Ante Marković, de laatste premier van Joegoslavië (1989-1991)

De juiste man op het verkeerde moment?

Liese Vossen

Master in de Oost-Europese Talen en Culturen, Major Zuidoost-Europakunde, Universiteit Gent

Promotor: Prof.dr. Raymond Detrez

Mei 2009

Scriptie voor de masterproef

Dankwoord

Voor u deze scriptie begint te lezen moet u weten dat er enkele mensen zijn die ik uit de grond

van mijn hart wil bedanken voor hun hulp, steun en tips.

Zonder hen zou deze scriptie er nooit hetzelfde hebben uitgezien.

Eerst wil ik president Milan Kučan, zijn secretaresse Špela Furlan en Predrag Tašić bedanken

voor hun gastvrijheid en de schitterende interviews die ze me gegeven hebben.

Premier Ante Marković dank ik voor de vriendelijke ontvangst.

Voor hun informatie en tips dank ik professor Raymond Detrez, Marie-Anne Coninsx en Kurt

Schelter, Philippe Coninsx, Pavel Ocepek, Stijn Vervaet, Tomaz Gorisek, Kristien Bonneure,

Dejan Anastasijević, Johan Verheyden, Robert Nouwen en Jean Nelissen.

Voor de vertaalsteun en de hulp bij de vele telefoontjes naar Sarajevo bedank ik Spomenka

Brašić.

Een heel speciale dank gaat uit naar mijn ouders omdat zij mij de kans hebben gegeven om

deze studie, die echt mijn droom was, te volgen en voor hun steun tijdens deze vier jaar.

Mama, bedankt voor het leggen van de o zo belangrijke contacten en al het andere dat je voor

me gedaan hebt, je bent een schat!

Een bijzondere vermelding verdient mijn vader. Om met mij mee te reizen naar Slovenië,

voor je verbeteringen, je steun en zoveel meer: dank je wel papa!

Dank jullie wel allemaal!

Inhoud

Inleiding 1 1. Joegoslavië van 1974 tot 1989: een historische context 3 2. Ante Marković: het relaas van een regeerperiode 6 2.1 Het aantreden van Ante Marković als premier van Joegoslavië 6 2.2 Economische en politieke hervormingen 7 2.3 Deelname aan de meerpartijenverkiezingen 10 2.4 Een tussenbalans 15 3. Relatie tussen Marković en de andere actoren 16 3.1 De deelrepublieken 16 3.1.1 Slovenië 16 3.1.2 Kroatië 19 3.1.3 Servië 23 3.2 Marković en het JNA 28 3.3 Marković en het buitenland 33 3.3.1 Het IMF en de Wereldbank 33 3.3.2 De Verenigde Staten 34 3.3.3 Europa 35 3.3.4 Duitsland 37 3.3.5 De Sovjetunie 37 4. Het einde van Marković’ regeerperiode 39 5. Balans en discussie 41 Conclusie 45 Epiloog 47 Bibliografie 49 Bijlage: CD Audio Pictures Transcripts interviews Video

1

Inleiding

Ante Marković (°1924) is de laatste premier van de Socialistische Federale Republiek

Joegoslavië. Hij leidt de Joegoslavische regering van maart 1989 tot en met december 1991.

Marković speelt een belangrijke rol tijdens een dramatisch kantelmoment in de geschiedenis

van Joegoslavië: tijdens zijn regeerperiode roepen de deelrepublieken Slovenië en Kroatië hun

onafhankelijkheid uit, waarop de federatie uiteenvalt en het ernstigste gewapend conflict in

Europa sinds Wereldoorlog II uitbarst. Door de omstandigheden gedwongen neemt hij ontslag

en verdwijnt van het politieke toneel.

Als laatste premier is hij een groot voorstander van het behoud van de eenheid van

Joegoslavië terwijl alle anderen om hem heen om uiteenlopende redenen andere objectieven

nastreven. Aan de hand van een aantal economische en politieke hervormingen probeert

Marković de federatie nieuw leven in te blazen, maar de steun die hij hiervoor aanvankelijk

vindt, brokkelt geleidelijk af.

Het beschikbare secundaire bronnenmateriaal bestaat in hoofdzaak uit boeken en

artikels die handelen over de desintegratie en de burgeroorlog in Joegoslavië. Hierin worden

tal van feiten vermeld, maar Marković’ motieven en overwegingen worden niet expliciet

besproken.

De desintegratie van Joegoslavië is een typevoorbeeld van een leiderschapscrisis.

Marković is de persoon rond wie deze leiderschapscrisis uitbarst. We kunnen deze crisis beter

begrijpen als we de man in het oog van de storm beter kennen. Om deze reden werd er ook

naar minder voor de hand liggend primair bronnenmateriaal gezocht. Zo werden enkele

2

getuigen geïnterviewd die door hun toenmalige functie de rol van Marković vanuit

verschillende invalshoeken kunnen duiden. Dit materiaal is des te interessanter omdat de

persoonlijke verhoudingen tussen de verschillende protagonisten vaak de loop der

gebeurtenissen bepaalde. Ook brengen deze interviews verschillende feiten aan het licht die

nog niet bekend waren.

Deze scriptie onderzoekt of Marković programma, dat steunt op een combinatie van

economische en politieke hervormingen, in staat is weerwerk te bieden aan het opkomend

nationalisme. Verwerft hij genoeg steun bij de bevolking, de internationale gemeenschap en

het altijd onvoorspelbare volksleger?

Kortom: is hij de juiste man op het goede moment voor dit land?

3

1. Joegoslavië van 1974 tot 1989: een historische context

Om de gebeurtenissen tussen 1989 en 1991 goed te kunnen begrijpen is het belangrijk om de

situatie in Joegoslavië vanaf 1974 kort te bespreken. In 1974 wordt er in de Socialistische

Federale Republiek Joegoslavië (SFRJ) een nieuwe grondwet aangenomen die een belangrijke

rol zal spelen in het verdere verloop van de geschiedenis van het land. In de eerste plaats

verandert de grondwet van 1974, die met haar 403 artikels bekend staat als de langste

grondwet ter wereld, niets aan het totalitaire karakter van het Joegoslavië van Tito. Josip Broz

wordt zelfs benoemd tot leider voor het leven van de republiek, zijn autoriteit is onbetwistbaar

en zijn partij, de communistische, de enige. De personencultus rond zijn persoon blijft bestaan

en wordt zelfs nog aangewakkerd (Brossard, Vidal 2001: 63). Eén van de belangrijkste

principes van deze nieuwe grondwet is dat ze drie uiteenlopende interpretaties van het begrip

‘volk’ geeft. Ten eerste hebben alle Joegoslaven gelijke rechten als burgers van de republiek.

Ten tweede worden de politieke en culturele rechten van de verschillende etnische

gemeenschappen gewaarborgd. En ten slotte mogen de bevolkingsgroepen zich ook

organiseren in arbeidersraden.

Binnen het zonet aangehaalde begrip etnische gemeenschappen moet er een

onderscheid gemaakt worden tussen naties en nationaliteiten. Binnen Joegoslavië bestaan er

zes naties: Slovenen, Kroaten, Bosniërs, Macedoniërs, Serviërs en Montenegrijnen. Deze zes

zijn de constituerende naties van de Socialistische Federale Republiek Joegoslavië. Verder

zijn er nog twee belangrijke nationaliteiten op het grondgebied van Joegoslavië namelijk de

Hongaren en de Albanezen. Zij hebben ook een moederland buiten Joegoslavië. Deze twee

nationaliteiten krijgen een autonome provincie. Voor de Hongaren is dit de Vojvodina en voor

de Albanezen is dit Kosovo. Deze twee provincies bevinden zich op het grondgebied van

deelrepubliek Servië. In principe zijn deze provincies ondergeschikt aan Servië, maar in

werkelijkheid is hun vrijheid zo groot dat ze op gelijke voet staan met de zes deelrepublieken.

Zo krijgen ze onder andere een afgevaardigde in het collectieve federale Presidentschap .

Op het grondgebied van bepaalde deelrepublieken leven echter ook inwoners van

andere constituerende naties. Zo heeft Kroatië een grote Servische minderheid, die vooral in

de zogenaamde Krajina wonen. In Bosnië-Herzegovina leven zowel Bosnjakken, Serviërs als

Kroaten. Verder heeft iedere natie (en niet de deelrepublieken), hoewel symbolisch bedoeld,

het recht op zelfbeschikking (Detrez 1996: 123-127). Tito voert deze grondwetswijzigingen

door om aan de eisen van de bevolkingsgroepen van Joegoslavië tegemoet te komen, maar

uiteindelijk zullen ze het land verdelen.

Door deze constitutie wordt het nationaal bewustzijn van de verschillende groepen

aangewakkerd en ook de onderlinge verschillen tussen de deelrepublieken en autonome

regio’s worden belicht. Zo bestaan er bijvoorbeeld grote verschillen, zowel economisch als

cultureel, tussen Slovenië en de zuidelijke autonome regio Kosovo. Tito treedt in deze

4

constellatie op als een soort politieagent en houdt zo de situatie onder controle (Tašić 2009:

interview). Hij is een groot bemiddelaar tijdens conflicten, kan altijd een balans vinden en

weet de grijze zones te bespelen. Maar na Tito’s dood op 4 mei 1980 valt de bindende factor

van Joegoslavië weg en steken allerlei eerder onderdrukte spanningen de kop op.

De Socialistische Federale Republiek Joegoslavië wordt vanaf dan vanuit Belgrado geleid

door een collectief Presidentschap met een jaarlijks wisselende president, telkens afkomstig

uit een andere deelrepubliek, en een regering onder leiding van een eerste minister.

In de jaren tachtig komt Joegoslavië in een zware economische en politieke crisis

terecht die het land destabiliseert en die uiteindelijk zelfs het eigenlijke bestaan van de staat

zal ondermijnen. Tegen het eind van de jaren tachtig heeft het land te kampen met een

torenhoge inflatie, een hoge werkloosheidsgraad, een enorme buitenlandse schuld en ernstige

voedseltekorten. Het volk laat zijn ongenoegen over de situatie in het land blijken tijdens

grote publieke demonstraties en stakingen (Cohen 1993: 45-46). Vanaf 1985 verandert de

houding van het Westen tegenover Joegoslavië aanzienlijk. Wanneer in Michail Gorbačov in

1985 de nieuwe machthebber van de Sovjetunie wordt, verbeteren de relaties tussen de

Verenigde Staten en de Sovjetunie binnen korte tijd. In deze periode worden ook vergaande

economische en politieke hervormingen doorgevoerd in Hongarije, Tsjecho-Slowakije en

Polen. Door deze ontwikkelingen verliezen het Westen en vooral de westerse geldschieters

hun belangstelling voor Joegoslavië (de Graaff, Zwaan 2005: 103-104). Een ander groot

probleem in Joegoslavië zijn de opkomende nationalistische strekkingen in de

deelrepublieken, die sinds Tito’s dood steeds meer aanhang vinden. Vooral in Servië steekt

vanaf de jaren tachtig het nationalisme de kop op. Kosovo wordt een groot probleemgebied

binnen Joegoslavië. De regio wordt sinds het midden van de jaren tachtig voor 90 procent

door Albanezen bewoond, maar sinds de historische slag op het Merelveld (Kosovo Polje) in

1389 zien de Serviërs Kosovo als de bakermat van Servië en vinden zij dat Kosovo

onlosmakelijk deel uitmaakt van Servië. In de jaren tachtig herleeft het idee van een Groot-

Servië volgens de Četnik-ideologie uit de Tweede Wereldoorlog (Tašić 1993: 13). De essentie

van dit idee zit vervat in het beroemde Memorandum dat de Servische Academie voor

Kunsten en Wetenschappen in 1986 uitgeeft. In dit document, dat een oplossing voor het

“Servische vraagstuk” zoekt, wordt beweerd dat de slechte economische toestand in Servië

een gevolg is van een weloverwogen beleid van Tito, van Sloveens-Kroatische afkomst, en

zijn hoofdadviseur Edvard Kardelj, een Sloveen. Hun beleid zou als doel hebben Servië te

verdelen en op die manier het land ook economisch onderontwikkeld te houden. Ook de

situatie in Kosovo wordt uitgebreid besproken in dit Memorandum. Een eerste openlijk

conflict ontstaat slechts één jaar na Tito’s dood: in april 1981 breekt er in Kosovo een opstand

van Albanese studenten uit die door het Joegoslavische leger op bloedige wijze wordt

onderdrukt. In oktober 1987 maakt Slobodan Milošević, tot dan toe een vrij onbekende

communistische bureaucraat, van de situatie in Kosovo gebruik om controle te krijgen over de

5

Servische Communistische Partij. Hij beperkt de autonomie van Kosovo en de Vojvodina en

wint steeds meer aan populariteit1 (Rogel 2004: 16-17). Als reactie op het Memorandum van

de Servische Academie voor Kunsten en Wetenschappen verschijnt in Slovenië in februari

1987 in het tijdschrift “Nove Revije” een artikel met 16 appendices getiteld “Za slovenački

nacionalni program” (Voor een Sloveens nationaal programma). In dit document wordt een

plan voor de afscheuring van Slovenië van Joegoslavië uit de doeken gedaan. In Slovenië

bestaat er sinds de jaren tachtig een vraag naar meer democratie, maar pas in 1986 neemt de

democratische vleugel onder leiding van Milan Kučan de macht in de Communistische Partij

(de Graaff, Zwaan 2005: 103). In Kroatië ontstaat er gedurende de jaren tachtig een

nationalistische strekking. Eind januari 1989 wordt in Zagreb de stichtingsvergadering

gehouden van Tudjman’s “Kroatische Democratische Unie” (HDZ). Deze partij pleit voor een

Kroatië dat enkel het vaderland is van het Kroatische volk. Alle andere volken, ook de talrijke

Serviërs, komen volgens de HDZ pas op de tweede plaats of worden gedwongen om te

vertrekken (Tašić 1993: 12-13). Zo ontstaat er eind jaren tachtig in Joegoslavië bovenop de

economische crisis een cyclus van elkaar wederzijds versterkende nationalismen waarbij het

centrale gezag van de communistische partij in snel tempo afbrokkelt.

1 Meer over de rol van Milošević onder andere in De ondergang van Slobodan Milošević van Stefan Blommaert (2003)

6

2. Ante Marković: het relaas van een regeerperiode

2.1 Het aantreden van Ante Marković als premier van Joegoslavië

In de economische en politieke situatie die in het vorige hoofdstuk werd geschetst dwingt het

Internationaal Monetair Fonds (IMF) in mei 1988 de Joegoslavische regering onder leiding

van Branko Mikulić een marktconcept aan te nemen dat steunt op vier “ankers”: een monetair

beleid, loonmatiging, controle op de staatsuitgaven en op de fiscale ontvangsten.

Tegelijkertijd worden ook de prijzen geliberaliseerd. Servië ziet in dit economisch plan een

bedreiging van de toestand van de Servische economie in de primaire distributie. Uit onvrede

over de koersverandering van de regering Mikulić zeggen het Servische en het

Montenegrijnse parlement hun vertrouwen in de Federale regering van Joegoslavië (SIV) op

(Tašić 1993: 12). Op 30 december 1988 neemt Mikulić noodgedwongen ontslag.

Er begint een zoektocht naar een nieuwe eerste minister die een uitweg uit de

economische en politieke crisis kan bieden. Ante Marković wordt voorgedragen als kandidaat

voor het nieuwe mandaat. Zijn tegenkandidaat is Borisav Jović, één van Milošević’ dichtste

medestanders. Marković, die reeds het imago van een hervormer heeft, wordt op 19 januari

1989 verkozen tot premier van Joegoslavië. Dit gebeurt onder impuls van Slovenië en na een

formeel initiatief van Kroatië (Kučan 2009: interview: 1).

Ante Marković is een Bosnische Kroaat, geboren op 25 november 1924 in het

Bosnische stadje Konjic. Voor de Tweede Wereldoorlog is hij lid van een communistische

jeugdvereniging en tijdens de oorlog neemt hij aan de zijde van Tito’s Partizanen deel aan een

aantal verzetsacties (Rogel 2004: 118). In 1954 studeert hij af als gediplomeerd ingenieur

elektrotechniek aan de Universiteit van Zagreb (Allcock, Horton, Milivojević 1998: 165).

Vanaf 1953 werkt hij in Zagreb in één van de grootste bedrijven van Kroatië, “Rade Končar”,

waar hij van 1961 tot 1986 algemeen directeur is (Tašić 1993: 2). Verder is hij ook directeur

van andere grote Joegoslavische bedrijven zoals de Kroatische oliemaatschappij INA. Hij is

één van de bekendste vertegenwoordigers van de Joegoslavische zakenwereld (Kučan 2009:

interview: 1).

Reeds voor zijn mandaat van premier van de SFRJ is hij actief in de Joegoslavische

politiek. Van juli 1982 tot 20 november 1986 is hij voorzitter van de Kroatische regering en

van 10 mei 1986 tot 10 mei 1987 is hij president van het Presidentschap van Kroatië,

deelrepubliek van het SFRJ. Hij is ook actief in verschillende politieke organen waar hij zich

vooral bezig houdt met economische hervormingen. Op het moment dat hij het mandaat van

premier van Joegoslavië opneemt is Marković nog steeds lid van het Presidentschap van

Kroatië (Tašić 1993: 13).

7

2.2 Economische en politieke hervormingen

Op 19 januari 1989 wordt Marković benoemd tot premier van Joegoslavië en op 16 maart

geeft hij een speech voor het federale parlement waarin hij radicale marktgerichte

hervormingen aankondigt. Op het moment dat hij aan de macht komt, zit Joegoslavië op

economisch vlak in zeer slechte papieren: er is een werkloosheidsgraad van 20 procent, de

inflatiegraad bedraagt om en bij de 2000 procent per jaar, de buitenlandse schuld bedraagt 1,9

miljard dollar en er vinden massale stakingen en betogingen plaats (Rogel 2004: 118-119).

Marković vindt voor zijn hervormingen vrijwel onmiddellijk steun in het Westen: op 20 maart

kondigt de Europese Gemeenschap op een vergadering in Brussel haar steun aan voor

Marković’ hervormingsprogramma.

In de eerste plaats is Marković een voorstander van het vrije verkeer van personen,

goederen, kapitaal en diensten op het grondgebied van Joegoslavië. Hij promoot dus een vrije

interne markt. Verder wil hij ook een financieel en monetair systeem introduceren dat het

interne marktprincipe beter ondersteunt, wat op dat moment in de SFRJ niet het geval is. Zo

zijn er op het grondgebied van Joegoslavië slechts twee banken actief die dekking geven over

het hele land: de Ljubljanska Banka en de Beogradska Banka. Alle ander banken focussen

zich vooral op hun eigen regio (Kučan 2009: interview: 2). Marković pleit ook voor de

invoering van een rechtsstaat en een splitsing van de uitvoerende, wetgevende en

rechtssprekende macht. Ten slotte pleit hij voor een privatisering van eigendom, hetgeen in

het socialistische Joegoslavië op dat moment niet bestaat.

In april 1989 doet Marković’ regering2 de details voor haar hervormingsplan uit de

doeken. Eén van Marković’ eerste maatregelen is een liberalisering van alle prijzen en een

controle op de salarissen. Verder kondigt hij strenge maatregelen aan om het tekort in het

federale budget terug te dringen van 11,7 procent tot 8,5 procent van het Bruto Nationaal

Product (BNP), naast een beperking van de geldtoevoer (Allcock, Horton, Milivojević 1998:

354). Op 1 december 1989 kondigt Marković een shock therapy programma voor stabilisatie

af. Bij de ontwikkeling van dit programma werd de hulp ingeroepen van een aantal adviseurs

die op dat moment in Polen aan een gelijkaardig concept werkten. Het doel van deze shock

therapy is een eind te maken aan de hyperinflatie en de dinar zo snel mogelijk convertibel te

maken en dit vanaf midden december (Woodward 1995: 114).

2 Premier: Ante Marković. Vice-premiers Aleksandar Mitrović en Živko Pregl. De ministers: Budimir Lončar: staatssecretaris voor Buitenlandse Zaken, Veljko Kadijević: staatssecretaris voor Defensie, Peter Gračanin: staatssecretaris voor Binnenlandse Zaken, Branko Zekan: staatssecretaris voor Financiën, Franc Horvat: staatssecretaris voor Economische Betrekkingen met het Buitenland, Nazini Mustafa: staatssecretaris voor Handel, Stevan Santo: staatssecretaris voor Energie, Jože Slokar: staatssecretaris voor Verkeer, Stevo Mirjanić; staatssecretaris voor Landbouw, Božo Marendić: staatssecretaris voor Ontwikkeling, Radiša Gačić: staatssecretaris voor Gezondheidszorg, Vlado Kambovski: staatssecretaris voor Justitie en Administratie. Ministers zonder portefeuille: Dževad Mujezinović, Branislav Pajković en Nikola Goševski. Marković’ regering bestaat uit 19 leden in plaats van 29. (Tašić 1993: 16)

8

Op het moment dat Marković zijn shock therapy introduceert, vindt er een conflict

plaats tussen Slovenië en Servië dat gezien kan worden als een eerste teken van desintegratie

in Joegoslavië. Op 27 september 1989 wijzigt Slovenië zijn grondwet en omschrijft zichzelf

als een onafhankelijke, soevereine en autonome staat met het recht op zelfbeschikking en

afscheuring (Carnegie Endowment for International Peace 2009). Deze beslissing valt niet in

goede aarde in Servië en als reactie hierop vindt er in Titograd in Montenegro een massale

demonstratie van vijftigduizend man plaats tegen de constitutionele hervormingen die

Slovenië heeft doorgevoerd. Op een bijeenkomst in Novi Sad wordt er gepleit voor een

militaire overname van Slovenië. Op 29 november weigert Slovenië toegang tot het land aan

een Servisch-Montegrijnse delegatie die op 1 december in Ljubljana een bijeenkomst, de

“meeting van de waarheid”, wil organiseren tegen de kritische houding van Slovenië ten

overstaan van de federatie. Als reactie hierop wordt in Servië een stiekem door de overheid

gesteunde handelsboycot uitgeroepen van alle Sloveense goederen. Slovenië countert deze

aanval door zijn bijdrage aan het federale fonds voor de onderontwikkelde regio’s niet langer

te betalen. De regering van Kroatië besluit om Slovenië te steunen in dit conflict met Servië

(Woodward 1995: 115). Door deze gebeurtenissen ziet Marković zich gedwongen de start van

het shock therapy programma uit te stellen tot januari 1990.

Ook rond het fonds voor de onderontwikkelde regio’s van Joegoslavië ontstaat er een

conflict. Dit fonds heeft als doel de minder ontwikkelde delen van Joegoslavië te steunen in

hun economische ontwikkeling. Er bestaan namelijk enorme verschillen tussen de

verschillende delen van Joegoslavië. Zo is er tussen Kosovo en Slovenië een

welvaartsongelijkheid met een verhouding van één tot zeven. De bijdragen aan dit fonds

worden geleverd door Slovenië, Kroatië en Servië zonder de autonome regio’s. De grootste

ontvangers van het fonds zijn Kosovo en Montenegro. In plaats van de bijdragen van het

fonds te gebruiken voor economische ontwikkeling en het creëren van nieuwe banen,

investeren de minder ontwikkelde regio’s het geld in het bouwen van nieuwe universiteiten

en nationale bibliotheken. Ze gebruiken het geld om “sociale infrastructuur” te creëren en niet

om economisch gezond te worden. De schenkers kunnen dit niet erg appreciëren, maar de

ontvangers legitimeren dit door te wijzen op het fundamentele recht om met de bijdragen te

doen wat zij willen. In dit conflict kiest Marković de kant van de minder ontwikkelde regio’s

(Kučan 2009: interview: 3). President Milan Kučan (2009: interview: 3) van Slovenië stelt het

als volgt:

He [Marković] promoted the concept of a convoy. In his view the constituent republics of

Yugoslavia were like a convoy moving at the speed of the slowest ship in the convoy. But

in contrast to him our proposal was to have a regatta concept. So basically we all row at our

own speed, but making sure at the same time that those who were rowing slower are going

to learn as they go along.

9

Uit dit citaat blijkt duidelijk dat de ideeën over de toekomst van Joegoslavië grondig

verschillen.

Op 13 december 1989 licht Marković zijn hervormingsprogramma toe op een speciale

vergadering voor de oud-officieren van het Joegoslavische Volksleger (JNA) en op 19

december kondigt de regering een plan aan voor de stabilisatie van de dinar. Tegen het eind

van december zeggen alle regeringen van de deelrepublieken hun steun toe aan het

hervormingsprogramma van Marković (Allcock, Horton, Milivojević 1998: 355).

Toch is niet iedereen even blij met Marković’ plannen: op 20 december staken meer

dan vijfhonderdduizend Serviërs tegen zijn economisch programma (Carnegie Endowment for

International Peace 2009).

Ook in Kroatië wordt er in december 1989 een belangrijke en revolutionaire beslissing

genomen. Het Kroatische partijleiderschap gaat akkoord met de legalisering van verschillende

politieke partijen en besluit meerpartijenverkiezingen te organiseren in april 1990. De

oppositie organiseert massabijeenkomsten, openlijk gesteund door de Kroatische

parlementsvoorzitter, met de vraag naar nog radicalere veranderingen. De communistische

partij gaat akkoord met rondetafelgesprekken met de oppositiepartijen over een nieuwe

kieswet (Woodward 1995: 114).

In januari 1990 lanceert de regering Marković de convertibele dinar. De inflatie, die

eind 1989 2700 procent bedraagt, wordt binnen de drie maanden geëlimineerd (Allcock,

Horton, Milivojević 1998: 355).

In dezelfde maand vindt er een andere gebeurtenis plaats die de toekomst van

Joegoslavië voorgoed zal veranderen. Van 20 tot 22 januari gaat het lang uitgestelde

Veertiende Buitengewone Congres van de Liga van Communisten van Joegoslavië door.

Slovenië wil Joegoslavië omvormen tot een confederatie van staten en ijvert voor vrije en

onafhankelijke communistische partijen per republiek. Ook willen de Slovenen

meerpartijenverkiezingen organiseren. Slovenië koesterde deze hervormingsplannen al

langere tijd, maar op het partijcongres komt het tot een openlijke confrontatie tussen de

leiders van verschillende deelrepublieken. De Sloveense delegatie probeert steun te winnen

voor het concept van een “asymmetrische federatie”, maar wanneer de Slovenen deze steun

niet krijgen, stappen ze op en verlaten het congres. Het congres splitst in twee kampen. Aan

de ene kant staan Servië met de twee autonome regio’s en Montenegro. Dit blok, geleid door

Slobodan Milošević, eist dat het congres voortgaat zonder Slovenië en dat de stemprocedures

overeenkomstig worden herteld. Aan de andere kant staan Kroatië -de Kroatische

delegatieleider heeft de plaats van de Sloveense overgenomen in afwachting van hun

terugkeer-, Bosnië-Herzegovina, Macedonië en het JNA. Wanneer de Sloveense delegatie niet

terugkeert, wordt door het blok onder leiding van Kroatië beslist om het congres te dagen

(Percy 1995). Met deze gebeurtenis wordt het lot van de Liga van Communisten van

10

Joegoslavië voorgoed bezegeld en de splitsing van de partij die al sinds 1945 bestond, is een

feit.

Marković blijft echter positief en zegt dat Joegoslavië zal blijven functioneren, ook zonder

communistische partij (Allcock, Horton, Milivojević 1998: 356). De zomer van 1990 staat

voor Marković in het teken van de stichting van een eigen partij met het oog op de eerste vrije

verkiezingen, maar daarover later meer.

In oktober 1990 richt Marković het federale Joegoslavische televisienetwerk Yutel

op. Hiermee wil hij de mediaoorlog die op dat moment tussen Belgrado en Zagreb woedt

de kop indrukken (Christopher Bennet 1997: 70). Het is ook een nieuwe poging om

Joegoslavië weer meer consistentie te geven. Omdat Yutel de bevooroordeelde

verslaggeving in de media van de deelrepublieken probeert bij te stellen, wordt de zender

vanuit de deelstaten vaak geboycot (Detrez 1996: 175). Yutel huurt het tweede kanaal van

RTV Sarajevo. Tijdens de oorlog in Kroatië wordt de zender zeer populair bij de

Bosnische bevolking. Vijf weken na het uitbreken van de oorlog in Bosnië-Herzegovina

zal de tv-zender echter uit de ether worden gehaald (Christopher Bennet 1997: 70). De

pan-Joegoslavische idee achter deze zender is tegen die tijd door de desintegratie van

Joegoslavië immers helemaal verdwenen. Voormalig woordvoerder van Marković Predrag

Tašić formuleert de volgende conclusie over Yutel (Tašić 2009 interview: 2)

Yutel je pokušao to da se čuje neka druga istina jer tada je svaka od tih republika imala

svoju istinu, svoje novine: Srbi su imali svoju, Hrvati svoju… […] I Slovenci su imali

svoju istinu. Formiranjem Yutela htela se predstaviti Istina koju je plasirala Savezna Vlada

s Markvićem na čelu. Yutel je imao mnogo administrativnih problema jer birokratija u

komunizmu je bila vrlo loša tako da je Yutel izgubio rat s birokratijom i nije dobi bio

potrebne dozvole za frekvencije tako da naravno nije se mogao svuda emitovati.3

2.3 Deelname aan de meerpartijenverkiezingen

Vanaf april 1990 organiseren de verschillende deelrepublieken van Joegoslavië

meerpartijenverkiezingen. Slovenië had geëist dat deze regionale verkiezingen zouden

plaatsvinden vòòr de in december 1990 geplande federale verkiezingen en zo gebeurt het ook.

Marković gelooft dat bij de regionale verkiezingen reeds duidelijk zal worden dat de mensen

geloven in verandering. Deze verkiezingen worden echter een breekpunt in de desintegratie

van Joegoslavië (Woodward 1995: 118).

3 Yutel probeerde een andere waarheid hoorbaar te maken, want toen had elk van deze republieken zijn eigen waarheid, zijn eigen krant: de Serviërs hadden de hunne, de Kroaten hadden de hunne… […] En de Slovenen hadden hun eigen waarheid. Met de stichting van Yutel wilde men de waarheid van de Federale Regering met Marković aan het hoofd presenteren. Yutel had veel administratieve problemen want de bureaucratie was zeer slecht in de communistische periode zodat Yutel de oorlog met de bureaucratie verloor en de nodige vergunningen voor frequenties niet kreeg zodat ze natuurlijk niet overal konden uitzenden.

11

In Slovenië gaan de verkiezingen door op 8 en 22 april 1990. Kroatië volgt op 22 en

23 april en 6 en 7 mei. In de andere vier republieken wordt er tot in november en december

gewacht met de stembusgang. Hoewel de nationalistische partijen sterk opkomen in de

verkiezingen, behalen ze, opmerkelijk genoeg, in geen enkele republiek de meerderheid. In

Slovenië is het nationalistische gedachtegoed het sterkst vertegenwoordigd. De partij die het

meest opkomt voor soevereiniteit, de Communistische Partij, behaalt niettemin slechts 17

procent van de stemmen. Hun leider Milan Kučan wordt wel tot nieuwe president van

Slovenië verkozen met 44 procent van de stemmen in de eerste verkiezingsronde en 58

procent in de tweede. De regering wordt echter gevormd door DEMOS, een coalitie die

bestaat uit zeven oppositiepartijen. Op 2 juli roept Slovenië reeds zijn volledige soevereiniteit

uit. De Sloveense minister van buitenlandse zaken Dimitri Rupelj verklaart drie dagen later in

de Italiaanse krant La Repubblica dat Joegoslavië niet langer bestaat.

In Kroatië behaalt het anti-Servische, anti-communistische, maar extreem

nationalistische HDZ van Franjo Tudjman 41,5 procent van de stemmen. Dit is minder dan

verwacht, maar dankzij een kieswet volgens het the winner takes it all –principe, ingevoerd

door de communistische partij om zichzelf te beschermen, kan het HDZ haar 41,5 procent

omzetten naar 58 procent van de zetels. Hiermee behaalt HDZ dus toch een meerderheid

(Woodward 1995: 119). Tudjman kiest ervoor om een grote coalitie te vormen met alle

partijen behalve de Servische Democratische Partij die op 20 mei uit het parlement stapt. Ook

Kroatië roept al snel zijn soevereiniteit uit. Zelfs in Kosovo roept het onofficiële Kosovaarse

parlement op een bijeenkomst in Kačanik de “Republiek Kosova” uit (Allcock, Horton,

Milivojević 1998: 357) .

In de periode van de verkiezingen in Slovenië en Kroatië verwezenlijkt Marković nog

enkele nieuwe punten van zijn hervormingsprogramma. Hij revalueert de dinar: 10.000 oude

dinars worden voortaan 1 nieuwe dinar. Verder koppelt hij de dinar aan de Duitse mark,

bevriest de lonen voor zes maanden en maakt de prijzen vrij, behalve voor energie, ruwe

materialen en transport (Allcock, Horton, Milivojević 1998: 166) .

Door de resultaten van de verkiezingen en de daarop volgende golf van

soevereiniteitsverklaringen in Slovenië, Kroatië en Kosovo beseft Marković dat hij iets moet

ondernemen wil hij de integriteit van Joegoslavië bewaren. Hij heeft een politiek orgaan

nodig dat de grenzen van de republieken overschrijdt. Op 29 juli 1990 sticht hij de enige

volledig Joegoslavische partij Savez Reformskih Snaga Jugoslavije (Unie van de

Hervormingsgezinde Krachten van Joegoslavië). Marković’ bedoeling met deze partij wordt

goed verwoord door Mirko Pejanović (2004: 28):

His vision was a reform party, liberal-social in character, which would build a model

society through liberal and social-democratic reforms. This model society would, without

12

war, without conflict, convert Yugoslavia into a market economy and parliamentary

democracy, following the trend of European integration.

Verder is het ook de bedoeling kandidaten voor de federale verkiezingen naar voor te

schuiven (Woodward 1995: 126). Als uitvalsbasis voor zijn partij kiest Marković Bosnië-

Herzegovina omdat Bosnië hét symbool van de etnische diversiteit van Joegoslavië is en een

concrete verwezenlijking van het multi-etnische model van samenleven. Tijdens een grote

bijeenkomst in het Bosnische Mrakovica geeft Marković in een bekende speech voor het eerst

uiting aan de plannen voor zijn reformistenpartij. Verder kondigt hij er aan dat de partij zal

deelnemen aan meerpartijenverkiezingen in Bosnië. Tijdens deze bijeenkomst kan Marković

op veel bijval rekenen, zijn plannen vallen duidelijk in de smaak bij het publiek. Na zijn

speech in Mrakovica trekt Marković verder naar Sarajevo om de partij verder uit te bouwen.

Džemal Sokolović, een professor politieke wetenschappen aan de universiteit van Sarajevo,

wordt verkozen als leider van de Bosnische vleugel van de Savez Reformskih Snaga

Jugoslavije. Toch zal Nenad Kecmanović, rector van de universiteit van Sarajevo, uiteindelijk

de partij aanvoeren tijdens de verkiezingen (Pejanović 2004: 29).

De verkiezingen in Bosnië-Herzegovina, Servië, Macedonië en Montenegro gaan door

in november en december 1990. In Montenegro wint de Communistische Partij de

verkiezingen en hun leider Momir Bulatović wordt de nieuwe president. In Servië verslaat de

Socialistische Partij van Servië (SPS) onder leiding van Slobodan Milošević haar

voornaamste tegenstander, de anti-communistische Servische Beweging voor Hernieuwing

onder leiding van de Servische nationalist Vuk Drašković. Volgens hetzelfde the winner takes

it all -principe als in Kroatië kan Milošević met zijn SPS de macht naar zich toetrekken.

Milošević wordt met een overweldigende meerderheid herverkozen als president van Servië.

De Albanese bevolking in Kosovo probeert de verkiezingen te boycotten door niet deel te

nemen, maar hierdoor wint de SPS ook in Kosovo en wordt Milošević’ meerderheid alleen

maar groter. (Woodward 1995: 121). Marković’ partij behaalt zowel in Servië als in

Montenegro teleurstellende resultaten bij deze verkiezingen.

In Bosnië dingen drie nationalistische partijen naar de overwinning. Ten eerste is er de

Kroatische Democratische Unie (HDZ), de Bosnische tegenhanger van Tudjmans partij in

Kroatië. Deze partij wordt geleid door Stjepan Kljuić. Ten tweede is er de Servische

Democratische Partij (SDS) geleid door Radovan Karadžić, die de belangen van de Servische

inwoners van Bosnië verdedigt. Deze partij wordt gesteund door Milošević.

Ten derde is er de Partij van de Democratische Actie (SDA) onder leiding van de Bosnjak

Ilija Izetbegović die opkomt voor de belangen van de moslims in Bosnië. Verder proberen

ook de Communistenbond van Bosnië – Partij voor Democratische Verandering (SK-SDP) en

Marković’ Unie van Hervormingsgezinde Krachten (SRSJ) voet aan grond te krijgen in

Bosnië. Deze laatste twee partijen hebben een pro-Joegoslavisch programma en worden fel

13

bekritiseerd door de drie nationalistische partijen. Marković’ partij, in Bosnië geleid door

Nenad Kecmanović, wordt als één van de grootste kanshebbers op de overwinning gezien

(Detrez 1996: 259-261). De drie nationalistische partijen behalen resultaten die bijna

evenredig zijn met percentage van de verschillende nationaliteiten die in Bosnië leven. De

SDA van Izetbegović behaalt 33,8 procent van de stemmen, Karadžić’ SDS haalt 29,6 procent

van de stemmen binnen en de HDZ 18,3 procent. Marković’ Savez Reformskih Snaga

Jugoslavije en de SK-SDP winnen ook zetels in het parlement, maar in de tweede ronde

vormen de drie nationalistische partijen een grote coalitie tegen de twee Joegoslavisch

gezinde partijen. Ze beslissen te regeren in een trilaterale overeenkomst waarbij de macht

gedeeld wordt. Dit gebeurt door de vorming van een collectief presidentschap volgens de

verdeelsleutel die ook in de federale regering gehanteerd wordt. (Woodward 1995: 122). Zo

valt ook in Bosnië, waar de verwachtingen voor zijn partij hooggespannen waren, Marković’

Savez Reformskih Snaga Jugoslavije uit de boot.

Enkel in Macedonië behaalt de Unie van Hervormingsgezinde Krachten wel goede

resultaten. De partij haalt negentien zetels in het parlement en Kiro Gligorov van de

Communistische Partij van Macedonië, een medestander van Marković, wordt verkozen tot

president. Hoewel de nationalistische Interne Macedonische Revolutionaire Organisatie

(IMRO) als grootste partij uit de verkiezingen komt, behaalt ze geen absolute meerderheid en

een onpartijdige regering van “experts” wordt geïnstalleerd (Allcock, Horton, Milivojević

1998: 358).

De reden voor het mislukken van Marković’ partij is op verschillende vlakken te

zoeken. Hoewel Marković zeer populair is in Joegoslavië, kan hij zijn populariteit niet

omzetten in verkiezingssucces. Een eerste reden hiervoor is dat men niet durft te stemmen

voor iemand die geen bepaalde etnische groep vertegenwoordigt. Veel mensen denken dat

hun veiligheid enkel verzekerd is als ze voor hun eigen nationale leiders stemmen (Vesna

Pesić 1996: 26). Volgens Marković’ toenmalige woordvoerder Predrag Tašić (2009:

interview: 1) heeft Marković ondanks goede bedoelingen met de stichting van zijn partij enkel

nog meer weerstand opgeroepen:

Mislim da je nastankom Partije Reformista nastao još veći otpor prema njemu, pre svega u

Srbiji. On [Marković] je hteo tom partijom da legalizuje svoj opstanak kao premijera jer svi

su u to vreme imali stranačke izbore preko kojih su birali svoje predsednike i on je na isti

način, dakle demokratskim putem, hteo da legalizuje svoje mesto. Time je izazvao samo

još veći otpor[!].4

4 Ik denk dat de totstandkoming van de Hervormingsgezinde Partij een nog grotere tegenstand tegen hem creëerde, vooral in Servië. Hij [Marković] wou met de partij zijn bestaan als premier legaliseren want iedereen had in die tijd zijn regionale verkiezingen die allemaal hun eigen president kozen en hij heeft op dezelfde manier, via de democratische weg dus, zijn functie van premier willen legaliseren. Dit leidde enkel tot nog meer tegenstand [!].

14

Ook intern zijn er een aantal problemen binnen de Savez Reformskih Snag Jugoslavije. De

partij had aan tafel gezeten met een aantal andere hervormingsgezinde partijen die trouw

bleven aan Joegoslavië. De bedoeling was om met deze partijen samen te werken om een

beter verkiezingsresultaat te behalen. Op het laatste moment wordt deze samenwerking

afgeblazen, vooral onder invloed van Kecmanović. In plaats van sterker en beter verspreid te

zijn dan de nationalistische partijen raakt het democratische, reformistische blok verdeeld en

behaalt het teleurstellende resultaten bij de verkiezingen. Ook het JNA, dat op dat moment al

onder aanzienlijke invloed van Milošević staat, is helemaal geen voorstander van Marković’

partij. Het leger heeft geen belangen bij Marković’ strijd om Joegoslavië te hervormen.

Hierdoor verliest hij nog meer politieke macht. Marković onderschat ook de

soevereiniteitsbewegingen in de verschillende deelrepublieken (Pejanović 2004: 30-31).

Samengevat zijn de slechte resultaten van Marković’ Savez Refomskih Snaga

Jugoslavije bij de verkiezingen te wijten aan een combinatie van een aantal factoren. Ten

eerste komt de stichting van de partij te laat, want de verkiezingen in Kroatië en Slovenië zijn

op dat moment al voorbij. De partij is een soort wanhoopspoging om in heel Joegoslavië nog

voet aan grond te krijgen nadat de macht van de federale regering vooral na de splitsing van

de communistische partij steeds meer afneemt. De opkomst van de nationalistische partijen is

niet te stuiten. Zij vormen, soms door slinkse trucs, in alle republieken, uitgezonderd

Macedonië, de regering.

Een ander fenomeen in het Joegoslavië van die tijd zijn de persoonlijke aanvallen op

een aantal personages op het politieke toneel. Eén van de meest kwetsbare personen voor deze

kritiek is Ante Marković (Woodward 1995: 126). Hem wordt vaak verweten dat hij een te

zwakke leidersfiguur is en alle nationalistische partijen zien hem als een vijand. Enkele

voorbeelden illustreren dit. In een interview in Politika in augustus 1990 verklaart

bijvoorbeeld Dobrica Ćosić, een Servische schrijver en nationalist:

We are a country of cleavages and hatred—national, religious, and social, it is difficult to

understand why Premier Marković is ignoring the political reality of Yugoslavia, and it is

even less understandable how he thinks that that reality can be overcome through elections.

Mihailo Marković, een vooraanstaand lid van de Servische Academie voor Kunsten en

Wetenschappen gaat zelfs verder en zegt dat Ante Marković een pact sluit met de vijanden om

Joegoslavië en Servië te vernietigen (Vesna Pesić 1996: 38). Deze openlijke aanvallen op

Marković zorgen vooral voor populariteitsverlies in Servië.

15

2.4 Een tussenbalans

Hoewel Marković’ hervormingen niet allemaal even succesvol zijn, realiseert hij op

economisch gebied toch heel wat belangrijke verwezenlijkingen. Hij slaagt erin de

staatsschuld en het budgetair deficit aanzienlijk terug te dringen. Hij verbetert de externe

liquiditeit en de handelsbalans van Joegoslavië. (Kučan 2009: interview: 4). Verder maakt hij

de binnenlandse markt vrij. De prijs die hiervoor betaald moet worden is een torenhoge

inflatie. Dit probleem krijgt hij onder controle. Marković slaagt er echter niet in het probleem

van de lonen, die nog altijd door staat betaald worden, op te lossen.

Zijn politieke programma wordt door Slovenië en Kroatië bestempeld als te

centralistisch en dus pro-Servisch. De Serviërs voelen zich benadeeld door Marković’

hervormingen richting een vrije markteconomie en noemen zijn plannen anti-Servisch

(Crnobrnja 1994: 150). In dit spanningsveld en met onvoldoende binnenlandse en

buitenlandse steun zijn zijn hervormingsplannen tot mislukken gedoemd.

Toch wordt er vaak met enige heimwee teruggekeken naar Marković’ regeerperiode.

Veel mensen zeggen dat deze periode de mooiste in de geschiedenis van Joegoslavië was. In

een interview met de Servische krant Danas (Marković 2003: 4) vat Marković het mislukken

van zijn hervormingsprogramma als volgt samen:

U to vrijeme, gdje sam se god pojavio, u kojem god gradu, svugdje su me dočekivali srdačno, s

emocijama. Na skupovima je uvijek bilo puno ljudi i uvijek su mi pružali podršku. Govorili su

mi da im u Jugoslaviji nikad nije bilo tako dobro. Imali su bolje plaće, putovali su, kupovali,

osjećali su se kao slobodni ljudi... No, kad je trebalo glasati, svaki je glasao za svoj čopor.

Nacionalizam je uvijek postojao u svim republikama, u svim elitama, da li kao velikosrpski, ili

separatizam slovenski, i svaki od njih je vukao na svoju stranu. No, u osnovi, većina ljudi

željela je živjeti u miru: ono što sam im ja nudio činilo im se racionalno i dobro. Onda su na

vlast došli nacionalisti, u prvom redu Milošević, koji su počeli širiti strah. Strah jednih prema

drugima. Iza toga je taj strah trebalo i opravdati, započeti rat. Dalje je išlo sve samo od sebe...

Ja sam nudio bolji život, mirniji, sigurniji put u Europu. Nacionalisti su nudili povratak u

prošlost. Ja sam cijeli život bio liberal i praktičan čovjek.5

5 In die tijd, waar ik ook verscheen, in welke stad dan ook, werd ik hartelijk en met emoties ontvangen. Op bijeenkomsten waren er altijd veel mensen en ze verleenden mij altijd steun. Ze zeiden mij dat het voor hen in Joegoslavië nog nooit zo goed was geweest. Ze hadden een beter loon, reisden, kochten, voelden zich vrije mensen… Maar wanneer er gestemd moest worden, stemde iedereen voor zijn eigen schare. Nationalisme heeft altijd bestaan in alle republieken, in alle elites, of het nu over het groot-Servië gaat of over het separatisme in Slovenië, en ieder van hen heeft het laken naar zijn kant getrokken. Maar aan de basis wilde de meerderheid van de mensen in vrede leven: wat ik hen bood leek hen rationeel en goed. Dan kwamen er nationalisten aan de macht, in de eerste plaats Milošević, die de angst begonnen te verspreiden. Angst van de ene jegens de andere. Daarna moest die angst ook gerechtvaardigd worden, door een oorlog te beginnen. Verder is alles vanzelf gegaan… Ik bood een beter leven, een rustigere, veiligere weg naar Europa. De nationalisten boden een terugkeer naar het verleden. Ik ben mijn hele leven een liberale en praktische man geweest.

16

3. Relatie tussen Marković en de andere actoren

3.1 De deelrepublieken

In de lente van 1990 blijkt uit een opiniepeiling dat Marković veruit de meest geliefde

politicus in heel Joegoslavië is. In de polls gaat hij namen als Kučan, Tudjman en Milošević

vooraf (Woodward 1995: 128). De grootste populariteit geniet hij in thuisrepubliek Bosnië-

Herzegovina, dat met zijn multi-etnisch samengestelde bevolking een afspiegeling is van

Joegoslavië. Hij verschijnt regelmatig in interviews op radio, televisie en in kranten om de

positie van de regering toe te lichten. Marković lijkt op dat moment op een stevige

machtsbasis te kunnen rekenen (Allcock, Horton, Milivojević 1992: 163). In de vrije

verkiezingen van 1990 kan Marković deze populariteit jammer genoeg niet omzetten in

stemmen, behalve in Macedonië waar zijn vriend Kiro Gligorov president wordt (Marković

2003: 5). In dit hoofdstuk wordt toegelicht hoe de relaties tussen Marković en de drie

belangrijke deelrepublieken, Slovenië, Kroatië en Servië geleidelijk aan verslechteren.

3.1.1 Slovenië

Slovenië wordt meestal gezien als de deelrepubliek van Joegoslavië die het meest heeft

bijgedragen tot het uiteenvallen van het land. Slovenië was de meest welvarende en

vooruitstrevende deelrepubliek van Joegoslavië. Zoals reeds eerder beschreven manifesteren

de Slovenen zich in september 1989 voor het eerst tegen Joegoslavië door een aantal

grondwetswijzigingen door te voeren waaruit een zekere drang naar onafhankelijkheid blijkt.

De Sloveense delegatie verlaat het Bijzondere Veertiende Congres van de Liga van

Communisten van Joegoslavië en initieert daarmee de splitsing van de communistische partij.

Verder is Slovenië ook de eerste deelrepubliek die in april 1990 vrije verkiezingen organiseert

en kort daarop haar soevereiniteit uitroept.

Toch heeft Slovenië Marković en zijn hervormingsprogramma sterk gesteund, vooral

in het begin van Marković’ regeerperiode. Zoals reeds eerder gezegd heeft Slovenië het

initiatief genomen om Marković aan te stellen als premier van de SFRJ. Slovenië gelooft dat

Marković een uitweg uit de crisis kan bieden waarin Joegoslavië zich op dat moment bevindt.

De Slovenen verlenen medewerking aan Marković zodat hij een regering kan vormen met de

mensen die hij zelf verkiest. Zo wordt bijvoorbeeld de Sloveen Živko Pregl één van zijn vice-

premiers (Kučan 2009: interview: 1).

Van 15 mei 1989 tot 15 mei 1990 is de Sloveen Janez Drnovšek president van het

Presidentschap van Joegoslavië. Hij is één van de grootste supporters van Marković’ beleid en

een marktgerichte economie. Hij deelt ook Marković visie over het ontstaan en de mogelijke

oplossing voor de politieke en economische crisis. De steun van Drnovšek aan de federale

17

regering is van groot belang in verband met de besluitvorming op federaal niveau in geval van

problemen (Drnovšek 1996: 87).

De Sloveense intellectuele en politieke elite raakt er eind jaren tachtig van overtuigd

dat het Servische nationalisme zal leiden tot een systeem waarin het voor de Slovenen slechter

wordt om te leven dan in een Slovenië dat op eigen benen staat, onafhankelijk van

Joegoslavië. In plaats van Marković’ poging te steunen om een coalitie op te bouwen voor een

alternatief politiek systeem, zoekt Slovenië steun bij het buitenland, met name in buurlanden

Italië en Oostenrijk. Na de verkiezingen in 1990 wordt Milan Kučan verkozen tot nieuwe

president van Slovenië. Na deze verkiezingen stelt zich de cruciale vraag of Joegoslavië kan

blijven voortbestaan zoals het op dat moment bestaat. Op deze vraag hebben Marković en

Slovenië, vanaf dan vertegenwoordigd door Kučan, zeer uiteenlopende visies.

Op 29 november 1990 vindt er in Zagreb een speciale geheime meeting plaats tussen

de Kroatische president Tudjman, Kučan en Marković. Kučan vertelt in ons interview (2009:

1-2) over het verloop van deze belangrijke en volgens Kučan zelfs cruciale meeting:

President Tuñman wanted me to present to Mister Marković my views, how one could

pacify the break-up of Yugoslavia. My point of departure was that Yugoslavia as a state

had ceased to exist. And Ante Marković, who then was the federal premier and enjoyed

great support and had a high reputation in the world, could in my view promote this view in

the world, that Yugoslavia had ceased to exist and thus also call on the international

community to intervene and help out in seeking a peaceful solution to the problem. On that

occasion he refused both my thesis on Yugoslavia having ceased to exist and of course also

his potential role in trying to seek out secret support in resolving the problem, because in

his words after all he was the premier of Yugoslavia. So in brief, he did not accept the

thesis that Yugoslavia as a state that would effectively control its economic and political

space had ceased to exist.

Het is duidelijk dat hierna de Sloveense visie en die van Marković mijlenver uit elkaar liggen.

In een interview met de Servische krant Danas (2003: 4) verklaart Marković zelfs dat

hij zich voelt aangevallen door Kučan. Over Kučans beweegredenen hiervoor zegt Marković

het volgende:

Kučan je imao puno razloga da me napada, jer je smatrao da sam ja jedna od prepreka da

Slovenci ostvare svoju samostalnost. Moja je pozicija, očito, bila takva da nisam pripadao

nikome od njih, a budući da nisam pripadao nikome, čini mi se da sam imao najviše

slobode da kažem istinu. Hoću li u svemu tome biti uvijek u pravu, to ne mogu garantirati,

18

ali da imam više slobode da kažem istinu jer nisam umočen, to je jasno kao što su dva i dva

četiri.6

Slovenië biedt nochtans de meeste steun voor liberalisering en oriëntering op het

Westen, maar het doet dit vooral uit economisch eigenbelang. De Amerikaanse economist

Jeffrey Sachs, de belangrijkste buitenlandse adviseur van Marković, loopt zelfs over naar de

Slovenen wanneer het dreigt mis te lopen met Marković’ hervormingsprogramma. Slovenië is

ook het land dat de sterkste bezwaren heeft tegen de politieke en constitutionele aspecten van

Marković’ programma. Het eerder vermelde “konvooi-regatta” twistpunt is hiervan een

voorbeeld. Op grond van deze overwegingen werkt Slovenië Marković’ programma tegen op

ieder punt waar men eigenlijk steun zou verwachten. In deze constitutionele strijd tussen de

Sloveense en de federale regering, kan de Sloveense regering op enorm veel steun rekenen

binnen de eigen republiek (Woodward 1995: 126-127).

Op 22 december 1990, ongeveer een maand na het geheim overleg in Zagreb,

organiseert Slovenië een referendum over de onafhankelijkheid van de republiek. 95 procent

van de Slovenen stemmen voor de onafhankelijkheid. Dit overweldigende resultaat geeft de

Sloveense regering een mandaat om te onderhandelen over de vorming van een losse

confederatie. Als dit niet lukt binnen de zes maanden heeft Slovenië naar eigen mening het

recht zich onafhankelijk te verklaren (Carnegie Endowment for International Peace 2009).

Op 25 juni 1991 roept Slovenië de onafhankelijkheid uit. Twee dagen later vindt er

een aanval van de JNA-troepen op Slovenië plaats en volgt er een oorlog die tien dagen zal

duren. Deze oorlog wordt in een volgend hoofdstuk besproken. Over de reden waarom

Slovenië constitutionele hervormingen doorvoert en uiteindelijk de onafhankelijkheid

uitroept, verklaart Milan Kučan (2009: interview: 4-5):

So the solution [for the high inflation] he [Marković] saw was a change to the political

system. And the way he saw it was that central authorities had to gain on authority, on

powers. But at that time, in that situation, being a multi-ethnic state that was perceived as

interventionism into the economic liberties of individual republics. And at that time

Slovenia defended its position by adopting amendments to its constitution. So in that way

we managed somehow to preserve our economic sovereignty. Through those amendments

we also strengthened the legal base for the referendum itself and that for the actual

implementation of our independence.

6 Kučan had veel redenen om mij aan te vallen, want hij beschouwde mij als één van de hindernissen bij de uitvoering van de onafhankelijkheid van Slovenië. Mijn positie was duidelijk zo dat ik aan niemand van hen toebehoorde en in de toekomst behoorde ik niemand toe, het lijkt mij dat ik de grootste vrijheid had om de waarheid te zeggen. Of ik in dit alles altijd gelijk zal hebben, dat kan ik niet garanderen, maar dat ik meer vrijheid heb om de waarheid te zeggen omdat ik niet geremd ben, dat is zo duidelijk als dat twee plus twee vier is.

19

Hiermee is de effectieve desintegratie van Joegoslavië een feit. Slovenië heeft als eerste de

stap gezet om uit de SFRJ te stappen, Kroatië zal snel volgen. Marković ziet zijn invloed

en de macht van zijn regering zienderogen dalen.

3.1.2 Kroatië

Als het over de verhoudingen tussen Kroatië en Marković gaat, moet er vooral uitgeweid

worden over Marković relatie met Franjo Tudjman, die president van Kroatië is van 1990 tot

aan zijn dood in 1999. Vòòr 1990 zijn Marković’ betrekkingen met de regering van de

Kroatische deelrepubliek vrij goed. Zoals reeds eerder vermeld wordt Marković, voormalig

premier van Kroatië, op formeel initiatief van Kroatië verkozen tot premier van Joegoslavië.

Na de splitsing van de communistische partij en de vrije verkiezingen van april en mei 1990

verslechteren de relaties echter aanzienlijk. Er komt namelijk een sterk nationalistische

regering onder leiding van Tudjman en diens partij HDZ aan de macht in Kroatië en dit

bedreigt de integriteit van Joegoslavië.

Marković en Tudjman ontmoeten elkaar kort na de verkiezingen in Kroatië voor het

eerst, nog vòòr Tudjmans inauguratie als president van Kroatië. Tijdens hun eerste

ontmoeting vraagt Tudjman vooral om Marković’ steun. Marković zegt zijn steun toe, echter

wel onder een aantal voorwaarden. Ten eerste moet Tudjman Marković’ democratische

hervormingen verder ondersteunen. Ten tweede stelt Marković dat hij geen wraakzucht zal

tolereren. Ten derde vraagt hij dat Tudjman de dialoog aangaat met de Serviërs in Kroatië en

dit niet via Belgrado en Milošević. Ten vierde moet Tudjman zijn handen verder afhouden

van Bosnië-Herzegovina. Ten slotte eist Marković nog dat Kroatië zich niet gaat militariseren

en bewapenen (Marković 2003: 4). Tudjman zegt toe, maar zal zich uiteindelijk aan geen

enkele van deze voorwaarden houden.

Op 4 maart 1990 vindt er massabijeenkomst plaats in het Kroatische Petrova Gora. Op

deze bijeenkomst wordt gepleit voor een verdediging van integriteit van Joegoslavië, omdat

de Kroatische regering steeds meer stappen onderneemt richting onafhankelijkheid. Er komt

zo weinig respons van de federale regering op deze meeting dat de Kroatische overheid ze

veroordeelt (Allcock, Horton, Milivojević 1998: 356). Dit is niet echt een slimme zet van de

federale regering, want hierdoor wordt de roep naar onafhankelijkheid in Kroatië alsmaar

sterker.

In maart 1990 vinden er een aantal onlusten plaats in Kroatië, onder andere in Split.

Naar aanleiding hiervan wordt er een speciale vergadering samengeroepen over het eventueel

uitroepen van de noodtoestand. In de loop van 1990 beginnen de spanningen tussen de

Kroaten en de Serviërs in de Krajina steeds hoger op te lopen.

Na aanslepende onlusten in de Krajina breekt op 17 augustus 1990 de Balvan

Revolucija (Houtblokrevolutie) uit. Servische gewapende groepen blokkeren de

20

toegangswegen naar Dalmatië met houtblokken uit onvrede over de manier waarop ze door de

Kroatische overheid, die sinds kort geleid werd door Franjo Tudjman, behandeld worden

(Allcock, Horton, Milivojević 1998: 357). Marković keurt het politiek geweld in de straten

niet openlijk af. Zijn houding verklaart Marković als volgt (Marković 2003: 14):

Uvijek sam djelovao u okviru sistema pa sam na takav način i reagirao. U Vladi sam

pokrenuo raspravu, i u Predsjedništvu i u svim institucijama koje su mi stajale na

raspolaganju, da se ispita što se dogaña, da se Vladi podnese izvještaj. No, Vlada je, kao

što sam već rekao, imala premale ovlasti da bi mogla nešto napraviti.7

Op 19 december 1990 roepen twee Servische enclaves, de Krajina en Slavonië, hun

vereniging in de Servische Republiek van de Krajina uit. Milan Babić wordt verkozen als

president van deze republiek (Allcock, Horton, Milivojević 1998: 358). De federale regering

heeft duidelijk geen greep op het conflict in de Krajina.

Op 19 januari 1991 brengen Slovenië en Kroatië hun binnenlandse troepen in

gereedheid omdat de spanningen tussen de leiders van de deelrepublieken en de federale

regering steeds hoger oplopen. Marković eist een demilitarisatie binnen de 48 uur (Carnegie

Endowment for International Peace 2009). Kort daarop raakt bekend dat Kroatië sinds 1990

wapens uit Hongarije het land heeft binnengesmokkeld om de troepen te bewapenen (Allcock,

Horton, Milivojević 1998: 359). Op de vraag of Marković iets had kunnen doen om deze

wapensmokkel te voorkomen antwoordt Tašić (Tašić 2009: interview: 3):

Svako je od njih očekivao da će se nešto desiti pa su se naoružavali. On [Marković ] je

mogao znati samo ono što su mu govorili iz tajnih službi i policije. Ali pitanje je da li su ga

obaveštavali!? Vojska ga nije obaveštvala jer je imala neki svoj scenario - snimila je film o

švercu oružja i šta je ona htela tim - ona je već tada bila na strani Miloševića i možda joj je

to bio argument za napad na Hrvatsku. Nisu ga obaveštavali! Ljudi u vojsci i u tajnoj službi

su uglavnom tada bili Srbi i prešli su na stranu Miloševića i ako bi on nešto i saznavao bilo

je od Hrvata koji su se još nalazili u Vojsci ili policiji.8

7 Ik heb altijd binnen het kader van het systeem gehandeld, ik heb dus op die manier ook gereageerd. Ik heb een onderzoek gevraagd in de Regering en in het Presidentschap en in alle instellingen die tot mijn beschikking stonden, dat er onderzocht wordt wat er gebeurde, zodat de Regering een rapport kan indienen. Maar de Regering had, zoals ik al eerder zei, te weinig macht om iets eraan te kunnen doen. 8 Ieder van hen verwachtte dat er iets zou gebeuren dus hebben ze zich bewapend. Hij [Marković] kon alleen weten wat de geheime dienst en de politie hem vertelde. Maar de vraag is of ze hem op de hoogte gesteld hebben!? Het leger heeft hem niet ingelicht, want zij hadden hun eigen scenario – zij hadden een film opgenomen over het smokkelen van wapens en wat ze daarmee wilden – op dat moment stond het leger al aan de kant van Milošević en misschien was dit voor hen een argument om Kroatië binnen te vallen. Ze hebben hem niet ingelicht! De mensen in het leger en in de geheime dienst waren op dat moment vooral Serviërs en zij waren overgelopen naar de kant van Milošević en als hij iets te weten zou komen zou het van de Kroaten zijn die nog in het leger of bij de politie zaten.

21

Volgens de Sloveense president Milan Kučan (Kučan 2009: interview: 4) werd Marković

inderdaad niet ingelicht over deze illegale bewapening. Eén van de redenen hiervoor zou zijn

dat Tudjman Marković niet meer vertrouwde na de eerder vermelde geheime bijeenkomst in

november 1990. Een andere reden is dat het militair leiderschap na de verkiezingen van 1990

de territoriale defensietroepen van de deelrepublieken probeert te ontwapenen, vooral in

Slovenië en Kroatië. Hierdoor geeft de federale regering volgens Kučan een signaal dat ze

vreest dat Joegoslavië misschien wel op gewelddadige manier en met oorlog zou kunnen

uiteenvallen. In deze context smokkelt Kroatië vanuit Hongarije wapens binnen. Kučan geeft

zelfs toe dat ook Slovenië zich op een illegale manier bewapend heeft. Volgens hem komt

Marković hier pas achter nadat het JNA hem hierover geïnformeerd heeft. Maar Marković

staat sowieso vrij machteloos tegenover deze acties (Kučan 2009: interview: 4)

Op 28 maart 1991 wordt er in Split een eerste in een reeks van bijeenkomsten

gehouden van alle presidenten van de Joegoslavische deelrepublieken. Er worden echter geen

akkoorden gesloten (Allcock, Horton, Milivojević 1998: 359)

Op 19 mei 1991 vindt er net als eerder in Slovenië ook in Kroatië een referendum voor

de onafhankelijkheid plaats. In dit referendum worden wel de culturele autonomie en

mensenrechten van de Serviërs en andere nationaliteiten die op het grondgebied van Kroatië

leven gevrijwaard. 93 procent van de stemmers, of 79 procent van de totale stemgerechtigde

bevolking, stemt voor de onafhankelijkheid. Het referendum wordt geboycot door de Serviërs

van de Krajina (Woodward 1995: 143). Er zijn reeds langere tijd onlusten tussen de Kroaten

en de Serviërs in de Krajina aan de gang. Hier wordt dieper op ingegaan in een volgend

hoofdstuk.

Op 26 juni 1991 roept Kroatië, in navolging van Slovenië, de onafhankelijkheid uit.

Als reactie hierop geeft de federale regering opdracht om illegale grenscontroleposten te

verwijderen (Allcock, Horton, Milivojević 1998: 361). Terwijl in Slovenië op 28 juni de

zogenaamde Tiendaagse Oorlog uitbreekt, maakt nu ook Kroatië niet langer deel uit van

Joegoslavië. Voor Marković is dit een zoveelste teken dat hij steeds meer grip verliest op wat

er in de deelrepublieken gebeurt.

Kort na de Kroatische onafhankelijkheidsverklaring wordt op 30 juni de Kroaat Stipe

Mesić, onder invloed van de Europese Gemeenschap en ondanks veel tegenwerking van

Servië, benoemd tot president van het Presidentschap van Joegoslavië (Allcock, Horton,

Milivojević 1998: 175). Normaal gezien had de overname van het presidentschap door Mesić

op basis van de verdeelsleutel op 15 mei moeten plaatsvinden, maar Servië had zijn veto

gesteld tegen het mandaat van Mesić. Servië argumenteerde namelijk dat Mesić, die van mei

1990 tot augustus 1990 onder de HDZ van Tudjman de eerste premier van Kroatië was

geweest, zijn positie als president van Joegoslavië zou misbruiken om voor de

onafhankelijkheid van Kroatië te zorgen en zo het einde van Joegoslavië in te luiden

(Woodward 1995: 143). Marković van zijn kant beschouwt het aantreden van Mesić aan het

22

hoofd van het presidentschap van Joegoslavië als een uitstekende zaak (Marković 2003:

interview: 18):

Mesićev dolazak u Beograd donio mi je veliko olakšanje. Mi se prije toga nismo

poznavali. On je bio neusporedivo tolerantniji, otvoreniji od Tuñmana. Dotad sam

komunicirao s predsjednicima republika, i njegov mi je dolazak pomogao da s Hrvatskom

komuniciram na konstruktivnijoj osnovi.9

Ook Mesić wordt echter gedwongen een meer nationalistische koers te gaan varen. Toch

probeert hij onder invloed van Marković het nationalisme en de ideeën van Tudjman te

temperen (Marković 2003: interview: 18):

On je tada zastupao ulogu i zadatake koje su mu davali predstavnici Hrvatske. Radio je na

način koji je bio, rekao bih dovoljno tolerantan da se o tome može razgovarati. Ali, nije

mogao izbjeći ono što mu je nareñivalo rukovodstvo njegove Republike. Za Mesića je

Tuñman bio autoritet, koji je imao apsolutnu vlast u Hrvatskoj, ali su razlike izmeñu njih

dvojice postojale. Neke su bile i velike, o čemu smo Mesić i ja katkad razgovarali.

Dogovarali smo susrete s Tuñmanom i razgovarali o tome kao ćemo ga nagovoriti da

prihvati neke naše ideje, ili promijeni svoje.10

Uit dit citaat blijkt dat ook Mesić als president van de federatie zijn orders eigenlijk uit

Zagreb krijgt. Ondanks hun gematigde standpunten en hun morele gezag zijn noch

president Mesić noch premier Marković in staat de om zich heen grijpende conflicten te

beheersen. Terwijl Slovenië na de Brioni-akkoorden de facto reeds een eigen koers vaart,

moet Marković toezien hoe tussen de Kroaten onder Tudjman en de Serviërs, onder de

invloed van Milosevic, de spanning toeneemt en leidt naar een niet te vermijden

gewapende confrontatie.

9 Mesić aantreden in Belgrado bezorgde me grote opluchting. We hadden daarvoor nog geen kennis gemaakt. Hij was veel toleranter en opener dan Tudjman. Tot dan communiceerde ik met de presidenten van de republieken en zijn aantreden heeft me geholpen om op een constructieve basis met Kroatië te communiceren. 10 Hij bepleitte toen de rol en de taken die door de vertegenwoordigers van Kroatië aan hem werden opgedragen. Hij werkte op een manier die, zou ik zeggen, voldoende tolerant was zodat erover gesproken kon worden. Maar hij kon niet voorkomen dat hem het leiderschap van zijn Republiek werd opgedrongen. Voor Mesić was Tudjman een autoriteit die absolute macht had in Kroatië, maar er bestonden verschillen tussen hen. Sommige waren groot, daarover spraken Mesić en ik soms. We hebben een vergadering met Tudjman afgesproken en we bespraken op voorhand hoe we hem zouden overtuigen zodat hij enkele ideeën van ons zou aannemen of de zijne zou veranderen.

23

3.1.3 Servië

De relaties tussen Ante Marković en de Servische leiders lopen al van bij zijn aantreden als

premier van Joegoslavië zeer stroef. Servië is niet opgezet met de economische hervormingen

en de democratisering die Marković wil doorvoeren. Ze voelen zich ook economisch

benadeeld door Marković’ hervormingsprogramma. In een gesprek in 2009 verklaart de

Servische journalist Dejan Anastasijević dat Borisav Jović, destijds tegenkandidaat van

Marković voor het premierschap van Joegoslavië, samen met Slobodan Milošević reeds in de

zomer van 1989 zou hebben afgesproken dat Marković zo snel mogelijk buiten spel moest

worden gezet.

In de eerste maanden van zijn mandaat krijgt Marković wel wat steun van de

Servische regering, maar na een paar maanden droogt deze steun op. De Servische leiders

beschuldigen hem ervan te optimistisch te zijn en enkelen zien in Marković’ shocktherapie

zelfs een complot om het Servische volk tegen zijn leiders op te zetten. Tegen midden 1989 is

het duidelijk dat Milošević en zijn team de federale regering en haar programma actief zullen

tegenwerken (Cohen 1993: 69-70).

Marković krijgt soms het verwijt dat hij Milošević te veel zijn gang liet gaan. Er zijn

inderdaad enkele voorvallen bekend waar Milošević Marković lijkt te kunnen bespelen.

Op 28 juni 1989 bijvoorbeeld geeft Milošević op de viering in Gazimestan van de 600ste

verjaardag van de slag op Kosovo Polje (Merelveld) een toespraak die later berucht wordt

omdat hij hier voor de eerste keer openlijk over de mogelijkheid van een oorlog spreekt

(Allcock, Horton, Milivojević 1998: 355). Marković is officieel aanwezig op deze meeting.

Op de vraag waarom hij niet reageerde op Milošević’ spraakmakende toespraak antwoordt hij

(Marković 2003: 16):

Poziv su dobili predsjednik Predsjedništva, Drnovšek, ja, kao premijer, i Lončar, kao

ministar vanjskih poslova. Mi smo bili predstavnici Federacije koje je jedno republičko

rukovodstvo u povodu republičkog praznika pozvalo na službenu svečanost. Što će oni

tamo govoriti, to mi nismo znali, niti je, u krajnju ruku, to bila naša stvar. Meñutim, nitko

od nas nije očekivao takav Miloševićev govor. Drnovšek i ja na skup smo došli vojnim

helikopterom. I odmah nakon Miloševićeva govora iz protesta smo napustili skup i

helikopterom se vratili. To je bila naša reakcija, pokupili smo se i otišli jer nam tu nije bilo

mjesto. U helikopteru smo prvo dugo šutjeli, a zatim zaključili da je to bačena rukavica i

prijetnja ratom.11

11 De president van het Presidentschap, Drnovšek, ikzelf als premier en Lončar als minister van Binnenlandse Zaken kregen een uitnodiging. Wij waren de vertegenwoordigers die door het bestuur van een republiek naar aanleiding van een feestdag van de republiek uitgenodigd waren op een officiële plechtigheid. Wat zij daar zouden zeggen, dat wisten wij niet, en dat was, uiteindelijk, ook onze zaak niet. Niemand van ons had evenwel zo een toespraak van Milošević verwacht. Drnovšek en ik waren naar de bijeenkomst gekomen met een legerhelikopter. En onmiddellijk na Milošević’ toespraak hebben we uit protest de bijeenkomst verlaten en zijn

24

Niet veel later is er opnieuw een voorval waardoor het lijkt alsof Marković naar

Milošević’ pijpen danst. Bij de goedkeuring van de nieuwe Servische grondwet op 28 maart

1990 deelt Marković samen met Milošević een pogača, een plat rond brood dat op feestdagen

gedeeld wordt . Hierdoor lijkt het alsof Marković instemt met de grondwetswijzigingen, die

de rechten van de autonome regio’s in Servië behoorlijk terugschroeven. Marković beweert

echter dat hij in de val werd gelokt door Milošević en Kadijević, minister van Defensie van de

federale regering en een medestander van Milošević (Marković 2003: 18):

To je bila klasična podvala Miloševića i Kadijevića. Bio sam pozvan na proglašenje tog

Ustava. Imali smo sjednicu Vlade, i poslije nje potpredsjednik Vlade Mitrović i Kadijević

predložili su mi da svratimo na proslavu u srbijansku Skupštinu. Kad smo tamo došli, rekli

su mi: "Slušaj, kod nas Srba običaj je da se prelomi pogača". I krenuo sam otkinuti komad

pogače, a onda su nas i slikali. Sve je bilo pripremljeno i namješteno. U trenutku sam

shvatio da je sve dogovoreno izmeñu Kadijevića i Miloševića, jer Mitrović nije imao veze s

tim. Ja sam tu vrlo naivno upao u klopku. Tako je ispalo da ja i Milošević lomimo pogaču...

Nakon toga sam odmah otišao.12

Door dit soort slinkse trucs proberen Milošević en zijn medestanders Marković’ populariteit

in de andere republieken te doen kelderen en het te laten voorkomen alsof Marković akkoord

gaat met hun standpunten terwijl dit in feite helemaal niet het geval is.

De Sloveense president Milan Kučan ontkent echter dat Marković zich laat dirigeren door

Milošević. Volgens hem kan Milošević geen invloed uitoefenen op Marković’ meningen en

ideeën en is hij dus zeker geen speeltje in Milošević’ handen (Kučan 2009: interview: 5).

Bij de vrije verkiezingen eind 1990 verstevigt Milošević zijn machtspositie wanneer

hij wordt herkozen als president van de deelrepubliek Servië en zijn partij SPS aan het roer

van het parlement komt te staan. Vanaf dan zal Servië het Marković steeds moeilijker maken.

De hold-up op 8 januari 1991 door Servië op de Nationale Bank van Joegoslavië geeft

de geloofwaardigheid van Marković’ regering een enorme dreun. Milošević ‘leent’ 1,4

miljard dollar van de nationale bank in Belgrado, onder de vorm van een primaire emissie

we teruggekeerd met de helikopter. Dat was onze reactie,we hebben ons verzameld en zijn vertrokken want daar was er geen plaats voor ons. In de helikopter hebben we eerst lang gezwegen, maar daarna besloten we dat dit een geworpen handschoen was en een oorlogsdreiging. 12 Dit was een klassieke list van Milošević en Kadijević. Ik was uitgenodigd voor de afkondiging van de Grondwet. We hadden een vergadering van de regering gehad, en daarna stelden de vice-eerste minister Mitrović en Kadijević me voor dat we zouden terugkeren naar de viering in het Servische parlement. Toen we daar aankwamen, zeiden ze tegen mij: “Luister, bij ons Serviërs is het de gewoonte een pogača te delen.” Ik ging, en ik heb een stuk pogača gedeeld en daar hebben ze ons gefotografeerd. Alles was voorbereid en geënsceneerd. Op dat moment besefte ik dat alles was afgesproken en overeengekomen tussen Milošević en Kadijević, want Mitrović had daar niets mee te maken. Ik ben zeer naïef in hun val getrapt. Dus is het verhaal ontstaan dat ik en Milošević pogača delen... Daarna ben ik meteen vertrokken.

25

van 18,2 miljard dinar, zogezegd om er onder andere pensioenen mee uit te betalen (Brossard,

Vidal 2001: 97).

Predrag Tašić, woordvoerder van Marković en van de federale regering beschrijft hoe

deze plundering van de nationale bank precies gebeurde en in welke mate Marković ervan op

de hoogte was (Tašić 1993: 57-59):

U trenutku kada je Ante Marković 28. decembra govorio u Skupštini Jugoslavije o

ekonomskoj politici za narednu godinu, Veće udruženog rada Skupštine Srbije, donelo

je dva zakonska propisa, kojima je izvršen upad u monetarni sistem Jugoslavije. Ova dva

akta doneta su tajno. Na sebi su imali oznake “strogo poverljivo” i “službena tajna”.

Podeljeni su delegatima na sam dan sednice i to u koverti, svakome u ruku. Po usvajanju (a

usvojeni su jednoglasno i bez diskusije) delegati su ih morali ponovo spakovati u koverte i

vratiti. Tim propisima republike Srbije emitovana su prava u visini od 18 miljardi i 243

miliona dinara (tadašnjih 1,4 miljarde dolara) koja su upotrebljena za pokrivanje gubitaka,

finansiranje otkupa poljoprivrednih proizvoda i isplatu penzija. […] Da bi se ovaj put uzeti

veće pare i to odjednom čovek iz NBJ [Narodna Banka Jugoslavije] je predlagao da se to

“legalizuje” zaduživanjem Republike Srbije kod Narodne banke Srbije, donošenjem takvih

propisa u Skupštini Srbije! Naravno pare ne bi uzele iz Narodne Banke Srbije, već

Narodne banke Jugoslavije! […] Ante Marković je 4. januara 1991. godine anonimno

obavešten o upadu Srbije u monetarni sistem. 13

Marković is zwaar aangedaan als hij het nieuws verneemt en noemt deze zet van Servië (Tašić

1993: 59): “napad na zadnje što je ostalo da čuva Jugoslaviju, monetarni politiku. Donošenje

ove odluke je akt likvidacije Jugoslavije.” (een aanval op laatste dat overbleef om Joegoslavië

te beschermen, het monetaire beleid. De uitvaardiging van deze beslissing is een daad om

Joegoslavië te liquideren.)

Nadat het nieuws hem bekend wordt, onderneemt Marković meteen actie (Marković 2003: 8):

13 Op het moment dat Ante Marković op 28 december in het Parlement van Joegoslavië sprak over het economische beleid voor het volgende jaar, vaardigde de Raad van verenigde arbeid van het Servische Parlement twee wetten uit die een overval op het monetaire systeem van Joegoslavië pleegden. Deze twee akten werden in het geheim uitgevaardigd. Ze werden aangeduid als “strikt vertrouwelijk” en “officieel geheim”. Ze werden uitgedeeld onder de afgevaardigden op de dag van de zitting en dit in een enveloppe in ieders hand. Na hun goedkeuring (en ze werden unaniem en zonder discussie goedgekeurd) moesten de afgevaardigden ze terug in de enveloppe steken en teruggeven. Deze voorschriften van de Servische Republiek gaven hen het recht bedragen op te nemen van 18 miljard en 243 miljoen dinar (destijds 1,4 miljard dolar) die gebruikt werd voor het toedekken van de verliezen, de financiering van de opkoop van landbouwproducten en de uitbetaling van pensioenen. […] Opdat ze deze keer meer geld in één keer zouden kunnen nemen heeft de man van de NBJ [Nationale Bank van Joegoslavië] voorgesteld dat het “gelegaliseerd” wordt door een lening van de Nationale bank van Servië met een uitvaardiging van zulke voorschriften in het Parlement van Servië! Natuurlijk werd het geld niet genomen van de Servische Nationale bank, maar van de Nationale Bank van Joegoslavië! […] Ante Marković werd op 4 januari 1991 anoniem op de hoogte gebracht van de overval van Servië op het monetaire systeem.

26

Takav prodor u monetarni sistem Jugoslavije apsolutno je gangsterski. Onda sam

[Marković ]ga [Milošević]zvao i dobio na telefon te mu rekao: Slušaj, što si to napravio?

Kaže on: Tko, ja? Tako je on radio uvijek: lagao je bez problema i uvijek se, kao, čudio što.

mu ne vjeruju. Ja mu kažem: Slušaj, napravili ste zločin

On kaže: Pojma nemam o tome. A ja mu odgovorim: Slušaj, Slobodane Miloševiću, nema

ni najmanje, najsitnije stvari koja se može dogoditi u Srbiji da ti ne znaš za nju, ili da je nisi

ti odobrio ili da je nisi naredio. Izvršiti ovakav udarac ne samo na monetarni platni sistem

nego na cijelu Jugoslaviju, potrest će to zemlju, nije to mogao nitko napraviti da ti nisi

potpuno, sto posto, iza njega. On je rekao: Ja ću to istražiti, pa ako bude istina, ako je

istina, nešto ću poduzeti. Ništa, naravno, nije poduzeo. Odmah sam, sazvao Vladu, na

sjednici Vlade to sam iznio, i tražio od guvernera Centralne banke da uvede sankcije vis a

vis Narodne banke Srbije i vrati taj novac.14

Deze sanctie is er echter nooit gekomen en het geld is ook niet teruggegeven. Volgens

Marković is dit het formele begin van het uiteenvallen van Joegoslavië (Marković 2003: 9)

Op dat moment is Borisav Jović, één van Milošević’ dichtste medestanders, president

van het Presidentschap van Joegoslavië. Zijn ambtstermijn loopt van 15 mei 1990 tot 15 mei

1991. Hij en Marković kunnen het helemaal niet met elkaar vinden en Jović lanceert

regelmatig openlijke en onterechte aanvallen aan het adres van Marković. Na de stichting van

Marković partij Savez Reformskih Snaga Jugoslavije beschuldigt Jović Marković van

hoogverraad. Hij beweert dat Marković een bondgenoot van de Verenigde Staten is en het

socialsime omver wil werpen en dat terwijl Servië ervoor gezorgd heeft dat hij aan het hoofd

van de regering staat (Tašić 1993: 79). Op 15 maart 1991 geeft Jović op instigatie van

Milošević zijn ontslag als president van Joegoslavië. Dit past in een plan van Milošević die

naar aanleiding van rellen in Belgrado een algemene noodtoestand wil uitroepen over heel

Joegoslavië. Omdat hij hiervoor geen toestemming krijgt, dwingt hij Jović tot ontslag. Deze

‘farce’ van Milošević had gevaarlijk kunnen aflopen. Het land komt na Jović ontslag in een

constitutionele crisis terecht. Ook van deze gelegenheid maakt Jović gebruik om Marković er

van te beschuldigen een spion van buitenlandse regeringen te zijn (Magaš 1993: 284-285). De

grofste commentaar die Jović op Marković geeft is echter wanneer hij Marković ervan

beschuldigt de meest actieve grondlegger van de vernietiging van de Joegoslavische economie 14 Zo een bres in het monetaire systeem van Joegoslavië is echt gangsterachtig. Toen heb ik [Marković] hem [Milošević] opgebeld en aan de telefoon gekregen en tegen hem gezegd: Luister, wat heb jij gedaan? Hij zegt: Wie, ik? Zo deed hij altijd: hij loog zonder problemen en hij was altijd verwonderd dat ze hem niet geloven. Ik zeg hem: Luister, jullie hebben een misdaad begaan. Hij zegt: Ik begrijp er niets van. Ik antwoord hem: Luister, Slobodan Milošević, in Servië kan niet het minste, het kleinste gebeuren waar jij niets van afweet, of dat jij niet hebt goedgekeurd of dat jij niet hebt gedaan. Zo een slag toedienen niet enkel aan het monetaire systeem, maar aan heel Joegoslavië, dat zal het land schokken, niemand kan dat doen als je er niet volledig, honderd procent, achter staat. Hij zei: ik zal het onderzoeken, als het de waarheid zou zijn, als het de waarheid is zal ik iets ondernemen. Natuurlijk heeft hij geen maatregelen getroffen. Onmiddellijk heb ik de regering samengeroepen, op de regeringszitting heb ik dit te berde gebracht en geeist van de gouverneur van de Centrale bank dat men een sanctie tegenover de Servische Nationale bank treft en dat men dat geld teruggeeft.

27

te zijn en een belangrijke speler in het effectieve uiteenvallen van Joegoslavië (Tašić 1993:

81). Deze ongegronde, onterechte en zeer aanvallende beschuldigingen hebben als

voornaamste doel om Marković populariteit naar beneden te halen, de macht van de federale

regering te doen slinken en de invloed van Milošević, die onder één hoedje speelt met Jović,

en van de Servische regering te doen toenemen.

In dezelfde maand maart 1991 vindt er nog een andere poging plaats om Marković

buitenspel te zetten en het federale systeem van Joegoslavië op te blazen. In Karadjordjevo

komen de Servische president Slobodan Milošević en de Kroatische president Tudjman in het

geheim samen om de verdeling van Bosnië tussen Kroatië en Servië te arrangeren. Ze

bespreken hier ook hoe ze het best van Marković kunnen afgeraken (International

CriminalTribunal for the former Yugoslavia 2003). Beiden vinden dat Marković de realisatie

van hun plannen in de weg staat. Tudjman vertrouwt Marković niet meer sinds de

bijeenkomst in Zagreb van november 1990. Milošević kan niet de gewenste invloed

uitoefenen op Marković meningen en beslissingen. In tegenstelling tot wat vaak gedacht

wordt, laat Marković zich helemaal niet manipuleren door Milošević (Kučan 2009: interview:

5). Marković getuigt zelf over het Karadjordjevo-voorval tijdens het proces tegen Slobodan

Milošević op het Joegoslaviëtribunaal in Den Haag in 2003 (International Criminal Tribunal

for the former Yugoslavia 2003). Hij beweert dat er in Karadjordjevo enkel gesproken werd

over de verdeling van Bosnië en zijn afzetting. De reden hiervoor is volgens Marković

(Marković 2003: 13):

Bez moje smjene u to vrijeme nisu mogli podijeliti Bosnu i Hercegovinu. A bez podjele

Bosne, po njima, nisu mogli biti riješeni hrvatsko-srpski odnosi. Dakle, trebalo je smijeniti

mene, podijeliti Bosnu, i "historijski sporazum" bio bi ostvaren. Inzistirao sam na tome da

to neće ići bez rata. Da će se djeca u Bosni rañati i umirati s puškom, da će biti krvi do

koljena: "Vi ćete palestinizirati BIH", rekao sam. Pitao sam ih: "Kako mislite, dok sam ja

živ, to provesti?" "Pa zato smo se i složili da te smijenimo..." - bio je njihov odgovor.

Meñutim, oni sami nisu me mogli smijeniti.15

Wanneer in de zomer van 1991 Slovenië en Kroatië de onafhankelijkheid uitroepen,

wordt duidelijk dat Marković noch in Slovenië, noch in Kroatië, noch in Servië op politieke

medewerking kan rekenen. Steun kan alleen nog komen van het JNA en van de internationale

gemeenschap. Twee dagen later begint het JNA de Tiendaagse Oorlog in Slovenië.

15 Zonder mijn verwijdering konden ze in die tijd Bosnië-Herzegovina niet verdelen. En zonder de verdeling van Bosnië konden volgens hen de Kroatisch-Servische verhoudingen niet worden opgelost. Dus het was nodig om mij te verwijderen en Bosnië te verdelen en dan zou de “historische overeenkomst” verwezenlijkt worden. Ik benadrukte dat dat niet zou gaan zonder oorlog. Dat de kinderen in Bosnië zouden geb