“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

2 

Судалгааны зорилго: 

­ Аймагт анх аж үйлдвэрийн салбар үүссэнээс хойш өнөөг хүртэлх  хөгжлийг тоон үзүүлэлтээр харах зорилготой. 

­Увс аймгийн худалдаа, үйлчилгээний салбарын үзүүлэлт улс болон бусад 

аймгуудтай харьцуулахад ямар түвшинд байгаа, Увс аймгийн эдийн засаг нийгмийн 

хөгжилд эдгээр салбар хэр зэрэг хувь нэмэр оруулж байгааг харуулахад гол зорилго 

оршино. 

Судалгааны агуулга: 

1.  Аж үйлдвэрийн салбарын үүсэл хөгжлийн талаар 2.  Барилгын салбарын талаар 

3 . Тухайн аймгийн нутаг дэвсгэр дээр худалдааны үйл ажиллагаа явуулах 

бизнесийн орчин, нөхцөл бололцоо 

4. Тухайн аймгийн худалдааны салбарын үүсэл хөгжил 

5. Худалдааны салбарын өнөөгийн байдал 

6. Тээвэр холбооны салбарын талаар 

Нэг. Аж үйлдвэрийн салбар. 

1.1 Аж үйлдвэрийн салбарын үүсэл хөгжил 

Анх манай аймагт 1940 онд 15 ажиллагсандтай модон эдлэл, гутал, төмөр эдлэл, тоосго,  давс  зэрэг  6  нэрийн  бүтээгдэхүүн  үйлдвэрлэдэг  үйлдвэрлэлийн  хоршоолол нэртэй  үйлдвэрийн  улсын  байгууллага  байгуулагдаж  тухайн  ондоо  /2005  оны зэрэгцүүлэх  үнэд  шилжүүлснээр/  83.8  сая  төгрөгийн  НБ  үйлдвэрлэж  үйл ажиллагаагаа  эрхэлж  байсан  бол  төвлөрсөн  төлөвлөгөөт  эдийн  засагтай,  эдийн засгийн  оргил  үе  болох  1990  онд  Хүнсний  үйлдвэр,  модны  үйлдвэр,  гурилын үйлдвэр,  нүүрсний  уурхай,  хэвлэх  үйлдвэр,  барилгын  материалын  үйлвэр,  ахуй үйлчилгээний  газар  зэрэг  2301  ажиллагсад  бүхий    8  улсын  үйлвэрийн  газар  51 нэрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж 2005 оны зэрэгцүүлэх үнээр 16.2 тэрбум төгрөгийн нийт бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж 1 ажиллагчийн хөдөлмөрийн бүтээмж 7053.2 мян төг байсан бол хувийн өмч давамгайлсан  зах зээлийн эдийн засгийн үе болох 2012 оны байдлаар  1  улсын  үйлдвэрийн  газар,  82  хувийн  аж  ахуйн  нэгжүүд  нийт  730

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

3 

ажиллагсадтайгаар  7.6  тэрбум  төгрөгийн    61  нэрийн    бүтээгдэхүүн  үйлдвэрлэж хөдөлмөрийн  бүтээмж  5.6  сая  төг  болж  байна.  2005  оны  зэрэгцүүлэх  үнээр тооцсоноор нийт  үйлвэрлэлт 1990 онд 1940 оноос  үйлдвэрлэл 21.0д,  ажиллагсдын тоо  15.0д,  1  ажиллагсдийн  хөдөлмөрийн  бүтээмж  41.1хувиар  өсч,    2012  онд  1990 оноос  үйлдвэрлэл  75.5  хувиар  ,  ажиллагсдын  тоо  68.2  хувиар,  хөдөлмөрийн бүтээмж 20.5 хувиар буурсан  байна.

0 2 4 6 8 10

1940

1990

2009

2010

2012

5.6

7.9

8.9 9.5

5.6

Хєдєлмєрийн бїтээмж /сая тєг/

1940 1990 2012 1 Цахилгаан дулаан ус 567 188 2 Уул уурхай 2 52 47 3 Хїнс ундаа 306 194 4 хувцас 696 3 5 мод модон бїтээгдэхїїн 3 219 37 6 Барилгын материал 5 340 129 7 арьс шир гутал 5 100 54 8 єлєн боловсруулалт 12 9 хэвлэх 21 10 бусад боловсруулалт 66

15 2301 730

Ажиллагсдын тоо Төвлөрсөн  төлөвлөгөөт  эдийн засгийн  үе  болох  1990  онд  сумдын болон  аймгийн  төвийн  дизель цахилгаан станц, хүнсний комбинат, ахуй  үйлчилгээний  төв,  мод боловсруулах  үйлдвэр,  барилгын материалын  үйлдвэр  зэрэг  олон ажиллагсадтай  УҮГ­ууд  үйл ажиллагаа эрхэлж байсан байна.

2 3 5 5

567

52

306

696

219

340

100

21

188

47

194

3 37

129 54

12 66

А ж ил л агс д ы н т оо

1940 1990 2012

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

4 

13.3

20

33.3

33.3

24.6

2.3

13.3

30.2

9.5

14.8

4.3 0.9

25.8

6.4

26.6 0.4

5.1

17.7

7.4

1.6

9.0 Цахилгаан дулаан усан хангамж

Уул уурхай олборлолт

Хїнс ундааны їйлдвэрлэл

хувцас їйлдвэрлэл

мод модон бїтээгдэхїїний їйлдвэрлэл 

Тайлбар: 1.  дотно талын тойрог­1940 он 2.  дунд тойрог ­1990 он 3.  гадна тойрог­ 2012 он 

1940  онд  нийт  ажиллагсдын  13.3  хувь  нь  давс  олборлолт,  20.0  хувь  мод  модон бүтээгдэхүүний  үйлдвэрлэл,  33.3  хувь  нь  барилгын  материалын  үйлдвэрлэл,  33.3 хувь  нь  гутлын  үйлдвэрлэлийн  салбарт  ажиллаж  байсан  бол  1990  онд  ахуй үйлчилгээний  салбарт  ажиллагчсдын  тоо  давамгайлж  34.5  хувь  нь  хувцас,  гутал үйлдвэрлэл, 24.6 хувь нь эрчим хүч­ний салбарт, 14.8 хувь нь барилгын материалын салбарт, 13.3 хувь нь хүнс ундааны үйлдвэрлэлд, 2.3 хувь нь уул уурхайн салбарт, 9.5  хувь  нь  модон  бүтээгдэхүүний  үйлдвэрлэлд,  0.9  хувь  нь  хэвлэх  үйлдвэрт ажиллаж,  2012  оны  байдлаар  хүнс  ундааны  салбарын  ажиллагсадын  тоо давамгайлж 26.6 хувь нь тус салбарт, 25.8 хувь нь цахилгаан дулаан усан хангамж, 17.7  хувь  нь  барилгын материалын  үйлдвэр,  6.4  хувь  нь  уул  уурхайн  салбарт,  7.4 хувь нь арьс шир боловсруулалт, 5.1 хувь нь модон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд, 1.6 хувь  нь  өлөн  боловсруулалт,  0.4  хувь  нь  хувцас  үйлдвэрлэлд,  9.0  хувь  нь  бусад боловсруулах үйлдвэрлэлд ажилласан бүтэцтэй байна. 

Ажиллагсдын тоо бүтцээр /1940,1990,2012 он

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

5 

Анх үйлдвэрийн салбар нээгдэж байхад 4 дэд салбар буюу уул уурхайн салбарт 2, мод  модон  бүтээгдэхүүний  салбарт  3,  барилгын  материалын  салбарт  5,  арьс  шир гутлын салбарт 5 ажиллагсад ажиллаж байсан бол эдүүгээ 10 дэд сарбартай болж ажиллагсдын 48.6 дахин өссөн байна.

Нийт бїтээгдэхїїн /2005 оны зэрэгцїїлэх їнээр, сая тєгрєг/

1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

1 Цахилгаан дулаан

тїгээлт,усан хангамж 0.0 0.0 83.7 1023.6 2549.2 9496.4 741.3 810.4 857.3 921.5 912.7 830.6 876.5 981.5 945.5 1010.9 1145.3 1124.4 1553.5

їїнээс: цахилгаан 83.7 1023.6 2549.2 7844.1 169.1 181.2 194.5 171.8 126.4 49.8 57.9 46.2 18.7 0.0 0.0 0.0 0.0

дулаан 1652.3 540.7 594.2 603.8 687.6 727.4 715.0 757.6 871.5 855.0 936.0 1070.5 1045.8 1461.6

усан хангамж 31.5 35.0 59.0 62.1 58.9 65.8 61.0 63.8 71.8 74.9 74.8 78.6 91.9

2 Уул уурхай олборлолт 0.0 0.0 68.9 162.6 525.8 1467.9 3275.2 2788.3 1069.1 1313.6 1124.9 828.9 692.8 769.6 633.8 680.4 696.7 624.4 346.0

Нїїрс олборлолт 68.9 162.6 525.8 1467.9 288.1 388.0 401.0 336.3 275.6 277.7 277.0 281.9 353.5 372.1 381.8 598.2 346.0

Алт олборлолт 2987.1 2400.3 668.1 977.3 849.3 551.2 415.8 487.7 280.3 308.3 314.9 26.2 0.0

3 Боловсруулах їйлдвэр 83.8 406.0 1286.6 1399.9 3049.4 5265.0 510.9 993.3 1025.3 861.0 996.6 938.7 1889.9 2401.9 2409.7 3340.6 3943.0 4348.9 2190.3

3а.Хїнс ундааны їйлдвэрлэл 80.6 402.3 1251.3 1342.2 2960.0 4925.2 400.0 722.7 815.8 687.2 885.2 703.4 1581.1 2081.2 1987.4 3001.7 3333.2 3688.5 1427.6

їїнээс: мах загас 33.1 12.9 421.2 1095.4 1124.8 1436.1 80.6

сїї сїїн бїт/хїїн 287.6 0.4 5.8 1.5 2.8 5.1 13.6 13.9 6.7 0.5 3.0 4.6

гурил гурилан бїт/н 11.8 39.9 560.7 831.2 2207.4 3177.4 49.1 63.4 124.3 79.2 92.6 79.6 69.3 212.1 165.5 158.6 251.1 356.7 370.3

ундаа архи 13.9 26.1 165.6 500.1 457.8 345.4 651.6 677.6 590.3 787.9 618.2 1428.7 1811.1 1331.2 1711.0 1906.7 1805.2 915.0

хїнсний бусад 68.8 348.5 664.5 345.4 252.5 1002.4 5.5 7.7 13.5 11.9 3.2 2.8 44.9 31.5 55.6 30.0 50.1 87.5 57.1 3б.Бусад боловсруулах їйлдвэрлэл 3.2 3.7 35.3 57.7 89.4 339.8 110.9 270.6 209.5 173.8 111.4 235.3 308.8 320.7 422.3 338.9 609.8 660.4 762.7

їїнээс: хувцас їйлдвэрлэл 0.8 0.5 5.2 11.6 21.2 27.8 1.5 0.3 6.1 0.9 5.7 3.1 3.4 3.0 3.4 6.9 3.9 4.6

мод модон бїт/хїїний

їйлдвэрлэл 0.2 0.8 1.5 1.6 1.6 1.4 3.9 48.1 10.9 5.4 35.8 25.6 9.3 26.2 44.8 24.6 52.5 43.7 55.4

Барилгын материалын

їйлдвэрлэл 0.7 0.1 6.4 0.1 0.4 0.7 12.7 2.5 15.8 12.8 21.2 40.2 76.8 154.3 59.4 282.5 341.4 404.3

арьс шир гутлын їй/лэл 1.5 1.6 11.2 20.4 32.8 39.7 2.9 0.6 6.5 17.2 23.5 19.2 19.4 18.9 30.0 30.9 49.8 126.3

єлєн боловсруулалт 101.5 142.1 193.5 135.1 40.6 156.7 226.8 166.7 180.9 198.8 215.4 200.1 147.8

хэвлэх їйлдвэр 5.8 17.0 27.0 265.6 бусад боловсруулах

їйлдвэрлэл 0.7 5.2 7.0 6.4 4.6 1.1 67.7 1.7 4.9 4.1 2.6 10.2 28.2 20.4 22.7 21.6 21.5 24.3

Бїгд 83.8 406.0 1439.2 2586.1 6124.4 16229.3 4527.4 4592.0 2951.7 3096.1 3034.2 2598.2 3459.2 4153.0 3989.0 5031.9 5785.0 6097.7 4089.8

2005 оны зэрэгцїїлэх їнээр

Харьцуулсан хувь

1950 1960 1970 1980 1990 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

1 Цахилгаан дулаан

тїгээлт,усан хангамж 1222.9 249.0 372.5 7.8 109.3 105.8 107.5 99.0 91.0 105.5 112.0 96.3 106.9 113.3 98.2 138.2

їїнээс: цахилгаан 1222.9 249.0 307.7 2.2 107.2 107.3 88.3 73.6 39.4 116.3 79.8 40.5 0.0

дулаан 32.7 109.9 101.6 113.9 105.8 98.3 106.0 115.0 98.1 109.5 114.4 97.7 139.8

усан хангамж 111.1 168.6 105.3 94.8 111.7 92.7 104.6 112.5 104.3 99.9 105.1 116.9

2 Уул уурхай олборлолт 236.0 323.4 279.2 223.1 85.1 38.3 122.9 85.6 73.7 83.6 111.1 82.4 107.4 102.4 89.6 55.4

Нїїрс олборлолт 236.0 323.4 279.2 19.6 134.7 103.4 83.9 82.0 100.8 99.7 101.8 125.4 105.3 102.6 156.7 57.8

Алт олборлолт 80.4 27.8 146.3 86.9 64.9 75.4 117.3 57.5 110.0 102.1 8.3 0.0

3 Боловсруулах їйлдвэр 484.5 316.9 108.8 217.8 172.7 9.7 194.4 103.2 84.0 115.7 94.2 201.3 127.1 100.3 138.6 118.0 110.3 50.4

3а.Хїнс ундааны їйлдвэрлэл 499.1 311.04 107.3 220.5 166.4 8.1 180.7 112.9 84.2 128.8 79.5 224.8 131.6 95.5 151.0 111.0 110.7 38.7

їїнээс: мах загас 39.0 3265.1 260.1 102.7 127.7 5.6

сїї сїїн бїтээгдэхїїн 1450.0 25.9 186.7 182.1 266.7 102.2 48.2 7.5 600.0 153.3

гурилан бїтээгдэхїїн 338.1 1405.3 148.2 265.6 143.9 1.5 129.1 196.1 63.7 116.9 86.0 87.1 306.1 78.0 95.8 158.3 142.1 103.8

ундаа архи 187.8 634.5 302.0 91.5 75.4 188.7 104.0 87.1 133.5 78.5 231.1 126.8 73.5 128.5 111.4 94.7 50.7

хїнсний бусад 506.5 190.7 52.0 73.1 397.0 0.5 140.0 175.3 88.1 26.9 87.5 1603.6 70.2 176.5 54.0 167.0 174.7 65.3

3б.Бусад боловсруулах їйлдвэрлэл 115.6 954.1 163.5 154.9 380.1 32.6 244.0 77.4 83.0 64.1 211.2 131.2 103.9 131.7 80.3 179.9 108.3 115.5

їїнээс: хувцас їйлдвэрлэл 62.5 1040.0 223.1 182.8 131.1 5.4 0.0 2033.3 14.8 633.3 54.4 109.7 88.2 113.3 202.9 56.5 117.9

мод модон бїтээгдэхїїний

їйлдвэрлэл 400.0 187.5 106.7 100.0 87.5 278.6 1233.3 22.7 49.5 663.0 71.5 36.3 281.7 171.0 54.9 213.4 83.2 126.8

Барилгын материалын

їйлдвэрлэл 14.3 6400.0 1.6 400.0 175 0 19.7 632.0 81.0 165.6 189.6 191.0 200.9 38.5 475.6 120.8 118.4

арьс шир гутлын їйлдвэрлэл 106.7 700.0 182.1 160.8 121.0 7.3 0.0 1083.3 264.6 136.6 81.7 101.0 97.4 158.7 103.0 161.2 253.6

єлєн боловсруулалт 140.0 136.2 69.8 30.1 386.0 144.7 73.5 108.5 109.9 108.4 92.9 73.9

хэвлэх їйлдвэр 293.1 158.8 983.7 0.0

бусад боловсруулах їйлдвэрлэл 742.9 134.6 91.4 71.9 23.9 6154.5 2.5 288.2 83.7 63.4 392.3 276.5 72.3 111.3 95.2 99.5 113.0

Бїгд 484.5 354.5 179.7 236.8 265.0 27.9 101.4 64.3 104.9 98.0 85.6 133.1 120.1 96.1 126.1 115.0 105.4 67.1

хувь

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

6 

Төвлөрсөн  төлөвлөгөөт  эдийн  засаг  задарч  өмч  хувьд  шилжсэнээс  үйлдвэрийн салбар  уналтанд  орж  сүүлийн  10  жил  аажмаар  өсч,  2012  онд  архины үйлдвэрлэлтийн бууралтаар шалтгаалж 32.9 хувиар өмнөх оноосоо буурсан байна. 

83.8  406.0 1439.2 

2586.1 

6124.4 

16229.3 

4527.4  4592.0 2951.7  3096.1  3034.2  2598.2 

3459.2  4153.0  3989.0 5031.9 

5785.0  6097.7 

4089.7 

0.0 

2000.0 

4000.0 

6000.0 

8000.0 

10000.0 

12000.0 

14000.0 

16000.0 

18000.0 

1940  1950  1960  1970  1980  1990  2000  2001  2002  2003  2004  2005  2006  2007  2008  2009  2010  2011  2012 

Нийт бїтээгдэхїїн /2005 оны зэрэгцїїлэх їнээр, сая тєгрєг/

Їйлдвэрлэл 1940 оноос 1990 он хїртлээ 79.7% аас 4.8 дахин тогтвортой єсєж 2000 онд 1990 оноос 72.1 хуваар огцом буурч 2006,2007, 2009, 2010, 2011 онуудад ємнєх оноосоо 5.4-33.1 хувиар єсєж, байна. Харин 2008 онд Багануурын архины їйлдвэрт стандартын бус архи їйлдвэрлэгдсэнээс шалтгаалж улсын хэмжээнд архины їйлдвэрлэл хааснаас шалтгаалж аймгийн їйлдвэрлэл ємнєх оноосоо 3.9 хувиар буурсан байна. /нийт їйлдвэрлэлтийн 33.4 хувийг архи ундааны їйлдвэрлэл эзэлж байсан байна.Мєн 2012 онд архины їйлдвэрлэл буурснаас шалтгаалан аймгийн нийт їйлдвэрлэл 32.9 хувиар буурлаа. 

0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 

10000 

1940  1950  1960  1970  1980  1990  2000  2001  2002  2003  2004  2005  2006  2007  2008  2009  2010  2011  2012 

Нийт бїтээгдэхїїн /2005 оны зэрэгцїїлэх їнээр, сая тєг, салбараар/

Цахилгаан дулаан,усан хангамж Уул уурхай олборлолт Боловсруулах їйлдвэр 

2012  оны  байдлаар  боловсруулах  үйлдвэр  1940  оныхоос  26.1  дахин  өсөж,  1990 оныхоос  58.4  хувиар,  уул  уурхайн  салбар  76.4  хувиар,  цахилгаан  дулаан  усан хангамж 83.6 хувиар буурсан байна.

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

7 

2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012 2012

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Цахилгаан дулаан,усан хангамж 209.6 191.7 181.2 168.6 170.2 187.0 177.2 158.3 164.3 153.7 135.6 138.2 Уул уурхай олборлолт 10.6 12.4 32.4 26.3 30.8 41.7 49.9 45.0 54.6 50.9 49.7 55.4 Боловсруулах їйлдвэр 428.7 220.5 213.6 254.4 219.8 233.3 115.9 91.2 90.9 65.6 55.5 50.4 Нийт бїтээгдэхїїн 127.8 89.1 138.6 132.1 134.8 157.4 118.2 98.5 102.5 81.3 70.7 67.1

Нийт бїтээгдэхїїн /2005 оны зэрэгцїїлэх їнээр, харьцуулсан хувь/ 

0 

10 

20 

30 

40 

50 

60 

70 

80 

90 

100 

1940  1950  1960  1970  1980  1990  2000  2001  2002  2003  2004  2005  2006  2007  2008  2009  2010  2011  2012 

Нийт бїтээгдэхїїн /дїнд эзлэх хувиар, салбараар/

Цахилгаан дулаан,усан хангамж Уул уурхай олборлолт Боловсруулах їйлдвэр 

1940 онд 100 хувь боловсруулах үйлдвэр байсан бол 2000 онд нийт үйлдвэрлэлтийн 72.3  хувийг  уул  уурхай  олборлолт  /алт,  нүүрс/,16.4  хувийг  цахилгаан  дулаан  усан хангамж,  11.3  хувийг  боловсруулах  үйлдвэр,  2012  онд  53.6  хувийг  боловсруулах, 38.0 хувийг  эрчим хүч түгээлт,  8.5 хувийг уул уурхай үйлдвэр эзэлж байна.

Нийт бїтээгдэхїїн /2005 оны зэрэгцїїлэх їнээр, сая тєгрєг/ 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Уул уурхай олборлолт 0 0 4.8 6.3 8.6 9.0 72.3 60.7 36.2 42.4 37.1 31.9 20.0 18.5 15.9 13.5 12.0 10.2 8.5

Боловсруулах їйлдвэр 100 100 89.4 54.1 49.8 32.4 11.3 21.6 34.7 27.8 32.8 36.1 54.6 57.8 60.4 66.4 68.2 71.3 53.6

100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

38.0 29.0 29.8 30.1 32.0 25.3 23.6 23.7 20.1 19.8 18.4

Цахилгаан дулаан,усан хангамж 0 0 5.8 39.6 41.6 58.5 16.4 17.6

59% 9%

32%

Нийт їйлдвэрлэлтийн 1990 оны салбарын бїтэц

Цахилгаан дулаан,усан хангамж

Уул уурхай олборлолт

Боловсруулах їйлдвэр

6% 5%

89%

Нийт їйлдвэрлэлтийн 1960 оны салбарын бїтэц

Цахилгаан дулаан,усан хангамж Уул уурхай олборлолт

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

8 

0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000

1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

эрчим хїч хїнс ундааны їйлдвэрлэлт

цахилгаан дулаан хїнс ундааны їйлдвэрлэлт

2.3 1.6 16.4

32 54 67.5

4.4 0.9 0.3 0.9 11.8 21 22.9 20 20 6.9 3.9

4.6

31.5 35.0 59

133.4

58.9 65.8 61 63.7 71.8 74.9 74.8 78.6 91.9

0.7 5.2 7 6.4 4.6

102.6

209.8 195.2

36.1 44.7

176.7

214.8 182.5

264.8

222.3

267.8

271.4

298.4

0

50

100

150

200

250

300

350

1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

бусад боловсруулах, усан хангамж, хувцас їйлдвэрлэл /сая тєг/

Хувцас їйлдвэрлэлт Усан хангамж Бусад боловсруулах їйлвэр

Їйлдвэрлэлийг салбарын ангилалаар авч їзвэл цахилгааны тїгээлт орон нутаг єєрснєє дизел станцаасаа тїгээдэг байсан бол одоо импортын цахилгааныг шилжїїлэн авч хэрэглэгчдэд тїгээж байгаа нь їйлдвэрлэлийн бууралтанд тїлхїї

32%

32%

36%

Нийт їйлдвэрлэлтийн 2005 оны салбарын бїтэц

Цахилгаан дулаан,усан хангамж Уул уурхай олборлолт

Боловсруулах їйлдвэр

38.0%

8.5%

53.6%

Нийт їйлдвэрлэлтийн 2012 оны салбарын бїтэц

Цахилгаан дулаан,усан хангамж Уул уурхай олборлолт Боловсруулах їйлдвэр

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

9 

нєлєєлж байгаа, бусад боловсруулах їйлдвэрлэл аажмаар єсєж байгаа нь єлєн гэдэс шевро, булигар, хєх шир, эсгий зэрэг бїтээгдэхїїнїїдийг орон нутагт їйлдвэрлэдэггїй байсан ба зах зээлийн эдийн засаг хєгжсєнєєс буюу 2000 оноос тухайн бїтээгдэхїїний їйлдвэрлэл бий болсноос шалтгаалж байна.

1.2 Увс аймгийн Аж їйлдвэрийн салбарын єнєєгийн байдал: 

2012  онд  аймгийн  ДНБ­ний  4.3  хувийг  аймгийн  аж  үйлдвэрийн  салбар  6.3 тэрбум  төгрөгний нэмэгдэл өртөг  бүтээсэн нь аймгийн   ДНБ­ийн 4.3  хувийг хангаж, өнгөрсөн оноос 10.3 хувиар буурсан байна. 

Аж үйлдвэрийн салбарын бүтээгдэхүүний нийт үйлдвэрлэл 2005 оны зэрэгцүүлэх үнээр 3.2 тэрбум төгрөг болж өнгөрсөн оны мөн үеийнхээс 11.8 хувиар буюу 429.7 сая төгрөгөөр буурсан байна. Бууралт өнгөрсөн сараасаа 7.0 пунктээр саарсан 

байна. Аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт /сая төг/

/2005 оны зэрэгцүүлэх үнээр/ 

4493.2 

4994.9 4726.0 

3633.9  3204.2 

0.0 

1000.0 

2000.0 

3000.0 

4000.0 

5000.0 

6000.0 

2009   I‐XI  2010  I‐XI  2011   I‐XI  2012   I‐XI  2013   I‐XI 

Нийт үйлдвэрлэлтийн бууралтанд архины үйлдвэрлэлт, дулаан түгээлт, усан хангамж, чацарганы тосны үйлдвэрлэл түлхүү нөлөөлсөн байна 

Нийт  үйлдвэрлэлтийн  59.4  хувийг  боловсруулах  салбарын  үйлдвэрлэл,  30.0 хувийг  эрчим  хүч  түгээлт  усан  хангамж,  10.6  хувийг  уул  уурхай  олборлолт  эзэлж байна. 

30.0% 

10.6% 

59.4% 

Эрчим хүч түгээлт усан хангамж 

Уул уурхай  олборлолт 

Боловсруулах үйлдвэр 

Дэд  салбараар  тооцвол  нийт  үйлдвэрлэлтийн  36.0  хувийг  хүнс  ундааны үйлдвэрлэлт, 28.4 хувийг эрчим хүч, 10.0 хувийг уул уурхайн олборлолт, 3.8 хувийг

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

10 

өлөн  гэдэс  боловсруулалт,  1.7  хувийг  усан  хангамж,  3.3  хувийг  арьс  шир,  гутал үйлдвэрлэл,  0.8    мод  модон  бүтээгдэхүүний  үйлдвэрлэл,  0.3  хувийг  хувцас үйлдвэрлэл, 1.1 хувийг бусад боловсруулах үйлдвэрлэл эзэлж байна. 

Аж үйлдвэрийн салбарын бүтэц 

Эрчим хүч түгээлт 28.4% 

Уул уурхай олборлолт 10.6% 

Хүнс ундааны үйлдвэрлэлт 

36.0% 

Усан хангамж 1.7% 

Хувцас үйлдвэрлэлт 

0.3% 

мод модон бүт/үйлдвэрлэлт 

0.8% 

Барилгын материалын үйлдвэрлэлт 

14.1% 

арьс шир гутлын үйлдвэрлэл 

3.3% 

өлөн боловсруулалт 3.8%  бусад үйлдвэрлэлт 

1.1% 

Өнгөрсөн  оны  мөн  үетэй  харьцуулахад  аж  үйлдвэрийн  салбарт  эзлэх  эрчим  хүч түгээлт, усан хангамжийн салбар 2.0 пунктээр өсч, уул уурхай олборлолтын салбар 0.2, боловсруулах үйлдвэр 1.8 пунктээр буурсан байна. 

2011 I­XI  2012 I­XI  2013 I­XI 

Цахилгаан дулаан тҮгээлт, усан хангамж  13.0  28.0  30.0 

Уул уурхай олборлолт  8.6  10.8  10.6 

Боловсруулах Үйлдвэрлэл  78.4  61.2  59.4 

ДҮН  100.0  100.0  100.0 

Салбарын бүтэц 

Өнгөрсөн  оны  мөн  үеэс  /зэрэгцүүлэх  үнээр  тооцсоноор  /  мах  махан бүтээгдэхүүн 23.6д, хувцас үйлдвэрлэл 2.0д, бусад боловсруулах үйлдвэрлэл /эсгий, гэрийн цаваг, бүрээс, хаяавч, хөнжил, хөнжлийн углаа даавуу/ 97.5,  арьс шир гутлын

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

11 

үйлдвэрлэл  74.7,  барилгын  материалын  үйлдвэрлэлт  19.0,  гурил  гурилан бүтээгдэхүүний  үйлдвэрлэлт  17.8,  нүүрс  олборлолт  6.2  хувиар өсч,  дулаан  түгээлт 1.5, өлөн боловсруулалт 0.3,  мод модон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт 25.9, хүнсний бусад бүтээгдэхүүний /чацарганы тос,чацарганы цэвэр шүүс/ үйлдвэрлэл 44.9,  усан хангамж 20.9, архи ундааны үйлдвэрлэл 86.4  хувиар буурч, сүү сүүн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл өнгөрсөн оны түвшинд байна. .  Аж үйлдвэрийн салбарын нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл оны үнээр 6.4  тэрбум төгрөг болж, өмнөх оныхоос  3.8 сая төгрөгөөр буюу 0.2 хувиар буурсан байна. 

Аж  үйлдвэрийн  салбарын  нийт  үйлдвэрлэлт  оны  үнээр  6.4  тэрбум  төгрөг, борлуулсан  бүтээгдэхүүн  6.2  тэрбум  төгрөг  болж,  үйлдвэрлэлт  өнгөрсөн  оны  мөн үеэс  0.2, борлуулалт  20.3  хувиар буурсан байна. 

2005  оны  зэрэгцүүлэх  үнээр  тооцсоноор  суурь  он  болох  2005  оноос боловсруулах үйлдвэрлэл 65.3, эрчим хүч усан хангамж  түгээлт 85.9 хувиар өсч, уул уурхай олборлох салбар 65.7 хувиар буурсан байна. 

134.1 117.4 

191.0 185.9 

68.1 39.6 

32.3 34.3 

100 

366.3  376.6 

209.1 165.3 

0 

50 

100 

150 

200 

250 

300 

350 

400 

2005 I­XI  2010 I­XI  2011 I­XI  2012 I­XI  2013 I­XI 

аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний өсөлт бууралт /2005 I­XI =100%/ 

Эрчим хүч усан хангамж  уул уурхай 

боловсруулах  үйлдвэр 

Аж үйлдвэрийн салбарын зарим нэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлтийг 2005 оны мөн үетэй харьцуулбал талх 17.8д, нарийн боов 2.2д, дулаан түгээлт 2.1, нүүрс 33.1, түгээсэн цэвэр ус 10.5 хувиар өсч, өлөн боловсруулалт 22.1, архи ундаа үйлдвэрлэл 85.1 хувиар буурсан байна.

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

12 

100.0 

305.3  295.3 

160.5 

13.6 

100.0 

203.3 223.9  239.9 

226.8 

0.0 

50.0 

100.0 

150.0 

200.0 

250.0 

300.0 

350.0 

2005 I‐XI  2010 I‐XI  2011I‐XI  2012 I‐XI  2013 I‐XI 

Гол нэрийн бүтээгдэхүүний  өсөлт  бууралт 2005  I­XI =100% 

архи  нарийн боов 

0.0 0.0 0.0 0.0

111.8 118.5

140.9

111.6

151.6 130.7

217.7 214.5

100.0

145.9

155.9

137.9

146.6

0.0

50.0

100.0

150.0

200.0

250.0

2005 I-XI 2010 I-XI 2011 I-XI 2012 I-XI 2013 I-XI 

гол нэрийн бүтээгдэхүүний  өсөлт  бууралт  2005  I­XI =100%/ 

Цахилгаан  түгээсэн цэвэр ус  Дулаан  Нүүрс

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

13 

104.1  123.5  86.6  86.4 100.0 

15.9д 

12.6д  13.8д 

16.6д 

0.0 

500.0 

1000.0 

1500.0 

2000.0 

2005 I­XI  2010 I­XI  2011 I­XI  2012 I­XI  2013 I­XI 

гол нэрийн бүтээгдэхүүний  өсөлт бууралт 2005 I­XI =100% 

өлөн  талх 

2005 оны мөн  үеэс импортын цахилгаан 2.4,  цахилгааны хэрэглээ 2.4 дахин өссөн байна.

100

188.6 191.9 213.5

241.7

0.0 0.0 0.0 0.0

185.9 189.1 210.4

238.2

0

50

100

150

200

250

300

2005 I-XI 2010 I-XI 2011 I-XI 2012 I-XI 2013 I-XI

Цахилгааны хэрэглээ 

импортын цахилгаан  үйлдвэрлэсэн цахилгаан 

хэрэглээ 

Аж  үйлдвэрийн  чиглэлийн  98  аж  ахуйн  нэгж  71  нэрийн  бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэн байна. Аж  үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний  гол нэр  төрлийг өнгөрсөн оны мөн  үетэй  харьцуулахад  27  нэрийн  бүтээгдэхүүний  үйлдвэрлэлтэнд  өсөлт  гарч,  17 нэрийн  бүтээгдэхүүний  үйлдвэрлэл  буурч,  өнгөрсөн  оны  мөн  үед  үйлдвэрлэгдэж байгаагүй  25  нэрийн  бүтээгдэхүүнийг  үйлдвэрлэж,  үйлдвэрлэж  байсан  4  нэрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгдээгүй байна. 

Өнгөрсөн оны мөн үеэс зарим гол нэрийн бүтээгдэхүүн болох морин хуур 10.0д, эмэгтэй хослол 7.8д,  пальто 6.9д, цэвэр ус 4.9 д, бялуу 4.7д,  зүсмэл 3.1д, гутал 92.0, дээл тэрлэг 88.1, булигар 60.0,  , хивэг 39.9, тоосго 37.9, хиам 36.4, гэрийн хөшиг 33.3,  дээврийн хавтан  32.9,      модон  ор  31.8,  гэрийн  бүрээс  30.3,  шевро  25.0,  талх  20.5,  болок  20.0, чацарганы сироп 19.0, хөх шир 18.2, гоймон 16.1,   нүүрс олборлолт 6.3, хөнжил 5.0 хувиар өслөө.

Харин өлөн гэдэс 0.3,  дулаан түгээлт 1.5, нарийн боов 5.5, эсгий 8.3,   чацарганы шүүс 9.1, ажлын хувцас12.5, цэвэр ус түгээлт 20.8, замын алаг хавтан 34.2, гурил 44.5,  вакум цонх 49.0,  ширээ  50.0,  чацарганы  тос  58.9,  өнгөлгөөний  тоосго  67.7,    хэрчсэн  гурил  70.6,  архи 91.5, гэрийн хаалга 95.6, гэрийн тооно 96.1 хувиар буурч, тараг, варень үйлдвэрлэл өнгөрсөн

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

14 

оны  түвшинд  байна.  Өнгөрсөн  оны  мөн  үед  үйлдвэрлэгдэж  байгаагүй  сурагч  цүнх,  бууз банш,  давс  олборлолт,  пийшин,  хашааны  тор,  УАЗ  469  машины  чиргүүл,  гэрийн  хана, цөцгийн тос, тэмээний ноосон хөнжил, арвайн гурил, эсгий гутал, гэрийн хаалганы дулаалга зэрэг бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгдсэн байна. 

Аж  үйлдвэрийн  салбарын  ажиллагсдын  тоо  742  болж  өнгөрсөн  оны  мөн  үеэс  2.6 хувиар өсч, 1 ажиллагчийн хөдөлмөрийн бүтээмж  14.1  хувиар буурлаа. 

зарим нэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт /биет хэмжээгээр/ 

2009 I­XI  2010 I­XI  2011 I­XI  2012 I­XI  2013 I­XI дулаан  мянгкал  57  66.7  57.5  95.8  94.4 нүүрс  тн  32.6  42.3  45.2  40  42.5 архи  мян л  506.7  562.0  543.7  295.5  25.1 ундаа  мян л  168.4  145.3  3.3  0.0  1.5 нарийн боов  тн  134.7  156.3  172.2  184.5  174.4 өлөн  мян гог  105.3  94.7  112.4  78.8  78.6 гурил  тн  680  714.1  781.2  1274.8  707.5 чацарганы тос  кг  118.1  174.3  207.8  331.2  148.2 чацарганы ш/с  мян л  9.7  4.7  4.4  5.5  5 чацарганы сироп  мян л  4.1  11.0  12.4  21.0  25 талх  тн  51.8  103.7  82  89.9  108.3 хэрчсэн гурил  тн  25.6  34.2  40.6  42.8  12.6 хиам  тн  3.4  5.3  5.2  4.4  6 цэвэр ус т/гээлт  мян л  469.1  467.1  495.3  588.7  466.3 булигар  мян квм  1.8  1.2  2.4  1.5  2.4 шевро  мян квм  1.4  0.9  1.3  1.2  1.5 хөх шир  тн  1.4  0.9  0.6  1.1  1.3 гутал  хос 883 899  1184  2501  4801 тоосго  мян ш  210.0 1528.0  2053.4  1965.0  2710.0 вакум цонх  кв м  76.7 125.3  240  569.0  290 замын хавтан  мян ш  50 24.9  110.0  57.0  37.5 

гол нэрийн бүтээгдэхүүний өсөлт бууралт 2005 I­XI 

506.7 562.0 

543.7 

295.5 

25.1 

134.7 

156.3 172.2  184.5 

174.4 

118.1 

174.3  207.8 

331.2 

148.2 0 

100 

200 

300 

400 

500 

600 

2009 I­XI  2010 I­XI  2011 I­XI  2012 I­XI  2013 I­XI 

Зарим нэрийн бүтээгдэхүүний  үйлдвэрлэлт /биет хэмжээгээр/ 

архи /мян л/  нарийн боов /тн/  чацарганы тос  /кг/

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

15 

51.8 

103.7 

82.0 

89.9 108.3 

32.6  42.3  45.2 40  42.5 

168.4  145.3 

0.0  1.5 

105.3 

94.7 

112.4 

78.8 78.6 

0 

50 

100 

150 

200 

2009 I­XI  2010 I­XI  2011 I­XI  2012 I­XI  2013 I­XI 

Зарим нэрийн бүтээгдэхүүний  үйлдвэрлэлт /биет хэмжээгээр/ 

талх /тн/  нүүрс /мян тн/  ундаа /мян л/  өлөн гэдэс /мян гогцоо/ 

9.7 

4.7  4.4  5.5  5 4.1 

11.0 12.4 

21.0 

25 

0  0  0  0  0.0 0 

5 

10 

15 

20 

25 

30 

2009 I‐XI  2010 I‐XI  2011 I‐XI  2012 I‐XI  2013 I‐XI 

Зарим нэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт /биет хэмжээгээр/ 

чацарганы ш    с /мян л/  сироп /мян л/ 

76.7 125.3 

240.0 

569.0 

290.0 

50.0 24.9 

110.0 57.0 

37.5 

2009 I­XI  2010 I­XI  2011 I­XI  2012 I­XI  2013 I­XI 

зарим нэрийн бүтээгдэхүүний  үйлдвэрлэлт / биет хэмжээгээр/ 

вакум цонх  /кв м/  замын хавтан 

Дүгнэлт: 

Судалгаанд  1940  онд  аж  үйлдвэрийн  салбар  үүсэж  хөгжсөнөөс  хойших  тоо баримтуудыг 10 жилийн давтамжтайгаар он оноор судлан үзэж 2000 оноос хойш жил жилээр  өсөлт  хөгжлийг  харууллаа.    2005  оны  зэрэгцүүлэх  үнээр  үнэлснээр  аж үйлдвэрийн  салбарын  нийт  бүтээгдэхүүн  1940  онд    83.8  сая  төгрөг  байснаа, төвлөрсөн  төлөвлөгөөт  эдийн  засагтай,  эдийн  засгийн  оргил  үе  болох  1990  онд зэрэгцүүлэх үнээр 16.2  тэрбум төгрөг болж, хувийн өмч давамгайлсан   зах зээлийн

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

16 

эдийн  засгийн  үе  болох  2012  оны  байдлаар  зэрэгцүүлэх  үнээр  тооцсоноор  4.1  тэр бум  төгрөг    болж  өссөн  нь    1940  оноос  үйлдвэрлэл  48.7  дахин  өсч,  1990  оноос үйлдвэрлэл  75.3  хувиар  бүүрсан  байна.  Төвлөрсөн  төлөвлөгөөт  эдийн  засгаас  зах зээлийн эдийн засагт шилжих шилжилтийн явцад үйлдвэрлэл уналтанд орж  хувийн өмч  давамгайлсан  2000  оноос  аймгийн  үйлдвэрийн  салбарт  нааштай  хандлагууд ажиглагдаж  сүүлийн  10  жилд  зэрэгцүүлэх  үнээр  тооцсоноор  2000  оноос  2010  он хүртэл өсөлттэй.Үүний дотор  уул  уурхай  олборлолтын  салбар 78.7  хувиар буурсан боловч  /2000  онд  алт  319.7  кг  олборлож  байснаа  2010  онд  33.7  кг    олборлож  алт олборлолт  89.6  хувиар  буурсан  нь  нөлөөлсөн/    бусад  салбарын  өсөлт  аймгийн үйлдвэрийн  салбарын  өсөлтийг  хангасан  байна.  2012  онд  үйлдвэрлэлийн бууралтанд  архины  үйлдвэрлэл,  нүүрс  олборлолт,  мах  бэлтгэлийн  үйлдвэрлэлээс шалтгаалж  өмнөх  оноосоо  32.6  хувиар  буурсан  байна.  Цаашид  боловсруулах үйлдвэрлэл  тэр  дундаа  мах  махан  бүтээгдэхүүний  үйлдвэрлэл,  гурил  гурилан бүтээгдэхүүний  үйлдвэрлэл,  барилгын  материалын  үйлдвэрлэл  өсөлтийг  хангах хандлагатай байна.

Хоёр. Барилгын салбар 

Барилгын гүйцэтгэгч 31 аж ахуйн нэгжүүд 18,4 тэрбум төгрөгийн БУИЗ­ын ажил гүйцэтгэсэн  нь  өнгөрсөн  оны  мөн  үеэс  /инфляциар  засварласанаар/10,3  хувиар буурсан  байна.  Нийт  гүйцэтгэсэн  ажлын  85.9  хувийг  шинэ  барилга,  14.1  хувийг  их засварын ажил эзэлж байна. Барилгын салбарын ажиллагсдын тоо 1079 байгаа нь өнгөрсөн  оноос  4,6  хувиар  өссөн  байна.  Нийт  ажиллагсдын  2,3  хувь  нь  гадаадын иргэд ажилласан байна. 

БУА 85.9% 

ИЗ 14.1% 

БУ, их засварын ажил 

Нийт барилга угсралт их засварын ажлын 11,7 хувь буюу 2.1 тэрбум төгрөгийн ажлыг Улаанбаатар хотын аж ахуйн нэгжүүд, 88.3 хувь буюу 16.3 турбум төгрөгийн ажлыг аймгийн гүйцэтгэгч ААН­үүд гүйцэтгэсэн байна.

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

17 

0.0

5000.0

10000.0

15000.0

20000.0

25000.0 

БУИЗ-ын ажил  Барилга объектын ажил 

Инженерын барилга байгууламж

20552.0

17215.3

5946.8

18426.4

14102.0

4324.3 

Барилга угсралт их засварын ажил /инфляци-12.7, мян төг/ 

76.5% 

23,5% 

Барилгын ажлын хувийн жин Барилга объектын ажил  Инженерын барилга байгууламж 

Нийт  барилга  угсралтын  ажлын  76.5  хувийг  барига  объектын  ажил,  23.5  хувийг инженерийн барилга байгууламж эзэлж байгаа нь өнгөрсөн оноос барилга объектын ажил  18.1  хувиар,  инженерийн  барига  байгууламжийн  ажил  27.3  хувиар  буурсан байна.

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

18 

2006  2007  2008  2009  2010  2011  2012 объектын тоо  9  14  23  17  19  32  28 

Ашиглалтанд оруулсан барилга объект /тоогоор/ 

2006  2007  2008  2009  2010  2011  2012 

9 

14 

23 

17 19 

32 

28 

ашиглалтанд оруулсан барилга объектын тоо 

Барилгын гүйцэтгэгч ААН­үүд нийт 5.8 тэрбум төгрөгийн үндсэн фонд бүхий 28 объект ашиглалтанд хүлээлгэн өгсөн байна. Ховд суманд 460.0 сая төгрөгийн ҮФ бүхий ЗДТГ­ын контор,  Наранбулаг суманд 546.0 сая төгрөгийн ҮФ бүхий хүн эмнэлэгийн барилга, Түргэн суманд 450.0 сая төгрөгийн ҮФ­той сургуулийн дотуур байр, Улааном суманд 784,4 сая төгрөгийн ҮФ­той ТАХ­ын орон сууц, 900.0 төсөвт өртөгтэй 16 айлын хувийн орон сууц, 599.0 төгрөгийн ҮФ­той соёлын төв, 423.0 төгрөгийн ҮФ –той ШШГА­ны контор, Давст суманд 490.0 сая төгрөгийн ҮФ­той нутгийн удирдлагын ордон зэрэг томоохон барилга  объектууд техникийн болон улсын комиссоор хянагдан ашиглалтанд орсон байна. 

Гурав.  Увс аймгийн худалдааны салбарын үйл ажиллагаа 

3.1  Увс аймгийн газарзүйн байрлал, зах зээлд ойр эсэх 

Увс аймгийн нутаг дэвсгэр нь уул, тал хээр, говь хосолсон 69.5 мянган ам дөрвөлжин км бөгөөд улсын нийслэлээс  1370  км,  хойд  талаараа  ОХУ­ын  Тыва  улстай  575  км,  баруун  талаараа  Баянөлгий аймагтай 200км, өмнө талаараа Ховд  аймагтай 152 км, зүүн талаараа Завхан аймагтай 340км газраар хиллэнэ.    Улсын нийт газар нутгийн 4.4 хувийг эзлэн оршдог. Нийт нутаг дэвсгэрийн 60% нь хангай хээр талын, 40% нь говийн бүсэд хамрагдана. Зонхилох үндэстэн нь баяд, дөрвөд Газар  зүйн байрлалын  хувьд  далайн  түвшнээс  дээш 759 м  өндөрт  2.3    баллын  газар  хөдлөлтийн бүсэд оршдог. Их нууруудын хотгор, мөнх цаст Хархираа, Түргэний уулс ,Хан Хөхийн нуруу, Тогтохын шил зэрэг өндөр уулс, Увс , Хяргас, Ачит,Үүрэг нууруудтай.

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

19 

Цаг агаарын олон жилийн дундчаас харахад Увс нуурын сав газарт багтах сумдад зун нь зарим үед 40.0­өөс дээш хэм халуун болж, өвөлд нь 30.5­50.0 хэм хүйтэрнэ. Газрын хөрсний хүйтэн заримдаа 57 хэм хүрдэг. Аймгийн ихэнх нутагт жилд дунджаар 140­200 мм тунадас унах бөгөөд ууландаа 300­400 мм хүрдэг. Салхины зонхилох чиглэл нь баруун хойноос 5­10 м/сек хурдтай байдаг зарим үед 18­20 м/сек  хүрч ширүүсдэг.

3.2        Аймгийн зах зээлийн багтаамж, цар хүрээ,өнөөгийн байдал 

Увс аймаг нь 19 сум,92 багтай. Аймгийн төв нь Улаангом хот . Хүн амын нягтшил 1.0. 2012 оны жилийн эцсийн байдлаар нийт 74026 хүн ам тоологдсоны 49.9 хувь буюу 36977 нь эрэгтэй, 50.1  хувь  буюу  37049  нь  эмэгтэйчүүд  .  Хүн  амын  33.9  хувь  нь    буюу  25.1  мянган  нь  аймгийн  төв, суурин газарт, 19.6 хувь буюу 14.5 мянга нь сумын төвд, 46.5 хувь буюу 34.4 мянга нь хөдөөд амьдарч байна. 

19.8 мянган өрхийн 55.9 хувь нь хот суурин газарт, 44.1  хувь нь хөдөөд амьдардаг. Эдийн засгийн үндсэн салбар нь ХАА. Увс  аймаг  нь 2030.7 мянган    толгой малтайгаас  16.9 мянган  тэмээ, 70.4 мянган  адуу, 108.0 мянган үхэр, 975.9 мянган хонь, 859.3 мянган ямаатай   байна. Мал сүргийн дийлэнх нь хонин сүрэг. 

8438.2 га­д үр тариа, 276.0 га­д төмс, 208.1 га­ д хүнсний ногоо тариалж 7574.4 тн үр тариа, 3100.9 тн төмс, 2591.7 тн хүнсний ногоо хураан авсан байна. 

Аж  үйлдвэрийн  нийт  бүтээгдэхүүн  үйлдвэрлэлт  2005  оны  зэрэгцүүлэх  үнээр  3.7  тэрбум  болж өнгөрсөн оноос 39.7 хувиар буурсан байна. 

Аж ахуйн нэгж, байгууллагын регистрийн аймгийн санд 2012 оны жилийн эцсийн байдлаар 1132 аж  ахуйн  нэгж,  байгууллага  бүртгэлтэй  байгаагийн  86.8  хувь  буюу  983  нь  үйл  ажиллагаа  явуулж байна.  Бизнес  регистрийн  санд  бүртгэлтэй,  үйл  ажиллагаа  явуулж  байгаа  аж  ахуйн  нэгж, байгууллагын 503  буюу 51.2 хувь нь Улаангом хотод ногдож байна. Бизнес регистрийн санд бүртгэлтэй үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгж, байгууллагын тоо өнгөрсөн  оноос  117­оор  буюу  11.9  хувиар  нэмэгдсэн  байна.    Санд  байгаа  ААНБ­г  хариуцлагын хэлбэрээр авч үзвэл  61.9 хувь нь ХХК, 1.3 хувь нь ХК, 15.4 хувь нь төсөвт байгууллага, 0.8 хувь нь нөхөрлөл, 13.9 хувь нь хоршоо, 0.3 хувь нь төрийн болон орон нутгийн өмчит үйлдвэрийн газар, 6.3 хувь нь ТББ, 0.1 хувь нь бусад байгууллага байна. 

Худалдааны  мэдээний  түүвэрт  сонгогдсон  15  аж  ахуйн  нэгж  байгууллага  27126.9  сая  төгрөгийн борлуулалтын орлоготой ажиллан нэг нэгжийн сарын дундаж орлого 150.7 сая төгрөгт хүрч өнгөрсөн оны мөн үеэс 2.5 дахин нэмэгджээ. 

Дотоод худалддааны байгууллагын борлуулалтын орлого 2012­4­р улирал /түүврийн нэгжүүдээр/

201

1

201

2 Єсєлт бууралты

н хувь 201

1

201

2 Єсєлт бууралты

н хувь 201

1

201

2 Єсєлт бууралт ын хувь 2

011

201

2 Єсєлт бууралт ын хувь 2

011

201

2

201

1

201

2

Увс 24953.0 27126.9 8.7 22218.4 23935.0 7.7 243 183 -24.7 109 71 -34.9 49  15  42.4  150.7

Нийт орлого /сая.тєг/ Ажиллагсдын тоо Эмэгтэй ажиллагсад Борлуулсан бараа, бїтээгдэхїїний

єртєг /сая.тєг/ 

түүвэрт хамрагдсан ААНБ тоо 

Нэг нэгжийн 1 сарын орлого 

/сая.төг/ 

Худалдааны  салбарын  аж  ахуйн  нэгж  байгууллагууд  10726.2  сая  төгрөгийн  нэмэгдэл  өртөг үйлдвэрлэсэн нь өнгөрсөн оноос 4271.4 сая төгрөг буюу 39.8 хувиар нэмэгдсэн байна. Аймгийн худалдаа эрхлэгчдийн 80 хувь нь төрөлжсөн бус барааны худалдаа эрхэлж байна. 

Техник  технологийн  дэвшлийг  даган  интернэтээр  худалдаа  хийх  үйл  ажиллагаа  ихээр нэмэгдэж байна.

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

20 

Мөн  захиалга,  танилцуулгаар  хийгддэг  худалдааны  хэлбэр  өргөжиж  байна.  Тухайлбал  гоо сайхан, эм бэлдмэл, НАНО технологийн эм бэлдмэлийн сүлжээний бизнес ихээр нэвтэрч байна. Худалдаа үйлчилгээний төвүүд баригдаж битүү зах ашиглалтанд орсон.Гэр ахуйн цахилгаан барааны ВSB, НОМИН, PSMALL,гоо сайхны , байгалийн нэмэлт бүтээгдэхүүний сүлжээ дэлгүүрүүд нээгдэн үйл ажиллагаа явуулж байна. 

3.2  Аймгийн гадаад худалдааны талаар Энэ онд нийт 155.7 мянган ам. долларын бараа бүтээгдэхүүнийг экспортолж өнгөрсөн оноос 3854.8 мянган  ам.доллараар  буюу  96.1  хувиар  буурсан  байна.  Нийт  импорт  51,2  сая.ам.долларт  хүрч өнгөрсөн  оноос  2.5  сая.ам.доллараар  буюу  5.1 хувиар  өссөн байна.  4739  тн  гурил,  34.6 мянган  тн нефть  бүтээгдэхүүн,  10  ш  ачааны  машин,  болон  чиргүүл,  1  ш  автобус,  1  ш  автокран,  74476.9 мян,квт,цаг  цахилгаан,  2239  ш  мебель  тавилга,  635.3  тн  овъёс,  47  ш  мод  хөрөөдөх  машин,  2  ш экономайзер, 2 ш циклон батарейный, 155 тн хивэг, 65.9 тн хорголжин тэжээл, 3.4 тн хүнсний бараа, 26.1  тн  чихэр,  69.9  тн  хөц  будаа,  36.1  тн  гоймон,  21  тн  улаан  буудай,  10  тн  хүнсний  ногоо,  231.6 мянган л чацарганы жүүс, 31.1 тн моторын тос, 10.8 мянган ш аяга, шаазан, 2 ш шингэний нөөцлүүр, 120 м 3  банз,  30 ш  туузан  хөрөөний  ир,  7 ш  төмөр  гангаар  хийсэн  торх  зэргийг  тус  тус  импортоор оруулсан байна. Өнгөрсөн  онтой  харьцуулахад  импортоор  оруулсан  мебель  тавилга  33.4  хувиар,  цахилгаан  9.0 хувиар, мод хөрөөдөх машин 5.9 дахин, овъёс 44.4 хувиар, авто машин чиргүүл 42.9 хувиар,  гурил 11.1  хувиар,  дизель  түлш  4.6  хувиар,  аяга,  шаазан  80.0  хувиар,  төмөр  гангаар  хийсэн  торх  40.0 хувиар тус тус өсч, харин авто бензин 16.1 хувиар, хивэг 61.4 хувиар, гоймон 75.1 хувиар, хөц будаа 8.0 хувиар,  шингэний нөөцлүүр 60.0 хувиар тус тус буурсан байна. 

2145.1  2192.1  2556.7  4010.5 155.7 

38362.8 

20527.9 

32420.4 

48765.2  51245.8 

2008  2009  2010  2011  2012 

Нийт импорт, экспорт, жил бүрийн эцсээр 

Нийт экспорт /үнийн дүн, мян.ам дол/ 

Нийт импорт /үнийн дүн, мян.ам дол/ 

Сүүлийн 4 жилийн дунджаас нийт экспорт 2570.4 мянган ам доллараар буюу 94.3 хувиар буурч, нийт импорт 16.2 сая ам доллараар буюу 46.3 хувиар өссөн байна. 

3.4  Аймгийн дэд бүтцийн хөгжил байдал, харилцаа холбоо, зам гүүр, эрчим хүчний хангамж 

Аймгийн  бүх  сумууд    баруун  бүсийн  цахилгааны  шугамд  холбогдон  байнгын  цахилгааны  эх үүсвэртэй. Тэс. Давст сум ОХУ –аас агаарын шугамаар холбогддог. Өмнөговь сумын Улиастай баг, Тээлийн суурин, Тэсийн хар үзүүр, Баруунтурууны Хар цагаан усны багийн төв  баруун бүсийн эрчим хүчинд холбогддог. Аймгийн  бүх суманд үүрэн телефоны 5 оператор үйл ажиллагаа явуулж, өндөр хурдны Интернетийн үйлчилгээ нэвтэрлээ.Олон улсын нисэх онгоцны буудал баригдаж агаарын тээврийн Аеро монголия, Изнес эйрвиз компаниуд үйл ажиллагаа явуулж байна. 

Цэвэр  бохир  усны  төвлөрсөн  шугам,  инженерийн  шугамд  Улаангом  хотын  барилга  байгууламжууд холбогдсон ба дулааны хоёр дахь эх үүсвэр, Дулааны төв шугамын, цэвэр усны 2 дахь эх үүсвэрийн шугам баригдаж ашиглалтанд орох бэлтгэл хангагдаад  байна.

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

21 

ДҮГНЭЛТ: 

Худалдаа  үйлчилгээний    салбарын  ажил  үйлчилгээ   хамгийн  ил   тод   байдаг   болохоор иргэд   үйлчлүүлэгчид  үр   дүнг   нь   өдөр  тутам мэдэрч   үнэлэлт  дүгнэлт  өгч   байдаг   онцлогтой  . Иймд     цаг    үетэйгээ    зохицон   өөрчлөгдөж      чанартай,    эрүүл ахуйн   шаардлага    хангасан,   бараа бүтээгдэхүүнээр    үйлчилж   байх   шаардлага   худалдааны салбарынханд   тавигдаж   байна.   Дэлхий ертөнц  маш  хурдацтай  дэвшин  хөгжиж,  өөрчлөгдөж  байгаа  өнөө  үед  худалдаанд  : 

Дэвшилтэт  техник  технологи нэвтрүүлэх, код уншигч машин хэрэглэх. Компьютер, Интернетийн   орчин   цагийн   ололтыг   ашиглах,  картаар худалдааг хийх, цахим худалдааны  хэлбэрийг  улам хөгжүүлэх Худалдааны  цэг  салбарын  байршлыг  зах  зээлд  зохицуулан  оновчтой  тогтоох , нэг хүнд ноогдох худалдааны нэгжийг нэмэгдүүлэх Барааны   хөдөлгөөний  мэдээллийг  ашиглах  систем  нэвтрүүлэх Орон  нутагт   бараа  хүргэх  түүхий  эдийг  үйлдвэрт  нийлүүлэх  хямд  төсөр  сүлжээг  бий болгох Тээвэр  зуучийн  оновчтой  хэлбэрийг   бий  болгох Интернетийн хэрэглээний орчинг бий болгох хөтөлбөр төслүүдийг хэрэгжүүлэх эх    орны  ,  чанартай    бараа      бүтээгдэхүүний    үйлдвэрлэл    хэрэглээг    дэмжих    ,  гадаадын хөрөнгө  оруулалтыг  нэмэгдүүлэх  шаардлага ч  чухлаар  тавигдаж  байна. 

Дөрөв. Тээвэр холбооны салбар 

Зорчигч тээврийн үйл ажиллагаа эрхэлж буй аж ахуйн нэгж байгууллага, иргэд 44.3 мянган зорчигч тээвэрлэж  18240.8  мян.хүн.км­ийн  зорчигч  эргэлт  хийснийг  өнгөрсөн  оны  мөн  үетэй  харьцуулахад зорчигчдын тоо 69.6 хувиар, зорчигч эргэлт нь 36.2 хувиар тус тус буурсан байна. Ачаа  тээврийн  үйл  ажиллагаа  эрхэлдэг  аж  ахуйн  нэгж,  иргэд  48.5  мян.тн  ачаа  тээвэрлэж  14778.5 мян.тн.км­ийн ачаа эргэлт хийснийг өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад тээсэн ачаа нь 62.2 ачаа эргэлт нь 54.3 хувиар буурсан байна. 

63.4  69.3  128.2  48.5 

38.6  35.3 

145.9 

44.3 

0 

20 

40 

60 

80 

100 

120 

140 

160 

0 

20 

40 

60 

80 

100 

120 

140 

2009 I‐XII  2010 I‐XII  2011 I‐XII  2012 I‐XII 

Тээсэн ачаа мян.тн  Зорчигчид мян.хүн 

Холбооны  үйл  ажиллагаа  эрхэлж,  мэдээнд  хамрагддаг  аж  ахуйн  нэгж  газрууд  368.9  сая төгрөгийн орлоготой ажилласны 41.2 хувь нь хүн амаас орсон ба өнгөрсөн оны мөн үеэс нийт орлого нь 4.3 хувиар буюу 16.4 сая төгрөгөөр буурсан байна. 

Холбооны  газраар  үйлчлүүлсэн  цахилгаан  мэдээний  тоо  30  хувь  буурч,  бичиг,  захидал, боодол хүргүүлэх үйлчилгээ 69.5  хувиар нэмэгдсэн байна. 

Аймгийн бүх сумдад үүрэн телефоны операторууд үйл ажиллагаа явуулж байгаа ба тэдний хэрэглэгчдийн тоо өнгөрсөн оны мөн үеэс 15,0 хувиар өссөн байна. 

Үүрэн телефон хэрэглэгчдийн тоо  2011­I­XII  сар 2012­I­XII

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

22 

0 

5000 

10000 

15000 

20000 

25000 

CDMA Хэрэглэгч 

SKYTEL Хэрэглэгч 

MOBICOM Хэрэглэгч 

UNITEL Хэрэглэгч 

G mobile Хэрэглэгч 

2011 I‐XII  2012‐I‐XII 

2011 I­XII  2012­I­XII  12/11 

Ачаа эргэлт мян.тн. Км 32366.1  14778.5  45.7 

Тээсэн ачаа мян.тн 128.2  48.5  37.8 

Зорчигч эргэлт мян.хүн.км 28585.1  18240.8  63.8 

Зорчигчид мян.хүн 145.9  44.3  30.4 

Авто тээврийн үндсэн үзүүлэлт 

2011 I­XII  2012­I­XII  12/11 

Орлого сая.төг  385.3  368.9  95.7 

үүнээс хүн амаас  147.2  152.1  103.3 

телефон цэг шир  665  684  102.9 

КТВ­ийн цэг шир  995  1475  148.2 

CDMA Хэрэглэгч  1719  659  38.3 

SKYTEL Хэрэглэгч  11000  12500  113.6 

MOBICOM Хэрэглэгч  19000  22000  115.8 

UNITEL Хэрэглэгч  12000  14870  123.9 

G mobile Хэрэглэгч  12200  14289  117.1 

Холбооны үйлчилгээ, нэр тэрлөөр 

2011 I­XII  2012­I­XII  12/11 

Бичиг захидал боодол мян.ш  11.8  20.0  169.5 Цахилгаан мэдээ мян.ш  1.0  0.7  70.0 

Холбооны салбарын үндсэн үзүүлэлт 

В. Судалгааны арга зүй 

Судалгаанд бүсийн аймгууд болон бүсийн дундажтай харьцуулах аргыг ашиглалаа. 

Г.Судалгааны хамрах хүрээ

“Увс аймгийн аж үйлдвэр ,үйлчилгээний  салбарын танилцуулга”  2012 

23 

Судалгаанд 2008­2012 оны үзүүлэлтүүдийг ашиглав. 

Д.  Мэдээллийн эх үүсвэр

• Аж үйлдвэрийн салбарын эдийн засгийн үзүүлэлтүүд 1940­2012 • Барилгын салбарын мэдээ тайлан 2008­2012 • Монгол улсын Статистикийн эмхтгэл 2008­2012 он • Аймгийн нийгэм эдийн засгийн танилцуулгууд 2008­2012 он • Аймгийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүний тооцоо 2010­2012 он • Аймгийн БР сан  2012 он