆ‌وه‌ده‌ست‌

،‌به‌داخه‌وه‌ش‌تاکو‌ئێستاش‌جیهانی‌‌هێنانی‌ئه‌و‌ئازادییه‌ش‌ده‌بێت‌وه‌کو‌ئێمه‌‌بیر‌بکه‌نه‌وه

ئیسالمی‌‌له‌‌ئاست‌زانستی‌سه‌نعه‌ت‌وگه‌شه‌ی‌ئابووری‌هیچ‌تێ‌نه‌گه‌یشتوون‌به‌اڵم‌له‌‌

کرده‌وه‌ی‌به‌د‌ره‌وشتی‌رێک‌له‌‌ته‌نیشت‌وان‌هه‌نگاو‌به‌هه‌نگاو‌ده‌رۆن‌ئایا‌ئه‌وه‌‌ئازادی‌

وزانسته‌‌فێر‌بووینه‌‌یان‌ته‌نیا‌ره‌وشته‌‌نگریسه‌کانی‌ئه‌وانه‌‌بۆ‌ئێمه‌‌بۆته‌‌میوه‌ی‌ئازادی‌ومافی‌

.یه‌کسانی

ئێمه‌‌دژ‌به‌‌کرده‌وه‌ی‌چاک‌نین‌ئه‌گه‌ر‌له‌‌الیه‌ن‌بێ‌باوه‌رانیش‌بێت‌به‌اڵم‌نابێت‌هه‌موو‌

،‌ئێمه‌‌‌ره‌وشت‌وکرده‌وه‌یه‌کی‌نادرووستی‌ئه‌م‌بێ‌باوه‌رانه‌‌ببێته‌‌وانه‌یه‌ک‌بۆ‌ژیانی‌ئێمه

خاوه‌نی‌باشترین‌وراسترین‌مافێکین‌که‌‌خودا‌پێی‌به‌خشیوین‌با‌ئه‌وه‌ی‌باشه‌‌قه‌بوڵی‌بکه‌ین‌و‌

ئه‌وه‌ی‌خراپه‌‌با‌له‌‌الی‌خۆیان‌بێت‌له‌ده‌ستی‌نه‌ده‌ن‌ئه‌گه‌ر‌راست‌ده‌که‌ن‌فێری‌سه‌نعه‌تی‌

.سه‌رده‌مان‌بکه‌ن،‌نه‌ک‌فیری‌چۆن‌هه‌ڵسووکه‌وت‌له‌‌گه‌ڵ‌دایکان‌وخۆشکانمان

خوشکی‌به‌رێزم‌دایکی‌خۆشه‌ویستم‌برای‌دڵسۆزم،‌نه‌‌من‌به‌‌بێ‌ئافره‌ت‌ده‌ژیم‌نه‌‌ئافره‌ت‌به‌‌

بێ‌من،‌که‌واته‌‌هه‌ردووکمان‌ته‌واوکه‌ری‌یه‌کترین‌با‌رێز‌لێکتر‌بگرین‌چوونکه‌‌ئه‌وه‌‌

،‌با‌به‌خۆماندا‌بچێنه‌وه‌‌وبه‌د‌ره‌وشتی‌‌فه‌رمایشتی‌خوداو‌پێغه‌مبه‌ری‌راسته‌قینه‌ی‌خودایه

.‌وره‌وشتی‌جوان‌لێک‌جیا‌بکه‌ینه‌وه

هیوادارم‌ئه‌م‌بابه‌ته‌‌کورته‌‌له‌‌سه‌ر‌مافی‌ئافره‌ت‌له‌‌ئیسالمدا‌توانیبێتی‌تۆزێک‌نیشانده‌ری‌

.رێگای‌راست‌بێت‌بۆ‌هه‌مووالیه‌کمان

‌فاکته‌ری‌به‌هێز‌بۆ‌سه‌رکه‌وتنی‌‌7برگه‌ی‌گرینگ‌و6خوێنه‌ره‌‌به‌رێزه‌کان‌تاکو‌ئێره‌‌توانیمان‌

ئایینی‌ئیسالم‌وپێشوه‌چوونی‌ئه‌م‌ئایینه‌‌باس‌بکه‌ین‌وشیکارییه‌کی‌که‌متاکورتی‌بۆ‌بکه‌ین،‌

‌فاکته‌ره‌وه‌‌سه‌رکه‌وتنی‌به‌ده‌ست‌هێنا‌نه‌ک‌به‌‌زۆری‌هێزی‌7وتمان‌ئیسالم‌به‌م‌

شمشێروزۆرداری،‌هه‌ر‌که‌س‌به‌‌زانست‌ومه‌نتقه‌وه‌‌بۆی‌بچێت‌ده‌رده‌که‌وێت‌که‌‌ئیسالم‌

چه‌نده‌‌به‌‌هێزه‌‌وچه‌نده‌‌مرۆڤدۆسته‌‌وئیسالم‌نه‌ک‌بۆ‌سه‌رده‌می‌کۆنه‌‌به‌ڵکو‌بۆ‌هه‌موو‌

سه‌رده‌ماکان‌تازه‌یه‌‌وقسه‌ی‌خۆی‌هه‌یه‌‌وکه‌سیش‌ناتوانێت‌نکۆڵی‌له‌و‌راستییه‌‌بکات،‌هه‌ر‌

که‌س‌بیهه‌وێت‌خۆی‌له‌‌قه‌ره‌ی‌ئیسالم‌بدات‌ده‌بێت‌به‌‌به‌ڵگه‌وه‌‌بدوێت‌ئه‌گینا‌له‌‌کۆتاییدا‌ته‌نیا‌

.‌سه‌رشۆری‌بۆ‌ده‌مێنێته‌وه

68

به‌ڵگه‌یه‌کیتری‌سه‌رکه‌وتنی‌ئایینی‌پیرۆزی‌ئیسالم‌خودی‌نوێنه‌ره‌که‌ی‌خودایه‌‌که‌‌خودا‌ئه‌م‌

ئایینه‌ی‌خستۆته‌‌سه‌ر‌شانی‌ئه‌و‌وئه‌و‌باره‌‌قورسه‌‌ئه‌و‌خۆشه‌ویسته‌‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌زۆر‌

راستگۆیانه‌‌بۆ‌مرۆڤایه‌تی‌کرده‌‌خه‌اڵت،‌که‌واته‌‌ده‌بێت‌و‌پێویستیشه‌‌له‌م‌کتێبه‌دا‌گه‌وره‌یی‌

له‌سه‌ر‌بێت‌وژیان‌وبه‌سه‌رهاتی‌ئه‌م‌پیاوه‌‌به‌رزه‌‌بیر‌{خ.د}ومه‌زنایه‌تی‌پێغه‌مبه‌رمان‌محه‌ممه‌د‌

بێنینه‌وه‌‌وجارێکیتر‌به‌‌چاوێکی‌کراوه‌تر‌سه‌یری‌به‌‌سه‌رهاتی‌خۆشه‌ویستمان‌بکه‌ین‌که‌‌

و‌هه‌روه‌ها‌ده‌مان‌.‌هیوادرم‌جێگای‌سه‌رنج‌وتێرامانی‌خوێنه‌رانی‌خۆشه‌ویست‌ولێکۆله‌ر‌بێت

هه‌وێت‌‌ئه‌م‌دنگۆیانه‌ش‌ره‌د‌بکه‌ینه‌وه‌‌که‌‌ده‌ڵێن‌محه‌ممه‌د‌ته‌نیا‌بۆ‌نه‌ته‌وه‌ی‌عه‌ره‌به‌‌

،‌وجارێکیتر‌ئه‌و‌درۆزن‌وبوختانچیانه‌ش‌شه‌رمه‌زار‌‌وئایینه‌که‌شی‌هه‌ر‌بۆ‌ئه‌و‌نه‌ته‌وه‌یه‌یه

،‌فه‌رموون‌ئه‌وه‌ش‌ژیان‌‌بکه‌ین‌که‌‌ده‌ڵین‌محه‌ممه‌د‌ئه‌و‌قورئانه‌ی‌نوسیوه‌ته‌وه‌‌ودایبه‌زاندووه

.وبه‌سه‌رهاتی‌گه‌وره‌مان‌وسه‌ردار‌وسه‌روه‌رمان‌حه‌زره‌تی‌محه‌ممه‌د‌صلی‌هللا‌‌علیه‌‌وسلم

"‌محه‌ممه‌د‌پێغه‌مبه‌ری‌خودایه"

عه‌ربه‌کان‌له‌‌نژادی‌سامی‌له‌و‌په‌ری‌جه‌هل‌ونه‌فامیدا‌گووزه‌رانیان‌ده‌کرد،‌زۆرداری‌وبێ‌

به‌ندوباری‌وشه‌رابخواری‌و‌قومار‌کاری‌رۆژانه‌یان‌بوو،‌هه‌ژاران‌له‌‌الیه‌ن‌

،‌ژنان‌وکۆیله‌کان‌بێ‌به‌زه‌یانه‌‌کرین‌‌ده‌وڵه‌مه‌نده‌کانه‌وه‌‌زۆر‌ناجوامێرانه‌‌ده‌چه‌وسانه‌وه

وفرۆشتنیان‌پێده‌کرا،‌ره‌گه‌زی‌مێیینه‌‌زۆرکات‌ده‌بووه‌‌قوربانی‌بنه‌ماڵه‌‌خۆبه‌زۆرزانه‌کان‌

وزینده‌‌به‌‌چال‌ده‌کران،‌تا‌ئه‌و‌ئاسته‌‌عه‌ره‌بێکی‌پێخواس‌که‌‌ده‌بووه‌‌بابی‌یه‌که‌م‌شه‌هیدی‌

ئافره‌ت‌له‌‌ئیسالم‌به‌‌نێوی‌سومه‌ییه‌‌سێهه‌م‌کچی‌به‌‌زیندووی‌ژێر‌چاڵ‌کردبوو،‌که‌س‌نه‌بوو‌

بپرسێت‌ئاخر‌بۆچی‌وله‌‌پێناوچیدا؟‌عه‌ره‌به‌کان‌به‌‌شێوه‌ی‌چادر‌نشینی‌وره‌مه‌کی‌ودوور‌له‌‌

شارستانییه‌ت‌گووزرانیان‌ده‌کرد،‌خوێنده‌واری‌زۆر‌به‌‌که‌می‌هه‌ستی‌پێده‌کرا،‌خوێندن‌و‌

زانست‌ته‌نیا‌بۆ‌بنه‌ماڵه‌‌ناوداره‌کان‌وده‌وڵه‌مه‌نده‌کان‌بوو،‌ئه‌وانه‌ی‌خاوه‌ن‌نه‌سه‌ب‌وکوری‌

زۆر‌بوون‌زۆرداریان‌ده‌کرد‌وفه‌خریان‌به‌‌تایفه‌‌وقه‌بیله‌کانیان‌ده‌کرد،‌به‌راستی‌ئه‌وسه‌رده‌مه‌‌

بۆ‌چینی‌هه‌ژار‌وئافره‌تان‌وبێ‌نه‌سه‌به‌کان‌سه‌رده‌مێکی‌ناخۆش‌وپڕ‌له‌‌ئێش‌وئازار‌بوو،‌

هه‌ر‌بۆیه‌‌ناودێر‌کراوه‌‌به‌‌سه‌رده‌می‌نه‌زانین‌ونه‌فامی‌چوونکه‌‌به‌راستی‌نژادی‌عه‌ره‌ب‌بێ‌

عه‌قڵ‌ومێشک‌ومه‌نتق‌بوون‌له‌‌ناو‌هه‌موو‌کۆمه‌ڵگایی‌جیهاندا،‌رێک‌له‌‌ناو‌ئه‌و‌خه‌ڵکه‌‌نه‌فام‌

وبێ‌به‌زه‌ییه‌‌له‌‌بنه‌ماڵه‌یه‌کی‌ناسراوی‌شاری‌مه‌که‌‌له‌‌تایفه‌ی‌هاشمی‌قوره‌یشی‌له‌‌عبدهللا‌‌

کوری‌عبدالمطلب‌الوێک‌دێته‌‌سه‌ر‌جیهانی‌هه‌ستی‌که‌‌کۆشکی‌زۆرداران‌تێک‌

ده‌رووخێنێت،‌وهه‌ژاران‌وکۆیله‌کان‌وئافره‌تان‌له‌‌چه‌وساندنه‌وه‌‌وئه‌شکه‌نجه‌‌وئازار‌رزگار‌

.ده‌کات

69

کوری‌هه‌بوو،‌بچوکه‌که‌یان‌ناوی‌‌[‌ده‌‌10]عبدالمطلب‌باپیره‌ی‌پێغه‌مبه‌ری‌خۆشه‌ویستمان

نرابوو‌عبدهللا‌‌که‌‌تا‌ئه‌و‌کاته‌‌هیچ‌که‌س‌به‌و‌ناوه‌‌نه‌بینرابوو‌ونه‌بیسترابوو،‌عبدهللا‌‌ته‌مه‌نی‌

،‌گه‌ڕا‌‌‌ساڵی‌بابی‌ویستی‌ژنێکی‌بۆ‌بێنێت‌هه‌ر‌بۆیه‌‌بۆ‌ئه‌و‌جوانکاره‌‌جوامێره21گه‌یشتبووه‌‌

تاکو‌باشترین‌وبه‌رێزترین‌ژنی‌بۆ‌بدۆزێته‌وه‌‌له‌‌کۆتاییدا‌ئامینه‌‌خانمی‌کچی‌وه‌هه‌بی‌

دۆزییه‌وه‌‌که‌‌کچێکی‌جوان‌وخاوه‌ن‌ره‌وشتێکی‌مرۆڤانه‌‌بوو،‌عبدهللا‌‌خواسته‌گاری‌کرد‌

ودایانێ‌وبوو‌به‌هاوسه‌ری‌عبدهللا‌ی‌باوکی‌خۆشه‌ویستمان،‌زه‌ماوه‌ند‌گیراو‌ئامینه‌‌بۆ‌به‌‌

‌مانگ‌بوو‌حامیله‌‌بوو‌که‌‌7خێزانی‌باوکی‌پێغه‌مبه‌ر‌به‌اڵم‌به‌داخه‌وه‌‌ئامینه‌‌به‌‌خۆشه‌ویستمان‌

عبدهللا‌‌بۆ‌تیجاره‌ت‌ده‌روات‌بۆ‌شام‌بۆ‌ئه‌وه‌یکه‌‌که‌ل‌وپه‌لی‌گوێزه‌بانی‌بۆ‌کوره‌که‌ی‌بێنێته‌وه‌‌

،‌ئاخر‌عبدالمطلب‌له‌‌خه‌وندا‌پێی‌کوترابوو‌نه‌وه‌یه‌کت‌ده‌بێت‌ده‌بێته‌‌‌شاری‌مه‌که

سه‌رداروسه‌روه‌ری‌هه‌موو‌عالم‌ناوی‌بنێ‌محه‌ممه‌د‌صلی‌هللا‌‌علیه‌‌وسلم،‌به‌داخه‌وه‌‌عبدهللا‌‌له‌‌

‌ساڵیدا‌25کاتی‌گه‌رانه‌وه‌ی‌بۆ‌شاری‌مه‌که‌‌نه‌خۆش‌ده‌که‌وێت‌وله‌‌شاری‌مه‌دینه‌‌له‌‌ته‌مه‌نی‌

کۆچی‌دوایی‌ده‌کات‌،‌به‌‌فه‌وتی‌عبدهللا‌‌ته‌واوی‌شاری‌مه‌ککه‌‌که‌وته‌‌ماته‌مینی‌وشین‌وگریان‌

وقورپێوان‌ئاخر‌عبدهللا‌‌ئه‌و‌الوه‌‌جوانکاره‌‌وێنه‌ی‌له‌م‌شاره‌دا‌که‌م‌بوو،‌خۆشه‌ویستی‌هه‌موو‌

ئه‌ندامانی‌بنه‌ماڵه‌که‌ی‌وخه‌ڵکی‌ناسیاو‌بوو،‌کاتێک‌ئه‌و‌هه‌واڵه‌‌گه‌یشته‌‌ده‌ستی‌ئامینه‌‌خانم‌دڵی‌

که‌وته‌‌گریان‌وبه‌م‌پارچه‌‌شێعرو‌قه‌سیدانه‌‌به‌‌خۆی‌ومه‌ینه‌تییه‌کانی‌خۆی‌هه‌اڵ‌ده‌کوت‌

.وده‌یوت

فه‌له‌ک‌بۆچ‌وات‌له‌‌گه‌ڵ‌من‌کرد‌له‌‌دونیا

له‌‌یاری‌‌خۆم‌‌جودات‌‌کردم‌‌به‌‌‌تاڵی

به‌‌‌عبدهللا‌‌‌دڵم‌‌خۆش‌‌بوو‌‌له‌‌‌دونیا

له‌‌‌پێش‌‌چاوانی‌‌ون‌‌کردم‌‌جه‌ماڵی

جه‌ماڵی‌‌گه‌ر‌وونه‌‌‌ئه‌مما‌به‌‌‌مه‌عنا

له‌‌‌بۆ‌‌من‌‌مونیسه‌‌‌فکر‌و‌خه‌یاڵی

جه‌وانا‌‌نامرادا‌‌بۆ‌‌چی‌‌وا‌‌زوو

ویداعت‌کرد‌له‌‌نێو‌ئه‌هل‌و‌عه‌یاڵی

له‌‌‌دونیا‌‌گه‌ر‌لێکتر‌جوودا‌‌بووین

70

له‌‌جه‌ننه‌ت‌پێم‌که‌ره‌م‌کا‌حه‌ق‌وساڵی

قه‌دی‌به‌رزی‌نه‌مامی‌پڕ‌سه‌مه‌ر‌بوو

حه‌یات‌وعه‌یشی‌من‌بوو‌خه‌ت‌وخاڵ

دوو‌ئه‌برۆ‌و‌چاوی‌مه‌ستی‌خه‌م‌ره‌وێن‌بوون

به‌‌جێی‌هێشتم‌‌له‌‌ماڵی‌‌چۆڵ‌و‌خاڵی

که‌‌رۆیشتی‌له‌‌الم‌روحی‌ره‌وانم

منت‌سووتاند‌له‌‌تاوان‌وه‌ک‌زوخاڵی

زه‌لیل‌وبێ‌که‌سم‌جه‌رگم‌بڕاوه‌

ژیان‌وعومری‌شیرین‌بوون‌به‌‌تاڵی

شه‌و‌و‌رۆژ‌له‌‌تاوی‌رووی‌جه‌ماڵت

دڵ‌وگیانم‌وه‌کو‌نه‌ی‌هه‌ر‌ده‌ناڵی

فغان‌وشین‌و‌واوه‌یال‌له‌‌دووریت

هه‌تیو‌ماوه‌‌حه‌بیبی‌زولجه‌اللی

دریغا‌بۆ‌جه‌ماڵی‌ماهی‌تابان

به‌بێ‌بابی‌چلون‌بێ‌ژین‌وحاڵی

نه‌مێنم‌بۆ‌تۆ‌ئه‌ی‌بابی‌محمد

له‌‌پاش‌تۆ‌من‌چ‌لێبکه‌م‌حومر‌وماڵی

له‌‌دووری‌تۆ‌نه‌ما‌عبدالمطلب‌

دڵی‌من‌چۆن‌نه‌سووتێتن‌به‌‌حاڵی

خودا‌فه‌رمووی‌منم‌حه‌ق‌دار‌و‌غه‌مخوار

منم‌ته‌رتیب‌ده‌ری‌عه‌قڵ‌وکه‌ماڵی،

71

ئه‌م‌شێعروقه‌سیدانه‌‌له‌‌الیه‌ن‌ئامینه‌خانم‌دایکی‌پێغه‌مبه‌ری‌مه‌زنی‌ئیسالم‌بوو‌که‌‌له‌‌کاتی‌

بیستنی‌کۆچی‌دوایی‌عبدهللا‌ی‌باوکی‌ئه‌م‌پێغه‌مبه‌ره‌‌خۆشه‌ویته‌‌وه‌کو‌شینگێرییه‌ک‌

.ده‌خوێندراوه‌‌و‌دڵی‌خزمان‌ودۆستانی‌ئه‌و‌بنه‌ماڵه‌‌ناوداره‌ی‌قوره‌یشی‌ده‌سووتاند

پاش‌کۆچی‌دواویی‌باوکی‌له‌‌وه‌رزی‌گوڵ‌وگیا‌به‌هاری‌ساڵی‌عام‌الفیل‌له‌‌به‌ره‌به‌ری‌به‌یانی‌

ی‌زایینی‌نووری‌571رۆژی‌دووشه‌مه‌‌دوازده‌ی‌مانگی‌ره‌بیع‌االوڵ‌وبیستی‌مانگی‌نیسانی‌

.‌عاله‌م‌دونیای‌روناک‌کرد‌وله‌‌شاری‌مه‌که‌‌وبنه‌ماڵی‌هاشمی‌بوو‌به‌‌خۆشی‌وشایی

عبدالمطلب‌ئه‌م‌کۆرپه‌‌به‌رێزه‌ی‌کرده‌‌باوه‌شی‌وته‌وافی‌ماڵی‌خودای‌پێکرد‌وپاشان‌ناوی‌نا‌

به‌‌محه‌ممه‌د‌صلی‌هللا‌‌علیه‌‌وسلم،‌ئه‌و‌ناوه‌‌تا‌ئه‌وکاته‌‌له‌‌ناو‌عه‌ره‌به‌کان‌بوونی‌نه‌بوو‌هه‌ر‌

بۆیه‌‌گه‌وره‌‌پیاوانی‌قوره‌یشی‌به‌‌عبدالمطلیبیان‌گووت‌ئه‌وه‌‌چ‌ناوێکه‌‌تۆ‌هه‌ڵت‌بژاردووه‌‌

ئه‌ویش‌له‌‌وه‌اڵمدا‌گووتی‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌عه‌رز‌وئاسمان‌سپاس‌کراو‌بێت‌ناوم‌داناوه‌‌به‌‌

محه‌ممه‌د،‌به‌‌پێی‌ره‌سمی‌ئه‌و‌سه‌رده‌مه‌‌دوایی‌شیرپێدان‌له‌‌الیه‌ن‌دایکی‌ئامینه‌خانم،‌له‌‌الیه‌ن‌

که‌نیزی‌ابولهبی‌مامی‌به‌‌نێوی‌سوویبه‌‌شیری‌درایه‌‌وئه‌و‌که‌نیزه‌‌یه‌که‌م‌ژنێک‌بوو‌که‌‌شیری‌

دا‌به‌‌سه‌روه‌ری‌مرۆڤایه‌تی،‌عه‌ره‌به‌کان‌نه‌ریتیان‌به‌م‌جۆره‌‌بوو‌هه‌رکات‌کورێکیان‌ده‌بوو‌

بۆ‌ئه‌وه‌ی‌کورێکی‌به‌‌تواناو‌به‌هێز‌وفێری‌زبانی‌په‌تی‌عه‌ره‌بی‌ببن‌له‌‌شاریان‌دوور‌

‌ساڵی‌نه‌یانده‌هێناوه‌‌8یان‌7ده‌خسته‌وه‌و‌ده‌یان‌نارده‌‌سه‌حرا‌ودایه‌یان‌بۆ‌ده‌گرت‌وتا‌ته‌مه‌نی‌

ناو‌بنه‌ماڵه‌که‌ی‌خۆیان،‌ئه‌و‌ره‌سمه‌‌له‌‌بنه‌ماڵه‌ی‌عبدالمطلیبیش‌باو‌بوو‌بۆیه‌‌حه‌زره‌تی‌

پێغه‌مبه‌ریان‌دا‌به‌رده‌ستی‌دایانێک‌به‌‌نێوی‌حه‌لیمه‌ی‌خێزانی‌حارسی‌کوری‌عبدالعزی‌که‌‌بۆ‌

وه‌رگرتنی‌کۆرپه‌یه‌ک‌هاتبووه‌‌شاری‌مه‌که‌‌به‌اڵم‌ئه‌و‌ساڵه‌‌که‌سێ‌جگه‌‌له‌‌محه‌ممه‌د‌که‌‌

کۆرپه‌یه‌کی‌بێ‌باوک‌بوو‌و‌هه‌تیو‌مابۆوه‌‌ده‌ست‌نه‌که‌وت،‌حه‌لیمه‌‌ده‌گێرێته‌وه‌‌ده‌ڵێت‌ئه‌وساڵه‌‌

ساڵێکی‌وشک‌وگرانی‌بوو‌نه‌‌خۆم‌ونه‌‌وشتره‌که‌مان‌شیرێکی‌ئه‌وتۆمان‌نه‌بوو‌به‌اڵم‌به‌‌

ناچاری‌له‌‌گه‌ڵ‌ژنانیتردا‌به‌ره‌و‌مه‌که‌‌وه‌رێکه‌وتین‌ژنه‌کان‌هه‌ر‌کۆرپه‌یه‌کی‌ده‌وڵه‌مه‌ندان‌

ده‌ست‌ده‌که‌وت‌به‌‌بێ‌چوون‌وچرا‌وه‌ریان‌ده‌گرت‌وله‌‌گه‌ڵ‌خۆیان‌ده‌یان‌هێناوه‌‌به‌اڵم‌من‌

که‌سێکی‌ئه‌وتۆم‌ده‌ست‌نه‌که‌وت‌ته‌نیا‌ئه‌م‌کۆرپه‌‌بێ‌باوکه‌‌نه‌بێت‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌به‌ده‌ستی‌خاڵی‌

نه‌گه‌رێمه‌وه‌‌قه‌بوڵم‌کرد،‌حه‌لیمه‌‌ده‌ڵێت‌له‌‌کاتی‌دیتنی‌ئه‌م‌کوره‌‌بچکۆڵه‌یه‌‌ره‌حم‌وبه‌زه‌یم‌به‌‌

بێ‌ئیختیاری‌خۆم‌به‌‌جۆش‌که‌وت‌هه‌ستم‌کرد‌مه‌مکه‌کانم‌پڕ‌بوون‌له‌‌شیر‌محه‌ممه‌دم‌له‌‌

باوه‌ش‌گرت‌و‌له‌‌گه‌ڵ‌خۆم‌هێنامان‌بۆ‌سه‌حرا،‌حه‌لیمه‌‌ده‌ڵێت‌شتێکی‌سه‌رنجراکێشم‌له‌و‌

مناڵه‌‌بینی‌مه‌مکم‌خسته‌‌لێوانی‌تاکو‌شیری‌لێ‌بخوات‌به‌اڵم‌ئه‌و‌ته‌نیا‌مه‌مکێکمی‌خوارد،‌له‌‌

راستیدا‌من‌خۆم‌مناڵێکی‌شیره‌خۆره‌م‌هه‌بوو‌زانیم‌ئه‌و‌مه‌مکه‌می‌بۆ‌ئه‌و‌هیشته‌وه‌‌له‌‌شایان‌

وه‌ختابوو‌خه‌نی‌بم‌زانیم‌ئه‌وکوره‌‌ده‌بێته‌‌هۆی‌خێروخۆشی‌بۆ‌بنه‌ماڵه‌که‌مان،‌له‌وه‌ش‌سه‌یرتر‌

72

ئه‌وه‌‌بوو‌مێرده‌که‌م‌چوو‌بۆ‌الی‌وشتره‌که‌مان‌بۆئه‌وه‌یکه‌‌ئه‌گه‌ر‌تۆزێک‌شیری‌تێدا‌بێت‌

بیدۆشێت‌وئێمه‌‌لێێ‌بخۆین‌به‌اڵم‌کاتێک‌ده‌چێت‌ده‌بینێت‌گوانی‌وشتره‌که‌مان‌راساوه‌‌و‌پڕ‌

بووه‌‌له‌‌شیر،‌له‌وکاته‌وه‌‌خێروبه‌ره‌که‌ت‌ده‌که‌وێته‌‌ناو‌ماڵی‌حارسی‌مێردی‌حه‌لیمه‌‌خانم،‌

‌مانگیدا‌که‌وته‌‌قسه‌کردن،‌به‌‌کۆرپه‌یی‌قه‌ت‌خۆی‌9له‌سه‌ر‌بێت‌له‌‌ته‌مه‌نی‌‌{خ.د}محه‌ممه‌د

ساڵیدا‌5پیس‌نه‌ده‌کرد،‌مناڵێکی‌گڕوگڕ‌نه‌بوو،‌مناڵێکی‌روخۆش‌وپێکه‌نین‌بوو،‌له‌‌ته‌مه‌نی‌

حه‌لیمه‌ی‌دایان‌ده‌یگێرێنێته‌وه‌‌الی‌دایکی‌ئامینه‌‌خانم‌وئامینه‌خانمی‌دایکیشی‌پاداشێکی‌باشی‌

.حه‌لیمه‌‌ده‌دات

ساڵیدا‌دایکی‌له‌‌گه‌ڵ‌خۆی‌ده‌یباته‌‌شاری‌مه‌دینه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌‌خاڵه‌کانی‌پێ‌بناسێنێت6له‌‌ته‌مه‌نی‌

پاش‌مانگێک‌مانه‌وه‌‌له‌‌شاری‌مه‌دینه‌‌وسه‌ردانی‌خاڵه‌کانی‌گه‌رانه‌وه‌‌به‌ره‌و‌مه‌که‌‌به‌اڵم‌ده‌ستی‌

قه‌زاوقه‌ده‌ری‌حه‌ق‌ته‌عاال‌له‌‌رێگادا‌له‌‌گووندی‌ئه‌بواء‌به‌داخه‌وه‌‌دایکی‌نه‌خۆش‌ده‌که‌وێت‌

‌{خ.د}وهه‌ر‌له‌و‌شوینه‌‌کۆچی‌دوایی‌ده‌کات‌وبه‌‌خاک‌ده‌سپێردرێ،‌محه‌ممه‌د‌

سه‌رپه‌ره‌شتیاری‌ده‌که‌وێته‌‌ئه‌ستۆی‌باپیره‌ی‌عبدالمطلب،‌باپیره‌ی‌زۆری‌خۆش‌ده‌وێت‌وله‌‌

گه‌ڵ‌خۆی‌بۆ‌زۆر‌شوێنانی‌ده‌بات‌وهه‌مووجارێ‌دووپاته‌ی‌ده‌کرده‌وه‌‌ئه‌م‌کوره‌‌دوارۆژێکی‌

‌سالیشدا‌باپیره‌ی‌له‌‌ده‌ست‌8روونی‌هه‌یه‌‌خۆشه‌ویستمان‌تاجی‌سه‌رمان‌محه‌ممه‌د‌له‌‌ته‌مه‌نی‌

ده‌دات‌وجارێکیتر‌به‌‌هه‌تیوی‌ده‌مێنێته‌وه‌‌ئه‌وجار‌سه‌رپه‌ره‌شتیاری‌ده‌که‌وێته‌‌ئه‌ستۆی‌مامی‌

واته‌‌ابوطالب‌بابی‌ئیمامی‌عه‌لی‌رزای‌خودای‌له‌‌سه‌ر‌بێت،‌محه‌ممه‌د‌ئه‌و‌مناڵه‌‌بێ‌دایک‌

وبابه‌‌بوو‌به‌خۆشه‌ویستی‌هه‌موو‌خه‌ڵکانی‌ناسیاوی‌ده‌وروو‌به‌ری‌جیاوازییه‌کی‌زۆری‌له‌‌

گه‌ڵ‌منااڵنی‌هاوته‌منی‌خۆی‌هه‌بوو‌هۆش‌وبیرکردنه‌وه‌ی‌زۆر‌به‌هێز‌بوو،‌له‌کاتی‌ته‌نگانه‌دا‌

خۆراگر‌بوو،‌لێبوورده‌و‌خۆش‌ره‌وشت‌بوو،‌جێگایی‌متمانه‌ی‌هه‌موو‌که‌س‌بوو،‌ئه‌وه‌نده‌‌به‌‌

ئه‌خالق‌ومه‌تین‌و‌راستگۆ‌بوو‌هه‌ر‌له‌‌شاری‌مه‌ککه‌‌ناودێر‌کرابوو‌به‌‌محه‌ممه‌د‌ئه‌مین‌واته‌‌

،‌ابوطالبی‌مامی‌وه‌ک‌بابێکی‌دڵسۆز‌خۆشی‌ده‌ویست‌وفێری‌‌جێگایی‌باوه‌ر‌ومتمانه

‌سااڵن‌ابوطالب‌له‌‌گه‌ڵ‌خۆی‌18کاتێک‌گه‌یشته‌‌‌{ص}بازه‌رگانی‌ده‌کرد‌ته‌مه‌نی‌پێغه‌مبه‌ر

بردی‌بۆ‌تیجاره‌تی‌شام‌تاکو‌محه‌ممه‌د‌زانیاری‌زۆرتر‌به‌ده‌ست‌بێنێت‌وتوانای‌ئه‌وه‌ی‌هه‌بێت‌

له‌‌دوارۆژدا‌خۆی‌بژێنێت،‌ئه‌م‌سه‌فه‌ری‌خۆشه‌ویستمان‌زۆر‌گرنگ‌بوو‌کاراوان‌که‌‌ده‌گاته‌‌

شاری‌به‌سرا‌له‌‌نیزیک‌شامه‌وه‌‌که‌‌ئێستا‌ناودێر‌کراوه‌‌به‌‌حۆران‌له‌‌بن‌دارێک‌کاروان‌

،‌له‌‌نیزیک‌ئه‌م‌شوێنه‌‌کلیسایه‌ک‌وئه‌شکه‌وتێک‌بوونی‌بووه‌‌که‌‌‌باریان‌خست‌بۆ‌حه‌سانه‌وه

راهیبێک‌له‌ودا‌عیباده‌تی‌خودای‌ده‌کرد،‌راهیب‌بۆ‌ئه‌وه‌‌له‌م‌شوێنه‌‌داده‌نیشت‌چوونکه‌‌

ده‌یزانی‌پێغه‌مبه‌ری‌ئاخری‌زه‌مان‌به‌و‌شوێنه‌دا‌تێپه‌ڕ‌ده‌بێت،‌بوحه‌یرا‌راهیبی‌مه‌سیحی‌

کاتێک‌چاوی‌به‌‌کاروانی‌قوره‌یش‌که‌وت‌بۆی‌درکه‌وت‌که‌‌ئه‌وه‌‌هه‌مان‌کاروانه‌‌که‌‌

73

پێغه‌مبه‌ری‌له‌‌گه‌ڵ‌بێت‌بۆیه‌‌بانگی‌ابوطالب‌کرد‌وخوازیاری‌دیتنی‌پێغه‌مبه‌رمان‌بوو‌

ابوطالب‌محه‌ممه‌دی‌برازای‌پێشاندا‌بوحه‌یرا‌که‌‌چاوی‌به‌و‌زاته‌‌پاکه‌‌که‌وت‌ونیشانه‌کانی‌

بینی‌‌به‌‌ابوطالبی‌کوت‌ئه‌وه‌‌پێغه‌مبه‌ری‌ئاخری‌زه‌مانه‌‌هه‌موو‌راهیبه‌کان‌وه‌کو‌من‌

ده‌یناسنه‌وه‌‌پێویسته‌‌ئاگاداری‌بیت‌له‌‌پیالنی‌راهیبه‌کان‌هه‌ربۆیه‌‌ابوطالب‌پێغه‌مبه‌رمانی‌

.‌گێراوه‌‌بۆشاری‌مه‌که

رویدا‌و‌"‌قه‌یس"‌ساڵیدابوو‌که‌‌شه‌رێک‌له‌‌نێوان‌تایفه‌کانی‌مه‌ککه‌‌وتایفه‌ی20له‌‌ته‌مه‌نی‌

محه‌ممه‌دیش‌درودوساڵوی‌خودای‌له‌‌سه‌ر‌بێت‌وه‌ك‌الوێکی‌تازه‌‌پێگه‌یشتوو‌له‌م‌شه‌ره‌دا‌

"فیجار"به‌شداری‌چاالکانه‌ی‌کرد‌شه‌ره‌که‌‌مه‌شهور‌بوو‌به‌‌شه‌ری

ساڵیدا‌به‌‌پێشنیاری‌مامی‌بو‌به‌‌تاجری‌خه‌دیجه‌‌خانم‌که‌‌بێوه‌ژنێکی‌ده‌وڵه‌مه‌ندی‌25له‌‌ته‌مه‌نی‌

بێت‌بوو‌به‌‌تاجری‌ئه‌و‌که‌تا‌ئه‌وکاته‌‌دووجار‌شویی‌‌{خ.د}مه‌ککه‌‌بوو‌وتا‌ئه‌وکاته‌‌محه‌ممه‌د

کرد‌بوو،‌هه‌رجارێک‌که‌‌محه‌ممه‌د‌بۆ‌تیجاره‌ت‌ده‌ڕۆیشت‌خه‌دیجه‌‌برازاکه‌ی‌خۆیی‌

ونۆکه‌رێکی‌به‌‌نێوه‌کانی‌خوزه‌یمه‌‌ومه‌یسه‌ره‌‌له‌‌گه‌ڵ‌ره‌وانه‌‌ده‌کرد،‌محه‌ممه‌د‌ئه‌وه‌نده‌‌ماهیر‌

وشاره‌زا‌ببوو‌له‌‌کاروباری‌تیجاره‌ت‌هه‌مووجار‌قازانجێکی‌زۆری‌بۆ‌خه‌دیجه‌خانم‌ده‌گێراوه‌‌

،‌هه‌ر‌‌وخوزه‌یمه‌ش‌تاریفی‌ده‌ستپاکی‌وراستۆیی‌ودڵپاکی‌محه‌ممه‌دی‌بۆ‌خه‌دیجه‌‌ده‌گێراوه

ئه‌وه‌‌بووه‌‌هۆی‌عشق‌وخۆشه‌ویستی‌خه‌دیجه‌خانم‌بۆ‌پێغه‌مبه‌رمان،‌تا‌ئه‌وکاته‌‌زۆر‌بازه‌رگان‌

وده‌وڵه‌مه‌ندی‌مه‌ککه‌‌وده‌وروبه‌ری‌خوزیاری‌خه‌دیجه‌‌ببون‌به‌اڵم‌خه‌دیجه‌‌هه‌ر‌هه‌موویانی‌به‌‌

‌ساڵی‌بێ‌دایک‌وباب‌وهه‌ژار‌25ده‌ستی‌خاڵی‌ده‌نارده‌وه‌‌که‌چی‌عاشقی‌الوێکی‌ته‌مه‌ن‌

ده‌بێت،‌پاکی‌ورووسووری‌خه‌دیجه‌ش‌بۆ‌پێغه‌مبه‌رمان‌سه‌رنجراکێش‌ده‌بێت‌هه‌ربۆیه‌‌

‌درهه‌م‌ماره‌ی‌بڕی‌وبوون‌به‌‌هاوسه‌ری‌یه‌کتری،‌500ابوطالب‌خوازبێنی‌ده‌کات‌وله‌‌سه‌ر‌

لێره‌وه‌‌ژیانی‌پێغه‌مبه‌ر‌گۆرانکارییه‌کی‌گه‌وره‌ی‌به‌سه‌ردادێت‌ئێتر‌ئه‌و‌خاوه‌نی‌بنه‌ماڵه‌ی‌

وتا‌کۆتایی‌ته‌مه‌نی‌‌{خ.د}خۆیه‌تی‌وخه‌دیجه‌ش‌ده‌بێته‌‌پشتیوانێکی‌زۆر‌گه‌وره‌‌بۆ‌محه‌ممه‌د‌

.‌وه‌فادار‌به‌‌محه‌ممه‌د‌ورێبازه‌که‌ی‌که‌‌ئایینی‌ئیسالمه‌‌ده‌مێنێته‌وه

محه‌ممه‌د‌هه‌مووساڵ‌مانگێک‌له‌‌مانگی‌ره‌مه‌زان‌ده‌چووه‌‌ئه‌شکه‌وتی‌حرا‌که‌‌نیزیکی‌مه‌ککه‌‌

،‌ئه‌و‌ده‌یزانی‌ئه‌م‌ئه‌رز‌‌هه‌ڵکه‌وت‌بوو‌وبیری‌له‌‌خۆیی‌وکۆمه‌ڵگا‌وئه‌رز‌وئاسمان‌ده‌کرده‌وه

وئاسمانه‌‌بێ‌خالق‌نییه‌‌وئه‌و‌کرده‌وانه‌ی‌له‌‌ناو‌کۆمه‌ڵگادا‌ده‌کرێن‌کرده‌وه‌ی‌مرۆڤایه‌تی‌نییه‌‌

ساالن‌له‌‌ئه‌شکه‌وت‌له‌‌به‌ینی‌خه‌و‌وبیداریدا‌بوو‌له‌‌ناکاو‌که‌سێک‌40ته‌مه‌نی‌گه‌یشتبووه‌‌

پێغه‌مبه‌رمان‌به‌‌ترسه‌وه‌‌وه‌اڵمده‌داته‌وه‌‌نه‌خوێنده‌وارم‌!!!‌بانگیده‌کات‌ده‌فه‌رموێت‌بخوێنه‌وه‌‌

توانای‌خوێندنه‌وه‌م‌نییه‌‌سێ‌جار‌بۆی‌دووپاته‌‌ده‌کاته‌وه‌‌هه‌ر‌سێ‌جار‌ده‌فه‌رموێت‌

74

اقرأ‌باسم‌ربک‌الذی‌}نه‌خوێنده‌وارم‌له‌‌کۆتاییدا‌جوبرائیل‌خۆی‌پێ‌ده‌ناسێنێت‌وده‌فه‌رمووێت

العلق‌{علم‌االنسان‌مالم‌یعلم"الذی‌علم‌بالقلم"اقرأ‌وربک‌االکرم"خلق‌االنسان‌من‌علق"خلق

واته‌بخوێنه‌‌به‌‌نێوی‌ئه‌وخودایه‌ی‌دروستی‌کرد،‌مرۆڤی‌له‌‌دڵۆپه‌ئاوێک‌‌‌"1-2-3-4-5:

،‌ئه‌وخودایه‌ی‌زانایه‌‌به‌‌قه‌ڵه‌م‌زانستی‌فێری‌مرۆڤ‌‌دروست‌کرد،‌بخوێنه‌‌وخودا‌گه‌وره‌یه

"کرد‌که‌‌هیچی‌نه‌ده‌زانی

ده‌فه‌رموێت‌به‌‌بیستنی‌ئه‌و‌ئایه‌تانه‌‌گیانم‌وه‌له‌رزین‌که‌وت‌ونۆبه‌تی‌دایگرتم‌گه‌رامه‌وه‌‌ماڵه‌وه‌‌

خه‌دیجه‌ی‌خێزانی‌دایپۆشی‌پاشان‌له‌‌گه‌ڵ‌خۆی‌ده‌یباته‌‌الی‌وه‌ره‌قه‌ی‌کوری‌نه‌وفه‌ل‌که‌‌

ئامۆزای‌خه‌دیجه‌‌بووم‌ئه‌و‌پیاوێکی‌زاناو‌شاره‌زا‌له‌‌ئینجیلی‌عیسا‌بوو،‌به‌سه‌رهاته‌که‌ی‌بۆ‌

ده‌گێرێته‌وه‌‌وه‌ره‌قه‌‌ده‌ڵیت‌موژده‌‌بێت‌محه‌ممه‌د‌بۆته‌‌پێغه‌مبه‌ر،‌وده‌ڵێت‌خۆزگه‌‌گه‌نج‌بام‌

وپشتیوانیم‌لێت‌کردبای‌ئه‌وکاته‌ی‌له‌‌شار‌ده‌ریان‌ده‌کردی،‌پێغه‌مبه‌ری‌ئیسالم‌له‌‌الیه‌ن‌

خوداوه‌‌ده‌ستووری‌پێدرابوو‌بانگه‌وازی‌بۆ‌ئه‌م‌ئایینه‌‌تازه‌یه‌‌بکات‌یه‌که‌م‌که‌سانێک‌که‌‌

باوه‌ریان‌به‌‌ئایین‌محه‌ممه‌د‌ساڵوی‌خودای‌له‌‌سه‌ر‌بێت‌هێنا‌خه‌دیجه‌دایکی‌مسوڵمانان‌

‌ساڵیدا‌بوو‌وزه‌یدی‌کوری‌10وئه‌بوبه‌کر‌دۆست‌وهاورێی‌پێغه‌مبه‌ر‌وعه‌لی‌که‌‌له‌‌ته‌مه‌نی‌

حارس،‌پێغه‌مبه‌ری‌ئیسالم‌بۆ‌ماوه‌ی‌ده‌‌ساڵ‌ئایینه‌که‌ی‌به‌‌شێوه‌ی‌نهێنی‌بانگه‌وازی‌بۆ‌ده‌کرد‌

پاشان‌خوداوه‌ند‌ده‌ستووریدا‌که‌‌به‌‌ئاشکرا‌بانگه‌وازی‌بۆ‌بکات،‌کاتێک‌پێغه‌مبه‌رمان‌درود‌

وساڵوی‌خودای‌له‌‌سه‌ر‌بێت‌ئایینه‌که‌ی‌ئاشکرا‌کرد‌زۆر‌به‌‌تووندی‌که‌وته‌‌به‌‌ره‌خنه‌‌

وگازنده‌ی‌خه‌ڵکی‌شاره‌که‌ی‌به‌‌تایبه‌ت‌خزمانی‌خۆی‌بۆ‌وێنه‌‌ئه‌بوله‌هه‌بی‌مامی‌که‌‌زۆر‌بێ‌

شه‌رمانه‌‌دژی‌ئایینی‌ئیسالم‌وه‌ستاوه‌‌وهه‌ره‌شه‌ی‌له‌‌خۆشه‌ویستمان‌ده‌کرد‌تا‌ئه‌وئاسته‌‌خۆی‌

وخێزانه‌‌نه‌فامه‌که‌ی‌دڕوداڵیان‌له‌‌سه‌ر‌رێگای‌هاتووچۆی‌سه‌روه‌ری‌کائینات‌په‌خش‌وباڵو‌

ده‌کرده‌وه‌‌تاکو‌ئه‌زییه‌ت‌وئازاری‌پێ‌بگات،‌به‌‌ئاشکرا‌بوونی‌ئایینی‌پیرۆزی‌ئیسالم‌

ده‌وڵه‌مه‌نده‌کان‌وزۆرداران‌وده‌سه‌اڵتداران‌که‌وتنه‌‌ملمالنێ‌وگووشار‌بۆ‌سه‌ر‌پێغه‌مبه‌ر‌

ویارانی،‌یارانی‌پێغه‌مبه‌ر‌زۆربه‌ی‌هه‌ره‌‌زۆریان‌خه‌ڵکانی‌هه‌ژار‌وکۆیله‌و‌بێ‌سه‌رپه‌ناکانی‌

شاری‌مه‌ککه‌‌بوون‌که‌‌ساڵهایی‌ساڵ‌بوو‌له‌‌الیه‌ن‌ئه‌و‌چه‌وسێنه‌رانه‌‌زۆر‌بێ‌به‌زه‌ییانه‌‌

ده‌چه‌وسانه‌وه‌‌به‌اڵم‌به‌‌ئاشکرابوونی‌ئایینی‌ئیسالم‌پۆل‌پۆل‌ئه‌م‌خه‌ڵکه‌‌باوه‌ریان‌به‌‌ئیسالم‌

ده‌هێنا‌و‌رۆژ‌به‌‌رۆژ‌ئیسالم‌په‌ره‌ی‌ده‌ستاند،‌ئاخر‌ته‌نیا‌ئیسالم‌بوو‌مافی‌ئه‌و‌هه‌ژار‌وکۆیله‌‌

وئافره‌تانه‌ی‌به‌‌ره‌وا‌ده‌زانی‌وئه‌وانی‌له‌‌گه‌ڵ‌ده‌سه‌اڵتداران‌به‌‌یه‌کسان‌پێناسه‌‌ده‌کرد،‌هه‌ر‌

ئه‌وه‌ش‌زیاتر‌بووه‌‌هۆی‌دڵره‌قی‌ده‌سه‌اڵتداران‌وده‌ڵه‌مه‌نده‌کان‌که‌‌ده‌یانکوت‌محه‌ممه‌د‌

ده‌یهه‌وێت‌ئێمه‌و‌ئه‌و‌کۆیالنه‌‌به‌‌بێ‌جیاوازی‌له‌‌گه‌ڵ‌یه‌ک‌وه‌ک‌یه‌کمان‌پێ‌ناسه‌‌بکات،‌به‌اڵم‌

محه‌ممه‌د‌ویارانی‌بێ‌گوێدان‌به‌و‌هه‌موو‌زوڵم‌وسته‌مه‌‌وئه‌زییه‌تانه‌ی‌ده‌خرانه‌‌سه‌ریان‌

75

بانگه‌وازی‌ئه‌م‌ئایینه‌‌تازه‌یان‌ده‌کرد،‌دیاره‌‌پێغه‌مبه‌ر‌خاوه‌نی‌ئه‌سل‌ونه‌سه‌ب‌وتایفه‌یه‌کی‌

ناسراو‌بوو‌هه‌ر‌بۆیه‌‌بوت‌په‌ره‌سته‌کان‌زۆر‌نه‌یانده‌وێرا‌خۆی‌له‌‌قه‌ره‌‌بده‌ن‌هه‌ر‌بۆیه‌‌به‌‌

ابوطالبی‌مامیان‌کوت‌وه‌ک‌نوێنه‌ری‌ئێمه‌‌بچوو‌بۆ‌الی‌برازاکه‌ت‌وپێی‌بڵی‌هه‌رچییه‌کی‌

بوێت‌ده‌یده‌ینێ‌له‌‌ژن،‌له‌سامان،‌فه‌رمانره‌وایی‌ته‌نیا‌له‌‌ئایینه‌که‌ی‌واز‌بێنێت،‌ابوطالب‌ئه‌م‌

قسانه‌ی‌بۆ‌پێغه‌مبه‌ر‌گێراوه‌‌پێغه‌مبه‌ر‌له‌‌وه‌اڵمدا‌کوتی‌ئه‌گه‌ر‌خۆرم‌له‌‌سه‌ر‌ده‌ستی‌راست‌

ومانگم‌له‌‌سه‌ر‌ده‌ستی‌چه‌پ‌دابنێن‌له‌‌ئایینه‌که‌م‌واز‌ناهێنم‌تاکو‌ته‌واوی‌مرۆڤایه‌تی‌باوه‌رمه‌ند‌

ده‌بن،‌کاتێک‌کافره‌کان‌ناهوومێد‌بوون‌له‌‌پاشگه‌زبوونه‌وه‌ی‌پێغه‌مبه‌ری‌ئیسالم‌که‌وتنه‌‌

،‌گه‌مارۆی‌ئابووریاندا،‌به‌ڵێنیاندا‌هیچ‌که‌س‌قسه‌یان‌له‌‌گه‌ڵ‌نه‌کات‌و‌که‌ل‌وپه‌لی‌‌ته‌نگانه

پێداویستیان‌پێ‌نه‌فرۆشیت‌حه‌ساریان‌له‌‌ده‌وریان‌دا‌که‌س‌بۆی‌نه‌بوو‌سه‌ردانیان‌بکات‌جگه‌‌

له‌‌خه‌دیجه‌ی‌خێزانی‌وابوطالبی‌مامی‌له‌‌به‌راستی‌پشتیوانێکی‌زۆری‌په‌ره‌‌ئه‌ستاندنی‌ئایینی‌

.ئیسالم‌بوون

ئه‌و‌گه‌مارۆیه‌‌بۆ‌ماوه‌ی‌سێ‌ساڵ‌ده‌وامی‌بوو‌که‌‌به‌داخه‌وه‌‌له‌‌ماوه‌ی‌ئه‌م‌سێ‌ساڵه‌دا‌دوو‌

پشتیوانی‌دڵسۆزی‌محه‌ممه‌د‌ویارانی‌واته‌‌خه‌دیجه‌‌دایکی‌مسوڵمانان‌وابوطالبی‌مامی‌کۆچی‌

"ماته‌م"دوایان‌کرد‌هه‌ر‌بۆیه‌‌ئه‌م‌ساڵه‌یان‌ناو‌نا‌ساڵی‌

به‌‌کۆچکردنی‌ئه‌م‌دوو‌به‌رێزه‌‌زه‌خت‌وگووشاره‌کان‌په‌ره‌یان‌ئه‌ستاند،‌کافره‌کانی‌مه‌ککه‌‌

ده‌ستیان‌چووه‌‌خوێنی‌هه‌ژاران‌یه‌که‌م‌شه‌هید‌ئیسالم‌ژنێکی‌کۆیله‌‌بوو‌که‌‌کۆیله‌ی‌ئه‌بوجه‌هلی‌

نه‌فام‌بوو‌به‌‌نێوی‌سومییه‌‌خێزانی‌یاسر‌که‌‌له‌‌الیه‌ن‌ئه‌بوجه‌هله‌وه‌‌به‌‌نێزه‌‌شه‌هید‌کرا‌وپاشان‌

روون‌کردنه‌وه‌یه‌ک‌وبه‌رپرچ‌دانه‌وه‌ی‌]یاسری‌مێردی‌له‌‌ژێر‌لێدانی‌دار‌ئه‌ویش‌شه‌هید‌بوو،

ئه‌م‌ده‌نگۆیانه‌ی‌دووژمنانی‌ئیسالم‌که‌‌ده‌ڵێن‌ئیسالم‌دژی‌کۆیله‌کانه‌‌وپه‌ره‌ی‌به‌‌کۆیله‌گه‌ری‌

ئێمه‌‌ده‌ڵێین‌ئه‌گه‌ر‌راسته‌‌ئه‌ی‌بۆچی‌یه‌که‌م‌که‌سه‌کان‌که‌‌گیانی‌پاکی‌خۆیان‌له‌‌مه‌ڕ‌[‌داوه

؟‌ته‌نیا‌ئه‌م‌پرسیاره‌‌وه‌اڵم‌بده‌نه‌وه!!‌؟‌ئایینی‌ئیسالم‌به‌خشیوه‌‌کۆیله‌کان‌بوونه

بۆ‌ئه‌وه‌یکه‌‌‌{ص}پاش‌ته‌واو‌بوونی‌گه‌مارۆی‌سێ‌ساله‌‌له‌‌سه‌ر‌پێغه‌مبه‌ر‌ویارانی‌،پێغه‌مبه‌ر

ئایینه‌که‌ی‌بگاته‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌شاره‌که‌ی‌رووی‌کرده‌‌شاری‌تایف،‌له‌م‌سه‌فه‌ره‌دا‌زه‌یدی‌کوری‌

حارسی‌له‌‌گه‌ڵ‌بوو‌،کاتێک‌گه‌یشتنه‌‌تایف‌‌وبانگه‌وازی‌ئایینه‌که‌ی‌کرد‌گه‌وره‌پیاوانی‌ئه‌م‌

شاره‌ش‌زۆر‌بێ‌ره‌حمانه‌‌ده‌ستیان‌کرد‌به‌‌دژایه‌تی‌وله‌‌شار‌وه‌ده‌ریان‌نا‌به‌‌شیوه‌یه‌کی‌زۆر‌

ناجوامێرانه‌‌منداڵه‌کانیان‌فێر‌کردبوو‌به‌ربارانیان‌بکه‌ن‌ئه‌وه‌نده‌‌به‌رد‌بارانیان‌کردبوون‌که‌‌

جه‌سته‌یان‌خوێناوی‌بوو،پێغه‌مبه‌روزه‌ید‌له‌‌شار‌ده‌رکه‌وتن‌تاگه‌یشتنه‌‌باغێکی‌ره‌ز‌خاوه‌ن‌

باغه‌که‌‌به‌زه‌یی‌پێدا‌هاتنه‌وه‌‌هه‌ر‌بۆیه‌‌نۆکه‌ره‌که‌ی‌نارد‌تا‌که‌مێک‌ره‌زیان‌بۆ‌به‌رێت‌کۆیله‌که‌‌

ناوی‌عه‌داس‌بوو‌خه‌ڵکی‌نه‌ینه‌وا‌بوو‌کاتێک‌ره‌زه‌که‌ی‌پێدان‌وله‌‌خزمه‌ت‌پێغه‌مبه‌ر‌داینا‌

76

پێغه‌مبه‌ر‌فه‌رمووی‌بسم‌هللا‌‌عه‌ده‌س‌وتی‌ئه‌و‌وشه‌یه‌‌لێره‌‌نابیسترێت‌پێغه‌مبه‌ر‌فه‌رمووی‌تۆ‌

خه‌ڵکی‌کوێی‌عه‌ده‌س‌وتی‌خه‌ڵکی‌موسڵم‌پێغه‌مبه‌ر‌فه‌رموی‌خه‌ڵکی‌شاری‌یونسی‌برامی‌

،عه‌ده‌س‌کوتی‌یونس‌چۆن‌ده‌ناسی،‌پێغه‌مبه‌ر‌باسی‌یونسی‌بۆ‌کرد‌عه‌ده‌س‌هه‌ر‌له‌وێ‌ئیمانی‌

هێنا،‌پاشان‌جوبرائیل‌هات‌وکوتی‌ئه‌ی‌پێغه‌مبه‌ری‌خودا‌ئه‌گه‌ر‌حه‌ز‌ده‌که‌ی‌شاره‌که‌یان‌

به‌سه‌ردا‌ده‌روخێنم‌پێغه‌مبه‌ر‌فه‌رمووی‌نه‌خێر‌ره‌نگه‌‌دوا‌رۆژ‌پیاوی‌باشیان‌لێده‌رکه‌وێت،‌

،‌که‌‌نیزیکی‌مه‌ککه‌‌‌باوه‌رهێنانی‌عه‌ده‌س‌دڵی‌پێغه‌مبه‌ری‌شاد‌کرد‌وبه‌ره‌و‌مه‌ککه‌‌گه‌رانه‌وه

بوون‌ناردی‌به‌‌شوێن‌مه‌تعه‌ی‌کوری‌عه‌دی‌تاکو‌په‌نای‌بدات‌مه‌تعه‌‌چوو‌بۆالی‌

گه‌وره‌پیاوانی‌قوره‌یش‌کوتی‌محه‌ممه‌د‌په‌نای‌بۆو‌من‌هێناوه‌‌پیاوم‌ده‌وێت‌به‌ره‌نگاری‌بکات،‌

سوده‌ی‌کچی‌زمعه‌ی‌ماره‌کرد‌که‌‌بێوه‌ژنێکی‌زانا‌وخاوه‌ن‌{ص}پاش‌گه‌رانه‌وه‌یان‌پێغه‌مبه‌ر

حه‌یا‌وئه‌ده‌ب‌بوو،‌و‌رۆژ‌به‌‌رۆژ‌خه‌ڵکان‌زیاتر‌باوه‌ریان‌به‌‌ئیسالم‌ده‌هێنا‌وپێغه‌مبه‌ریش‌

پشتیوانی‌زیاتر‌ده‌بوو‌به‌‌تایبه‌ت‌به‌‌ئیمان‌هێنانی‌به‌رزه‌‌پیاوی‌شاری‌مه‌که‌‌که‌‌ورد‌ودرشت‌

ساڵیدا‌موعجیزه‌یه‌کی‌گه‌وره‌‌روویدا‌51لێی‌ده‌ترسان‌واته‌‌عمری‌کوری‌خه‌تاب،له‌‌ته‌مه‌نی‌

ئه‌ویش‌میعراج‌بوو‌که‌‌پێغه‌مبه‌ر‌چوو‌بۆ‌ئاسمانه‌کان‌وتووشی‌زۆر‌به‌سه‌رهات‌بوو،‌له‌‌

مێعراجدا‌نوێژ‌ورۆژو‌هه‌موو‌ئه‌و‌ده‌ستووراته‌ی‌بۆ‌باس‌کرا،‌و‌بوون‌به‌‌ده‌ستووری‌ئایینی،

قوره‌یشییه‌کان‌زه‌خت‌وگووشاریان‌زیاتر‌ده‌کرد‌ناچار‌بۆ‌پاراستنی‌گیانی‌هاورێیانی‌به‌‌شێک‌

له‌‌باوه‌رمه‌نده‌‌هه‌ژاره‌کانی‌به‌‌سه‌رپه‌ره‌ستی‌جه‌عفه‌ری‌ئامۆزای‌ره‌وانه‌ی‌واڵتی‌حه‌به‌ش‌کرد‌

که‌‌پادشاکه‌ی‌مرۆڤێکی‌عادڵ‌وبه‌‌باوه‌ر‌بوو‌به‌‌نێوی‌نه‌جاشی،‌نه‌جاشی‌مه‌سیحییه‌کی‌

باوه‌رمه‌ند‌بوو‌کاتێک‌جه‌عفه‌ر‌وکۆچکردووه‌کان‌گه‌یشتنه‌‌حه‌به‌ش‌له‌‌الیه‌ن‌نه‌جاشی‌

پێشوازیان‌لێکرا،‌به‌اڵم‌کافره‌کان‌به‌وه‌‌نه‌وه‌ستان‌به‌‌سه‌رپه‌ره‌ستی‌عه‌مری‌کوری‌عاس‌

هه‌یئه‌تێکیان‌وێرای‌زۆر‌زێروزێو‌نارد‌بۆ‌نه‌جاشی‌تاکو‌ئاواره‌کان‌بگه‌رێنێته‌وه‌‌شاری‌مه‌که‌‌

،کاتێک‌ئه‌وان‌گه‌یشتنه‌‌حه‌به‌ش‌چونه‌‌الی‌نه‌جاشی‌و‌کوتیان‌ئه‌وانه‌‌کۆیله‌کانی‌ئێمه‌نه‌‌رایان‌

کردووه‌‌داواتان‌لێده‌که‌ین‌بۆمان‌بگێرنه‌وه‌‌نه‌جاشی‌ویستی‌ئه‌م‌کاره‌‌بکات‌به‌اڵم‌جه‌عفه‌ر‌

ده‌ستی‌کرد‌به‌‌خوێندنه‌وه‌‌سووره‌ی‌مه‌ریه‌م‌له‌‌قورئانی‌پیرۆز‌،نه‌جاشی‌که‌‌ئه‌م‌ئایه‌تانه‌ی‌

ده‌بیست‌دڵۆپ‌دڵۆپ‌فرمێسکی‌له‌‌چاوان‌ده‌باری‌هه‌ر‌بۆیه‌‌سوێندی‌خوارد‌ئه‌گه‌ر‌ته‌واو‌

،کافره‌کان‌ته‌واو‌ناهومێد‌بوون‌له‌‌‌گه‌نجی‌عه‌ره‌بستانیان‌بۆ‌به‌رێد‌نایانگه‌رێنێته‌وه

په‌ره‌ئه‌ستاندنی‌ئایینی‌ئیسالم،‌پیالنێکی‌دزێویان‌ده‌ستپێکرد‌له‌م‌کاته‌دا‌هیندێک‌له‌‌خه‌ڵکانی‌

شاری‌مه‌دینه‌‌هاتن‌بۆ‌خزمه‌ت‌پێغه‌مبه‌ری‌ئیسالم‌تاکو‌بزانن‌ئه‌وه‌‌چ‌ئایینێکه‌‌که‌‌محه‌ممه‌د‌

بانگه‌وازی‌بۆده‌کات،‌به‌چاوپێکه‌وتنی‌پێغه‌مبه‌ر‌وگوێبیس‌بوونی‌ئایینه‌که‌‌هه‌مویان‌باوه‌ریان‌

هێنا‌وداوایان‌له‌‌پێغه‌مبه‌ر‌کرد‌کۆچ‌بکات‌بۆ‌شاری‌مه‌دینه‌‌وتیان‌ئێمه‌‌به‌‌سه‌روماڵ‌پشتیوانی‌

.له‌‌جه‌نابتان‌وئایینه‌که‌ت‌ده‌که‌ین

77

کۆ‌بوونه‌وه‌‌هه‌موویان‌گه‌یشتن‌به‌و‌ئاکامه‌‌پێغه‌مبه‌ر‌شه‌هید‌بکه‌ن‌"داروننه‌دوه‌‌"کافره‌کان‌له‌‌

هه‌ر‌بۆیه‌‌له‌‌هه‌ر‌تایفه‌یه‌ک‌الوێکیان‌هه‌ڵبژارد‌تاکو‌شه‌و‌هێرش‌بکه‌نه‌‌سه‌ر‌ماڵی‌پێغه‌مبه‌رو‌

هه‌مویان‌تێکرا‌شه‌هیدی‌بکه‌ن،‌به‌اڵم‌ئه‌وشه‌وه‌‌پێغه‌مبه‌ر‌عه‌لی‌کوری‌ابوطالبی‌له‌‌جێگای‌

خۆی‌خه‌واند‌وخۆی‌وابوبکر‌به‌ره‌و‌شاری‌مه‌دینه‌‌به‌رێ‌که‌وتن،کۆچی‌پێغه‌مبه‌ری‌ئیسالم‌

ساڵوی‌خودای‌له‌‌سه‌ر‌بێت‌بو‌به‌سه‌ره‌تای‌گه‌شه‌سه‌ندنی‌ئایینی‌ئیسالم‌،بێ‌باوه‌ره‌کانی‌

قوره‌یش‌هه‌ستیان‌به‌‌مه‌ترسی‌زیاتر‌کرد‌به‌داوی‌پێغه‌مبه‌ر‌وئه‌بوبه‌کر‌که‌وتن‌وگه‌وره‌کانی‌

شار‌کوتیان‌هه‌ر‌که‌س‌محه‌ممه‌د‌وئه‌بووبه‌کر‌چ‌به‌‌زیندووی‌وچ‌به‌‌مردوویی‌بدۆزێته‌وه‌‌سه‌د‌

وشتر‌خه‌اڵت‌وه‌رده‌گرێت،‌محه‌ممه‌د‌وئه‌بوبه‌کر‌به‌ره‌و‌ئه‌شکه‌وتی‌سوور‌به‌‌رێکه‌وتن‌وله‌و‌

شوێنه‌‌خۆیان‌حه‌شاردا‌کافره‌کانیش‌به‌دوایانه‌وه‌‌بوون‌،به‌‌ئیزنی‌خودا‌جاڵجاڵۆکه‌‌ده‌رگای‌

ئه‌شکه‌وته‌که‌ی‌چنی‌کاتێک‌کافره‌کان‌گه‌یشتنه‌‌ئه‌وشوێنه‌‌که‌‌شوێنیان‌هه‌ڵگرتبوو‌به‌‌دیتنی‌

،‌له‌‌ناو‌ئه‌شکه‌وت‌ئه‌بووبه‌کر‌‌ته‌ونی‌جاڵجالۆکه‌‌وکۆترێکی‌نیشتوو‌فریویان‌خوارد‌وگه‌رانه‌وه

مار‌پێی‌وه‌ده‌دات‌به‌اڵم‌پێغه‌مبه‌ر‌دوعای‌بۆده‌کات‌و‌شوێنه‌که‌ی‌مژی‌تاکو‌ژانه‌که‌ی‌

ده‌شکێت،پاش‌سێ‌شه‌و‌رۆژ‌مانه‌وه‌‌له‌و‌ئه‌شکه‌وته‌‌له‌‌الیه‌ن‌ئه‌سماء‌کچی‌ئه‌بووبه‌کر‌

وعامری‌کوری‌فه‌هیره‌‌وعبدهللا‌ی‌کوری‌ئه‌ریقه‌ت‌باری‌دوو‌وشتر‌خواردنیان‌بۆ‌دێت‌

.‌وبه‌رێ‌ده‌که‌ون‌به‌ره‌و‌شاری‌مه‌دینه

‌رۆژ‌له‌و‌شوێنه‌‌مایه‌وه‌و‌20پاش‌هه‌شت‌رۆژ‌رۆیشتن‌به‌‌رێگادا‌گه‌یشتنه‌‌قوبا‌پێغه‌مبه‌ر‌

که‌وتنه‌‌‌{‌مه‌دینه}مزگه‌وتێکی‌درووست‌کرد،پاشان‌رۆژی‌هه‌ینی‌بوو‌به‌رو‌یه‌سرب

رێگا،خه‌ڵکی‌مه‌دینه‌‌بۆ‌پێشوازیکردن‌له‌‌نوێنه‌ری‌خودا‌هه‌موویان‌چاوه‌روان‌بوون‌وبه‌‌

کافرو‌مسوڵمانه‌وه‌‌چاوه‌روانی‌دیداری‌پێغه‌مبه‌ری‌ئاخری‌زه‌مان‌بوون‌،که‌‌ته‌شریفیان‌

گه‌یشت‌خه‌ڵک‌به‌‌شێعرو‌ده‌ف‌پێشوازییه‌کی‌گه‌رمیان‌لێکرد‌هه‌رکه‌سه‌و‌داوای‌ده‌کرد‌

پێغه‌مبه‌ر‌میوانی‌ئه‌و‌بێت‌به‌اڵم‌پێغه‌مبه‌ر‌فه‌رموی‌وشتره‌که‌م‌له‌‌هه‌ر‌شوێنێک‌بوه‌ستێک‌له‌و‌

.شووێنه‌‌میوان‌ده‌بم،له‌کۆتاییدا‌وشته‌ره‌که‌‌له‌‌به‌ر‌ده‌رکی‌ماڵێکی‌هه‌ژار‌وهه‌تیو‌نووست

یه‌که‌م‌کارێک‌که‌‌له‌‌مه‌دینه‌‌به‌جێی‌گه‌یاند‌دروست‌کردنی‌مزگه‌وت‌بوو،‌پاشان‌خه‌ڵکه‌که‌ی‌

کۆ‌کرده‌وه‌‌وکۆبوونه‌وه‌یه‌کی‌زۆر‌سه‌رنجراکێشی‌بۆ‌رێک‌خستن‌داوای‌کرد‌

برایه‌تیان‌به‌هێز‌بکه‌ن‌هه‌ر‌بۆیه‌‌له‌‌‌{مووهاجر‌وئه‌نساره‌کان‌}کۆچکردووه‌کان‌وپشتیوانان

نێوان‌خۆیاندا‌په‌یمانی‌برایه‌تیان‌دا‌‌به‌‌جۆرێک‌موهاجره‌کان‌کچه‌کانیان‌ده‌دا‌به‌‌ئه‌نساره‌کان‌

،‌له‌‌گه‌ڵ‌جووله‌که‌کان‌په‌یمانی‌گرێدا‌شه‌ر‌له‌‌گه‌ڵ‌یه‌کتری‌‌وئه‌نساره‌کانیش‌هه‌ر‌به‌م‌شیوه‌یه

نه‌که‌ن‌وهه‌رکه‌س‌ئازاده‌‌باوه‌ری‌خۆی‌ببێت‌به‌‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌زیان‌به‌‌ئه‌ویتر‌بگه‌یه‌نێت،‌به‌اڵم‌

78

جووله‌که‌کان‌هه‌روه‌ک‌کافره‌کانی‌مه‌دینه‌‌که‌وتنه‌‌دڵه‌راوکێ‌له‌‌ترسی‌په‌ره‌‌ئه‌ستاندنی‌ئایینی‌

{خ.د}محه‌ممه‌د

جوله‌که‌کان‌که‌وتنه‌‌پیالنگێری‌به‌دژی‌پێغه‌مبه‌ر‌‌وبه‌‌نهێنی‌له‌‌گه‌ڵ‌کافره‌کانی‌مه‌ککه‌‌یه‌کیان‌

که‌‌"‌‌بیت‌هللا"به‌ره‌و‌"‌بیت‌المقدس‌"گرت‌به‌تایبه‌ت‌ئه‌وکاته‌ی‌ئایه‌تی‌گۆرانی‌قیبله‌‌له‌‌

قد‌نری‌تقلب‌وجهک‌فی‌السماء‌فلنولینک‌قبلة‌ترضاها‌فول‌وجهک‌شطر‌}ده‌فه‌رموێت

ئێمه‌‌سه‌رهه‌ڵێناتی‌تۆ‌"‌واته‌‌‌144بقره{‌المسجد‌الحرام‌وحیث‌ما‌کنتم‌فولوا‌وجوهکم‌شطره

به‌ره‌و‌ئاسمان‌جار‌جار‌ده‌بینین‌که‌واته‌‌رووت‌بخه‌‌به‌ره‌و‌بیت‌هللا‌‌حرام‌که‌‌ئه‌وه‌‌تۆ‌خۆشحاڵ‌

.ده‌کات‌له‌‌هه‌ر‌شوێنێک‌بن‌رووتان‌به‌ره‌و‌بیت‌هللا‌‌بکه‌ن

ئه‌م‌گۆرینه‌ی‌قیبه‌‌له‌‌الیه‌ن‌جووله‌که‌کانه‌وه‌‌زۆر‌ناخۆش‌بوو‌ناره‌حه‌تی‌کردن‌وکه‌وتنه‌‌

.پیالنگێری

خه‌ڵکی‌بێ‌باوه‌ری‌شاری‌مه‌ککه‌‌ته‌واوی‌که‌ل‌وپه‌لی‌باوه‌رمه‌ندانیان‌به‌‌تااڵن‌بردبوو‌وله‌‌

نێوان‌خۆیاندا‌دابه‌شیان‌کردبوو،‌به‌‌سه‌رکردایه‌تی‌ئه‌بووسه‌فیان‌کاروانێکیان‌رێک‌خست‌

به‌ره‌و‌شام‌کاتی‌گه‌رانه‌وه‌‌پێغه‌مبه‌ر‌ئاگادار‌کرایه‌وه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ماڵی‌هه‌ژاران‌بگێرێته‌وه‌‌

فه‌رمانیدا‌که‌‌پێش‌به‌و‌کاروانه‌‌بگرن،‌به‌اڵم‌ئه‌بوسه‌فیان‌قوره‌یشی‌ئاگادار‌کرده‌وه‌‌ئه‌بوجه‌هل‌

نۆسه‌د‌که‌سی‌شه‌روانی‌ئاماده‌کرد‌به‌‌سه‌د‌ئه‌سپ‌وحه‌وسه‌د‌وشتر‌وشمشێر‌وتیرکه‌وانه‌وه‌‌

به‌ره‌و‌مه‌دینه‌‌به‌رێ‌که‌وت‌تاکو‌مسوڵمانه‌‌بێ‌چه‌که‌کان‌له‌‌ناو‌به‌رێت‌سوێندی‌خوارد‌تا‌

،‌له‌شکری‌ئیسالم‌که‌‌چه‌کێکی‌ئه‌و‌تۆ‌‌قه‌سابییه‌کی‌ته‌واو‌نه‌کات‌له‌‌مسوڵمانه‌کان‌نه‌گه‌رێته‌وه

وئه‌سپی‌سواریان‌نه‌بوو‌هه‌ر‌هه‌موویان‌خه‌ڵکی‌هه‌ژار‌وکۆیله‌‌بوون‌له‌‌کانییه‌کانی‌به‌در‌

رووبه‌رووی‌له‌شکری‌کوفر‌وپشته‌وپه‌رداخی‌موشریکه‌کانی‌مه‌که‌‌بوون،پێغه‌مبه‌ر‌مشتێکی‌

شاهت‌}خۆڵ‌هه‌ڵگرت‌ودوحایه‌کی‌به‌سه‌ر‌خۆڵه‌که‌دا‌خوێند‌و‌فرێیدا‌سه‌ر‌کافره‌کان

'واته‌‌ئه‌و‌رووانه‌‌ره‌ش‌وریسوا‌بوون{‌الوجوه

یه‌که‌م‌شه‌ری‌گه‌وره‌‌له‌‌نێوان‌ئیسالم‌وکوفر‌ده‌ستی‌پێکرد‌له‌‌ئاکامدا‌ئیسالم‌سه‌رکه‌وت‌

،‌ئه‌بوجه‌هل‌،‌جه‌راح‌،‌له‌‌‌،‌شه‌یبه‌عوتبه"وریسوایی‌بۆ‌کافره‌کان‌مایه‌وه‌‌که‌سانێک‌وه‌کو‌

‌‌40بێ‌باوه‌ری‌دیکه‌ش‌له‌‌ناو‌چوون‌و70گه‌وره‌‌پیاوانی‌کوفر‌کوژران‌وێرای‌ئه‌وانیش‌

که‌سیان‌لێ‌به‌دیل‌گێرا،‌ئیسالم‌ده‌سکه‌وته‌کانی‌کۆ‌کرده‌وه‌‌وبه‌‌سه‌ربه‌رزی‌به‌ره‌و‌مه‌دینه‌‌

،‌گه‌رانه‌وه

به‌پێجه‌وانه‌ی‌ئه‌و‌به‌‌نیو‌ئیسالمییه‌‌تووند‌ئاژۆیانه‌‌که‌‌ده‌ڵێن‌دیل‌ده‌بێت‌بکوژرێت‌هه‌ر‌چل‌

دیله‌که‌‌قه‌رار‌درا‌له‌‌به‌رانبه‌ر‌فێر‌کردنی‌زانست‌ئازاد‌بکرێنو‌پاشان‌ئازاد‌کران؛‌ئه‌وه‌‌زۆر‌

79

گرنگ‌بوو‌له‌‌الیه‌ک‌پێغه‌مبه‌ر‌ویستی‌ره‌حم‌وبه‌زه‌یی‌ئیسالم‌نیشان‌بدات‌له‌‌الیه‌کی‌دیکه‌وه‌‌

.گرنگی‌به‌‌خوێندن‌وزانست‌دا

پاش‌ئه‌و‌شه‌ره‌‌جه‌ندی‌شه‌ری‌گه‌وره‌تر‌له‌‌نێوان‌ئیسالم‌وکافره‌کانی‌مه‌که‌‌روویدا‌وه‌ک‌

زۆربه‌ی‌شه‌ره‌کان‌...‌شه‌ری‌چیای‌ئوحود،‌وتایف،‌شه‌ری‌خه‌ندق‌که‌‌له‌‌مه‌دینه‌‌بوو‌وهتد

سه‌رکه‌وتن‌هه‌ر‌بۆ‌ئیسالم‌بوو،جه‌زیره‌ی‌عه‌ره‌بی‌یه‌واش‌یه‌واش‌باوه‌ری‌به‌‌ئایینی‌ئیسالم‌

پاش‌دامڕکاندنی‌جووله‌که‌کان‌وگرتنه‌وه‌ی‌شاری‌.‌ده‌هێنا‌وخه‌ڵک‌پۆل‌پۆل‌مسوڵمان‌ده‌بوون

مه‌ککه‌‌وئازاد‌کردنی‌خه‌ڵکه‌‌تاوانباره‌که‌‌له‌‌الیه‌ن‌سه‌روه‌ری‌کائینات،‌چه‌ندین‌نامه‌‌بۆ‌

ده‌سه‌اڵتدارانی‌سته‌مکار‌وه‌کو‌پادشایی‌ئێران‌له‌‌ساسانییه‌کان‌وقه‌سه‌ری‌میسرو‌هێرقێلی‌

رووم‌که‌‌زۆر‌به‌‌نێوبانگ‌بوون‌ره‌وانه‌‌کران‌وبانگهێشتی‌قه‌بووڵ‌کردنی‌ئایینی‌پیرۆز‌

ئیسالم‌کرانوو‌داوایان‌لێکرا‌له‌‌سته‌م‌وسته‌مکاری‌ده‌ست‌هه‌ڵگرن‌ومافی‌خه‌ڵکانی‌‌بێ‌تاوان‌

بپارێزن‌به‌اڵم‌ئیمپڕاتۆره‌‌دیکتاتۆره‌کان‌به‌‌جێگای‌وه‌اڵمدانه‌وه‌یه‌کی‌ئیجابی‌هه‌ره‌شه‌یان‌له‌‌

پێغه‌مبه‌ر‌کرد‌وهێرقێلی‌روو‌له‌شکرێکی‌پوشته‌و‌په‌رداخی‌ره‌وانه‌ی‌عه‌ره‌بستان‌کرد‌وله‌‌

‌20الیه‌ن‌پێغه‌مبه‌ره‌وه‌‌له‌شکرێک‌ئاماده‌‌کرا‌به‌‌سه‌رکردایه‌تی‌ئوسامه‌‌که‌‌ئه‌وکات‌ته‌مه‌نی‌

سااڵنه‌‌بوو‌به‌اڵم‌هه‌رچه‌ند‌بڵێی‌کورێکی‌زیره‌ک‌وزانا‌وهۆشیار‌بوو‌پێک‌هات‌وله‌‌

ده‌ره‌وه‌ی‌مه‌دینه‌‌رووبه‌روو‌یه‌کتر‌بوونه‌‌وه‌‌که‌‌چی‌به‌داخه‌وه‌‌خۆشه‌ویستمان‌وتاجی‌سه‌رمان‌

ساڵیدا‌به‌‌هۆی‌نه‌خۆشی‌کۆچی‌دوایی‌کرد‌‌63ره‌بیح‌له‌‌ته‌مه‌نی‌12له‌‌رۆژی‌دووشه‌م‌

.وشه‌ره‌که‌‌دواتر‌له‌‌الیه‌ن‌ئه‌بوبه‌کر‌یه‌که‌م‌خه‌لیفه‌‌وجێنشینی‌پێغه‌مبه‌ر‌ئه‌نجامدرا

ئه‌وه‌‌کورته‌یه‌ک‌له‌‌ژیان‌وبه‌سه‌رهاتی‌پێغه‌مبه‌ری‌ئیسالم‌بوو‌که‌‌زۆر‌بوێرانه‌‌په‌یامه‌که‌ی‌

گه‌یانده‌‌به‌ر‌ده‌ستی‌جیهانیان‌وهیچکات‌سڵی‌له‌‌ماندووبوون‌وشه‌که‌تی‌نه‌ده‌کرده‌وه‌‌وته‌نیا‌‌

مه‌به‌ستی‌رزایه‌تی‌خوداوه‌ند‌بوو‌و‌به‌دیهێنانی‌مافی‌هه‌موو‌چینه‌کانی‌ناو‌کۆمه‌ڵگای‌

مرۆڤایه‌تی؛‌په‌یامی‌ئه‌و‌په‌یامی‌ئاشتی،‌لێبوورده‌یی،‌خۆشه‌ویستی‌ویه‌کسانی‌وعداله‌ت‌بوو‌،‌

که‌‌ئه‌م‌بانگه‌وازه‌ش‌تا‌به‌‌ئه‌مرۆ‌هه‌روا‌به‌رده‌وامه‌‌و‌باوه‌رمه‌ندانی‌راسته‌قینه‌‌په‌ره‌ی‌پێده‌ده‌ن‌

،‌مێژوو‌شاهیدی‌ئه‌و‌راستییه‌یه‌‌که‌‌‌به‌‌شیوه‌ی‌نه‌رم‌ونیامی‌وئه‌خالق‌وره‌وشتی‌مرۆڤانه

محه‌ممه‌د‌درودوساڵوی‌خودای‌له‌‌سه‌ر‌بێت‌دۆستی‌هه‌ژاران‌وکۆیله‌کان‌ومافخۆراوان‌و‌

به‌دیهێنه‌ری‌مافی‌ژنان‌ونه‌ته‌وه‌کانه‌‌وکه‌س‌تاکو‌ئێستا‌نه‌یتوانیوه‌‌نکۆڵی‌له‌و‌راستییه‌‌بکات،‌

محه‌ممه‌د‌مرۆڤێکی‌نه‌خوێنده‌وارو‌بێ‌سه‌واد‌بووه‌‌ئه‌وانه‌ی‌ده‌ڵێن‌محه‌ممه‌د‌خۆی‌ئه‌م‌

قورئانه‌ی‌نوسیوه‌ته‌وه‌‌به‌‌چ‌به‌ڵگه‌یه‌ک‌ئه‌م‌قسانه‌‌ده‌که‌ن‌خۆئه‌و‌تا‌ئه‌و‌ئه‌ندازه‌یه‌ش‌

نه‌خوێنده‌وار‌بووه‌‌که‌‌نه‌یتوانیوه‌‌ناوی‌خۆی‌بدۆزێته‌وه‌‌له‌‌نووسراوه‌کان‌هه‌روه‌ک‌جوبرائیل‌

پێی‌ده‌ڵیت‌بخوێنه‌‌ئه‌و‌ده‌ڵیت‌نه‌خوێنده‌وارم‌باشه‌‌ئه‌م‌تۆمه‌تانه‌‌جگه‌‌له‌‌بووغز‌وکینه‌‌و‌

80

؟‌ئه‌ی‌ئه‌گه‌ر‌محه‌ممه‌د‌دژی‌کۆیله‌کان‌بووه‌‌‌دژایه‌تی‌پێغه‌مبه‌ری‌ئاخری‌زه‌مان‌چ‌شتێکیتره

ومافی‌به‌و‌چینه‌‌له‌‌کۆمه‌ڵگایه‌دا‌نه‌داوه‌‌بۆچی‌یه‌که‌م‌که‌سه‌کان‌ژیانی‌خۆیان‌فیدای‌ئایینه‌که‌ی‌

محه‌ممه‌د‌ده‌که‌ن؟‌هه‌روه‌ها‌به‌‌دووژمنای‌ئیسالمیش‌بڵێین‌ئه‌گه‌ر‌ئێوه‌‌ده‌ڵێن‌محه‌مه‌د‌خۆی‌

وئایینه‌که‌ی‌ته‌نیا‌بح‌عه‌ره‌به‌کانه‌‌ئێمه‌‌ده‌ڵێن‌محه‌ممه‌د‌موڵکی‌هیچ‌که‌س‌وهیچ‌نه‌ته‌وه‌یه‌ک‌نییه‌‌

ما‌}‌ئه‌و‌پێغه‌مبه‌ری‌خودایه‌و‌ره‌حمه‌تی‌جیهانیانه‌‌که‌‌خودا‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌قسه‌‌ئه‌وان‌ره‌د‌ده‌کاته‌وه

محه‌ممه‌د‌"واته‌‌‌"40:‌االحزاب‌{کان‌محمد‌ابا‌احد‌من‌الرجالکم‌ولکن‌رسول‌هللا‌‌وختم‌النبین

ئه‌گه‌ر‌راستی‌"‌موڵکی‌هیچ‌که‌س‌نییه‌‌ته‌نیا‌نوێنه‌ری‌خودایه‌و‌کۆتا‌پێغه‌مبه‌ری‌خودایه‌‌وبه‌س

وخۆشه‌ویستی‌ویه‌کسانی‌وعداڵه‌ت‌نه‌بێت‌چ‌ده‌وڵه‌ت‌وهێزێک‌تاکو‌ئێستا‌هه‌ر‌له‌‌سه‌ره‌تایی‌

جیهانه‌وه‌‌توانیوییه‌تی‌به‌و‌ئاسانییه‌‌سه‌رکه‌وتن‌له‌‌ناو‌مرۆڤایه‌تیدا‌به‌دی‌بێنێت‌وئایینه‌که‌ی‌

بخرێته‌‌ناو‌دڵ‌وده‌روونی‌مرۆڤه‌کان‌وبه‌رده‌وامیش‌په‌ره‌ی‌پێبدرێت؟‌دیاره‌‌دوژمنان‌هیچکات‌

له‌‌تۆمه‌ت‌کردن‌ودرۆ‌دروست‌کردن‌به‌‌ئایین‌ئیسالم‌ناوه‌ستنه‌وه‌‌و‌هه‌ر‌له‌سه‌ره‌تاوه‌‌

کردوویانه‌‌وده‌یکه‌ن‌به‌اڵم‌به‌‌دڵنیاییه‌وه‌‌هه‌مووکات‌سه‌رشۆریان‌بۆ‌ده‌مێنێته‌وه‌‌وسه‌ربه‌رزی‌

.‌وشکۆ‌هه‌ر‌بۆ‌ئایینی‌پیرۆزی‌ئیسالمه

ئه‌م‌بڕگه‌یه‌ش‌که‌‌به‌‌کورتی‌ئاوڕدانه‌وه‌یه‌ک‌له‌‌سه‌ر‌ژیان‌وبه‌سه‌رهاتی‌پێغه‌مبه‌ری‌ئیسالم‌

بوو،‌که‌به‌راستی‌پێغه‌مبه‌ری‌ئیسالم‌وه‌ک‌نوێنه‌ری‌ئاشتی‌پێگه‌یه‌کی‌به‌رزی‌هه‌بوو‌له‌‌

ناساندن‌وپه‌ره‌ئه‌ستاندنی‌ئایینی‌ئیسالم،‌هه‌روه‌ها‌چه‌ندین‌فاکته‌ری‌دیکه‌ش‌کارگه‌ر‌بوون‌له‌‌

سه‌رکه‌وتنی‌ئیسالم‌وپه‌ره‌ئه‌ستاندنی‌تا‌به‌‌ئه‌مرۆش‌له‌وانه‌‌که‌سایه‌تی‌جێنشینه‌کانی‌پێغه‌مبه‌ر‌

وزانایانی‌ئایینی‌ئیسالم‌وزانستی‌ئیسالمی‌ومعرفه‌ت‌و‌پێگه‌ی‌جه‌ماوه‌ری‌به‌رپرس‌

وسه‌ربازه‌‌دڵسۆزه‌کانی‌ئیسالم،‌به‌اڵم‌من‌هه‌وڵمدا‌کاریگه‌رترین‌فاکتره‌کان‌به‌‌گوێره‌ی‌

پێویست‌وزۆر‌به‌‌کورتی‌باس‌بکه‌م‌و‌مه‌به‌ستیشم‌ئه‌وه‌‌نه‌بووه‌‌بڵێم‌ئیتر‌ئه‌و‌کتێبه‌‌هه‌موو‌

راستییه‌کانتان‌بۆ‌ده‌ر‌ده‌خات،‌به‌ڵکو‌ویستم‌به‌‌گوێره‌ی‌توانای‌خۆم‌وخوێندنه‌وه‌ی‌خۆم‌له‌‌

مه‌ڕ‌ئایینی‌ئیسالم‌به‌رجاو‌روونییه‌ک‌بخه‌مه‌‌ژێر‌دید‌وبۆچوونی‌خوێنه‌ره‌کان‌تاکو‌زیاتر‌

گرنگی‌به‌‌خوێندنه‌وه‌ی‌ئیسالم‌ومێژووی‌پڕ‌له‌‌سه‌روه‌ری‌ئایینی‌ئیسالم‌بده‌ن‌وراستی‌

وناراستییه‌کانیان‌بۆ‌جیا‌بێته‌وه‌‌و‌چیتر‌فریوی‌فێڵبازانی‌دووژمنی‌ئیسالم‌نه‌خۆن‌ورێگای‌

راستیان‌لێ‌ون‌نه‌بێت،‌من‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌بتوانم‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌کورت‌باسێک‌بخه‌مه‌‌به‌ر‌دیدی‌

خوێنه‌ره‌‌به‌رێزه‌کانم‌له‌‌هیندێک‌سه‌رچاوه‌ی‌گرنگ‌که‌‌الی‌خۆم‌بایخێکی‌زۆریان‌هه‌یه‌‌

وه‌رگرتووه‌‌وهیوادارم‌ئێوه‌ش‌به‌دواداچونی‌باشی‌بۆ‌بکه‌ن‌تاکو‌زیاتر‌زانیاری‌به‌‌ده‌ست‌

بێنن،‌‌داوا‌له‌‌دۆستان‌وخوێنه‌ره‌‌خۆشه‌ویسته‌کانم‌ده‌که‌م‌که‌‌له‌‌دوعای‌خێری‌خۆتان‌بێ‌

به‌شمان‌نه‌که‌ن،‌ئه‌گه‌ریش‌هه‌ڵه‌یه‌کیشم‌هه‌بێت‌‌به‌‌گه‌وره‌یی‌خۆتان‌بم‌بوون‌به‌‌هیوای‌

:ژیانێکی‌پڕ‌له‌‌خۆشی‌وسه‌ربه‌رزی‌له‌‌دونیا‌وئاخیره‌تدا

81

:‌والسالم‌علیکم‌ورحمةهللا‌‌وبرکاته

{مه‌ال‌عه‌لی‌سێاڵو}کورش‌ئاسیرس‌ناسراو‌به‌‌

سه‌رچاوه‌کان

قورئان

ابو‌زکریا‌یحیی‌بن‌شرف‌نووی:‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ریاض‌الصالحین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌

دکتور‌احمد‌عبد‌الغفور‌السامرائی:‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تعلم‌قبل‌ان‌تندم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌

مسلم‌وبخاری:‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌صحیحین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌

دکتۆرگوستاولۆبۆن:‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تمدن‌اسالم‌وعرب‌‌‌‌‌‌‌‌‌

عبدالکریم‌سروش:‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌فربه‌تر‌از‌ایدلوژی‌‌‌‌‌‌‌‌‌

ابو‌اسحق‌ابراهیم‌بن‌منصوربن‌خلف‌نیشابوری:‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌قصص‌االنبیاء‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌

للحاکم:‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌المستدرک‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌

{شیوا}بابا‌مردوخ‌روحانی:‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تاریخ‌مشاهر‌کرد‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌

پروفسور‌علی‌قره‌‌داغی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌:‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پارادکس‌اسالم‌وتروریسم‌‌

‌و‌چه‌ندین‌کتێبی‌تر‌که‌‌چاو‌پێداخشاندنم‌بووه‌‌له‌‌سه‌ریان‌و‌زۆر‌ده‌سکه‌وتی‌باشیان‌بۆمن‌

هه‌بووه‌‌له‌‌خوداوه‌ندی‌مه‌زن‌ده‌پارێمه‌وه‌‌ئه‌جر‌وپاداشی‌باشیان‌بداته‌وه‌‌که‌‌به‌راستی‌

.‌‌‌‌‌خزمه‌تێکی‌زۆر‌شیاویان‌به‌‌ئایینی‌ئیسالم‌کردووه

82

‌‌

‌

‌

‌

83