Anadolu'da Erken Dönem Bizans mimarisi.pdf

T.C.

AKSARAY NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

ORTAA TARH ANABLM DALI

ANADOLUDA ERKEN DNEM BZANS MMARS

YKSEK LSANS TEZ

Fatma HELVACI

DANIMAN

Yrd. Do. Dr. Remzi KUZUOLU

AKSARAY- 2013

I

NSZ

Tarih sahnesine byk bir imparatorluun devam olarak kan Bizans

mparatorluu, mparator I. Konstantinusun, M.S. 324-330 yllar arasnda,

bakentini Romadan douya (Byzans/stanbul) tamasyla kurulmutur. Bakentin

douya alnmasyla, surlarla evrilen kent, ksa zamanda bayndrlk faaliyetleriyle

ykselmeye balam ve imparatorun ismini tayan halini almtr; Konstantinopolis

(stanbul). Bundan sonra imparatorluk bu kentten ynetilmitir. I. Justinianos dnemi

imparatorluun en parlak dnemi olup, hem douda ve batda en geni snrlara

ulalm hem de imparatorluun ierisinde bayndrlk faaliyetlerine daha fazla

nem verilmitir. Bu yzden Erken Dnem Bizans Mimarisinde (M.S.306-726) I.

Konstantinus ve I. Justinianos dnemleri dier Erken Dnem imparatorlarna gre

daha fazla nemlidir. Bu iki nemli imparator gerekletirdii yenilikleri ve

deiimleri daha ok eski Roma geleneklerinden, Hristiyanlktan, doudan veya

farkl kltrlerden ilham alarak ortaya karmlardr. lerleyen dnemlerde bu

yenilikler ve deiimler Bizans mparatorluuna ait temeli ve slubu ortaya

karmtr. Ortaya kan bu yeni slp zamanla Bizansn komular tarafndan da

kullanlmaya balanmtr. Erken Dnem slm Mimarisine ait yaplara

baktmzda daha ok Bizansn etkisini grmekteyiz. Emeviler Dneminde de

Bizans slbu ele alnm ve bylece zgn slm Mimarisi ortaya karlmtr.

Grld gibi her sanat dal bir nceki adan veya dnemden beslenmekte ve

etkilenmekte, ardndan kendi zgn mimarisini veya sanat anlayna ulamaktadr.

Bizans Mimarisi farkl zenginliklerle, oluumlarla deiim gstermi ve a

atlamtr. Bizansa zg yaplar o dnemde nasl ilgiyi zerine ekmise,

gnmzde de hal o merak ve ilgi mimari eserlere kar devam etmekte ve turistik

olarak gezilen en popler yerler arasnda listede nemli sralarda yer almaktadr.

Yani Bizans Mimarisi sadece kendi dnemindeki insanlara hizmet etmekle

kalmam, gnmzde de bu hizmeti Trkiyeye kltrel ve turistik adan katk

salayarak devam ettirmitir.

II

Aratrmamzn birinci blmnde; Bizans mparatorluunun siyasi tarihini,

ekonomisini, dinini ve sanatn genel olarak ele almaya altk. kinci blmnde

ise aratrmamzn temel konusu olan Anadoludaki Erken Dnem Bizans Mimarisi

hakknda ayrntl bilgiler vermeye altk. Mimariyi dini, askeri ve sivil olarak ele

alp Trkiyedeki rnekleriyle de aklamaya altk. Tablolar, Sonu, Kaynaka ve

Ekler ile aratrmamz son bulmaktadr.

Aratrmamda nerileri, yardmlaryla katkda bulunan, zamann ve sabrn

bana ayran deerli hocam ve danmanm Aksaray niversitesi Tarih Blm

retim yesi Yrd. Do. Dr. Remzi Kuzuoluna, Aksaray niversitesinde

geirdiim dnemlerde benden bilgilerini, tecrbelerini ve yardmlarn esirgemeyen

Aksaray niversitesi Tarih Blm retim yesi Do. Dr. Necmettin Aygne ve

Do. Dr. Mustafa Gkeye sayglarm ve teekkrlerimi sunarm.

Aksaray-2013

Fatma HELVACI

III

ZET

Yksek Lisans Tezi

TEZN ADI


renci: Fatma HELVACI

Aksaray niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits

Ortaa Tarihi Anabilim Dal

Danman: Remzi KUZUOLU

Bizans mparatorluunun, eitli kltr izlerini tayan, farkl lkeleri iine

alan corafi konumu ve Hristiyanl resmi din olarak kabul etmesi Bizans

Mimarisine yeni unsurlarn girmesine yol amtr. Erken Dnem Bizans Mimarisi

gei dnemi ile birlikte M.S. 4.-7.yzyl kapsayan dnemdir. Yerlemi olduu

corafyann da etkisiyle Bizans mimarisinin ve sanatnn kk; eski Yunan

kltrnden kaynaklanan, Roma ve Dounun kltr izlerini tayan bir mimariden

ve sanat anlayndan domutur. M.S. 4. yzylda I. Konstantinus dneminde

Hristiyanln serbest bir din haline gelmesiyle lkenin her yerinde kiliseler

yaplmaya balanmtr. I. Konstantinus ile balayan Bizansa zg mimariyi, dier

Bizans mparatorlar devam ettirmitir. Bylece mimari, zgnln ve farklln

bu sre ierisinde tamamlamtr. Sre ierisinde en grkemli mimariyi Bizans,

imparator I. Justinianos dneminde yakalamtr.

Dou-Bat arasnda yer alan Bizans, batl kklerden domu ve sonrasnda

doulam bir uygarlktr. almamzda, Bizansn I. Konstantinustan I.

Justinianosa kadar olan erken mimari yapsn ele almaya altk. zerinde

yaadmz evrede Bizans dneminden gnmze birok eser yer almaktadr.

Yaadmz evreyi tandmzda tarih ve mekn bizim iin daha anlaml olacaktr.

IV

almamzda ansiklopedi, kitap, dergi, tez ve makale gibi yaynlanm literatrn

yannda elektronik ortamdan yararlanm web sitelerinden de faydalanlmtr.

Yl, 2013; Sayfa: 183

Anahtar Kelimeler:

1. I. Konstantinus

2. Konstantinopolis

3. Hristiyanlk

4. I. Justinianos

5. Bizans

6. Mimari

V

ABSTRACT

Master of Science Thesis

NAME OF THE THESIS

EARLY AGE OF BYZANTINE ARCHITECTURE IN ANATOLIA

Student : Fatma HELVACI

Aksaray University

Graduate School of Institute of Social Sciences

Department of History of The Middle Ages

Supervisor : Remzi KUZUOLU

Byzantium Empire had great deal of impact on its architecture by accepting

Christianity and consisting of many diverse countries in its boundaries. The early age

of Byzantium encompasses the era from 4th

to 7th

centruies A.D. including the

transition period. The roots of the Byzantium Architecture came from old Hellenic

culture with the reflection of Roman and Eastern cultural traces on the architectural

structures. At the A.D. 4th century, in the period of Constantine I, Christianity

became an independent religious, and churches were built all over the country. After

the Constantine I, other Byzantium Emperors carried out the evolving Byzantium

architecture. In that period, Byzantium architecture reached its glory and uniqueness.

Especially the most brilliant architectural structures were built in the emperor

Justinians time. For a long time, Byzantium Empire had control on our nowadays-

geographical area, which indicates architectural structures and cultural traces that

remained from Byzantium Empire.

Byzantine Civilization was established between east and west, and at the

beginning Byzantine roots reflected western values which turned into the eastern

values later on. In our study, we touched on the early architectural structure that

VI

starts from Konstantinos I to Justianos I. Nowadays the environment that we live on

there are so many historical structures which have remained from Byzantines. The

history and the location will become more meaningful when we realize the

importance of our own environment. For our research, we profited by published

literature such as books, encyclopedias, magazines, theses, articles, and as well as

online resources.

Year, 2013; Pages: 183

Keywords:

1. Constantine I.

2. Constantinople

3. Christianity

4. Justinian I.

5. Byzantium

6. Architecture

VII

NDEKLER

NSZ....I-II

ZET.......III-IV

ABSTRACT.............V-VI

NDEKLER... .........VII-IX

TABLO LSTES..........X

KISALTMALAR ....XI

KAVRAMSAL EREVE..XII-XIII

GR...1-3

BLM I

BZANS TARHNE GENEL BAKI

1. BZANS TARHNE GENEL BAKI....4-17

1.1. Bizans mparatorluunun Ekonomisi, Dini ve Sanat.18-20

BLM II


2. ANADOLUDA ERKEN DNEM BZANS MMARS...21-25

2.1. Dini Mimari......25-28

2.1.1. I. Konstantinus ncesi Dnem....28-31

2.1.2. I. Konstantinus Dnemi...31-33

VIII

2.1.3. I. Konstantinus Sonras Dnem (I. Justinianos ve Dier

mparatorlar)..33

2.1.3.1. Tek Nefli Yaplar..33-36

2.1.3.2. Bazilikalar.36-41

2.1.3.2.1. Enine Nefli Bazilika..41-42

2.1.3.2.2. Kule Benzeri Ykseltili Bazilika.42-43

2.1.3.2.3. Kubbeli Bazilika...43-52

2.1.3.3. Merkezi Planl Yaplar52-55

2.1.3.4. Yunan Ha Planl Yaplar..56-66

2.2. Sivil ve Askeri Mimari..............66

2.2.1. Sivil Mimari.......66

2.2.1.1. Kentler ve Evler66-69

2.2.1.2. Saraylar.69-72

2.2.1.3. Meydanlar ve Antlar...72-77

2.2.1.4. Kprler, Sukemerleri ve Sarnlar...77-81

2.2.1.4.1. Ak Sarnlar...81-82

2.2.1.4.2. Kapal Sarnlar...82-85

2.2.1.5. Hayr Kurumlar...85

2.2.2. Askeri Mimari...85

2.2.2.1. Surlar ve Kaleler..85-88

IX

SONU 89-92

KAYNAKA..

EKLER....

EKLER KAYNAKA...

ZGEM

X

TABLO LSTES

TABLO 1 : Bizans mparatorluunun belirli yzyllarnda duvar

tekniinde kullanlan malzemelerin deiim analizi...22

TABLO 2 : I. Konstantinus ncesi dnemde Anadoluda ina

ettirilen dini yaplar.....................................61

TABLO 3 : I. Konstantinus Dneminde Anadoluda ina ettirilen

dini yaplar .....62

TABLO 4 : I. Konstantinus sonras Anadoluda ina ettirilen dini

yaplar .....63

TABLO 5 : I. Justinianos Dneminde Anadoluda ina ettirilen dini

yaplar .....64

TABLO 6 : I. Justinianos tarafndan yaptrlan su tesislerinin

dalm...79

TABLO 7 : Erken dnem Bizans sarnlar...............83

XI

KISALTMALAR

a.g.e. : Ad Geen Eser

a.g.m. : Ad Geen Makale

Bkz. : Baknz

C. : Cilt

ev. : eviren

s. : Sayfa

vb. : ve benzeri

Yay. : Yaynevi

yy. : Yzyl

t.y. : Tarih Yok

XII

KAVRAMSAL EREVE

Bizans mparatorluu, Dou Roma mparatorluu olarak da bilinmektedir.

Bizans ad, Dou Roma mparatorluunu belirtmek iin 19. Yzyldan itibaren

modern tarihiler tarafndan kullanlmaktadr. Boaziinin Avrupa yakasnda eski

bir Yunan yerlemesi olan Bizans (Byzantion) kenti M.S. 330 ylnda imparatorluun

bakenti olmutur. Bu nedenle daha sonraki dnemde kent Konstantinopolis olarak

adlandrlmtr. I. Konstantinus M.S 325 ylnda stanbulu bakent yapmak iin

hazrlklara balam ve imparatorluun eski bakenti Romaya benzetebilmek iin

ehrin yedi tepesini lkenin eitli yerlerinden getirdii eserlerle ssleterek, resmi ve

dini binalar yaptrmtr. Hazrlklar 330 ylnda tamamlannca enlikler yaplarak

kentin bakent oluu kutlanmtr. Bu tarihten itibaren stanbul Dounun ynetim,

dnce ve kltr hayatnn odak merkezi haline gelmitir. Bizans merkezli Dou

Roma mparatorluu, zellikle 7. yzyldan itibaren geleneksel Roma

yaplanmasndan farkllklar gstermitir. I. Justinianos dnemine denk gelen bu

yzylda Bizans tamamen kendine has yaplanmay sergilemitir.

Bizans mparartorluunu Roma mparatorluundan ayran keskin hatlar 4. ve

7. yzylda yava yava kendini belli etmeye balamtr. Bu farkllklarn banda

Bizansn kurulmu olduu corafyay gsterebiliriz. Kurulmu olduu corafya ile

imparatorluk ktayla iletiim halinde olmutur. Ticaret, sava ve g gibi

nedenlerle Bizans mparatorluu, komularyla iletiim kurmu bylece mimarisi ve

sanat bu deiimlerle beslenerek kendine zg bir ekil almtr. Romadan Bizans

ayran dier bir farkllk ise din unsurudur. Roma mparatorluu dini adan ok

tanrl (paganist) bir zellie sahip iken, Bizans tek tanrl inanca, Hristiyanla

balyd. Dinin her alana olan etkisi normal olarak Bizansn mimarisine ve sanatna

da yansmtr. Dinin siyasi ve ynetimdeki etkisi ile birlikte Bizans mparatorluu

tamamen farkl bir yapya brnmtr. Ynetimde din adamlar ve imparatorlar

birbirlerinden destek alarak yerlerinde kalcl yakalamaya almtr. Bizans

mparatorluunu u ekilde tanmlayabiliriz: M.S. 395te Bat Roma ile ayrlan ve

1453e kadar sren bir ortaa da ierisine alan kltrn ifadesidir. almamz

XIII

esnasnda Trkeye evrilmi ana kaynaklara yer verilmeye allm, ounlukla da

birinci ve ikinci elden kaynaklardan istifade edilmitir. almamzda

yararlandmz kaynaklar unlardr:

Trkiyede Bizans Tarihi ve Sanat alannda uzman olan Prof. Dr. Semavi

Eyicenin Bizans Mimarisi ve Sanat zerine yazm olduu kitaplardan ve

makalelerden aratrmamda geni olarak yararlanmaya altk. Kltr Bakanl ve

Tarih Vakf tarafndan ortak yaynlanan Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi

stanbul, Osmanl ve Bizans tarihi asndan olduka geni bilgiler vermektedir.

Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisinin belirli ciltlerinde Semavi Eyiceye ait

olan makaleler almamzda bize kolaylk salayan materyaller arasnda yer

almaktadr. Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisinin 3. Cildinde ise Bizans

mparatorluunun siyasi ve Anadoluda bulunan mimarisi hakknda Eyice geni

bilgiler sunmaktadr.

Guntram Kochun, Erken Dnem Bizans Sanat adl eseri ise Bizansa ait

Trkiyedeki yaplar, teknikleri ve mimari terimlerle aklamal olarak ele almtr.

Prokopiusun eserleri ana kaynaklarm arasndadr. Dneme tanklk eden Prokopius,

Bizansn Gizli Tarihi ve stanbulda Justinianos Dneminde Yaplar adl eserleri

ile almamda bana kolaylk salamtr. C. Mango; Bizans Mimarisi ve Roth

Lelandn; Mimarln yks adl eserleri mimarlk hakknda geni bir bilgi

yelpazesine sahiptir. P. Lemerle, G. Ostrogorskyun eserleri ise Bizansn siyasi

tarihi hakknda bilgilere yer vermektedir. Bizans Mimarisi hakknda lkemizde

eitli aratrmalar yer almaktadr. M. Orhan Bayrakn stanbul ve Trkiyedeki

Bizans eserleri hakkndaki aratrmalar da bunlarn arasnda saylabilir. Trkiyede

Bizans Mimarisine ait eserleri tekniki adan, geni bir ekilde ele alan kaynak ve

aratrma fazla bulunmamaktadr. Daha ok aratrmay yabanc aratrmaclar

gerekletirmitir. lkemizdeki Bizansa ait eserlerin belirli bir ksm onarlarak

gnmze kazandrlmtr. Trkiyede Bizans Mimarisine tanklk eden birok

mimari yap bulunmaktadr. Fakat yok olmaya terk edilmilerdir. Eserlerin

korunmas ile yaplar hem gelecek nesillere aktarlacak hem de lkemiz turistik ve

kltrel adan olduka nemli deerler kazanabilecektir.

1

GR

Bizans mparatorluu, Dou Roma mparatorluu olarak da bilinmektedir.

Bizans ad, Dou Roma mparatorluunu belirmek iin bu devletin dnemindeki

uygarlklar tarafndan deil, daha ok 19. Yzyldan itibaren modern-batl tarihiler

tarafndan kullanlmtr. Gnmzde Avrupa yakasnda eski bir Yunan yerlemesi

olan Bizans (Byzantion) kenti M.S. 330da imparatorluun bakenti olmutur. I.

Konstantinus dneminde meydana gelen Kavimler g ile Roma mparatorluu

M.S. 395 ylnda ikiye ayrlm stanbul (Konstantinopolis) Bizansn (Dou Roma),

Roma ehri ise Bat Romann bakenti olmutur. mparatorun adn alan kent

(Konstantinopolis), ilerleyen zamanda Bat Romann bakentine yani Romaya denk

gelecek ekilde bayndrlk faaliyetleri ile canlandrlmtr. I. Konstantinus

dneminde imari faaliyetlerle hayat bulan stanbul (Konstantinopolis), ilerleyen

dnemlerde Roma dan daha etkileyici bir hale dnmtr. Bat Roma M.S. 476da

yklrken Bizans mparatorluunun siyasi mr stanbulun Trkler tarafndan

fethine kadar devam etmitir.

Bizans mparatorluunu Bat Roma mparatorluundan ayran en nemli

faktr din unsurudur. Bat Roma mparatorluu ok tanrl bir yapya sahip iken,

Bizans tek tanrl inanca hakim bir imparatorluktur. Hristiyanlk unsuru Bizans her

alanda Romadan ayran bir snrdr. Sanatta, mimaride, sosyal ve siyasi yaamda

etkili bir faktr olmutur. Bizans bu unsur ve farkl uygarlklarn etkileri ile kendine

zg yapya ulamtr. Anadolu topraklarndan hzla dnyann deiik

corafyalarna yaylan Hristiyanlk, zaman ierisinde farkl toplumlar tarafndan

eitli mezheplere ayrlmtr. Hristiyanlktaki bu farkllk devletler arasndaki

btnl engelleyen unsurlar arasnda yer almtr. Bu yzden Bizans

mparatorluunun Ortodoks olmas Avrupann Katolik toplumlaryla zaman zaman

atmalara girmesine sebebiyet vermitir. Bizans zellikle I. Justinianos dneminde

2

yani 6. yzylda glenerek snrlarn Kafkasyadan Kuzey Afrika kylarna,

Avrupada spanya, talya ve Tuna rma kylarna kadar geniletmitir. I.

Justinianos dnemi Bizans dneminin en grkemli ve parlak devri olarak

nitelendirilmektedir. Bu dnemde stanbul (Konstantinopolis) mimari adan

donatlmtr. Kenti ekici klcak tm unsurlar dneminde uygulamtr. Dini, askeri

ve sivil mimari alanda kentin her kesine adn yaatacak mimari yaplar ina

ettirmitir.

Bizans mparatorluu snrlar ierisinde farkl kltrlere sahip topluluklar

yaamaktayd. Bu topluluklarn siyasi birliklerinin salanmas Helen kltr ve

Hristiyanlk ile gereklemekteydi. Bizans toplumunda halk snflara ayrlmt. in,

Hindistan ve Arabistandan gelen ticari mallar Bizans limanlarndan Avrupaya

tanmaktayd. Bylece Bizans corafi konumunun sunmu olduu imkn ile

ekonomisini zenginletirmitir. Aslnda zenginlii sadece ekonomik boyutta deil

kltrel ve sanatsal alanda da yaamtr. Farkl medeniyetlerle ve devletlerle srekli

iletiim halinde olmas veya savamas Bizansn bu medeniyetlerden etkilenmesine

sebebiyet vermitir. Bizansa zg sanata ve mimariye bu etkileimlerle ulam ve

eserlerine bu slbunu yanstmtr. Zamanla da farkl devletlere veya topluluklara

model olmutur. rnein Erken Dnem slm Mimarisinde Bizansn etkilerini

grebilmekteyiz. slm Devletleri, Bizans ile gerekletirdii savalar veya ticari

ilikiler sonucunda Bizansn tekniklerinin bazlarn kendi yaplarna ve yaamlarna

uygun bir ekilde tasarlamlardr. lerleyen dnemlerde de kendilerine ait yaplara

kavumulardr. Sanat bir btnlktr, farkl toplumlarn her alanndan

beslenebilmektedir. Ald z kendi corafyasna ve yaam ekline uygulayarak

kendine has teknie eriir. Bizansta her medeniyetin oynad rol hakkyla

gerekletirmi; etkileimle deiime, deiimle etkileyen konumuna ulamtr.

Bizans Mimarisi arlkl olarak Yunan ve Roma Mimarisi ile benzerlik

gstermektedir. Bu ilka uygarlklarndan alm olduu tekniklerle Bizans kendisine

uygun olan yaplara kavumutur. Bizans, Romadan ve Yunan Mimarisinden

ayran farkllklar genel olarak u ekilde ele alabiriz. Yunan kltrnn ve

medeniyetinin temeli Ege Medeniyetidir. Blgenin konumu, eitli uygarlklarla

olan etkileimi (ticari, sosyal, kltrel) uygarln olumasnda etkili faktrlerdir.

Yunan Mimarisinin en nemli yap tipi tapnaklardr. Yunan tapnaklar belirli bir

3

nizama gre ina edilmektedirler. Bizans Mimarisi, Yunan Mimarisinden tapnak

modelini (Megaron) alm Hristiyanlk inancna gre ekillendirmitir (Bazilika).

Roma Mimarisindeki evler, kaplar ve surlar daha ok Etrsklerin elips biimli kent

planlarn rnek almaktadr. Roma zamanla kire harcn yap malzemesi olarak

kullanmakla antsal mimariyi ortaya karmtr. Antsal mimaride kemer ve kubbe

teknii ortaya kmtr. Romada ta, tula gibi malzemeler kire ile birlikte

kullanlmtr. Yuvarlak planl tapnaklarda zamanla ortaya kmtr. Bizans

mparatorluu Bat Romann devam olduu iin Romann mimari ve sanatsal

yapsndan etkilenmemesi de imknszdr. Etkilenmeyi deitiren unsur nceden de

ele aldmz gibi din unsurudur. Bu unsur ilerleyen zamanda Bizans Romadan

ayran snr kabul edilmitir.

4

1. BZANS TARHNE GENEL BR BAKI

Bizansn tarih sahnesine k, Roma mparatoru Diocletianusun lkesinin

ynetimini kolaylatrmak iin imparatorluu dou ve bat eklinde ikiye ayrmas ile

balamtr. Geni snrlara sahip olan imparatorluk byk lkeden meydana

gelmekteydi. Birincisi Balkan Yarmadas; kuzeyi Tuna ile kuzeybats ise Tunann

gney dousunda Sirmiumdan balayan ve kodrann kuzeyine ulaan Adriyatik

kylaryla snrlyd. kincisi Asya lkesi; Kafkas kylar, Grcistan ovas, Pontus

Edesa blgesi ve Fratn geni kvrmn meydana getirmekteydi. ncs olan

Afrika blm ise, Nilin Akdeniz azndan Sirt Krfezine kadar olan kylar ve

Msrn zellikle zengin buday ambarn iine almaktayd.1

Diocletianus iktidara getiinde (284-305) karsnda zmlenmesi gereken

ve imparatorluun kurtuluunun bal bulunduu iki sorun bulunmaktayd. Biri lke

topraklarnn savunulmasn kolaylatrmak dieri ise tahta gemekti. Sorunlardan

birincisi olan imparatorluun geni snrlara yaylmas ve ynetimi kolaylatrmak

iin Diocletianus, Tetrarkhia yani Drtler saltanat sistemini kurmutur. Bu

sisteme gre Roma mparatorluu iki Augustus ve iki Sezar (Caesar) 2 ynetiminde

drt paraya blnmtr. 286da Diocletianus, kendi ynetimine Augustus3

olarak Maximianusu4 ortak etmi ve Maximianusa batnn savunmas grevini

vermitir.5 Kendisi ise dounun savunmasn muhafaza ederek, zmiti (Nicomedia)

hkmet merkezi yapmtr.6 Augustuslara bal olarak da ayr blgeleri ynetecek

1 Anonim, Yeni Rehber Ansiklopedisi, Trkiye Gazetesi, CLT 4, stanbul, 1993, s.91

2 Sezar, Caesar, Roma mparatorluunda nvandr. Drtl saltanat sisteminde yardmc, alt imparator

anlamnda da kullanlmaktadr. 3 Augustus, eski Romallara ait bir imparatorluk nvandr. Yce-Ulu anlamndadr. Bu nvan ilk

kez senato tarafndan annesi Sezarn yeenlerinden biri olan Octavianusa verilmi olup ondan sonra gelen imparatorlar da bu nvan almaya devam etmilerdir. Bkz: Tekam,Tamay, Arkeoloji Szl,s.27 4 Maximianus (Gaius Galerius Valerius) 305-311 yllar arasnda grev yapm Roma mparatorudur.

5 Lemerle, Paul, Bizans Tarihi, (eviren; Galip stn), letiim Yaynlar, stanbul, 1994, s.16; Grant,

Mchael, Romadan Bizansa . S. Beinci Yzyl, (ev. Z. Zhre lkgelen), Homer Kitabevi, stanbul, 2000, s.15 6 Karakse, Hasan, Ortaa Tarihi ve Uygarl, Nobel Yaynevi, Ankara, 2002, s.281

5

birer Sezar bulunmutur. Sisteme gre Augustuslar 20 yllk bir hkmdarlktan

sonra kendi istekleriyle ekilecek, yerlerine Sezarlar Augustus olacak ve bunlar da

kendilerine birer Sezar seecekti. Drtl sistem uygulamas belirli bir sre devam

etmitir, fakat Diocletianusun tahttan ekilmesiyle sistem nemini kaybetmitir.

Diocletianustan sonra imparatorluun bana I. Konstantinus (Ek 1) gemitir. I.

Konstantinusun nemi tarihiler iin Roma mparatorluu ve Bizans mparatorluu

arasnda bir snr olarak grlmtr. Bu snr I. Konstantinusun stanbulu

(Konstantinopolis) bakent olarak ilan etmesi (M.S.330) ve znik Konsilinde

Hristiyanl resmi din olarak kabul etmesi ile belirginlik kazanm ve imparatorluk

birok deiiklii bu dnemle birlikte yaamtr.

I. Konstantinus, 306da Yorkta (Roma) kendisini lejyonlar7 tarafndan

Augustus ilan ettirmitir. Daha sonra 312de sayca kendisinden stn bir orduya

sahip Batl rakibi Maxentiusu8, Milvius Kprsnde9 (Ek 2) yenmi ve Romay

ele geirmitir. Bylece imparatorluun birliini salamtr.10 Bizans kaynaklarnda

geen baz rivayetlere gre; I. Konstantinus savatan nce ryasnda gkten gelen bir

iaretle dmann yenilgiye uratmtr. Bu iaretin Hz. sa adnn Yunanca harfleri

olduu sylenmektedir ve bu iaret daha sonra Hristiyan ordularnn amblemi

olmutur. I. Konstantinus kendisine bu sava kazanmas iin yardm eden Hz. saya

bu tarihten sonra inanmaya balamtr.11

mparator olabilmek iin uzun ve ok kanl mcadeleler veren I.

Konstantinus, yaklak 300 yldr giderek byyen Hristiyanlk dinine hogryle

bakmtr. 313te imzalad Milano Bildirgesiyle bu yeni dine eskinin ok tanrl

inanyla eit haklar tanyan ilk imparator olmutur.12 Fakat I. Konstantinusun

Hristiyan olup olmad ise tam olarak bilinmemektedir. Baz tarihiler imparatorun

siyasi otoritesini artrmak iin Hristiyanla hogryle baktn, bazlar ise

7 Lejyon, antik Romada en byk srekli askeri rgtlenme ekli olarak grlen askeri birlik. Bkz:

Tekam, Tamay, Arkeoloji Szl, Alfa Yaynlar,stanbul, s.129-130 8 Maxentus (Marcus Aurelius Valerius), 306-312 ylnda tahta km Bat Roma mparatoru dur.

9 Milvian (Milvius) Kprs talyada Tiber Nehri zerindedir.

10 Cheynet, Jean Claude, Bizans Tarihi, (ev. smail Yerguz), Dost Kitabevi, Ankara, 2008, s.10;

Lemerle, a.g.e., s.17-18 11

Lemerle, Bizans Tarihi, s.19-20; Talbot, Rice, Bizansta Gnlk Yaam, (ev.Bilgi Altnok), zne Yaynlar, stanbul, 2002, s.14 : Cheynet, a.g.e., s.10 12

Soysal, Mine, Kentler Kenti stanbul, Tarih Vakf Yayn, stanbul, (t.y.),s.13

6

Hristiyanl isteyerek kabul ettiini dile getirmi, hatta Prokopius13 I. Konstantinus

lm deinde son nefesini verirken Hristiyan olduunu belirtmitir. Bu biraz

abartma veya kilisenin uydurmas olarak grlse de byk ihtimalle I. Konstantinus

glenmekte olan Hristiyanln ve kilisenin ibirliini salamak iin Hristiyanlara

iyi davranm ve yaygn olan dier inanlara da hogrl davranmtr.14 I.

Konstantinus, Dou Roma mparatoru Liciniusu 324te Edirnede (Hadrianapolis)

ve skdarda (Hrisopolis) yendikten sonra M. 7.yzylda Yunanllar tarafndan

kurulmu olan Byzantion15 (Ek 3) kentini bakent yapmaya karar vermitir.16

Byzantionu, Roma mparatorluunun yeni bakenti yapmas iin birok neden

bulunmaktayd. ncelikle kent, tm deniz ve karayollarnn kesitii bir

noktadayd.17 Roma ordularnn sefer yolu olan Via Egnatia18 (Ek 4) Byzantiondan

gemekteydi. Kentin evresinde ormanlar yer almakta, Trakya ve Anadolu

yakasndaki geni arazilerde tarm yaplabilmekteydi. Kentin savunma sistemi de son

derece gl ve yeterliydi.19 Bu sebeplere dayanarak I. Konstantinusun yeni bir

bakent kurmasnn keyfi bir karar olmadn, bu kararn somut ve salam

ekonomik-siyasi temellere dayandn grebilmekteyiz.

I. Konstantinus kendine ve kurmak istedii yeni dzene layk bir ehir

yaratmak iin ehrin plnlamas ve sslemesinde hibir masraftan kanmamtr. I.

Konstantinus, ehrin ehresini gzelletirecek yeni yaplarn inasn bizzat kendi

ynetmitir. Byk Saray, Ayasofya Katedrali20, niversite, hipodromlar, hamamlar

ve kendi mezar yeri olan Kutsal Havariler Kilisesi de dhil olmak zere ok sayda

13

Prokopius, Bizans mparatorlarndan I. Justinianos dneminde yaplan savalarda General Belisariusa elik eden, 6. Yzyln en nemli tarihilerindendir. 14

Prokopius, Bizansn Gizli Tarihi, (ev. Orhan Duru), Nisan Yaynlar, 1999, s.12 15

Byzantion (Byzasn yeri). Trak ve Illyria kkenli bir kelimedir. Byzantion, Avrupa ve Asyay ayran Bosporosun (stanbul Boaz) Avrupa yakasnda, bugnk Topkap Saray ve Ayasofyann kaplad alan zerinde M.7.yzyl ortalarnda Megarallar tarafndan kurulmu koloni kentidir. Bkz: Tekin, Ouz, Byzantionun Anakenti Megara le Kken likisi, Toplumsal Tarih Dergisi, Say.197, Mays, 2010, s.46 16

Anonim, Temel Britanica Ansiklopedisi, CLT 3, Hrriyet Ofset, stanbul, 1992, s.249-254; Kabacal, Alpay, Gemiten Gnmze stanbul, Creative Yaynclk, stanbul, 2003, s.15 17

Gregory, Timothy E., Bizans Tarihi, (eviren; Esra Ermert), Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2011, s.67 18

Via Egnatia, M.. 2.yzylda Roma mparatorluu tarafndan ina edilen yoldur. Roma

mparatorluunun llyricum, Makedonya ve Trakya blgelerinden gemitir. Yolun getii blgeler gnmzde Makedonya, Arnavutluk, Yunanistan ve Trkiye topraklardr. 19

Soysal, Mine, Kentler Kenti stanbul, Tarih Vakf Yayn, stanbul, s.14; Haldon, John, Bizans Tarihi Atlas, (eviren; Ali zdamar), Kitap Yaynevi, stanbul, 2007, s.71 20

Katedral, bir piskoposluk blgesinde piskoposun krssnn (cathedra) bulunduu ana kilise. Bkz: Anonim, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, CLT 13, Milliyet, stanbul, s.6504

7

kilise, 11 Mays 330da byk kutlamalar ve elenceler eliinde (Ek 5 ve Ek 6)

kurulmutur.21 Byk uralar ile ina edilen stanbul (Konstantinopolis), Roma

karsnda her geen gn biraz daha bym, imparatorluun ve idarenin bakenti

durumuna gelmitir. I. Konstantinusun saltanat dneminin en temel olay olarak

aslnda bu durum kabul edilebilir. Bu olay kanlmaz sonu ne alm ve

Hristiyanln kabulnden ok daha nemli saylmtr.22

ehrin imarndan sonra I. Konstantinus, dini almalara da arlk vermitir.

lk i olarak znikte (Nikaeia) I. Genel Konsl23 toplamtr (325). Toplanlan bu

Ruhani Konslde Baba-Oul-Kutsal Ruhtan oluan l bir inan sistemi kabul

edilse de din adamlarnn birou bu gre kar kmtr. Hristiyanlkla ilgili kan

bu tartmalar ve anlamazlklar giderilmeye allmtr. Bunun iinde I.

Konstantinus merkeziyeti bir idare kurmu ve devlet-kilise arasndaki ball

artrmaya alarak kilisenin de hkimi durumuna gelmeye almtr.24

I. Konstantinus, 337de Sasanilere kar sefere km fakat bu sefer

esnasnda aniden hastalanmtr. stanbula (Konstantinopolis) geri dnen imparator

burada lmtr. I. Konstantinus imparatorluu lmeden nce II. Konstantinus,

Kostans ve Kostantius adl olu ve iki yeeni arasnda paylatrmtr. Augustus

unvan alan bu karde arasnda ok gemeden anlamazlklar km ve

mcadeleler arasnda dier iki kardei len II. Konstantinus tek bana imparator

olmutur.25 II. Konstantinusun lmnden sonra ise yerine yeeni (361-363)

ulianus gemitir. ulianus, imparatorlua putperestlii yeniden yerletirmeye

alsa da baarl olamamtr.26

ulianustan sonra tahta ovianus (363-364) gemitir. I. Konstantinusun ve

oullarnn izlemi olduu dini sistemi uygulamtr. ovianus, devletlerle olan siyasi

ilikilerinde bar yanls bir politika izlemi ve bir sreliine tahtn garantiye

21

Gregory, a.g.e.,s.67 22

Lemerle, Bizans Tarihi,s.28-29 23

Konsl, kilise hayatnn ortaya koyduu tm problemleri zmek ve tartmak zere bir araya gelen piskoposlar veya yksek dzeydeki din adamlar kuruluna denilmitir. Bkz: Aydn, Mehmet, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1995, s.143 24

Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, (eviren; Fikret Iltan), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999, s.44; Karakse, Hasan, Ortaa Tarihi ve Uygarl, Nobel Yaynevi, Ankara, 2002, s.282; Ostrogorsky, a.g.e., s.54-55 25

Gregory, a.g.e., s.75-76 26

Gregory, a.g.e., s.79-80

8

almtr. Fakat izlemi olduu lml politikalara ramen imparatorun tahttaki mr

ksa srm ve 364te lmtr.27 Bu srada Kavimler gnn balamasyla (375)

imparatorluk iin yeni sorunlar ortaya kmtr. Bu andan itibaren ve btn tarih

boyunca Bizans mparatorluu hem doudan hem de kuzey batdan gelen milletlerin

istilasna uram ve bunlarla bitmek bilmeyen mcadeleler yaamtr. ovianustan

sonra 379-395 yllar arasnda imparatorluun bana I. Theodosios gemitir. I.

Theodosios, Gotlar yenmi ve onlar Tuna Irma boylarna gndermitir. Din

alannda ise imparator, 381de ilk stanbul (Konstantinopolis) Konsln toplam

ve halkn pagan ayinleri yapmasn yasaklamtr. Ayrca Ariusuluk denilen, Hz.

sann Tanrln kabul etmeyip Onun bir insan olduunu ileri sren tartmalara da

son vermitir.28 Bylece I. Theodosios dneminde imparatorluun Hristiyanlamas

tamamlanm, Ortodoks Hristiyanlk, devletin resmi dini olarak tek bana kalm,

dier dinlerin ve inanlarn yaama haklar ellerinden alnmtr. I. Theodosios,

stanbul (Konstantinopolis) ehri zerinde de geleneksel ekilde iz brakmtr. Yeni

bir forum ina ettirmi, Hipodromun bulunduu yere Msr Stununu diktirmitir.29

395te mparator lm ve Bat Roma mparatorluunu oullarndan Honoriusa,

Dou Roma mparatorluunu da dier olu Arcadiusa brakmtr.30 Bu

blnmeyle imparatorluk hibir ekilde bir daha birleememi, bylece Dou Roma

(Bizans) mparatorluu ortaya kmtr.

Arkadios (395-408) ve olu II. Theodosios (408-450) dnemlerinde Kavimler

G yeni devletler iin en byk tehlike olmutur. Makedonya ve Yunanistandaki

Gotlar Arkadios tarafndan batya gnderilmitir. II. Theodosios ise Hunlarla

anlama yapm ve onlar batya ynlendirmitir. Bylece devlet iki byk tehlikeyi

atlatmtr. Bu dnemdeki dier nemli mesele ise din kavgalardr.31

27

Gregory, a.g.e., s s.85 28

Gregory, a.g.e., s.92-93; Herrn, Judith, Bizans, (eviren; Uygur Kocabaolu), letiim Yaynlar, stanbul, 2010, s.44 29

Herrn, a.g.e., s.44 30

Levtchenko M. V., Bizans Tarihi ,(eviren; Maide Selen), Doruk Yaymclk, stanbul, 2007, s.13-14;Ulugn, Yavuz F., Kocaeli ve evresi Tarihi-III Bizans, Seluklu Ve Hallar Dnemi, Kocaeli Yksek renim Dernei Tarih Yaynlar, zmit, 2010, s.17 31

Karakse, Hasan, Ortaa Tarihi ve Uygarl, Nobel Yaynevi, Ankara, 2002, s.282-283

9

stanbul Patrii Nestorius32, Hz. sadaki Tanrlk ve insanlk cevherinin

birbirinden ayr iki varlk olduunu ileri srmtr. Hz. sann insanlk cevherine

Tanrlndan fazla deer verilmi, Nestariusa skenderiye patrii ve papa kar

kmlardr. Din kavgalarna son vermek iin imparator II. Theodosios, Efeste

ikinci bir dini meclisi (Efes Konsl) toplamtr. Burada Nestarius ve taraftarlar

aforoz33

edilmilerdir. Aradan geen belirli bir sre zarfnda tekes adl bir kei Hz.

sada bir Tanr tabiatnn var olduunu ileri srmtr. Bu doktrine Monofisizm ad

verilir. stanbul patrii ile papa, Monofisizm mezhebini kabul etmemi, fakat II.

Theodosios bunu Ortodoks doktrini olarak benimsemi ve bu durum ar bir buhrana

sebebiyet vermitir.34

II. Theodosiosun ismi iki adan nemlidir. Bunlardan birincisi; Marmara

sahilinden Halie kadar uzanan ve stanbulu uzun mddet tehlikeli hcumlardan

koruyan surlar, dieri ise Konstantinden balayp btn imparatorlarn hkm ve

fermanlarn ele alan Teodos Kanunnamesidir.35 II. Theodosios lnce yerine ordu

komutan Marcianus (450-457) gemitir. Marcianus 451de Kadkyde toplatt

IV. Ruhani Konsl ile Monofizmi reddetmitir. Bylece Monofist olan dou

eyaletleri (Suriye ve Msr) ileride bu durum karsnda devletten uzaklam ve

Bizansn siyasi ynden ikiye blnmesine neden olmutur.36

Marcianusun saltanat ok uzun srmemitir ve taht 457de I. Leona

brakmtr. I. Leon (457-474) tacn stanbul patriinin elinden giyen ilk imparator

olmutur. Bundan byle Bizans imparatorlar iin ta giyme merasimi artk

kutsallatrma anlamn almtr.37 I. Leon ilk i olarak Germen birliklerinin yerine

sauriadan gelen ve daha nce o blgede haydutluk yaptklar bilinen kiileri

32

Nestarius, Konstantinopolis patrii. I. Efes Konslnde (431) Hz. sann insansal ve Tanrsal doalarn ayr tutmu, Hz. Meryemin Tanr anas olarak kabul edilmesini onaylamamtr. Daha sonra yaplan II. Efes Konslnde Nestoriusun aforoz edilmesi ile gnmze kadar ulaan Nasturi gibi kiliselerin kurulmasna sebebiyet vermitir. 33

Aforoz, Hristiyanlkta dine kar su ileyenlere papa ve piskoposlar tarafndan verilen ceza. Aforoza urayan bir kimse, Hristiyanlktan kovulmu saylrd. Bkz: Akit, Niyazi ve Sanr, Faruh, Genel Bilgi Ansiklopedisi, 1981, s.21 34

Ostrogorsky, a.g.e., s.54-55; Yldz, Sevcan, Bizans Tarihi, Kltr, Sanat ve Anadoludaki zleri, Detay Yaynclk, Ankara, 2009, s.7 35

Pralong, Annie, Bizans, Yaplar, Meydanlar, Yaamlar, (eviren; Buket Kitap Bayr), Kitap Yaynevi, stanbul, 2011, s.18; Kou, Reat Ekrem, Bizans Tarihi (arki Roma mparatorluu), Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, stanbul, 1934, s.23-24 36

Ostrogorsky, a.g.e., s.55 37

Bailly, Auguste, Bizans mparatorluu Tarihi, (eviren; Haluk aman), Nokta Kitap, stanbul, 2006, s.23; Ostrogorsky, a.g.e., s.56

10

yerletirerek birlikleri dzene sokmutur.38 5.yzyln ikinci yarsnda Got meselesi

tekrar ortaya km ve Bat Roma, Germen kavimlerinin saldrs ile yklmtr

(476). I. Leondan sonra iktidara Zenon (474-491) gemitir. Zenonun tahta kt

srada sarayda sauriallarn etkisi hkimdi. Zenon kendisine gelebilecek her

tehlikeyi bu dnemde nlemeye almtr. Fakat sauriallarn etkisi Zenonnu

lmne kadar azalmamtr.

Zenon dnemindeki dier bir mesele de din idi. Msr, Suriye, Filistin ve

Anadolunun bir ksm monofisizm mezhebine bal bulunmaktayd. Zenon bu

dnemdeki Ortodokslarn ve Monofistlerin arasndaki dini ayrl ve karkl

nlemek iin Henotikon Fermann39 yaynlamtr. Amac her iki taraf da ortak bir

gr etrafnda birletirmekti. Fakat iki grupta bu ferman ile tatmin olmam ve

karklklar I. Jstin dnemine kadar devam etmitir. Zenonun ardndan ise iktidara

sarayn eski hizmetkrlarndan Anastasius gemitir (491).40 518de Anastasiustan

sonra tahta kimin geecei konusunda bir boluk olmutur. Fakat senato ve ordu

tahta ortak bir kararla lliuryal I. Justinosu geirmitir. I. Justinos Ortodoksluu

kabul etmi ve papa ile barmtr. Bylece Dou ve Bat kiliseleri arasndaki

anlamazlk sona ermitir. Justinostan sonra yerine yeeni Byk Justinianos (Ek 7)

imparator olmutur (527).41 I. Justinianosun iktidara getiinde iki amac vard.

Birincisi; imparatorluu eski btnlne ve refahna ulatrmak, ikincisi ise

Hristiyanl herkese kabul ettirmekti. D politika da ise Baty tekrar ele geirerek

Roma mparatorluunu yeniden kurmak istemitir.42

I. Justinianos, batda serbest hareket edebilmek iin ranllar ile anlama

yapm, dou snrlarn gvence altna almtr (532). Batya dzenlenen seferlerle

de Kuzey Afrika Vandallardan (534), talya ise Ostrogotlardan alnmtr.

Vizigotlardan ise spanyann alnmas iin sefer dzenlenmi olsa da sadece

spanyann gneydousu alnabilmitir. Fakat tehlikeler imparatorluun yakasn

38

Grant, Mchael, Romadan Bizansa .S. Beinci Yzyl, (ev. Z. Zhre lkgelen), Homer Kitabevi, stanbul, 2000, s..66 39

Henotikon, Yunanca Birliin Ferman. Ortodokslarn ve Monofizitlerin birlemesi iin yaynlanan

bildirgedir.Bkz:http://www.britannica.com/EBchecked/topic/2565/Acacian-Schism#ref2 (11.10.2012) 40

Vaslev, A. A., Bizans mparatorluu Tarihi, (eviren; A. Mfid Mansel), CLT I, Ankara, 1943, s.132-135 41

Lemerle, Bizans Tarihi, s.53; Karakse, a.g.e., s.284; Bailly, Auguste, Bizans mparatorluu Tarihi, (eviren; Haluk aman), Nokta Kitap, stanbul, 2006, s.43-44 42

Lemerle, Bizans Tarihi,s.53-55; Vaslev, a.g.e., s.169; Diehl, Charles, Bizans mparatorluu Tarihi, (eviren; Tevfik Bykolu), stanbul, 1928, s.27-28

11

brakmam ve istilac devletler saldrlarn devam ettirmilerdir. mparator bu

tehlikeleri ancak byk hara vererek durdurabilmitir.43 I. Justinianos ynetimi

esnasnda Roma kanunlarn da bir dzene koymaya alm ve 535te Tribonianus44

bakanlnda bir heyet tarafndan yaynlanan Codex Justianus, Digest (eski hukukun

elikilerini konu alan kitap)ler, Novellae (Yeni Yasalar) ve nsititutianus (hukuk

kitab)larn yaynlamtr.45 Bizans hukundaki bu drt eser btn dnyadaki hukuk

almalarnn en st dzey kaynaklar olarak kabul edilmektedir.

I. Justinianos Ortodoks kurallarn da devlet grevleri arasnda saym ve

kendisini papaz olarak kabul ettirmitir. Bylece Hristiyanln en byk kilisesi olan

Ayasofyay ina ettirmi (532-537) bunun yannda da stanbul ve baz kentlerde

kiliseler, sarnlar, su kemerleri de yaptrmtr.46 I. Justinianosun kendisini papaz

olarak nitelendirmesi ve zaman ierisinde kilise ilerine mdahale etmesi baz

karklklara sebep olmutur. Putperestler, Rafiziler47 ve Museviler bu dnemde

hakszla maruz kalmlar, medeni haklarndan mahrum braklmlardr.

mparatorun fikirlerine katlan stanbul kilisesi ile imparatorun fikrine kar kan

Roma kilisesi arasnda bozulmalar meydana gelmitir.48

Bu parlak dnem I. Justinianosun ardndan devam etmemitir. Yerine geen

II. Justinus (565-578) zamannda Longubordlar talyann birok yerini igal etmiler

sadece Gney talya, Napoli ve Roma elde kalmtr (568). Bu srada rana kar

ipek ticaretini elinde tutmak isteyen Gktrkler tarafndan Bizansa ittifak teklifi

yaplm fakat bir sonu alnamamtr. ran ile olan durumu dzeltmek iin

Maurikios (582-602) sefere km ve Dou Anadoluya yeniden hkim olmutur. Bu

sralarda Avarlar ve Slavlar Bizansn Balkanlardaki topraklarna girmilerdir (592).

Avar kaan Bayan bozguna uratlmtr (601). Ancak orduda isyan knca

Maurikios ldrlm ve isyanclarn elebas Phokas baa gemitir. Phokas

43

Lemerle, Bizans Tarihi,s.56-59; Vaslev,A.A., Bizans mparatorluu Tarihi, (eviren; A. Mfid Mansel), CLT I, Ankara, 1943, s.169 44

Tribonianus, Bizans mparatorluunda 500-547 yllar arasnda grev yapm hukukudur. 45

Gregory, a.g.e., s s.142-143 46

Yldz, Sevcan, Bizans Tarihi, Kltr, Sanat ve Anadoludaki zleri, Detay Yaynclk, Ankara, 2009, s.8 47

Rafizi; "reddetmek, kabul etmemek, kumandann terk eden bir ordu veya askeri birlik" anlamna

gelen rafz, mezhepler tarihinde, yaygn ekliyle Hz. Eb Bekir ve Hz. mer'in hilafetlerini kabul etmeyip reddedenler iin kullanlan bir kavramdr. 48

Kou, Reat Ekrem, Bizans Tarihi (arki Roma mparatorluu), Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, stanbul, 1934, s.34

12

zamannda imparatorluk ran, Suriye, Filistin ve Anadoluyu ele geirmi, Balkanlar

ise Avarlar tarafndan istila edilmitir (602-610).49

Heracleios (610-641) dneminde ise devletin durumu o kadar da iyi deildi.

Her yl ranllar yeni yerler ele geirmekteydi. 612de Antakya ve Kayseriyi; 614te

am; 615te Kuds; 617de ise Msr igal etmilerdi, Asyadan Kadkye

kadar gelmilerdi (619). Lombordlar ise talyada ilerlemeye balam ve

imparatorluk spanyadaki arazisini de tamamen kaybetmiti. Bu kadar felaketin st

ste gelmesi Heracleiosu mitsizlie drm ve devletin merkezini Afrikaya

tamay bile dnmtr. Fakat bu duruma Patrik Sergios50 mdahale edince

Heracleios kendisini ksa zamanda toparlam ve hemen almalara balayarak

Anadoluda Themalar51 yani askeri blgeler oluturmutur.52 Bylelikle blgeye

savunma sistemi getirilmitir.

Heracleios bu yeni ordusuyla Avarlar ve Perslerle mcadeleye balam (622)

ranllar ve Avarlar malup etmitir. 623te Azerbaycan, 625te Ermenistan ve

Ninovay topraklarna katmtr. II. Hsrevin lm ile Perslerle baarl

anlamalara imza atmtr.53 Heracleios bu byk askeri zaferlerden sonra din

politikasyla imparatorlua manevi birlii katmaya alm ve ardndan Monofizm

denilen fikri desteklese de baarya ulaamamtr. mparatorun dini alanda birlik

salama abas boa kmtr.54

623te imparatorluun gneyinde son peygamber Hz. Muhammed lm ve

artk Bizans karsnda bundan sonra farkl bir g belirmitir, bu g Mslman

Araplardr. Bizans gneyden gelecek olan bu gce olduka hazrlkszd ve Bizansn

Suriye, Msr ve Filistine yerletirilen askeri birlikleri bu g karsnda zayf

49

Karakse, a.g.e., s.285 50

Patrik Sergios, stanbul patrii grevinde bulunmu en etkili kilise adamlarndan birisidir. Pers ve

Avar istilalarnn pskrtlmesi srasnda Dou Roma mparatoru Herakleiosu 610-641 desteklemi ve Hz. sann doas konusundaki yaklamyla Dou Hristiyanlar arasnda uzlama salamaya almtr. 51

Thema; askeri blge, byk birlik. Herakleios dneminde Araplarn baarlar karsnda yaanan

askeri de bal olarak gelitirilen byk askeri birlik. Bkz: Gregory, a.g.e., s.178-200 52

Diehl, Charles, Bizans mparatorluu Tarihi, (eviren; Tevfik Bykolu), stanbul, 1928, s.50; Ulugn, Yavuz F., Kocaelive evresi Tarihi-III Bizans, Seluklu Ve Hallar Dnemi, Kocaeli Yksek renim Dernei Tarih Yaynlar, zmit, 2010, s.27 53

Diehl, a.g.e., s.51 54

Gregory, a.g.e., s s.162

13

kalmlard.55 661de Emeviler bakentlerini ama tayarak Bizansa komu

olmular ve Bizans topraklarna seferler dzenlemeye balamlar56, bylece bu

seferlerle slamiyetin nndeki engel olan Bizans ortadan kaldrmak istemilerdir.

Emevilerin ve dier topluluklarn saldrlar, Heracleiosun eleri arasndaki

skntlar imparatorun hayata erken veda etmesine sebep olmutur.57 Heracleiostan

sonra iktidara gemek iin yaplan mcadeleler olduka uzun srm ve bunun

neticesinde imparatorluk idaresinde byk bir boluk domutur. 7.yzyln

sonlarna doru Mslman Araplar fetihleri daha da ilerletmiler, Fas ve Kartacay

ele geirmiler, buralardan da spanyaya geerek Mslmanl yaymak iin

uramlardr (Endls Emevi Devleti).58 mparatorluk 7. yzyln sonuna kadar

hem Mslman Araplarn hem de Slavlarn saldrlarna maruz kalm, bu yzden de

zor ve skntl bir dnem geirmitir. Fakat 717de III. Leonun saura hanedanln

kurmasyla Heracleioslar dnemi sona ererek saurallar dnemi balamtr.59

III. Leon tahta ktnda (717-741) ncelikle Emevi tehlikesine kar devletin

varln korumak istemitir. Emeviler ile Bizans arasndaki mcadele 717-718

tarihleri arasnda balam, ancak lkedeki ktlk ve Bulgarlarn saldrlar yznden

geri ekilmilerdir. 726da mcadele yeniden balam, Emevi tehlikesine kar

Hazarlar ile ittifak yaplmtr. Bylece imparatorluk hem stanbulu kurtarm hem

de Anadoluyu Emevilerden uzaklatrmtr. Emevileri Anadoludan ve

stanbuldan uzaklatrmay baaran III. Leon idarede de yeni dzenlemeler

gerekletirmitir. Themalar kltm, Strategoslarn60 yetkilerini daraltmtr.

Bylece iktidardaki yerini korumay ama edinerek orduyu disiplin altna

sokmutur.61 III. Leon kard bir kanunla (722) Hz. sann, Meryemin ve teki

Hristiyan azizlerin resimlerine taparcasna sayg gsterilmesini yasaklamtr.

Kiliselerde, meydanlarda ve saraylarda ikona denilen ne kadar kutsal saylan resim

varsa hepsini toplatmtr. Bunun zerine halk resim kranlar ve resimlere sayg

55

Herrn, Judith, Bizans, (eviren; Uygur Kocabaolu), letiim Yaynlar, stanbul, 2010, s.135 56

Herrn, a.g.e., s.136; Levtchenko M. V., Bizans Tarihi, (eviren; Maide Selen), Doruk Yaymclk, stanbul, 2007., s.128 57

Ostrogorsky, a.g.e., s.104 58

Bailly, a.g.e., s.100-101 59

Balk, brahim, Ortaa Tarihi Ve Medeniyeti, Gazi Kitabevi, Ankara, 2005, s.192-193; Karakse, a.g.e., s.287-288 60

Strategos, en yksek rtbeli subay, askeri vali. 61

Ostrogorsky, a.g.e., s.146

14

gsterenler olmak zere ikiye ayrlm, bunun neticesinde de aralarnda byk

arpmalar olmutur.62

Karakse, resim krma hareketinin (konoklazm/kona Krclk) Anadoluya

devaml aknlar yapan Mslmanlarn etkisiyle olduunu ileri srmektedir. Fakat

Eyice, dini tasvir kartl olan ikonoklazm zerinde slamiyetin etkisinin

bulunmadn belirterek, kylnn tarlasnda almas gerekirken manastrda vakit

geirip rahat yaam srmesi, devlet ordusundaki askerlerin manastrlara gitmesi, din

adamlar ve papazlarn ticaretle uramalar, dini tasvirleri satarak halkn dini

duygularn suistimal etmeleri gibi nedenlerle de ikonoklazm hareketinin 726da

imparator III. Leon un kard kanunla baladn ne srmektedir.63 Resim ve

heykel krma hareketi 787ye kadar devam etmitir. Bu tarihte ise iktidarn banda

VI. Konstantinos (780-797) bulunmaktayd. Fakat ya kk olduu iin idareyi

annesi rene almtr. sauria hanedannn son temsilcisi Mikhaelin 867de

ldrlmesi ile Makedonya hanedan yani I. Basileios iktidar ele geirmitir.64 Bu

dnemde ekonomi, kltr ve askeri alanlarda yeni gelimeler yaanmtr. Bizans bu

dnemde toparlanma srecine girmi, Bulgarlarn Bizans iin bir tehdit olmas

nlenmeye allmtr.65

Abbasi emirliklerinden merkezi Tunus olan Aglebiler bu dnemde Adriyatik

kylarna kadar ilerlemi, Budva ve Kotar (Karada) zerine saldrm, buradan da

867de Dubrovnik nne kadar gelmilerdir. Bu durumda stanbuldan yardm

istemi ve Bizans filosu Aglebileri geri ekilmeye zorlamtr. Kazanlan baaryla

Bizans mparatorluunun itibar yeniden kuvvetlenmi ve Dou Adriyatik

kylarnda Bizans hkimiyeti yeniden kurulmutur. Bunun sonucunda da

Hristiyanlk hzl bir ekilde yaylmtr. Srbistan, Hrvatistan, Bulgaristan ve

Makedonya da Hristiyanl kabul etmiler ve bu blgelerde Bizansn nfuzu etkili

62

Akit, Niyazi ve Sanr, Ferruh, Anonim, Genel Bilgi Ansiklopedisi, Sava Ciltevi, 1981, s.296-297 63

In, Ekrem, Bizans Yok Demekle Bizans Yok Olmaz, Sanat Dnyamz, Bizans zel Says, 69-

70, stanbul, 1999, s.97 64

Cheynet, Jean Claude, Bizans Tarihi (ev. smail Yerguz), Dost Kitabevi, Ankara, 2008, s.67; Gregory, a.g.e., s.215; Levtchenko M. V., Bizans Tarihi, (eviren; Maide Selen), Doruk Yaymclk, stanbul, 2007, s.163; Karakse, Hasan, Ortaa Tarihi ve Uygarl, Nobel Yaynevi, Ankara, 2002, s.288-289 65

Gregory, a.g.e., s.218-219

15

olmaya balamtr.66 Geri ekilen Aglebiler batdaki stnlklerini devam ettirmek

iin 870de Malta, 878de ise Syrakusay (Siracusa) ele geirmilerdir.67

I. Baseliostan sonra yerine geen imparatorlar Bulgar, Rus ve Araplar ile

mcadele etmeyi srdrmlerdir. II. Baselios (976-1025) Bulgarlar ile savam ve

uzun mcadeleden sonra Bulgar devletini egemenlii altna almtr (1015). Hrvatlar

ve Srplar da bu dnemde Bizans hkimiyetine alnm, imparatorluun snrlarn

stiryadan (Srbistan-Hrvatistan aras) Tunaya kadar geniletmitir.68 Bu dnemde

Bizans gerek batda gerekse Anadoluda birtakm baarlar gstermi olsa da bu

slale dneminden sonra artk Bizans Seluklu Trkleri ile uramaya balayacaktr.

Seluklular, ksa srede Marmara ve Ege denizi kylarna kadar olan

Anadolu topraklarn ellerine geirmilerdir. mparatorluk bu sebeple zor duruma

dmtr. Yklmak zere olan imparatorlukta bu esnada Aleksios Komnenos bir

ihtilal ile imparator olmutur. Bu dnemde Bizansn en byk dman Normanlar

idi ve bu tehlikeye kar Venedikliler ile ticari antlama yaplmtr. Bu srada

Seluklular Foa, Sakz, Midilli, Sisam, Rodos ve zmiri ele geirmilerdir. Seluklu

hkmdar Melikahn (1092) lm ile Seluklular zayflama dnemine girmi, bu

durumu frsat bilen Aleksios, Papadan Mslman Trklere kar yardm istemi ve

bylece Hal ordular Anadoluya gelerek 1097de Seluklular ile Hallar arasnda

mcadeleler balamtr. Genel olarak putperestler, Katolik olmayan Hristiyanlarla

ve Mslmanlara kar yaplan savalara Avrupallarca Hal Seferi ad verilmitir.

Fakat sonunda bu ad, Trklere kar yaplan seferlere zg bir ad olarak yerlemitir.

Trklere kar yaplan bu seferlerin asl sebebi mezhep ve inan perdesi altnda

smr ve keifler mcadelesi olarak nitelendirmektedir.69

Seferlerin amalar Hristiyan dnyasna siyasal ve sosyal bir tehlike haline

gelmi olan slamiyeti durdurmak, tehlikeye den baharat ve ticaret yollarnn

hkimiyetini korumak, Katolik kilisesinin uyruklarn, kudretini ve servetini

geniletmek, yeni ve zengin lkeleri ynetim altna almak, Ortodoks kilisesini yok

66

Ostrogorsky, a.g.e.,s.220 67

Ostrogorsky, a.g.e., s.221-222 68

Kou, Reat Ekrem, Bizans Tarihi (arki Roma mparatorluu), Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, stanbul, 1934,s.51-52 69

Erer, Raid, Trklere Kar Hal Seferleri,(Hazrlayan; Ahmed Yksel zemre), Kakns Yaynlar, stanbul, 2002, s.15

16

ederek rekabeti ortadan kaldrmak olarak deerlendirilmitir. Kilisenin sunmu

olduu olanaklar, vaat edilenler, banazlk, kar, serven, moda, propaganda, taklit

gibi etkenler de, kiiler de Hal seferlerine gitme isteini yaygnlatran nedenler

olmutur.70

Bu sebeplere dayanlarak gerekletirilen ilk Hal Seferine 1095te Papa II.

Urbanusun (Ek 8) giriimiyle karar verilmitir. Avrupa ilerine ilerleyen hal

ordusu Konstantinopolise kadar gelmi, ancak imparator I. Aleksios orduyu Asya

yakasna geirmi bylece ordu merkezden uzak tutulmutur. Asya yakasna geen

Hal ordusu znik (Nikaia) yaknlarnda Trk ordusu (Anadolu Seluklu Devleti) ile

karlam ve bu arpmada I. Hal ordusu Trkleri yenmitir (1097). 1098de

Hal ordusu zniki (Nikaia), anlurfay (Edessa), Antakyay (Antiokheia) ve

1099da Kuds ele geirmitir. II. Hal Seferinin gerekesi ise Anadolu Seluklu

Devletinin anlurfay (Edessa) geri almasyd. nk Kuds ve Antakya

(Antiokheia) bu durumda tehlikeye dmekteydi. Fakat Hallar bu karlamada

Trk ordusu karsnda yenilmekten kurtulamamtr. Dzenlenen III. Hal

Seferinin amac Msrda yeni hanedanlk kurmu olan ve 1187de Kuds ele

geiren Selahaddin Eyyubi (Ek 9) zerinedir. Gerekletirilen sefer yine

baarszlkla sonulanmtr.71

IV. Hal Seferi ise 1198de Papa III. Innocentiusun ferman zerine

balatlmtr. Seferinin amac; Msr Trklerin elinden geri almaktr. Yaplan

mcadelede Hal ordusu Trk ordusu karsnda yine yenilmi ve bu yenilginin

ardndan Hal ordusu geri dnnde kazanm elde etmek adna 1203te stanbulu

(Konstantinopolis) igal etmi, 1204te ise ehri tamamen yamalamlardr.72

Sonuta Kuds ve kutsal topraklar geri almak iin Mslmanlara kar balatlan

drdnc sefer de amacndan sapmtr. Seferler sonucunda Bizans mparatorluu

zayflama srecine girmi ve Latinlerin stanbulu (Konstantinoplis) igali yznden

de Bat kilisesi ve dou kilisesi arasndaki anlama olana bylece ortadan

kalkmtr.

70

Erer, a.g.e., s.29-30 71

Lemerle, Bizans Tarihi , s.111-114 72

Lemerle, Bizans Tarihi , s.115

17

Bizans egemenliinin k ile stanbulda (Konstantinopolis) Flandre

Kontu Baudovinin ynetiminde bir Latin imparatorluu kurulmutur.73 Ardndan

Romaya sadk bir patrik baa getirilmitir. Hallarn igal etmedii Bizans

topraklarnda ise bamsz Bizans devletikleri kurulmutur. Venedik de Bizansn

kt gidiatndan yararlanmak ve Akdenizi denetleyebilmek iin nemli adalara,

limanlara sahip kmtr.74 Seferlerin ardndan kurulan Bizans devletikleri

ierisinde en nemlisi znik (Nikaia) mparatorluu olmutur. znik (Nikaia)

mparatorlarndan General Mikhael Palaiologos, VIII. Mikhael adyla ta giymi ve

daha sonra 1261de stanbulda (Konstantinopolis) Latin egemenliine son vererek

Bizansta Palaiologoslar dnemini balatmtr.75

Bizans mparatorluu kendi i meselelerine younlarken Anadoluda

kurulmu olan Seluklularn zamanla zayflamas ve yklmas Bizans iin fazla bir

deiiklie sebep olmamtr. Fakat onun ardndan kurulacak olan Osmanl Devleti,

Anadolu Seluklular kadar Bizans politikasnda pasif kalmayacak ve Bizansa kar

mcadelelerini daha da artracaktr. Osmanl Devleti hedefini stanbul

(Konstantinopolis), yani Bizansn merkezi olarak belirleyecek ve bu amaca

ulaabilmek iin Bizansa srekli seferler dzenleyecektir. Nihayetinde Osmanl

Devleti padiahlarndan Fatih Sultan Mehmet bu hedefe ulam ve 1453te stanbul

(Konstantinopolis) Trklerin eline gemitir.

73

Levtchenko M. V., Bizans Tarihi, (eviren; Maide Selen), Doruk Yaymclk, stanbul, 2007, s.266 74

Lemerle, Bizans Tarihi , s.115-116 75

Lemerle, Bizans Tarihi , s.116-117

18

1.1. Bizans mparatorluunun Ekonomisi, Dini ve Sanat

Bizans mparatorluunun ekonomik hayatnn temelini toprak, dolaysyla da

tarm meydana getirmitir. Bizans anlayna gre; toprak, gne ve hava Tanrya

aitti ve Oda bunlar imparatora brakmt. Toprak kiilere genellikle vergi

karlnda verilmitir. Topra ileyenler su ilerse topraklar ellerinden

alnmtr.76 Yani toprak devletin malyd. mparatorluun topraa ve bu topran

ekilmesine verdii deerin nemini iki faktre balayabiliriz: birincisi retimde

sreklilii salamak, ikincisi ise toplanan vergilerle devletin hazinesini

zenginletirmekti.

Elde edilen rnler arasnda tahl birinci sray almtr. Bunu meyvecilik ve

pamukuluk izlemi, bylece toprak devletin en nemli gelir kayna olmutur.

Tarmn yannda hayvanclkta gelimitir. Koyun, kei, domuz, sr ve at

yetitirilmitir. Tarm ve hayvanclk kadar tekstil de gelimitir. Bata pamuklu ve

ipekli dokumaclk olmak zere ketencilik ve halclk ileri bir dzeydeydi.

Madencilik, camclk, kuyumculuk da olduka gelimitir. Bunlar sk bir devlet

denetimi altnda bulunmutur.77Asya, Avrupa ve Afrika arasndaki balca kara ve

deniz ticaret yollar Bizans mparatorluunun topraklarndan getii iin Bizans

yzyllar boyunca dnya ticaretinde nemli rol oynam ve Bizans altn 11.yzyl

ortalarna kadar her tarafta aranan bir para haline gelmitir.78

I. Aleksios Komnenosa kadar olan 800 yllk sre ierisinde Bizans

maliyesinin iyi olduu belirtilmektedir. Bizansn para sistemi olduka salam

temellere dayandrlmtr. 15.yzyla kadar dzenli tahsil edilen vergileri bundan

sonra toplamak mmkn olmamtr. Gelir gider dengesi azalm, imparatorluk

masraflar karlamak iin Venedikten bor para alm fakat bunlarn ounu

deyememitir. Geni halk tabakas sknt ierisinde yaamaya balam ve

76

Eyice, Semavi, Bizans Tarihi Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, CLT 3, Grsel Yaynlar, 1982, s.508 77

Eyice, Bizans Tarihi s.508 78

Eyice, Bizans Tarihi s.508

19

bulunduklar yerlerden farkl yerlere g etmilerdir. Devletin de buralardan vergi

toplamas olduka zorlamtr.79

mparatorluun gelir kaynaklarn genel olarak ele aldmzda bu ura

kollarn belirleyen ana unsurun corafi faktr olduunu grmekteyiz. mparatorluk,

corafyann sunmu olduu olanaklardan faydalanmaktadr. Topran verimli ve

ilenebilir olmas, bulunduu corafyaya ait hayvanlar ve sahip olduu snrlarn

avantajlaryla elde etmi olduu ticari hkimiyet devletin ekonomik seviyesini st

dzeyde tutmasn salayan en nemli faktrlerdi. Devletin ekonomik gc

mimaride de mmkn olduunca etkisini gstermitir.

Bizans mparatorluunda dinin ve kilisenin nemi byktr. Siyasette,

sanatta, mimaride, bilimde, felsefede, eitim-retimde, mzikte ksacas Bizans

hayatnn her alannda din belirleyici ve ekillendirici nemli bir etken olmutur.

mparatorluun kuruluu Hristiyanlk ile sk bir ekilde balanmtr. Patrik

imparator tarafndan seilmekte, patrik ise imparatora ta giydirmekteydi. Kiliseye

bal olarak geni bir manastr a kurulmutur. Halkn manastrlara olan ilgisi

olduka artm bylece insanlar kiliselere maddi destek salamlardr.

mparatorlukta manastrlarn nemli olmasnn nedeni; eitlilik gsteren, esnek ve

alkan bir kurum olmas, toplumun ihtiyacn karlar nitelikte ve her gruptan

insana ak olmasyd. nsanlar buraya gelerek Tanrya olan borlarn demekte ve

ayn zamanda huzur, mutluluk ve gven dolu bir hayat yaamaktaydlar.80 Roma

mparatorluunun devam saylan Bizans mparatorluu sanatta da Romann

mirass olmutur. Bizans Roma sanatndan ayran faktrler ise devletin corafi

konumu ve Hristiyanl resmi din olarak kabul etmesidir. Genel olarak

deerlendirdiimizde Bizans sanatnn oluumunu; kkn Yunan kltrnn

oluturduu Roma sanatndan ve Dounun izleriyle tamamlamtr.

Bizans Doudan gelen Anadolu, Msr, Suriye ve ran sanatlar

etkilemitir. Bizans yap sanat tula ile tan kullanld bir zellii yanstmtr.

Kesmeta yap sanat eyaletlerde, Anadolu, Suriye ve Kuzey Afrikada, tula yap

sanat ise stanbulda grlmektedir. stanbul dnda ise Makedonya ve

79

Karakse, a.g.e., s.301 80

Yldz, Sevcan, Bizans Tarihi, Kltr, Sanat ve Anadoludaki zleri, Detay Yaynclk, Ankara, 2009, s.29

20

Yunanistanda da takip edilebilmektedir.81 M.S. 4. yzylda I. Konstantinus

zamannda Bizansn resmi dini Hristiyanlk olunca eski Roma sanat deiik

boyutlar kazanmtr. lkenin her yerine kiliseler yaplmaya balanm, bu kiliselerin

ii eski Hristiyanlk motifleriyle sslenmitir. Sslemelerde freskler ve mozaikler

nemli bir yer tutmutur. Yapyla bezeme arasnda belirli oranlarn dikkate

alnmasyla Bizans sanat antsal bir nitelie kavumutur. Bizans sanat din yani

Hristiyanlk sanat olduundan dogmalarn, belirli kalplarn kstlamasnda kalm,

sanatlar kendilerini kilisede alan rahipler gibi grmler ve bunun yannda

karlksz yaplan bu kutsal hizmetler sonucu eserlerine imzalarn atmaktan

kanmlardr.82

81

Bahar, Hasan, Roma ve Bizans Tarihi, Kmen Yaynlar, Konya, 2011, s.182; Mango, Cyrl, Bizans Mimarisi, (eviren; Mine Kadirolu), Oxford, Ankara, 2006, s.10

81 Bahar, a.g.e., s.182-183

21

2. ANADOLUDA ERKEN DNEM BZANS MMARS

(M.. 306 -726)

Hkimiyet alan geni olan Bizans mparatorluu sahip olduu blgelerdeki

kalcln, buralara brakm olduu sanat eserleriyle baarabilmitir. Bata

Anadolu olmak zere batda Trakya, Balkanlar, Makedonya, Srbistan, Yunanistan,

Kuzey talya ve spanyann belirli ksmlarnda egemenlik kuran Bizans, douda

Suriye, Filistin ve Msr ele geirerek Kuzey Afrikann tamamnda hkimiyet

salamtr.83 Bizansn ortaya karm olduu sanat ele geirmi olduu

blgelerden, hem etkilenmi hem de bu blgeleri etkilemitir. Buna gre de karlkl

etkileimle Bizans sanat ve mimarisi ortaya kmtr.

Her ne kadar Bizans sanatnn z Yunan ve Roma sanatna balansa da bu84

doru bir yaklam deildir. nk sanatn beslenecei kaynak ilk nce doduu

corafyann izlerini tar. Anadoluda domu olan bu sanat ta dolaysyla bu

corafyadan kendisine bir takm eyler katacaktr. Anadolunun tarihte birok

medeniyete ev sahiplii yapmas, stanbulun (Konstantinopolis) Asya ve Avrupay

birbirine balayan bir kpr olmas, bunlarn yannda blgenin eitli ve kkl

kltrel zenginlii Bizans sanatnn oluumundaki en nemli etkenler olarak n plana

kmaktadr.

Bizans sanatnn en gzel rnekleri de doal olarak zn alm olduu

Anadoluda veya imparatorluun bakenti stanbulda (Konstantinopolis) meydana

getirilmitir. Bizans sanatnn izgisine, ahengine ve ekil gzelliine nem vermi

olduu eserler daha ok bakentte yer ald iin bunlara hkim sluba Bakent

slbu, d evrelerde daha ilkel ele alnan sanat eserleri ise Eyalet slubunun

83

Eyice, Semavi, Trkiyede Bizans Sanat, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, CLT 3, stanbul, Grsel Yaynlar, 1982, s.514 84

Guntram Koch, Almanyal nl arkeologtur.

22

temsilcileri olarak kabul edilmitir.85 Bizans, Roma mparatorluu dneminde de

kullanlan ta ve tula tekniini bakentte de (Konstantinopolis) devam ettirmi, ta

sralar arasna tula dizilerini yerletirerek rg tekniini daha ileri bir boyuta

ulatrmtr. Bat Anadoluda daha ok Antik dnemin sanat etkisi devam etmitir.

Dier blgelerdeki slp ve zellikler daha farkl geliim gstermi ve genellikle

yaplarda devirme malzeme, ahap veya kerpi kullanlmtr. rnein; Makedonya,

Yunanistan, Suriye, Msr ve Kuzey Afrikadaki eserler birer eyalet sanat rnleri

olarak deerlendirilmitir.86 Ksacas, Bizans sanat ve mimarisi corafi dalm

bakmndan homojen bir dalm sergilememitir.

Bizans mparatorluu, tula ve harc Romallardan almtr. Roma

mparatorluundan ve Yunan Mimarisinden fark ise yaplarnda tulaya daha ok

arlk vermesidir. Roma ve Yunan Mimarisinde de tula kullanlmtr fakat

kireta, tf, granit, ahap, kerpi, bazalt, tulaya gre mimaride daha n planda

tutulmutur.87 Bizans Mimarisinde duvarn esas kaplama duvardr. D yzler

tatan, tuladan ve hartan meydana gelmektedir. Tula, ta ve har ls Bizansta

sadece duvar dokusu olarak kalmam, ayn zamanda cephelerde byk bir

hareketlilik getiren ssleme aralar olmutur.88

85

Eyice, Semavi, Bizans Sanat, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, CLT 2, Kltr Bakanl-Tarih Vakf Ortak Yayn, stanbul, 1994, s.251 86

In, Ekrem, Bizans Yok Demekle Bizans Yok Olmaz, Sanat Dnyamz, Bizans zel Says, 69-70, stanbul, 1999, s.95 87

Abdullah rdk, Yunan ve Roma Mimarisindeki Yap Teknikleri, (Danman: Do. Dr. Gl Grtekin Demir), Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanm Yksek Lisans Tezi, 2006 88

Mehmet hsan Tunay, Trkiyedeki Bizans Mimarisinde Ta ve Tula Tekniine Gre Tarihlendirme, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, 1984.

Bizans mparatorluunun belirli yzyllarnda duvar tekniinde kullanlan

malzemelerin deiim analizi

4.yzyl duvar

tekniinde

30-40cm. Uzunluunda tula kullanlmtr. Tula ve har arasndaki

oran 1:1dir.

5.yzyl duvar

tekniinde

5-10 sra ta,5-6 sra tula kullanlmtr. Tula uzunluu 36-38cm.dir.

Tula ve har arasndaki oran 1:1dir.

6.yzyl duvar

tekniinde

Kesme ta veya moloz ta ve 4 sra tula kullanlmtr. Tula uzunluu

33-38cm.dir. Tula ve har arasndaki oran 1:1 veya 2:3 oranldr.

23

Tablo 1- Tablodaki ve yaplarn detine ait bilgiler Mehmet hsan Tunayn

Trkiyedeki Bizans Mimarisinde Ta ve Tula Tekniine Gre Tarihlendirme adl

yaynlanmam doktora tezinden alnmtr.

Tabloda Bizans devrine ait 115 adet yapnn eitli blmlerinden alnm 175

duvar rneinin doku analizleri yaplmtr. Buna gre ad geen yzyllar ierisinde

duvarda kullanlan malzemenin boyutunda fazla bir deiim olmad, sadece

yzyllar ierisinde duvar rmede farkl malzemelerin kullanld, bununla birlikte

malzemelerin boyutlarnda ve oranlarnda da fazla bir deiim olmad

anlalmaktadr.

Bizans Mimarisini Romadan ayran en nemli zellik, Roma Mimarisinde

daire plan zerine kubbe ina edilirken, Bizansta drtl plan zerine kubbenin ina

edilmesidir. Bizans Mimarisinde tonoz89 ve kubbeler genelde tuladan ina

edilmitir. Bu tekniin Romadan gelmeyen, yabanc mimarlar tarafndan uygulanan

ithal bir sanat usul olduu belirtilerek, tula mimarisinin tan az fakat kilin olduka

mkemmel olduu Mezopotamya ve randa ortaya kt, Bizansn da bu teknii

bu kltrlerden rendii belirtilmektedir.90

Bizans Mimarisinde kullanlan teknikler ise; binann d manzarasnn ar,

fakat iinin ok ssl olmas, duvar kubbelerinin inasnda mozaik kullanlmas, i

duvarlarn damarl mermerle kaplanmas, iki kanatl stun balklar ve bu

balklarda bezeme olarak oyma kenger yapra ekillerinin ve hayvan resimlerinin

kullanlmas, stunlar zerine kemer ina edilmesi ve birbirini kesen tonozlarn

kullanlmas eklinde sralanabilir.91

Erken Dnem Bizans Mimarisi gibi, Erken Dnem slm Mimarisi ve Trk

Mimarisinin geliimi de farkl rklarn mimari yaplarnn, tekniklerinin,

slplarnn; corafi, kltrel ve dinsel ihtiyaca uydurulmas ile zamanla olumutur.

slm Devletleri; eski kavimlerin, komularnn, farkl rklarn sanat ve mimari

89

Tonoz, kemerlerin bir araya gelmesiyle oluturulan tavan rts. 90

Lemerle, Paul, Bizans Mimarisi, (ev. Haluk Togay), Arkitekt Aylk Mimarlk, ehircilik ve Ssleme Sanatlar Dergisi, Say.11-12, Cumhuriyet Matbaas, stanbul, 1998, s.259-260 91

Deniz, Semra ve Aydos, Selim, Sanat Tarihi I, SEK Yay., Ankara, 1995, s.82-83; Arseven, Celal

Esad, Sanat Ansiklopedisi, CLT I, Milli Eitim Bakanl Yay., stanbul, 1998, s.259-260

24

geleneklerinden yararlanmada bir saknca grmemilerdir. lk devir slm sanatnda

grlen yabanc unsurlarn etkisi, zaman ierisinde orijinal-zgn mimarinin

oluumuna katk salamtr.92 Hz. Muhammed ve Drt Halife Dneminde devlet

genellikle savalara ve seferlere arlk verdii iin slm Mimarisine gereken

zaman ve kaynak ayrlamamtr ve bu yzden de mimari geliim gsterememitir.

Bu dnemde daha ok fetihlerle ele geirilmi eski Roma, Bizans ve Sasani

topraklarndaki mimari yaplardan yararlanlmtr.

Emeviler dneminde ise artk slm sanat ve mimarisi oluum ierisine

girmitir. Fakat bu oluum daha ok komu sanatlara (Roma, Bizans, Helenistik,

Sasani ve Kpti/Msr) ve mimariye bal olarak deiim sergilemitir.93 Emevi

yaplar daha ok plnlama ve yapsal unsurlar bakmndan Bizans etkileri

gstermitir. Bazilikal, transept ve rotond (kubbeli yap) tarz yap plnlar (Ek 10,

11, 12 ve Ek 13), iki katl kemer sistemi ve Antik stun balklar slm mimarisinin

Bizans ve Roma etkisini tadn gstermektedir. Yaplarn mimari sslemelerinde

de fresk ve mozaik arlkl olarak kullanlm ve bylece Bizans tesiri belirgin

olarak grlmtr. rnein; am meyye Camii, Tunus Kayrevan Seyd-i Ukba

Camii (Ek 14, 15, 16 ve Ek 17).94

Yap malzemeleri olarak corafyann etkisiyle

tulaya arlk verilmi ta ve mermerde kullanlmtr.

Abbasiler dneminde ise slm mimarisi, Trk ve Sasani etkisi altnda kalan

bir tavr sergilemitir. slm sanat, Mslmanl kabul eden her memleketin sanat

unsurlarndan, sanatkrlarndan ve iilerinden faydalanarak gelimi ve bylece

ortaya karakter farkllklar kmtr.95 Trkler, Araplardan ok nce kubbe tarzn

(rotond) biliyorlard. Araplar, kubbeyi Bizans-Roma etkisiyle rendikleri halde,

Trkler yass soan tipi kubbeyi nceden yapmaktaydlar. Gnmzdeki

sklatrlm keeden yaplan Krgz adrlarnda bu rnei hl grebilmekteyiz.

Trk mimarlnda da kerpi, ta ve tula malzeme olarak kullanlmtr.96 Trk

mimarl tam manasyla Trklerin Mslmanla geiiyle gelimitir. Mimarln

92

am, Nusret, slamda Sanat Sanatta slm, Aka Basm Yaym, Ankara,1999, s.92-93 93

Can, Ylmaz ve Gn, Recep, Ana Hatlaryla Trk slm Sanatlar ve Estetii, Kayhan Yaynlar, stanbul, 2011 94

Hattstein, Markus ve Delius, Peter, slm Sanat ve Mimarisi, Literatr Yay., s.84-87;

Hollingswarth, Mary, Dnya Sanat Tarihi, nklap Kitabevi, 2009, stanbul, s.114-115 95

Grabar, Oleg, slm Sanatnn Oluumu, (ev. Nuran Yavuz), Acar Matbaas, stanbul, 2004, s.179; Toprak, Burhan, Sanat Tarihi III, Gzel Sanatlar Akademisi Yaynlar;25, 1963, s.5-7 96

Gvemli, Zahir, Sanat Tarihi, Varlk Yaynlar, 2009, stanbul, s.270

25

geliimini slmiyete balamamzn sebebi ise; Trklerin nceden eitli dinlere

inanmalar ve yar-gebe yaam ekilleri gstermeleridir.

randa ve Mezopotamyada Sasani ve Trk; Suriye ve Msrda Trk, Roma

ve Bizans; spanyada Vizigot; Hindistanda in, Hindu ve Trk tesirlerini

grmemek imknszdr. randa, Anadoluda ve Hindistanda devlet kurmu olan

Trklerin bu blgelerdeki sanatlar arasnda grlen farklar, bu blgelerde kalan

kltr mirasndan kaynaklanmaktadr. Bu tesirler gerek yaplarn plnnda gerekse

kullanlan malzemede kendini gstermektedir.97

Ksacas slm Mimarisine bu dnemde baktmzda u yargya

varabiliyoruz; din birlii slp birliini dourmamtr. Sanat bir kompozisyondur.

Her a nceki a devam ettirmi onu bir stn dereceye kadar ykseltmitir. slm

Mimariside bylece sanat oluumu ierisindeki devini bu deiim ve karm ile

yapmtr. Mimarinin ve sanatn oluumu farkl zenginliklerle, oluumlarla deiim

gsterir ve a atlar. Tpk slm ve Trk Mimarisinde olduu gibi Bizans Mimarisi

de bu geliimi, oluumu gerekletirmitir. Sanat tarihileri Bizans Mimarisini dini,

askeri ve sivil mimari olmak zere e gruba ayrmlardr.

2.1.1. DN MMAR

Hristiyanln 4.yzyln ilk yarsnda serbest bir din haline gelmesiyle Bizans

sanat ve mimarisi bir gei dnemine girmi bylece imparatorluk Yunan-Roma

dnyasnn sanat geleneklerini yeni inanca uydurmaya almtr. Bunun yannda

dounun btn ekil ve renk tesirlerini de kendisinde toplamaya devam etmitir.98

Zeviye99 gre Bizans mparatorluunun dini mimaride kullanlm olduu teknikler

Roma ve lka mimarisinden alnmtr. Yunanllarn izleme zgrlne ve

Romallarn sahneciliine yabanc olarak bu iki deneyde kendilerine hayati olan

97

Yetkin, K. Suut, slm Mimarisi, Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Trk ve slm Sanatlar Tarihi Enstits Yaymlar:2, Dou Matbaas, Ankara, 1959, s.7 98

Turani, Adnan, Dnya Sanat Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul, 2012, s.208 99

Bruno Zev,1918de talyada domu nl mimardr.

26

semilerdir. Kiliselerin, Yunanllarn insani llerine ve Romallarn i mekn

fikrine uygun olduunu Zevi eserinde dile getirmitir.100

Talbot101

Bizansllarn ilk kiliselerini kendilerine nce klasik dnyadan daha

sonra da Doulu komularndan miras kalan biim ve tekniklere gre yaptklarn

dile getirmitir.102 Pagan bir sistemden tek tanrl bir sisteme gei sonrasnda

mimarideki en belirgin deiim, genelde dini yaplarda gereklemitir. Bizans

sanatnn ve mimarisinin ekillenmesinde dounun, dinin ve Yunan kltrnn etkisi

olduu sylenebilir ve bu deiim sadece bir kltrle badatrlamaz.

4.yzylda Bizans mparatoru I. Konstantinus Hristiyanlarn gcnden

ekindii iin onlarla bir anlama yoluna gitmi ve 313 tarihli Milano Ferman ile

Hristiyanlara ellerinden alnan tm haklar geri verilerek Hristiyanlk serbest bir din

haline gelmitir.103 Burada bahsetmi olduumuz 313 tarihi Bizans sanatnn

gelimesi iin bir dnm noktasdr. Bu tarihten sonra ortaya kan sanat Hristiyan

sanat ve mimarisidir.

Kimi tarihiler iin dnm noktas saylan bu tarih Mango104 iin farkl

deerlendirilmektedir. nk Mango Hristiyanln serbest hale gelmesiyle dinin

sanat zerinde hemen grnen bir etkisi olmadn ne srerek, Hristiyanln

kendisine zg bir sanat geleneinin bulunmadn, hatta dinin sanata kar olumsuz

yaklatn ifade etmektedir. Tamamen bu dnemde ne geerliyse onlar kullanlarak

halka dnk bir dini sanat yaratlmtr. Sanatn kendi kimliine brnmesinin ise

yaklak bir yzyl aldn belirtmektedir.105

Hristiyanln gizli gizli yaylmaya balad M.S. 1. yzyl ile eitli lkelerce

resm din olarak kabul edildii M.S. 4. yzyla kadar geen sre iinde ortaya kan

sanata veya mimariye Erken Hristiyan Mimarisi denilmektedir. Genellikle I.

100

Zev, Bruno, Mimariyi Grmeyi renmek, (ev. H.Demir Divanlolu), Birsen Yaynevi, stanbul, 1990, s.33 101

Rice Tamara, Talbot, 1904te St. Petersburgda Rusyada domu nl sanat tarihisidir. 102

Talbot, Rice Tamara, Bizansta Gnlk Yaam Bizansn Mcevheri Konstantinopolis(ev.Bilgi Altnok), zne Yaynlar, Ankara, 2002, s.208 103

Arseven, Celal Esad, Sanat Ansiklopedisi, CLT I, Milli Eitim Bakanl Yay., stanbul, 1998,

s.258-259; Eyice, Semavi ,Bizans Sanat, s.251; Eyice, Semavi , Trkiyede Bizans Sanat, 515 ; olakolu, Lale ve Pekn, Sevgi, Sanat Tarihi I, nklap Kitabevi, stanbul, 1995, s.77 104

Cyrl Mango, Bizans mparatorluu'nun tarihi, sanat ve mimarisi hakknda aratrmalar yapan ngiliz uzman. 105

Mango, Cyrl, Bizans Mimarisi, (ev.Mine Kadirolu), Oxford, Ankara, 2006, s.49

27

Konstantinustan I. Justinianosa kadar olan dnem (M.S.200-600) bu mimari

ierisinde deerlendirilmektedir.106 Mimarlk asndan bu dnemin gelecee ynelik

en nemli katks Roma bazilikasnn ana hatlaryla kilise plan emasnn zn

oluturmaya balamasdr.

Suriye, Msr ve Anadoluya yaylan Hristiyanlk hareketi ilerleyen zamanda

Bizans sanat ve mimarisi zerinde derin etkiler brakmtr. Fakat Hristiyanln ilk

dnemlerinde imparatorlukta dinsel bir mimari henz gelimemitir. Genellikle

dinsel trenler yemek odalarnda gerekletirilmitir. Kk Hristiyan gruplar zel

evlerdeki (Ek 18) uygun meknlarda tapnmlar ve kilise sadece ecclesia107 veya bir

bina olarak deil, insanlarn kendisi olmutur. Hristiyan olmak isteyenler tapnmann

ilk ksmn izlemiler fakat cemaate kabul edilenler Agapeyi (sevgi yontusunu) ve

Eucharisti (kran) kutlarken onlar baka bir odaya ya da daha byk evlerinin

peristiline (stunlu avlu) ekilmek zorunda kalmlardr. Yalnzca ritelle (dini

trenle) vaftiz edilenler Aai Rabbani Ayinine108 katlmtr. Aziz Paulus109un

Efesi ziyaretindeki gibi gerektiinde de bir yer kiralanabilmitir.110

Erken Dnem Bizans Mimarisinin en nemli yap tipleri arasnda , ya da

be nefli, transeptli ve kubbeli Helenistik bazilikalar nemli bir grubu

oluturmaktadr. kinci bir yap tipi ise merkezi planl yaplardr. Bunlarn yuvarlak

plnl olanlarna rotond ismi verilmitir. Bu yap tipi mabetlerde, hamamlarda, vaftiz

binalarnda ve azizlerin hatrasn yaatmak iin yaplm martyrionlar (din uruna

lenler, ehitler iin ina edilmi yaplar) da kullanlmtr. Dnemin sonuna doru

ise Yunan ha (Ek 19) eklindeki yaplar nem kazanmaya balamtr.111

Anadoluda ki Erken Dnem Bizans Dini Mimarisinde genellikle iki nemli

imparator n plandadr. I. Konstantinus ve I. Justinianos. Kostantinus dnemi,

106

brahimgil, Mehmet Z., Hristiyan ve Bizans Sanat,http://www.hristiyangazete.com/2012/05/hri stiyan-ve-bizans-sanati-doc-dr-mehmet-zeki-ibrahimgil/#.UPR8NeQ01Xo.,(20.05.2012) 107

Eccelesia (Meclis), Yunanca bir kelime olup kilise anlamn da tamaktadr. 108

Aai Rabbani Ayini, Hz. sann etini ve kann temsilen ekmek ve arabn kutsand ayin. 109

Havari Paulus, On ki Havari den biri. Yahudi asll ailesinin yerletii Tarsusta yaklak M.S.5-15 yllar arasnda domutur. Saul olan ad vaftiz edildikten sonra Paulos olarak deitirilmitir. Hristiyan dinini yaymak iin yapt geziden sonra M.S.60ta Romaya gitmi ve M.S.66da burada tutuklanmtr. M.S.67de ise Ostia yolunda ba kesilmitir. Bkz. Guntram Koch, Erken Hristiyan Sanat, (ev. Aye Aydn), Arkeoloji ve Sanat Yay., 2007, stanbul, s.20 110

Leland, Roth M., Mimarln yks, eleri, Tarihi ve Anlam, (ev. Ergn Aka), Kabalc Yaynevi, stanbul, 2000, s.335 111

Can, Ylmaz ve Gn, Recep, Ana Hatlaryla Trk slm Sanatlar ve Estetii, Kayhan Yaynlar, stanbul, 2011, s.52

28

Hristiyanlk mimarisinin balang noktasn oluturmaktadr. nk dnemi iki

nemli olay iermektedir; bunlarn birincisi 4.yzyln ilk yarsnda Hristiyanl

serbest bir inan haline getirmesi, ikincisi ise stanbulu (Konstantinopolis)

imparatorluun bakenti olarak semesidir. Hristiyanln serbest hale gelmesiyle

dini mimari artk bu dnemde gelimeye balamtr. Hzla ilerleyen dini mimari I.

Justinianos dneminde de devam etmi, bunun yannda baz dini yaplar dnemin

mimarlar tarafndan onarmdan geirilmitir. Dier imparatorlar dneminde ise dini

yaplarn inas devam etmitir. Fakat saylar bu iki imparator dnemindeki kadar

fazla deildir. karklklar, taht mcadeleleri, ksa dnem iktidar dnemleri ve

dini anlamazlklardan dolay, dier imparatorlar dneminde mimariye gereken ilgi

gsterilememitir.

I. Kostantinus dnemini dini mimarinin balang noktas olarak

gsterdiimiz iin bu dnemin ncesini, I. Kostantinus dnemini ve sonrasn ayr

balklar altnda ele alacaz.

2.1.1. I. Konstantinus ncesi Dnem (200-311/313)

Roma mparatorluunun snrlar ierisinde kalan topraklarda 1.ve 2.

yzylda Hristiyan cemaatin kulland bir yap henz ortaya kmamtr. 1.yzyln

ortalarnda Balkanlarn gneyinde ve Anadolunun kk ehirlerinde Hristiyanlarn

olduu baz yazl kaynaklarda belirtilmektedir.

Aziz Paulus, misyon gezilerinde Anadoluda birok yeni Hristiyan cemaati

oluturmu ve var olanlar ziyaret etmitir. Aziz Paulus, M.S. 46-48 yllar arasnda

Antakyadan (Antiokheia) yolculuuna balam ve bir liman kenti olan Samandaa

(Seleukeia Pieria) gelerek, buradan bir gemiyle, Kbrs (Salamis ve Paphus)

zerinden Antalya (Attalia) Limanna ulamtr. Kara yolu ile Aksuya (Perge)

AksuVadisinden (Kestros) ise Yalvaa (Psidia Antiokheia) gitmitir. Yolculuuna

devam ederek, Konya (conium), Hatunsaray Kasabas (Lystra) ve Aran Kyn

(Derbe) ziyaret etmitir. Ayn gzerghtan geri dnerek Yalva (Psidia Antiokheia)

ve Aksu Vadisi (Kestros) zerinden, Aksuya (Perge), oradan da Antalyaya (Attalia)

varmtr. Daha sonra deniz yolu ile Kbrsa uramadan Samanda (Seleukeia

29

Pieria) ve Antakyaya (Antiokheia) ulaarak birinci yolculuunu tamamlamtr (Ek

20).112

Paulus ikinci yolculuunu (Ek 21) M.S.49-50de gerekletirmitir.

Antakyadan (Antiokheia), Tarsus, Aran Ky (Derbe), Hatunsaray Kasabas

(Lystra), Konyaya (conium) ulam, Yalvadan (Psidia Antiokheia) anakkaleye

(Troas) gei yapm, oradan da deniz yolu ile Makedonya Neapolisine gitmitir.

Karayoluyla Makedonya kentleri olan Philippi, Amphipolis, Apollonia, Thesallonica

ve Boreay ziyaret etmi, buradan deniz yoluyla Kta Yunanistandaki Athens,

Korinth ve Cencrea kentlerine gitmitir. Deniz yoluyla yolculuuna devam ederek

tekrar Anadoluya gemi ve Seluka (Efes) ulamtr. Yine deniz yoluyla Rodos

(Rhodes) Adas zerinden Suriyeye (Caesarea), buradan da son durak olan Kudse

(Jerusalem) varmtr. Bir sre sonra yine karayolu ile Galatya ve Frigya Blgelerini

bir kez daha dolaarak, daha nceki yolculuklarnda Hristiyan olan kiilerin ne

durumda olduklarn grerek, ruhen pekimelerini salamak zere nc yolculua

kmak iin Antakyaya (Antiokheia) geri dnmtr.113

nc ve en uzun sreli yolculuuna (Ek 22) M.S.53 ylnda balam, farkl

yerlere urayarak Seluka (Ephesos) gelmi ve burada yl kalmtr. Tekrar Eski

stanbul/Dalyan Kye (Aleksandreia Troas) gitmi, Yunanistan yolculuu

sonrasnda Gelemie (Patara) ulamtr. Oradan gemi ile tekrar geri dnmtr.

Paulusun yapm olduu yolculuklar araclyla 1.yzyl ortalarnda Anadoluda

byk bir Hristiyan cemaati olumutur.114 oannesin115 vahiylerinde M.S.100 yl

civarnda Anadoludaki yedi cemaate mektuplar gndermi olduu belirtilmitir.

Bunlar: Efes (Ephesos), zmir (Smyrna), Bergama (Pergamon), Akhisar (Thyateira),

Sart (Sardeis), Alaehir (Philadelphia) ve Denizli yaknlarndaki Eskihisar

(Laodikeia) cemaatleridir.116

112

Koch, Guntram, Erken Hristiyan Sanat(ev. Aye Aydn), Arkeoloji ve Sanat Yay., 2007, stanbul, s.20; http://www.ispartakulturturizm.gov.tr/belge/1-74788/st-paul-aziz-paulus.html (02.07.2012) 113

Koch, a.g.e., s.20; http://www.ispartakulturturizm.gov.tr/belge/1-74788/st-paul-aziz-paulus.html (02.07.2012) 114

Koch, a.g.e., s.20-21 115

oannes (Yuhanna), Vaftizci Yahya olarak da bilinmektedir. Bu ad kendisine, Hz. say rdn Irmanda vaftiz etmesinden sonra verilmitir. Hz. saya ilk inananlardandr. Ba kesilerek ldrlmtr. 116

Koch, a.g.e., s.21

30

Hristiyanln balangcnda, cemaatlerin ekillenmesinde St. Paulusun

mektuplarnn nemli rol olmutur. nk Hristiyanlar dua etmek zere

toplandklarnda Pavlusun mektuplarn okuyarak manevi g kazanmlardr. Bu

mektuplar oaltarak dier kiliselere de gndermilerdir.117 Hristiyanln erken

dnem mimarisine ait en eski buluntu Aberkios adnda bir Hristiyana ait, Anadoluda

Afyon yaknlarnda, Frigyada bulunan mezar altardr.118 Hristiyan Yaztlarnn

Kraliesi olarak adlandrlm bu altar uzun bir yazta (Ek 23 ve Ek 24) sahiptir.

Yazt M.S.170 ile M.S.200 yllar aras dnemi ele almaktadr.119 Eser 1892de

Osmanl padiah II.Abdlhamitin izniyle Vatikana hediye edilmitir. Hristiyanlk

tarihi asndan byk neme sahip olan Aziz Aberkiosun mezarnn da Afyon

Sandklda olduu yaplan almalarla belirlenmitir.120 3.yzyl sonu ile 4.yzyl

arasnda Hristiyan nfusun says hzla artmtr. Buna paralel olarak da daha byk

kiliseler yaplmtr. Lactantius,121 zmitte (Nikomedeia) mparator Diocletianusun

sarayndan grlebilen ve ehre hkim meydanlarn birinde olduka yksek bir

kilisenin varlndan bahsetmitir. Fakat kilise yine ayn imparator tarafndan

yklmtr.

Silifke (Seleukeia) yaknlarndaki Meryemlikte (Ayatekla) yer alan Thekla

Kilisesi altndaki maarann da bu dneme ait olabilecei varsaylmaktadr. Kilise

Hristiyanln yasak olduu dnemlerde Aziz Paulusun rencisi olduu sylenilen

Thekla adndaki kadnn, Meryemlikte Silifkede (Seleukeia) bulunan maarada

ibadet yapt rivayet edilmektedir. mparator Zenon dneminde de Azize Theklaya

duyulan sayg zerine buras kiliseye dntrlmtr.122

117

Aydn, Mehmet, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1995, s.94-95 118

Altar, Antikada tapnaklarn etrafn kuatan evre duvar boluunda, tiyatronun orkestrasnda, agorada ve evlerde, zerinde adak kurban edilen, yaklan ve sunularda bulunan yuvarlak ya da kare, genellikle tatan yaplm, kurban kannn akmasn salayacak delii bulunan bir masa niteliindedir. Masa eklindeki altarlar bezemesiz, yaztl veya kabartmaldr. Bkz.Tamay Tekam, Arkeoloji Szl, Alfa Yaynlar,stanbul, s.11 119

Koch, a.g.e., s.21-22 120

Sandklda Yaam nl Bir Hristiyan nderi Aziz Aberkiosun Mezar Yazt Sandklda M Bulundu?, http://www.sandiklitso.tobb.org.tr/haber.php?kimlik=68 ,(12.04.2012) 121

Lactantius, Hristiyan din bilgini. Cirta yaknlarnda M.S.250de doduu sanlmaktadr. M.S. 300 ylnda Hristiyanl kabul etmitir. Konstantinus tarafndan olu Crispusun eitimiyle grevlendirilmitir. M.S. 325 ylnda lmtr. Bkz. Guntram Koch, Erken Hristiyan Sanat, s.24 122

Granth, Mchael, Romadan Bizansa .S. Beinci Yzyl, (ev. Z. Zhre lkgelen), Homer Kitabevi, stanbul, 2000, s.109; Hagia Thekla (Meryemlik), http://www.kenthaber.com/akdeniz/ mersin/silifke/ Rehber/kiliseler/hagia-thekla-meryemlik,(08.02.2008)

31

2.1.2. I. Konstantinus Dnemi

Hristiyanln serbest bir din haline gelmesiyle (313 Milano Bildirgesi) hem

ilevsel hem de simgesel adan kamusal tapnmaya uygun bir yap tipinin

tasarlanmas sorunu ortaya kmtr. Hristiyanlarn bu inanc kabul etmi byk

kitleleri barndrabilecekleri ve yaplan ayinleri gerekletirebilecekleri kapal

meknlara gereksinimleri olmutur. Eski tapnak formlar dar olduklarndan ve eski

pagan dinine ait simgeleri ierisinde bulundurmalarndan dolay

kullanlamamlardr. Bu yzden Konstantin ve kilise yetkilileri daha geni ve planl

yaplara ynelmilerdir.123 Geleneksel olarak imparatorluun adaletinin datld

yap olan bazilikay uyarlam, bylece devlet ve kilise arasndaki yeni ba

desteklemitir. Bu mimari tipinin en byk rnei Romada yer alan eski San Peter

(Pietro) Kilisesidir. Bu kilisenin bazilika plan (Ek 25) kendisinden sonra gelen

birok yapya rnek tekil etmitir. I. Konstantinusun destekledii dinsel mimarinin

rnekleri olan birok kilise Anadolu dnda halen ayaktadr.124 Fakat Konstantinus

dnemine ait Anadoludaki kiliselerin ok az gnmze kadar ulaabilmitir. Bu

yzden Anadoluda yer alan mimari yaplarn zellikleri tam olarak bilinememekte,

sadece gereine yakn tahmini planlar ve izimler yaplabilmektedir.

stanbulun (Konstantinopolis) imparatorluun yeni bakenti olmasyla I.

Konstantinus hem bakente hem de dier blgelere isimlerini yazl kaynaklardan

rendiimiz birok kilise yaptrm, fakat bunlardan gnmze hi bir kalnt

ulamamtr. Bugn stanbulda buluna

Documents

Anadolu'da Erken Dönem Bizans mimarisi.pdf