Ang Asoy sA

Agokoy

(mga tigmo)

hinugpong ug minaomao ni

CD Borden

Bomba! Balay Publikaran

Walay kopyakatungod 2013 ni CD Borden

Tanan bahin niining maong librotigmo mamahimong kopyahon, padaghanon ug angkonon isip imong kaugalingong binuhat bisanwalay pagtugot sa nagtipon o sa nagpublikar.

Arte sa Hapin: gratian Paul TidorHan-ay + Desinyo: Erik E. TubanDesinsyo sa Titik: Centaur

http://www.facebook.com/BombaPress

Dibuho ni: gratian Paul Tidor

U n o D Introduksiyon vii Abli-nota ix Mga Tigmo 1 Mga Lintuganay 3 Mga Minaomao 15 Mga Tubag 21 sira-nota 25

vii

Introduksiyon

IAng tigmo (riddle) usa ka karaang arte sa kalingawan hain ang tigtigmo (riddler) mobatbat (describe) og tanghaga (puzzle) sa mga tigpaminaw (au-dience) ug kini ilang sulayag solbad pinaagi sa pagtagnatagna sa tubag. Ang tigmo mamahimong deskripsyon sa usa ka butang, mananap, bahin sa lawas sa tawo, ug uban pa. nakahinumdom ko kaniadto, sa dihang bata pa, nga matag gabii lingawon dayon ko sa akong inahan ug mga igsuon sa pagbat-bat og pipila ka mga tigmo sa dili pa mi mangatulog. Makahimuot kaayo kining maong matang sa arte, ug subo pamalandungon nga mora na kinig natabunan sa lumot sa kalimot tungod sa pagsulbong sa panibag-ong pana-hon. sama sa laylay (lullaby) ug rima-pangbata (nursery rhyme), ang tigmo inanay nang nahanaw sa hunahuna sa karon nga henerasyon. Tungod seguro niini nga rason (ug ang nostalgia) mao nakadesidir kong ipatik ang akong mga koleksyon sa tigmo niining atong gamayng libro. yawat man lang unta nga kini makatabang, bisan diyotay, sa pagbuhig balik sa maong arte aron dili intawon kini hingpit nga malubong sa sam-ang sa kalimot.

IILingaw ang mga estilo sa pagbatbat og tigmo: Adunay tigmo nga kataw-anan batbaton, adunay tigmo nga makapakutaw gayod sa utok, ug aduna poy tigmo nga daw senswal. sama niini:

kon isulod moagu’* kon birahon magtutu.

kasagarang tigmo, kon sa pamalak pa, kay couplet o duha ka linya nga magrima. Adunay pipila nga quatrain o upat ka linya nga magrima, ug adu-na poy uban nga mas taas pa (apan kini talagsa ra). Ang mga tigmo nga na-patik dinhi nga wala untay rima sa orihinal nga bersyon akong gipang-usab (labi na ang mga tigmo nga daw nangutana lang ang tigbatbat). Ako kining gipangbutangan og rima aron lingaw kini basahon ug litokon sa dila. sama niini:

viii

orihinal nga Bersyon:Unsang kahoya ang makapatak-om kanimo?**

Akong Bersyon:kahoy sa kahilom,kini kanimo makapatak-om.

Alang kanako, ang gahom sa rima makahatag gayod og tam-is nga timpla sa arte sa tigmo.

IIIAng kadaghanan sa tigmo nga napatik niining maong gamayng libro mao lang ang mga tigmo nga nasalbar sa akong panumdoman. Ang ubang tigmo dinhi kay ako lang kaugalingong mugna. sa akong panlantaw, sayon ra man seguro ang pagbuhat og tigmo. Bisan kinsa kanato makabuhat gayod niini. kana, kon andam ka nga mogahin og gamayng panahon alang sa maong bulohaton. Ang akong onse anyos nga pag-umangkon, sa usa ka kabunta-gon lang nga nagtinigmoay mi, nakamugna man gani og iyang kaugalingong tanghaga. Mao kini ang iyang tigmo (nga ako pong gilakip niining atong librotigmo):

Ako mikumpayot,Ikaw sa ako mikapyot.

o, dili ba lingaw ang arte sa tigmo? Mapatigulang o bata mahimong maka-pangatol sa ulo ug mahatagag dakong pahiyom niini. Mao kinahanglan nga dili gayod kini mahanaw sa atong kultura. kini angay molungtad ug magpabilin isip usa ka tesoro sa atong nasudnong literatura, mapasugbo-anon man ang imong dila o unsa.

CD BordenMarso Dos Mil DoseDumaguete City, negros oriental

*Akong tinuyoan ang mga contraction sa maong tigmo. Dili man god senswal paminawon kon agulo ug tulotulo ang mga pulong nga akong gamiton tungod kay wala kini lami batbaton.**kini nga tigmo gikan ni Mama Petra Borden.

ix

ABLI-noTA:

kini nga librotigmo adunay tulo ka bahin: Ang una mao ang MgA LInTUngAnAy kon diin napatik ang mga “orihinal” nga tigmo nga milungtad gihapon bisan sa dugay na nga panahon. Ang ikaduha mao ang MgA MInAMAo kon diin napatik ang akong mga kaugalingong binuhatbuhat nga tigmo. Ug ang ikatulo ug ang katapusang bahin mao ang MgA HUBAD kon diin napatik ang tubag sa tanang tigmo nga anaa dinhi.

P(akapin)s(uwat): Mangayo pod diay kog salamat sa akong higala nga si Michael Inocian tungod sa iyang pagpahinumdom nako sa ubang tigmo.

alang sa akong mga pag-umangkon: Earl John, Faith, sebastian, Cynthia, Luane, Meredith ug Ethan Muriel

1

Tigmo tigmo agokoy, Ugma ra kita mag-asoy.

2

3

Mga Lintunganay

4

5

kabayo ni Adan,Dili gayod modagan.

*

Duha ka managhigala,naglumbaanay kinsay una.

*

Midagan si Tarsan,Miliki ang dalan.

*

Tubig sa Hining-hining,Dili kasudlan og hangin.

*

nagdagan, nagkurog,nagsubay sa iyang bukog.

*

sigeg lukot, sigeg lukot,Apan walay nalukot.

*Akong pinalit nga ulipon,

Dili ko katupong sa gitas-on.

*

6

Bukog ug panitMolupad sa langit.

*

sa bata pa submarino,sa dako na eroplano.

*

kon kuptan kugihan,kon buhian tapulan.

*

Ania napod si karidad,Magsige lag bilangkadbilangkad.

*

Dili pasyonista,Apan daghag bistida.

*

Tuboran sa kintolimbo,katingalahan kaayo.

Motubod kon initon.Mohubas kon hanginon.

*

kaban sa inutil,napuno sa pusil.

*

7

Isda ni Adonis,sa sulod ang himbis.

Misulod nga walay giagian,Migawas nga walay gilutsan.

*

kon isulod moagu’kon birahon magtu’tu’.

*

Ang ibabaw balhiboon,kon bulikaton pulahon.

*

Usa ra ang gisudlan,Tulo ang nagawsan.

‘*

Usa ka unod,kanunay lang gihumod.

*

kahoy sa Manila,kon putlon dili malaya.

*

gamatoy nga itlog,Aduna kini ikog.

*

8

Mapahari o mapaginoo,Makapaduko sa ilang ulo.

*

gamay pa si Padre,Mokatkat na og tore.

*

nagtago nga nagbukot,nagpakita sa iyang bungot.

*

Duha ka sundalo,sulod gawas sa kampo.

*

Tabay nga gingharian,Puno sa hinagiban.

*

gamatoy nga ulipon,sa hari modungag kaon.

*

sa gamay pa gisininaan,sa dako na gihukasan.

*

9

Isda nga parat,galangoy sa pulang dagat.

*

gipatay sa kapungot,gisimhot sa kahumot.

*

kon motindog mubo,kon molingkod dako.

*

gisanggi wala kupti,gidala wala guniti.

*

Dili unta kawayan,ngano mang gianayan?

*

Baba nga way ngipon,Hangin ug unod sukaon.

*

Ako ang mikaon og kusog,Apan siya hinuon ang nabusog.

*

10

naglakaw nga nagwiriwiri,nagsiga lang ang agi.

*

Buhok ni san Juan,Dili gayod kapugngan.

Dili tubig ang gilangoyan,Dili dalan ang gilakawan.

*

Barko ni Ali,sa panapton moagi.

*

Ang dahon inispada,Ang bunga binotilya.

*

Usa ra ka sakyanan,Ang gabugsay daghan.

*

Buhok ni Inday,kon hisabdan makamatay.

*

Duha ka dahon sa Pindapinda,Parehas ang gilapdon nila.

*

11

Balay ni Mawi:Ang haligi bali,

Ang bungbong tisa,Ang atop kaha.

*

naglingkod mipungko,Mitindog miugpo.

*

Tawotawo sa Catanduanes,Taga tuhod ang karsones.

*

korona ni Haring Juan,Dili gayod makuptan.

*

Ang dahon gibungahan,Ang bunga gidahonan.

*

naghunghong, nagsyagit,Walay bukog ug panit.

*

kon mohilak mamatay,kon mohunong, magdugay.

*

12

si Lolo Pedot,Mag-aso kon magbagutbot.

*

Bakos ni san Juan,Lisod gayod makuptan.Mabulokong taytayan,gisagbay sa kalangitan.

*

Baka sa Patalinghog,Dungog dinhi ang tingog.

*

Tubig ang gibugkas,Tubig ang nagbugkas.Tubig ang nagsolbad,Tubig ang gihubad.

*

Ang liso giputos sa panit,Ang panit giputos sa ginit,Ang ginit giputos sa unod,

Ang unod giputos sa panit napod.

*

sa gawas balhiboon,sa sulod batoon.

*

13

kon dili nimo huboan,Dili nimo matilawan.

*Tinuod ngalan ni Adan,

Way sinugdanan, way kataposan.*

Tilapi, lawayi para mogahi,Para masulod og dali.

*

Miabot si Boy negro,nangamatay tanan tawo.

*

kaban nga putli,kon ablihan di na mauli.

*

Usa ka prinsesa,nagpungko sa tasa.

*

Usa ka dakong balot,Pito kabuok ang buslot.

*

14

Miabot si Rayna Inday,Mibangon tanan patay.

*

Bato nga puti,kon matagak moliki.

*

Mosutoy, modagan,Apan dili molakaw sa agianan.

*

ostiyas ni Padre,gibutang sa sayal ni Madre.

*

Usahay sungkod ni Lola,Usahay pandong sab niya.

*

kon magbinuotan, kalipay ang dangatan,kon magminaldito, kalayo ang paingnan.

*

Di malunod nga tabaghak,Di masunog nga hinampak.

15

Mga Minaomao

16

17

Panday og balay,Boksidor pod usahay.

*

krus ni Juan Paloskon lingkoran molahos.

*

Tubod sa paghigugma,Lintunganay sa pagkaana.

Ako mikapyot,Ikaw sa ako mikumpayot.

*

kahoy sa kahilom,kini kanimo makapatak-om.

*

Bisan asa lang maabot,Bisan sa dili pa makab-ot.

*

Iyang higdaanan,Iyang pansayan.

*

sungayan nga demonyo,Molubong sa gahig ulo.

18

*

Walay lawas nga panulay,kawatan rabag balay.

*

naglinya, naghugpong,Mga nagbotang uhong.

*

Adunay kamot, adunay dagway.Usahay buhi, usahay patay.

*

Mahiligon sa pahiyom,Mokuhag gutlo sa paghandom.

*

Usa ray ulo, usa ray tiil,kusog motago ang inutil.

*

Dili ungo, dili berdugo,Apan mahiligon sa unod ug dugo.

*

sa langob manglimpyo,Manangtang og bato.

*

19

Misimba sa Apas,Ang ilong dunay gapas.

*

Dili lawak kumpisalan,Apan dunay lingkoranan.

*

Magpungko molakaw,Molangoy pod ang hanggaw.

*

kon lantawon bali,Magsunodsunod pirmi.

*

nagtuyok di mohunong,kon mohunong di malipong.

20

21

Mga Hubad

22

23

0. Damgo1. kudkoran / kagoran2. Tiil3. siper4. Butong5. Tren6. Bawod / Balod7. kawo / kalo8. Tabanog9. Lamok10. silhig11. gunting12. Hayhayan / Halayhayan13. singot 14. kahon sa Posporo / Posporo15. sili16. Hunahuna / Alimpatakan17. Tabay18. swetes / suwetes19. sanina20. Dila21. Buhok22. Lusa23. Manupihay / Barbero24. Hulmigas25. Mais26. sip-on27. Baba28. Langaw29. Puso sa saging30. sardinas31. Dugho32. Iro33. Amorseko34. Bugason35. Lubot36. Tiyan

37. kilat38. Uwan39. Banog40. Plantsa41. kapayas42. Uhipan43. Bukya44. Dunggan / Dalunggan45. kasag46. Iring47. Manok48. kalayo /kayo49. Pinya50. Utot51. kandila52. Takuri53. Bitin54. Bangaw55. Dugdog56. Asin57. Mangga58. Rambotan59. saging60. yoyoy61. Tanod62. kagabhion / gabii63. de Lata / Lata64. kasoy65. Ulo66. kabuntagon / Adlaw67. Itlog68. sapa69. Takdol70. Payong71. kalag72. Anino73. kaka / Damang / Tambayawan

24

74. Bisekleta75. kasingkasing76. sampayan / Hanger77. Awom78. Handurawan / Imahinasyon79. Baboy80. Martilyo81. Umang82. sundawo / sundalo83. orasan / Taknaan84. Maniniyot85. Lansang86. Pari87. Dentista88. Patay89. kasilyas / Pansayan90. Baki91. Imahe sa samin / Repleksyon sa samin92. Bentilador / Tapiraw

25

sIRA-noTA:

Hasol ang pagpangita sa mga napublikar nga mga librotigmo ug lisod pod kini pangitaon mao wala na lang ko mipadayon og pangita niini (dako unta kinig matabang sa atong gamayng librotigmo). Apan kon kamo buot mogahin og panahon (ug salapi) alang sa dugang pakisusi bahin sa arte sa tigmo ug gusto kamo mobasa og mas daghan pa nga mga tigmo, sulayi ninyo og pangita kining maong mga libro:

Usa ka gabiing Pilipinhon+Riddles in Philippine Folklores++

+ & ++source: googLE

26

si CD Borden nagpuyo nga malinawon sa Budlaan, Talamban, Dakbayan sa sugbo.

27

28