ผคนและชาตพนธลมแมนำาโขงในงานคนควาของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ 153

๗

ผคนและชาตพนธลมนำาโขงในงานคนควาของ

สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ

อาจารย ดร. ประภสสร ชวเชยร

๑๕๓

154

ดำ�รงวช�ก�ร ฉบบพเศษ : ธนว�คม ๒๕๕๕

ดวยความททรงเปนผใสใจศกษาสงรอบตว สมเดจฯ กรมพระยา

ดำารงราชานภาพทรงไดบนทกและมพระวนจฉยเกยวกบสงตางๆ ทง

ทเปนหลกฐานทางโบราณคด ภมศาสตร วฒนธรรมทไดทรงพบเหนดวย

พระองคเองจากการเสดจประพาสหรอตรวจราชการในทองทตางๆ ของ

สยามในชวงพระชนมายของพระองค ทนาสนใจนอกเหนอจากความเปน

นกเรยนโบราณคดและประวตศาสตรแลว สมเดจฯ กรมพระยาดำารง

ราชานภาพยงทรงบนทกและทรงวนจฉยถง “คน” ทพระองคไดทรง

พบเหนในภมภาคตางๆ เอาไวดวย เปนคณประโยชนตอการศกษาดาน

มานษยวทยาและชาตพนธในดนแดนแถบนอยางมาก

มานษยวทยาภาคสนามของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ

ระยะเวลาทสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพไดทรงเรม

งานราชการ เปนชวงทสยามกำาลงเจรญเตบโตดวยวทยาการจาก

ตะวนตก โดยเฉพาะอยางยงการคมนาคมทสะดวกรวดเรวมากขนอน

มผลจากการปฏวตอตสาหกรรมในยโรปทำาใหเกดเครองจกรกล ยาน

พาหนะมประสทธภาพมากขนดวยเครองจกรไอนำา คอเรอกลไฟ และ

รถไฟ ดวยเหตน การเดนทางไกลจงไมเปนอปสรรคมากเทากบสมย

กอนซงมผลใหการศกษาเรองราวหลกฐานในสาขาตางๆ กาวหนาขน

อยางรวดเรว

ผคนและชาตพนธลมนำาโขงในงานคนควาของ

สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพอาจารย ดร. ประภสสร ชวเชยร*

* ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร

๑๕๔

ผคนและชาตพนธลมแมนำาโขงในงานคนควาของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ 155

๗

งานคนควาดานวฒนธรรมในระยะแรกของไทยมกอยในรปของ

บนทกการเดนทาง หรอบนทกความทรงจำา และมอยบางทเปนจดหมาย

โตตอบเสวนากน เชน สาสนสมเดจ ดงนนขอมลดานชาตพนธทเกยวของ

กบสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพจงถกรวมเอาไวในจดหมายการ

เดนทางในวาระโอกาสตางๆ ของพระองคทถกนำามาตพมพเผยแพร

มหลกฐานการบนทกการเดนทางของสมเดจฯ กรมพระยาดำารง

ราชานภาพทสำาคญหลายฉบบซงเปนทรจกกนด เชน เลาเรองเทยวเมอง

เพชรบรณ (๒๔๔๗) เสดจประพาสตน (๒๔๔๗) วาดวยเรองเทยวมณฑล

อดรแลมณฑลอสาน (๒๔๔๙) นทานโบราณคด เทยวเมองพมาและนราศ

นครวด เปนตน

ตลอดพระชนมชพของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ ได

เสดจเดนทางไปยงบานเมองตางๆ ทงภายในและภายนอกพระราช

อาณาเขตสยาม โดยเฉพาะอยางยงพระองคเปนผจดตงเขตการ

ปกครองเปนระบบมณฑล จงหวดและอำาเภอขนเปนครงแรกใน พ.ศ.

๒๔๓๕ และทรงออกตรวจทองทเอง ๑

ในสมยนนการคมนาคมโดยรถไฟซงสะดวกรวดเรวทสดมไปถง

เพยงอยธยาและนครราชสมานอกนนยงเปนทางสญจรดงเดม ตองอาศย

มา ชาง เกวยนและเรอ ๒ ตามเสนทางทใชกนอยมาแตโบรำาโบราณ ดวย

เหตนเอง สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ จงไดทอดพระเนตร

๑ พนพศมย ดศกล,หมอมเจาหญง,ชวตและงานของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ

(ธนบร : บรรณาคาร, ๒๕๑๕), หนา ๑๙.๒ เรองเดยวกน, ๒๐.

๑๕๕

156

ดำ�รงวช�ก�ร ฉบบพเศษ : ธนว�คม ๒๕๕๕

ภมประเทศถนฐานบานชองชมชนและผคนตามทองถนเกอบทกแหง

และทสำาคญพระองคไดทรงบนทกถงสงดงกลาวไวโดยละเอยดซงจะ

พบเหนขอมลเหลานไดในเอกสารทกลาวมา

สำาหรบขอมลเรองชาตพนธ เนองจากการเสดจออกทองทใน

แตละคราว ทรงไปในฐานะเสนาบดกระทรวงมหาดไทย ซงทรงเลงเหน

วาขอมลของบานเมองแตละแหงมความสำาคญในการจดการปกครอง

จงไดทรงบนทกไวทงสงทพระองคทรงพบเหนเอง และจากการพดคย

กบพลเมองถนนนๆ อนเปนกจวตรทพระองคทรงกระทำาโดยตลอดเมอ

ขณะเดนทาง ๓

ในการพบปะกบผคนโดยตรงนเอง ทำาใหสมเดจฯ กรมพระยาดำารง

ราชานภาพทรงแยกแยะกลมคนตางๆ ททรงพบเหนไดชดเจนจากลกษณะ

ทางกายภาพทสงเกตเหนได ทงรปรางทาทางและเครองแตงกาย เชนจาก

บนทกเมอเสดจถงเมองกสมาลยมณฑล (อ.กสมาลย จ.สกลนคร) วา

“ในหมราษฎรมคนไทยโยยคนหนงแตงตวอยางคน

พนเมอง วามาจากเมองอากาศอำานวย กบมพวกกะโซซงจะ

ไดพบตอไปมาดวย” ๔

ในขณะททรงดำารงตำาแหนงเสนาบดมหาดไทยนเอง การเสดจ

๓ เรองเดยวกน, หนา ๒๔-๒๕.๔ สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ, “เรองเทยวทตางๆ ภาคท ๔ วาดวยเทยวมณฑลอดร

แลมณฑลอสาน” ใน เรองเทยวทตางๆ ภาค ๑-๕ (กรงเทพฯ : กรมศลปากร, ๒๕๕๐), หนา

๓๐๔-๓๐๕.

๑๕๖

ผคนและชาตพนธลมแมนำาโขงในงานคนควาของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ 157

๗

ไปยงทองทเพ อตรวจตราบานเมองและผคน จงสงเสรมใหสมเดจฯ

กรมพระยาดำารงราชานภาพทรงพบเหนขอมลจำานวนมากทงโบราณ

วตถสถานและชาตพนธในสยาม เปน “ผลพลอยได” ๕ ทจะทำาใหพระองค

ทรงสามารถคนควาเรยบเรยงขอมลทางประวตศาสตรและระบถงกลม

คนชาตพนธทมถนฐานในพนทตางๆ ได และยงไมนบวาบนทกของ

พระองคเปนคณปการตอการสบคนรองรอยทางวฒนธรรมประเพณของ

คนแตละกลมทเคยมและไดสญหายไปแลวหรอยงยดถอปฏบตกนอยใน

ปจจบน

ชาตพนธหลากหลายบนทราบสงโคราช เมอคราวเสดจมณฑลอดรและมณฑลอสาน

การเรยนรดานมานษยวทยาอยางเปนระบบยงไมเกดขนในสมย

ของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ แตขอมลกลมคนตางๆ ททรง

บนทกเอาไว รวมทงความเหนทพระองคทรงมขนนบวาเปดใหเหนมม

มองทกวางขนในการศกษาดานนจากสมยกอนหนา เพราะนาจะเปนครง

แรกๆ ทลกษณะทางชาตพนธรวมทงชวตความเปนอยและพฤตกรรม

ของผคนไดถกบนทกและวนจฉยอยางเปนระบบ

ในทน จะขอนำาเสนอขอมลทโดดเดนของกลมคนทสมเดจฯ กรม

พระยาดำารงราชานภาพไดทรงบนทกและคนควาเอาไว คอชาตพนธบน

ทราบสงโคราชเมอคราวเสดจตรวจราชการมณฑลอดรและมณฑลอสาน

เมอ พ.ศ.๒๔๔๙ มปรากฏอยในเรองเทยวทตางๆ ภาคท ๔ วาดวยเทยว

๕ พนพศมย ดศกล,หมอมเจาหญง, ชวตและงานของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ,

หนา ๓๕.

๑๕๗

158

ดำ�รงวช�ก�ร ฉบบพเศษ : ธนว�คม ๒๕๕๕

มณฑลอดรแลมณฑลอสาน ๖ กบททรงนำามาอธบายความเพอเตมไวในชด

นทานโบราณคด นทานท ๑๖ เรองลานชางและนทานท ๑๗ เรองแมนำาโขง ๗

ชาตพนธในลมนำาโขง

จากบนทกของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ

ในชวงกลางพทธศตวรรษท ๒๔ คอราว พ.ศ.๒๓๖๐ ลงมา รฐลาน

ชางเวยงจนทนเกดความขดแยงกบราชสำานกกรงเทพ ทำาใหเกดสงคราม

ขน ผลจากสงครามทำาใหเจาอนวงศพายแพ ๘ กลมคนสองฝงโขงจงถายเท

เขาหากน เกดจากทงทหนภยสงคราม การกวาดตอน และการเคลอนยาย

เพอหาแหลงทำากนใหม

สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ ทรงบนทกถงผคนทตงถนฐาน

อยในชมชนและเมองทางภาคอสานตอนบน ตงแตเมองหนองคายไลลงมา

จนถงนครพนมซงเปนอาณาบรเวณทมความหลากหลายทางชาตพนธมาก

ทสดแหงหนง เพราะลวนเตมไปดวยกลมคนตางภาษาวฒนธรรมทเคลอน

ยายไปมาบนสองฝงโขง และยงมความซบซอนในทางประวตศาสตร

ดงททรงกลาวไววา

“คอเมอคร งเมองเวยงจนทเปนขบถ กองทพ

กรงเทพฯ ขนไปปราบปรามตไดเมองเวยงจนทกวาดคนลง

๖ สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ, “เรองเทยวทตางๆ ภาคท ๔ วาดวยเทยวมณฑลอดร

แลมณฑลอสาน, หนา ๒๖๑-๓๓๗. ๗ สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ,นทานโบราณคด (กรงเทพฯ : คลงวทยา, ๒๕๑๗),

หนา ๒๙๗-๓๕๓.๘ ด ประวตศาสตรกรงรตนโกสนทร ร.๓

๑๕๘

ผคนและชาตพนธลมแมนำาโขงในงานคนควาของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ 159

๗

มาเปนเชลยแลว โปรดใหแบงราษฎรทางหวเมองทไมไดเปน

ขบถไปตงเมองในเขตรเวยงจนททตได คอเมองหนองคาย

เปนตน ผคนทางขางใตลงมาเบาบางไป

และครงนนปรากฏวาพวกราษฎรทางมณฑลนหนไป

ตงภมลำาเนาอยทางหวเมองตอแดนญวน ตงแตครงกองทพ

ไทยไปตเมองเวยงจนทครงกรงธนบรแลครงหลงนมอยเปน

อนมาก จงโปรดใหเกลยกลอมพวกทาวพระยาหวนาคนทหน

ไปนน มใครสมคกลบมากทรงตงใหมยศศกดเปนตำาแหนง

เจาเมองกรมการ ยกทรางตำาบลตางๆ ขนเปนเมอง พวกทาว

พระยาเหลานนเมอไปตงอยทเมองใหมจงไปเกลยกลอมของ

ตวทางฝงซายกลบมา

ครนกตศพทปรากฏกมพวกหวนาทอยากจะเปนเจา

เมองมากขน พากนกลบมาสามภกด กโปรดใหเปนเจาเมอง

แลตงเมองอนๆ ขนอกตอไป ดวยเหตนทรางจงกลบเปน

เมองขน บางทถงแยงทกนตงเมอง ดงปรากฏเชนกลาวมาท

เมองไชยบร พวกชาวเมองทาอเทนเดมอพยพกลบมาจะมา

อยเมองทาอเทน มพวกอนมาตงอยเสยกอนแลว พวกชาว

ทาอเทนเดมจงตองตงอยเมองไชยบรจนทกวนน

วธตงเมองดงกลาวมานเปนประโยชนตลอดรชกาลท

๓ ครนภายหลงเมอคนทแตกฉานซานเซนกลบมาอยฝงน

๑๕๙

160

ดำ�รงวช�ก�ร ฉบบพเศษ : ธนว�คม ๒๕๕๕

โดยมากแลว พวกทาวพระยาในเมองทตงใหมอยากจะได

เปนเจาบานเจาเมองขอคมสมคพรรคพวกของตวไปกตงเมอง

อนอก จงไดตงเมองใหมตอมาในรชกาลท ๔ ท ๕ จนความ

ปรากฏวาวธการตงเมองใหมในชนหลง เปนแตแยงคนแยง

ทองทกนในพระราชอาณาเขตรนเอง จงโปรดใหเลกวธตง

เมองใหมทางมณฑลนเสยเมอในรชกาลท ๕”

เมอครงทสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพเสดจตรวจราชการ

มณฑลอดรและมณฑลอสานในป พ.ศ.๒๔๔๙ นน กลมคนเหลานไดตง

รกรากกนอยอยางเปนการถาวรแลว จงปรากฏวามหมบานและเมองท

เตมไปดวยชาตพนธตางๆ มากบาง นอยบาง บางแหงปะปนกนไป แต

อยางไรกตาม ในระยะนนยงถอวาชวตความเปนอยและวฒนธรรมของ

กลมชาตพนธสองฝงโขงยงไมเปลยนแปลงไปมาก สงททรงบนทกไวจงถอ

เปนขอมลชนตนทนาสนใจ

สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ ทรงจำาแนกกลมชาตพนธท

พบเมอคราวเสดจตรวจราชการในครงนนไว ๘ จำาพวก คอ

๑. ผ ไทย

ทรงระบวา ผไทยมถนเดมอยแถบเมองพวน และขณะทรงตรวจ

ราชการในมณฑลอดรไดพบชวาผไทยพบอยตามเมองตางๆ ทางอสาน

ตอนเหนอหลายเมอง แตพบทสกลนครและเรณนครนนมากกวาเมองอน

๑๖๐

ผคนและชาตพนธลมแมนำาโขงในงานคนควาของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ 161

๗

“สงเกตดผวพรรณผองกวาจำาพวกอน ผหญงหนาตา

อยขางหมดจด เคยมการฟอนรำาใหฉนดเปนคๆ คลายกบจบ

ระบำาตามภาษาของเขา” ๙

ชาวผไทย หรอ ผไท (บางเรยกภไท) อพยพจากภาคตะวนออก

เฉยงเหนอ คอแถบเชยงขวางใน ส.ป.ป.ลาว ไกลไปถงสบสองจไท

ทางตะวนตกเฉยงเหนอของเวยดนามและสบสองปนนาทางใตของ

จน ตงถนฐานอยในแถบจงหวดมกดาหาร กาฬสนธ อดรธาน สกลนคร

หนองคาย นครพนม เลยและอำานาจเจรญ ๑๐

การเคลอนยายชาวผไทยลงมายงแถบนนาจะเกดจากครง

สงครามเจาอนวงศชวง พ.ศ.๒๔๖๙ เปนตนมา พอสนสงครามแลว ทาง

ราชสำานกสยามไดกวาดตอนผคนจากตอนเหนอของลาว คอแถบเมอง

พวน เชยงขวาง เลยไปถงสบสองจไทลงมาอยทางฝงขวาแมนำาโขง เพอ

มใหเปนกำาลงแกเวยดนามซงสนบสนนเวยงจนทนอย กลมชาวผไทย

ซงมบรรพบรษรวมกนกบชาวไททรงดำาหรอชาวโซงกถกจดใหเขามาตง

ถนฐานใหมอยทางแถบอสานตอนเหนอเปนสดสวนรวมกบกลมคน

อนๆทไดโยกยายขามมาฝงขวานำาโขงดวย

ชมชนใหญของชาวผไทยอยท อ.เรณนคร จ.นครพนม มการ

สรางพระธาตเรณข นเปนศนยกลางชมชน โดยใชรปแบบของพระ

ธาตพนมทเปนปชนยสถานสำาคญในยานนนเปนตนแบบ ชาวผไทย

๙ สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ, “เรองเทยวทตางๆ ภาคท ๔ วาดวยเทยวมณฑลอดร

แลมณฑลอสาน, หนา ๓๑๑.๑๐ องค บรรจน, สยาม หลากเผาหลายพนธ, หนา ๓๒๑-๓๒๓.

๑๖๑

162

ดำ�รงวช�ก�ร ฉบบพเศษ : ธนว�คม ๒๕๕๕

นยมแตงกายดวยสดำา ชายนงกางเกงสามสวน หญงสวมเสอแขนกระบอก

และนงผาถง มผาพาดทอสแดงทเรยกวา แพรวา และเกลาผมสง ๑๑ ปจจบน

ชาวผไทยมกสวมเสอผาพนเมองสนำาเงนออน มลวดลายสสนตามสมยนยม ๑๒

๒. กะเลง

ทรงอธบายวากะเลง (หรอในลายพระหตถวา เกลง) เปนพวกท

พดภาษาอกแบบหนงตางหาก อพยพจากเมองกะตากซงไมทรงทราบวา

อยทไหนเพราะชาวกะเลงมาตงอยในมณฑลอดรกนหลายชวคนมาแลว

ทรงบนทกไววา

“ชายบางคนไวผมมวย บางคนไวผมประบา แลสก

แกมเปนรปนก หญงบางคนไวผมสง แตโดยมากแตงตวตาม

ธรรมดาคนพนเมอง” ๑๓

“.....หญงบางคนไวผมสง บางคนตดผมสน” ๑๔

ชาวกะเลงเดมพดภาษากลมมอญ-เขมร (Mon-Khmer) อนเปน

หนงในตระกลภาษาทแพรหลายอยทวไปในสองฝงโขง สำาหรบกลมชาว

ไท-ลาว มกนบกลมชาตพนธทพดภาษาในกลมนโดยรวมวาพวก ขา ม

ความหมายวาเปน “ขา” หรอคนรบใช เพราะถอวาคนกลมนยงมความ

๑๑ สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ, “เรองเทยวทตางๆ ภาคท ๔ วาดวยเทยวมณฑลอดร

แลมณฑลอสาน, หนา ๓๑๑.๑๒ องค บรรจน,สยาม หลากเผาหลายพนธ, หนา ๓๒๑-๓๒๓.๑๓ สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ, “เรองเทยวทตางๆ ภาคท ๔ วาดวยเทยวมณฑลอดร

แลมณฑลอสาน, หนา ๓๐๔.๑๔ เรองเดยวกน, หนา ๓๑๑.

๑๖๒

ผคนและชาตพนธลมแมนำาโขงในงานคนควาของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ 163

๗

ลาหลงทางวฒนธรรม อาศยอยตามปาดง ตองไปจบหรอ “ตขา” มา

ใชงาน จงมคำาเรยกอกอยางวา ขากะเลง แตในปจจบนจากความ

เปลยนแปลงทำาใหภาษากะเลงกลายมาเปนภาษากลมไท-ลาวทม

สำาเนยงเฉพาะตว ๑๕

เมองกะตากทกลาวถงวาเปนถนฐานเดมของชาวกะเลงน เขาใจ

วานาจะอยในลาวทางตอนเหนอขนไป เพราะเปนอาณาบรเวณทกลม

คนแถบอสานตอนเหนออพยพลงมาไดเคยตงอาศยอยเปนสวนใหญ

ทนาสนใจคอการสกรปนกทแกม ซงนาจะเปนความเชอดงเดม

ของคนแถบนทมกเชอวานกเปนสตวศกดสทธทจะนำาพาเอาวญญาณคน

ตายไปสวรรคได ๑๖ ปรากฏรปนกมากมายบนกลองมโหระทกสำารด

สมยกอนประวตศาสตรทพบกระจายในลมนำาโขง ไกลถงเวยดนาม

ตอนเหนอและจนตอนใตดวย

๓. ยอ

สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพทรงบนทกถงชาวยอซง

อยกนเปนกลมใหญทเมองทาอเทน (อ.ทาอเทน จ.นครพนม) ทเคยม

บานเมองเดมอยทเมองไชยบร ๑๗ เมอครงยงขนอยกบทางเวยงจนทน

และหนกองทพสยามคราวสงครามเจาอนวงศ ไปอยเมองหลวงโปงเลงใกล

ชายแดนเวยดนามคราวหนง เมอพระยาบดนทรเดชา (สงห สงหเสน)

๑๕ สวไล เปรมศรรตน, “ภาษาและชาตพนธในเขตทราบสงโคราช” ใน สงคมและวฒนธรรม

ในประเทศไทย (กรงเทพฯ : ศนยมานษยวทยาสรนธร, ๒๕๔๒), หนา ๒๗๕. ๑๖ อางองเรองนก-รปนกบนมโหระทก๑๗ ปจจบนเปนหมบาน อยทปากแมนำาสงครามทางตอนเหนอของตวอำาเภอทาอเทน.

๑๖๓

164

ดำ�รงวช�ก�ร ฉบบพเศษ : ธนว�คม ๒๕๕๕

ตงทพอยทยโสธรไดใหคนไปเกลยกลอมใหยายกลบมาอยททาอเทน

สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพทรงอางถงหนงสอ “เรอง

แหลมอนโดจน” ของพระยาอนมานราชธนวา เหตทเรยกกนวาชาวยอ

เพราะมนามเรยกกนวา “เหยอะ” จงอาจเปนทมาของชอน ๑๘

สำาหรบลกษณะทางชาตพนธและภาษาทรงกลาววา

“ชาวเมองทาอเทนนวาเปนคนชาตยอโดยมาก

แตแตงตวอยางชาวเมอง ภาษาพดกเหมอนๆ กน เปนแต

สำาเนยงเพยนกนบาง” ๑๙

ชาวยอ หรอ ญอ พดภาษาตระกลไท-ลาว เคลอนยายไปมา

ตามสองฝงโขงและลำานำาสาขา เชนแมนำาสงครามในแถบ จ.นครพนม-

สกลนคร

๔. แสก

“เวลาบาย ๓ โมง หลวงเอกอาสา นายอำาเภอเมอง

อาจสามารถนำาพวกหญงชาตแสกมา มการเลนซงเรยก

วาเตนสากใหด มหญง ๑๐ ค ถอปลายไมยาวๆ พาดบนไม

ทอนใหญ ๒ ทอน นงตรงกนเปนคๆ จบไมทถอกระทบเปน

๑๘ สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ,นทานโบราณคด, หนา ๓๔๓.๑๙ สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ, “เรองเทยวทตางๆ ภาคท ๔ วาดวยเทยวมณฑลอดร

แลมณฑลอสาน”, หนา ๒๙๗.

๑๖๔

ผคนและชาตพนธลมแมนำาโขงในงานคนควาของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ 165

๗

จงหวะพรอมๆ กน แลวมหญงอก ๒ ค ผลดกนเตน

ขามไปในระหวางไมทกระทบกนนน คนทถอไมรองโห

ฮวขดจงหวะไปดวย พวกแสกนวาเดมมาจากเมองแสก

อยทางเขาบรรทดตอแดนญวน ไดตงภมลำาเนาอยเมอง

อาจสามารถมาชานาน สบตอกนมาหลายชวแลว แตตว

เปนคนชาวเมองพดภาษาชาวเมอง แลภาษาแสกนนกเป

นภาษาไทยอยางหนงไมผดกนนน” ๒๐

บนทกโดยละเอยดเกยวกบชาวแสกน สมเดจฯ กรมพระยา

ดำารงราชานภาพทรงไดจากการทอดพระเนตรดวยพระองคเอง และ

การสอบถามเมอเสดจถงเมองนครพนม ยนยนวาชาวแสกเปนกลมคน

พดภาษาตระกลไท-ลาว ทเคลอนยายไปมาในลมนำาโขงทางฝงซายแถบ

เทอกเขาชายแดนเวยดนามมากอน ภายหลงจงเคลอนยายลงมาตงอย

ฝงขวาเชนเดยวกบกลมชาตพนธอนๆ ในแถบน

ตอมาทรงมพระวนจฉยวา

“แตฉนสงสยวาทจรงจะมไดมาจากทางแดนญวน

เพราะพวกแสกพดภาษาไทย ผวพรรณกเปนไทย” ๒๑

การละเลนทชาวแสกเมองอาจสามารถ (ปจจบนเปนตำาบล อย

เหนอขนมาจากอำาเภอเมองนครพนม) แสดงตอพระพกตร เรยกกนวา

๒๐ สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ, “เรองเทยวทตางๆ ภาคท ๔ วาดวยเทยวมณฑลอดร

แลมณฑลอสาน”, หนา ๒๙๙-๓๐๐.๒๑ สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ, นทานโบราณคด, หนา ๓๔๓.

๑๖๕

166

ดำ�รงวช�ก�ร ฉบบพเศษ : ธนว�คม ๒๕๕๕

แสกเตนสาก นาจะเปนการละเลนทเกยวของกบการบชา “ผ” ขาวของ

เครองใชตามความเชอของกลมคนทวไปในเอเชยตะวนออกเฉยงใต เชน

ดยวกบการเลนแมศร ผกระดง ผสากของชาวลมนำาเจาพระยา สงเกต

ไดวาผเลนนนเปนหญงลวน ซงผหญงมหนาทในการประกอบพธกรรม

ตางๆ ในสงคมแบบดงเดมมากอน ๒๒

๕. โยย

ชาวโยย ปรากฏในบนทกคราวเสดจถงเมองกสมาลยมณฑล

วามราษฎรชาวโยยคนหนงในมาจากเมองอากาศอำานวย แตมไดทรง

สอบถามวาแตเดมชาวโยยมถนฐานแหงใด

ในบนทกทรงเรยกวา “ไทยโยย” แสดงวาชาวโยยเปนหนงในกลม

คนพดภาษาไท-ลาว ซงอาจเปนกลมทใกลเคยงกบชาวยอกเปนได

ถนฐานใหญของชาวโยยปจจบน คอ อำาเภออากาศอำานวย จ.สกลนคร

๖. กะตาก

ชาวกะตากนาจะใกลเคยงกนกบชาวกะเลง เพราะในบนทกของ

สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพบางแหง เชน ทวงฆอ แขวงเมอง

สกลนคร ทรงเรยก “ไทยกะตากไทยเกลง” และทมาของชาวไทยกะเลงกวา

มาจากเมองกะตาก แสดงวาตองเปนกลมเดยวกน ทรงกลาววาพวกกะตาก

นพบทเมองสกลนครกระจดกระจายกนไป สบไมไดความวาเดมมาจากทใด

๒๒ ด ปราณ วงษเทศ,เพศสภาวะในสวรรณภม(อษาคเนย) (กรงเทพฯ : มตชน, ๒๕๔๙),

หนา ๙๔-๑๓๕.

๑๖๖

ผคนและชาตพนธลมแมนำาโขงในงานคนควาของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ 167

๗

เหตทชาวกะตากพบไมเปนกลมใหญในแถบน นาจะเปนเพราะ

เปน “ขา” พวกหนงซงราษฎรทวไป (กลมไท-ลาว)มกไปตอนจบมาเปน

แรงงาน ขาเหลานพดภาษากลมมอญ-เขมร อาศยในปาดง เมอถกกวาด

มากกระจายไปอยตามชมชนนอยใหญ ไมไดเกาะกลมกนเหมอนคน

พวกอนๆ

๗. กะโซ

กะโซ ในบนทกของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ เมอ

เสดจถงเมองกสมาลยมอยวา

“ชาวเมองนเปนขาทเรยกวากะโซ เดมมาจากเมอง

มหาไชยกองแกว ผหญงไวผมสงแตงตวนงซนสวมเสอ

กระบอกยอมครามหมผาแถบ ผชายแตงตวอยางคนชาว

เมอง แตเดมวานงผาขดเตยวไวชายขางหนาชายหนงขางหลง

ชายหนง มภาษาทพดคลายสำาเนยงมอญ” ๒๓

“เปนขาผวคลามกวาชาวเมองจำาพวกอนและพด

ภาษาของตนตางหาก มในมณฑลอดรหลายแหง แต

รวมกนอยมากเปนปกแผนทเมองกสมาลยมณฑลขน

จงหวดสกลนคร เจาเมองกรมการและราษฎรลวนเปน

ขากะโซทงนน...

๒๓ สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ, “เรองเทยวทตางๆ ภาคท ๔ วาดวยเทยวมณฑลอดร

แลมณฑลอสาน”, หนา ๓๐๕.

๑๖๗

168

ดำ�รงวช�ก�ร ฉบบพเศษ : ธนว�คม ๒๕๕๕

...แตพวกกะโซทเมองกสมาลยมณฑลพดภาษาไทย

ไดโดยมาก ขนบธรรมเนยมเชนเครองแตงตวเปนตน กมาใช

ตามอยางไทยเสยโดยมาก ถงกระนนกยงรกษาประเพณเดม

ของขาไวบางอยาง...” ๒๔

กลมชาตพนธทเรยกวาชาวกะโซ หรอชาวโส มอยดวยกนสอง

กลมตามภาษาพดทแตกตางกน คอ กลมโส(ทะวง) ทอพยพมาจาก

แขวงคำามวนของลาวเมอราว ๑๐๐ ปมาแลว ตงถ นฐานในแถบ

อ.สองดาว จ.สกลนคร และกลมโส (สาขากต) ทพบในเขต จ.สกลนคร

จ.มกดาหารและจ.อบลราชธาน แตทงสองกลมคนพดภาษาตระกล

มอญ-เขมร เชนเดยวกบกะเลง-กะตาก อนมถนฐานกระจดกระจายอย

ตามสองฝงโขง ทวาสงทนาสนใจของชาวโส คอการยอมรบวฒนธรรม

ของกลมอนไดอยางรวดเรวจนกระทงสามารถเกาะกลมขนเปนชมชน

ขนาดใหญซงมชาวโสเองเปนเจากรมการเมองขนได

พวกกะโซมการละเลนอยางหนงทสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชา-

นภาพทรงบนทกไวคอ สะลา คนเลนเปนผชายแตงตวดวยผาเตยวหอย

ชายหนาหลง มคนตนบทรองคนหนง สะพายหนาไมคนหนง คนตฆอง

เรยกวา พะเนาะ คนหนง คนถอไมไผสามปลองกระทงดนเปนจงหวะสอง

คน คนรำาถอชามตดเทยนสองมอคนหนง ถอตะแกรงคนหนง ถอมดกบ

สงเคาะจงหวะคนหนง รวมเปน ๘ คน มไหใสเหลาอตงตรงกลาง คนเลน

เดนรอบไหเปนวงรองรำากนไปพกหนงกนงลงดดอ แลวกรองรำาตอไป ทรง

๒๔ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดำารงราชานภาพ,นทานโบราณคด, หนา ๓๔๔-

๓๔๕.

๑๖๘

ผคนและชาตพนธลมแมนำาโขงในงานคนควาของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ 169

๗

มพระดำารวา

“เหนไดวาเปนการเลนของพวกขาตงแตเปนคนปา

เมอมาเลนใหด” ๒๕

อกอยางคอความนยมในการบรโภคเนอสนข “เจยะจอ” ของชาว

กะโซ ทรงกลาววาเมอครงสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมหลวงประจก

ษศลปาคมยงประทบอยมณฑลอดร พระอรญอาสาเจาเมองกสมาลย

ซงเปนกะโซไดกนเนอสนขยางถวายทอดพระเนตร เลากนวาครงนน

พวกสนมฝายในออกมาดทนไมไดตองวงหนกลบไป ๒๖ ความนยมนเหน

ไดจนถงปจจบนทยงมตลาดคาเนอสนขทตำาบลทาแรของสกลนครอย

๘. เขมรปาดง

เปนกลมคนทพดภาษาตระกลมอญ-เขมรกลมใหญทางตอนใต

ของภาคอสาน ซงตดกบประเทศกมพชาตอนเหนอโดยมเทอกเขาพนม

ดงรกเปนแนวกน เรยกกนวา “เขมรสง” ใหตางกบกลมทอยตอนลางวา

“เขมรตำา”

เนองจากถนฐานของคนกลมนอยไกลจากศนยกลางในทราบ

ลมทะเลสาบ และทเทอกเขากน จงเรยกวา เขมรปาดง ผคนสวนใหญ

ใช ภาษาเขมรถนไทย ซงแตกตางไปจากภาษาเขมรของคนในทราบลง

ไป และยงมภาษากย หรอทมกเรยกกนวา สวย เปนอกแขนงของภาษา

ตระกลมอญ-เขมรในเขตน

๒๕ สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ, นทานโบราณคด, หนา ๓๔๕.๒๖ เรองเดยวกน, หนา ๓๔๖.

๑๖๙

170

ดำ�รงวช�ก�ร ฉบบพเศษ : ธนว�คม ๒๕๕๕

ปจจบนกลมทเรยกกนวาเขมรปาดง คอชมชนในเขตจงหวดอสาน

ใต คอ บรรมย สรนทร และศรสะเกษ นกวชาการทางภาษาศาสตรให

ความเหนวา มคำาโบราณในภาษาเขมรทยงตกคางอยในภาษาพดของ

เขมรสงแถบนหลายคำา แสดงวาชมชนเขมรในทราบสงโคราชตองเคย

เปนอาณาเขตสำาคญทมความเกาแกมาก ๒๗

แนวพระดำารของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ

ทบกเบกการคนควาทางชาตพนธ

สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ ทรงวเคราะหจากขอมล

ททรงพบเหนเกยวกบกลมชาตพนธในทราบสงโคราชจากภาษาและ

วฒนธรรมวา

“เรองคนชาตตางๆ ทางมณฑลเหลาน ขาพเจาได

ลองสอบทางภาษาทกพวกทไดมาพบ เหนมแตนบอยาง

ภาษาไทยกบภาษาเขมร ๒ อยางเทานน จงสนนษฐานวา

คงจะเปนเชอสายไทยพวก ๑ เชอสายขอมพวก ๑ ทมาเรยก

ชอเปนพวกนนนตางกนไปเปนหลายพวกเหนจะเกดแตอย

แยกยายตางถนฐานกนนานเขา กรสกวาตางกนไป แตความ

จรงคงอยในเปนไทยชาต ๑ เปนขอมชาต ๑ เทานน” ๒๘

๒๗ สวไล เปรมศรรตน, “ภาษาและชาตพนธในเขตทราบสงโคราช”, หนา ๒๗๔.๒๘ สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ, “เรองเทยวทตางๆ ภาคท ๔ วาดวยเทยวมณฑลอดร

แลมณฑลอสาน”, หนา ๓๐๙-๓๑๐.

๑๗๐

ผคนและชาตพนธลมแมนำาโขงในงานคนควาของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ 171

๗

ขอพระวจารณน ตรงกบการศกษาในปจจบนอยางไมมขอสงสย

แลววา ผคนสวนใหญทอยในทราบสงโคราชและลมนำาโขงมกลมภาษาท

พดกนใหญๆ ๒ ตระกล คอ ตระกลมอญ-เขมร (Mon-Khmer) และกลม

ไท-กะได (Tai-Kadai) ๒๙ แสดงวาสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ

ทรงเปนพระองคแรกทเรมทำางานสนามและตงขอสงเกตเกยวกบลกษณะ

ทางชาตพนธและภาษาศาสตรในการศกษาทางมานษยวทยาอยางเปน

ระบบ

๒๙ สวไล เปรมศรรตน, “ภาษาและชาตพนธในเขตทราบสงโคราช”, ๒๗๒.

๑๗๑

172

ดำ�รงวช�ก�ร ฉบบพเศษ : ธนว�คม ๒๕๕๕

สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ

เมอครงเสดจมณฑลอดรและมณฑลอสานเมอ พ.ศ.๒๔๔๙

มสวนใหพระองคไดพบเหนความหลากหลาย

ทางชาตพนธในบรเวณสองฝงแมนำาโขงทางตอนบนของภาคอสาน

ซงเปนผลพวงจากการเคลอนยายถนฐานครงใหญของกลมคนเนองจากสงคราม

ระหวางกรงเทพฯ และเวยงจนทนตงแตชวงปลายพทธศตวรรษท ๒๔ เปนตนมา

และทรงบนทกเรองราวของผคนเหลานเอาไว

(ทมา : หอจดหมายเหตแหงชาต)

๑๗๒

ผคนและชาตพนธลมแมนำาโขงในงานคนควาของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ 173

๗

บานเรอนของราษฎรในอสาน

เมอคราว สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ

เสดจตรวจราชการใน พ.ศ.๒๔๔๙

(ทมา : หอจดหมายเหตแหงชาต)

๑๗๓

174

ดำ�รงวช�ก�ร ฉบบพเศษ : ธนว�คม ๒๕๕๕

หญงชาวอสานเมอคราว สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพเสดจตรวจราชการใน พ.ศ.๒๔๔๙ สงเกตการแตงกายคอนงซนลายขวาง หมผาเฉยง

และตดผมสนตามแบบนยมของชาวสยามในขณะนน (ทมา : หอจดหมายเหตแหงชาต)

๑๗๔

ผคนและชาตพนธลมแมนำาโขงในงานคนควาของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ 175

๗

ชาวกะโซ หรอโซ แสดงการละเลน “โซทงบง” ดวยการเอากระบอกไมไผกระทงกบ

พนดนเคาะเปนจงหวะเดนไปรอบๆ ไหเหลาสลบกบนงลงดดเหลาในไห

สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพทรงมพระดำารวา

“เหนไดวาเปนการเลนของพวกขาตงแตเปนคนปาเมอมาเลนใหด”

๑๗๕

176

ดำ�รงวช�ก�ร ฉบบพเศษ : ธนว�คม ๒๕๕๕

ชาวแสก “เตนสาก” คอการรำาสลบเทากบการยกสากตำาขาวขนลงบนรางไม

สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพทอดพระเนตรการละเลนแบบน

เมอครงเสดจถงเมองอาจสามารถทปากนำาสงครามเหนอเมองนครพนม

“เตนสาก” นนาจะเปนการบชาผในสงคมเกษตรกรรมดงเดมของผคน

ในเอเชยตะวนออกเฉยงใตแบบหนง ภาพนบนทกไวราวสมยรชกาลท ๖

๑๗๖

ผคนและชาตพนธลมแมนำาโขงในงานคนควาของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ 177

๗

ภาพถายของกลมคนสองฝงโขงเมอราว ๑๐๐ ปมาแลว

ทงในกลมคนพดภาษา ไท-ลาว และ มอญ-เขมร หรอ “ขา”

ซงยงดำารงชวตตามสงคมแบบบรรพกาล คอ ลาสตว ทำาเกษตรกรรมงายๆ

นงหมผานอยชนอยางทสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพทรงบนทกไววา

“นงผาขดเตยวไวชายขางหนาชายหนงขางหลงชายหนง”

๑๗๗

178

ดำ�รงวช�ก�ร ฉบบพเศษ : ธนว�คม ๒๕๕๕

ภาพกลมคนสองฝงโขงเมอราว ๑๐๐ ปมาแลว แสดงวถชวตดงเดม

อยเรอนยกพนสง มงานเลยงตองเอาไหเหลาอมาลอมวงดดกนรวมกน

๑๗๘

ผคนและชาตพนธลมแมนำาโขงในงานคนควาของสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ 179

๗

ภาพวาดของชาวตะวนตกเมอราว ๑๐๐ ปมาแลว

แสดงทวทศนรมแมนำาโขงของสยามและลานชาง

มผคนหลากหลายปะปนกนไป

เชนเดยวกบทสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ

ทรงบรรยายไวเมอเสดจมณฑลอดรและมณฑลอสานใน พ.ศ.๒๔๔๙

๑๗๙

180

ดำ�รงวช�ก�ร ฉบบพเศษ : ธนว�คม ๒๕๕๕

ดำารงราชานภาพ, สมเดจฯ กรมพระยา. นทานโบราณคด. กรงเทพฯ :

คลงวทยา, ๒๕๑๗.

______________. “เรองเทยวทตางๆภาคท ๔ วาดวยเทยวมณฑลอดร

แลมณฑลอสาน” ใน เรองเทยวทตางๆภาค ๑-๕. กรงเทพฯ :

กรมศลปากร, ๒๕๕๐.

ปราณ วงษเทศ. เพศสภาวะในสวรรณภม(อษาคเนย). กรงเทพฯ : มตชน,

๒๕๔๙.

พนพศมย ดศกล, หมอมเจาหญง. ชวตและงานของสมเดจฯ กรมพระยา

ดำารงราชานภาพ. ธนบร : บรรณาคาร, ๒๕๑๕.

สวไล เปรมศรรตน. “ภาษาและชาตพนธในเขตทราบสงโคราช” ใน สงคม

และวฒนธรรมในประเทศไทย. กรงเทพฯ : ศนยมานษยวทยา

สรนธร, ๒๕๔๒.

องค บรรจน. สยาม หลากเผาหลายพนธ. กรงเทพฯ : มตชน, ๒๕๕๓.

บรรณานกรม

๑๘๐