The Journal of Academic Social Science Studies

International Journal of Social Science

Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS3411

Number: 45 , p. 279-290, Spring III 2016

Yayn Sreci

Yayn Geli Tarihi / Article Arrival Date - Yaynlanma Tarihi / The Published Date

08.03.2016 15.04.2016

ANA DL, KNC DL, K DLLLK, YABANCI DL MOTHER LANGUAGE, SECONT LANGUAGE, BILINGUALISM,

FOREIGN LANGUAGE Yrd. Do. Dr. erif ORU

Gazi niversitesi Eitim Fakltesi Alman Dili Eitimi

z

Bu makalede ana dili, ikinci dil, iki dillilik ve yabanc dil terimlerinin anlamlar ve

birbirleriyle ilikileri dilimizde ve Bat dillerindeki karlklar ile birlikte verilecektir. zellikle ana

dili kavramn btn ynleriyle ele alarak yeni bir tanm oluturmaya alacaz. Ana dili

kavramnn sadece biyolojik ba ile aklanamayacan belirttik. Bir kiinin ana dilinin, yazmzda

ortaya koyduumuz btn ltlerin birlikte deerlendirilerek tespit edilebileceini savunduk.

Yine ikinci dil ve yabanc dil kavramlar zerinde zellikle durduk. nk bu iki kavram da

zaman zaman kartrlmaktadr ve birbirlerinin yerine ayn anlamda kullanlmaktadr.

ok dilli bir evrede yetien kiilerin birinci dili ve ikinci dili nedir veya hangisi birinci

dili hangisi ikinci dilidir? ki dillilik nedir, kimlere iki dilli denir? Ana dili dnda renilen her dil

yabanc dil midir? Btn bu sorularn cevabn kavramlarn tanmlarn ve aklamalarn yaparak

vermeye alacaz. Bu tanmlar, bilim, kltr, sanat ve teknoloji ihra eden Avrupa Birliinin

lokomotif lkeleri (Almanya, Fransa, ngiltere gibi) ve Amerika Birleik Devletlerindeki rneklerle

daha anlalr hale getireceiz. Ayn zamanda byk bir imparatorluun bakiyesi olan lkemiz de

ok dilli bir yapya sahip olduundan ele aldmz kavramlar iin zengin rnekler barndrmak-

tadr. Son blmde kavramlarn tanmlarnn ve doru kullanmlarnn salanmas adna baz ner-

ilerde bulunarak, kavramlarn lkemizde de batda olduu gibi, zellikle yelik srecinde olduu-

muz Avrupa Birlii lkelerinde olduu gibi kullanlmasn teklif edeceiz. ok dilli bir yapya sa-

hip olan lkemizde de kiilerin kimlik kartlar yannda ana dilleri ile bildii dier dilleri ve seviye-

lerini gsteren bir dil dosyas kartnn oluturulmasn neriyoruz.

Anahtar Kelimeler: Ana Dili, kinci Dil, ki Dillilik, Yabanc Dil

Abstract

In this study, the meanings of such terms as mother language, second language, bilin-

gualism, foreign language and their equivalences in the Western languages are given. We will try

to create a new definition by considering all aspects of especially the concept of "mother tongue" We

have mentioned that the concept of mother tongue cannot be explained by biological ties. A per-

son's mother tongue, we have argued in our article, can be determined by evaluating all the criteria

that we put together. However, we have put special emphasis on such concepts as "second lan-

guage" and "foreign language" because these two concepts are used interchangeably from time to

time with the same meaning.

For the individuals raised in a multilingual environment, which one is their second lan-

guage or mother language? What is bilingualism? Who is called bilingual? Is any language learnt

other than mother language regarded as a foreign language? We aim to answer all these questions

280

erif ORU

by giving the definitions of the terms and explaining them in detail. We clarify these terms with the

examples coming from the pioneering countries of the European Union (Germany, France, and the

United Kingdom) and the United States of America, which export science, culture, art and technol-

ogy. Furthermore, since our country, which is a continuation of a big empire, contains a structure of

multilingualism context, it includes rich examples of the terms that we explain in this study.

In the final section of this study, we propose that we use these terms like they are used in

the countries of European Union, in which we are on the verge of by giving specific examples in or-

der to enable the terms to be used correctly. In our country having a multi-lingual structure, it is

highly suggested that a card of language dossier showing the level of other languages as well as

the mother tongue they know be created.

Keywords: Mother Language, Second Language, Bilingualism, Foreign Language

GR

21.yzylda lkemizde ve dnyamzda

bilim, kltr, sanat ve teknolojideki hzl geli-

meler etkisini dilde, dilbiliminde, dil ve edebiyat

alanlarnda da gstermektedir. Konu bal

olarak ele aldmz kavramlar, bilim ve tekno-

lojinin kayna olan gelimi lkeler, bunlar

yakn corafyamzda bulunan Avrupa Birliinin

lider lkeleri, uzak corafyada Amerika Birleik

Devletleri ve Japonya 20.yzyln son eyreinde

ele almlar ve tanmlarn ak bir ekilde yap-

mlar. Bu dnemde dnyadaki souk savan

sona ermesiyle, demokratik olmayan kat rejim-

lerden daha demokratik rejimlere geen lkeler-

le, Berlin duvarnn yklarak iki Almayann

birlemesiyle dnyada bar rzgrlar esmeye

balad. Btn bunlarn sonucu olarak Avrupa

Birliine ye lkelerin saylar hzla artt, zaten

ok dilli ve ok kltrl olan Avrupa Birlii

yaps daha da genileyerek iine yeni kltrler

ve yeni diller katt. lkemiz her ne kadar Avru-

pa Birliine ye olmasa da yelik srecinde olan

bir konumdadr. Ayrca Avrupa Birlii Eitim

blmne yedir ve tam yeler gibi yararlan-

maktadr. Bu yeliin getirisi olarak Avrupa

Birlii lkeleri ile eitim alannda, btn bilim

dallarnda ve mesleki alanlarda renci ve re-

tim eleman deiimi erevesinde anlamalar

yapabilmektedir. Yaptmz bu durum tespiti

ile unu amalamaktayz: son zamanlarda hzla

kreselleen dnyamzda, neredeyse birok lke

arasnda snrlar kalkma noktasna geldi. lke-

mizin de yer ald ortak corafyada, lkeler

arasnda turizmin ve ticaretin, bilimin ve tekno-

lojinin artmas ve buna paralel olarak insanlar

arasnda iletiim ihtiyacnn artmas sonucu

ikinci dil, iki dillilik ve yabanc dil kavramlar

art bir nem kazand. te lkemizde de kulla-

nlmaya balanlan bu kavramlar hem tanm

hem de kullanm olarak doru anlalmasna

katk salamak iin bu almay yaptk. imdi

srasyla bu kavramlar tek tek ele alarak hem

lkemizde hem de Bat dillerinde zellikle Al-

mancada karlklarn vererek aklamaya al-

acaz.

1. ANA DL

Ana dili kavramndaki ana szc-

nn buradaki karl temel, asl, esas, kay-

nak szckleri deil anne szcdr. Dola-

ysyla ana dili kavramndaki ana szc

Bat dillerinde de ana, anne szckleri ile

(Alm. Mutter, ng. mother, Frz. maternelle) bir-

likte kullanlmaktadr. Kavrama dil ifadesi de

eklendiinde Almancada Muttersprache,

Franszcada langue maternelle, ngilizcede

mother tongue, mother language eklinde

karmza kmaktadr. Bu tespitten de anlala-

ca zere ana dili kavramnn tanm aa-

daki tanmlarda da grlecei gibi anne ve

aile ile ilikilidir. Trk Dil Kurumu Gncel

Trke Szlkte(http://www.tdk.gov.tr) ana

dili kavramn ocuun ailesinden ve iinde

yaad topluluktan edindii dil, Bilim ve

Sanat Terimleri Ana Szlnde

(http://www.tdk.gov.tr) ise Bir kimsenin oca-

nda konuulan ve kendisince ilk renilen

dil. eklinde vermektedir.

Ana dili kavramn Gramer Terimleri

Szlnde Korkmaz (1992: 8): nsann doup

byd aile ve soyca bal bulunduu top-

lum evresinden rendii, bilinaltna inen ve

kiilerle toplum arasndaki ilikilerde en gl

ba oluturan dil, Aklamal Dil Bilim Terim-

leri Szlnde Vardar (1988: 20): Kiinin aile-

de ve iinde byd toplumda edindii ilk

dildir., Dil Bilgisi Terimleri Szlnde Topa-

lolu (1989: 24): Kiinin nce annesinden ve

dier aile fertlerinden, sonra iinde bulunduu

sosyal evreden edindii, kendisiyle toplum

arasndaki iletiimi salayan dil olarak tanm-

lamaktadr. Aksan (1990: 81) ana dili tanmn

balangta anneden ve yakn aile evresinden,

daha sonra da ilikili bulunulan evrelerden

Ana Dili, kinci Dil, ki Dillilik, Yabanc Dil 281

renilen, insann bilinaltna inen ve bireylerin

toplumla en gl balarn oluturan dildir

Adndan da grlecei gibi, bu dilin anne ile

ilgisi, kmsenemeyecek niteliktedir Bunun-

la birlikte kimi bilginler, anadili kavramnda

annenin temel olarak alnmamas gerektii g-

rndedirler Ancak bu bilginlerin de anadili

tanmlarnda yakn evreye nem verdikleri

grlr ki, anann bu evrenin odak noktas

olarak dnlmesi doaldr. eklinde yap-

maktadr. Demircan (1990: 14) ana dili kavra-

m iin, insann evresiyle olan ilikilerinde

alglad iletiim verilerini ileyerek, yaamnn

ilk birka yl iinde edindii dil, birinci dildir

demektedir. Ko (1992: 28) ana dilini, nce an-

neden ve yakn evreden, sonra daha geni ev-

reden ve ulusal olanaklardan yararlanarak re-

nilen dil olarak grmektedir. Ayrca her Trkn

ana dilinin Trke olduunu sylemektedir. Bu

ifade kt zerinde doru gibi grnse de ileri-

de aklayacamz nedenlerden dolay tam

doru deildir.

Ana dili kavramnn karl olan

Almanca Muttersprache szcnn tanm

Almanca Wahrig (1980): 2613) isimli szlkte:

ocukluktan itibaren renilen dil., yine Al-

manca Duden isimli szlkte (1985: 453) : o-

cukken renilen dil, ilk kullanlan dil, birinci

dil. olarak yer almaktadr. Wiki szlnde

ana dili retimi yaplmakszn ocukluk

dneminde renilen dil olarak tanmlanmakta-

dr.

(http://de.wikipedia.org/wiki/Muttersprache)

Ingelore (2007:578) Bausch/Christ/Krumm l-

snn Yabanc Dil retimi El Kitabnda

(Handbuch Fremdsprachenunterricht) yer alan

Ana Dili ve Yabanc Dil retimi (Muttersprac-

hen- und Fremdsprachenunterricht) balkl

makalesinde ana dili kavramn kiinin birinci

dili, yani konumay ve dnmeyi rendii

dil, doal bir yolla edindii ve en iyi hkim

olduu dil olarak tanmlamaktadr.

imdiye kadar verilen tanmlar zetle-

yecek olursak: Ana dili anneden, aileden,

yakn evreden ve sosyal evreden, iinde yaa-

nlan toplumdan, doumdan sonraki ilk yllar-

da, ocukluk evresinde, ilk iletiimin saland,

konumann ve dnmenin gerekletii, kii-

nin en iyi hkim olduu, kendisini en iyi ifade

ettii, eitim retim almakszn, ilk kullanlan,

birinci olarak edinilen ve renilen dildir. Bu

tanmlamada renmek ve edinmek szckle-

rine dikkat ekmek iin altn izdik. nk

yukarda verdiimiz szlk ve kii tanmlarnda

ana dili kavram iin bazlar renilen dil

bazlar ise edinilen dil ifadesini kullanmakta-

drlar. Bu durum davran renme kuram ve

bilisel renme kuram arasndaki farkllktan

meydana gelmektedir. Davranlara gre -

renme uyarc, tepki, dl, pekitirme ve tekrar

sreciyle gereklemektedir, dolaysyla ana

dilin bu yolla renildiini savunuyorlar. Bili-

sel renmeyi savunanlar ise renmenin bilin-

li olmas gerektiini, yeni renilenlerin nceki

bilinenlerin zerine bina edildiini sylemekte-

dirler (zden, 2000: 21-27). Yeni doan birisinin

nceden var olan bir bilgisinin olmadn ve

renme iin bir bilince sahip olmadn belirte-

rek, ana dilin ancak bilisel bir sreci gerektir-

meyen edinim yoluyla elde edildiini ileri sr-

mektedirler. Ana dili davranlara gre -

renilmekte, biliselcilere gre edinilmektedir

(Demircan, 1990: 16). Biz de bu almamzda

biliselcilerin ana dili edinilir iddiasn ken-

dimize daha yakn bulduumuz iin bundan

sonra ifadelerimizde edinme szcn kul-

lanacaz.

Ana dili iin yaplan tanmlamay

farkl bak alaryla ve bugn iinde yaad-

mz dnya ve lkemiz gerekleriyle inceledii-

mizde aada sralayacamz durumlarla kar-

layoruz:

1. Ana dili tanmnda, anneyi ve aile-

yi daha dorusu etnik kkeni esas aldmzda

kiinin biyolojik olarak annesinin ve ailesinin

dili ne ise ana dili de odur. Ayn etnik kkene

sahip anne-baba, aile ve evrede doan ve yaa-

yan biri iin bu tanm dorudur. Ancak Trk

baba ve Krt anneden doan ocuun, babann

ve annenin Trke konutuu bir ortamda b-

ymesi sonucu ana dili annesinin dili olan Krt-

e deil, babasnn dili Trke olur. Almanyada

baba Alman anne Trk olur ve doan ocuk

Almanca konuularak bytlrse, ocuun ana

dili hi kullanmad ve bilmedii annesinin dili

Trke olmaz, babasnn dili Almanca olur.

Daha ilgin bir rnek, ama yine de gnmzde

sk rastlanlan bir rnek olmaya balad. Ameri-

kada yaayan ve ngilizce ile anlaan Alman

anne ve Fransz babann ocuu doal olarak

http://de.wikipedia.org/wiki/Muttersprache

282

erif ORU

ngilizce konuulan bir ortamda doup by-

d iin ana dili ne annesinin dili Almanca ne

de babasnn dili Franszcadr. Bu kiinin ana dili

bildii ve kulland tek dil olan ngilizcedir.

Sonu, ana dili iin her zaman etnik kken

belirleyici deildir.

2. Ana dili tanmnda, sosyal evre ve

iinde yaanlan toplumun dilini esas aldmz-

da, kiinin ana dili iinde yaad evrenin ve

toplumun dilidir. Buna 1. maddede verdiimiz

Almanya ve Amerika rneklerini gsterebiliriz.

Ancak Almanyada yaayan Trk ailenin ocu-

unu Trke kullanarak bytmesi, Trki-

yedeki Krt kkenli bir ailenin ocuunu Krt-

e konuarak bytmesi tanmla uyumamakta-

dr. Dolaysyla ana dili iin sosyal evre ve

birlikte yaanlan toplum dili de belirleyici de-

ildir.

3. Ana dili tanmnda, kiinin en iyi

kulland, en iyi hkim olduu ve kendisini en

iyi ifade ettii dil ana dilidir denmektedir. Bu

ifadeyi esas aldmzda Trkiyede doup b-

yyen bir Trkn ana dili Trke, Almanyada

doup byyen bir Almann ana dili Almanca-

dr. Ancak buradaki tanm daha ok birden fazla

dile sahip olanlar iin kullanlyor. Yani iki ve

daha fazla dil bilenler iin ana dili hangisidir

sorusuna cevap olarak, en iyi kullanlan ve

hkim olunan dil hangisi ise ana dili odur den-

mektedir. Fakat lkemizde okul ana kadar

ana dili Krte olan ve gnlk yaantsn 300-

500 szckle srdren bir kii okula baladktan

sonra renmeye balad Trkeyi ileriki yl-

larda eitim ve retimin katksyla Krteden

daha iyi kullanmaya balyor. Dolaysyla nce-

leri ana dili Krte olan biri iinde yaad ve

vatanda olduu lkenin dilini daha iyi kul-

lanmaya balyor, bu durumda verilen tanma

gre ana dili Trke oluyor. Demek ki ana dili

tanm iin en iyi kullanlan, en iyi hkim olunan

dil ifadesi de belirleyici deil, nk deiebili-

yor.

4. Ana dili tanm iin, ilk edinilen,

birinci edinilen dildir denmektedir. Bu tanm

esas aldmzda da kiinin ilk edinmesi gereken

dil normal artlarda annesinin ve ailesinin kul-

land dil olmaldr. Ancak kiinin ilk edindii

dil, birinci dili yukarda verdiimiz baz rnek-

lerde de olduu gibi ana dili demek deildir.

Buna en iyi rnek yine Almanyada doup b-

yyen Trk ocuklarnn ilk nce Trke ile

karlamalar, birka yl sonra kre, okul ncesi

kurumlar ve sokaktaki oyun arkadalar vasta-

syla Almanca ile karlamalardr. Daha sonra-

ki dnemde okul eitimleri yoluyla bu ocukla-

rn Almancalar Trkeden daha iyi bir seviyeye

ulayor lkemizdeki etnik kkeni Krt, Arap

olan ocuklar gibi. Dolaysyla bu ocuklarn ilk

edindikleri dil, birinci dilleri her ne kadar Trk-

e, Krte, Arapa olsa da ana dili diye ifade

ettiimiz dilleri Almanca, Trkedir. Birinci dil

ile ana dili uyumayabi-

lir(http://de.wikipedia.org/wiki/Muttersprache).

Birinci dil ile ana dilinin her zaman ayn dil

olma zorunluluu yoktur. O halde ana dili

tanm iin ilk edinilen, birinci olarak edinilen

dil ifadesi de belirleyici deildir. nk ikisi

uyumayabiliyor.

Btn bu verilerden yola karak ana

dili kavramnn nasl tanmlanacandan ok

yaplan tanmlarn tek bana yeterli olmadn

ve sadece tanmlarda verilen ltlerin belirleyi-

ci olamayacan vurgulamak isteriz. Bir baka

deyile, ana dili kavram iin yukarda belirle-

diimiz drt ltn birlikte deerlendirilmesi

gerekir. ok dilli ve ok kltrl toplumlarda ve

lkelerde bir kiinin ana dili hangisidir sorusu-

nun cevab iin, verdiimiz ltlere uygunluu

tek tek deerlendirilerek elde edilen sonuca gre

bulacamz dil o kiinin ana dilidir diyebiliriz.

2. KNC DL

kinci dil kavramndan sz etmek an-

cak ok dilli toplumlarda ve lkelerde mmkn.

Geri hemen hemen dnyamzdaki gelimi ve

lkemizin de dhil olduu az gelimi veya

gelimekte olan btn lkelerde ok dilli ve ok

kltrl bir yap var. lkemizde ikinci dil

kavram ok fazla kullanlmad ve dilciler

tarafndan fazla ele alnmad iin daha ok

yerine ana dil kavram kullanlyor. Fakat bu

da ana dili kavram ile karkla yol ayor-

du. Hatta bu karkl Trkede ana dil ve ana

dili balkl bir baka makalemizde daha detay-

l bir ekilde iledik (Oru,2016:311-322) . O

yazmzda ok dilli bir oluuma sahip lkemizde

Trkenin ana dil olduunu, etnik kkeni Trk

olan ve etnik kkeni farkl olan dolaysyla bi-

rinci dilleri farkl olan btn Trk vatandalar-

nn ortak dili olduunu yani ikinci dil olduunu

belirtmitik. Bizim lkemizde etnik kkeni farkl

olan Trk vatandalar iin Trke ikinci dil

konumundadr. Almanyadaki etnik kkeni

Trk ya da Yunan, Srp, talyan v.b. olan Alman

Ana Dili, kinci Dil, ki Dillilik, Yabanc Dil 283

vatandalarnn ikinci dilleri Almancadr.

kinci dille ilgili Trke szlkleri ve

dier kaynaklar taradmzda iimize yarayan

herhangi bir bulguya rastlamadk. kinci dil

kavram yabanc dil veya ikinci yabanc dil ola-

rak karmza kt. Dolaysyla ikinci dil kav-

ramnn yabanc dil kavramyla bazen rt-

tn bazen de farkl olduunu grdk.

Burada ikinci dil kavram iin Trk

Dil Kurumu Gncel Trke Szlkte, TDKnin

Bilim ve Sanat Terimleri Ana Szlnde,

Korkmazn Gramer Terimleri Szlnde,

Vardarn Aklamal Dil Bilim Terimleri Szl-

nde, Topalolunun Dil Bilgisi Terimleri Sz-

lnde ksaca kaynak dil, ortak dil anlamna

gelen tanmlarn ayr ayr vermek istemiyoruz.

Yine dil alannda almalar olan Aksan, Ergin,

Gencan, Hengirmen ve dil retimi konusunda

eserleri olan Demircan, Demirel bu konuya

deinmemiler. Sadece Demircan ana dili, iki

dillilik ve yabanc dil konusuna deinmi, zaten

yazmzda ilgili blmlerde kendisinden alnt-

lar yaptk. Yazmzn banda yabanclarn bu

konuyu yllar nce ele aldn belirtmitik.

Bunun iin ikinci dil kavramn yabanc kay-

naklar yardmyla ele almaya alacaz.

Kaynak dil kavramnn Almancadaki

karl olan Ursprache szc, Almanca

Wahrig (1980: 3917) szlnde : Birok dilin

ortak zelliklerinin yer ald eski dil.olarak

tanmlamaktadr. Ana dil kavramnn Alman-

cadaki karl olan Hauptsprache szc-

nn Wiki szlnde

(http://de.wiktionary.org/wiki/Hauptsprache)

tanm : 1)eski dil anlayna gre kendisinden

baka dillerin gelitii, tredii nemli dillerden

biri, 2)ok dilli bir evrede zellikle nemli olan,

ne kan dil, 3) ok dilli bir kiinin dncele-

rini, kendisini ifade ettii dil. eklinde yer al-

maktadr. Buradaki 2. ve 3. maddedeki tanmlar

ele aldmz ikinci dil kavramyla ok yakn

ilikidedir. Yine Wiki szlnde

(http://de.wikipedia.org/wiki/Muttersprache ),

ikinci dil kiinin ana dili yannda ana dili ile

beraber konuabildii bir dildir. kinci dil ya-

banc dil kavramndan farkldr. kinci dil gn-

lk kullanm iin gerekliyse, ikinci dili kullanan

kii yaad lkenin dilini kullanyorsa ve de

ailesinin baz fertleri bu dili konuuyorsa ancak

o zaman ikinci dil sz konusu olur. Aksi halde

bu dil yabanc dil olur, eklinde ifadelere yer

verilmektedir. Klein (1984: 31) ikinci dili, birinci

dilden sonra veya birinci dil yannda iletiim

arac olarak kullanlan, yaanlan sosyal evrede

edinilen ve bu evrede gerekten konuulan dil

olarak tanmlamaktadr. leri (2007: 578),

Bausch/Christ/Krumm (2007) lsnn Yaban-

c Dil retimi El Kitabnda (Handbuch

Fremdsprachenunterricht) yer alan Trke (Tr-

kisch) balkl yazsnda Almanyada yaayan

Trk aznln birinci dillerinin yani ana dilleri-

nin, aile dillerinin Trke, ikinci dillerinin ise

Almanca olduunu ifade etmektedir. Burada

ikinci dil ile yabanc dil arasnda ok ince bir

izgi olduunu belirtelim. nsanlarn iki dil

kulland bir blgede, her iki dili de gnlk

yaamsal koullar iin etkin bir ekilde iletiim

arac olarak kullanyorsa, o blge iin birinci dil,

ikinci dil vardr ve bu blge insanlar iki dillidir

denilebilir. Bir baka deyile o blge iin iki dil

vardr, birinci dil ana dili, ikinci dil lkenin

ortak dili olan dildir. Burada yabanc dil sz

konusu deildir. Bu durumu rneklendirirsek,

Arapa ve Trkenin birlikte kullanld Adana,

Hatay, Gaziantep, anl Urfa, Mardin ve Siirt

illerini sayabiliriz. Krte ve Trkenin birlikte

kullanld Dou ve Gney Dou blgesinde

birok il rnek gsterilebilir. Yine Yunanistan,

Bulgaristan ve Almanyada yaayan ve o lkele-

rin vatanda olan Trkler hem Trke hem de

vatanda olduklar lkenin dilini kullanyorlar.

Bu durumdaki kiilerin kendi ana dillerinden,

yani birinci dillerinden baka yaadklar lke

dili olan ikinci bir dilleri vardr. Bu rneklerin

arasnda Krtenin durumu daha dorusu Krt

kkenli Trk vatandalarnn durumu dierle-

rinden biraz farkldr. Bu durum ayn zamanda

siyasi bir farkllktr. Dnyamzda ve Blgemiz-

de dili Krte olan bamsz bir devlet olmad

iin dier devletler tarafndan bu dilin renil-

mesine doal olarak gerek duyulmamtr. Krt-

ler Trkiye, ran, Irak ve Suriye snrlarnn

kesitii blgelerde yaayan (Alg byle olmas-

na ramen, Trkiyede durum dierlerinden

farkldr, nk Trkiyenin btn blge ve

ehirlerinde rahata yaayabilmektedirler.),

yaadklar ve vatanda olduklar lkenin dilini

kullanan bir topluluktur. Bu tespiti yapmamzn

nedeni, Krtenin ulusal bir dil olmadn bir

aznlk dili olduunu belirtmek iindir. Burada

284

erif ORU

bir de una vurgu yapmak istiyoruz, birinci dili

yani ana dili Krte olan ve ana dili Arapa olan

Trk vatandalar arasnda Arapa bilen lehine

fark vardr. Arapa ulusal bir dil olduu iin

lkemizde yabanc dil olarak kabul edilmekte-

dir. Dolaysyla Krt kkenli bir Trk vatanda-

nn yabanc dil biliyor denmesi iin nc bir

dil renmesi gerekiyor. Bu konuyu iki dillilik

ve yabanc dil kavramlarn ele alrken biraz

daha ileyeceiz. Bu yzden burada daha fazla

uzatmak istemiyoruz.

3. K DLLLK

Kavramn adndan da anlalaca ze-

re en az iki dil sz konusudur. Kavramn Bat

dillerindeki szck karl ngilizcede Bilin-

gualism, Franszcada Bilinguisme, Almanca-

da Zweisprachigkeit (Bilingualitt, Bilingua-

lismus) olarak yer almaktadr. Trk Dil Kuru-

munun Bilim ve Sanat Terimleri Ana Szln-

de ( http://tdk.gov.tr) Ayn devletin yurttalar

arasnda birden ok dille konuulmas durumu.

Bu tanmda birden ok dille ifadesi yerine iki

dille ifadesi kullanlsayd daha doru bir tanm

olurdu. nk ok dillilik diye baka bir kav-

ram daha var, TDKnin tanm ok dillilik kav-

ram iin daha uygundur. Almanca Duden Sz-

lnde (1990:113) ki dillilik kavram iin

iki dilin bir kii tarafndan ustaca kullanlmas

denmektedir. Demircan (1990: 20) iki dillilik

kavram iin, bir kiinin hayatnn herhangi bir

dneminde ana dilinden baka ikinci bir dili

belli lde kullanmasna iki dillilik demekle

beraber, kavramn tanmnda henz tam bir

uzlamann olmadn sylemektedir. Wiki

szlnde ( https://de.wikipedia.org/wiki) iki

dillilik kavram geni anlamda iki dilde dilbil-

gisel ve iletiimsel yetenee sahip olma, dar

anlamda ise iki dili ana dili gibi veya ana diline

yakn bir ekilde kullanma becerisine sahip olma

olarak tanmlanmaktadr. Lewandowski (1984:

184) iki dillilik tanmn, iki dile ayn oranda

hkim olma, ikinci dilde kendisini birinci dildeki

veya ana dilindeki kadar iyi ifade etme, bakala-

ryla anlaabilme ve bakalarn anlayabilme

yetenei eklinde yapmaktadr. Kielhfer ve

Jonekeit (1998: 11) iki dillilik kavram iin,

uygulamada iki dili dnml olarak kullan-

mak ve bu tr uygulamay gerekletiren kiile-

rin de iki dilli olarak adlandrlabileceini ileri

srmektedir. Dnml kullanma ifadesini

her iki dili hzl ve doru bir biimde sra ile

veya birbiri yerine kullanma eklinde akla-

maktadrlar. Bir baka ifadeyle iki dillilik, her

seferinde belirli konular, amalar ve kiiler iin

doru dili kullanabilme, doru dilde dne-

bilme ve doru dilde iletiime geebilme yete-

nei olarak belirtilmektedir. ki dillilikte dilleri

dnml veya deitirerek kullanmann

nemine deinen Kielhfer ve Jonekeit (1998: 43)

dil dnmnn veya deiiminin bir dilden

dier dile artc bir hz ve kolaylkla yaplmas

gerektiine, hatta sadece dilin deil ayn za-

manda konuma hznn, konuma ritminin, dili

kullanrken yararlanlan jest ve mimiklerin d-

nmesi veya deimesi gerektiine vurgu

yapmaktadrlar. Ksaca iki dilli bir kii bir dilden

dier dile geerken kendisi de getii dilin zel-

liklerini tayan bir kiiye dnebilmelidir. Bu

duruma verilebilecek en karakteristik rnekler-

den biri belki de Almanyada yaayan II. Kuak

Trklerdir. ... evde Trk kltr yaatlmakta,

srekli Trke konuulmakta olduundan bu

kiiler hem Trke hem de Almancay renmi-

ler ve bunun yannda her iki kltre de hakim

olmulardr (Krmz, 2015:17).

ki dillilik kavram iin yaplan ta-

nmlarda dikkatimizi eken ortak nokta iki dili

ana dili lsnde veya ana diline yakn lde

kullanabilme yeteneine sahip olma eklinde

ortaya kmaktadr. Bir baka deyile iki dilli-

lik kavramndan, bir kiinin birinci dilinin

yannda ikinci bir dili ona yakn veya benzer

derecede bir beceriyle kullanabilmesi yetenei

anlalmaktadr. Bu ayn zamanda, kiinin ken-

dini her iki dilde yaamn btn alanlarnda ve

sosyal birimlerde ayn etkinlikte ifade edebilme

yetenei anlamna gelmektedir.

Bilindii zere dil renimi ve retimi

alannda ska kullanlan drt dil becerisi vardr.

Bunlar dinleme, konuma, okuma, yazma

olarak adlandrlmaktadr. Dil renecek ve

retecek kiilerin hedefi bu drt beceriyi ka-

zanmak ve kazandrmaktr. Bir kiinin dil bilip

bilmedii, ne kadar bildii, hangi etkinlikte,

dorulukta ve akclkta kulland, karsnda-

kini anlayp anlamadn ve onunla iletiim

kurup kuramadn bu drt becerinin yardmy-

la tespit edebiliyoruz. Dil edinme srecinde bu

drt becerinin doal sras bir kiinin doumdan

itibaren dili edinme sreci ile ayn sray takip

eder. Kii doduu andan itibaren annesinden,

ailesinden ve evresinden dil sesleri duyar, yani

dinler. Bir sre sonra bu sesleri anlamaya ve

Ana Dili, kinci Dil, ki Dillilik, Yabanc Dil 285

ayn sistemle karlk vermeye balar, yani ko-

nuur. Kii ana dilini veya birinci dilini edinim

sreci olan okul ncesi dnem sonuna kadar,

yani 6 yana kadar dinleme ve konuma

becerilerini edinmi olur. Okul dnemiyle birlik-

te artk dili renme sreci balar. Dolaysyla

okuma ve yazma becerileri okul eitimiyle,

yani renme ile kazanlr. Yukarda ana dili

blmn ele alrken bilisel yaklamclara

gre ana dilinin edinildiini ve bizim de bu

gre yakn olduumuzu belirtmitik. Az nce

ifade ettiimiz dil renme srecinde zellikle

ana dilini veya birinci dili edinirken ve renir-

ken drt temel dil becerisinin kazanlmas sre-

cinde okul ncesi ve okul dnemi olarak adlan-

drlan iki aamadan bahsettik. Dinleme ve

konuma becerilerinin okul ncesi dnemde

okuma ve yazma becerilerinin okul dnemin-

de kazanldn belirtmitik. Demek ki kii ana

dilini veya birinci dili dinleme ve konuma bece-

rilerinin kazanlmas srecini kapsayan okul

ncesi dnemde ediniyor, okuma ve yazma

becerilerinin kazanlmas sreci olan okul d-

neminde reniyor. Zaten yukarda ana dili

iin yaptmz tanmda edinme ve renme

szcklerini birlikte kullanmtk. Sanrm nede-

nini de bylece aklam olduk. Btn bunlar

anlatmamzn nedeni ise iki dillilik kavram-

nn tanmlarndan sonra konuyu biraz daha

derinletirerek kavramn daha iyi anlalmasn

salamak, kiinin ana dilinin ve ikinci dilinin

konumunu ve durumunu biraz daha netletir-

mek, kii hangi durumda iki dilli olur veya

kimlere iki dilli denir sorularna cevap aramak-

tr. Bu arada iki dillilik kavramnn eitlerin-

den de sz edeceiz ve kar karya olduumuz

ve iinde yaadmz toplumdan rnekler vere-

ceiz.

Hayatnn herhangi bir dneminde ana

dilinden baka ikinci bir dili belli lde kulla-

nan kiiye iki dilli denilebileceini belirten De-

mircan, kavramn tanmnda (Weinreich, Hau-

gen, Diebold Stern) gibi dilcilere dayanarak

henz tam bir uzlamann olmadn sylemek-

tedir. (Demircan, 1990: 20). Macnamaraya gre

bir kii birinci dili yannda ikinci dilde dinleme,

konuma, okuma, yazma becerilerinden birini

en alt dzeyde bile kullansa iki dilli kabul edilir.

streicher iki dilli kiiyi, iki ayr dili kartrma-

dan kullanan kii olarak, Bloomfield ise iki dili

ana dili lsnde kullanan kii olarak tanm-

lamaktadr. (Demircan, 1990: 20). ki dilli olan

kii iki dillilik uuruna sahip olmal, yani iki dilli

olduunun farknda olmaldr. Kielhfer ve

Jonekeit (1998: 11) iki dillilik uurundan bahse-

derken, her iki dilde de kii kendini evde oldu-

u gibi, ev sahibi gibi hissetmesinin iki dillilik

kavramnda belirleyici bir nokta olduunu sy-

lemeye alyorlar. Burada sylenmek istenilen

kiinin ikinci dili de ana dili yani birinci dili gibi

zorlanmadan, kartrmadan, yabanclk hisset-

meden kullanabilmesidir. Ayrca yine ayn kii-

ler iki dillilikte, her iki dilin btn alanlarda (

dil, yaz, anlama, okuma) burada kastedilen

bize gre drt dil becerisi- eit kuvvette veya

ayn lde biimlenmesinin seyrek olduunu,

sk rastlanlann ise, iki dil arasnda bir dengesiz-

liin veya eitsizliin olduunu ve ounlukla

birinin dierine baskn geldiini belirtmektedir-

ler. (Kielhfer ve Jonekeit,1998: 11)

ki dillilik kavramyla ilgili literatr

taramamzda ayn zamanda veya ayn anda

edinilen iki dile anda iki dillilikad verilirken,

birinci ve ikinci dile eit deerde veya ayn l-

de sahip olunmasna e deerli iki dillilik,

birinci ve ikinci dilin eit deerde veya ayn

lde olmamas durumuna e deerli olma-

yan iki dillilik denmektedir. E deerli iki

dillilik iin ayn anlama gelen e balaml iki

dillilik ve e deerli olmayan iki dillilik iin de

ayr balaml iki dillilik kavramlarnn kulla-

nldn grdk. ki dillilikte her iki dil kulla-

nmdaki ilevselliine gre ayn veya eit ilev-

sellikte kullanlyorsa e ilevselli iki dillilik

olarak, ayn ilevsellikte kullanlmyorsa, yani

bir dil dierine gre daha ilevsel olarak kullan-

lyorsa ayr ilevselli iki dillilik olarak adlan-

drlyor (Demircan, 1990: 20). iki dillilik dille-

rin edinimi temel alnarak doal iki dillilik ve

dillere hkimiyet temel alnarak yapay iki dilli-

lik olarak gruplandrlyor (Kielhfer ve Jone-

keit,1998: 14). ki dilliliin bir baka tr ise,

retimle veya okul ve kurslar yardmyla kaza-

nlan kontroll iki dillilik ve eitim retim

almakszn kendiliinden kazanlan kontrolsz

iki dillilik olarak karmza kyor (Klein, 1984:

31). Son olarak iyi bir birinci dil yannda edini-

len yine iyi bir ikinci dil ve birinci dile zarar

vermeyen ikinci dil ve her ikisinin de e dzey-

de kullanlmasna kazanl iki dillilik, birinci

286

erif ORU

dil yannda edinilen ikinci dil zamanla daha iyi

bir konuma gelir ve birinci dile zarar vererek

onu kreltmeye balarsa buna da kaypl iki

dillilik denmektedir (Demircan, 1990: 21).

ki dillilik kavramnn eitleri iin

yukarda verilen gruplandrmay daha anlalr

olmas adna biraz sadeletirmek istiyoruz.

nk farkl bilim adamlarnn iki dillilik kav-

ramnn trleri iin bulduklar veya ortaya koy-

duklar isimler birbirlerine yakn hatta ayn

anlama gelen isimlerdir. rnek olarak e deer-

li iki dillilik, e ilevselli iki dillilik, kazanl iki

dillilik kavramlarnn tanmlarna baktmzda

hemen hemen ayn zellii tamaktadr. Bu

tespitten hareket ederek iki dilliliin eitleri ile

ilgili kavramlar aadaki gibi gruplandrmak

istiyoruz:

1. Edinme ve renme zamanna gre:

Anda iki dillilik ocuun doduktan sonra

iki dille yetimesi, ailede ve evrede iki dili du-

yarak ve kullanarak bymesi sonucu ayn

zamanda iki dil edinmesine denir. Bu durum

daha sonra okul anda da devam ettirilerek

renme sreci de tamamlanm olur. rnek:

Almanyada Alman anne ve Trk babadan olan

ocuk doumdan itibaren anneden Almanca

babadan Trke duyarak ayn anda hem Trke

hem de Almanca edinmi olur. Okul dneminde

de Almanyada olunaca iin Almanca eitim,

Trkede de semeli derslerle her iki dilin re-

tim ksmn tamamlam olur. Ayn ocuk okula

Trkiyede giderse eitim Trke, semeli dersi

Almanca alarak dilin retim blmn tamam-

lam olur. Byle bir durumda ocuk okul nce-

sinde her iki dile ayn oranda veya yeterlilikte

sahipken, okul dnemiyle birlikte bulunduu

veya okula gittii lkenin dili lehine denge bo-

zulacaktr. Ayn rnee benzer rnekleri lke-

mizden de verebiliriz. Hem Trke hem de

Krte ile yetien Trk baba ve Krt annenin

ocuu, Trke ve Arapa ile byyen Trk

anne ve Arap babann ocuu okul ana kadar

gnlk yaamda kullanaca iletiim iin her iki

dilde dinleme ve konuma becerilerini eit ola-

rak kullanrken, okula balanlmasyla birlikte

ve sonrasnda iki dildeki denge Trke lehine

dnecektir.

2. Edinme ve renme ekline gre: Bu

gruba doal ve yapay iki dillilik ve kontroll

ve kontrolsz iki dillilik kavramlarn dhil

edebiliriz. Doal yolla dil edinim konusunu

daha nce dile getirmitik. Kiinin doduu

andan itibaren ana dilini, birinci dilini edinme

sreci ve biimi olarak ifade etmitik. Kontrol-

sz iki dillilik kavramndaki kontrolsz

szc de burada bize gre doal szc

ile elemektedir. Kontrolsz szc kontrol

altnda tutmadan, mdahale etmeden, kendili-

inden olan, yani doal yolla anlamlarnda

kullanlmtr. Yine yapay ve kontroll sz-

ckleri de buradaki kullanmlar temel alnd-

nda birbiriyle rtmektedir. Yapay ve kont-

roll iki dillilik kavramlar eitim retim, okul

ve kurs yardmyla renilen ikinci dil sayesinde

oluan ve kazanlan iki dillilik anlamna geliyor.

rneklendirirsek: ki dilliliin bu tr iin he-

men hemen her yerde her lkede rastlanabilecek

sklkta rnekler vardr. Okul dnemine kadar

tek dilli olan, yani sadece ana dili edinmi olan

bir kii daha sonra okul dnemindeki dil dersleri

ve kurslarla iyi bir ikinci dil (bu dil ayn zaman-

da yabanc dil konumunda olur) renirse iki

dilli olur. te bu tr kazanlan iki dillilie ya-

pay veya kontroll iki dillilik adn veriyoruz.

lkemizde yaayan etnik kkeni farkl olan

Trk vatandalar asndan ele alrsak durum

biraz farkl olur. Okul ana kadar Trke ve

Krte ile yetien bir ocuk veya Trke ve

Arapa ile byyen bir ocuk zaten iki dilli olur.

Ancak okulla beraber bu ocuklar Trkenin

yannda Krte ve Arapalarn gelitirerek iki

dilliliin renim srecini de tamamlayarak iyi

bir iki dillilik kimliine kavuabilirler. Bu ocuk-

lar retim dnemi boyunca bir de bat dili

rnein Almanca renir ve gelitirirlerse n-

c bir dil renmi olurlar. Bylece iki dillilikten

sonraki ok dillilik dnemine gemi olurlar.

Bu durumda etnik kkeni Arap olan ve dil

bilen ayn zamanda Trk vatanda olan bir

kiinin lkemizdeki resmi durumu anadili Trk-

e, yabanc dili Arapa ve Almanca eklindedir.

Bu kiinin gerekte ana dili Arapa olmasna

ramen, lkemizde yabanc dil statsnde de-

erlendiriliyor. Ayn ey etnik kkeni Krt olan

Trk vatanda iin sylenemez. nk Krte

ulusal bir dil olmad iin bu kii resmiyette

Trke ve Almanca bilmektedir. Dolaysyla

Trke bu kiinin ana dili yani birinci dili, Al-

manca ikinci dili yani yabanc dili olarak kabul

edilmektedir. Bu zel durum lkemizdeki etnik

kkeni farkl olan Trk vatandalar arasnda

sadece Krt kkenlilere zg bir durum deil-

dir, ayn zamanda dilleri ulusal dil olmayan

aznlklar iin de geerlidir.

Ana Dili, kinci Dil, ki Dillilik, Yabanc Dil 287

3. Kullanm ve hkimiyete gre: Bu

grup iinde e deerli (e balaml) ve e deer-

li olmayan (ayr balaml) iki dillilik , e ilev-

selli ve ayr ilevselli iki dillilik ve kazanl ve

kaypl iki dillilik kavramlarn sayabiliriz. E

deerli, e ilevselli ve kazanl iki dillilik kav-

ramlarn birinci ve ikinci dile eit deerde, ayn

lde, eit kullanma ve hkimiyete sahip

olunmas eklinde tanmlayabiliriz. E deerli

olmayan, ayr ilevselli iki dillilik kavramlar

iin birinci ve ikinci dilin ayn deerde veya

lde bilinmemesi ve ayn ilevsellikte kulla-

nlmamas ve hkim olunmamas eklinde tanm

yapabiliriz. Demircan (1990: 21) ana dili veya

birinci dilden sonra edinilen ve renilen ikinci

dil zamanla daha iyi konuma gelirse, yani ana

dilinden daha iyi seviyeye gelirse ve bu srada

ana dilinde gerilemeye kayba neden olursa bu

durum kaypl iki dillilik olur diyor. Biz bu

gre katlmakla beraber eksik olduu kansn-

dayz. nk kayp veya gerileme e deerli

olmayan, ayr ilevselli iki dillilik kavramlar-

nn tanmlarnda olduu gibi her iki dil iin de

sz konusu olabilir. Dolaysyla kaypl iki

dillilik kavramnn tanmndaki ikinci dilin ana

diline yani birinci dile zarar vermesi onda kayba

yol amas halinde snrlamasnn doru olma-

dn ve kaldrlmas gerektii dncesindeyiz.

Kaypl iki dillilik kavramnn tanm, diller-

den herhangi birinde meydana gelebilecek bir

kayp veya gerileme sz konusu olduunda

kaypl iki dillilik olur eklinde deitirilmeli-

dir. Bu gruba rnek verecek olursak: Birinci

grupta anda iki dillilik iin verdiimiz rnek-

ler ayn zamanda bu grup iin de geerlidir.

Yani okul dnemine kadar e deerli ve kazanl

iki dillilik varken okulla beraber eitlik bozulu-

yor. levsellik ve hkimiyette bir dil dier dile

stnlk salyor. Bu grup iin yine ikinci grup-

taki yapay veya kontroll iki dillilik iin sy-

lediimiz okul dnemine kadar tek dilli olan,

yani sadece ana dili edinmi olan bir kii daha

sonra okul dnemindeki dil dersleri ve kurslarla

iyi bir ikinci dil (bu dil ayn zamanda yabanc dil

konumunda olur) renirse iki dilli olur ifadesi

geerlidir. Bu durumda yksek retimini ana

dilinde veya birinci dil ile bitiren bir kii ren-

dii ikinci dil ile iki dilli olur ama ikinci dilin

seviyesini veya dildeki kullanm ve hkimiyet

gcn ok almakla ve belli sre rendii

ikinci dilin lkesinde kalarak birinci dil seviye-

sine veya e deerliliine getirebilir. Fakat bizim

dncemize ve uzun yllardr yaptmz dil

reticisi tecrbemize gre ikinci dil birinci dili

geemez, birinci dil aleyhine olacak denge bozu-

lamaz(sadece 3. gruptaki iki dillilik eitleri

temel alnarak sylenmi bir ifadedir). Hatta

balangta e deerlilik yakalanm olsa bile

birinci dil sklnda kullanlmayan ikinci dil

zamanla kayba urayarak kaypl veya e deer-

li olmayan iki dillilik konumuna decektir.

Bunun tersi yani ana dilinde kayp ancak kiinin

kendi istei ve gz yummas durumunda olabi-

lir. Aksi takdirde kii kalan mrn yabanc

lkede geirse bile kendisi izin vermedii sre-

ce, yani ana dilinde kitap okumaya ve literatr

takip etmeye devam ettii srece ana dilinde

kayp yaamayacaktr. lave olarak bu syledik-

lerimiz bir lkede yaayan etnik kkeni farkl

olan aznlk gruplar iin geerli deildir. Etnik

kkeni farkl olanlar ayrca deerlendirdii-

mizde ana dilleri veya birinci dilleri etnik kke-

ne gre Arapa, Krte, Ermenice, Rumca vb.

olan Trk vatandalarnn okul eitimi ile bera-

ber Trkeleri yani ikinci dilleri birinci dillerin-

den daha iyi bir seviyeye gelebilir.

4. YABANCI DL

Son olarak ele alacamz kavram ise

yabanc dil kavramdr. Birinci dil veya ana

dilinden sonra veya ana dili dnda edinilen ve

renilen dil, genellikle de ikinci dil olarak ad-

landrlyor. Ancak her ikinci dil yabanc dil

olarak kabul edilmiyor. Aralarnda ince bir izgi

olduunu daha nce belirtmitik. Aada vere-

ceimiz tanmlar yardmyla konuyu aklamaya

ve daha iyi anlalmasn salamaya alacaz.

Yabanc dil kavram iin Trk Dil

Kurumu Bilim ve Sanat Terimleri Ana Szl

(http://tdk.gov.tr/index) rencilere, akademik,

toplumsal ve meslekle ilgili gelimelerine katk-

da bulunmak amacyla ana dili dnda retilen

dil demektedir. Wiki szlnde yabanc dil

iin yabanc bir dil kiinin ana dili olmayan bir

dildir ifadesi kullanlmaktadr. Bunun da ancak

bilinli bir renme yoluyla, okul veya dil kursu

yardmyla olabileceini ileri srmektedir.

Kleine (1984: 31) gre yabanc dil kavramy-

la, dilin kullanld lke dnda derste reni-

len ve devamnda gnlk iletiim iin birinci dil

288

erif ORU

yani ana dili yannda kullanlmayan dil akla

gelmektedir. Henrici ve Riemer (2007:

39)yabanc dil kavram iin, tek dilli bir evre-

de baskn olarak ders yoluyla kontroll bir bi-

imde retiliyorsa yabanc dil sz konusudur

diyerek Kleinn tanmna yakn bir tanm getir-

mektedir. Henrici ve Riemer tek dilli olmayan

yani ok dilli bir evrede kontroll veya kontrol-

sz edinilen ve renilen dilin yabanc dil olma-

dn yani ikinci dil olduunu belirterek iki

kavram ayrmaktadr. Demircan (1990: 8) ana

dilinden veya birinci dilden sonra renilen

dillere yabanc dil denildiini ve yabanc dilin

bilinli ilemlerle renildiini sylemektedir.

Ayrca Demircan iki veya ok dilli toplumlarda

ana dilinden sonra veya ana diliyle birlikte edi-

nilen dile ikinci dil denir demek suretiyle yaban-

c dil kavram ile ikinci dil kavram arasnda bir

ayrm yapmaktadr. O halde Demircann ya-

banc dil kavram tanmnn tek dilli toplumlar-

da geerli olduunu gzden karmamak gere-

kir.

Btn bu tanmlardan da anlalaca zere

yabanc dil ve ikinci dil kavramlar birbirle-

rine ok yakn anlam tayan kavramlardr. Ayn

zamanda bazen birbirlerinin yerine kullanlan

bazen birbirlerinden ok kesin izgilerle ayrlan

bazen de birbirlerinden ok ince bir izgi ile

ayrlan kavramlardr. ki kavram arasndaki fark

dilin ilevselliine ve renen kiinin ayn kl-

trde olmasna baldr. Bir baka deyile re-

nilen dil yaanlan lkede ve ayn kltre sahip

evrede veya toplumda ilevsel olarak gnlk

yaamda iletiim iin kullanlyorsa, yabanc dil

deil ikinci dil sz konusudur. ki kavram ara-

sndaki bir baka fark, yabanc dil renilir ifa-

desidir, yani yabanc dil okul ve dil kurslar

yardmyla renilir denmektedir. ok dilli

toplumlarda ve lkelerde ikinci dil yabanc dille

karlatrldnda daha ok ana diline benzer

zellikler tar.

1. Yabanc dil renilir, ikinci dil edini-

lir. Bize gre bu fark ok ayrc bir zellik deil-

dir. nk ana dili ve ikinci dil okul ncesi

bilinalt ilemlerle yani edinim yoluyla, okul

dnemi ile birlikte bilinli ilemlerle yani -

renme ile kazanldn belirtmitik. Son zaman-

larda ayn ilemin lkemizde de okul ncesi 2-3

yandaki ocuklara da uygulanarak yabanc dil

verildiine sklkla ahit olmaktayz. Dolaysyla

yabanc dilin de bilinalt ilemlerle yani edinme

yoluyla kazanlacan savunanlar bu yola ba-

vurmaktadr. Bundan dolay son zamanlarda

ocua yabanc dil kazandrma ya srekli aa

ekilmektedir. Okul ncesi ocuk eitim merkez-

lerinde ve krelerde yabanc dile yer verilmekte,

bilhassa zel kurumlar bu konuda yar halinde

olmakta ve yabanc dil eitimini bir reklam arac

olarak kullanmak suretiyle daha fazla para ka-

zanmak iin velilere veya anne babalara ulama

abas iindeler.

2. kinci dil edinildii ve renildii

toplumda gnlk iletiim iin kullanlr. Yabanc

dil gnlk iletiimde kullanlmaz. rnein,

lkemizde yaayan Arap, Krt, Ermeni, Rum vb.

etnik kkene sahip Trk vatandalar kendi

dillerinin yannda ikinci dil olan Trkeyi hem

Trk kkenlilerle hem de kendi aralarnda an-

lamak iin gnlk iletiimde kullanmaktadrlar.

Yine Almanyada yaayan Trkler, Yunanlar,

talyanlar, Araplar vb. kendi dilleri yannda

ikinci dil olarak Almancay kullanmaktadrlar.

Bu farkl etnik kkene mensup topluluklar Al-

manca ile hem Almanlarla hem de dier aznlk-

larla anlaabilmektedirler. ok dilli bir zellie

sahip olan ne Trkiyede ne de Almanyada

gnlk iletiim iin lke dili ve aznlk dili d-

nda nc bir dil yani yabanc dil kullanl-

maz. rnek, lkemizde yabanc dil olarak kabul

edilen Almanca ngilizce Franszca gibi dilleri

gnlk iletiim dili olarak hibir Trk vatanda

kullanmaz.

3. Birinci ve ikinci dil iinde yaanlan

toplumla iletiim iin edinilir ve renilir. Ya-

banc dil yabanc lke insanlar ile iletiim kur-

mak, o lkelerde eitim yapmak, gezmek seya-

hat etmek, ekonomik, teknolojik, ticari ve bilim-

sel alverilerde bulunmak iin renilir. rne-

in biz Trk insan, yabanc dil olarak ngilizce-

yi, Almancay, Franszcay, Japoncay vb. dilleri

yukarda saydmz nedenlerden dolay re-

niyoruz. Hatta daha da zelletirirsek biz aka-

demisyenler yabanc dili, alanmzla ilgili bilim-

sel almalar takip etmek kendi almalarm-

zn baka lke insanlar tarafndan takip edilme-

sini salamak ve bu sayede dnya insanna

katkda bulunmak iin reniyoruz.

SONU VE NERLER

Ana dili, ikinci dil, iki dillilik ve yaban-

c dil kavramlarnn tanmlarn, birbirlerine

benzerliklerini, yaknlklarn, farkllklarn

Trke ve yabanc kaynaklardan yararlanarak

vermeye altk. Ana dili kavram iin dilin

Ana Dili, kinci Dil, ki Dillilik, Yabanc Dil 289

sadece anne ile ilikilendirilemeyeceini belirt-

tik. ki dilli ve ok dilli olarak adlandracamz

kiilerin ana dili hangisidir sorusunun cevab

iin yukarda ele aldmz drt temel ltn

birlikte deerlendirilmesi gerektiini, ancak bu

deerlendirmenin sonucunda elde edilen veri

yardmyla kiinin ana dilini tespit edebilecei-

miz dncesindeyiz. kinci dil kavramnn

tek dilli toplumlarda yabanc dil anlamna gel-

diini belirledik. Fakat ok dilli toplumlarda ise

etnik kkeni farkl olan lke vatandalar ara-

snda hem zel hem de resmi ilikilerde kullan-

lan iletiim arac olduunu grdk. Yazmzda

iki dillilik kavramn akladktan sonra iki

dilliliin snrlarn herkesin anlayabilecei bir

aklkla iyice belirgin hale getirdik. ki dillilik

kavramnda bir kiinin sahip olduu iki dil de

iinde yaad toplumda iletiim arac olarak

kullanlyor olmas gerekiyor. Yaad toplum-

da iletiim iin sadece lke dili olan ana dilini

kullanan kiiler, bir baka ifadeyle tek dile sahip

olanlar ikinci dil rendiklerinde ve bu dil yaa-

nlan yerde iletiim arac olarak kullanlmyorsa,

bu ikinci dile yabanc dil deniliyor.

lkemizde etnik kkeni farkl olan top-

luluklar ana dilleri ile beraber Trkeyi de kul-

lanan iki dilli dediimiz grubu oluturmaktadr-

lar. Ancak bunlardan Krt kkenlilerin dnda-

kiler, yani Arap, Ermeni, Rum vb. gruplardan

ana dilleri ulusal bir dil olan ve iki dillilik

tanmna uyan bu topluluklarn birinci dilleri

yani ana dilleri lkemizde yabanc dil olarak

kabul edilmektedir. Yine Almanyada, Fran-

sada, ngilterede ve Amerikada yaayan iki

dilli Trkler, komu lkelerde yaayan Yunanis-

tanl, Bulgaristanl, Suriyeli, Irakl ve ranl Trk-

ler lkemize geldiklerinde vatandalk hakk

aldklarnda ikinci dilleri artk Trkiyede ya-

banc dil olarak kabul ediliyor. Son yllarda

bulunduunuz corafyada meydana gelen sa-

valar ve etnik atmalarn meydana getirdii

gler yoluyla lkemize de komu lkelerden

Trk ve Arap kkenli birok kii gelmitir ve

gelmeye de devam etmektedir. Yakn gelecekte

bu kiiler lkelerine dnemezlerse byk bir

ounluu Trk vatanda olmak suretiyle l-

kemize yerleeceklerdir. Bylece yakn gelecekte

iki dilli birok yeni vatandamz olacaktr. Bu

iki dillerinden biri de yabanc dil olarak kabul

edilecektir. Dolaysyla yabanc dil renmek

iin uzun zaman ve yksek miktarlarda para

harcayan kiilere, dilleri ulusal dil olmayan Krt

kkenli vatandalara hakszlk olmamas iin bir

zm bulunmas gerekir.

Son sz olarak artk hzla kreselleen

dnyamzda ve ye says hzla artan ve snrlar

genileyen Avrupa Birliinde iki dillilikten ok

dillilie geildiini buna gre ye lke vatan-

dalar arasnda Dil Geliim Dosyas projesi

kapsamnda Dil Pasaportu uygulamasna geil-

diini belirtmek isteriz. Bu dil pasaportunda

kiinin ana dili, lke dili ve bildii yabanc diller

ve seviyeleri yer alyor. Avrupa Birliine yelik

srecinde olan lkemizin de hzla bu uygula-

maya gemesi hem vatandalar arasnda dille

ilgili eitlik salamasna hem de yelik srecin-

de nemli bir mesafe kat etmesine yardmc

olacaktr.

KAYNAKA

Aksan, Doan (1990). Her Ynyle Dil, Ana

izgileriyle Dilbilim 1, TDK Basmevi,

Ankara.

Bausch, Karl-Richard, Herbert Christ und Hans-

Jrgen Krumm (2007). Handbuch

Fremdsprachenunterricht, A.Francke

Verlag, Tbingen und Basel.

Demircan, mer (1990). Yabanc Dil retim

Yntemleri, Ekin Eitim-Yaynclk ve

Datm, stanbul

Duden (1985). Das Bedeutungswrterbuch Band

10, Dudenverlag, Mannheim-Leipzig-

Wien-Zrich.

Duden(1990). Das Fremdwrterbuch Band 5,

Dudenverlag, Mannheim-Leipzig-

Wien-Zrich.

Ergin, Muharrem (2000).Trk Dil Bilgisi, Bayrak

Basm/Yaym/Tantm, stanbul

Gencan, Tahir Nejat (1997). Dilbilgisi, Kanaat

Yaynlar, stanbul

Hengirmen, Mehmet (1999). Dilbilgisi ve Dilbi-

lim Terimleri Szl, Engin yay. An-

kara.

Henrici, Gert Riemer, Claudia (2007).

Zweitsprachenerwerbsforschung,

(Ed. Karl-Richard Bausch, Herbert

Christ, Hans-Jrgen

Krumm),Handbuch Fremdsprachenunt

erricht, A.Francke Verlag, Tbingen

und Basel.

290

erif ORU

leri, Esin (2007).Trkisch, (Ed. Karl-Richard

Bausch, Herbert Christ, Hans-Jrgen

Krumm),Handbuch Fremdsprache-

nunterricht, A.Francke Verlag, Tbin-

gen und Basel.

Krmz, Blent (2015). Almanyadaki Trklerin

Trkeyle lgili Sorunlarnn Kaynakla-

rnn Belirlenmesi, JASSS International

Journal of Social Science, Number. 37,

ss. 11-20

Kielhfer, B., Jonekeit, S.(1998). Zweisprachige

Kindererziehung, Stauffenburg Verlag,

Tbingen.

Klein, Wolfgang (1984). Zweitspracherwerb -

Eine Einfhrung, Athenum Verlag,

Knigstein.

Ko, Nurettin (1992). Aklamal Dilbilgisi Te-

rimleri Szl, nklp Kitabevi, s-

tanbul.

Korkmaz, Zeynep (1992), Gramer Terimleri

Szl, TDK Yaynlar 575, Ankara.

Lewandowski, Theodor (1984). Linguistisches

Wrterbuch 1-2-3, Quelle und Meyer

Verlag, Heidelberg.

Oomen-Welke, Ingelore. Muttersprachenunter-

richt und Fremdsprachenunterricht,

(Ed. Karl- Richard Bausch, Herbert

Christ, Hans-Jrgen Krumm), Hand-

buch Fremdsprachenunterricht,

A.Francke Verlag, Tbingen und Basel.

Oru, erif (2016).Trkede Ana Dil ve Ana

Dili,Littera Turca Journal of Turkish-

Language and Literature, Cilt: 2, Say:1:

311-322

zden, Yksel (2000). renme ve retme,

Pegem A Yaynclk, Ankara.

Topalolu, Ahmet (1989), Dil Bilgisi Terimleri

Szl, tken Neriyat, stanbul.

Trke Szlk (2005). TDK, Ankara.

Vardar, Berke (1988). Aklamal Dilbilim Terim-

leri Szl, ABC Tantm Basmevi, s-

tanbul.

Wahrig, Gerhard (1980). Deutsches Wrterbuch,

Mosaik Verlag.

http://tdkterim.gov.tr/bts/ (ET: 08.01.2016)

http://de.wiktionary.org/wiki/Hauptsprache(ET:

10.01.2016)

http://www.turkishstudies.net/Makaleler/191181

0174_sagirmukim.pdf (ET: 09.01.2016)

http://de.wikipedia.org/wiki/Muttersprache

(ET:10.01.2016)

https://de.wikipedia.org/wiki/Bilingualismus(ET

:10.01.2016)

http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_g

ts&arama=gts&guid=TDK.GTS.569f9c

80e03c24.57627112 (ET:08.01.2016)

http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_bilimsa

nat&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5

69f9db52ae8f4.08680470

(ET:08.01.2016)

http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_bilimsa

nat&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5

69f9f2f971631.41476644

(ET:08.01.2016)

http://tdkterim.gov.tr/bts/http://de.wiktionary.org/wiki/Hauptsprache(ET:10.01.2016)http://de.wiktionary.org/wiki/Hauptsprache(ET:10.01.2016)http://www.turkishstudies.net/Makaleler/1911810174_sagirmukim.pdfhttp://www.turkishstudies.net/Makaleler/1911810174_sagirmukim.pdfhttps://de.wikipedia.org/wiki/Bilingualismushttp://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.569f9c%2080e03http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.569f9c%2080e03http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.569f9c%2080e03http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_bilimsanat&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%2069f9dhttp://tdk.gov.tr/index.php?option=com_bilimsanat&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%2069f9dhttp://tdk.gov.tr/index.php?option=com_bilimsanat&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5%20%20%2069f9f2http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_bilimsanat&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5%20%20%2069f9f2