Upload
others
View
3
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
‘N KRITIESE ONDERSOEK NA DIE AARD EN INHOUD VAN
TRUSTBEGUNSTIGDES SE REGTE INGEVOLGE DIE
SUID-AFRIKAANSE REG
deur
JACOB PETRUS COETZEE
voorgelê luidens die vereistes
vir die graad
DOCTOR LEGUM
aan die
UNIVERSITEIT VAN SUID-AFRIKA
PROMOTOR: PROF RCD FRANZSEN
APRIL 2006
I
A Critical Investigation into the Nature and Content of the Rights of Beneficiaries in terms of the South African Law of
Trusts
by
J P COETZEE
DOCTOR LEGUM
PROMOTER: PROF RCD FRANZSEN
SYNOPSIS
Although the trust figure has been recognised in South Africa since the 19th century and
can be characterised as a proper trust, uncertainty still prevails regarding the scope and
acknowledgement of the rights of some trust beneficiaries. The main reason for this is
the over-emphasis of the manner in which trusts are created, and the under-emphasis
of the unique fiduciary nature of the trust once it has been established. In England,
Scotland, Sri Lanka, Louisiana and Quebec where the proper trust figure is also applied,
there is no possibility, contrary to the apparent legal position in South Africa, of trust
beneficiaries without rights. In these jurisdictions the instrument used to create a trust
plays a subordinate role and the rights of trust beneficiaries originate ex lege by virtue of
the trust itself as a relationship of trust sui generis. Although South African trust law
acknowledges the fiduciary nature of the relationship between trustee and trust
beneficiary, the nature and extent of the rights that should emanate from this
relationship are not adequately acknowledged by the courts.
II Fiduciary relationships, from which rights and duties emanate ex lege, are known to
the common law and are currently found in various subject disciplines in South African
law, such as company law. Furthermore the proper trust figure inevitably results in a
relationship of trust which is meant to protect the rights of trust beneficiaries. The
opinion is thus expressed that all trust beneficiaries in South Africa have rights ex lege.
It is suggested that the rights of trust beneficiaries do not emanate solely from the
relevant founding act, but that unique rights emanate from the underlying fiduciary
relationship which comes into being when the trust is founded, irrespective of how it was
created. In short: The fiduciary relationship should be acknowledged as an
independent source of possible rights a trust beneficiary have against the trustee in
case of a breach of trust.
Not only is it a logical step in the development of our common law, it will also place the
protection of trust beneficiaries in South African trust law on the same footing as trust
beneficiaries in the other jurisdictions which were researched. Such a step would
contribute to legal certainty and would not cause a veritable revolution in South African
trust law and administration.
KEY TERMS Trust beneficiaries; Fiduciary rights of trust beneficiaries; Rights of trust beneficiaries;
Trust and trust beneficiary; Trust figure; Trusteeship; Core elements of the trust;
Fiduciary obligations of trustees; Trust fiduciary relationship; Amendment of trust deed;
Proper trust
Studentenommer 391-864-5
VERKLARING Ek verklaar hiermee dat
“‘N KRITIESE ONDERSOEK NA DIE AARD EN INHOUD VAN TRUSTBEGUNSTIGDES SE REGTE INGEVOLGE DIE
SUID-AFRIKAANSE REG” my eie werk is en dat ek alle bronne wat ek gebruik of aangehaal het deur
middel van volledige verwysings aangedui en erken het.
April 2006 HANDTEKENING DATUM (Jacob Petrus Coetzee)
I
DANKBETUIGING
By die voltooiing van hierdie studie, rig ek graag ‘n besondere woord van dank
aan:
My Hemelse Vader, vir Sy groot Genade.
My promotor, professor R C D Franzsen vir sy geduld, leiding en aanmoediging.
Die verdieping in my lewe as juris en respek vir detail, wat hy by my
aangewakker het, kan nie in woorde omskryf word nie.
My vrou Nella. Sonder haar geduld, begrip, aanmoediging en liefdevolle
ondersteuning sou ek hierdie studie nooit kon voltooi nie. Haar hulp met die lees
en finale afronding was onontbeerlik.
Professore R R M Paisley en G Gretton van onderskeidelik die Universiteite van
Aberdeen en Edinburgh in Skotland, vir hulle gasvryheid en waardevolle advies.
Dankie ook aan professor A D Smith van die Universiteit van Suid-Afrika, vir die
hulp met die reëlings om Skotland te besoek.
Die Universiteit van Suid-Afrika vir finansiële steun.
My pa, Japie Coetzee, vir sy voorbeeld en stille aanmoediging.
My kinders, Japie en Cecile, vir julle verstaan en ondersteuning. Sterkte ook met
julle onderskeie regsloopbane!
April 2006
II
OPSOMMING
Alhoewel die trustfiguur reeds sedert die 19e Eeu in Suid-Afrika erken word,
en as ‘n suiwer trustfiguur tipeer kan word, is die hantering van die regte van
sekere trustbegunstigdes steeds in onsekerheid gehul. Die hoofrede hiervoor
is die oorbeklemtoning van die wyse waarop trusts tot stand kom en die
onderbeklemtoning van die unieke fidusiêre aard van die trust na oprigting
daarvan. In Engeland, Skotland, Sri Lanka, Louisiana en Quebec, waar die
suiwer trustfiguur ook aanwending vind, bestaan, in teenstelling met die
oënskynlike regsposisie in Suid-Afrika, die moontlikheid van trustbegunstigdes
sonder regte glad nie. In hierdie jurisdiksies speel die oprigtingsinstrument ‘n
ondergeskikte rol en ontstaan die regte van trustbegunstigdes ex lege uit
hoofde van die trustfiguur as ‘n vertrouensverhouding sui generis. Alhoewel
die Suid-Afrikaanse trustreg die fidusiêre aard van die verhouding tussen
trustee en trustbegunstigde erken, word die aard en omvang van die regte wat
hieruit voort behoort te vloei nog nie voldoende deur die howe erken nie.
Vertrouensverhoudinge waaruit regte en verpligtinge ex lege voortspruit, is
bekend aan die gemenereg en word steeds hedendaags aangetref in verskeie
ander vakdissiplines binne die Suid-Afrikaanse reg, waaronder die
maatskappyereg. Die suiwer trustfiguur stel verder noodwendig ‘n
vertrouensverhouding daar wat juis daarop gemik is om die regte van
trustbegunstigdes te beskerm. Die standpunt word dus ingeneem dat alle
trustbegunstigdes in Suid-Afrika derha lwe oor ex lege regte beskik. Daar
word aan die hand gedoen dat trustbegunstigdes se regte nie uitsluitlik
voortvloei uit hoofde van die tersaaklike oprigtingshandeling nie, maar dat
unieke regte ontstaan as gevolg van die onderliggende fidusiêre verhouding
wat tot stand kom wanneer, maar ongeag hoe, die trust opgerig word.
Kortom: Die fidusiêre verhouding behoort erken te word as eie, onafhanklike
bron van trustbegunstigdes se moontlike regte teen die trustee in die geval
van trustbreuk.
Deleted: e
III
Nie net is dit ‘n logiese stap in die ontwikkeling van die gemenereg nie, maar
sal dit ook die beskerming van trustbegunstigdes in die Suid-Afrikaanse
trustreg op dieselfde voet plaas as trustbegunstigdes in die ander jurisdiksies
wat nagevors is. So ’n stap sal bydra tot regsekerheid en nie tot ‘n wesentlike
omwenteling in die Suid-Afrikaanse trustreg en -administrasie lei nie.
IV
SYNOPSIS
Although the trust figure has been recognised in South Africa since the 19th
century and can be characterised as a proper trust, uncertainty still prevails
regarding the scope and acknowledgement of the rights of some trust
beneficiaries. The main reason for this is the over-emphasis of the manner in
which trusts are created, and the under-emphasis of the unique fiduciary
nature of the trust once it has been established. In England, Scotland, Sri
Lanka, Louisiana and Quebec where the proper trust figure is also applied,
there is no possibility, contrary to the apparent legal position in South Africa,
of trust beneficiaries without rights. In these jurisdictions the instrument used
to create a trust plays a subordinate role and the rights of trus t beneficiaries
originate ex lege by virtue of the trust itself as a relationship of trust sui
generis. Although South African trust law acknowledges the fiduciary nature
of the relationship between trustee and trust beneficiary, the nature and extent
of the rights that should emanate from this relationship are not adequately
acknowledged by the courts.
Fiduciary relationships, from which rights and duties emanate ex lege, are
known to the common law and are currently found in various subject
disciplines in South African law, such as company law. Furthermore the
proper trust figure inevitably results in a relationship of trust which is meant to
protect the rights of trust beneficiaries. The opinion is thus expressed that all
trust beneficiaries in South Africa have rights ex lege. It is suggested that the
rights of trust beneficiaries do not emanate solely from the relevant founding
act, but that unique rights emanate from the underlying fiduciary relationship
which comes into being when the trust is founded, irrespective of how it was
created. In short: The fiduciary relationship should be acknowledged as an
independent source of possible rights a trust beneficiary have against the
trustee in case of a breach of trust.
V
Not only is it a logical step in the development of our common law, it will also
place the protection of trust beneficiaries in South African trust law on the
same footing as trust beneficiaries in the other jurisdictions which were
researched. Such a step would contribute to legal certainty and would not
cause a veritable revolution in South African trust law and administration.
KEY TERMS
Trust beneficiaries; Fiduciary rights of trust beneficiaries; Rights of trust
beneficiaries; Trust and trust beneficiary; Trust figure; Trusteeship; Core
elements of the trust; Fiduciary obligations of trustees; Trust fiduciary
relationship; Amendment of trust deed; Proper trust.
454
WOORDINDEKS AFFATOMIE (Sien SAALMAN-BEGINSEL) BEMAKINGSBEVOEGDHEID (Sien POWER of APPOINTMENT) BEWINDTRUST
Betekenis.................................................................................................................114, 120 Gevestigde Regte............................................................................................................120 Saaklike Regte.................................................................................................................320 Trust in die Eng Sin..........................................................................................................133 Trust in die Wye Sin.........................................................................................................131
BONA FIDES (Sien VERTROUENSVERHOUDING) CESTUI QUE TRUST (Sien TRUSTBEGUNSTIGDE(S)) CEYLON (Sien SRI LANKA) CHANCELLOR (Sien ENGELAND) DISKRESIONÊRE TRUST
Betekenis....................................................................................................114 e.v., 119 e.v. Power of Appointment................................................................................................94, 115 Trust in die Eng Sin..........................................................................................................133 Uitoefening van ‘n Diskresie............................................................................................406
Vertrouensverhouding................................................................................................408 Bona fides...................................................................................................................408
Voorwaardelike Regte......................................................................................................291
DUAL OWNERSHIP (Sien ENGELAND) DUITSE REG
Treuhand-Beginsel.................................................................................................25, 54, 68 Stigting...............................................................................................................................31
EIENDOMSTRUST (Sien DISKRESIONÊRE TRUST) ENGELAND
Chancellor...............................................................................................46 e.v., 60, 63, 219 Chancery Howe...................................................................................45 e.v., 57, 59, 60, 62 Common Law....................................................................................45 e.v., 60, 68, 87, 208
Medieval Procedural Constraints..................................................................................46 Common Law Howe............................................................................45 e.v., 49, 57, 60, 61 Common Law Trust..................................................................................................209, 236 Common Law Trustfiguur.....................................................................................................9 Dual Ownership..........44, 53, 57, 66 e.v., 86, 140, 167, 169, 170, 183, 189, 208, 213, 225
Ratio vir Dual Ownership-Beginsel.............................................................................140 Equity......................................................... ............................37, 47, 48, 49, 51, 57, 63, 140
455
Estates .........................................................................................................................40, 41 Equitable....................................................................................44, 48, 53, 169, 218 e.v. Freehold........................................................................................................................41 Legal............................................................................…….44, 48, 53, 61, 169, 219 e.v. Less than Freehold.......................................................................................................41
Feudal Dues.................................................................. .........................................47, 48, 58 King’s Chancellor...............................................................................................................45 Ownership..............................................................................................................39, 43, 61 Proprietary Interest..................................................................................................220, 221
Real Right..................……….......................... ............................................217, 218, 224 (Ius in Rem)
Onstoflike Sake........………...................................................................................217 Absoluutheid..........……….............................................................................217, 218
Romeinse Invloed..................................................................................................38, 48, 49
EQUITABLE ESTATES (Sien ENGELAND) EQUITY (Sien ENGELAND) ESSENTIALIA (Sien TRUSTFIGUUR Essensiële Elemente) FEODALISME.................................................................................................16, 38, 39, 58, 63 FIDEICOMMISSUM
Fideicommissum purum..................................................................... ..............20, 27, 92, 96 Fideicommissum residui....................................................................................................21 Verskille ten opsigte van Trustfiguur..........................................................................53, 181
FIDUSIÊRE VERHOUDING (Sien VERTROUENSVERHOUDING) FRANSE REG
Fiducie.............................................................................................................................168
GERMAANSE REG..........................................................................................................14, 54
Gesamenderhandse-Eiendomsreg..............................................................................43, 58 Invloed op
Engelse Reg.................................................................................................................42 Romeinse Reg..............................................................................................................14
Saalman-Beginsel............................................................................................24, 25, 54, 68 Testeervryheid...................................................................................................................23
LEGAL ESTATES (Sien ENGELAND) LOUISIANA
Geskiedkundige Ontwikkeling Land.....................................................................................................................184 e.v.
Louisiana Purchase...............................................................................................185 Regstelsel
Cival Law...............................................................................................................187 Dual Ownership.............................................................................................195, 196 Equity.....................................................................................................................189 Franse Reg................................... .................................................................184, 188
456
Kodifikasie.............................................................................................188, 191, 196 Patrimonium...........................................................................................................192 Romeinse Reg.......................................................................... .............................185 Spaanse Reg.................................................................................................185, 188 Amerikaanse Reg……………................................................. ...............................186
MIXED LEGAL SYSTEM........................................................................................................84 POWER OF APPOINTMENT...................................................................................94, 115 e.v. QUEBEC
Geskiedkundige Ontwikkeling Land.....................................................................................................................198 e.v. Regstelsel............................................................................................................198 e.v.
Engelse Reg....................................................... ............................................199 e.v. Franse Reg.....................................................................................................198 e.v. Kodifikasie.............................................................. .........................................201 e.v.
PROPRIETARY INTEREST (Sien ENGELAND) ROMEINSE REG..............................................................................................................14, 16
Dubbeleiendomsreg...................................................................................67, 194, 195, 203 Ius in Rem........................................................................................................................217 Trustfiguur........................................................................................................................166 Trust-Like Devices ....................................................... ....................................................166 (Soortgelyke Figure)
ROMEINS -HOLLANDSE REG.........................................................................................14, 26
Beding ten Behoewe van ‘n Derde Sien Stipulatio Alteri Stigting...............................................................................................................................30
Erkenning......................................................................................................................31 Regspersoonlikheid......................................................................................................30
Stipulatio Alteri...................................................................................................................27 Ontstaan van Regte................................................................................27, 28, 103, 112
Trust-Like Devices ......................................................................................................26 e.v. (Soortgelyke Figure)
SAALMAN-BEGINSEL (Sien GERMAANSE REG) SKOTLAND
Geskiedkundige Ontwikkeling Land...................... ...............................................................................................146 e.v. Regstelsel
Engelse Invloed.................................................. ...................................150, 151, 153 Feodalisme............................................................................................................147 Fideicommissum....................................................................................................157 Gemenereg............................................................................................148, 149, 150 (Civil Tradition) Jus Quaesitum Tertio.............................................................................................153 (Stipulatio Alteri) Kanonieke Reg......................................................................................................149 Romeinse Invloed..................................................................................................148
457
Stipulatio Alteri...............................................................................................152, 155 (Jus Quaesitum Tertio)
Regte................................................................................................................156
SRI LANKA
Geskiedkundige Ontwikkeling Land.....................................................................................................................172 e.v. Regstelsel
Engelse Invloed..............................................................................................173 e.v. Gemeenregtelik....................................................................... ..............................172 Kodifikasie.......................................................................172, 173, 176, 178, 180 e.v. Romeins-Hollandse reg..................................................................................173 e.v.
SUID-AFRIKA
Geskiedkundige Ontwikkeling Land............................................................................................. .................................82 Regstelsel...............................................................................................................73, 82
Hibriede Regstelsel..............................................................................................14, 88, 209 Term “Regte”.......................................................... ..........................................278, 298, 299
Absoluutheid.......................................................................................................281, 283 Belang.................................................................................. ...............................277, 278 (Ook genoem Aanspraak of Verwagting) Beskermingswaardige Belange..................................................................278, 281, 288 Inhoud.........................................................................................................293, 297, 307 Objektiewe Reg..................................................................................................278, 288
Privaatreg.…..........................................................................................................279 Publiekreg.......................................................................... ....................................279
Relatief........................................................................................................................281 Subjektiewe Reg.........................................................................................................280
Klassifikasie Aard van Regsobjek.........................................................................................280 Objekte.............................................................................................................280
Saaklike Regte.......................................... ..........................................280, 282 (Ius in Rem) Vorderingsregte...................................................................................281, 282 (Ius in Personam)
Term “Regte” in Trustverband...............................................................310 e.v., 323 e.v. Beskerming van Regte
Actio Pauliana...................................................................................................325 Interdik......................................................................... .....................................325 Kennisleer.........................................................................................................325 Mandament van Spolie.....................................................................................327 Rei Vindicatio....................................................................................................327 Skadevergoeding..............................................................................................324 Verryking................................................................. .........................................324 Vervulling..........................................................................................................324
Bron van Regte......................................................................................................313 Ex Contractu.....................................................................................................313 Quasi ex Contractu.................................................. .........................................313 Testamentêre Geskrif................................................................................313 e.v. Vertrouensverhouding (Sien VERTROUENSFIGURE in die SUID-AFRIKAANSE REG)
Diskresionêre Trust en Regte................................................................................320 Gevestigde Regte............................. .....................................................314, 315, 316 Persoonlike Regte.........................................................................................318, 319 Saaklike Regte.......................................................................................................320
Bewindtrust.......................................................................................................321 Voorwaardelike Regte...................................................................................314, 317
Term “Gevestigde Regte”...................................................................................293, 306 Erfreg..............................................................................................................284 e.v.
458
Dies cedit..........................................................................................................286 Dies venit..........................................................................................................287 Onsekere Toekomstige Gebeurtenis.................................. ..............................285 Termynbepalings......................................................................................285, 295
Verbintenisreg.....................................................................................................293 Tydsbepalings........................................................................................294, 295 Voorwaardes..................................................................................................295
Ontbindend...............................................................................................298 Opskortend...............................................................................................295
Koopkontrak.................................................. ...............................296, 297 Wet op Hereregte..................................................................................................301
Datum van Verkryging....................................................................................301 Verkryging..................................................................... .................................301 Vestiging................................................. .......................................................302
Inkomstebelastingreg.............................................................................................299 Onvoorwaardelikheid.....................................................................................300 Toevalling.......................................................................................................299 Vestiging......................................................................... ...............................301
Voorwaardelike Regte...................................................................287, 288, 293, 306 Diskresionêre Trustbegunstigde.......................................................................291 Ontbindend.......................................................................................................292 Opskortend.......................................................................................................292
Spes................................................ ...............................................................303, 307 Fideicommissum................................. ..............................................................303
Regte...........................................................................................................305
TREUHAND-BEGINSEL (Sien DUITSE REG Treuhand-Beginsel) TRUSTBEGUNSTIGDE(S)
Engeland Aard van Regte
Persoonlik......................................................................214, 218, 220, 224, 225, 231 (Ius in Personam) Saaklik...........................................................................217, 220, 224, 225, 231, 232 (Proprietary Rights)
Certainties...........................................................................................................210, 308 Certainty of Objects...............................................................................................210
Cestui Que Trust.......................................... .................................................................61 Diskresionêre Trustbegunstigdes........................................................210, 222, 232 e.v.
Regte..................................................................... ................................233, 234, 235 Identifiseerbare Trustbegunstigdes............................................................210, 211, 212
Met Regte......................................................................................67, 211, 212, 216 Fidusiêre Aard..................................................................................................214
Ex Lege.........................................................................................................56 Remedies
Persoonlik teenoor Trustee....................................................................................226 Saaklik...................................................................................................................226
Constructive Trust....................................................................................229, 230 Mala Fide Koper/Besitter..........................................................................224, 229 Tracing......................................................................................224, 227, 228, 229
Louisiana Aard van Regte
Persoonlik......................................................................................................264, 265 (Ius in Personam) (Moontlik) Saaklik.......................................................... ................................263, 266
Beskerming van Regte Sekerheidstelling...................................................................................................266
Diskresionêre Trustbegunstigdes........................................ ...............................262, 263
459
Identifiseerbare Trustbegunstigdes............................................................................261 Met Regte......................................................................................................261, 264
Fidusiêre Aard..................................................................................................264 Remedies
Afdwing van Trustbepalings teenoor derdes.........................................................266 Persoonlik teenoor Trustee............................................................................265, 266 Wetgewing.............................................................................................................266
Quebec Aard van Regte
Persoonlik......................................................................................271, 272, 273, 274 (Ius in Personam) Equitable Title........................................................................................................269
Beskerming van Regte Mala Fide Koper/Besitter...............................................................................273, 274 Patrimonium...........................................................................................................270 Sekerheidstelling...................................................................................................273
Identifiseerbare Trustbegunstigdes............................................................................269 Met Regte..............................................................................................269, 270, 272
Fidusiêre Aard..........................................................................................272, 274 Remedies
Mala Fide Koper/Besitter........ ...............................................................................273 Persoonlik teenoor Trustee....................................................................................272 Posisie soortgelyk aan gewone Krediteur.................. ............................................273 Wetgewing......................................................................................................273 e.v.
Skotland Aard van Regte
Persoonlik..............................................................................................241, 242, 246 (Ius in Personam)
Ius Quaesitium..........................................................................................237, 239 Jura Crediti...............................................................................238, 242, 243, 244
Quasi Saaklik.................................................................................................243, 244 Certainties.................................................... ...............................................................308 Diskresionêre Trustbegunstigdes........................................... ....................................249
Regte.....................................................................................................................250 Identifiseerbare Trustbegunstigdes............................................................................236
Met Regte......................................................................................170, 236, 238, 247 Fidusiêre Aard..........................................................................................240, 247
Ex Lege...............................................................................................164, 239 Ratio vir Identifiseerbaarheid.................................................................................239
Remedies Persoonlik..............................................................................................................247 Quasi Saaklik
Mala Fide Koper/Besitter.................................................................................248 Constructive Trust............................................................................241, 246, 249 Patrimonium.............................................................................................245, 246 Subrogasie...............................................................................139, 169, 246, 248
Sri Lanka Aard van Regte
Persoonlik......................................................................................................253, 255 (Ius in Personam)
Certainties...................................................................................................180, 182, 251 Diskresionêre Trustbegunstigdes...............................................................................251
460
Identifiseerbare Trustbegunstigdes....................................................................251, 252 Met Regte......................................................................................................252, 253
Fidusiêre Aard..........................................................................176, 253, 255, 259 Remedies
Mala Fide Koper/Besitter.......................................................................................258 Opvolgremedie......................................................................................181, 257, 258 Persoonlik teenoor Tustee.....................................................................................253 Wetgewing......................................................................................................253 e.v.
Suid-Afrika Aard van Regte
Persoonlik.......................................................................................................318 e.v. (Ius in Personam) Saaklik............................................................................................................320 e.v. (Ius in Rem)
Diskresionêre Trustbegunstigdes........................................................................115 e.v. Regte......................................................................................................291 e.v., 320
Identifiseerbare Trustbegunstigdes....................................................................143, 307 Met Regte......................................................................................142, 309, 310, 321
Fidusiêre Aard...........................................................................................350 e.v. Ex Lege.................................................................................................350 e.v.
Ratio vir Identifiseerbaarheid..........................................................................309 e.v. Remedies
Persoonlik teenoor Trustee.................... .........................................................324 e.v. Saaklik
Mala Fide Koper/Besitter...........................................................................325 e.v. Rei Vindicatio....................................................................................................322
Wetgewing.............................................................................................................326 TRUSTFIGUUR
Engeland Dual Ownership-Idee....….................................. ................................66, 67, 69, 86, 140
(Sien ENGELAND) Oorsprong/Beïnvloeding
Use-figuur................................................................................................................61 (Sien USE)
Regsfiguur Sui Generis.................................................................................................68 Suiwer Trustfiguur...............................................................................................134, 236 Vertrouensverhouding..................................................................................69, 216, 225
Louisiana Oorsprong/Beïnvloeding
Civil Law-Beginsels........................................................................................192, 193 Engelse Trustfiguur................................................................................189, 194, 197 Fideicommissum............................................................................................190, 193
Regsfiguur Sui Generis...............................................................................................266 Suiwer Trustfiguur................................................................................................266 e.v. Vertrouensverhouding........................................................................260, 264, 265, 266
Quebec Oorsprong/Beïnvloeding
Engelse Invloed.............................................................................................202, 268 Engelse Reg..........................................................198, 199, 200, 201, 204, 268, 273 Equity.....................................................................................................................205 Europese Civil Law........................................................................................200, 201 Fiducie...........................................................................................................205, 268 Franse Reg............................................................................................198, 199, 201 Kodifikasie.............................................................................................199, 201, 204 Patrimonium...........................................................................................................206 (Separate Estates) Romeinse Reg...............................................................................................200, 205
Regsfiguur Sui Generis....................................................................................... ........272 Regspersoonlikheid....................................................................................206, 271, 274 Suiwer Trustfiguur.......................................................................................................274
461
Vertrouensverhouding........................................................................................272, 274 Skotland
Klassifikasie................................................................................................................170 Oorsprong/Beïnvloeding
Engelse Invloed................................................................153, 155, 161 e.v., 240 e.v. Equity................................................................................................................164
Fideicommissum....................................................................................157, 159, 160 Gemenereg.....................................................................................................157 e.v. (Civil Law Tradition) Patrimonium.............................................................................159, 165 e.v., 168 e.v. Romeinse Regsbeginsels.............................................................157, 158, 159, 160
Trust-Like Devices ..................... ............................................................................159 Regsfiguur Sui Generis.............................................................................……….66, 171 Suiwer Trust........................................................................................166, 170, 171, 236 Trustee
Eienaar..................................................................................................................240 Ius in Rem.............................................................................................................240
Trust Inter Vivos..........................................................................................162, 171, 237 Trust-Like Devices ......................................................................................................166 Trust Mortis Causa.....................................................................................162, 171, 237 Vertrouensverhouding................................158, 159, 164, 165, 170, 171, 240, 247, 250 Wesenskenmerke...............................................................................................167, 247
Sri Lanka Oorsprong/Beïnvloeding.....................................................................................174, 175
Engelse Invloed.....................................................173, 174, 176, 177, 182, 183, 254 Equity........................................................................................................177, 182
Engelse Trustfiguur........................................................................................180, 183 Fideicommissum............................................................................................178, 183 Ex Quasi Contract..................................................................................................179
Regsfiguur Sui Generis.......................................................................................175, 183 Suiwer Trustfiguur...............................................................................................181, 159 Vertrouensverhouding................................................176, 180, 183, 253, 255, 256, 259
Suid-Afrika Aanwendingsmoontlikhede.............................................................................................3 Aard..............................................................................................................................89
Trust Inter Vivos.......................................................................................................80 Stipulatio Alteri.......................................................................80, 98 e.v., 112, 123 Vertrouensverhouding (Sien VERTROUENSFIGURE in die SUID-AFRIKAANSE REG)
Trust Mortis Causa...................... ............................................................................79 Fideicommissum.....................................................................................79, 89, 90 Sui Generis...........................................................................................79, 93, 109 Vertrouensverhouding (Sien VERTROUENSFIGURE in die SUID-AFRIKAANSE REG)
Core Elements.....................................................................................................139 e.v. Definisie.......................................................................................................127 e.v., 134
Statutêr..................................................................................................................132 Trust in die Eng sin.....…........................................................................127 e.v., 133 Trust in die Wye sin........................................................................................128 e.v.
Essensiële Elemente.............................................................134 e.v., 136, 142 e.v., 309 (Core Elements)
Totstandkoming.....................................................................................................136 Voortbestaan.................................. .................................................................137 e.v.
Ontstaansbron............................................................................121, 123, 124, 134, 135 Oorsprong/Beïnvloeding
Britse Immigrant.......................... .........................................................................9, 84 Common Law Trustfiguur..........................................................................................9 Engelse Reg................................................................................80, 81, 92, 102, 104 Gemenereg..................................................................................................17, 20, 73 Regspraak...............................................................................................................76 Wetgewing...............................................................................................................74
Regspersoonlikheid......................................................................................................89
462
Suiwer Trustfiguur.................................................................37, 134, 135, 141, 170, 309 Trustee
Openbare Amp......................................................................130, 131, 137, 139, 143 Vertrouensverhouding..........................................................................137, 139, 350 e.v.
TRUST INTER VIVOS.....................................................................118, 119, 122 e.v., 135 e.v.
TRUST-LIKE DEVICES............................................................................37, 66, 135, 139, 166 (Ook genoem So-Called Trusts) TRUST MORTIS CAUSA....................................................2, 90, 105, 116, 121, 122, 124, 135
Toepassing van Erfregtelike Beginsels............................................................118, 122, 124
USE- FIGUUR
Aanwending...........................................................................................................52, 54, 58 Vermyding van Feudal Dues ......…..............................................................................43,
47 Beskerming van begunstigdes se regte.............................................................................50 Betekenis...........................................................................................................................52 Cestui Qui Use...................................................................................................................59 Erkenning...........................................................................................................................55 Oorsprong..........................................................................................................................52
Saalman-Beginsel...................................................................................................25, 68 Treuhand-Beginsel.......................................................................................................68
Persoonlike aard van Regte.....................................................................................219, 220 Proprietary Rights..............................................................................................................57 Romeinse Invloed..............................................................................................................56 Tweede use.................................................................................................................61, 62 (Use upon Use) Vertrouensverhouding..........................................................................................55, 56, 216 Voorloper tot Engelse Trustfiguur......................................................................................51
VENNOOTSKAP
Engelse Reg......................................................................................................................33 Romeins-Hollandse Reg....................................................................................................33 Vertrouensverhouding........................................................................................................33
VERTEENWOORDIGING
Romeins-Hollandse Reg....................................................................................................32 Romeinse Reg.....................…...........................................................................................32 Vertrouensverhouding.............................................................................. ..........................32
VERTROUENSFIGURE in die SUID-AFRIKAANSE REG
Trust.................................................................................129, 131, 133, 134, 209, 215, 308 Aard en Inhoud...................................................................................337, 338, 357, 358
Aantasting van ‘n ander se Regte..........................................................................338 Diskresie................................................................................................................338 Ontleding van Trustakte.........................................................................................358 Optrede in Belang van Trustbegunstigde..............................................................358
Bona Fides.......................................................................................................359 Vermy Konflik...................................................................................................359
Regte van Begunstigde van Vertrouensverhouding...................................................338 Erkenning.......................................................................................351, 352, 354, 355 Ex Lege..........................................................................................................338, 339 Trustbegunstigdes.........................................................................................355, 356 Wetgewing.....................................................................................................353, 354
463
Remedies Deliktueel...............................................................................................................364 Interdik...................................................................................................................368 Sui Generis....................................................................................................366, 367 Tersydestelling.......................................................................................................368
Uitoefening van ‘n Diskresie.......................................................................................338 Maatskappyereg
Begunstigde............................................................. ............................................343 e.v. Aandeelhouers...............................................................................................344, 345 Andere...................................................................................................................344 Maatskappy...................................................................................................343, 344
Regte van Begunstigde van Vertrouensverhouding Aard en Inhoud..............................................................................................346, 347
Bona Fides.......................................................................................................346 Vermy konflik....................................................................................................346
Ex Lege..................................................................................................................348 Remedies
Deliktueel........................................................... ....................................................345 Sui Generis............................................................................................................345
Vertrouensverhouding................................................................................................343 Oorsprong
Engelse Equity Reg..........................................................................................343 Engelse Trustreg......................................................................................343, 347
Kontraktereg Bona Fides..................................................................................................339, 342, 343 Regte van Begunstigde van Vertrouensverhouding...................................................340
Aard en Inhoud......................................................................................................342 Ex Lege..........................................................................................................340, 343
Verteenwoordigingsreg Regte van Begunstigde van Vertrouensverhouding...................................................334
Aard en Inhoud......................................................................................................336 Bona Fides.......................................................................................................333 Vermyding van Konflik......................................................................................334
Ex lege...................................................................................................................336 Regte van Prinsipaal......................................................................................334, 335
Aantasting van Prinsipaal se Regte.................. ................................................333 Diskresie...........................................................................................................333
VERTROUENSVERHOUDINGS
Definisie...........................................................................................................................330 Equity.......................................................................................................................140, 214 Erkenning.............................. .............................................................................15, 330, 341
Engeland.....................................................................................................................214 Louisiana.......................... ..........................................................................................264 Quebec.......................................................................................................................272 Skotland......................................................................................................................240 Sri Lanka.....................................................................................................................176 Suid-Afrika......................................................................................................50, 56, 143
Inhoud........................................................................................................................56, 215 Regte Ex Lege as Teenpool..................................................56, 164, 216, 239, 350 e.v.
Oorsprong/Erkenning Engelse Reg...............................................................................................................330 Equity..........................................................................................................................335 Engelse Trustreg........................................................................................330, 332, 348 Romeinse Reg........................................................................17, 33, 214, 215, 216, 330
Bona Fides.............................................................................................................330 Fideicommissum......................................................................................................19 Fiducia.....................................................................................................................21 Modus......................................................................................................................22 Testamentum per Aes et Libram.............................................................................18
464
Romeins-Hollandse Reg.................................................................................15, 33, 330 Bona Fides...............................................................................................................33 Fideicommissum............................................................................. .........................26 Modus......................................................................................................................32 Vennootskap..........................................................................................................337 Verteenwoordiging.................................................................................................332
Regsfiguur Sui Generis....................................................................................................209 Wesenskenmerke............................................................................................................331
VESTIGINGSTRUST (Sien BEWINDTRUST) WYSIGING VAN TRUSTAKTE(S)
Engeland Begunstigdes se Samewerking..................................................................................213 Hof..............................................................................................................................213 Reg voorbehou deur Oprigter.....................................................................................213
Louisiana Hof................................................................................................. .............................262 Reg voorbehou deur Oprigter.....................................................................................262
Quebec Begunstigdes se Medewete........................................................................................272 Hof..............................................................................................................................272
Skotland Begunstigdes se Samewerking..........................................................................237, 238 Hof.................................................... ..................................................................237, 238
Sri Lanka Begunstigdes se Toestemming..................................................................................252 Hof.................................................... ..........................................................................252
Suid-Afrika Oprigter en Trustees............................................................................................102 e.v. Sonder Begunstigdes se Samewerking...............................................................102 e.v. Hof................................................................................... ....................................102 e.v.
451
LYS VAN WETTE (Kronologies)
Suid-Afrikaanse Wette
Maatskappywet 46 van 1926……..........................................................
75
Trustgelde Beskermingswet 34 van 1934…….......................................
75
Insolvensiewet 24 van 1936……............................................................
75
Naturelletrust en -grond Wet 18 van 1936……......................................
75
Registrasie van Aktes Wet 47 van 1937..…….......................................
76
Wet op Hereregte 40 van 1949.......……................................................
3, 76
Artikel 2..........................................…………...........................................
301, 352
Wet op Testamente 7 van 1953.......……...............................................
135
Boedelbelastingwet 45 van 1955
Artikel 3(2)(a)...................................……….............................................
305
Artikel 5(1)(b)................................…................................... ....................
305
Inkomstebelastingwet 58 van 1962.....……............................................
76, 299
Artikel 25B.........................................………...........................................
3
Wet op die Onderverdeling van Landbougrond 70 van 1970.…….........
297
Wet op Vervreemding van Grond 68 van 1981......................................
125
Wet op die Beheer oor Trustgoed 57 van 1988.....................................
76, 131, 135, 139
293, 326, 352 Artikel 1..............................................................................................…..
132
Artikel 3...................................................................................................
411
Artikel 4...................................................................................................
2, 411
Artikel 5...................................................................................................
411
Artikel 6...................................................................................................
2, 139, 143, 381
411
452
Artikel 7...................................................................................................
411
Artikel 9...................................................................................................
352, 375, 382
410, 412 Artikel 12.................................................................................................
326
Buitelandse Wette
Engeland Statute of Uses van 1535.......................................................................
60, 65
Statute of Wills van 1540........................................................................
59
Charitable Uses Act van 1601................................................................
65
Statute of Frauds van 1677....................................................................
65, 162
Aliens Act van 1705…………………………………………………………
150
Charitable Uses Act van 1735................................................................
65
Trustees Appointment Act van 1850.............................................…......
65
Trustee Act van 1888.............................................................................
65
Trustee Act van 1893…………………....................................................
65
Law of Property Act van 1925................................................................ (ook bekend as Lord Birkenhead’s Act)
43
Trustee Act van 1925........................…..................................................
65
Trustee Act van 2000................................…..........................................
65
Louisiana Digest of the Civil Laws now in Force.................................................... in the Territory of New Orleans van 1808
188
Louisiana Civil Code van 1825......…………………................................
188
Louisiana Trust Estates Act 81 van 1938.........….…..............................
196
Louisiana Trust Code 338 van 1964......................................................
196
453
Quebec Quebec Act van 1774..................................…………………..................
199
Quebec Civil Code van 1991..................................................................
201
Skotland Blank Bonds and Trusts Act van 1696................................................…
161
Sri Lanka Ceylon Charter van 1801.......................................................................
177
Trust Ordinance van 1917......................................…............................
181
VI
INHOUDSOPGAWE
DANKBETUIGING……………………………………………………………..
OPSOMMING…………………………………………………………………..
SYNOPSIS…….………………………………………………………………..
INHOUDSOPGAWE…………………………………………………………...
HOOFSTUK 1: INLEIDING………………………………………………….. 1.1 INLEIDING………………………………………………………………
1.2 PROBLEEMSTELLING………………………………………………..
1.3 WERKSWYSE………………………………………………………….
1.3.1 Regshistoriese Ondersoek……………………………………
1.3.2 Regsvergelykende Ondersoek………………………………..
HOOFSTUK 2: ‘N HISTORIESE OORSIG VAN DIE TRUSTFIGUUR IN
DIE KONTEKS VAN DIE SUID-AFRIKAANSE GEMENEREG………….
2.1 INLEIDING………………………………………………………………
2.2 ROMEINSE REG………………………………………………………
2.2.1 Testamentum per Aes et Libram…………………….……….
2.2.2 Fideicommissum……………………………………….………
2.2.3 Fiducia…………………………………………………….…….
2.2.4 Modus……………………………………………………..…….
2.3 GERMAANSE REG……………………………………………………
2.3.1 Saalman-Beginsel……………………………………………...
2.4 DUITSE REG…………………………………………………………...
2.4.1 Treuhand-Beginsel…………………………………………….
2.5 ROMEINS-HOLLANDSE REG……………………………………….
2.5.1 Fideicommissum….……………………………………………
2.5.2 Stipulatio Alteri………………………………………………….
2.5.3 Stigting…………………………………………………………..
2.5.4 Modus…………………………………………………….……..
2.5.5 Verteenwoordiging……………………………………….…….
2.5.6 Vennootskap………………….………………………………...
I
II
IV
VI
1
1
5
7
8
9
13
14
16
18
19
21
22
23
24
25
25
26
26
27
30
32
32
33
VII
2.6 BONA FIDES EN FIDUSIÊRE VERHOUDINGS
IN DIE ALGEMEEN….………………………………………………...
2.7 SAMEVATTING………………………………………………….……..
HOOFSTUK 3: DIE ONTWIKKELING VAN DIE TRUSTFIGUUR IN
ENGELAND…………………………………………………………………….
3.1 INLEIDING………………………………………………………………
3.2 EIENAARSKAP IN DIE VROEëRE ENGELAND…………….……..
3.2.1 “Estates” in die vroeë Engelse Reg…………………………..
3.2.2 Die Twee “Estates”………………………………………………...
3.2.3 Common Law en Chancery-Howe…………………………....
3.3 FIDUSIÊRE VERHOUDINGS IN DIE VROEË ENGELAND………
3.4 DIE “USE”…………………………………………………………………....
3.5 DIE ENGELSE TRUST……………………………………………………
3.5.1 Gemeenregtelike Ontwikkeling………………………………….
3.5.2 Statutêre Ontwikkeling…………………………………………
3.6 SAMEVATTING EN VOORUITSKOUING…………………………..
HOOFSTUK 4: DIE ONTWIKKELING VAN DIE TRUSTIDEE IN DIE
SUID-AFRIKAANSE REG……………………………………………………
4.1 INLEIDING………………………………………………………………
4.2 MOONTLIKE ONTSTAANSBRONNE EN MATE VAN
BEÏNVLOEDING……………………………………………………….
4.2.1 Die Suid-Afrikaanse Gemenereg……………………………….
4.2.2 Engelse Invloed………………………………………………...
4.2.3 Gevolgtrekking………………………………………………….
4.3 DIE TRUSTFIGUUR IN DIE SUID-AFRIKAANSE REG…………...
4.3.1 Die Regsaard van die Trust…………………………………...
4.3.2 Klassifikasie van Suid-Afrikaanse Trusts……………………
4.3.3 Definisie en Essentialia van ’n Suid-Afrikaanse
Trust……………………………………………………………..
33
34
36
36
39
41
44
45
50
51
61
61
65
66
71
71
72
73
81
85
88
89
114
126
VIII
HOOFSTUK 5: ’N REGSVERGELYKENDE OORSIG VAN DIE
ONTWIKKELING VAN DIE TRUSTFIGUUR IN ENKELE ANDER
JURISDIKSIES………………………………………………………………...
5.1 INLEIDING………………………………………………………………
5.2 SKOTLAND……………………………………………………………..
5.2.1 Die Geskiedkundige Ontwikkeling van die Skotse
Regstelsel en Trustreg……………………………..….………
5.2.2 Die Ontwikkeling van die Trustfiguur in Skotland…………..
5.3 SRI LANKA……………………………………………………………..
5.3.1 Die Geskiedkundige Ontwikkeling van die
Sri Lankaanse Regstelsel en Trustreg………………………
5.3.2 Die Ontwikkeling van die Trustfiguur in Sri Lanka………….
5.4 LOUISIANA……………………………………………………………..
5.4.1 Die Geskiedkundige Ontwikkeling van Louisiana se
Regstelsel en Trustreg………………………………………...
5.4.2 Die Ontwikkeling van die Trustfiguur in Louisiana………….
5.5 QUEBEC………………………………………………………………..
5.5.1 Die Geskiedkundige Ontwikkeling van Quebec se
Regstelsel en Trustreg………………………………………...
5.5.2 Die Ontwikkeling van die Trustfiguur in Quebec……………
HOOFSTUK 6: DIE REGTE VAN TRUSTBEGUNSTIGDES IN DIE
ENGELSE REG EN ENKELE ANDER GEKOSE JURISDIKSIES………
6.1 INLEIDING………………………………………………………………
6.2 ENGELAND…………………………………………………………….
6.2.1 Bestaan van Identifiseerbare Begunstigdes……………...…
6.2.2 Begunstigdes met Regte………………………………………
6.2.3 Die Aard van die Begunstigde se Regte…………………….
6.2.4 Die Inhoud van die Regte……………………………………..
6.2.5 Die Regte van ’n Begunstigde ingevolge
'n Diskresionêre Trust………………..………………………..
144
145
146
146
153
172
172
176
184
184
189
198
198
202
207
208
210
210
211
213
225
232
IX
6.3 SKOTLAND……………………………………………………………..
6.3.1 Bestaan van Identifiseerbare Begunstigdes………………...
6.3.2 Begunstigdes met Regte………………………………………
6.3.3 Die Aard van die Begunstigde se Regte…………………….
6.3.4 Die Inhoud van die Regte……………………………………..
6.3.5 Die Regte van ’n Begunstigde ingevolge
’n Diskresionêre Trust…………………………………………
6.4 SRI LANKA……………………………………………………………..
6.4.1 Bestaan van Identifiseerbare Begunstigdes………………...
6.4.2 Begunstigdes met Regte………………………………………
6.4.3 Die Aard van die Begunstigde se Regte…………………….
6.4.4 Die Inhoud van die Regte……………………………………..
6.5 LOUISIANA……………………………………………………………..
6.5.1 Bestaan van Identifiseerbare Begunstigdes………………...
6.5.2 Begunstigdes met Regte………………………………………
6.5.3 Die Aard van die Begunstigde se Regte…………………….
6.5.4 Die Inhoud van die Regte……………………………………..
6.6 QUEBEC………………………………………………………………..
6.6.1 Bestaan van Identifiseerbare Begunstigdes………………...
6.6.2 Begunstigdes met Regte………………………………………
6.6.3 Die Aard en die Inhoud van die Begunstigde se regte……..
HOOFSTUK 7: DIE AARD VAN TRUSTBEGUNSTIGDES SE REGTE
VOORTSPRUITEND UIT DIE ERF- EN VERBINTENISREG VOLGENS
DIE SUID-AFRIKAANSE REG…………………………………….…………
7.1 INLEIDING………………………………………………………………
7.2 DIE BEGRIP “REGTE”………………………………………………...
7.2.1 Objektiewe Reg………………………………………………...
7.2.2 Subjektiewe Reg……………………………………………….
7.2.3 Absoluutheid van Regte……………………………………….
7.2.4 Saaklike of Persoonlike Regte………………………………..
236
236
236
239
246
249
251
251
252
253
257
260
261
261
262
265
268
268
269
272
275
276
277
277
280
281
282
X
7.3 GEVESTIGDE OF VOORWAARDELIKE REGTE
EN ’N SPES…………………………………………………………….
7.3.1 Die Erfreg………………………………………………..……...
7.3.2 Die Verbintenisreg………………………………………..……
7.3.3 Die Inkomstebelastingreg………………………………..……
7.3.4 Die Wet op Hereregte…………………………………..……..
7.3.5 Spes……………………………………………………………..
7.3.6 Samevatting…………………………………………………….
7.4 TRUSTBEGUNSTIGDES EN REGTE……………………………….
7.4.1 Identifiseerbare Trustbegunstigdes…………………………..
7.4.2 Die Begrip “Regte” in die Suid-Afrikaanse Trustreg………..
7.4.3 Bron van Regte Ooreenkomstig die Trustkonstruksie……..
7.4.4 Begrip Gevestigde en Voorwaardelike Regte in
die Konteks van die Trustreg……………………………..…..
7.4.5 Regte Voortspruitend uit die Trustkonstruksie………………
7.4.6 Begunstigdes se Remedies ten opsigte van Regte
Voortspruitend uit Trustverbintenisse………………………..
HOOFSTUK 8: DIE AARD VAN TRUSTBEGUNSTIGDES SE REGTE
VOORTSPRUITEND UIT ’N FIDUSIÊRE VERHOUDING VOLGENS
DIE SUID-AFRIKAANSE REG…….…………………………………………
8.1 INLEIDING………………………………………………………………
8.2 DIE BESTAAN EN INHOUD VAN
VERTROUENSVERHOUDINGS…………………………..…………
8.2.1 Verteenwoordigingsreg………………………………………..
8.2.2 Vennootskapsreg…………………………………….………...
8.2.3 Kontraktereg………………………………………….…………
8.2.4 Maatskappyereg...……………………………………………..
8.2.5 Samevatting…………………………………………………….
8.3 DIE ERKENNING VAN FIDUSIÊRE VERHOUDINGS IN DIE
SUID-AFRIKAANSE TRUSTREG..…………………..……………...
8.4 DIE BEGUNSTIGDE VAN DIE FIDUSIÊRE VERHOUDING IN
DIE SUID -AFRIKAANSE TRUSTREG………………………………
283
284
293
299
301
303
306
307
307
310
313
314
318
324
329
330
332
332
336
339
343
348
350
354
XI
8.5 DIE AARD EN INHOUD VAN FIDUSIÊRE REGTE
VOORTSPRUITEND UIT DIE TRUSTREG……………………..….
8.6 BEGUNSTIGDES SE REMEDIES VOORTSPRUITEND UIT
FIDUSIÊRE VERHOUDINGS EN DIE GRONDSLAG
DAARVAN………………………………………………………………
8.7 DIE HOWE SE STANDPUNT EN FIDUSIÊRE REGTE…………...
8.8 SAMEVATTING………………………………………………………...
HOOFSTUK 9: FINALE GEVOLGTREKKINGS EN ‘N
TOEKOMSBLIK………………………………………………………………..
9.1 INLEIDING………………………………………………………………
9.2 FIDUSIÊRE VERHOUDINGS…………………………….…………..
9.3 ALTERNATIEWE BENADERING…………………………………….
9.4 GEVOLGE VAN DIE ALTERNATIEWE BENADERING …………..
9.4.1 Hantering van die Regte………………………………………
9.4.2 Trustees…………………………………………………………
9.4.3 Wysiging van Trustaktes………………………………………
9.4.4 Meesterskantore………………………………………………..
9.5 SLOT…………………………………………………………………….
AANHANGSEL A……………………………………………………………...
AANHANGSEL B……………………………………………………………...
BIBLIOGRAFIE………………………………………….…………………….
VONNISREGISTER…………………………………………………………...
LYS VAN WETTE..…………………………………………………………….
WOORDINDEKS………………………………………………………………
357
364
370
382
384
384
391
398
402
402
404
409
411
413
415
416
419
440
451
454
1
HOOFSTUK 1
INLEIDING
1.1 INLEIDING.............................................................................................................1
1.2 PROBLEEMSTELLING.......................................................................................5
1.3 WERKSWYSE......................................................................................................7
1.3.1 Regshistoriese Ondersoek .........................................................................8
1.3.2 Regsvergelykende Ondersoek...................................................................9
1.1 INLEIDING
Die trustfiguur geniet reeds sedert 1833 erkenning in Suid-Afrika.1 Volgens Van
der Westhuizen2 is veral die inter vivos trust hedendaags ‘n gewilde regsfiguur.
Om vas te stel hoe gewild die tipe trust werklik is, is navraag by sommige
meesterskantore in Suid-Afrika gedoen om te bepaal hoeveel inter vivos trusts
1 Hierdie aspek word volledig in hoofstuk 4 behandel. 2 Van der Westhuizen “Trusts” in Pace en Van der Westhuizen Wills and Trusts (2005) 1.
Die verskillende tipes trusts (waaronder mortis causa/inter vivos/diskresionêr/bewind) wat in Suid-
Afrika benut word, word in hoofstuk 4 bespreek.
2
daar al gedurende die afgelope dekade geregistreer is.3 Die inligting, aldus
bekom, staaf Van der Westhuizen se siening. Geen eenvoudige manier kon
ongelukkig gevind word om te bepaal wat die posisie is ten opsigte van trusts
mortis causa nie, maar dat die tipe trust ook vrylik aangewend word, staan vas.4
Daar kan dus aanvaar word dat daar tans duisende inter vivos en mortis causa
trusts in Suid-Afrika bestaan en dat sulke trusts steeds geregistreer word.5
Uit gesprekke met juriste en ander persone wat trusts vir kliënte oprig asook uit
eie ondervinding, blyk dit dat trusts kollektief oor bates ter waarde van miljarde
rande beskik. Nie net is die trustfiguur dus getallegewys ‘n faktor om mee
3 Artikel 4 van die Wet op die Beheer oor Trustgoed 57 van 1988, bepaal dat
trustdokumente by ‘n meesterskantoor ingedien moet word en volgens artikel 6 mag trustees eers
optree as hulle deur die meester daartoe gemagtig is. Die aangeleentheid het ree ds heelwat
aandag van die howe geverg - Reichel v Wernich 1962 2 SA 155 (T) 161 - 162; Simplex (Pty) Ltd
v Van der Merwe 1996 1 SA 111 (W); Kropman v Nysschen 1999 2 SA 567 (T); Van der Merwe v
Van der Merwe 2000 2 SA 519 (C); Kriel v Terblanche 2002 6 SA 132 (NC). In die praktyk word
‘n magtigingsbrief met onder andere ‘n datum en nommer aan die trustees uitgereik.
Meesterskantore het dus rekords van hoeveel trustaktes ontvang word en ook hoeveel
magtigingsbriewe uitgereik is. Gegewens en inligting wat van die meesterskantore bekom is,
word aangeheg as Aanhangsel A. 4 Navrae by meesterskantore dui daarop dat daar nie, soos wat die geval is ten aansien
van trusts inter vivos, aparte rekordhouding bestaan nie. Uit persoonlike ondervinding en ook uit
gesprekke met ander boedelbeplanners en -beredderaars landwyd, kan die afleiding egter
gemaak word dat laasgenoemde tipe trustkonstruksie vrylik gebruik word veral waar minderjarige
erfgename ter sprake is, of waar boedelbates beskerm moet word teen moontlike nadelige
gevolge van toekomstige verdere huwelike van langslewende eggenote. Ook waar kontinuïteit
van boedelbates en behoud van eenheid van bates belangrik is, word dikwels van die trust mortis
causa gebruik gemaak. 5 Vanaf die begin van 1995 tot aan die einde van 2005 is daar alleen in Kaapstad, Pretoria,
Bloemfontein, Grahamstad, Bisho en Pietermaritzburg 249 319 inter vivos trusts geregistreer - ‘n
gemiddeld van om en by 87 inter vivos trusts per werksdag (sien Aanhangsel A).
3
rekening te hou nie, maar dit speel ook op ekonomiese gebied ‘n baie belangrike
rol in Suid-Afrika.6
Trusts in Suid-Afrika word tans aangewend vir verskillende doeleindes of vir ‘n
kombinasie daarvan. Die aanwendingsmoontlikhede kan in die breë in vier
kategorieë verdeel word, naamlik:
(1) om kontinuïteit te bewerkstellig;
(2) om bates teen risiko’s te beskerm;
(3) om boedelgroei te beperk; en
(4) om belasting van een of ander aard te bespaar.
Van der Westhuizen7 wys daarop dat
“it is unwise to select the trust (or any other entity) merely for its possible
tax (and duty) benefits, because, with changing tax legislation, such
benefits may not last long. It is, therefore, important not to create trusts on
an ad hoc basis … features of the trust, such as protection of
beneficiaries, continuity and limited liability, should rather determine the
objective for creating the trust.”
6 Die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID) se belangstelling in trusts die afgelope tyd
staaf hierdie punt verder. ‘n Groot aantal wysigings aan die belastinghantering van trusts het die
afgelope jare meegebring dat die trustfiguur as ‘n inkomstebelastingbesparings- of
vermydingsinstrument sy aantrekkingskrag grootliks verloor het. Hier word onder andere gedink
aan artikel 25B van die Inkomstebelastingwet 58 van 1962, die inkomstebelastingkoers op
trustinkomste, die wysiging van die Wet op Hereregte 40 van 1949 ingevolge waarvan trusts
hereregte teen ’n hoër koers as individue moet betaal (naamlik ’n eenvormige 8% (en tot onlangs
10%) in plaas van ‘n glyskaal met ’n marginale koers van 8%) en kapitaalwinsbelasting wat die
hoogste op trusts is (netto ongeveer 22% teenoor individue van ongeveer 10% en regspersone
ongeveer 15%). 7 Van der Westhuizen 1.
4
Dit is nie die doel van hierdie navorsing om aandag te skenk aan die
aanwendingsmoontlikhede van trusts in Suid-Afrika nie, behalwe in soverre
hiermee aangetoon word dat dit legio is. Wat wel reeds op hierdie vroeë stadium
belangrik is om na op te let, is Van der Westhuizen8 se opmerking dat die
beskerming van begunstigdes ‘n belangrike oorweging behoort te wees wanneer
dit kom by trustoprigting.
Alhoewel die sogenaamde “bewindtrust” (ook bekend as “vestigingstrust”)
voorkom, is die diskresionêre trust by verre die mees populêre tipe trustfiguur
wat in Suid-Afrika benut word.9 Die onderskeid tussen hierdie twee tipe
trustfigure is juis geleë in die aard van die regte van die trustbegunstigdes en ook
hier bestaan oënskynlik verwarring in die Suid-Afrikaanse reg.10
Omdat trusts in Suid-Afrika so populêr is en ook omdat ‘n groot batewaarde in
trusts opgesluit lê, is dit noodsaaklik dat regsekerheid heers wat hierdie
regsfiguur betref. Voeg hierby nog Van der Westhuizen se siening dat een van
die primêre oogmerke met trustoprigting juis die beskerming van
trustbegunstigdes is, dan word regsekerheid en in die besonder die vraag of
8 Van der Westhuizen 1. 9 Dit blyk uit persoonlike navrae wat onder praktisyns gedoen is en ook uit eie
ondervinding. Tydens seminare deur Van der Westhuizen (die mede-outeur van Wills and
Trusts) vir praktiserende regslui, beklemtoon hy dan ook die besondere voordele van hierdie
trusttipe veral weens die nie-vestiging van regte in trustbegunstigdes van die soort trusts. Die
verskillende trusttipes (waaronder testamentêr/ inter vivos/diskresionêr/bewind) wat in Suid-Afrika
benut word, word in hoofstuk 4 bespreek. Juis, onder andere, die belastingvoordele wat die tipe
trusts inhou en die feit dat sodanige begunstigdes klaarblyklik nie beskik oor vermoënsregte
voordat ‘n diskresie uitgeoefen word nie, maak die tipe trust by uitstek geskik waar dit gaan om
beskerming van bates teen byvoorbeeld insolvensie van ‘n begunstigde of ander aansprake
teenoor die vermoë van so ‘n begunstigde. Van der Westhuizen 1 en 88, verwys ook na die
populariteit en nuttigheid van hierdie besondere trusttipe. 10 Hierdie aspek word volledig ondersoek in hoofstukke 4, 7 en 8.
5
sodanige begunstigdes inderdaad oor (genoegsame) beskerming binne
trustverband beskik, ononderhandelbaar.
1.2 PROBLEEMSTELLING
‘n Ondersoek na die trustfiguur in verskeie regsjurisdiksies toon aan dat ‘n trust
sonder begunstigdes met regte onbestaanbaar is.11 Met die eerste oogopslag is
dit egter nie die posisie in Suid-Afrika nie. Die Suid-Afrikaanse Appèlhof12 (soos
dit voorheen geheet het) het spesifiek met betrekking tot sogenaamde inter vivos
trusts op die oog af bevind dat trustbegunstigdes wat nog nie voordele onder
sodanige trusts aanvaar het nie, nog geen regte verkry het nie. Soos sal blyk uit
hoofstuk 7, is die regsposisie in Suid-Afrika verder dat diskresionêre
trustbegunstigdes (testamentêr en inter vivos) ook moontlik nie oor regte beskik
nie.13 Indien dit die geval is, ontstaan die vraag of, in die lig van die siening in
sekere ander regsjurisdiksies, sodanige trusts in Suid-Afrika dan nie moontlik
onbestaanbaar is nie. So ‘n moontlikheid hou uit die aard van die saak
dramatiese gevolge in vir ‘n regsfiguur wat, soos reeds aangetoon, baie populêr
is en waarin baie bates in Suid-Afrika opgesluit lê. As een van die grondliggende
redes vir trustvorming verder die beskerming is van (dikwels
handelingsonbevoegde) begunstigdes, is die blote moontlikheid dat sodanige
begunstigdes soms geen regte het nie en dus sonder regsbeskerming is of dat
die trustfiguur ongeldig kan wees en dus sodanige begunstigdes moontlik
onbeskermd laat, juridies en sosio-ekonomies onhoudbaar.
Die kernprobleem wat ondersoek gaan word in hierdie studie is of dit inderdaad
so is dat daar in Suid-Afrika trustbegunstigdes is wat oor geen regte beskik nie.
11 Hierdie aspek geniet aandag in hoofstuk 6. 12 Crookes v Watson 1956 1 SA 277 (A). 13 Hierdie aspek word bespreek in hoofstukke 7, paragraaf 7.3.1.2 en ook 8, paragraaf
8.2.4.
6
Verskeie studies oor die trustfiguur in die Suid-Afrikaanse reg het hierdie
aangeleentheid tot ‘n mindere of meerdere mate aangespreek. Reeds in 1948
het Coertze14 ‘n ondersoek geloods na die trustfiguur in Suid-Afrika. Alhoewel hy
aandag geskenk het aan die aard van die regte van trustbegunstigdes, het hy in
sy navorsing die klem meer laat val op die moontlike ontstaansbronne van en die
erkenning van die trustfiguur in die Suid-Afrikaanse reg. In 1982 het Olivier15 die
Amerikaanse trustreg ondersoek, maar ook vergelykend na die Suid-Afrikaanse
posisie gekyk. Hy vind dit onaanvaarbaar dat ‘n geldige trust begunstigdes
sonder regte kan hê en doen toe reeds aan die hand dat die regte van
trustbegunstigdes moontlik uit ‘n ander bron, naamlik die trustee se fidusiêre
pligte, kan voortspruit. Laasgenoemde aspek he t hy egter nie in besonderhede
ondersoek nie. In 2001 het Strydom16 weereens ondersoek ingestel na die
moontlike aansprake van trustbegunstigdes ingevolge die Suid-Afrikaanse reg.
Hy laat egter die klem val op die aard van begunstigdes se aansprake met
betrekking tot verskillende tipes belasting. Hy doen geen regsvergelykende
studies nie, maar ondersteun ook in die algemeen ‘n siening dat dit
onaanvaarbaar is dat ‘n geldige trust begunstigdes sonder regte kan hê. Hy
suggereer ook dat die basis van die begunstigdes se regte moontlik geleë kan
wees in die vertrouensverhouding17 tussen begunstigde en trustee. Strydom
vors nie hierdie moontlikheid in diepte na nie omdat hy die klem op
belastingaangeleenthede plaas en dit vir daardie doel klaarblyklik nie nodig was
nie.
14 Coertze Die Trust in die Romeins-Hollandse Reg (LLD-proefskrif 1948 US). 15 Olivier Aspekte van die Reg insake Trust en Trustee met besondere verwysing na die
Amerikaanse Reg (LLD-proefskrif 1982 UP). 16 Strydom Die Aansprake van ‘n Trustbegunstigde in die Suid-Afrikaanse Trustreg (LLD-
proefskrif 2001 PU vir CHO). 17 Voortaan sal die terme “fidusiêre verhouding(s)” en “vertrouensverhouding(s)” in hierdie
verhandeling as sinonieme beskou en aangewend word.
7
Dit word aan die hand gedoen dat alvorens die kernprobleem, soos hierbo
gestel, behoorlik beantwoord kan word, ‘n deeglike ondersoek na die trustee se
fidusiêre pligte as moontlike selfstandige bron van die regte van
trustbegunstigdes in die Suid-Afrikaanse reg belangrik is.
Ten einde ‘n behoorlik beredeneerde antwoord op die kernvraag te kan verskaf,
is dit verder ook nodig om te bepaal of dit wat ingevolge die hedendaagse Suid-
Afrikaanse reg as ‘n trust bekend staan, inderdaad wesentlik dieselfde regsfiguur
is as die trustfigure (waarvan een van die essensiële vereistes ‘n begunstigde
met regte is) wat uit die Engelse trustreg voortspruit.18 Hier gaan dit dus om te
bepaal of dit wat in Suid-Afrika as ‘n trust bekend staan, inderdaad in terme van
die essensiële vereistes wat ingevolge die Engelse reg vir hierdie regsfiguur
vereis word, ‘n suiwer trust is. Dit mag immers so wees dat dit waarna in Suid-
Afrika verwys word as ‘n trust, nie ‘n “suiwer” trust (volgens Engelse standaarde)
is nie en moontlik ander essensiële vereistes het as dié van die “suiwer”
trustfiguur in ander regsjurisdiksies oor die wêreld.
1.3 WERKSWYSE
Om te bepaal wat die huidige stand en regsgevolge is van enige regsfiguur in ‘n
bepaalde regsjurisdiksie is dit vanselfsprekend dat die ontstaan en ontwikkeling
van so ‘n figuur histories nagevolg moet word. Die feit dat dit vir doeleindes van
hierdie studie ook nodig is om te bepaal of dit wat ingevolge die hedendaagse
Suid-Afrikaanse reg as ‘n trust bekend staan, inderdaad wesentlik dieselfde
18 Vir doeleindes van hierdie navorsing word aanvaar dat die trustbeginsels wat binne die
common law (en meer spesifiek Engeland) ontwikkel het, die “suiwer” vorm van hierdie beginsels
is. Waar daar dus hierna van die term “suiwer” gebruik gemaak word, is dit op hierdie
veronderstelling en in hierdie konteks. Verder word aanvaar dat alle trustfigure, soos wat dit
voorkom in ander jurisdiksies, aan die Engelse trust gemeet en beoordeel moet word om te
bepaal wat die stand van ‘n land se spesifieke trustregstelsel is.
8
regsfiguur is as die trustfigure wat aan ander jurisdiksies bekend is, dui daarop
dat so ‘n ondersoek noodwendig ook regsvergelykend sal moet wees.
1.3.1 Regshistoriese Ondersoek
Met hierdie ondersoek gaan gepoog word om vas te stel waaraan die trustidee in
Suid-Afrika sy ontstaan te danke het19 en hoe dié trustidee oor die jare ontwikkel
het.20 Dit is van belang om sover moontlik te bepaal welke regsfigure uit die
gemenereg moontlik ‘n rol in trustontwikkeling kon speel21 en wel tot watter mate.
Net so sal dit ook van belang wees om die werklike invloed van die Engelse
trustreg22 op dié van Suid-Afrika te probeer bepaal.23 Die wyse waarop die
trustfiguur histories ontwikkel het, moes noodwendig ‘n rol gespeel het in die
ontstaan en ontwikkeling van die regte van trustbegunstigdes. Hierdie
ondersoek sal net bevredigend gedoen kan word as daar tergelykertyd ook gelet
word op ontwikkeling van en die betekenis wat in die Suid-Afrikaanse reg geheg
word aan onder meer begrippe soos “regte”, “gevestigde regte”, “voorwaardelike
regte”, “absoluutheid van regte”, “persoonlike regte”, “saaklike regte” en
“fidusiêre verhoudings”24 - terme wat, soos later in die studie gesien sal word, ‘n
belangrike rol speel as dit kom by ‘n ondersoek na die regte van
trustbegunstigdes.
19 Die doel is dus om die werklike oorsprong van die trustfiguur in Suid-Afrika te probeer
bepaal. 20 Veral die Suid-Afrikaanse regspraak is hier van belang. 21 Hierdie navorsing word weergegee in hoofstuk 2. 22 Dit geld ook enige ander regstelsel wat ‘n moontlike invloed op trustontwikkeling in Suid-
Afrika kon uitoefen. 23 In hoofstuk 3 word hierdie aangeleentheid bespreek. 24 Hoofstuk 4 handel met die historiese ontwikkeling van trustreg in Suid-Afrika en
hoofstukke 7 en 8 met die ontwikkeling van en betekenis wat aan die verskillende begrippe geheg
word.
9
1.3.2 Regsvergelykende Ondersoek
Sommige skrywers huldig die mening dat suiwer trusts net in common law
jurisdiksies kan voorkom. Kaplan en Ogden25 stel dit soos volg:
“Trust is a legal institution, which can only be found in the legal systems of
the common law countries. In the legal systems of most of the other
countries the trust is unknown.”
Volgens Olivier26 is die trust in ons regstelsel ‘n Britse immigrant en in alle
opsigte ‘n wêreldburger. Gretton27 wys ook daarop dat daar ‘n algemene siening
bestaan dat die trustfiguur ‘n unieke produk is van die common law-tradisie. De
Waal en Paisley28 erken die besondere Engelse invloed op trustregontwikkeling
wêreldwyd as hulle opmerk:
“Traditionally the trust has been used as an example of an institution that
can be found only in jurisdictions principally based on the English common
law - the trust is a special child of the English common law …”
Uit die voorgaande blyk dat ‘n ondersoek na enige trustontwikkeling sonder om
ag te slaan op die Engelse common law-trustfiguur, nooit volledig en
bevredigend sal kan wees nie. Engelse beïnvloeding ook op die Suid-Afrikaanse
25 Kaplan en Ogden Trusts in Prime Jurisdictions (2000) 3. 26 Olivier Trustreg en Praktyk (1989) 1. 27 Gretton “Trusts without Equity” 2000 International and Comparative Law Quarterly 599. 28 De Waal en Paisley “Trusts” in Mixed Legal Systems in Comparative Perspective:
Property and Obligations in Scotland and South Africa (reds. Zimmermann, Visser en Reid)
(2004) 819.
10
trustfiguur is ‘n gegewe.29 Dit is daarom belangrik om byvoorbeeld 30 spesifieke
ontwikkelings op die gebied van begunstigdes se regte en die
vertrouensverhouding tussen trustee en begunstigde (om maar enkeles te noem)
in die Engelse reg te vergelyk met die van Suid-Afrika.31 In die lig van die feit dat
die Engelse trustreg skynbaar so ‘n besondere invloed op algemene
trustontwikkeling wêreldwyd uitgeoefen het, mag dit wees dat dieselfde ook
gebeur het spesifiek ten opsigte van die ontwikkeling van die aard en inhoud van
die regte van trustbegunstigdes. In die verband sou dit ook goed wees om te let
op die invloed van die Engelse trustreg op sommige ander regsjurisdiksies ten
einde te probeer vasstel wat die gevolge van sodanige beïnvloeding in daardie
jurisdiksies was en of daar tendense te bespeur is wat weer ‘n rol kan speel in
Suid-Afrika.
As aanvaar word dat die kernprobleem, soos geïdentifiseer vir hierdie navorsing
nie net regshistories nie, maar noodwendig ook regsvergelykend benader moet
word, is die volgende vraag: Hoe wyd moet die regsvergelyking strek? Om elke
trustregstelsel in die wêreld na te vors en te ontleed, is ‘n onbegonne taak.
Omdat dit noodsaaklik is om in ‘n studie van die onderhawige aard beperkings
daar te stel, moes sekere kriteria dus gebruik word ten einde te bepaal welke
regstelsels vir doeleindes van regsvergelyking gebruik sou word.
Aangesien hierdie navorsing hoofsaaklik gerig is op die trustfiguur in Suid-Afrika,
29 Hierdie aspek word in hoofstuk 4 behandel. 30 Weens die spesifieke kernprobleem wat vir hierdie studie geïdentifiseer is, sal die
besondere ontwikkeling ten opsigte van enersyds die erkenning van en andersyds die aard en
inhoud van die regte van trustbegunstigdes in die verskillende lande, altyd besondere aandag
geniet. 31 Hierdie ondersoeke word gedoen in hoofstukke 6, 7 en 8.
11
synde ‘n oorwegend civil law land, met ‘n hibriede regstelsel, 32 is besluit om die
volgende jurisdiksies by hierdie navorsing te betrek:
(1) Engeland: Dit is uit die voorgaande vanselfsprekend dat ‘n ontleding van
die ontwikkeling van die trustregstelsel in Engeland gemaak moet word.
(2) Sri Lanka, Louisiana (in die Verenigde State van Amerika) en Quebec (in
Kanada): Dit is nodig om te bepaal hoe trustreg ontwikkel het in
jurisdiksies waar Engelse trustreg nie heelhuids oorgeneem is nie omdat
dit met civil law-beginsels bots, maar waar die trustreg in sulke jurisdiksies
uiteindelik gekodifiseer is.
(3) Skotland: Dit is insiggewend om te let op die ontwikkeling van die trustreg
in ‘n jurisdiksie waar civil law-beginsels die oënskynlike oorname van
Engelse trustregbeginsels verhinder het, maar waar trustreg tog uit ‘n civil
law-groeimedium ontwikkel het en nie gekodifiseer is nie.
Al bovermelde jurisdiksies gaan ondersoek word deur eers te let op die betrokke
jurisdiksie se trustregontwikkeling.33 Daarna word in die besonder aandag
geskenk aan die ontwikkeling en aard van die regte van die trustbegunstigdes in
elkeen van bovermelde jurisdiksies.
32 De Waal “The Core Elements of the Trust: Aspects of the English, Scottish and South
African Trusts Compared” 2000 SALJ 555 e.v.; De Waal “In Search of a Model for the
Introduction of the Trust into a Civilian Context” 2001 Stellenbosch Law Review 76 e.v.; De Waal
en Paisley “Trusts” in Mixed Legal Systems in Comparative Perspective: Property and
Obligations in Scotland and South Africa (reds. Zimmermann, Visser en Reid) (2004) 819 e.v.
Sien ook hoofstuk 2 paragraaf 2.1. 33 Daar moet altyd in gedagte gehou word dat die ontwikkeling van die trustfiguur
noodwendig onlosmaaklik verbonde is aan so ‘n jurisdiksie se algemene regsontwikkeling.
12
Nadat die trustfiguur in die algemeen teen hierdie regshistoriese en
regsvergelykende agtergrond in die verskillende gekose regsjurisdiksies
bespreek is,34 word die aandag in groter besonderhede gevestig op die
kernprobleem,35 naamlik die aard en inhoud van die regte van trustbegunstigdes
ingevolge die hedendaagse Suid-Afrikaanse trustreg. In die lig van die
bevindinge van hierdie ondersoek word daar ten slotte enkele gevolgtrekkings en
afleidings gemaak in die hoop dat dit ‘n bydrae tot regsontwikkeling in Suid-Afrika
kan lewer.
34 Hierdie ondersoeke geskied in hoofstukke 3, 4, 5 en 6. 35 Hierdie aspekte sal aandag geniet in hoofstukke 7 en 8.
13
HOOFSTUK 2
‘N HISTORIESE OORSIG VAN DIE TRUSTFIGUUR IN DIE KONTEKS VAN
DIE SUID-AFRIKAANSE GEMENEREG
2.1 INLEIDING..................................................................................................... 14
2.2 ROMEINSE REG .........................................................................................16
2.2.1 Testamentum per Aes et Libram .......................................................18
2.2.2 Fideicommissum...................................................................................19
2.2.3 Fiducia.................................................................................................... 21
2.2.4 Modus..................................................................................................... 22
2.3 GERMAANSE REG .....................................................................................23
2.3.1 Saalman-Beginsel................................................................................24
2.4 DUITSE REG................................................................................................25
2.4.1 Treuhand-Beginsel ...............................................................................25
2.5 ROMEINS-HOLLANDSE REG ................................................................. 26
2.5.1 Fideicommissum...................................................................................26
2.5.2 Stipulatio Alteri ......................................................................................27
2.5.3 Stigting ................................................................................................... 30
2.5.4 Modus..................................................................................................... 32
2.5.5 Verteenwoordiging ...............................................................................32
2.5.6 Vennootskap .........................................................................................33
2.6 BONA FIDES EN FIDUSIÊRE VERHOUDINGS
IN DIE ALGEMEEN .............................................................................................33
2.7 SAMEVATTING............................................................................................34
14
2.1 INLEIDING
In hierdie hoofstuk word ondersoek ingestel na die moontlike oorsprong van
die Suid-Afrikaanse trustfiguur vanuit die gemenereg. Die doel van hierdie
hoofstuk is nie om ‘n uiteensetting te gee van die Suid-Afrikaanse gemenereg
en veral die kenbronne daarvan nie. 1 Vir doeleindes hiervan word die
volgende aanvaar:
(1) Die Romeins-Hollandse regstelsel het sy wortels in die Romeinse reg
(onder meer die Corpus Iuris Civilis), maar die Germaanse reg het
weer die Romeinse reg beïnvloed. 2
(2) Die Romeins-Hollandse reg (in die breë sin, naamlik dié van die
Europese ius commune en nie slegs die reg van die provinsie Holland
nie3) vorm die basis van die Suid-Afrikaanse gemenereg.
(3) Die Suid-Afrikaanse regstelsel is ‘n hibriede regstelsel. Hiermee word
bedoel dat die Suid-Afrikaanse regstelsel nie ‘n suiwer civil law-stelsel
is nie, maar duidelike beïnvloeding toon vanuit common law-stelsels en
ook vanuit inheemse regsbeginsels (alhoewel nie noemenswaardig
nie). Die invloed van die Engelse regstelsel is hier veral van belang.4
1 Vir die leser wat verder belangstel kan die volgende bronne geraadpleeg word:
Bosman, Kleyn en Viljoen Beginnersgids vir Regstudente (1996); Van Zyl Geskiedenis van
die Romeins -Hollandse Reg (1979); Hahlo en Kahn The South African Legal System and its
Background (1973) en Du Plessis An Introduction to Law (1999) (3e uitgawe). 2 Wanneer dit kom by Germaanse en ander stelsels se invloed op en kruisbestuiwing
van die destydse Romeinse reg in trustverband, toon Coertze Die Trust in die Romeins-
Hollandse Reg (LLD-proefskrif 1948 US) 1 e.v. aan dat die Duitse Treuhand- en die
Germaanse Saalman-beginsels waarskynlik ‘n noue verband met trustontwikkeling in die
algemeen het. 3 Van Zyl 498. Regstelsels van Wes-Europese lande soos Duitsland en Frankryk het
dus ook ‘n invloed op die Suid-Afrikaanse gemenereg uitgeoefen. 4 Bosman, Kleyn en Viljoen 87 e.v.
15
Soos later in hierdie hoofstuk sal blyk, was die trustfiguur as sodanig aan die
gemenereg onbekend, maar is erkenning wel verleen aan sogenaamde
vertrouensverhoudings. Cameron et al5 begin hulle ondersoek na en
bespreking van die Suid-Afrikaanse trustfiguur deur juis aan te toon dat dié
figuur in wese ‘n vertrouensverhouding meebring waaruit fidusiêre regte en
verpligtinge voortspruit. In dieselfde trant merk Olivier6 op dat daar in die
algemeen gesê kan word dat “trust” ‘n begrip is wat na ‘n
vertrouensverhouding verwys. De Waal7 stem met hierdie sienings saam
waar hy opmerk dat die verhouding tussen trustee en trustbegunstigde ‘n
fidusiêre verhouding daarstel. By die trustfiguur gaan dit dus onder meer oor
verhoudings en meer spesifiek oor vertrouensverhoudings. Wanneer die
trustfiguur dus regshistories ondersoek word, moet in besonder ook gelet
word op moontlike ander regsfigure waarby vertrouensverhoudings ‘n rol
speel.
‘n Ondersoek van die gemenereg, in trustverband, is egter nie net vir Suid-
Afrika van belang nie. Verskeie skrywers huldig die mening dat trustreg nie
net in Suid-Afrika nie, maar ook elders deur sekere universele regsfigure
beïnvloed is en waarvan heelwat spruit uit die Romeinse ius commune, soos
oorgeneem in die Romeins-Hollandse reg en ander Wes-Europese
regstelsels. Zimmermann8 wys byvoorbeeld daarop dat trustreg, soos dit
vandag in die algemeen bestaan, beslis deur sekere Romeinse regsfigure
beïnvloed is.
5 Cameron, De Waal, Wunsh, Solomon en Kahn Honoré’s South African Law of Trusts
(2002) (5e uitgawe) 3 e.v. 6 Olivier Trustreg en Praktyk (1989) 2. 7 De Waal “The Core Elements of the Trust: Aspects of the English, Scottish and
South African Trusts Compared” 2000 SALJ 557. 8 Zimmermann Roman Law, Contemporary Law, European Law: The Civilian Tradition
Today (2001) 165.
16
Vervolgens word regshistories, chronologies gelet op die regsfigure uit die
gemenereg 9 waarby vertrouensverhoudings betrokke is wat moontlik trustreg,
as ‘n vertrouensverhouding, op een of ander wyse kon beïnvloed.
2.2 ROMEINSE REG
Die Romeinse regstelsel het stelselmatig sedert 753 v.C. ontwikkel. Die
Romeinse reg is die eerste keer in 450 v.C. gekodifiseer in die sogenaamde
Wet van die Twaalf Tafels.1 0 Tydens die klassieke tydperk11 het nie net die
Romeinse beskawing nie, maar ook die Romeinse reg ‘n hoogtepunt bereik.
Aan die einde van die 4e eeu n.C. verdeel die magtige Romeinse wêreldryk in
twee, naamlik ‘n Oos-Romeinse Ryk met Konstantinopel (die huidige Istanbul
in Turkye) as hoofstad en ‘n Wes-Romeinse Ryk met Rome as hoofstad.
Die Wes-Romeinse Ryk verswak en word algaande deur Germaanse stamme
ingeneem tot die uiteindelike val van die eens magtige Romeinse Ryk in 476
n.C. Feodalisme is nou aan die orde van die dag en die Rooms-Katolieke
kerk, met die pous aan die hoof, vorm gedurende hierdie tydperk die enigste
ware sentrale gesagstruktuur. In die ooste bly die reg op ‘n hoër vlak
voortbestaan. Veral onder keiser Justinianus word die Romeinse reg in om
en by 533 n.C . omvattend gekodifiseer in die vorm van die Corpus Iuris Civilis.
Na die dood van Justinianus vervaag sy invloed ook op die gebied van
regsontwikkeling en in 1453 n.C. kom die Oos-Romeinse Ryk ook tot ‘n val.12
Onder leiding van die Glossatore vind daar sedert die twaalfde eeu ‘n
oplewing in die bestudering van die Romeinse Corpus Iuris Civilis plaas in so
‘n mate dat die Romeinse reg weldra die ius commune van Wes-Europa sou
9 Hiermee word bedoel figure wat in die Romeinse reg, die Romeins -Hollandse reg, of
gedurende die daaropvolgende ontwikkeling van die Suid-Afrikaanse gemenereg te voorskyn
getree het. 10 Bosman, Kleyn en Viljoen 24. 11 Dit was gedurende die eerste twee eeue van die Christelike jaartelling. 12 Bosman, Kleyn en Viljoen 24 e.v.
17
word. 13 Dit het geskied deur middel van die proses van sogenaamde
“resepsie”. Deur middel van resepsie is die Romeinse reg - soos beliggaam
in die Corpus Iuris Civilis - grootskaals oorgeneem en het dit vermeng geraak
met die Germaanse reg van Wes-Europa, soos weer in die leges Barbarorum
neergelê.14
Die trustfiguur as ‘n onafhanklike regsfiguur was onbekend aan die Romeinse
reg.15 Uit ‘n trustverhouding spruit daar, soos reeds hierbo vermeld, weens
die onderliggende vertrouensverhouding, egter fidusiêre regte en verpligtinge
voort. 16 Sou die trustfiguur op sterkte hiervan as ‘n “fiduciary concept”17
beskou word, het daar tog soortgelyke Romeinse regsfigure bestaan wat
moontlik ‘n invloed op trustontwikkeling in regstelsels met die Romeinse reg
as basis kon uitoefen. 18 Die volgende Romeinsregtelike regsfigure waarby ‘n
vertrouensverhouding inbegrepe is, verdien in hierdie konteks vermelding:19
13 Bosman, Kleyn en Viljoen 33. 14 Wat onder andere die Lex Salica ingesluit het. Bosman, Kleyn en Viljoen 26; Joubert
Die Stigting in die Romeins -Hollandse Reg en die Suid-Afrikaanse Reg (1951) 50. 15 Zimmermann 165. 16 Corbett “Trust Law in the 90’s: Challenges and Change.” 1993 THRHR 267. 17 Zimmermann 165, doen aan die hand dat ‘n trustfiguur so ‘n fidusiêre konsep behels.
Soos later in hierdie verhandeling sal blyk, word met hierdie standpunt saamgestem. 18 Die Suid-Afrikaanse regstelsel is uit die aard van die saak so ‘n stelsel. 19
Daar word nie voorgegee dat die figure wat hierna bespreek gaan word die enigste
sodanige figure is nie. Die figure wat wel bespreek word, is daardie wat dikwels na vore kom
tydens bespreking van die trustidee in literatuur. Weens die feit dat die stigting ook dikwels
ter sprake kom in literatuur oor die onderwerp, word volledigheidshalwe ook daarna verwys.
Hiermee word egter nie voorgehou dat die betrokke regsfiguur die trustfiguur wesentlik
beïnvloed het nie. Volgens Cameron et al 64, is die stigting in elk geval nie werklik gebaseer
op ‘n vertrouensverhouding nie.
18
2.2.1 Testamentum per Aes et Libram
Testate en intestate erfreg was reeds sedert die Twaalf Tafels aan die
Romeinse reg bekend.20 Testate erfregreëls was aanvanklik baie formalisties
en eng.2 1 Met verloop van tyd het testate erfopvolging (in teenstelling met
intestate erfopvolging) sodanig toegeneem dat spoedig daarop geroem kon
word dat slegs enkele oningeligte Romeine intestaat te sterwe gekom het.22
Die vroegste vorm van ‘n testament wat aan die Romeine bekend was, het as
die testamentum calatis comitiis bekend gestaan.23 Namate testeerbehoeftes
toegeneem en meer gesofistikeerd geraak het, het ander verskyningsvorme
van die testament in die Romeinse reg hul verskyning gemaak.
Een so ‘n verskyningsvorm was bekend as die testamentum per aes et
libram.24 Aanvanklik was hierdie tipe testament ‘n mondelingse opdrag ten
opsigte van die beskikking oor boedelbates, maar mettertyd het die gewoonte
ontstaan om sodanige opdragte skriftelik uiteen te sit en in die
teenwoordigheid van getuies te verly. Kragtens hierdie tipe testament, het die
Romeinse boedeleienaar reeds in lewe sy boedel per mancipationem25 aan ‘n
vertrouensman of dan familiae emptor oorgedra - met aanwysing van die
persone aan wie die bates na sy dood oorgedra moes word. Watson26 wys
daarop dat, alhoewel daar dikwels aanvaar is dat eiendomsreg in die bates
20 Van Warmelo An Introduction to the Principles of Roman Civil Law (1976) 123 e.v.;
Watson Roman Law and Comparative Law (1991) 77. 21 Van Warmelo 128 e.v. So kon sekere testamente slegs twee maal per jaar tydens
samekomste van die comitia verly word. Sekere erfgename sou ook outomaties erf behalwe
indien hulle uitdruklik in die testament onterf is. 22 Van Warmelo 128; Van der Merwe en Rowland Die Suid-Afrikaanse Erfreg (1990) (6e
uitgawe) 116 e.v. Teen die laat-Republikeinse tydvak is intestate erfreg deur testate erfreg
oorskadu. 23 Van Warmelo 128. 24 Van Warmelo 128. 25 Van Warmelo 95. Die skrywer gee hier ‘n volledige beskrywing van die werking van
hierdie regsbeginsel volgens die Romeinse reg. 26 Watson 78.
19
van die boedeleienaar onmiddellik op die familiae emptor oorgegaan het, dit
nie die geval was nie. Die boedeleienaar het gedurende sy lewe steeds
eiendomsreg en die volle gebruik en genot van die bates behou. Dié regte op
die boedelbates en -laste sou eers by die dood van die boedeleienaar
oorgaan op die familiae emptor om oor te beskik in terme van die
boedeleienaar se wense ten voordele van begunstigdes soos deur die
boedeleienaar aangewys.27 Vir hierdie regsfiguur om suksesvol te werk, was
‘n fidusiêre verhouding tussen boedeleienaar en die familiae emptor
onontbeerlik.28
Namate erfreg in die Romeinse tyd ontwikkel het, het die regsposisie van die
familiae emptor ook ‘n verandering ondergaan tot so ‘n mate dat die familiae
emptor uiteindelik as eksekuteur van die testament beskou is en deur
begunstigdes verplig kon word om gevolg te gee aan die bepalings van die
betrokke testament.29
2.2.2 Fideicommissum
In die Romeinse reg was hierdie figuur oorspronklik ‘n versoek deur die
boedeleienaar wat gerig was tot erfgename om ‘n erfenis of ‘n bepaalde
gedeelte daarvan oor te dra aan ‘n ander persoon wat deur die erflater
aangewys is. Aanvanklik het hierdie versoek nie deur middel van ‘n testament
geskied nie, maar later merendeels deur middel daarvan.30 Ook hierdie figuur
het sterk gesteun op die vertrouensverhouding tussen die betrokkenes om
daaraan gevolg te gee.31 Volgens Watson32 was sodanige opdragte
aanvanklik slegs moreel van aard en indien die erfgenaam troubreuk sou
27 Watson 78. 28
Van Warmelo 129, waar hy onder andere opmerk: “Of course, everything depended
on the trustworthiness of the familiae emptor.” Watson 78, dui aan dat hierdie
vertrouensregte in die tyd van Cicero deur die begunstigdes afdwingbaar geword het. 29 Van Warmelo 129. 30 Lee An Introduction to Roman-Dutch Law (1953) (5e uitgawe) 374. 31 Van Warmelo 141. 32 Watson 79.
20
pleeg, was die begunstigde remedieloos. Aan die begin van die Christelike
jaartelling het Keiser Augustus die posisie van die uiteindelike begunstigde
(dit is die fideicommissarius) verstewig deur sy regte afdwingbaar te maak.33
Swanepoel34 haal Joubert aan waar laasgenoemde aantoon dat die
Romeinse fideicommissum hoofsaaklik ‘n beskikking mortis causa was.
Watson35 gebruik die term (testamentêre) “trusts” en fideicommissa as
sinonieme en doen aan die hand dat hierdie regsfiguur reeds 169 jaar voor
Christus aangewend is om testamentêre voorskrifte te omseil.3 6 Alhoewel
Watson na hierdie regsfiguur verwys as ‘n “trust”, kan nie daardeur afgelei
word dat die trustfiguur per se aan die Romeinse reg bekend was nie. Hierdie
vermenging van terme dui waarskynlik eerder op Watson se eie siening dat
die trust ‘n spesie is van die Romeinse fideicommissum, juis vanweë die
vertrouensverpligtinge wat in beide gevalle geld.
In die Romeinse reg kon die fideicommissum verskillende verskyningsvorme
aanneem. Een so ‘n verskyningsvorm was waar die erfgenaam aangestel is
op die basis dat hy eienaar geword het, maar geen nut of voordeel uit die
saak kon trek nie. Hy moes dadelik die saak aan die begunstigde oormaak.
Hierdie spesifieke verskyningsvorm staan as ‘n fideicommissum purum
bekend.37
33 Van Warmelo 142. Sodra so ‘n fideicommissarius dus regte bekom, kon hy dit
afdwing. 34 Swanepoel Oor Stigting, Trust, Fideicommissum, Modus en Beding ten behoewe van
‘n Derde (1961) 8. 35 Watson 80. 36 Watson 80. Op hierdie wyse kon, byvoorbeeld vrouens, wat nie direk kon erf nie, tog
bevoordeel word deur gebruik te maak van ‘n manlike tussenganger. 37 Coertze 11. Daar word later in hierdie hoofs tuk tydens die bespreking van die
Romeins-Hollandse reg aangetoon dat hierdie verskyningsvorm van die fideicommissum
waarskynlik nie in die Romeins-Hollandse reg oorgeneem is nie.
21
Van hierdie verskyningsvorm sê Corbett:38
“The respective rights of fiduciary and fideicommissary are thus so
coextensive and simultaneous that the fiduciary is a mere transitory
conduit pipe for the immediate handing over of the property to the
fideicommissary.”
Die meer algemene verskyningsvorm van die fideicommissum was waar die
fiduciarius tot die aanbreek van die termyn of die vervulling van die
voorwaarde van die fideicommissum, al die genots - en gebruiksregte van ‘n
eienaar gehad het.39 ‘n Verdere spesie van hierdie regsfiguur was bekend as
die fideicommissum residui waar die fiduciarius, soos by die algemene
verskyningsvorm van die fideicommissum, al die genots- en gebruiksregte van
‘n eienaar gehad het, maar in teenstelling met die algemene vorm, slegs ‘n
sekere gedeelte van die erflating uiteindelik aan die fideicommissarius moes
oorhandig. 40
‘n Belangrike algemene kenmerk van die Romeinse fideicommissum was dat
die fiduciarius eers eienaar geword het tot uitsluiting van die
fideicommissarius en dat laasgenoemde se eiendomsregte afhanklik was van
die beëindiging van die regte van eersgenoemde.41
2.2.3 Fiducia
Hierdie regsfiguur is in die Romeinse reg aangewend om sekuriteit oor bates
aan skuldeisers te verskaf. Die figuur het die oordrag van eiendomsreg in
bates na ‘n krediteur behels, op voorwaarde dat die eiendomsreg slegs
oorgedra is om ‘n bepaalde doel te dien en daarna weer terug gelewer moes
38 Corbett, Hofmeyr en Kahn The Law of Succession in South Africa (2001) (2e
uitgawe) 336. 39 Corbett 336 e.v. 40 Corbett 328. 41 Lee 374. Sodra die regte egter verkry is, was dit afdwingbaar.
22
word aan die oorspronklike eienaar.42 Sodra die onderliggende skuldoorsaak
dus uitgewis is, moes die bate teruggegee word aan die oorspronklike
skuldenaar. Die onderliggende vertrouensverhouding tussen die partye is
weereens duidelik sigbaar - die skuldeiser word oënskynlik volle eienaar met
alle regte daaraan verbonde en die skuldenaar kan hom slegs op die
skuldeiser se goeie trou en moontlike troubreuk beroep as die skuldeiser nie
sy verpligtinge teenoor die skuldenaar nakom nie.43
Uit hierdie algemene Romeinse regsfiguur het mettertyd sekere spesifieke
regsfigure ontwikkel waarvan die fiducia cum amico een was. Volgens hierdie
Romeinse regsinstelling sou ‘n saak in eiendomsreg aan ‘n vriend gegee word
onder omstandighede waar die bate in die hande van die vriend veiliger sou
wees as in die hande van die werklike eienaar. Alhoewel die vriend regtens
eienaar geword het, was die onderliggende bedoeling dat die bate onmiddellik
en op aanvraag aan die oorspronklike eienaar teruggelewer moes word.
Weereens is die onderliggende vertrouensverhouding tussen die partye
duidelik en sou die vriend troubreuk pleeg, was hy selfs strafbaar.44 In die
Romeinse reg lei hierdie instelling weer mettertyd tot die contractus
depositum45 - nog steeds ‘n geval wat aanvanklik op vertroue gebaseer was,
maar met verloop van tyd meer omvattende regsbeskerming begin geniet het.
2.2.4 Modus
Die Romeinse reg was bekend met die gedagte dat ‘n bemaking of geskenk
onderworpe aan ‘n kwalifikasie (voorwaarde) kon geskied. In die Romeinse
reg het dit bekend gestaan as ‘n modus.46 In die Justiniaanse tydperk is ‘n
42 Van Warmelo 113. 43 Byvoorbeeld as die skuldeiser nie die bate aan die skuldenaar terug lewer nadat die
skuldoorsaak uitgewis is nie. 44 Van Warmelo 114. 45 Van Warmelo 157. 46 Van Warmelo 254; Cameron et al 44.
23
onderskeid tussen ‘n modus en ‘n opskortende voorwaarde getref. ‘n
Bemaking of geskenk wat onderworpe was aan ‘n modus, was dadelik
effektief. In die geval van ‘n bemaking was die beginsel bekend as ‘n legatum
sub modo en by ‘n skenking as ‘n donatio sub modo.
Wat hier veral opval is dat die erfgenaam of legataris, erfgenaam of legataris
word op die gewone wyse, maar dat van so ‘n erfgenaam of legataris verwag
is om ‘n verpligting na te kom in ooreenstemming met die wens van die
testateur.47 Hieruit blyk dat ‘n fideicommissum inderwaarheid ‘n
verskyningsvorm van ‘n modus is, maar dat nie alle modii, fideicommissa
daarstel nie.48 Aanvanklik berus die sukses van hierdie model weereens bloot
op vertroue en is dit regtens onafdwingbaar. Namate die regstelsel ontwikkel,
verkry die begunstigdes egter afdwingbare vorderingsregte.49 Selfs waar die
verpligtinge ‘n onpersoonlike doel (soos om ‘n fontein of kerk te onderhou)
nagestreef het, kon nakoming in die Romeinse reg onder andere deur middel
van die actio popularis afgedwing word.50
2.3 GERMAANSE REG
Soos reeds vermeld, het die Germaanse regstelsel ‘n besliste invloed op die
ontwikkeling van die Wes-Europese ius commune gehad.
Volgens die Germaanse reg was dit aanvanklik vir ‘n persoon onmoontlik om
by sy dood, na eie wense, oor sy nalatenskap te beskik aangesien die
Germane geen testament geken het nie en intestate erfopvolging in daardie
vroeëre tye derhalwe ‘n gegewe was.51 Sekere vasgestelde reëls het gegeld
47 Van Warmelo 254. 48 Cameron et al 46. 49 Cameron et al 46. 50 Jamneck “Die onderskeid tussen voorwaardes, modus, fideicommissum en trust in
die Suid-Afrikaanse erfreg” 2001 THRHR 86. 51 Coertze 12; Van der Merwe en Rowland 21 e.v.
24
en daarvolgens is bates, intestaat, van geslag tot geslag oorgedra. Vir
uitsonderings of afwykings was daar aanvanklik nie ruimte nie.52
2.3.1 Saalman-Beginsel
Van tyd tot tyd het omstandighede tog uitsonderings op dié reël genoodsaak.
Om hierdie leemte te vul, het die gebruik mettertyd ontstaan om, in lewe, deur
gebruikmaking van ‘n goeie vriend as tussenpersoon, oor bates na dood te
beskik. Hiervolgens sou die beskikker sy bate(s) aan ‘n vertrouensman
oordra, maar met ‘n aanwysing na wie die goed uiteindelik moes gaan.
Volgens hierdie metode sou die beskikker gedurende sy leeftyd steeds die
gebruik en genot van die bate of bates vir homself behou, maar die
vertrouensman moes binne twaalf maande na die dood van die beskikker aan
die beskikker se aanwysing of dan opdragte voldoen. Hierdie regsfiguur het
aanvanklik in die Germaanse reg as die affatomie bekend gestaan en sedert
ongeveer 500 n.C. word die vertrouensman bekend as die Saalman wat
mettertyd dan ook regtens eienaar geword het, egter nie vir homself nie, maar
ten behoewe van ‘n ander.5 3
Namate die Germane met die Romeinse testament vertroud geraak het, word
dit ook volgens Germaanse reg ‘n aanvaarde instelling.5 4 Die kerk van
daardie tyd het ‘n groot rol gespeel in die aanvaardingsproses van
testeervryheid. Dit was vir die kerk en sy behoud noodsaaklik om bemakings
ad pias causas aan te moedig en daar is besef dat die erkenning van
testeervryheid die kerk in die bereiking van hierdie doel sou versterk.55
Die Saalman word nou die testamentêre eksekuteur en hy word later ook die
waarborg vir die onpartydige uitoefening van die bepalings van die testament.
Dit is interessant dat hy soms ook die reg gehad het om die grootte van legate
52 Coertze 12. 53 Coertze 12. Dit kom so voor in die 46e titel van die Lex Salica. 54 Coertze 12. 55 Zimmermann 160.
25
te verander. Selfs in hierdie opsig handel die Saalman steeds nie in sy eie
belang nie, maar in belang van ‘n ander. ‘n Trouplig word aan die Saalman
opgelê.56
Namate die aanvanklike doel van die Saalman-instelling57 verwater het, het
die noodsaaklikheid daarvoor ook vervaag. Die instelling, as regsmiddel in
die afwesigheid van testeervryheid, het dus in onbruik verval namate meer
erkenning aan testeervryheid verleen is. Gedurende die Middeleeue sterf die
Saalman-instelling op die Europese vasteland in sy gedaante van
saakwaarnemer uit.58
Sommige skrywers59 is egter die mening toegedaan dat die Engelsregtelike
instelling bekend as “use”60 uit die Saalman-beginsel voortspruit en dus vanuit
die Germaanse reg ontstaan het. Ander skrywers verskil hiervan en verklaar
die ontstaan van die Engelsregtelike trustfiguur vanuit ander hoeke.61
2.4 DUITSE REG
Die Suid-Afrikaanse gemenereg is ook, soos reeds vermeld, deur regsfigure
in van die Wes-Europese regstelsels beïnvloed. Een so ‘n figuur wat aandag
verdien is die Duitse Treuhand-beginsel .
2.4.1 Treuhand-Beginsel
Die Treuhand-beginsel spruit voort uit die Duitse reg. Vry vertaal beteken
Treuhand: reghebbende wees nie vir jouself nie, maar ten behoewe van ‘n
ander of vir ‘n bepaalde onpersoonlike doel.
56 Coertze 13. 57 As tussenpersoon by gebreke aan testeervryheid. 58 Zimmermann 161. 59 Hierdie aspek word bespreek in hoofstuk 3 paragraaf 3.4. 60 Soos in hoofstuk 3 paragraaf 3.4 bespreek, is die ”use” moontlik die voorloper van die
hedendaagse trust in Engeland. 61 Hierdie aspek word verder ondersoek in hoofstuk 3 paragraaf 3.4.
Formatted: Bullets andNumbering
26
Volgens Coertze 62 het hierdie beginsel wêreldwye erkenning geniet al het dit
uit die vroeë Duitse reg ontstaan. Die vertrouensverhouding wat spruit uit
hierdie beginsel blyk duidelik en dit vorm juis die gemene deler van al die
betrokke figure.
2.5 ROMEINS-HOLLANDSE REG
Die trust was as onafhanklike verskyningsvorm aan die Romeins-Hollandse
reg, net soos in die geval van die Romeinse reg, onbekend.63 Die Romeins-
Hollandse reg het egter ook oor vertrouensfigure beskik wat die trustidee,
soos wat dit vandag daar uitsien, kon beïnvloed. Hierdie figure is uit die
Romeinse reg oorgeneem met of sonder aanpassings of dit het uit die
destydse Hollandse reg self ontstaan.
2.5.1 Fideicommissum
Die fideicommissum, soos bekend aan die Romeinse reg, is in die Romeins-
Hollandse reg opgeneem.64 Waar die Romeinse fideicommissum bykans
sonder uitsondering testamentêr geskep is,6 5 was dit egter nie die geval in die
Hollandse reg nie. Kragtens laasgenoemde regstelsel kon ‘n fideicommissum
ewe suksesvol testamentêr of inter vivos tot stand kom. Swanepoel66 haal
byvoorbeeld Joubert aan waar laasgenoemde aantoon dat die Romeins-
Hollandse fideicommissum nie slegs ‘n beskikking mortis causa was nie, maar
ook inter vivos kon ontstaan.
62
Coertze 9. 63
Johnston The Roman Law of Trusts (1988) 1. 64 Lee 375. 65 Laurens, R.C. “Fideikommis oor onroerende goed: aard van die fideicommissarius se
reg” 1983 THRHR 29 wys daarop dat fideicommissa inter vivos egter wel erkenning geniet
het. 66 Swanepoel 8 en 9.
Formatted: Bullets andNumbering
27
Alhoewel Lee67 opmerk dat dit nie ongewoon is vir juriste om te verwys na ‘n
fideicommissum as ‘n testamentêre trust nie, toon hy tog duidelik aan dat daar
besliste verskille tussen hierdie figure bestaan.
Die fideicommissum purum, as een van die verskyningsvorme van die
Romeinse fideicommissum, is skynbaar nie in die Romeins-Hollandse reg
opgeneem nie en het in onbruik verval.68
Wat die aard van die regte van die verskillende rolspelers betref, is dit
belangrik om daarop te let dat die fiduciarius by ontvangs van fidusiêre bates
die eienaar daarvan word. Hierdie eiendomsreg is egter beperk in die sin dat
daar ‘n beperking rus op vervreemding van die betrokke bates en ook ‘n
verpligting om by beëindiging van dié reg, die bates aan die fideicommissarius
te laat toekom. Wat die regte van die fideicommissarius betref, is die posisie
nie so duidelik nie.69 Dié regte het egter beslis meer as blote verwagtings of
’n spes behels. Die regte het ontstaan uit die vertrouensverhouding, wat die
basis vorm van die fideicommissum, sodra ’n fideicommissum ontstaan het en
dan daarna ex lege voortgeduur vir die duur van die fideicommissum.70
2.5.2 Stipulatio Alteri
Dié regsfiguur behels ‘n ooreenkoms tussen twee persone waardeur die een
(genoem die promittens) hom teenoor die ander (genoem die stipulans) en ‘n
derde persoon (begunstigde) wil verbind om aan die derde ‘n reg te laat
67 Lee 375. 68 Braun v Blann and Botha 1984 2 SA 850 (A); Olivier Aspekte van die Reg insake
Trust en Trustee met besondere verwysing na die Amerikaanse Reg (LLD-proefskrif 1982
UP) 18; Corbett 337. 69 Hierdie aspek word ook verder bespreek in hoofstuk 7 paragraaf 7.3.5. 70 Hierdie aspek word ondersoek in hoofstuk 7 paragraaf 7.3.5.
28
toekom. Slegs die stipulans en die promittens is handelende partye. Die
derde persoon neem glad nie deel aan die onderhandeling nie. 71
Dit is onseker of hierdie regsfiguur in die Romeinse reg toegepas is. Wanneer
De Wet72 hieroor ‘n mening wil uitspreek, antwoord hy die vraag positief en
negatief. Volgens De Wet was die algemene reël in die Romeinse reg alteri
stipulari nemo potest. Hy merk egter op dat daar tog enkele uitsonderings op
dié reël bestaan het. Een so ‘n uitsondering het min of meer ooreengestem
met die inhoud van die hedendaagse regsfiguur bekend as die beding ten
behoewe van ‘n derde. Hoe dikwels hierdie uitsondering in die Romeinse tyd
benut is, is egter onseker. In die Romeins-Hollandse reg, alhoewel nie sonder
teenstand nie,73 is dié regsfiguur in algeme ne terme erken.74
Volgens De Wet75 het drie teorieë onder die Romeins -Hollandse juriste
bestaan wat betref die oomblik waarop die regte van veral die begunstigde
ingevolge die stipulatio alteri ontstaan:
(1) Glossatore soos Bartolus en Gomezius76 het geleer dat die derde
onmiddellik uit die ooreenkoms tussen die promittens en die stipulans
‘n onherroeplike reg verkry.
(2) Andere soos Jason en moontlik ook Gutierrez77 huldig die opvatting dat
die derde geen regte uit die aanvanklike ooreenkoms verkry nie.
71 De Wet Die Ontwikkeling van die Ooreenkoms Ten Behoewe van ‘n Derde (LLD-
proefskrif 1940 Leiden) 1; Olivier 307. In Crookes v Watson 1956 1 SA 277 (A) 286A e.v. is
die figuur ook ontleed. 72 De Wet 140. 73 De Wet 145. 74 De Wet 145; Lee 244. 75 De Wet 141. 76 De Wet 141 verwys na hierdie juriste. 77 Juriste uit die glossatore tydperk waarna De Wet 141 verwys.
29
Volgens hulle moet die reg wat die promittens78 vir die derde van die
stipulans wil beding, beskou word as ‘n skenkingsaanbod wat die
promittens aan die derde maak. Eers as die aanbod deur die derde
aanvaar word, verkry die derde ‘n ius perfectum teenoor die stipulans.
(3) Die meerderheid Romeins -Hollandse juriste hang egter, volgens De
Wet, ‘n tussenteorie aan wat daarop neerkom dat die derde sonder
meer uit die aanvanklike ooreenkoms tussen promittens en stipulans ‘n
reg verkry. Die derde se reg is egter afhanklik van die wil van die
promittens wat die stipulans kan kwytskeld van die verpligting om aan
die derde te lewer, mits dit geskied voordat die derde enige regte
aanvaar. Hulle beskou ook die reg wat die derde teen die stipulans
verkry as ‘n skenkingsaanbod wat die promittens aan die derde maak.
Tot tyd en wyl die derde die aanbod van die promittens aanneem, kan
die promittens die aanbod herroep deur die stipulans te ontslaan. Die
aanname deur die derde is egter ‘n saak tussen hom en die promittens,
sodat die stipulans hom nie teenoor die derde kan beroep op die
afwesigheid van aanname nie.79
Die oorheersende Romeins-Hollandse siening ten opsigte van die derde is
volgens De Wet dat die derde dadelik regte behoort te hê. Groenewegen80
toon byvoorbeeld in dié verband aan dat niemand tog so onsinnig sou wees
om vir ‘n ander iets te beding as laasgenoemde nie daarby belang het nie.81
78 Wanneer skrywers en regters die aangeleentheid bespr eek, gebruik hulle
verskillende benamings vir die betrokke partye. Die promittens word ook die oprigter of
skenker genoem. Die stipulans die trustee of donataris en die derde die begunstigde. 79 De Wet 141 haal Zasius aan waar hy hierdie verhouding opsom deur aan te toon dat
die promittens en derde uit die ooreenkoms tussen promittens en stipulans elkeen ‘n reg
verkry teen die stipulans , maar dat die derde hieruit nog geen reg teen die promittens kry nie. 80 Soos bespreek deur De Wet 129. 81 Hierdie belang is waarskynlik ‘n belang in die nakoming van die beding ten voordele
van die derde.
30
Wat die aard van die regte van die begunstigde betref, blyk die Romeins-
Hollandse skrywers dit eens te wees dat dit persoonlik van aard is. Blykbaar
is die posisie van die begunstigde by die beding ten behoewe van ‘n derde
soortgelyk aan dié van die begunstigde van ‘n fideicommissum inter vivos.82
2.5.3 Stigting
Die stigting is volgens Joubert83 ‘n vermoënskompleks met ‘n bepaalde
voortdurende doel wat as regsubjek aan die regsverkeer deelneem deur sy
beheerders, administrateurs, bestuurders of verteenwoordigers. Die stigting
as regsfiguur is dus beklee met regspersoonlikheid en is self eienaar van die
stigtingsgoedere. Die bestuurders of beheerders van die stigting het
hoegenaamd geen eiendomsreg op die stigtingsgoedere nie. 84
Aanvanklik was die uitgangspunt van die Romeinse ius civile dat slegs die
civis Romanus ten volle regsbevoeg was. Reeds tydens die Republikeinse
tydperk is regsbevoegdheid aan figure anders dan die mens toegeken.85 Die
Romeinse kenbronne bevat ongelukkig nie behoorlike en sistematiese
beskouinge oor die regspersoon nie. Joubert86 toon aan dat die heersende
mening is dat geen figure soortgelyk aan die hedendaagse stigting tydens die
klassieke Romeinse reg bekend was nie. Ten tyde van die heerskappy van
Justinianus verkry kerkinstellings regspersoonlikheid en mettertyd word
regspersoonlikheid ook aan sekere liefdadigheidsinstellings verleen. Joubert
doen aan die hand dat hierdie instellings waarskynlik die voorlopers van die
hedendaagse stigting was.87
82 De Wet 136. 83 Joubert 13. 84 Joubert 13. 85 Joubert 18. 86 Joubert 19. 87 Joubert 35.
31
Joubert,88 in sy behandeling van veral die liefdadigheidsinrigting in Holland en
Wes-Friesland, voer aan dat hierdie instelling reeds ooreenstem met die
moderne stigting. Hy gee egter toe dat die Romeins-Hollandse reg van die
16e, 17e en 18e eeu nie daarin geslaag het om die stigting as ‘n afsonderlike
kategorie van die regspersoon te klassifiseer nie. Hy is die mening toegedaan
dat hulle baie naby daaraan gekom het.
In Duitsland word die stigting, of iets soortgelyks, sedert 1797 as afsonderlike
kategorie van die regspersoon aanvaar. 89 In Frankryk bestaan ook so ‘n
regsfiguur.90 In hierdie lande word toestemming deur die staat normaalweg
verlang vir oprigting van dié regsinstellings.
Alhoewel daar ‘n mate van getuienis bestaan dat dié regsfiguur erkenning in
Suid-Afrika verkry het,91 word die figuur beslis nie vry algemeen in die Suid-
Afrikaanse regstelsel aangetref nie.92
Die begunstigdes by ‘n stigting, byvoorbeeld die wese of die siekes, verkry, as
algemene reël, geen regte teenoor die stigting nie. 93 So ‘n begunstigde verkry
eers regte as hy in ‘n bepaalde regsverhouding teenoor die stigting te staan
kom.94 Die stigting, as regspersoon word volle eienaar van die
stigtingsgoedere en sal in eie naam optree om die goedere te beskerm.
88 Joubert 158. 89
Joubert 186. 90
Cameron et al 62. 91 Hier dink mens aan, byvoorbeeld, die Stedelike Stigting en die Stigting Simon van der
Stel. 92 Cameron et al 62 e.v. 93 Swanepoel 70 e.v. verskil hiervan. 94 Joubert 162.
32
2.5.4 Modus
Die Romeinse regsfiguur, bekend as die modus, is in die Romeins-Hollandse
reg oorgeneem.95 Die belangrike onderskeid tussen ‘n modus en ‘n
voorwaarde lê daarin dat eiendomsreg by eersgenoemde onmiddellik vestig in
die begunstigde onderworpe egter aan ‘n persoonlike verpligting om die
bepalings van die modus na te kom.96
2.5.5 Verteenwoordiging
Die Romeinse reg het nie die beginsels van verteenwoordiging, soos wat dit
hedendaags in moderne regstelsels aangetref word, geken nie. Volgens die
Romeinse reg is weliswaar nie vereis dat elkeen altyd sy eie sake moes
behartig nie, maar indien iemand namens ‘n ander sou optree, het die
gevolge van sodanige optrede vir eersgenoemde persoonlik ingetree.97
Sedert die 18e eeu is aan dié beginsel van direkte verteenwoordiging
erkenning verleen in die Romeins-Hollandse reg.98 Ook hierdie beginsel het
van oudsher af as basis die beginsel van goeie trou tussen prinsipaal en
verteenwoordiger. 99
95 Corbett 144. 96 Corbett 144 e.v. 97 Joubert Die Suid-Afrikaanse Verteenwoordigingsreg (1979) 8 e.v. Op hierdie reël het
egter algaande uitsonderings ontwikkel vanweë die besondere behoeftes van ‘n
ontwikkelende handelsverkeer. Sien ook Bloom’s Woollens (Pty) Ltd v Taylor 1961 3 SA 248
(N) 253 - 254. 98 Van Jaarsveld in Suid-Afrikaanse Handelsreg (red. Van Jaarsveld) (1988) (3e
uitgawe) (Vol. 1) 207 e.v. Verteenwoordiging word verder bespreek in hoofstuk 8 paragraaf
8.2.1. 99 Joubert Die Suid-Afrikaanse Verteenwoordigingsreg 215 e.v. Hierdie aspek geniet
verdere aandag in hoofstuk 8 paragraaf 8.2.1.
33
2.5.6 Vennootskap
Anders as die meeste ander vertakkings van die Suid-Afrikaanse Handelsreg,
is vennootskapsreg1 0 0 van bykans suiwer gemeenregtelike oorsprong.101
Vennootskappe was aan die Romeins -Hollandse reg bekend.102 Ongelukkig
het Romeins-Hollandse skrywers hierdie onderwerp baie oorsigtelik behandel
en het die Suid-Afrikaanse howe dikwels meer omvattende werke deur
Engelse en Franse skrywers oor die onderwerp geraadpleeg.103 Ook binne
hierdie regsfiguur word altyd erkenning verleen aan die vereiste van goeie
trou tussen die partye wat in ‘n vertrouensverhouding met mekaar verkeer.104
2.6 BONA FIDES EN FIDUSIÊRE VERHOUDINGS IN DIE ALGEMEEN
Die algemene beginsel van goeie trou, trouplig of dan fidusiêre verhoudings
was reeds aan die Romeinse reg bekend en is ook opgeneem in die
Romeins-Hollandse reg.105 Dit vorm dan ook die hoeksteen van verskeie
regsfigure wat aan die gemenereg bekend was. Belangrik is ook om daarop
te let dat hierdie beginsel in die meeste van hierdie regsfigure ontwikkel het
van bloot ‘n morele verpligting na uiteindelik ‘n regtens afdwingbare reg. Die
begrip “vertroue” loop hand aan hand met die beginsel van bona fides. Van
Warmelo106 wys daarop dat hierdie begrip reeds aan die klassieke juriste
bekend was en deur hulle onderskryf en mettertyd as beskermingswaardig
geag is. Met hierdie begrip is dan van oudsher af verwys na iemand se
100 Vennootskapsreg word verder bespreek in hoofstuk 8 paragraaf 8.2.2. 101 De Wet en Van Wyk De Wet en Yeats Die Suid-Afrikaanse Kontrakte en Handelsreg
(1978) (4e uitgawe) 378. 102 De Wet en Van Wyk 378 e.v. verwys na verskeie Hollandse skrywers wat na die
regsfiguur verwys. 103
Du Plessis in Suid-Afrikaanse Handelsreg (red. Van Jaarsveld) (1988) (3e uitgawe)
(Vol. 2) 250. 104 Die aspek geniet verdere aandag in hoofstuk 8. 105 Vinter A Treatise on the History and Law of Fiduciary Relationship and Resulting
Trusts (1938) (2e uitgawe) 3. 106 Van Warmelo 271 e.v.
34
verpligting om teenoor ‘n ander ooreenkomstig goeie trou te presteer. Soos
later aangetoon sal word 107 is die konsep van fidusiêre verhoudings ‘n
wêreldwye verskynsel wat erkenning geniet het sedert menseheugenis.108
Wat hierdie verhouding inderdaad behels is die neerlegging van norme van
aanvaarbare gedrag wat een party van ’n ander party kan verwag waar
laasgenoemde weens sy verhouding teenoor die ander ‘n verantwoordelikheid
het om die ander se belange te beskerm. 109
2.7 SAMEVATTING
Die onderliggende idee van “nie vir jouself nie, maar namens iemand anders”
en die gepaardgaande vertrouenspligte wat altyd, ex lege, daaruit voortspruit,
geld vir al die figure wat hierbo bespreek is.110 Soos later sal blyk, waar die
trustfiguur in meer besonderhede bespreek word, vorm hierdie algemene
beginsel ook ‘n onontbeerlike deel van die trustidee.111
Volgens Cameron et al kan dié instellings, soos in hierdie hoofstuk bespreek,
analities beskou word as die voorgangers van die trustidee in lande met ‘n
Romeins-Hollandse tradisie.112 Indien dit die geval is, is dit net logies dat
Suid-Afrikaanse juriste en howe hulle tot die inhoud van hierdie instellings (of
107 In hoofstuk 6, wanneer die ontwikkeling van begunstigdes se regte in ander
regsjurisdiksies bespreek word, geniet die aangeleentheid verdere aandag. 108 De Waal 2000 SALJ 557. 109 Youdan Equity, Fiduciaries and Trusts (1989) 2. 110 Die stigting uitgesluit, soos reeds aangedui. Die vertrouensverhouding onderliggend
aan ‘n kontrak, wat die stipulatio alteri tog is, geniet aandag in hoofstuk 8 paragraaf 8.2.3. 111 Keeton en Sheridan The Comparative Law of Trusts in the Commonwealth and Irish
Republic (1976) 6. Of die Engelse trust nou uit die “use” ontstaan het of nie, die feit bly staan
dat dieselfde onderliggende idee - naamlik nie vir jouself nie, maar namens iemand anders
ook in die Engelse trustreg geld. 112 Cameron et al 23. Die skrywers huldig die siening dat die trustfiguur, analities
beskou, ooreenstemming toon met hierdie regsfigure, maar dat die trust, histories gesien, in
Suid-Afrika ontwikkel het uit Engelse, Romeinse en eie Suid-Afrikaanse regsbeginsels.
35
sommige daarvan) sou wou wend om die trustidee wat as sodanig aan die
gemenereg onbekend was, te beoordeel en te definieer.113
Wanneer die trustidee en ontwikkeling daarvan in Suid-Afrika weldra bespreek
word, sal hierdie aspek meermale na vore tree. Of dit ten goede of ten kwade
was en in welke mate hierdie gemeenregtelike regsfigure trustontwikkeling in
veral Suid-Afrika beïnvloed het, sal mettertyd blyk.
113 Sodoende behoort die howe ook geredelik die trust as ‘n vertrouensverhouding te
beskou waaruit regte en verpligtinge ex lege voortspruit en voortduur.
36
HOOFSTUK 3
DIE ONTWIKKELING VAN DIE TRUSTFIGUUR IN ENGELAND
3.1 INLEIDING..................................................................................................... 36
3.2 EIENAARSKAP IN DIE VROEëRE ENGELAND .................................... 39
3.2.1 “Estates” in die vroeë Engelse Reg................................................... 41
3.2.2 Die Twee “Estates”............................................................................... 44
3.2.3 Common Law en Chancery-Howe..................................................... 45
3.3 FIDUSIÊRE VERHOUDINGS IN DIE VROEË ENGELAND ................. 50
3.4 DIE “USE”...................................................................................................... 51
3.5 DIE ENGELSE TRUST............................................................................... 61
3.5.1 Gemeenregtelike Ontwikkeling .......................................................... 61
3.5.2 Statutêre Ontwikkeling ......................................................................... 65
3.6 SAMEVATTING EN VOORUITSKOUING ............................................... 66
3.1 INLEIDING
‘n Ondersoek na die ontwikkeling van trustreg in enige jurisdiksie in die
wêreld, sou onvolledig wees indien daar nie met die moontlike invloed van
Engelse trustregbeginsels op so ‘n jurisdiksie se trustreg rekening gehou word
nie.
37
Maitland1 merk op:
“If we were asked what is the greatest and most distinctive
achievement performed by Englishmen in the field of jurisprudence, I
cannot think that we should have any better answer to give than this,
namely, the development from century to century of the trust idea.”
Daar bestaan selfs die siening onder sommige juriste 2 dat ‘n trust “(is) an
example of an institution which can only be found in jurisdictions based on
English common law”. Juriste wat hierdie siening huldig,3 is van oordeel dat
“jurisdictions based on civil law cannot have the trust in its ‘proper’ or ‘real’
form”. Hierdie juriste voer aan dat daardie regsfigure wat in civil law-lande
bekend staan as trusts, hoogstens “trust-like devices” of “so-called trusts” kan
wees. Gretton,4 ‘n Skotse juris, merk in hierdie verband op: “The trust is a
legal device developed in England whereby ownership of property is split …”
Hy5 vra homself die vraag af of ‘n trust bestaansreg kan hê sonder die
Engelse equity-beginsels.
Opmerkings en standpunte van hierdie aard noop die civil law-juris, wat die
ontwikkeling van trustreg in lande met ‘n civil law-tradisie ondersoek, om
deeglik kennis te neem van die geskiedkundige ontwikkeling en moontlike
invloed van Engelse trustreg op sodanige regstelsels.
1 Maitland Essays 129, aangehaal in Olivier Aspekte van die Reg insake Trust en
Trustee met besondere verwysing na die Amerikaanse Reg (LLD-proefskrif 1982 UP) 7;
Maitland Equity and The Forms of Action at Common Law (reds. Chaytor en Whittaker)
(1929) 23, verwys weer daarna dat “(o)f all the exploits of Equity the largest and the most
important is the invention and development of the Trust”. 2 De Waal “In Search of a Model for the Introduction of the Trust into a Civilian Context”
2001 Stellenbosch Law Review 63 verwys daarna. 3 De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 63, verwys na hierdie standpunt. 4 Gretton “Trusts without Equity” 2000 (Vol 49) International and Comparative Law
Quarterly 599. 5 Gretton 2000 International and Comparative Law Quarterly 599 e.v.
38
‘n Ondersoek na die ontwikkeling van hierdie regsfiguur in Engeland kan nie
in isolasie beskou word nie, want elke land se algemene geskiedkundige
ontwikkeling speel, in ‘n meerdere of mindere mate, ‘n rol in die ontwikkeling
van so ‘n land se regstelsel en in besonder ten aansien van sekere regsfigure.
‘n Baie breë oorsig van die Engelse geskiedenis is dus hier van pas, maar
met die volgende toepaslike voorbehoud soos verwoord deur Plucknett:6
“Legal history is a story which cannot be begun at the beginning.
However remote the date at which we start, it will always be necessary
to admit that much of the still remoter past that lies behind it will have
to be considered as directly bearing upon the later history.”
Tot ongeveer 400 n.C. was die destydse Engeland onder Romeinse
heerskappy. Hierna volg ‘n tydperk van Saksiese en uiteindelik Anglo-
Saksiese beheer tot ongeveer 1100 n.C.7 Die Sakse was deel van die
Germaanse volke wat oor die destydse Europa versprei was. Hierna volg
Deense en Noorweegse invalle op Engelse grondgebied. Gedurende hierdie
tyd is die beginsel van feodalisme in die Engelse reg van destyds deur Willem
die Veroweraar ingevoer.8
Nieteenstaande ‘n geruime tyd van Romeinse heerskappy, was die Romeinse
invloed op die regsontwikkeling in Engeland skynbaar gering.9 Tog het
Romeinse tradisies deur middel van die kerk van daardie tyd meegebring dat
die Romeinse testament, wat aanvanklik aan die Germane 10 onbekend was,
in Engeland gebruik is. Hierdie testamente was baie primitief en dit is
onseker in welke mate dit op grond toepassing gevind het.11 Dit wil eerder
6 Plucknett A Concise History of the Common Law (1956) (5e uitgawe) 3. 7 Plucknett 6. 8 Plucknett 13. In hoofstuk 5, waar die Skotse reg bespreek word, word hierdie aspek
ook behandel. Sien ook paragraaf 3.2 net hierna. 9 Maitland The Constitutional History of England: A Course of Lectures Delivered
(1926) (Herdruk 1993) 5. 10 Dus ook aan die Anglo-Saksiese volkere van die destydse Engeland. 11 Potter en Kiralfy Potter’s Outlines of English Legal History (1958) (5e uitgawe) 243.
39
voorkom asof die gemenereg van daardie tyd, as dit toe al so genoem kon
word, geen erkenning aan testamentêre beskikkings oor grond verleen het
nie.12 Die reg van ‘n eienaar om oor grondregte te kon beskik, het eers
werklik met die aanvaarding van die Engelse “use”-figuur ontstaan.13
3.2 EIENAARSKAP IN DIE VROEëRE ENGELAND
Feodalisme het sy ontstaan in Engeland te danke aan die verowering van
Engeland in 1066 deur Willem I van Normandië.14 Selfs voor die verowering
deur Willem I is grond in Engeland, soos trouens bykans in alle vroeëre
jurisdiksies, nie individueel besit nie.15 Alhoewel hierdie vroeëre stelsel dus
ook feodaal van aard was, was daar tot 1066 geen sprake van
gesentraliseerde feodalisme16 in Engeland nie. Toe Willem I egter Engeland
in 1066 binneval en verower, konfiskeer hy alle grond “and subsequently
allowed it to be held (and often redeemed) only from the Crown (directly by
overlords), in exchange for money or services. So all land came to be held
from the crown.”17 Feodalisme in Engeland was nou gesentraliseer en in die
hande van die Engelse koning.
Voortspruitend uit die beginsel van feodalisme was die Engelse koning nou
die absolute eienaar van alle grond in Engeland en eiendomsreg in grond
het ampshalwe van koning tot koning oorgegaan. Eiendomsregtelike
12 Potter en Kiralfy 244. 13 Hierdie figuur word in paragraaf 3.4 bespreek. 14 Of soos hy ook bekend gestaan het, Willem die Veroweraar. 15 Van der Merwe Die Suid-Afrikaanse Erfreg (1990) (6e uitgawe) 119; Potter en Kiralfy
9. Die hoofrede hiervoor volgens Todd en Wilson Textbook on Trusts (2003) (6e uitgawe) 5,
was dat
“landowners collectively and for their mutual protection, bound themselves to an
overlord, who was often a military expert, offering service (often of a military nature)
or produce to the overlord in exchange for protection. Eventually the land became
held on condition that services or produce was provided, and tenure of land became
the exclusive bond between overlord and tenant.” 16 In die sin van die koning as enigste grondeienaar teenoor sy onderdane. 17 Todd en Wilson 6.
40
verhoudings sou voortaan slegs op die verhouding tussen heer en
ondergeskikte gegrond wees.18 ’n Individu kon dus geen grond in volle
eiendomsreg in Engeland bekom en besit nie. Hy kon slegs ‘n belang daarin
bekom na gelang van sy verhouding met die koning of dan “lord”,19 welke
verhouding as ‘n verhouding tussen “lord” en “tenant”20 bekend gestaan het.
Mettertyd kon die “tenant” weer aan sy ondergeskikte(s) regte verleen en so
kon ‘n hele reeks lyn-“tenants” ontstaan, maar met die koning altyd as hoof of
“paramount lord”. Die verhouding tussen ‘n “lord” en “tenant” of “tenant” en
“subtenant” het in die Engelse reg as ‘n “tenure” en die belang van die
“tenant” as “estate” bekend gestaan.21
Insiggewend was die feit dat daar in die Engelse reg soms na die “tenant” as
‘n “owner” of selfs “landowner” verwys is.22 Die verklaring wat skrywers soos
Cheshire23 hiervoor verskaf, is dat die “tenant” eienaar is van sy belang, dit wil
sê sy belang in grond en nie van die grond as sodanig nie. Olivier24 doen aan
die hand dat in gedagte gehou moet word dat die term “ownership” in die
Engelse reg nie dieselfde betekenis het as die Romeinsregtelike begrip
“eiendomsreg” nie. Ter stawing van sy siening haal Olivier25 die Engelse
skrywer, Lawson aan wat meld dat ‘n “...owner is a person who has
something more than mere possession. But no technical significance
attaches to the term.” Op grond hiervan stel Olivier voor dat aanvaar moet
18 Scrutton The Influence of the Roman Law on the Law of England (1885) 63 e.v. Ook
Coertze Die Trust in die Romeins-Hollandse Reg (LLD-proefskrif 1948 US) 16. 19 Of diegene aan wie die koning regte oorgedra het, welke verhouding as ‘n verhouding
tussen “lord” en “tenant” (oftewel vasal) bekend gestaan het. 20 Ook bekend as ‘n vasal. 21 Coertze 16. 22 Die beskouing dat so ‘n “tenant” ‘n eienaar of selfs ‘n grondeienaar kon wees (van
iets wat nie stoflik is nie), val vreemd op vanuit ‘n Romeins-Hollandse perspektief. Sien ook
hoofstuk 6 paragraaf 6.2.3.2 vir ‘n bespreking van die Engelse siening met betrekking tot
eiendomsreg en “real rights”. 23 Burn Cheshire and Burn’s Modern Law of Real Property (2000) (16e uitgawe) 32. 24 Olivier Aspekte van die Reg insake Trust en Trustee met besondere verwysing na die
Amerikaanse Reg (LLD-proefskrif 1982 UP) 16. 25 Olivier 17.
41
word dat dit in die vroeë Engelse reg in die geval van “ownership” nie gaan
oor wie eienaar van die hele corpus is nie, maar oor wie welke belang in die
corpus het. Potter en Kiralfy26 merk in hierdie verband op dat elke houer van
sodanige belang (oftewel “estate”) “ownership” in en ten opsigte van die
spesifieke “estate” het.
Om die Engelsregtelike beskouing van “ownership” beter te verstaan, is dit
vervolgens nodig om die verskillende tipes “estates” van die ou Engelse reg
kortliks in oënskou te neem.
3.2.1 “Estates” in die vroeë Engelse Reg
Potter en Kiralfy definieer ’n “estate” as: “An estate in land is the quantity of
interest which the owner enjoys.”27
Die ou Engelse common law onderskei tussen “estates less than freehold” en
“estates of freehold”. Hierdie onderskeid was gebaseer op die duur van die
regte voortspruitend uit die “estate”. “Estates of freehold” het gegeld waar die
duur van die regte seker was (soos byvoorbeeld ‘n vaste termyn
huurooreenkoms). Indien die duur onseker was, was gepraat van “estates
less than freehold”. Onder onsekere duur is bloot verstaan dat geen vaste
termyn neergelê was nie.
Onder “estates of freehold” is drie tipes “estates of freehold” te onderskei,
naamlik “estates in fee simple”, “estates in fee tail” en “estates for life”.28
26 Potter en Kiralfy 222 en 223 soos aangehaal deur Olivier 17. 27 Potter en Kiralfy 222. 28 Sien ook Potter en Kiralfy 223 e.v. Al drie tipes is egter seker wat betref die duur
daarvan.
42
q Die “estate in fee simple” kom volgens Coertze 29 in die praktyk neer op
absolute eiendomsreg (in die sin van die Engelse “ownership”). Dit is ‘n
reg (“fee”) wat aan ‘n persoon en sy erfgename verleen word. Die eienaar
van ‘n “estate in fee simple” kon tydens sy lewe gedeeltes van sy reg
vervreem.30 Alhoewel die reghebbende tydens sy lewe oor sy “fee” of
gedeeltes daarvan kon beskik, het hy nie dieselfde mag gehad om na sy
dood daaroor te beskik nie. As gevolg van die Germaanse invloed op die
Engelse regstelsel, was testeervryheid in Engeland, soos reeds vermeld,
aanvanklik onbekend en ongehoord.31 Die Romeinse testament is wel in
Engeland benut, maar waarskynlik slegs in ‘n beperkte mate ten opsigte
van roerende bates. Testeervryheid ten opsigte van grond of regte daarin
het dus nie bestaan nie. Juis dit het veroorsaak dat daar gesoek moes
word na wyses om hierdie rigiede erfregreëls in geval van grond en
grondregte te omseil. Een so ‘n moontlikheid was om op een of ander
wyse die beskikbare reg om tydens ‘n persoon se lewe oor dié regte te
beskik, te benut met die oog op latere dood.32
q Die “estate in fee tail” het aan die reghebbende en sy direkte
afstammelinge gekleef. By die dood van die reghebbende sonder direkte
afstammelinge, sou die regte na die aanvanklike oordraggewer terugval.
Die reg kon “general” of “special” wees. In geval van eersgenoemde sluit
dit alle direkte afstammelinge in. As dit “special” is, val dit net bepaalde
direkte begunstigdes toe, byvoorbeeld seuns of dogters.
29 Coertze 20, maar sien die uitsonderings, “in fee simple absolute, in fee simple on
condition, [and] in fee simple subject to some qualification”. Sien ook Potter en Kiralfy 223
e.v. 30 Hierdie vervreemde regte het weer onderskeidende name gehad byvoorbeeld
“estates in fee tail” en “estates for life”. 31 Van der Merwe en Rowland 21. Ook Plucknett 712 e.v. 32 Coertze 19.
43
q Die “estate for life” sou weer eindig en terugval na die oordraggewer by die
dood van die begunstigde - dit kon nie aan afstammelinge oorgedra word
nie.33
’n Eienaar volgens Engelse common law kon eienaar van enige van
bogemelde regte (“estates”) wees: óf as “tenancy in common” óf as “joint
tenancy”. “Tenancy in common” stem wesenlik ooreen met die Romeins-
Hollandse begrip van mede-eiendomsreg terwyl “joint tenancy” voortspruit uit
die Germaanse beginsel van gesamenderhandse-eiendomsreg. Een van die
belangrikste kenmerke van hierdie laasgenoemde tipe eiendomsreg was dat
by dood van enige van meerdere reghebbendes, daardie belang nie op so ‘n
oorlede reghebbende se erfgename oorgegaan het nie, maar deur
regswerking by die regte van die oorlewende reghebbendes aangewas het.
Wanneer die “use” later bespreek word as figuur waarkragtens sogenaamde
“feudal dues” vermy kon word, sal aangetoon word dat juis hierdie wyse van
besit nuttig te pas gekom het.34
In ‘n poging om hierdie ingewikkelde gedeelte van die Engelse reg te
vereenvoudig en om die reg aangaande grond sover moontlik in
ooreenstemming te bring met die reg aangaande ander eiendom, is die “Law
of Property Act”35 in 1925 afgekondig.
Vanaf 1926 sou slegs twee “estates”, nou bekend as “legal estates” kragtens
die Engelse common law erkenning geniet, naamlik “a fee simple” en “a fee
for a term of years”. Hedendaags staan hierdie twee “legal estates” in die
Engelse reg as “freehold property” en “leasehold property” bekend.36 Die
“estates” bekend as “fee tail” en “fee for life” en ook alle ander belange wat
33 Hierdie reg is vergelykbaar met die Suid-Afrikaanse regsfiguur van vruggebruik (d.i.
usufructus). 34 Sien paragraaf 3.4 hieronder. 35 Ook bekend as die Lord Birkenhead’s Act. 36 Todd An Introduction to the Law of Trusts (1986) 20.
44
nie kon klassifiseer onder die bogemelde twee “legal estates” nie, is deur die
benaming “equitable interests/estates” vervang.37
3.2.2 Die Twee “Estates”
Die beginsel van aanvanklik meerdere en uiteindelik net twee “estates” (legal
en equitable), soos aan die Engelse reg bekend, is baie belangrik by die
bestudering van Engelse trustreg. Hierdie beginsel vorm die basis van dit wat
vandag in die omgangstaal as die Engelse stelsel van dual ownership bekend
staan. Juis hierdie stelsel is benut om die hoeksteen van die ontwikkeling van
die Engelse trustfiguur te vorm. Smith stel dit soos volg: 38
“Though the English do not lay exclusive claim to having discovered
God, they do claim to have invented the trust with two natures in one.”
Net so belangrik as wat hierdie beginsel van dubbeleiendomsreg vir die
Engelse juris is wanneer dit gaan oor die trustfiguur - “wherever legal and
equitable title to the same asset are held separately it is axiomatic that there
will be a trust”39 - net so problematies is dié beginsel vir die civil law-juris vir
wie hierdie beginsel geen sin maak nie. Juis hierdie Engelse beginsel van
dubbeleiendomsreg is dan ook die grootste oorsaak vir die afkeer wat baie
juriste in civil law-jurisdiksies aan die aanvaarding van die Engelse
trustregbeginsels het.
Volgens die Engelse reg beteken dubbeleienaarskap nie mede-eiendomsreg
nie; dit beteken ook nie dat die fisiese corpus twee eienaars het nie. Dit
beteken eerder dat verskillende persone verskillende regte (“estates”) in die
corpus het. In die Engelse reg is aanvanklik aan die regte van die
37 Potter en Kiralfy 231. 38 Smith International Encyclopaedia of Comparative Law vol. V1 hoofstuk 2 paragraaf
262, soos aangehaal deur Gretton 2000 (Vol 49) International and Comparative Law
Quarterly 599 voetnota 9. 39 Watt Trusts and Equity (2003) 33.
45
reghebbendes van die verskillende “estates” beskerming verleen deur
verskillende regstelsels. Die Engelse common law het ”legal estates” en die
die equity law “equitable estates” beskerm. Hierdie twee regstelsels verdien
vervolgens verdere aandag.
3.2.3 Common Law en Chancery-Howe
Die Engelse begrippe common law en equity law hou verband met die
ontwikkeling van twee afsonderlike howe, naamlik common law-howe en
Chancery-howe.
Weens primitiewe kommunikasiemiddele gedurende die vroegste tye was
daar net een uitweg vir die koning van Engeland om ‘n behoorlike regering in
stand te hou en dit was om kruis en dwars oor sy koninkryk te trek en
persoonlik met sy onderdane kontak te hou. Tydens hierdie togte is
belastings40 geïn, reg gespreek en algemene koninklike take verrig. Die
koning kon uit die aard van die saak nie alleen by alles uitkom nie en dus het
hy gebruik gemaak van raadsmanne om hom by te staan. Die sogenaamde
“King’s Chancellor” was een van die belangrikste lede van die koning se
raadspan.41
Die Engelse vors was opperheerser42 van sy/haar koninkryk. Soos reeds
vermeld, was die vors ook eienaar van alle grond binne die koninkryk. Hy
alleen was verder ook die bron van die regsprekende gesag in Engeland.43
Met die koning as regsprekende gesag is die “King’s Chancellor” as
bewaarder van die koning se gewete beskou, veral in dié opsig dat hy
billikheidshalwe moes ingryp in gevalle waar geregtigheid sou skipbreuk ly
40 Wat onder andere “feudal dues” ingesluit het. 41 Watt 4 stel dit soos volg: “He was a learned cleric, usually a bishop, whose role was
to advise the King as a member of his private council.” 42 Hy is ook genoem “Lord Paramount”. 43 Olivier Trustreg en Praktyk (1989) 11. Uit die aard van die saak is dié plig mettertyd
oorgeneem deur die common law-howe.
46
weens die feit dat ‘n aangeleentheid nie binne die onbuigsame reëls van die
Engelse common law sou val nie.44
Todd en Lowrie wys daarop dat:45
“However, although this is a simple and uncomplicated way of looking at
equity and its origins, it is again far from straightforward. Indeed, the very
idea that equity was not originally a substantive system to be contrasted
with the law must be read alongside the fact that equity only truly started to
exist as such from the sixteenth century, 46 and also the state of the
common law at this time. According to Milsom: ‘There was no common
law, no body of substantive rules from which equity could be different’.”
Die Engelse common law waarna hier verwys word, was dan eerder daardie
onbuigsame “medieval procedural constraints” waaruit die hedendaagse
Engelse common law sy oorsprong het.47 In terme van Middeleeuse gebruike
kon die koning nie afwyk van hierdie onbuigsame en gevolglik soms onbillike
“medieval procedural constraints” nie. Die enigste wyse om die uitwerking
van sodanige reëls te kon versag of te omseil, was om ‘n beroep op die
koning se gewete, naamlik die “Chancellor”, te doen. Soos Maitland dit stel:
“To do what is right for the love of God.”48
Die onbuigsame en dikwels onverbiddelike Engelse common law-howe het
reg gespreek suiwer volgens hul persepsie van streng afgebakende
regsbeginsels.49 ‘n Klaer wie se probleem of klagte nie streng binne die
raamwerk van sodanige regsreëls geval het nie, is summier weggewys weens
44 Maitland The Constitutional History of England A Course of Lectures Delivered 5. 45 Todd en Lowrie Textbook on Trusts (2000) (5e uitgawe) 9. 46 Min of meer dieselfde tyd as wat die “use” figuur, wat hierna bespreek word, behoorlik
begin ontwikkel het. 47 Todd en Lowrie 9. 48 Maitland The Constitutional History of England A Course of Lectures Delivered 5. 49 Beginsels wat sedert die 16e eeu uit die reeds vermelde “medieval procedural
constraints” ontwikkel het.
47
die feit dat die howe, in vandag se regstaal, nie jurisdiksie gehad het nie. Dit
het dikwels gelei tot onbillike resultate, spesifiek ook in gevalle waar die “use”-
figuur, wat later bespreek word, ter sprake was.50
Die beperkings wat in terme van die common law op oordrag van grond
geplaas is en ook die “feudal dues” wat betaalbaar was, het veral baie onbillik
ingewerk op koninklike onderdane in Engeland. Om hierdie onbillike toedrag
van sake te ondervang, het ‘n prosedure ontstaan om toe te laat dat so ‘n
verontregte hom kon wend tot die “King-in-Council” of “King’s Council.51 Die
voorsitter hiervan was die “Chancellor” self.
Mettertyd het ‘n stelsel ontwikkel waarkragtens die “Chancellor” en sy
persoonlike personeel, bekend as die Chancery, sonder hulp of tussenkoms
van die groter “King’s Council”, sake begin afhandel het.52
Om die taak as bewaarder van die koning se gewete en dus die handhawer
van billikheid en regverdigheid na buite te laat blyk, het die “Chancellor” reg
gespreek. Dit was nie gebaseer op die rigiede Engelse common law nie,
maar ooreenkomstig met dit wat hy as reg en billik beskou het (equity). Waar
die “Chancellor” aanvanklik nie ’n juris was nie, maar eerder ‘n volksleier of
kerklike, is reg gespreek wat nie noodwendig op regsbeginsels gebaseer was
nie, maar eerder op wat billik en regverdig in die oë van die “Chancellor” was.
Sake wat na die “Chancellor” verwys is, het in twee hoofkategorieë geval,
naamlik óf die waar die gemenereg gebrekkig was, óf die waar daar in
beginsel ‘n remedie in die gemenereg was, maar waar die aansoeker om een
of ander rede verhoed is om daarvan gebruik te maak. Laasgenoemde
gevalle het aanvanklik die meerderheid uitgemaak, maar mettertyd het
50 Paragraaf 3.4. 51 Pettit Equity and the Law of Trusts (2001) (9e uitgawe) 2. Hierdie figuur was die
voorloper van die Engelse parlement se “House of Lords” en dus die Engelse “Privy Council”. 52 Pettit 2.
48
gevalle waar daar leemtes in die common law voorgekom het al meer aandag
begin geniet.
Hierdie stelsel is aanvanklik hoofsaaklik aangewend “to avoid the restrictions
placed on transfers by the common law, and to avoid feudal dues”.53
Mettertyd ontwikkel die “Chancery Court”, ‘n hofstelsel wat parallel met die
erkende common law-howe sou funksioneer, maar wat in teenstelling met
laasgenoemde wat reg gespreek het, suiwer ooreenkomstig die Engelse
onbuigsame gemenereg, hul regspraak op billikheidsbeginsels (equity) sou
baseer.
Watt54 verduidelik die verskil tussen die Engelse common law en equity law
soos volg:
“The function of the common law is to establish rules to govern the
generality of cases, the effect of those rules being to recognize that
certain persons will aquire certain legal rights and powers to exercise in
certain circumstances. Legal rules allow the holders of legal rights and
powers to exercise them in confidence that they are entitled to do so.
The function of equity is to restrain or restrict the exercise of legal
rights and powers in particular cases, whenever it would be
unconscionable for them to be exercised in full. It is also said that
equity ‘supplements’ the shortcomings of the common law … but only
when it can prevent unconscionable reliance on the shortcomings of
the common law.”
Waar die common law dus met “legal estates/rights” gehandel het, het equity
law met “equitable estates/rights” gehandel.
53 Todd 7. 54 Watt 13. (My onderstreping).
49
Maitland55 is die mening toegedaan dat die Romeinse reg geen invloed op
hierdie Chancery-howe uitgeoefen het nie. Scrutton56 verskil van Maitland.
Scrutton57 wys spesifiek daarop dat die Romeinse fideicommissum juis deur
die Romeine ontwikkel is om ook te ontkom aan die onbuigsame
erfopvolgingsbeginsels wat aanvanklik by hulle gegeld het en waarskynlik
Engelse equity regspraak oor trusts beïnvloed het.
Alhoewel daar aanvanklik geen wrywing tussen die common law en equity law
in Engeland bestaan het nie, het wrywing tog mettertyd begin intree namate
die gevoel begin posvat het dat die twee stelsels op mekaar se gebied begin
oortree het.58
Die dualistiese hofstelsel (naamlik common law-howe en equity-howe) is in
1873 in Engeland afgeskaf.59 Dit het egter nie beteken dat equity law
verdwyn het nie. Aanvanklik is hierdie gedeelte van die Engelse regspleging
as afsonderlike vleuel van die bestaande hofstelsel opgeneem en bedryf. Met
verloop van tyd is billikheidsregspraak by bestaande regspraak geïnkorporeer
en het afsonderlike regspraak in dié verband verdwyn. Die beginsels daarvan
het bly bestaan en sou voortaan onlosmaaklik deel van een regbank vorm.
So merk Maitland 60 op:
“Equity had come not to destroy the law, but to fulfill it. Every jot and
every tittle of the law was to be obeyed, but when all this had been
done something might yet be needful, something that equity would
require.”
55 Maitland The Constitutional History of England A Course of Lectures Delivered 8. 56 Scrutton 152 e.v. 57 Scrutton 156 e. v. - veral bo aan 157. 58 Todd 7. 59 Hayton Underhills’ Law relating to Trusts and Trustees (1979) (13e uitgawe) 19. 60 Maitland The Constitutional History of England A Course of Lectures Delivered 17.
50
3.3 FIDUSIÊRE VERHOUDINGS IN DIE VROEË ENGELAND
Die term “fidusiêre verhouding” as sulks het eers teen die middel van die 19e
eeu werklik beslag gevind in die Engelse regsliteratuur.61 Dit beteken egter
nie dat die beginsels onderliggend daaraan nie heelwat vroeër toepassing
gevind het nie. Finn62 doen aan die hand dat die ontwikkeling van equity in
die Engelse reg die voorloper was van daardie beginsels wat vandag bekend
staan as fidusiêre verhoudings. Hiermee stem Shepherd63 saam. Hy64 toon
aan dat die toepassing van dit wat vandag bekend staan as fidusiêre regte en
verpligtinge teruggevoer kan word na die gronde vir beskerming 65 van die
cestui que se regte voortspruitend uit die destydse Engelse “use”-figuur wat
net hierna ondersoek gaan word. Uit die voorgaande is die afleiding dus dat
equity-beginsels vandag in die Engelse reg ook bekend staan as fidusiêre
beginsels wat die basis vorm van die verpligtinge, enersyds en die regte
andersyds van respektiewelik die trustees en begunstigdes van die
hedendaagse Engelse trustfiguur.66
Steun vir hierdie siening is te vinde by Finn67 as hy opmerk:
“One of the major preoccupations of the Chancery courts over the
centuries has been to ensure that a person who has had trust or
confidence reposed in him by another, does not abuse that trust or
confidence either for his own benefit or to the detriment of that other
relying upon him. The trustee and the agent, for example, have long
felt the force of Equity’s dictates of ‘conscience’ in this regard. By the
turn of the nineteenth century this protective jurisdiction began to
assume the form of a distinct, though ill-defined, body of law
61 Finn Fiduciary Obligations (1977) 1. 62 Finn 2. 63 Shepherd The Law of Fiduciaries (1981) 12 e.v. 64 Sheperd 18. 65 Deur die “Chancellor in Equity”. 66 Hierdie aspek word bespreek in hoofstuk 6 paragraaf 6.2.2. 67 Finn 3 e.v.
51
prescribing minimum standards of acceptable conduct for those bound
by ‘fiduciary ties’.”
Juis daardie regte wat aanvanklik deur equity as beskermingswaardig beskou
is, is uiteindelik in die Engelse reg deur “equity” omvorm tot “a new and
coherent head of law”.68
3.4 DIE “USE”69
Juriste huldig vandag die opvatting dat die Engelse trust se ontstaan terug
herlei kan word na ‘n Middeleeuse regsfiguur, naamlik die “use”.70 Die vraag
is egter waaruit die “use” sy ontstaan te danke het? Volgens Sheridan71 is
hierdie vraag steeds kontroversieel onder juriste.
Die bepaling van die oorsprong van die “use”-figuur is belangrik aangesien die
moontlikheid bestaan dat beide common law- en civil law-lande se trustfiguur
‘n gemeenskaplike “voorvader” mag hê.
Die ontstaan en benutting van die “use” dateer sover terug as die middel van
die 13e eeu. Geestelikes van daardie tyd was verbied om rykdom (eiendom)
te versamel. “The rule of their order prescribe(d) the most perfect poverty.”72
Ondanks hierdie reël was dit tog nodig vir geestelikes om op een of ander
wyse bates te bekom, soos onder andere ‘n klooster of ander wyse van
68 Finn 2, naamlik die van “fiduciary obligations” wat wel verskille toon na gelang van die
geval of dit toegepas word op byvoorbeeld die trustreg of verteenwoordigingsreg, maar tog
altyd as basis het die plig om belange (regte) van ‘n ander te beskerm en te bevorder. 69 Keeton en Sheridan The Comparative Law of Trusts in the Commonwealth and Irish
Republic (1976) 4 e.v. 70 Maitland The Constitutional History of England A Course of Lectures Delivered 23
e.v.; Plucknett 580 e.v.; Sheridan Keeton and Sheridan’s The Law of Trusts (1993) (12e
uitgawe) 28 e.v.; Cameron, De Waal, Wunsh, Solomon en Kahn Honoré’s South African Law
of Trusts (2002) (5e uitgawe) 24. 71 Sheridan 19. 72 Maitland The Constitutional History of England A Course of Lectures Delivered 25.
52
verblyf. Om hierdie doel te bereik, het die gebruik ontstaan dat die bate deur
‘n buitestaander bekom word, maar tot voordeel en gebruik van die
geestelikes. Juis hierin setel die betekenis van die “use”, naamlik nie vir
jouself nie, maar tot voordeel van ‘n ander.
Natuurlik het die aanwending van hierdie figuur nie net gebly by die
versorging van geestelikes nie. Gou is nuwe aanwendingsmoontlikhede
gevind en ontgin. So merk Maitland 73 op:
“But at any rate I must ask you not to believe that either the mass of
the nation or the common lawyers of the fourteenth and fifteenth
centuries looked with disfavour upon uses. No doubt they were
troublesome things, things that might be used for fraudulent purposes.
But I have no doubt that they were very popular.”
Maitland74 wys daarop dat die “use”-figuur op die oog af reeds in die 14e eeu
gebruik is om persone in staat te stel om in ‘n beperkte mate te testeer. Deur
middel van hierdie regsfiguur sou die eienaar dan sy bates in lewe aan
iemand anders kon oordra, wat dit sou hou, nie vir homself nie, maar vir
iemand anders. Aanvanklik was dit uiteraard namens die oordraggewer en
dan, na sy dood, sy erfgename.75
Daar bestaan verskeie teorieë oor die oorsprong van die “use”:
q Sommige skrywers76 is van mening dat die “use” die Engelsregtelike
common law se teenpool van die Romeinse usus, usufructus of
fideicommissum is. Hierdie benadering oortuig volgens Maitland 77 nie,
omdat die “use”, volgens hom, uit die ad opus spruit en nie uit die ad usus
73 Maitland The Constitutional History of England A Course of Lectures Delivered 7. 74 Maitland The Constitutional History of England A Course of Lectures Delivered 26. 75 Wat hy nie testamentêr kon benoem nie aangesien testeervryheid baie beperk was. 76 Scrutton 157; Plucknett 575. 77 Maitland soos aangehaal deur Sheridan 19; Maitland The Constitutional History of
England A Course of Lectures Delivered 23 e.v.
53
nie. Maitland78 skroom nie om daarop aanspraak te maak dat hierdie
regsfiguur van “great elasticity and generality” waarskynlik “the most
distinctive achievement of English lawyers” self is nie.
Sheridan79 verwys na die beslissing van Abdul Hameed Sitti Kadija v De
Saram80 waar die “Privy Council” reeds op die verskille tussen ‘n
fideicommissum en ‘n trustfiguur wys. Die hof het spesifiek op drie
verskille klem gelê: Eerstens die beginsel van “legal and equitable
estates” wat vreemd was aan die Romeinse reg en in besonder aan die
regsvorm bekend as die fideicommissum. Tweedens het legal-
eiendomsreg en equitable-eiendomsreg gelyktydig bestaan in die Engelse
reg81 terwyl in die geval van die fideicommissum die fideicommissarius
eers saaklike regte verkry wanneer die regte van die fiduciarius eindig.
Derdens verskil die aard van die regte van die begunstigde in die geval
van die Engelse trust in vergelyking met fideicommissum . Ten spyte
daarvan dat hierdie uitspraak op belangrike verskille tussen “use” en
fideicommissum wys, verskaf dit ongelukkig nie duidelikheid oor die
oorsprong van die “use” as sodanig nie.
q Maitland82 se standpunt is dat die “use” sy ontstaan te danke het aan die
beginsels van agentskap toe dit op onroerende eiendom van toepassing
gemaak is. Dus is dit ‘n unieke Engelse ontwikkeling.
78 Maitland The Constitutional History of England A Course of Lectures Delivered 23
e.v. 79 Sheridan 21. 80 Abdul Hameed Sitti Kadija v De Saram 1946 AC 208 217 soos na verwys deur
Sheridan 21. 81 Sien hoofstuk 6 paragraaf 6.2.3.2 vir ‘n bespreking van die Engelse siening met
betrekking tot eiendomsreg en “real rights”. 82 Maitland The Constitutional History of England A Course of Lectures Delivered 24.
54
q Anders as Maitland huldig Holmes83 die mening dat die “use” uit die
Saalman- en Treuhand-modelle ontstaan het.
q Ames84 voel ook dat die “use” ‘n logiese uitvloeisel is van die spreuk
“equity acts on the conscience” en dus deur middel van die Engelse
regsgeskiedenis uit eie bodem ontstaan het. Sy siening is dat die
“Chancellor” met inagneming van oeroue gebruike in Engeland, die “use”
op billikheidsgronde erken het.
q Cameron et al 85 wys daarop dat die gebruik om eiendom in “use” oor te
dra reeds sedert die 11e eeu in Engeland, uit eie bodem, ontwikkel het en
sedert die 13e eeu algemeen in gebruik was. Van die redes waarna hulle
verwys wat die “use” nodig gemaak het, is die gebruik van kruisvaarders
om hul belange aan ander oor te dra voordat hulle op langdurige
kruistogte vertrek het. Soos hierbo gemeld, het monnike ook van hierdie
regsfiguur gebruik gemaak, alhoewel hulle nie eiendom in hulle eie naam
kon besit nie, is hulle wel toegelaat om die “use” daarvan te hou. Ook die
burgeroorloë van die 15e eeu het volgens Cameron et al die magtige
grondeienaars genoop om van die “use”-beginsel gebruik te maak om hul
eiendom te beskerm deur dit aan ‘n ander oor te dra. Soos wat Cameron
et al 86 dit stel “most great landowners were at one time or another
engaged in possibly treasonable enterprises, risking the forfeiture of their
land”.
q Sheridan87 wys daarop dat, ongeag wat die werklike ontstaansbron van
die “use” is, dit inhoudelik algemeen aangewend is. So merk hy op:
83 Soos aangehaal in Sheridan 19. Sien ook Plucknett 575. 84 Soos aangehaal deur Sheridan 20. Daar word later in hierdie hoofstuk aangetoon dat
die “Chancellors” waarskynlik weer deur die Romeinse reg beïnvloed is. 85 Cameron et al 24; Parker en Mellows The Modern Law of Trusts (1979) 1. 86 Cameron et al 25. 87 Sheridan 20.
55
“Where certain persons cannot hold the more important forms of
property at all and others can hold it only with difficulty or
disadvantageously, the lawyer must find a way out. The Roman lawyer
in the time of Augustus evolved the fideicommissum ; the medieval
landowner or his legal adviser evolved the use and then looked to
some official to protect him.”
Deurdat die rigiede common law regters nie met sekerheid kon bepaal of
“uses” suiwer Engelsregtelik ontstaan het en wat die aard was van die regte
wat daaruit voortgespruit het nie, het hulle hierdie regsfiguur nie aanvaar
nie.88
Gelukkig het die “Chancellor” ingegryp:
“Their loss was the Chancellor’s gain… the ecclesiastical Chancellor of
the Middle Ages was the proper person to prevent a serious breach of
an obligation of faith such as was involved in undertaking the execution
of a use.”89
Cameron et al 90 wys daarop dat omrede oordragte van eiendom “for defined
purposes occur everywhere and notions of good faith and conscience are
prominent in most legal systems”, dit net natuurlik vir die “Chancellor” sou
wees om regte voortspruitend uit die “use”-figuur as “equitable rights” te erken
en te beskerm, waar ander vorme van beskerming ontbreek het.
Waaruit die “use” ook al sy ontstaan te danke het, blyk dit duidelik dat die
“use” uit ‘n vertrouensdaad ontstaan het - vertroue soos wat trouens ook
onderliggend is aan die regsfigure waarmee die “use” pas vergelyk is.
88 Sheridan 21. 89 Sheridan 21. 90 Cameron et al 25.
56
Scrutton91 wys in dié verband ook daarop dat die “Chancellors” van destyds
ten minste deur die Romeinse fideicommissum beïnvloed moes gewees het.
Die gevolgtrekking wat uit die voorafgaande gemaak kan word is dat alhoewel
die “use” nie noodwendig uit Romeinse regsbeginsels ontstaan het nie, beide
stelsels een gemenedeler het, naamlik ‘n vertrouensverhouding gebaseer op
die spreuk: “Nie vir jouself nie, maar ten behoewe van ‘n ander,”92 dit wil sê ‘n
verhouding waaruit regte en verpligtinge ex lege voortgespruit het en wat op
een of ander aanvaarbare en effektiewe wyse beskerm moes word. In die
Engelse reg is beskerming bekom deur middel van die Engelse equity-
regstelsel.93 Nadat die “use”-figuur erkenning en dus beskerming “in equity”
ontvang het, het die gebruik daarvan aansienlik toegeneem.
Die erkenning van die “use in equity” het egter onvoorsiens gelei tot
“the view that the beneficiary94 was entitled to a type of ‘equitable
ownership’ or proprietary interest in the land, not called by that name
but governed by many of the same rules as the ‘legal estate’
recognized by the English common law”.95
Soos later aangetoon sal word,96 word aan die hand gedoen dat hierin nie
veel meer gelees moet word as bloot die feit dat hierdie ontwikkeling gesien
moet word as die unieke Engelse metode om beskerming te verleen aan
trustbegunstigdes se regte wat andersins nie deur die common law beskerm
91 Scrutton 157. Nie alleen weens die Romeinse besetting van vroeër nie, maar ook die
invloed wat die Romeinse kanonieke reg deur die kerk in Engeland op die regstelsel gehad
het. 92 Hieruit moet dan ook noodwendig volg dat aangesien ‘n verhouding van vertroue
voortspruit uit hierdie figuur, die regte en verpligtinge dus beheer en beskerm moet word deur
middel van dit wat vandag bekend staan as fidusiêre regte en verpligtinge gebaseer op bona
fides van die Romeins-Hollandse reg of “loyalty and fidelity” van die Engelse reg. 93 Omdat die common law-howe die figuur nie wou erken nie. 94 Van die “use”. 95 Cameron et al 25. (My onderstreping). 96 Hierdie aspek word bespreek in hoofstuk 4 paragraaf 4.3.3.2.
57
sou word nie en op billikheidsgronde op beskerming geregtig was. Dubbel
eiendomsreg in die Engelse reg is dus eerder ‘n beskermings-
meganisme/metode as ‘n wesenskenmerk van die Engelse trustfiguur.97
Hierdie unieke ontwikkeling in die Engelse reg is juis moontlik gemaak deur
die besondere Engelse siening van “ownership” en weens die bestaan van
equity-reg. Hierdie toedrag van sake sou, volgens Cameron et al, 98 nooit
plaasgevind het as dit nie was vir die gelyktydige bestaan van beide common
law- en chancery-howe in Engeland nie.” Watt99 vra homself ook af hoe dit
moontlik was dat die begunstigde uiteindelik met “proprietary rights” beklee is:
“It is something of a mystery how and why a mere personal right
against a particular defendant, based upon his possession of a thing
and the corresponding burden on his conscience, became a proprietary
right in the thing enforceable by the beneficiary against the whole world
apart from the bona fide purchaser for value of a legal estate without
notice. The answer may lie in the pragmatism and economy of the
equity judges… They were hopelessly overburdened … they could not
have failed to appreciate the savings on their time that could be
achieved if, instead of having to examine the conscience of each
alleged trustee or recipient of trust property on a case-by-case basis,
they were to protect trust beneficiaries generally by recognizing them to
have proprietary rights in trust assets.”
Uit voorgaande blyk dit dus dat die dual ownership-beginsel na alle
waarskynlikheid ontwikkel is om op ‘n eenvoudige en spoedeisende wyse
beskerming te bied aan die regte van begunstigdes van die “use”-figuur.100
97 Die wesenskenmerk is dan eerder die noodsaaklikheid dat die regte van
trustbegunstigdes na behore beskerm moet word. 98 Cameron et al 25. 99 Watt 10. (My onderstreping). 100 Hierdie aspek geniet verdere aandag in hoofstukke 4 paragraaf 4.3.3.2 en 6
paragraaf 6.2.
58
Die “use” is spoedig aangewend in ‘n groot verskeidenheid van gevalle,
sommiges wettig en ander onwettig:101
♦ Soos reeds vermeld, was al die grond in Engeland aanvanklik in feodale
besit en hierdie besit is hoofsaaklik gekenmerk deur die verhouding tussen
“lord” en “tenant”.
Die feodale grondslag van die Engelse grondbesit het onder andere
meegebring dat ‘n “tenant” by oordrag van ‘n “estate” verplig was om elke
keer “feudal dues” aan sy heer102 te betaal. Die gebruik het toe ontstaan
om die betaling van hierdie “dues” te omseil deur van die “use” figuur
gebruik te maak.103
Deur die Germaanse beginsel van gesamenderhandse-besit, wat ook in
Engeland erken is, te kombineer met die “use”, is eiendom deur ‘n
feoffor104 aan meerdere feoffees105oorgedra in gesamenderhandse-
eiendomsreg, maar in “use”, ten behoewe van homself. Sou enige van die
meerdere feoffees dan sterf, gaan die eiendom outomaties, in terme van
die Germaanse gesamenderhandse-regsfiguur, oor op die oorblywende
feoffees, sonder dat daar formeel oordrag hoef te geskied en gevolglik
“dues” betaal moet word.106 Die “use” is dus vroeg reeds gebruik as
middel om feodale heffings te vermy.
101 Maitland The Constitutional History of England A Course of Lectures Delivered 27
e.v. 102 Die persoon van wie hy die “tenure” ontvang. 103 Keeton en Sheridan The Comparative Law of Trusts in the Commonwealth and Irish
Republic (1976) 5. 104 Die oorspronklike “tenant”. 105 Wat nou in wese “subtenants” was. 106 Todd en Lowrie 11.
59
♦ Sheridan107 verwys na ‘n verdere aanwending van die “use” as ‘n soort
inter vivos testament - juis omdat testeervryheid, soos reeds gesien, aan
die ou regstelsels onbekend (of dan ten minste beperk) was. Todd en
Lowrie108 wys daarop dat ‘n feoffor byvoorbeeld hierdie regsfiguur ingespan
het as hy nie noodwendig sy oudste seun wou bevoordeel nie,109 maar
eerder van sy ander kinders. Selfs na die Statute of Wills in 1540, toe
erkenning vir die eerste keer aan die reg om testamentêr oor bates te
beskik, verleen is, is steeds voortgegaan om van hierdie regsfiguur gebruik
te maak in gevalle waar die wetgewing geswyg het. So is die “use” steeds
nuttig aangewend waar die wetgewing nie erflating aan die langslewende
toegelaat het nie.110 Met behulp van hierdie regsfiguur kon die feoffor nou
oor sy bates na sy dood beskik, deur dit in lewe oor te dra aan ‘n
vertroueling met die afspraak dat die feoffee dit ten behoewe van die
feoffor hou en na dié se dood die bates sou oordra aan die aangewese
persone. Hierdie “afspraak” en die regte daaruit voortspruitend het
regserkenning en beskerming geniet deur middel van die Chancery-howe.
Die persone ten behoewe van wie so ‘n oordrag sou geskied, sou voortaan
ook as die cestui que use bekend staan.
♦ Twyfelagtige aanwendingsgebruike het nie agterweë gebly nie. Deur
gebruik te maak van die “use”-regsfiguur, kon ‘n eienaar ook van sy
krediteure wat beslag op goed wou lê, ontslae raak omdat die goed nie
meer aan hom behoort het nie. Welgestelde grondeienaars wat wou keer
dat die staat hul eiendom bekom indien hulle moontlik betrokke sou raak by
verraderlike dade, kon ook van hierdie regsfiguur gebruik maak.111
107 Sien ook Maitland The Constitutional History of England A Course of Lectures
Delivered 26 e.v. 108 Todd en Lowrie 10. 109 Wat noodwendig van common law regsweë na sy dood sou gebeur. 110 Sheridan 21. 111 Paragraaf 3.4.
60
In terme van die Engelse common law is die persoon aan wie die “tenant”
(feoffor) die regte in “use” oorgedra het (die “subtenant” of feoffee), beskou as
die enigste reghebbende van die saak. Die ooreenkoms of pactum tussen die
feoffor en die feoffee, naamlik dat die feoffee die eiendom ten behoewe van
die feoffor sou hou, is nie in die common law-howe erken en gehandhaaf nie.
Indien die feoffee die pactum sou skend, was die feoffor dus sonder remedie!
Hierdie pactum is mettertyd erken en gehandhaaf in die “court of chancery”
omdat die verbreking van die pactum as “scandalous, dishonesty, (and a)
disregard of trust” beskou is112 en dus op grond van billikheid op beskerming
geregtig was.113 Die “Chancellor” het selfs nie geskroom om in gevalle van
beweerde troubreuk die skuldiges onder eed te ondervra en sodoende die
inhoud van die “use” vas te stel nie. Dit het ook gegeld al is die “use”
mondelings verleen. Sou die feoffee nie sy troubreuk regstel nie, is hy selfs
met gevangenisstraf gedreig.114
Aangesien die koning, en dus die staatskas, die meeste sou ly onder die
gebruik van die “use”, deurdat hy, byvoorbeeld “feudal dues” van die
opvolgende “tenants” verloor het, is verskeie pogings aangewend om die
gebruik van die “use”-figuur te onderdruk.115
In 1535 vaardig Hendrik VIII, deur middel van die Statute of Uses, ‘n
omvattende dekreet uit om klaarblyklik die koning se probleme met die “use”
te ondervang. Alhoewel die statuut “uses” nie verbied het nie, het dit gepoog
om die aanwendingsmoontlikhede daarvan te beperk. Hierin is tydelik
geslaag. Volgens Sheridan116 het hierdie wetgewing meegebring dat geag is
dat eiendomsreg in die onderliggende bate in die begunstigde gevestig het by
112 Coertze 26. 113 Sheridan 21. Hierdie beskerming was gebaseer op beginsels wat hedendaags
bekend staan as die beginsels van fidusiêre regte en verpligtinge, soos aangetoon in
paragraaf 3.3. 114 Cameron et al 25. 115 Sheridan 24. 116 Sheridan 28 e.v.
61
oordrag en dat hy daardeur die “legal estate” daarin verkry het. Die common
law-howe het die Statute of Uses egter sodanig uitgelê dat, na die eerste
“use”, die wet sy volle werking gehad het. Coertze 117 wys daarop dat al wat
dus nodig was om dié regsfiguur te laat voortleef, was om ‘n “use upon a use”
te ontwikkel. ’n Persoon wat dus steeds van die “use”-beginsel gebruik wou
maak, moes eiendom aan iemand oordra en ‘n tweede “use” op die eerste
laat volg het. Hierdie tweede “use” is ‘n trust genoem en hierna sou die
feoffee ‘n trustee heet en die cestui que use word cestui que trust en later,
“beneficiaries”.
3.5 DIE ENGELSE TRUST
3.5.1 Gemeenregtelike Ontwikkeling
Alhoewel skrywers verskil oor die oorsprong van die “use”, soos reeds hierbo
bespreek,118 is die oorheersende siening onder juriste dat die Engelse trust sy
ontstaan aan die Middeleeuse “use” te danke het.
Alhoewel die Engelse trust deur die “use” geïnspireer is,119 verskil die trust en
die “use”-figuur tog van mekaar. Hierdie verskil is deur Lord Mansfield in
Burgess v Wheate120 uitgelig. Volgens hierdie uitspraak blyk dit dat die
grootste verskil daarin geleë is dat die regte onderliggend aan “uses”
aanvanklik as meer persoonlik van aard beskou is as dié ten opsigte van
trusts. Kragtens die “use”-figuur het die cestui que use in ‘n persoonlike
verhouding tot die feoffee gestaan en was hul regte aanvanklik ook persoonlik
van aard. Soos spoedig sal blyk het die cestui que trust se regte ‘n saaklike
kleur.
117 Coertze 27. 118 Sheridan 28 e.v.; Cameron et al 24. 119 Sheridan 31. 120 Burgess v Wheate 1759 1 Eden 177, soos aangehaal deur Sheridan 31.
62
Keeton en Sheridan121 wys daarop dat:
“The law of trusts, like the common law, owes its shape and content to
judicial decisions, and although it was developed by the Court of
Chancery, it is English and owes almost nothing to continental
inspiration.”
Vir ongeveer twee en twintig jaar na die afkondiging van die Statute of Uses,
het dit gelyk asof Hendrik VIII se pogings om “uses” na sy smaak te beperk,
geslaag het.
In 1557 kom die regsvraag na die posisie en gevolge van tweeledige “uses”
weer voor die howe in die Jane Tyrell-saak.122 Die hof bevind dat die tweede
passiewe “use” ongeldig en onafdwingbaar was en hierdeur is die inherente
doel van die Statute of Uses gehandhaaf.
Hierdie beginsel is aanvanklik deur die howe aanvaar en toegepas, maar in
1595 in die Girland-beslissing,123 verleen die Chancery erkenning aan die
tweede “use” van ‘n passiewe trust - welliswaar slegs ‘n liefdadigheidstrust.
Verdere erkenning vir die tweede “use”, of - soos Coertze124 verduidelik - die
trust, volg in die 1634 Sambach-saak.125
In die jare 1675 tot 1682 was Heneage Finch, Lord Chancellor van
Engeland.126 Die regsposisie was toe dat die tweede “use”, of dan trust,127
behalwe in die geval van passiewe liefdadigheidstrusts, onafdwingbaar was.
121 Keeton en Sheridan 3. 122 Jane Tyrrel 1557 2 Dyer 155a ER 336 soos aangehaal deur Sheridan 28. 123 Keeton en Sheridan 28. 124 Coertze 27. 125 Sheridan 28. 126 En voor dié tyd prokureur-generaal. Watt 6. 127 Pettit 13.
63
Feodale invloed128 op eiendom, was aan die kwyn. Dit is ook interessant om
daarop te let dat waar “Chancellors” tot op daardie stadium dikwels
godsdienstige leiers of staatsmanne was, die aanstelling van Finch as “Lord
Chancellor”, die begin was van ‘n era waarin slegs juriste voortaan as
“Chancellor” sou dien.
Vir die volgende tweehonderd en vyftig jaar sou equity ontwikkel in ‘n stelsel
van reëls, gebaseer, net soos in die geval van die common law, op
presedente. Gewete en rede sou al minder en minder ‘n rol speel, terwyl
neergelegde beginsels algaande ‘n groter rol sou speel. Juis binne hierdie
nuwe stelsel van equity129 het Engeland se trustreg algaande begin ontwikkel.
Keeton en Sheridan130 stel dit soos volg:
“In this changed environment a law of trusts developed, derived from
the medieval conception of the use, but freed from the limitations
imposed by the necessity to operate alongside the feudal land law.”
Daar kan tereg gesê word dat die aanstelling van Heneage Finch in 1675 as
Lord Chancellor131 die ware beginpunt van die geskiedenis van die moderne
equity en dus trustreg132 in Engeland was. So merk Sheridan133 op:
“The modern law of trusts was made possible by the enlightened
development initiated by Lord Nottingham. The trust (in Engeland)
128 Een van die groot struikelblokke op die ontwikkelingspad van die trustfi guur weens
die persepsie dat juis hierdie figuur die suksesvolle verhaling van “feudal dues” belemmer. 129 Of, soos hierbo aangetoon, “fidusiêre verhoudings”. 130 Keeton en Sheridan 9. 131 ‘n Aanstelling wat hy - ampshalwe bekend as Lord Nottingham - tot 1682 by sy dood
beklee het. 132 Keeton en Sheridan 9; Sheridan 31. 133 Sheridan 31.
64
owed its inspiration to the medieval use, but in Nottingham’s hands it
aquired a different character.”
Lord Notthingham se reuse bydrae tot die ontwikkeling van Engelse trustreg
het ook Lord Mansfield se aandag in die Burgess v Wheate 134 geniet waar hy
opmerk:
“… trusts were not on a true foundation till Lord Nottingham held the
great seal. By steadily pursuing, from plain principles, trusts in all their
consequences, and by some assistance from the legislature, a noble,
rational, and uniform system of law has since been raised. Trusts are
made to answer all the exigencies of families, and all purposes, without
producing one inconvenience, fraud, or private mischief …”
Waarskynlik die vernaamste trustbeslissing van Lord Nottingham is Cook v
Fountain135 waarin hy uitdruklik daardie trusts wat in equity erkenning sou
geniet, soos volg klassifiseer:
“Perhaps the most fundamental question answered by Lord
Nottingham was the establishment of the true foundations of the law of
trusts. Those he defined in historic terms in 1676 in Cook v Fountain, 3
Swanst 585. He divided trusts into express trusts, ‘which are raised
and created by acts of the parties’ and implied trusts ‘which are raised
or created by act or construction of law’. Express trusts, he explained,
are created either by word or writing.”136
In sy bespreking van die Cook-beslissing wys Sheridan daarop dat Lord
Nottingham toe reeds bepaal het dat die bestaan van ‘n trust nie ligtelik
aanvaar kan word nie -
134 Burgess v Wheate 1759 1 Eden 177 223. 135 Cook v Fountain 1676 3 Swanst 585, soos behandel deur Keeton en Sheridan 11 en
Sheridan 32. 136 Sheridan 32.
65
“for if the Chancery do once take liberty to construe a trust by
implication of law, or to presume a trust unnecessarily, a way is opened
to the Lord Chancellor to construe or presume any man in England out
of his estate…”.137
3.5.2 Statutêre Ontwikkeling
Namate die gebruik van die “use”-figuur en later die trust toegeneem het en
erkenning daarvan in regspraak gevolg het, is dit verstaanbaar dat wetgewing
insake die “use” en latere trustfigure nie agterweë sou bly nie.
Daar is reeds verwys na die Statute of Uses van 1535 en die gevolge daarvan
op die “use”-figuur.
Die Charitable Uses Act van 1601 het verligting aan bejaarde en behoeftige
persone probeer bring. Dit het reëlings bevat ten opsigte van onderhoud van
siekes en gewondes en het in die algemeen gehandel oor wat - in
hedendaagse konteks - binne die sfeer van liefdadigheidstrusts val.
Die Statute of Frauds van 1677, soos die naam aandui, het gepoog om
sekere bedrieglike handelings ten opsigte van trustaangeleenthede uit te
skakel.
Die Charitable Uses Act van 1735 het weereens die klem op reëlings by
liefdadigheidstrusts laat val.
Die Trustees Appointment Act van 1850 was die eerste stuk Engelse
wetgewing wat gepoog het om trustreg in die algemeen in Engeland beter te
reguleer. Hierdie wet is in 1869 gewysig en in 1890 herroep deur die Trustee
Act van 1888 wat weer op sy beurt in 1893 deur ’n nuwe Trustee Act herroep
is. In 1925 word weereens ‘n heel nuwe Trustee Act afgekondig wat in 2000
deur die huidige Trustee Act van 2000 herroep is.
137 Sheridan 33.
66
3.6 SAMEVATTING EN VOORUITSKOUING
Soos dikwels uit hierdie studie sal blyk, is die (moontlike) invloed van Engelse
trustreg ‘n belangrike faktor om in gedagte te hou wanneer die geldende
trustregbeginsels van ander jurisdiksies beoordeel word. Of dit inderdaad so
is dat in die afwesigheid van die suiwer Engelse common law-trust gebaseer
op equity, daar slegs plek is vir “so-called trusts” of “trust-like devices” en nie
volwaardige trustfigure nie, is ‘n vraag wat in die loop van hierdie navorsing
deeglik oorweeg sal word.
Die Engelse begrip van twee estates by eiendomsreg bots lynreg met die
Romeinse begrip van “enkelvoudige” eiendomsreg, gevolglik het enige poging
om die Engelsregtelike trustidees in veral civil law-jurisdiksies oor te plant en
te implementeer, hewige teenkanting veroorsaak.
Of hierdie teenkanting in alle gevalle geregverdig is, is ‘n goeie vraag. Waar
die equity-howe in Engeland in dual ownership die besondere beskerming van
trustbegunstigdes se regte gesien het,138 kan die vraag tereg gevra word of
die Engelse regstelsel nie net so maklik kon ontwikkel het in die rigting van
bloot besondere beskermingsreëls, sonder spesifiek dual ownership, vir
regsonderdane met besondere behoeftes nie. Interessant is Reid se
opmerking in hierdie verband: “Even in English law the legal/equitable duality
may no longer be the most important characteristic of the trust.”139
Watt140 som die huidige Engelse situasie soos volg op:
138 In plaas van om van die begin af bloot fidusiêre beginsels korrek toe te pas. 139 Reid “Patrymony(sic) not Equity: the Trust in Scotland” in Privaatrecht Trusts in
Mixed Legal Systems (reds. Milo en Smits) (2001) 19. 140 Watt 33 en 35.
67
“Although it is the author’s contention that wherever legal and equitable
title to the same asset are held separately it is axiomic that there will be
a trust”, maar “it is possible for a person to hold an asset … as trustee,
without any separation of legal and equitable title to the asset.”
Hayton141 beklemtoon ook eerder die belangrikheid van begunstigdes se
regte as hy opmerk dat die belange van die trustbegunstigde die belangrikste
aspek van die trustverhouding is en dat juis dit veroorsaak het dat equity so ‘n
groot waarde heg aan die behoorlike beskerming van hierdie regte.
Uit die voorgaande wil dit dus voorkom asof die klem eerder val op die
beskerming van begunstigdes en dual ownership as ‘n metode om die
spesifieke doel te bereik, in stede van dual ownership as ‘n wesenskenmerk
van ‘n trustfiguur. Dit blyk dus dat dit altyd gaan om die beskerming van
begunstigdes se regte en juis omdat dié regte, en die beskerming daarvan, so
‘n onmisbare deel uitmaak van die Engelse trustfiguur, is dual ownership as ‘n
metode ontwerp om hierdie beskerming te verleen en te verseker.
Aan die ander kant is daar volgens Olivier142 ‘n saak uit te maak dat
dubbeleiendomsreg tog ook moontlik aan die Romeinse reg bekend was.
Olivier143 voer aan dat die beginsel van ‘n enkeleiendomsreg volgens die
klassieke Romeinse reg, na die klassieke tydperk, ook nie onbesproke was
nie. Daar is volgens hom duidelike standpunte te bespeur dat ‘n vorm van
gelyktydige eiendomsreg ook in die Romeinse reg bestaan het. Coertze144
verskil egter hiervan.
141 Hayton Hayton and Marshall Cases and Commentary on the Law of Trusts (1991) (9e
uitgawe) 4 en 5. 142 Olivier 18 e.v. 143 Olivier 18. 144 Coertze 18.
68
Alhoewel dit dus moontlik is dat die dubbeleiendomsreg nie meer ‘n conditio
sine qua non vir alle Engelse trusts is nie, moet tog aanvaar word dat die
Engelse trust “a creature of equity and not common law” is.145
Of die “use” nou uit die Treuhand- of Saalman-regsfigure ontwikkel het en of
dit die teenpool is van die Romeinsregtelike fideicommissum, die feit bly
staan: Die “use”-idee was van oudsher af ook gesetel in die vertrouensidee
van “nie vir jouself nie, maar ten behoewe van ‘n ander”,146 ‘n idee wat
besondere wysheid vereis as dit kom by die beskerming van die belange van
die begunstigdes.147
Die Engelse trustontwikkeling het swaar gekry onder die rigiede toepassing
van die common law. Juriste het aanvanklik moeilik aanvaar dat die “use”
deel van die Engelse regstelsel gevorm het. Gelukkig vir die trustfiguur het
geestelike en volksleiers al vroeg ingesien dat billikheid en regverdigheid
vereis het dat die “use” en mettertyd die trust moes seëvier en is erkenning
aan die “use” en later aan die trust in equity verleen. Wat ook belangrik is, is
die feit dat die Engelse trustreg ontwikkel het tot die punt waar dit nie nodig is
om dié figuur in die Engelse regstelsel oor die boeg van ‘n ander (Engelse
regsfiguur) te gooi en te beoordeel nie. Die Engelse trustfiguur is dus ‘n figuur
sui generis wat op eie bene staan en beoordeel word ooreenkomstig unieke
eie reëls en beginsels 148 - beginsels wat deur equity ontwikkel is en vandag
vervat is in die Engelsregtelike reëls van “fiduciary obligations” wat dien as
145 Hayton en Marshall 6. 146 Keeton en Sheridan 6. 147 Juis omdat ‘n begunstigde uit die aard van die besondere verhouding waarin hy of sy
verkeer, in ‘n ondergeskikte en oënskynlik benarde posisie kan verkeer. 148 Dit is in teenstelling met byvoorbeeld Suid-Afrika waar ander regsfigure op die
trustfiguur afgedwing word. Hierdie aspek word verder bespreek in hoofstuk 4.
69
basis vir beskerming van die regte van die Engelse trustbegunstigde.149
Weens die Engelse dual ownership-idee het hierdie regte soms ’n saaklike
kleur.
Die belangrikste rede waarom die Engelse trustfiguur aanvanklik moeilik in
ander regstelsels aanwending kon vind of na dié stelsels kon oorwaai, was
waarskynlik juis die feit dat die dualistiese aard van die Engelse reg aan
ander lande, veral die met ‘n civil law-tradisie, vreemd was en daarmee saam,
die gedagte dat juis hierdie ”dual ownership”-idee ’n wesenskenmerk van die
Engelse trustfiguur was. Namate die trust egter mettertyd binne die
tradisionele common law van Engeland gevestig geraak het,150 kon dit
makliker aanklank en toepassing vind in veral ander common law-stelsels en
moontlik selfs ook in lande met ‘n civil law-tradisie wat aan die imperialistiese
149 Todd en Wilson 368 merk in die verband op:
“What relationships are fiduciary and what is their nature? The nature of a trustee’s
duty towards a beneficiary is fiduciary. In this book we are primarily concerned with
the duties of trustees, but you should appreciate that actually, the trustee-beneficiary
relationship is one of a number of so called fiduciary relationships which the law
recognises. For example the relationship between agent and principal in the law of
agency is fiduciary, as is the relationship between co-partners in a partnership and
another can be found in the relationship between company director and his company.
Indeed, many of the cases considered in this section relate to fiduciary relationships
other than trustee-beneficiary, and a number of them are actually ‘company -director’
illustrations. Nevertheless, all these cases are also authoritative on the position of
trustees.” 150 En standpunte ontwikkel het dat ”dual ownership” nie soseer ’n onmisbare
wesenskenmerk van die Engelse trustfiguur is nie, maar eerder ’n unieke
beskermingsmeganisme van die regte van trustbegunstigdes is en dat die regte van
trustbegunstigdes ook op ander wyses beskerm kan word sonder om afbreuk te doen aan die
trustidee - sien hoofstuk 4 paragraaf 4.3.3.2, waar De Waal se standpunt in die verband
ondersoek en ondersteun word.
70
invloed van Engeland blootgestel was. Uiteindelik het dit wêreldwyd op so ‘n
dramatiese wyse versprei dat Sir Maurice Amos151 kon opmerk:
“The English trust has everywhere planted itself like a cuckoo in the
nest of the civil law, and this is, as you will agree, a remarkable
circumstance.”
151 Amos “The Common Law and the Civil Law in the British Commonwealth of Nations”
1937 Harvard Law Review 1263, (sic) soos aangehaal deur Olivier 2. (Volgens nasoeke het
die artikel verskyn in die Journal of the Society of Comparative Legislation in Februarie 1939
pp 57 - 65, welke Joernaal nie in Suid-Afrika beskikbaar is nie.)
71
HOOFSTUK 4
DIE ONTWIKKELING VAN DIE TRUSTIDEE IN DIE
SUID-AFRIKAANSE REG
4.1 INLEIDING..................................................................................................... 71
4.2 MOONTLIKE ONTSTAANSBRONNE EN
MATE VAN BEÏNVLOEDING .............................................................................72
4.2.1 Die Suid-Afrikaanse Gemenereg .......................................................73
4.2.2 Engelse Invloed ....................................................................................81
4.2.3 Gevolgtrekking ......................................................................................85
4.3 DIE TRUSTFIGUUR IN DIE SUID-AFRIKAANSE REG........................88
4.3.1 Die Regsaard van die Trust ................................................................89
4.3.2 Klassifikasie van Suid-Afrikaanse Trusts .......................................114
4.3.3 Definisie en Essentialia van ’n Suid-Afrikaanse Trust..................126
4.1 INLEIDING
Soos aangetoon in hoofstuk 1 word die trustfiguur algemeen aangewend in
Suid-Afrika, maar bestaan daar twyfel oor aspekte soos die regte van
trustbegunstigdes en die vraag of die Suid-Afrikaanse trust inderdaad ‘n
suiwer trustfiguur is.1 Regte van trustbegunstigdes en die sogenaamde
suiwerheid van die regsfiguur kan nie in isolasie ondersoek word nie en
1 In hoofstuk 1 (gelees met Aanhansel A) is aangetoon dat daar reeds duisende trusts
geregistreer is asook wat die aanwendingsmoontlikhede van dié figuur in Suid-Afrika is. Daar
is ook kortliks gewys op die problematiek wat bestaan rondom die regte van
trustbegunstigdes. Ook in hoofstuk 1 is aangetoon dat die Engelse trust vir doeleindes van
hierdie proefskrif aanvaar gaan word as die suiwer trustmodel en dat slegs trustfigure wat
wesentlik met die Engelse trustfiguur ooreenstem as suiwer trustfigure beskou sal word.
72
daarom is dit noodsaaklik om eers die ontwikkeling en regsaard van die
trustfiguur in die algemeen in Suid-Afrika te ondersoek. Dit is verder ook
belangrik om te bepaal welke erkenning regtens in Suid-Afrika aan die figuur
verleen word, veral as die kommersiële waarde wat in trusts in Suid-Afrika
opgesluit lê en die daaglikse meedoening van trusts aan die Suid-Afrikaanse
kommersiële verkeer in ag geneem word.
In hierdie hoofstuk word ondersoek ingestel na hoe die Suid-Afrikaanse
trustfiguur moontlik regshistories ontwikkel en uiteindelik erkenning verkry
het.2 By die erkenning van die trustfiguur gaan hoofsaaklik op wetgewing en
die regspraak gekonsentreer word. Die hoofstuk word afgesluit deur aan te
toon wat die moontlike aard van die Suid-Afrikaanse trustfiguur volgens die
Suid-Afrikaanse regspraak is. Van die verskillende klassifikasies van trusts in
Suid-Afrika asook ‘n moontlike definisie en die essensiële elemente van ‘n
trust in Suid-Afrika word onder die loep geneem.3
4.2 MOONTLIKE ONTSTAANSBRONNE EN MATE VAN BEÏNVLOEDING
Na aanleiding van dit wat reeds daaroor in hoofstukke 2 en 3 gesê is, kan die
afleiding gemaak word dat die ontwikkeling van ‘n Suid-Afrikaanse trustfiguur
ontstaan het uit en/of beïnvloed is deur een of meer van die volgende bronne:
♦ Die Romeins-Hollandse gemenereg, soos gedefinieer in hoofstuk 2 en
soos verder ontwikkel deur wetgewing en regspraak.
♦ Die Engelse reg.
2 Die mate waarin spesifieke bronne die ontwikkeling beïnvloed het, is belangrik omdat
sodanige bronne en die mate waarin dit reeds in Suid-Afrika toepassing vind, weer as
hulpmiddel kan dien wanneer die essensiële elemente van die Suid-Afrikaanse trust en ook
die aard en inhoud van die regte van begunstigdes van trusts later ondersoek word. 3 Dit is noodsaaklik om regsekerheid te hê ten opsigte van hierdie aspekte aangesien
dit ‘n direkte invloed het op die aard van trustbegunstigdes se regte en ook ‘n vergelyking van
die Suid-Afrikaanse trustfiguur met soortgelyke figure in ander regsjurisdiksies moontlik maak.
73
In hierdie hoofstuk word aandag gegee aan die Suid-Afrikaanse gemenereg4
en die Engelse reg as moontlike bronne van beïnvloeding. In hoofstuk 5 word
ondersoek ingestel na sekere ander regstelsels.
4.2.1 Die Suid-Afrikaanse Gemenereg
4.2.1.1 Romeins-Hollandse reg
Alhoewel die opvatting mag bestaan dat Van Riebeeck die Romeins-
Hollandse regstelsel na Suid-Afrika ingevoer het, is dit nie heeltemal so
eenvoudig nie. Die Romeins -Hollandse regstelsel is nooit formeel as
regstelsel in die destydse Kaapse gemeenskap gesanksioneer nie. Van
Riebeeck se eie sienswyse was bloot dat die regstelsel van die Verenigde
Oos-Indiese Kompanjie, soos toegepas op sy Indiese gebiede,
vanselfsprekend ook op die Kaap van toepassing sou wees. Van Riebeeck
se sienswyse is by implikasie bekragtig deur sy oppergesag in Holland.5
Romeins-Hollandse reg het dus beslag in die destydse Kaap gekry by wyse
van stilswyende aanvaarding deur die destydse leierskap dat die stelsel
eenvoudig hier te lande toepassing moes vind.
Die Romeins-Hollandse regsfigure, soos die fideicommissum , modus, beding
ten behoewe van ‘n derde, verteenwoordigingsreg, vennootskapsreg en
beginsels soos bona fides en fidusiêre verhoudings is dus kragtens die
gemenereg in die Suid-Afrikaanse reg opgeneem.6
Die trustfiguur as sodanig, synde ‘n vreemde verskynsel aan die Romeins-
Hollandse reg, 7 kon nie gemeenregtelik in Suid-Afrika opgeneem word nie.
Die vraag wat nou ontstaan, is waar die hedendaagse trustfiguur in die Suid-
4 Soos verder ontwikkel deur wetgewing en regspraak. 5 De Wet Die Ou Skrywers in Perspektief (1988) 21. 6 Hierdie aspek is reeds behandel in hoofstuk 2. Sien verder Corbett, Hofmeyr en
Kahn The Law of Succession in South Africa (2001) 260 e.v.; Swanepoel Oor Stigting,Trust,
Fideicommissum, Modus en Beding ten behoewe van ‘n Derde (1961) 3 e.v.; De Wet 1 e.v. 7 Braun v Blann and Botha 1984 2 SA 850 (A) 858H.
Formatted: Bullets andNumbering
74
Afrikaanse reg dan vandaan kom? Moontlike antwoorde vir hierdie vraag is
dat die trustfiguur óf ontwikkel het uit een of meer van die ander erkende
Romeins-Hollandse regsfigure, wat, soos die trustfiguur, ook
vertrouensverhoudings meegebring het, óf doodeenvoudig oorgeneem is uit
’n ander regstelsel soos byvoorbeeld die Engelse regstelsel. Om hierdie
vraag te beantwoord moet onder meer gelet word op plaaslike
regsontwikkeling en veral op hoe die wetgewer en die howe die
aangeleentheid hanteer het.
4.2.1.2 Wetgewing
Reeds voor Uniewording het die wetgewer, aanvanklik eers in die vroeëre
Kaapkolonie en later in die Vrystaat, en Natal, wetgewing oor trusts
afgekondig.
Die Engelse kerk in Kaapstad is reeds in 1829 deur middel van Ordonnansie
4 van 1829 gemagtig om bates in ‘n trust te hou.8
In 1836 is die Kaapse Stadsbiblioteek se bestuur deur middel van ‘n trust
gereorganiseer en min of meer dieselfde gebeur met die destydse South
African College. Daarna en sedert 1837 is met reëlmaat van hierdie
regsverskynsel in gevalle van kerke, biblioteke en kolleges gebruik gemaak,
nie net in die Kaapkolonie nie, maar ook in Natal en in die destydse Vrystaat.9
In 1846 het die destydse Natalse regering besluit om ‘n trust te skep vir
armlastiges en persone wat verliese gely het weens die optrede van die
blanke besetters van Natal.10 Sedert 1850 was daar verskeie wette in Natal
8 Artikel 14 en 15 van Ordonnansie 5 van 1832. Coertze Die Trust in die Romeins-
Hollandse Reg (LLD-proefskrif 1948 US) 60 e.v. Coertze wys daarop dat selfs die hoofregter
van destyds meegewerk het aan die trustskema vir die kerk. 9 Coertze 61 e.v. 10 Coertze 64 e.v.
75
wat oor trusts handel. So, byvoorbeeld was die kerkraad van die Hervormde
Kerk sedert 1850 die trustee van ‘n trust.11
Volgens Coertze 12 kon hy geen vroeë trustwetgewing in die Transvaal
opspoor nie. Die Vrystaatse wetgewer, aan die ander kant, het trusts sedert
1892 erken.13
Na Uniewording in 1910 is erkenning ook deur middel van wetgewing aan
trusts verleen.14 Enkele voorbeelde hiervan is:
(1) Die Maatskappywet15 waarkragtens ‘n trust, tipies Engelsregtelik, by
die uitgifte van obligasies aangewend is.
(2) Die Insolvensiewet16 waarkragtens die meester van die hooggeregshof
die trustee sou wees totdat ‘n kurator vir ‘n insolvente boedel aangestel
is. Daarna sou die kurator trustee wees soos hy trouens ook in die
Engelse reg is. Die meester en daarna die kurator word dus
reghebbendes van die insolvente boedel - egter nie vir hulself nie,
maar ten behoewe van krediteure. 17
(3) Die Naturelletrust en -grond Wet18 waarvolgens ‘n naturelletrust
opgerig is.
(4) Die herroepe Trustgelde Beskermingswet19 wat in sy geheel handel oor
registrasie van trusts, bevoegdhede van trustees, die rol van die
11 Coertze 61 e.v. 12 Coertze 61 e.v. 13
Soos, byvoorbeeld kragtens Wet 4 van 1892 waarna Coertze verwys op 69. 14 Coertze 72. 15 Wet 46 van 1926, soos gewysig en later vervang. 16 Wet 24 van 1936, soos gewysig. 17 Coertze 73. 18 Wet 18 van 1936. 19 Wet 34 van 1934.
76
meester en strawwe vir trustees.
(5) Algaande word verwysings na trusts en trustinstellings in wetgewing
meer algemeen. Dit sluit onder andere die Registrasie van Aktes
Wet,20 die Wet op Hereregte,21 die Inkomstebelastingwet22 en dan baie
belangrik die Wet op die Beheer oor Trustgoed23 in.
Net soos aanvanklik met die regspraak, 24 het die onderskeie wetgewers die
trustfiguur statutêr in Suid-Afrika ingevoer, sonder ’n poging om dit spesifiek
op een of ander Romeins-Hollandse beginsel te baseer en dit terwyl die
trustidee as sodanig gemeenregtelik ‘n vreemde regsbegrip was.
4.2.1.3 Regspraak
Die trustfiguur het oor ‘n lang tydperk in die Suid-Afrikaanse reg ontwikkel en
daarom is dit haas onmoontlik om die erkenning van die trustfiguur aan ‘n
bepaalde datum te koppel.2 5
In Suid-Afrika het die hof, vir die eerste keer sover vasgestel kon word, op 28
Februarie 1833 in die beslissing van Twenty Man v Hewitt 26 erkenning aan die
trustfiguur as regsinstelling gegee. Die feite van hierdie saak was dat Hewitt
‘n ooreenkoms met drie ander persone gesluit het waarin hy onderneem het
20 Wet 47 van 1937. 21 Wet 40 van 1949. 22 Wet 58 van 1962. 23
Wet 57 van 1988. 24 Soos net hierna sal blyk in paragraaf 4.2.1.3. 25 Olivier Aspekte van die Reg insake Trust en Trustee met besondere verwysing na die
Amerikaanse Reg (LLD-proefskrif 1982 UP) 54. Soos reeds aangetoon in die vorige
paragraaf, is trustwetgewing opgespoor tot so ver terug as 1829. 26 Twenty Man and Another v Hewitt 1833 Menzies Reports 1828 - 1849 Vol. 1 156.
Sien ook Coertze 54.
77
om sekere eiendom aan sy toekomstige vrou oor te dra. Toe Hewitt nalaat
om aan die bepalings van die ooreenkoms gevolg te gee, bevind die hof op
aandrang van sommige van die ander kontrakspartye dat die ooreenkoms in
effek tot die ontstaan van ‘n trust aanleiding gegee het en dat die trustees die
kontraksbepalings kon afdwing. Alhoewel die meriete van die saak vir die
onderhawige verhandeling onbelangrik is, is die feit dat ‘n trust deur die hof
erken en afgedwing is, wel van geskiedkundige belang.
In 1835 moes die hof in Buissine and Another v Mulder et Uxor 27 besin oor
die moontlike erkenning van ‘n trust, meer spesifiek ‘n inter vivos trust. Nie
net bevind die hof dat mevrou Johanna Pezo inderdaad ‘n trust opgerig het
nie, maar ook dat dit na oprigting nie sonder meer herroep kon word nie.28
In 1843 kry die howe weereens die geleentheid om oor ‘n trust uitspraak te
lewer.29 In hierdie saak handel dit oor ‘n skikking in ‘n egskeidingsgeding en
is daar beslis dat nie net een nie, maar meerdere trusts tot stand gekom het.
Hierdeur verleen die hof verdere erkenning aan die trustfiguur in Suid-Afrika.
In 1868 kom ‘n trust weer ter sprake in Trustees of South African Bank v
Chiappini.30 Alhoewel dit hier gaan oor regte van krediteure, word weereens
erkenning aan die trustfiguur gegee. Hierna volg verdere beslissings wat
erkenning aan trusts verleen met reëlmaat,31 nie net in die destydse
27 Buissine and Another v Mulder et Uxor 1835 Menzies Reports 1828 - 1849 Vol. 1
162. Sien ook Coertze 55. 28 ‘n Tipies Engelsregtelike benadering omrede begunstigdes volgens die Engelse reg
dadelik regte verkry wat hulle nie sonder meer ontneem mag word nie. 29 Devenish v Peacock and Josef 1843 Menzies Reports 1828 - 1849 Vol. 3 503. 30 Trustees of South African Bank v Chiappini 1868 Buch Reports 1868 - 1870 143.
Sien ook Coertze 57. 31 Sien Coertze 58 e.v. vir ‘n meer volledige uiteensetting.
78
Kaapkolonie, soos hierbo aangetoon nie, maar ook in Natal 32 en heelwat later
in die Transvaal33 en die Vrystaat.34
In 1912 word daar vir die eerste keer deur die destydse Appèlhof na die
trustfiguur verwys.35 Alhoewel dit in die beslissing nie oor die trustfiguur as
sodanig gehandel het nie, word daar met goedkeuring na hierdie regsfiguur
verwys en klaarblyklik gemaklik omgegaan met terme soos “trustee”, “in trust”
en “beneficiaries”.
So merk appèlregter Solomon36 byvoorbeeld op:
“The defendant is the present trustee, and she holds all this property
on behalf of the beneficiaries named in the deed of transfer, and
subject to the trusts …”
Die eerste uitdruklike appèlhof -erkenning van ‘n trust volg in 1913 met die
beslissing in Sherriff v Greene and Another37 waar appèlregter De Villiers
opmerk:
“… (I)t is not a contract of mortgage at all, but an agreement by the
defendants to hold a mortgage … in trust for the plaintiff.”
In Robertson v Robertson’s Executors 38 verwys appèlregter Innes39 ook met
32 In Natal begin die hofverslae eers in November 1879. Coertze 63 e.v. verwys in
hierdie verband na onder andere Testate Estate J E Fradd 1880 1 NLR 125 en The Estate of
Richard P King 1891 12 NLR 200. 33 Coertze 68 e.v. verwys in hierdie verband na onder andere Lucas’s Trustee v Ismail
and Amod 1905 TS 239 en Ex parte Marks and Nellmapius 1907 TS 24. 34
Ex parte Kerr 1911 OPD 12. 35 Van der Plank v Otto 1912 AD 353. 36 Van der Plank v Otto hierbo 359. 37 Sherriff v Greene 1913 AD 240 249. (My onderstreping.) 38 Robertson v Robertson’s Executors 1914 AD 503. 39 Robertson v Robertson’s Executors hierbo 507.
79
goedkeuring na die trustfiguur waar hy opmerk:
“The naked ownership has been vested in the trustees, subject to the
plaintiff’s life interest, and the property will in due course be passed on
by them to future beneficiaries …”
Dit is insiggewend om daarop te let dat die Suid-Afrikaanse howe tot op
hierdie stadium sonder skynbare probleme die beginsel en bestaan van ‘n
trustfiguur40 as deel van ons reg aanvaar het, sonder om veel aandag aan die
fundamentele aspekte en oorsprong van die verskynsel te skenk.
In 1915 in Estate Kemp v McDonald’s Trustee41 word die trustfiguur
voortspruitend uit ‘n testament ondersoek en gelyk gestel aan die Romeins-
Hollandse fideicommissum.42
Eers in 1984, bykans 70 jaar later, verwerp die Appèlhof die siening in die
Estate Kemp-uitspraak, waarin ‘n trust met ‘n fideicommissum gelyk gestel
word. Die Appèlhof kom toe tot die gevolgtrekking dat die Suid-Afrikaanse
testamentêre trust in wese ‘n regsverskynsel sui generis is en erken dit dan
ook as sodanig.43
Na ‘n historiese ondersoek na die trustfiguur merk appèlregter Joubert44 op:
“Admittedly, many of the functions which the fideicommissum, either by
itself or in conjunction with other devices of the Roman law performed,
could have been performed by the trust had the latter been known to
the Romans, but the fact remains that historically and jurisprudentially
40 Wat, soos reeds vermeld, as sodanig aan die Romeins-Hollandse reg onbekend was. 41 Estate Kemp v McDonald’s Trustee 1915 AD 491. 42 Hierdie beslissing word in besonderhede bespreek in paragraaf 4.3.1.1. 43 Braun v Blann and Botha 1984 2 SA 850 (A). 44 Braun v Blann and Botha hierbo 859B.
80
the fideicommissum and the trust are separate and distinct legal
institutions, each of them having its own set of legal rules.”
Net soos die Estate Kemp-saak spesifieke erkenning vir die trust mortis causa
ingelui het, kan die beslissing in Crookes v Watson45 beskou word as die
eerste werklike stap om regserkenning aan die inter vivos trust te verleen.46
Met verwysing na die beslissing in CIR v Estate Crewe 47 erken die Appèlhof in
die Crookes-saak ‘n trust inter vivos in die Suid-Afrikaanse reg, maar bevind
dat ‘n trust inter vivos deur ‘n kontrak tussen die oprigter en trustee ten
behoewe van die begunstigde tot stand kom en dus in wese ‘n beding ten
behoewe van ‘n derde (stipulatio alteri ) is. Hierdie benadering het van die
begin af onder kritiek deurgeloop.48
Net soos dit die geval was met die testamentêre trust, het die hof hom
geroepe geag om ‘n eweknie in die Romeins-Hollandse reg te vind om
sodoende regserkenning aan die trust inter vivos te gee. Olivier49 maak die
opmerking dat hierdie gedwonge aanmerk van die trust as ‘n beding ten
behoewe van ‘n derde hopelik in die toekoms verkeerd bewys sal word en dat
die trust inter vivos waarskynlik eendag op sy eie bene sal kan staan sonder
om op kunsmatige wyse in een of ander spesifieke regsfiguur van die
Romeins-Hollandse reg in geforseer te word.
Die Suid-Afrikaanse howe was deurentyd baie beslis in hul siening dat die
erkenning van die trustfiguur in die Suid-Afrikaanse reg nie op ’n heelhuidse
oorname van die Engelse trustreg neergekom het nie. In Lukas’ Trustee v
Ismail and Amod50 stel hoofregter Innes sy siening duidelik dat
45 Crookes v Watson 1956 1 SA 277 (A). 46 Hierdie beslissing word in besonderhede bespreek in paragraaf 4.3.1.2. 47 CIR v Estate Crewe 1943 AD 656. 48 Olivier 19. Sien ook paragraaf 4.3.1.2. 49 Olivier 20. Hierdie aspek word verder bespreek as die aard van die trustfiguur net
hierna ondersoek word. 50 Lukas’ Trustee v Ismail and Amod 1905 TS 239 244.
81
“if the word trustee is employed as somehow vaguely introducing the
English doctrine of trusts, whether express or constructive and as such
implying the existence of some real right in the cestui que trust which
would not be conferred by our law, then it is a dangerous word and
would be very strictly scrutinised”.
In latere jare bevestig hoofregter Innes sy vroeëre siening wanneer hy in
Estate Kemp v McDonald’s Trustee 51 opmerk dat
“…the English law forms, of course, no portion of our jurisprudence,
nor have our courts adopted it”.
Hiermee het appèlregter Solomon52 saamgestem waar hy verklaar:
“But though we have adopted the terms trust and trustee, it does not by
any means follow that we have also taken over the whole or any part of
the English law on the subject.”
4.2.2 Engelse Invloed
Nieteenstaande duidelike standpunte deur ons howe, bly die vraag na
moontlike Engelse beïnvloeding steeds relevant as die historiese ontwikkeling
van Suid-Afrika in gedagte gehou word.
In September 1795 is die Kaap deur Engeland verower en die bewind van die
Verenigde Oos-Indiese Kompanjie (VOC), soos aan die Kaap deur Jan van
Riebeeck gevestig, het tot ‘n einde gekom. Die Kaap het nou Engelse
grondgebied geword en onder seggenskap van die Engelse koning te staan
gekom.53
51 Estate Kemp v McDonald’s Trustee hierbo 499. 52 Estate Kemp v McDonald’s Trustee hierbo 508. 53 De Wet 29.
82
In beginsel kon Engeland nou die Engelse reg en regsinstellings op die
Kaapse inwoners afdwing as hy wou. In Engeland het egter ‘n ou gebruik
bestaan54 om ter wille van die handhawing van goeie administrasie die
verowerdes soms toe te laat om hulle bestaande reg en regsinstellings te
behou.55 Hierdie gebruik is aan die Kaap toegepas. Op sterkte hiervan is
Romeins-Hollandse reg as regstelsel dus aan die Kaap behou.56
Kragtens die Verdrag van Amiens 57 is die Kaap in 1802 aan die Bataafse
Republiek terugbesorg.58 Tot en met die tweede verowering van die Kaap
deur Engeland het die regstelsel nie wesentlik verander van wat dit in 1795
was nie.59 Die Kaap is in 1806 vir die tweede keer deur Engeland beset en dit
het formeel ‘n Engelse kolonie geword. 60 As deel van die destydse
vredesverdrag is ooreengekom dat die Romeins-Hollandse reg as die
amptelike regstelsel behou sou word.61 Desnieteenstaande het daar tog
gaandeweg ‘n geleidelike aanvaarding van Engelse regsbeginsels in die
Kaapkolonie plaasgevind.62
In 1826 het ‘n kommissie, bestaande uit majore Colebrooke en Bigge,
aanbeveel dat, alhoewel die Engelse reg nie summier ingevoer moet word ter
vervanging van die Romeins-Hollandse reg nie, daar wel ‘n geleidelike
assimilasie van Engelsregtelike instellings en beginsels in die Kaapkolonie
54 Hierdie gebruik het tot ‘n vaste reël van die Engelse staatsreg ontwikkel. De Wet 29.
Sien ook Van Jaarsveld in Suid-Afrikaanse Handelsreg (red. Van Jaarsveld) (1988) (3e
uitgawe) (Vol. 1) 3. 55 De Wet 29; Wessels The History of the Roman-Dutch Law (1908) 30. 56 De Wet 29 e.v. Spesifiek in terme van ‘n proklamasie gedateer 11 Oktober 1795. 57
27 Maart 1802. 58 De Wet 31. 59 De Wet 31. 60 Van Zyl Geskiedenis van die Romeins-Hollandse Reg (1979) 448. 61 De Wet 32; Van Zyl 448. 62 Van der Westhuizen “Trusts” in Pace en Van der Westhuizen Wills and Trusts (2005)
1; Otto in Suid-Afrikaanse Handelsreg (red. Van Jaarsveld) (1988) (3e uitgawe) (Vol. 1) 3.
83
moes plaasvind.63 Ook wat betref regsadministrasie, merk Van Zyl64 op dat
die substantiewe reg soos dit op die datum van oorname in 1806 gegeld het,
onverhinderd sou bly voortbestaan. Wat betref die regspleging sou dit egter
‘n ander saak wees.
Die Voortrekkers het met hul uittog uit die Kaapkolonie65 die Romeins-
Hollandse reg66 met hulle saamgeneem die binneland in. In 1844 is Natal tot
Britse kolonie verklaar en so ook die destydse Boere republieke van die
Vrystaat en die Transvaal gedurende 1848. Indien die volgende aspekte ook
nog in ag geneem word, kan aanvaar word dat, nie net die destydse
Kaapkolonie nie, maar ook die ander destydse Engelse kolonies in Natal, die
Vrystaat en die Transvaal onder Engelse beïnvloeding deurgeloop het:67
♦ Die algemene historiese feit dat die Engelse die hedendaagse Suid-Afrika
vir ‘n geruime tyd beset het.
♦ Tydens die Engelse besetting is regters en landdroste wat in die Engelse
reg geskool was, vanuit Engeland ingevoer.
♦ Plaaslike juriste het in Engeland gaan studeer.
♦ Engelse hofbeslissings is dikwels geraadpleeg.
♦ Talle post-1910 Suid-Afrikaanse wette is op ooreenstemmende Engelse
wette gebaseer.
63 Van Zyl 451. 64 Van Zyl 448 en 449. 65 Veral sedert 1836. 66 Toe sekerlik reeds in ‘n sekere mate deur Engelse reg beïnvloed. 67 Otto 3. Ook De Wet 37 e.v.
84
De Waal68 bevestig dat:
“Perhaps one should first say something about the nature of modern
South African Law. South Africa has a so-called ‘mixed legal system’.
In other words, it is a legal system ‘at the intersection of civil and
common law’. By this is meant that, although the foundations of South
African law are Roman Dutch (i.e. a civilian system), it has been
significantly influenced by English law.”
As Engelse beïnvloeding van die Suid-Afrikaanse regstelsel dan plaasgevind
het, ontstaan die vraag nou of die Suid-Afrikaanse trustreg, in besonder, ook
deur Engelse regsbeginsels beïnvloed is. Kan daar nie byvoorbeeld gepraat
word van ‘n totale oorname van Engelse trustreg nie of is ‘n eie Suid-
Afrikaanse trustreg slegs deur Engelse beginsels beïnvloed?69
Soos reeds in hoofstuk 1 aangetoon, is Olivier die mening toegedaan dat die
trust in ons regstelsel ‘n Britse immigrant is en in alle opsigte ‘n wêreldburger
is.70 Daar is ook reeds verwys na Sir Maurice Amos7 1 se siening dat die
Engelse trust wêreldwyd as regsfiguur gevestig is. Vir De Waal en Paisley72
is die Suid-Afrikaanse trustfiguur
68 De Waal “The Uniformity of Ownership, Numerus Clausus and the Reception of the
Trust into South African Law” in Privaatrecht Trusts in Mixed Legal Systems (reds. Milo en
Smits) (2001) 43. 69 Soos reeds bespreek in hoofstuk 1 paragraaf 1.3.2 glo Kaplan en Ogden byvoorbeeld
dat die trustfiguur ‘n regsfiguur is wat slegs in common law-lande aangetref kan word. Waar
die common law nie geld nie, is die trustfiguur volgens hulle onbekend. As Kaplan en Ogden
reg is, volg dit dat daar in elke regstelsel waar die trustidee voorkom, Engelse beïnvloeding
moes plaasgevind het. 70
Hoofstuk 1 paragraaf 1.3.2; Olivier Trustreg en Praktyk (1989) 1. 71 Soos aangehaal deur Olivier Aspekte van die Reg insake Trusts en Trustees met
besondere verwysing na die Amerikaanse Reg (LLD-proefskrif 1982 UP) 2. 72 De Waal en Paisley “Trusts” in Mixed Legal Systems in Comparative Perspective:
Property and Obligations in Scotland and South Africa (reds. Zimmermann, Visser en Reid)
(2004) 821.
85
“a transplant from English Law … When English and Scottish settlers
arrived at the Cape in the early nineteenth century they brought the
trust with them as part of their legal and intellectual baggage. These
settlers started introducing the trust institution into South African
practice. … When the courts finally pronounced on the matter, it
transpired that the English transplant was substantially transformed in
accordance with civilian principles. The South African trust thus
became a substantially indigenous institution that, paradoxically, shows
considerable less English influence than its Scottish counterpart.”
4.2.3 Gevolgtrekking
As gelet word op die wyse waarop die trustfiguur aanvanklik statutêr en deur
die regspraak aanvaar en toegepas is, sonder om ’n poging aan te wend om
die figuur te baseer op of gelyk te stel aan een of ander erkende
gemeenregtelike regsfiguur, moet De Waal73 gelyk gegee word waar hy die
geskiedkundige ontwikkeling van die Suid-Afrikaanse trustreg soos volg
opsom:
“One of the most fascinating examples of the introduction of a common
law institution into a civilian legal environment is provided by the South
African trust. The trust that was introduced into South African law by
73 De Waal “Authorisation of Trustees in terms of the Trust Property Control Act” 2000
THRHR 472. Ander skrywers verskil egter van hierdie sienswyse. Coertze 34 en 75, vors die
trust in die Romeins-Hollandse reg na in sy proefskrif wat in 1948 verskyn het. Volgens hom
kan die ontwikkeling van trustreg teruggevoer word na die Romeins-Hollandse reg, maar hy is
van mening dat die trust nie onder ‘n fideicommissum tuisgebring kan word nie. Van der
Merwe en Rowland Die Suid-Afrikaanse Erfreg (1990) (6e uitgawe) 357 deel die siening dat
die trustfiguur uit Romeins-Hollandse regsbeginsels ontwikkel het en kom tot die
gevolgtrekking dat die fideicommissum mortis causa en die trust mortis causa moontlik op
dieselfde grondslag berus. Hull e probeer aantoon dat die fideicommissum en trust spesies is
van dieselfde genus, naamlik die modus , maar nie binne die trefwydte van die beding ten
behoewe van ‘n derde val nie. Hulle voel egter dat, hoewel juridies na aan mekaar, dit nie
bevorderlik vir suiwer insigte is om, sonder behoorlike wetenskaplike motivering, die trust
eenvoudig as ‘n verskyningsvorm van die fideicommissum te bestempel nie.
86
British settlers towards the end of the nineteenth century was, without
doubt, the trust as it had developed in English law. It is clear, however,
that the English law of trusts, with its dichotomy of legal and equitable
ownership, was not (indeed could not be) received into our law. What
has happened is that our courts have developed, and are still in the
process of developing, a uniquely South African law of trusts by
adopting the basic ‘trust idea’ to the principles of our law.”
Dit word aan die hand gedoen dat daar dus onderskei moet word tussen die
Engelse trustreg en die Engelse trustfiguur en as dit dan blyk dat die oorname
van die Engelse trustreg in Suid-Afrika verwerp is, is dit steeds nie te sê dat
die Suid-Afrikaanse trustfiguur nie vanuit die Engelse reg afkomstig is nie.
Net soos in ander civil law-tradisies was die probleem nie soseer om die
trustfiguur te aanvaar nie, maar hoe om dit, weens die afwesigheid van die
“dual ownership”-beginsel, of iets soortgelyks, in ‘n civil law- jurisdiksie te
verduidelik.74
Die korrekte benadering is dus dat die Engelse trustfiguur in die Suid-
Afrikaanse reg oorgeneem is vanuit die Engelse reg, maar nie hier te lande
ontwikkel het ooreenkomstig uitsluitlik suiwer Engelse trustregbeginsels nie. 75
74 Gretton “Trusts without Equity” 2000 International and Comparative Law Quarterly
599 e.v. doen in Sk otland die gedagte van patrimonium aan die hand. Daar is egter ook
ander menings: In Louisiana en Quebec dwing ekonomiese omstandighede juriste om die
figuur statutêr te aanvaar en oë toe te knyp vir enige moontlike tweeslagtige
eiendomsregtelike gedagtes wat daarmee mag saamkom. In Suid-Afrika word die
fideicommissum uitverkies, maar later laat vaar. Hierdie aangeleentheid word in meer
besonderhede bespreek in paragraaf 4.3.1.1. 75
Dit is waarna De Waal “The Core Elements of the Trust: Aspects of the English,
Scottish and South African Trusts Compared” 2000 SALJ 555 verwys as hy opmerk dat
“…the trust that first appeared in South Africa was, therefore, the English trust. But
the trust that eventually emerged was something quite different. The introduction of
the trust institution into South African practice happened by way of incorporation of
trusts (as the notion was then conceived) and the use of the words ‘trust’ and ‘trustee’
in wills, deeds of gift, antenuptial contracts and land transfers.”
87
Civil law-groeimediums 76 is deur die Suid-Afrikaanse howe gesoek en gevind
en die Engelse trustfiguur het ontwikkel vanuit hierdie mediums sonder
algehele oorname van Engelse trustregbeginsels op hierdie gebied.77
Of dit ten goede of ten kwade is, word hieronder78 bespreek. Hierdie
eiesoortige ontwikkeling het reeds tot aansienlike polemiek gelei, veral
wanneer dit gaan oor die aard van die regte van trustbegunstigdes, soos later
in hierdie hoofstuk sal blyk.
Die regsposisie volgens die uitspraak deur Suid-Afrika se destydse hoogste
hof79 is dus waarskynlik eerder dat die Engelse trustreg nie deur Suid-Afrika
oorgeneem is nie, maar dit beteken beslis nie dat Engelse beïnvloeding op
hierdie gebied glad nie plaasgevind het nie.80 Juis die feit dat ons eie
regstelsel sy ontstaan uit die civil law-tradisie het, maar tog beskik oor ‘n
regsfiguur wat as ‘n trust bekend staan, dui reeds op Engelse beïnvloeding
van een of ander aard.
Volgens Van der Westhuizen81 is die ontstaan van trustreg in Suid-Afrika ‘n
goeie voorbeeld van hoe ‘n civil law-land aspekte van die common law kan
aanvaar, dit kan aanpas ooreenkomstig eie behoeftes en dit dan mildelik
76 Die fideicommissum vir die trust mortis causa en die stipulatio alteri vir die trust inter
vivos. 77 Hierdie standpunt is ook in ooreenstemming met dié van hoofregter Innes in Lukas’s
Trustee v Ismail and Amot 1905 TS 239 244 waar hy reeds in 1905 opmerk:
“Now the word ‘trustee’ used in that way is a term derived from the English law and I
think it must be used with considerable caution. If by trustee is meant a man
occupying some capacity recognized by our law, and undertaking some obligation
known to our law, to hold property for another and not for himself, then the expression
is a convenient one and may be safely applied.” 78 In hoofstukke 7 en 8. 79 Estate Kemp and Others v McDonald’s Trustee, 1915 AD 491. 80 Soos reeds aangetoon, is die Engelse trustfiguur waarskynlik oorgeneem, maar
sonder die suiwer Engelse trustreg. 81 Van der Westhuizen 4 e.v.
88
aanwend oor ‘n breë front. So merk hy op dat
“…unlike in other civil law jurisdictions such as Switzerland, the trust,
therefore, experienced no undue problems in making itself acceptable
in the somewhat foreign South African surroundings”.
Cameron et al 82 se gevolgtrekking dat die Suid-Afrikaanse trustreg uniek is
alhoewel dit tog ‘n deeglike mengsel van Engelse, Romeins-Hollandse en
suiwer Suid-Afrikaanse beginsels bevat, is ook in ooreenstemming met dié
siening.83
Vanuit ‘n Suid-Afrikaanse perspektief moet dus aanvaar word dat die Engelse
trustreg inderdaad ‘n wêreldburger is wat sy invloed wêreldwyd en ook in ons
hibriede regstelsel deeglik laat geld het.84 Wat egter vasstaan, is dat daar
geen algehele oorname, sonder enige unieke aanpassings of toevoegings,
van die Engelse trustreg in Suid-Afrika plaasgevind het nie.
4.3 DIE TRUSTFIGUUR IN DIE SUID-AFRIKAANSE REG
‘n Regsfiguur, soos die trust, kan nie net verdra word omdat dit reeds deeglik
in gebruik is nie. Dit is van kardinale belang vir alle betrokkenes (in dié geval
oprigters, trustees en begunstigdes, maar ook die breër gemeenskap) dat ‘n
regsfiguur wat in gebruik is, tog staan op vaste fondamente en ook
fundeerbaar is wat betref die werklike aard en nie net die oorsprong daarvan
nie. As die aard onseker of wankelrig is, volg dit tog noodwendig dat
82 Cameron, De Waal, Wunsh, Solomon en Kahn Honoré’s South African Law of Trusts
(2002) (5e uitgawe) 23. 83 Cameron et al 23 en 24 maak dan ook die opmerking dat Suid-Afrikaanse trustreg
“(is) genuinely South African, not an English or Roman-Dutch law of trust. … It is source-wise
ius tripertitum but in its end product ius civile.” 84 Op sekere gebiede van ons statutêre reg was die Engelse invloede groter en selfs
meer onbeskaamd as op andere. Veral op die gebied van die Suid-Afrikaanse handelsreg het
die Engelse reg ‘n groot invloed uitgeoefen. Hier kan daar na die maatskappyereg,
insolvensiereg, inkomstebelastingreg, wissel- en tjekreg verwys word. Sien ook Otto 3.
89
byvoorbeeld die onderliggende regte en verpligtinge van so ‘n figuur onseker
is en dat dit in die algemeen negatief mag inwerk op regsekerheid.85
4.3.1 Die Regsaard van die Trust
De Waal en Theron86 merk op:
“Om die ware aard van die trust in die Suid-Afrikaanse reg te
verduidelik, is nie ‘n eenvoudige taak nie. Al wat met ‘n mate van
selfvertroue gedoen kan word, is om sodanige verduideliking aan die
hand van ‘n aantal negatiewe stellings te bied.”
Dié skrywers gaan dan voort en dui aan dat ‘n trust, byvoorbeeld nie oor
regspersoonlikheid beskik nie,87 nie bloot ‘n verskyningsvorm van die
fideicommissum is nie en ook nie met die Engelse trust gelykgestel kan word
nie.88
Theron89 merk op dat, wanneer die hedendaagse trustfiguur ontleed word, dit
tog blyk dat hierdie figuur dieselfde voordele as regspersoonlikheid meebring,
naamlik beperkte aanspreeklikheid, ewigdurende voortbestaan, regte en
verpligtinge afsonderlik van die deelnemers en geen herregistrasie wanneer
daar ‘n wisseling van trustees of begunstigdes plaasvind nie.
85 Dit is presies wat tans gebeur met die trust inter vivos. Sien veral paragraaf 4.3.1.2. 86 De Waal en Theron “Die Aard van die Trust in die Suid-Afrikaanse Reg” 1991 TSAR
499. 87 Hiervoor bestaan heelwat gesag in die regspraak - CIR v MacNeillie’s Estate 1961 3
SA 833 (A) 840F - G; Grundall Brothers (Pty) Ltd v Lazarus 1991 3 SA 812 (Z); Friedman v
CIR In Re Phillip Frame Will Trust v CIR 1991 2 SA 340 (W); CIR v Friedman 1993 1 SA 353
(A); Mariola v Kaye-Eddie 1995 2 SA 728 (W) 731C; Van der Westhuizen v Van Sandwyk
1996 2 SA 490 (W). Daar is egter ‘n neiging om in die rigting van regspersoonlikheid te
beweeg. Hierdie aspek is egter nie van verdere belang vir die onderhawige navorsing nie. 88 De Waal en Theron 1991 TSAR 499 e.v. 89 Theron “Enkele Gedagtes oor die Regsaard van ‘n Trust” 1991 De Jure 323.
90
As die howe hulle uitlaat oor die aard van die trustfiguur, tref hulle ‘n
onderskeid tussen die aard van die mortis causa en inter vivos trusts.90 Op
sterkte hiervan sal dit raadsaam wees om, wanneer ve rder oor die aard van
die Suid-Afrikaanse trust besin word, eerstens op hierdie onderskeid te let.91
4.3.1.1 Trusts Mortis Causa
Voor die Estate Kemp-beslissing9 2 was daar, soos reeds vermeld, verwysings
na trusts in ons reg, maar die aard daarvan is nooit ondersoek nie.
In die Estate Kemp-saak93 is vir die eerste keer werklik aandag gegee aan die
moontlike aard van die testamentêre trust. In hierdie uitspraak bevind die
Appèlhof94 dat die testamentêre trust ‘n verskyningsvorm is van die
fideicommissum (en dus dié Romeins-Hollandse regsfiguur as basis het).95
Die feite van dié saak was dat JW Kemp, wat in 1868 oorlede is, ‘n testament
in Engeland laat opstel het waarin ‘n Engelsregtelike testamentêre trust mortis
causa geskep is. Die vraag wat in 1915 voor die Appèlhof gedien het, is of
een van die kleinkinders van die erflater wat ‘n trustbegunstigde was - naamlik
Susannah McDonald wat in 1905 insolvent geraak het en in 1913 kinderloos
en as ‘n ongerehabiliteerde insolvent gesterf het - ‘n vorderingsreg op sekere
trustbates gehad het wat haar skuldeisers kon benut.
90 Paragrawe 4.3.1.1 en 4.3.1.2. 91 Daarmee word egter nie toegegee dat so ‘n onderskeid korrek en aanvaarbaar is nie
- die teendeel is eerder waar: Juis deur hierdie onderskeid te bly handhaaf lei tot
onbevredigende resultate, soos later in hierdie hoofstuk gesien sal word. 92 Estate Kemp v McDonald’s Trustee 1915 AD 491. 93 Estate Kemp v McDonald’s Trustee hierbo 491. 94 Soos dit destyds geheet het. 95 Die gelykstelling met die fideicommissum is in latere sake nagevolg, byvoorbeeld in
In Re Estate Grayson 1937 AD 96.
91
Dit gaan dus in hierdie saak eerstens oor ‘n oorweging van die aard van die
trustfiguur in Suid-Afrika en daarna oor die regte van trustbegunstigdes.
Hoofregter Innes96 sien die saak soos volg:
“This is a will drawn by an English lawyer and expressed in English
phraseology, but the testator, both at the date of execution and at the
date of his death was domiciled in the Cape Colony; and his
dispositions must be interpreted in the light of our own law. The
outstanding feature of the document and the one which gives rise to
the main difficulties surrounding the present inquiry is the direct
bequest to persons who are not intended by the testator to have any
enjoyment of the subject matter, but are directed to possess and to
administer it on behalf of successive sets of beneficiaries. Not only is
the sole administration given to the parties, but the bequest carries with
it the legal ownership.”
Vanuit ‘n Engelsregtelike oogpunt blyk dit vir hoofregter Innes 97 dat
“... the trustees to whom the estate is directly bequeathed, are vested
with the legal ownership in the assets. That is clear - but it is also clear
that the testator never intended that they should have any beneficial
interest; they were instituted not to enjoy but to administer the
property.”
Gesien vanuit ‘n Suid-Afrikaanse perspektief, merk hoofregter Innes op:
“The provisions of our law with regard to fidei -commissary and other
substitutions and to conditional substitutions are so comprehensive and
elastic that … there are scarcely any dispositions of property, which
even the caprice of its owner could suggest, which might not be
96 Estate Kemp v McDonald’s Trustee hierbo 498. 97 Estate Kemp v McDonald’s Trustee hierbo 499.
92
affected by substitutions fidei -commissa and conditions. The English
law of trusts forms, of course, no portion of our jurisprudence: nor as
pointed out … have our Courts adopted it; but it does not follow that
testamentary dispositions couched in the form of trusts cannot be given
full effect to in terms of our own law.”98
In ooreenstemming met sy ondubbelsinnige uitlating dat die onderhawige
feitestel dus in Suid-Afrika aan die hand van eie regsbeginsels beoordeel
moet word, stel hy die testamentêre trust gelyk aan ‘n fideicommissum:99
“The duties of such a trustee are administrative and he corresponds no
doubt in many respects to administrator, but a testamentary trust is in
phraseology of our law a fideicommissum and a testamentary trustee
may be regarded as covered by the term fiduciary.”100
Om die probleem van gelyktydige regte soos aan die Engelse reg bekend (die
“legal owner” en “beneficial owner”) in die Suid-Afrikaanse regstelsel op te los,
wend hoofregter Innes hom spesifiek na die fideicommissum purum.101
Volgens die spesifieke verskyningsvorm van die fideicommissum het die
fiduciarius nét opgetree as geleibuis terwyl die onderliggende bates
onmiddellik in die begunstigde gevestig het. Deur van hierdie figuur gebruik
te maak kan die regter nou tot die gevolgtrekking kom dat gelyktydigheid van
regte ook by die fideicommissum-figuur gevind word en dat dit dus
geregverdig is om die testamentêre trust gelyk te stel aan ‘n
fideicommissum.102
98 Estate Kemp v McDonald’s Trustee hierbo 498 en 499. 99 Wat volgens sy bogenoemde opmerking heeltemal wyd genoeg is om die Engelse
trustbegrip te hanteer. 100
Estate Kemp v McDonald’s Trustee hierbo 499. 101 Hierdie regsfiguur is ook bespreek in hoofstuk 2 paragrawe 2.2.2 en 2.5.1. 102 Die gesag waarop die regter hom beroep om aan te toon dat die fideicommissum
purum in die Romeins-Hollandse reg toegepas is, is egter sedertdien verkeerd bewys.
Coertze 124 e.v. Sien ook hoofstuk 2 asook die behandeling van Braun v Blann and Botha
1984 2 SA 850 (A ) net hierna.
93
Appèlregter Solomon is meer versigtig as hoofregter Innes om ‘n
testamentêre trust en ‘n fideicommissum gelyk te stel. Hy gee toe dat trusts
in ons reg erken word. Hy wys in sy uitspraak op die onderskeid tussen ‘n
trust en ‘n fideicommissum, maar kom tog uiteindelik - sonder veel verdere
verduideliking - tot die gevolgtrekking dat, omdat alle fiduciarii103 nie
noodwendig ‘n persoonlike belang in die onderliggende bates het nie, ‘n trust
‘n verskyningsvorm van die fideicommissum kan wees.
Die Appélhof se besluit om die trustfiguur in die Suid-Afrikaanse regstelsel
gelyk te stel met die Romeins-Hollandse fideicommissum, in welke
verskyningsvorm ook al, is deur Suid-Afrikaanse juriste gekritiseer.104
In 1984 volg die uitspraak van die Appèlhof in Braun v Blann and Botha. 105
Hierdie uitspraak is van kardinale belang - nie net weens die verandering wat
die uitspraak teweeggebring het ten opsigte van die aard van die
103 Weereens waarskynlik ingevolge ‘n fideicommissum purum. 104
Estate Watkins-Pitchford v CIR 1955 2 SA 437 (A) 460B - D; Greenberg v Estate
Greenberg 1955 3 SA 361 (A) 368G. Skrywers soos Malherbe WMR, soos aangehaal deur
Olivier Aspekte van die Reg insake Trusts en Trustees met besondere verwysing na die
Amerikaanse Reg (LLD-proefskrif 1982 UP) 23; Joubert “Boekbespreking Percival Frere-
Smith Manual of South African Trust Law” 1954 THRHR 301 en 303; Joubert
“Vonnisbespreking Crookes v Watson” 1956 THRHR 150 en Jamneck “Die onderskeid tussen
voorwaardes, modus, fideicommissum en trust in die Suid-Afrikaanse erfreg” 2001 THRHR
89, verwerp die howe se standpunt om die trust as ‘n fideicommissum te beskou. Andere
soos Coertze 75, Honoré The South African Law of Trusts (1976) (2e uitgawe) 13 e.v. en
Olivier Aspekte van die Reg insake Trusts en Trustees met besondere verwysing na die
Amerikaanse Reg (LLD- proefskrif 1982 UP) 294 e.v., verwerp nie net die howe se benadering
nie, maar doen aan die hand dat die trustfiguur in Suid-Afrika ‘n unieke ontwikkeling gehad
het. Tog is daar skrywers soos Hahlo “Revocation of Trust: Vonnisbespreking Ex parte
Orchison 1951 2(sic) SA 550 (T)” 1952 SALJ 349 en Van der Merwe en Rowland Die Suid-
Afrikaanse Erfreg (1990) (6e uitgawe) 365 e.v., wat die howe se standpunt aanvaar, maar
Hahlo is tog van mening dat trustontwikkeling in Suid-Afrika in sy kinderskoene staan. 105 Braun v Blann and Botha 1984 2 SA 850 (A).
94
testamentêre trust en die toepassing van die reëls van die erfreg op die
trustfiguur nie, maar ook oor die toepassing van die “power of appointment”-
reëls by diskresionêre trusts. Die hof lewer ’n eenparige uitspraak by monde
van appèlregter Joubert.
Die feite van hierdie saak is kortliks die volgende: Annie Marie Botha, die
testatrise, sterf op 4 Maart 1981. Sy word onder andere oorleef deur haar
twee kinders, Helen Vilma Braun en Frederick Christian George Botha, asook
‘n aantal kleinkinders. In haar testament het die testatrise haar seun,
Frederick, en ‘n sekere Basil Edward John Blann as haar eksekuteurs en
trustees benoem.
Ingevolge klousule 4 van haar testament moes ‘n trust opgerig word. Hierdie
klousule het soos volg gelees:
“I give, devise and bequeath the whole of the rest, residue and
remainder of my estate whether movable or immovable and
wheresoever situate, and whether the same be in possession,
reversion, remainder, expectancy or contingency, unto and in favour of
my administrators, to be held by them in trust for the following intents
and purposes, and upon the following terms and conditions:
(a) My administrators shall have the widest and most unrestricted
powers of investment and reinvestment of the capital (which
expression when used in this will shall include any income
added to the capital), including the power to mortgage, pledge,
hypothecate or otherwise encumber any asset forming part of
the capital.
(b) My administrators shall apply such portion as they deem fit of
the net income accruing from the capital held in trust in such
proportions as they shall from time to time determine for the
benefit and advantage of one, more or all of:
(i) Frederick;
95
(ii) Helen;
(iii) Faith Botha (born Fisher), the present wife of Frederick
for so long as she is married to him, or during widowhood,
before remarriage, if she shall survive him and the
marriage between them shall not have been dissolved at
the date of his death;
(iv) The lawful issue of Frederick;
(v) The lawful issue of Helen; and shall add such portion of
the net income as is not so applied to the capital held in
trust.
(c) The trust herein created shall terminate:
(i) as to one-half of the then capital on the death of the first
dying of Frederick or Helen or on 31 December 1984,
whichever event shall be the later;
(ii) as to the capital still held in trust after the application of
the provisions of subclause (c)(i) of this clause on the
death of the last dying of Frederick or Helen or on 31
December 1984, whichever event shall be the later;
provided that my administrators shall be empowered,
notwithstanding the aforegoing, to postpone the
termination of the trust in whole or in part for such period
and on such conditions as they may determine.
(d) On the determination of the trust as to the one-half referred to in
subclause (c)(i) of this clause and as to the complete trust as
provided in subclause (c)(ii) of this clause, or on any postponed
termination in terms of the proviso to subclause (c) of this
clause, the capital concerned shall be paid to one, more or all of
the persons referred to in subclauses (b)(iv) and (v) of this
clause in such proportions as my administrators shall determine
provided that if any of the said persons be deceased leaving
lawful issue surviving him or her my administrators shall be
empowered to apply such portion of the capital as they
96
determine to the creation of a trust for such lawful issue for such
period and subject to such terms and conditions and under the
control of such trustees as my administrators shall determine.”
Helen Brown was die applikant in die hof a quo en die eerste respondente
was die eksekuteurs in hul amptelike hoedanigheid. Die meester van die
hooggeregshof was die tweede respondent, maar dit is van geen verdere
belang nie.
Wat die oorsprong van die trustfiguur betref, merk appèlregter Joubert 106 op
dat
“… the trust was unknown to Roman-Dutch law. It was also unknown
to Roman law. Uses and trusts were introduced into England shortly
after the Norman conquest. The trust was developed by the English
Court of Chancery from the Germanic Saalman or Treuhand institution
rather than from the Roman fideicommissum or other judicial
institutions of Roman law.”
Appèlregter Joubert wend hom vervolgens tot ‘n ondersoek van die
belangrikste twee moontlikhede waarop hoofregter Innes in die Kemp-
beslissing sy uitspraak baseer het, naamlik:
(1) “… that the testamentary fideicommissum could be so constituted as
forthwith to confer upon the fideicommissary vested rights
transmissible to his heirs. In support of this proposition he relied upon
the fideicommissum purum which, according to him, was recognised by
Roman-Dutch law.”
Appèlregter Joubert wys dan daarop dat die aanwending van die
fideicommissum purum so uitsonderlik skaars geraak het, dat hy kan
sê dat regter Innes “availed himself of a rather obscure form of the
106 Braun v Blann and Botha hierbo 858H - 859A.
97
fideicommissum in Roman-Dutch law as authority in support of his
proposition”.
(2) “that a testamentory fideicommissum could also be so constituted as to
separate the legal ownership from the beneficial enjoyment of the
bequest, vesting the legal ownership in the fiduciary and a right to the
beneficial enjoyment in the fideicommissary.”
Na ‘n ondersoek van die ou skrywers waarop appèlregter Innes hom
beroep, kom appèlregter Joubert egter tot die gevolgtrekking dat
appèlregter Innes foutiewelik ‘n vergelyking hier tref tussen verskillende
regsfigure en dat geen gesag in die Romeins -Hollandse reg gevind kan
word om hierdie benadering te fundeer nie.
Appèlregter Joubert107 kom dan tot die gevolgtrekking:
“I am of the view that it is both historically and jurisprudentially wrong to
identify the trust with the fideicommissum and to equate a trustee to a
fiduciary. In order to avoid confusion these legal concepts should
technically be applied correctly.”
Alhoewel die Suid-Afrikaanse testamentêre trustreg binne die fideicommissum
as groeimedium “ontkiem” het (nie sonder kritiek nie) en vir baie jare op
sterkte van hierdie regsfiguur gegroei en ontwikkel het, sou die testamentêre
107 Braun v Blann and Botha hierbo 866B. Volledigheidshalwe kan gemeld word dat die
uiteinde van appèlregter Joubert se uitspraak was dat alhoewel dit verkeerd is om die trust
met ’n fideicommissum gelyk te stel, dit, in die lig van die howe se plig om by veranderende
omstandighede aan te pas, in orde is om die gemeenregtelike beginsel van “special power of
appointment” ook uit te brei na trustees en aan hulle die reg te verleen om sekere inkomste-
en kapitaalbegunstigdes aan te wys uit ’n voorafbepaalde groep van moontlike begunstigdes.
Die hof bevind egter dat daardie gedeelte van die oorledene se testament wat aan die
trustees die mag gee om ’n verdere trust op te rig sonder dat die testateur minstens self
toekomstige trustees aanwys en die wesentlike inhoud van die verdere trustakte voorskryf, te
wyd is en neerkom op delegering van testeerbevoegdheid en dus ongeldig is.
98
trust sigself losmaak van die fideicommissum en voortaan sui generis
ontwikkel. Dit bly tog belangrik om altyd in gedagte te hou dat hierdie
besondere regsfiguur alhoewel nou sui generis en, onder andere, die regte
wat daaruit mag voortspruit, steeds primêr beoordeel sou word aan die hand
van erkende Suid-Afrikaanse erfregbeginsels.108 Die ontstaansbron van die
trust sou dus steeds ‘n baie belangrike rol in dié verband speel, selfs al is die
figuur nou as ‘n regsfiguur sui generis beskou…
4.3.1.2 Trusts Inter Vivos
Die feit dat, in die geval van die inter vivos trust, daar kontrakterende partye
teenwoordig is, het waarskynlik die Suid-Afrikaanse howe daartoe oorreed om
reeds sedert so vroeg as 1912109 na hierdie figuur te begin kyk vanuit die
oogpunt van die kontraktereg.110
Net soos by die testamentêre trust, is dit ook hier belangrik om van die
relevante uitsprake te bestudeer ten einde ‘n beter begrip te kan vorm vir die
redes waarom die aard van ‘n inter vivos trust as kontraktueel en meer
spesifiek as ooreenstemmend met ‘n beding ten behoewe van ‘n derde gesien
word.
In 1943 in die beslissing van CIR v Estate Crewe 111 som appèlregter
Watermeyer112 die vorige standpunte oor hierdie onderwerp soos volg op:
“It may be that the series of decisions of the Appellate Division
culminating in the case of McCullogh v Fernwood Estate Limited
108 Hierdie aspek word verder ondersoek in hoofstuk 7. 109 Van der Plank v Otto 1912 AD 353. Sien ook McCullogh v Fernwood Estate Limited
1920 AD 204. 110 ‘n Benadering wat vandag nog geld en verder ondersoek sal word in hoofstuk 7. 111 CIR v Estate Crewe 1943 AD 656. 112 CIR v Estate Crewe hierbo 674 e.v.
99
precludes this court from accepting his113 contention, but, be that as it
may, even assuming that a right of some kind is aquired by the
benificiary, what is its nature? It is clearly inchoate because, until the
benefit stipulated for has been accepted by the beneficiary, he can be
deprived of it by agreement between the contracting parties (see Van
der Plank v Otto 1912 AD 353).”
Dié beslissing het gehandel met ‘n inter vivos trust wat die oorledene, Sir
Charles Crewe, in 1930 opgerig het. Die saak het hoofsaaklik verband gehou
met boedelbelasting en vroeëre erfopvolgingsbelasting (oftewel suksessie-
regte).
Aanvanklik verwys die regter met goedkeuring na Pollock114 waar hy die
grondslag van trusts bespreek en opmerk dat “the complex relations involved
in trusts cannot be reduced to the ordinary elements of contract. Trust, in
fact, is a legal category sui generis.” Nieteenstaande hierdie opmerking neem
hoofregter Watermeyer standpunt in dat daar geen rede is waarom die
probleme rondom trusts in ons regstelsel nie opgelos kan word deur middel
van die beginsels van kontraktereg nie en meer in besonder die beginsels van
toepassing op die sogenaamde beding ten behoewe van ‘n derde.115 Daar
moet aanvaar word dat, omdat die regter nie kon fout vind met die reeks
voorafgaande beslissings nie, hy hom uiteraard daaraan gebonde geag het,
nieteenstaande enige persoonlike sentimente wat hy moontlik kon gehad het.
In 1956 volg die Appèlhof uitspraak van Crookes v Watson.116 Die uitspraak
geld tot op hede as gesag vir die huidige standpunt dat in Suid-Afrika die trust
inter vivos soortgelyk is aan die stipulatio alteri en ‘n begunstigde wat nog nie
113 Dit is De Wet se standpunt met betrekking tot die ontstaan van regte by die beding
ten behoewe van ‘n derde wat ook reeds in besonderhede bespreek is in hoofstuk 2
paragraaf 2.5.2. 114 Pollock On Contracts 205 soos na verwys in CIR v Estate Crewe hierbo 673. 115 CIR v Estate Crewe hierbo 673. 116 Crookes v Watson 1956 1 SA 277 (A).
100
voordele aanvaar het nie, geen regte verkry uit hoofde van die ooreenkoms
nie.
Die feite van die saak was dat ‘n sekere JJ Crookes (die oprigter) ‘n notariële
trustakte wat ook in die Natalse Akteskantoor geregistreer is, verly het. In
terme van klousule 1 van dié akte het die oprigter weens sy liefde vir sy
dogter sekere aandele in trust aan twee trustees (waarvan die oprigter een
was) oorgedra. Klousule 3 van die akte het soos volg bepaal:
“The settlor shall have no power wholly or partly to revoke, cancel or
annul any of the trusts or provisions hereby declared or to declare any
new or other trusts of and concerning the same or any part thereof, but
the settlor may from time to time add to the trust fund hereby
created.”117
In terme van die verdere trustbepalings moes die trustees die trustbates in
trust hou op sekere voorwaardes: Hulle moes die inkomste volgens hulle
diskresie aanwend vir die opvoeding, onderhoud en ondersteuning van die
oprigter se dogter, Elaine, totdat sy die ouderdom van 25 jaar bereik. Daarna
sou die trustees verplig wees om vir haar lewensduur die netto inkomste van
die trust (tot ‘n maksimum van £1 000 per jaar) aan haar oor te betaal. Na
Elaine se dood moes die trustbates gelykop verdeel word onder haar wettige
afstammelinge of by gebreke aan sodanige afstammelinge gelykop tussen
haar oorblywende broers en afstammelinge van enige vooroorlede broers. By
gebrek aan enige sodanige erfgename, sou die trustbates verdeel moes word
tussen Elaine se ander naasbestaandes. Die trustees het in terme van die
trustakte die trustbates in trust aanvaar.
In 1945 het Elaine die ouderdom van 25 bereik. Die trustees het Elaine die
£1 000 per jaar uit die trustfonds begin betaal en die res van die inkomste
gekapitaliseer - soveel so dat die trustfonds ten tye van die hofsaak £60 000
werd was. Die oprigter wou die trustakte wysig deur aan Elaine eenmalig
117 Crookes v Watson hierbo 282D.
101
£5 000 uit te betaal en haar jaarlikse vergoeding te verhoog tot die volle netto
inkomste van die trust. Klaarblyklik sou die ander potensiële begunstigdes
hierdeur benadeel word, aangesien hierdie wysiging minstens die
toekomstige groei van die trustfonds sou beperk.
Die trustees het die hooggeregshof genader om ‘n bevel dat die trustakte
aldus gewysig kon word. In hulle aansoek voer die trustees aan dat hulle
geregtig is op die bevel omdat:
(1) “(T)here has been no acceptance by or on behalf of the ultimate
beneficiaries of the benefits conferred by the trust deed;
(2) the acceptance by Elaine of the limited benefit conferred upon
her is not, in law, an acceptance on behalf of such beneficiaries
nor is it sufficient, in law, to render such acceptance
unnecessary;
(3) the acceptance by the trustees of the property for the purposes
of the said trust is not, in law, an acceptance on behalf of such
beneficiaries, nor is it sufficient in law to render such acceptance
unnecessary;
(4) the gift in favour of such ultimate beneficiaries, not having been
accepted by them or on their behalf, may accordingly be revoked
and/or amended by mutual agreement between the settlor or
donor and the said trustees.”118
Alhoewel die hof a quo by monde van regter-president Broome 119 aanvaar het
dat die ware aard van die onderhawige trust ‘n kontrak ten behoewe van
derde partye was en dat sodanige derde partye geen regte bekom voordat
hulle dit nie aanvaar nie, bevind hy op sterkte van die perezius-uitsondering
118 Crookes v Watson hierbo 283C - D. 119 Soos aangehaal deur appèlregter Centlivres in Crookes v Watson hierbo 283G - H.
102
(“that in the case of the settlement of property in a family the acceptance of
the first donee ensures for the benefit of and is considered an acceptance by
all the donees”) dat Elaine se aanvaarding voldoende was om te veroorsaak
dat die trust in die onderhawige geval nie gewysig kon word nie.
Op appèl dien hierdie saak voor appèlregters Centlivres, Schreiner, Van
Heerden, Fagan en Steyn.
Omdat hierdie uitspraak so belangrik is vir die Suid-Afrikaanse trust inter vivos
word sekere beginsels - wat veral vir doeleindes van hierdie verhandeling van
belang is - verder in besonderhede bespreek aan die hand van die
verskillende regters se uitsprake:
♦ Appèlregter Centlivres
Appèlregter Centlivres begin sy ondersoek by die vraag na welke Romeins-
Hollandse beginsel moontlik ter sprake kan wees.120 Die regter vra die vraag
waarskynlik op sterkte van sy benadering dat die Engelse trustreg nie deel
van die Suid-Afrikaanse trustreg uitmaak nie. Hierdie benadering blyk
duidelik as hy voortgaan en opmerk dat “we are not concerned with the
English law of trusts which has never to my knowledge been held to be
applicable in South Africa”.121
Die regter verwys na die Estate Crewe-beslissing, meer spesifiek die
gevolgtrekking dat die onderhawige tipe trust ‘n beding ten behoewe van ‘n
derde is (wat hy aanvaar). Hy ondersoek dan verder die siening van De Wet
in sy proefskrif122 waarin die skrywer aantoon dat daar drie moontlike
benaderings met betrekking tot die regte van die derde bestaan, naamlik dat:
120 Crookes v Watson hierbo 285E. 121 Crookes v Watson hierbo 285E. 122 De Wet Die Ontwikkeling van die Ooreenkoms Ten Behoewe van ‘n Derde (LLD-
proefskrif 1940 Leiden). Hierdie aangeleentheid is ook reeds bespreek in hoofstuk 2.
103
1. Sodra so ‘n ooreenkoms ontstaan, die begunstigde onmiddellik
onherroepli ke regte bekom;
2. Die begunstigde geen regte verkry totdat hy aanvaar nie, waarna hy ‘n
ius perfectum verkry jeens die trustees;
3. Die begunstigde wel regte bekom wanneer die ooreenkoms gesluit
word, maar dat hierdie regte afhanklik is van die bedoeling van die
oprigter wat die regte voor aanvaarding kan herroep.123
Ten spyte daarvan dat De Wet en die meeste kritici van sy tyd voorstanders
van die derde moontlikheid is, bevind appèlregter Centlivres dat die tweede
moonlikheid die werklike regsposisie in Suid-Afrika weergee.124 Hy baseer sy
uitspraak op vorige uitsprake wat op sterkte van die stare decisis-beginsel in
ons reg nagevolg moet word. Hy voeg by dat hy in elk geval geen
oorredende argument (“compelling reason”)125 kon vind om daarvan af te wyk
nie.126 Indien sy bevinding foutief is, so voer die regter aan, lê dit nou op die
weg van die wetgewer om die regsposisie te wysig.
♦ Appèlregter Schreiner
Ook dié regter1 2 7 begin sy uitspraak met ‘n verwysing na die vraag of die
Engelse trustreg in Suid-Afrika oorgeneem is. Na aanleiding van appèlregter
Solomon128 se siening dat
123 Crookes v Watson hierbo 286A - C. 124
Sodoende verskil die regter ook van die benadering in Skotland wat in hoofstukke 5
en 6 behandel word. Sien ook Joel Melamed and Hurwitz v Cleveland Estates (Pty) Ltd 1984
3 SA 148 (A). 125 Crookes v Watson hierbo 287B. 126 Crookes v Watson hierbo 287C. 127 Wat die minderheidsuitspraak lewer. 128 Estate Kemp v McDonald’s Trustee hierbo 508.
104
“… it is thought by many writers that the trusts of English Law took their
origin from the fideicommissa of Roman Law”,
merk appèlregter Schreiner129 op:
“The correctness or otherwise of the view referred to in the last
sentence may be left to the historians of English Law; if it is correct,
that is no reason why we should treat the whole of the English Law of
trusts as part of our law, while if it is incorrect, that is no reason for not
using the English Law of trusts as a valuable field from which, in proper
cases, we may gather suggestions for the development of our own law.
What is of greater importance, however, is that our modern law of
trusts should not be unduly hampered by views regarding its
association with other branches of our own law which may not be
historically justified and which, in any event, should not govern, though
they may sometimes assist, the development of the law of trusts.”
Uit hierdie aanhaling wil dit voorkom asof appèlregter Schreiner die indruk
wek dat hy nie vyandiggesind is teenoor die Engelse trust nie en asof hy nie
noodwendig die trust in ‘n bestaande Romeins-Hollandse regsfiguur wil
inforseer nie.
Wat die basis van die inter vivos trust betref, wys appèlregter Schreiner
daarop dat dit gevaarlik en verkeerd is om ‘n trust inter vivos as ‘n beding ten
behoewe van ‘n derde te beskou:
“Care must be exercised not to force a legal instrument of great
potential efficiency and usefulness into a mould that is not properly
shaped for it.”130
129 Crookes v Watson hierbo 290B - D. 130 Crookes v Watson hierbo 291A.
105
Appèlregter Schreiner onderskei tussen ‘n trust en ‘n beding ten behoewe van
’n derde. Hy wys daarop dat aanvaarding deur ‘n begunstigde van ‘n trust nie
wesentlik is nie “since he can only be the gainer”. Hy is van mening dat,
alhoewel ‘n ooreenkoms die ontstaansbron van ‘n trust is, dit nie noodwendig
volg dat die trust nou ‘n ooreenkoms is nie. Volgens hom is die trust ‘n
selfstandige regsinstelling wat ‘n eie bestaan kan voer.
Op sterkte hiervan is appèlregter Schreiner die mening toegedaan dat
“where property has been delivered by a settlor to a trustee under an
agreement of trust in favour of third persons, and where there is no
provision for acceptance by such persons but the agreement is
expressly or by necessary implication made irrevocable, there is no
power in the settlor, acting alone or with the concurrence of the trustee,
to cancel or amend the trust agreement.”1 3 1
♦ Appèlregter Van den Heever
Appèlregter Van den Heever sien nie die nodigheid daarin om die trustfiguur
in die Suid-Afrikaanse konteks te erken nie. Hy vind die trustgedagte
onaanvaarbaar en voel dat die figuur nie ‘n selfstandige bestaan regverdig
nie. Hy132 merk in die verband op:
“Shorn of verbiage the trust deed amounts to no more than this: it is a
contract between the settlor on the one side and himself and his by no
means independent nominee on the other, pursuant to which he takes
money out of his one pocket, places it in the other and proceeds to
dictate laws unto himself as to what the fate of that money shall be.”
Appèlregter Van den Heever is gediend met die trust mortis causa, skynbaar
131 Crookes v Watson hierbo 296E. Dit is baie in ooreenstemming met die Skotse model
wat in hoofstuk 6 bespreek word. 132 Crookes v Watson hierbo 297C.
106
omdat dit reeds kragtens die Twaalf Tafels van die Romeinse reg erken word
in die sin dat gevolg aan die wettige bedoelings van ‘n erflater gegee moet
word.133 Die inter vivos trust staan hom egter glad nie aan nie:
“I can think of no principle in our law according to which the individual
can during his lifetime unilaterally sequester a portion of his estate and
dedicate it to certain ends. I have special difficulty in seeing how he
can in that manner irrevocably benefit persons not as yet conceived. If
he performs an act purporting to do these things I have some difficulty
in seeing how he himself can inhibit his autonomy. It is obvious that a
man may jettison his assets, whereupon they become res nullius at the
mercy of the first occupant. But before someone else has acquired a
right to them he may change his mind and recover his quondam (sic)
property.”134
Op sterkte van dié besondere standpunt kom hy tot die gevolgtrekking dat ‘n
individu nie eensydig ‘n gedeelte van sy bates kan afsonder om sodoende ‘n
“frozen fund which is beyond his reach” 135 te skep nie. Gebaseer op
bestaande kontraktuele beginsels kom hy verder tot die finale gevolgtrekking
dat die “donor” gedurende sy lewe en voor aanvaarding deur die
begunstigdes, sy skenking kan herroep. Wat die trustfiguur betref, voel hy “it
is for Parliament, if so advised, to alter the law”.136 Appèlregter Van den
Heever stem saam met appèlregter Centlivres dat die onderhawige appèl dus
moet slaag.
Olivier137 wys daarop dat appèlregter Van den Heever se probleem eerder
daarin geleë is dat die oprigter ook meteens ‘n trustee is en dat die regter die
133
Crookes v Watson hierbo 297F. 134 Crookes v Watson hierbo 298B. 135 Crookes v Watson hierbo 302D. 136 Crookes v Watson hierbo 303B. 137 Olivier Aspekte van die Reg insake Trusts en Trustees met besondere verwysing na
die Amerikaanse Reg (LLD-proefskrif 1982 UP) 318 e.v.
107
oprigter en die oprigter wat trustee is, as dieselfde persoon sien. As gevolg
hiervan volg ‘n confusio, letterlik en juridies gesproke.1 3 8 Olivier voer egter
aan dat dit by ‘n trust belangrik is om te onthou dat die identiteit van die
ampsbekleër vir die oomblik nie belangrik is nie. Hy is van mening dat
appèlregter Van den Heever nie die bogemelde gewraakte stellings sou kon
gemaak het as die oprigter van die trust nie een van die trustees was nie.
♦ Appèlregter Fagan
Appèlregter Fagan stem saam met die siening van appèlregter Schreiner en
is ook van mening dat die appèl van die hand gewys moet word.
♦ Appèlregter Steyn
Appèlregter Steyn stem saam met appèlregters Centlivres en Van den Heever
dat die appèl moet slaag. Alhoewel Appèlregter Steyn toegee dat die trust en
die beding ten behoewe van ‘n derde twee regsfigure is wat nie identies is nie,
is hy tog van mening dat, vir doeleindes van die toepaslike beginsels vir
wysiging van ‘n trust, die twee figure oor dieselfde kam geskeer kan word.
Die Appèlhof se uiteindelike meerderheidsuitspraak wat die trustfiguur
gelykgestel het met ’n beding ten behoewe van ’n derde en De Wet se
interpretasie van wanneer regte ten gunste van die derde ontstaan, verwerp
het, het sterk reaksie onder ander juriste ontlok. Daar was diegene wat die
hele gedagte van ’n trust as ’n stipulatio alteri geheel en al verwerp het. Dan
was daar juriste wat met dié idee kon vrede maak. Andere weer kon ook met
die algemene gedagterigting van die hof saamleef, maar nie met die hof se
138 In Van der Merwe v Nedcor Bank BPK 2003 1 SA 169 (HHA) 174G e.v. is bevind dat
’n algemene standpunt van hierdie aard inderdaad verkeerd is. Sien ook Vaal Reefs
Exploration and Mining Co Ltd v Burger 1999 4 SA 1161 (HHA) 1170F - G en 1171B.
108
interpretasie van die ontstaan van regte van die derdes nie.139 Die
verskillende standpunte verdien verdere aandag.
(1) Teen die gelykstelling met die stipulatio alteri
Olivier140 se standpunt is dat ‘n gepoogde gelykskakeling van ‘n trust met ‘n
beding ten behoewe van ‘n derde slegs tot ‘n bevredigende logiese gevolg
deurgevoer kan word as albei begrippe en die regsposisie van al die partye
vooraf deeglik ontleed is (wat volgens Olivier nie deur die Appèlhof gedoen is
nie). Volgens Olivier het die wesentlike dispuut in die betrokke saak gegaan
oor die moontlike wysiging van ‘n trustakte. Die spesifieke probleem is
benader uit die oogpunt van die kontraktereg en dit kan dus nie bloot afgelei
word dat Crookes v Watson gesag is daarvoor dat ‘n trust en ‘n beding ten
behoewe van ‘n derde in alle opsigte identies is nie. In hierdie verband wys
Olivier dan ook spesifiek op appèlregter Steyn se benadering in sy uitspraak
waar hy toegee dat die twee figure nie identies is nie, maar tog, vir doeleindes
van die toepaslike beginsels vir wysiging van ‘n trust, oor dieselfde kam
geskeer kan word. Olivier voel dat ‘n trust veel meer is as ‘n beding ten
behoewe van ’n derde. Vir Olivier lê die oplossing in appèlregter Van den
Heever se standpunt met betrekking tot ‘n legataris.
“The oft -repeated saying that a legatee does not acquire a legacy
unless he accepts it, misplaces the stress; it would be more correct to
say that he acquires a right to the subject-matter of the bequest unless
he repudiates it.”
Olivier voer verder aan:
“Tensy ‘n mens die posisie van die begunstigde by die inter vivos-trust
139 Sommige juriste was weer van mening dat die hof se siening nie die einde van die
wêreld beteken het vir veral die regte van trustbegunstigdes nie. 140 Olivier Aspekte van die Reg insake Trusts en Trustees met besondere verwysing na
die Amerikaanse Reg (LLD-proefskrif 1982 UP) 325 e.v.
109
ook die voordeel van ‘n legataris of selfs ‘n begunstigde by ‘n
testamentêre trust gee, is die begunstigde by ‘n inter vivos-trust veel
slegter daaraan toe as sy eweknie of ‘n legataris by ‘n trust mortis
causa of testament. Dit is besli s onbillik, onrealisties en onlogies
omdat die begunstigde van ‘n trust se posisie identies behoort te wees
ongeag wat die ontstaansbron van die trust is.” 141
Dit wil voorkom asof Olivier 142 dus ‘n negatiewe konstruksie voorstaan,
naamlik ‘n reg wat outomaties alle begunstigdes toekom, maar wat ‘n
begunstigde kan weier. Olivier143 doen in elk geval aan die hand dat daar
sedert die Braun-beslissing geen rede bestaan waarom die hof se siening dat
die trust mortis causa nou ‘n regsfiguur sui generis is, nie ook aan die hand
van die Treuhand-beginsel na die trust inter vivos deurgetrek kan word nie.144
Verskeie ander skrywers 145 ondersteun die standpunt dat nie elke trust inter
vivos noodwendig ‘n beding ten behoewe van ‘n derde kan wees nie. Kerr146
is van mening dat die inter vivos trust nie ‘n beding ten behoewe van ’n derde
141 Olivier Aspekte van die Reg insake Trusts en Trustees met besondere verwysing na
die Amerikaanse Reg (LLD-proefskrif 1982 UP) 327. 142 Olivier Trustreg en Praktyk 97 e.v. 143 Olivier Aspekte van die Reg insake Trusts en Trustees met besondere verwysing na
die Amerikaanse Reg (LLD-proefskrif 1982 UP) 21. 144 Gesag vir hierdie opvatting kan ook verkry word uit appèlregter Joubert se standpunt
in Braun v Blann and Botha 866H dat “it is one of the functions of our law to keep pace with
the requirements of changing conditions in our society… The approach of our Courts is to
apply the principles of our law to the development of our law of trusts.” 145 Van der Merwe en Rowland 375; Pollak “Vonnisbespreking Crookes v Watson 1956 1
SA 277 (A)” 1956 Annual Survey 180; Bayer “Vonnisbespreking Crookes v Watson 1956 1
SA 277 (A)” 1956 SALJ 255; Murray “The Nature of a Trust in South African Law” 1958 Acta
Juridica 64. Joubert 1956 THRHR 157 is van mening dat die beginsel, soos in Crookes v
Watson vasgelê, naamlik dat die begunstigde geen regte voor aanvaarding verkry nie,
toepassing vind op beide die fideicommissum inter vivos en die trust inter vivos. Hy is tog die
mening toegedaan dat dit onnodig is om die trust as ‘n beding ten behoewe van ‘n derde te
beskou. Hy voel dat al drie figure liewer afsonderlik hanteer moet word. Hy vra homself die
vraag af of die tyd nie aangebreek het om óf die Engelse trustreg by wyse van wetgewing in
te voer nie, óf die trust alternatiewelik as ‘n regsfiguur uit ons regsbedeling te verwyder nie. 146 Kerr “The Juristic Nature of Trusts Inter Vivos” 1958 SALJ 84 e.v.
110
is nie, maar moontlik ‘n spesie van dieselfde genus147 is. Kerr148 wys daarop
dat deur hierdie konstruksie na te volg, die Suid-Afrikaanse trust nie net op ‘n
later stadium as die Engelse trust onherroepbaar word nie, maar ook dat
“greater protection is granted in English law to the beneficiary”.
Hahlo149 wys op twee kommerwekkende gevolge voortspruitend uit die
uitspraak in Crookes v Watson. Die eerste verwys na die onmoontlikheid om
ab initio ‘n onherroeplike trust te skep. Sy siening in hierdie verband is dat,
alhoewel die oprigter nie op sy eie die trust na oprigting kan herroep nie, dit
wel kan geskied met “concurrence of the trustee, but in practice the trustee is
almost invariably a creature of the settlor”.150 Sy tweede probleem hou
verband met die moontlike insolvensie van ‘n trustee omdat sy insolvensie
kragtens die stipulatio-konstruksie moontlik kan meebring dat die trustgoedere
in sy insolvente boedel val (behalwe indien die trustee sekerheid gestel het).
Beide gevolge waarna Hahlo verwys, het primêr te make met die regte van
trustbegunstigdes en staaf die punt dat onsekerheid bestaan oor die aard en
inhoud van die betrokke regte.
(2) Ten gunste van die Appèlhof se interpretasie
Ander juriste kon hulle weer vereenselwig met die Appèlhof se siening:151
Swanepoel152 is oortuig dat die trustfiguur - ongeag of dit inter vivos of mortis
causa tot stand kom - in effek ‘n beding ten behoewe van ‘n derde is.
Volgens hom is enige trust uiteindelik gebaseer op twee ooreenkomste,
eerstens die oordrag van die regte van die stigter aan die trustee en tweedens
147 Kerr 1958 SALJ 92. 148 Kerr 1958 SALJ 93. 149
Hahlo “The Trust in South African Law 1961 SALJ 204. 150 Hiermee impliseer Hahlo dat die trustee sal doen wat die oprigter van hom verlang. 151 Laurens “Fideikommis oor onroerende goed: aard van die fideicommissarius se reg”
1983 THRHR 31; Klopper “Sekere Probleme in verband met Inter Vivos Trusts en Getroude
Persone” 1990 SALJ 706. 152 Swanepoel 7 e.v.
111
die lasbepaling wat by die eerste ingevoeg word om die wyse waarop die
trustgoedere aangewend moet word, te omskryf. Swanepoel sien ook die
fideicommissum inter vivos as ‘n beding ten behoewe van ‘n derde. 153
Vir Swanepoel154 is die saak dus doodeenvoudig:
“Laat ons aanneem dat die beding ten behoewe van ‘n derde dieselfde
is as ‘n fideicommissum inter vivos; dat ‘n trust inter vivos dieselfde is
as ‘n beding ten behoewe van ‘n derde.”
Wat betref die regte van begunstigdes, verskil Swanepoel van De Wet.
Swanepoel155 is die mening toegedaan dat by die inter vivos trust die
begunstigde eers (enige) regte verkry nadat hy aangeneem het en niks
wanneer die ooreenkoms aanvanklik aangegaan word nie. Swanepoel gaan
nog verder en voer aan dat die posisie dieselfde is by ‘n trust mortis causa.
Dit doen hy omdat hy beide tipes trusts sien as bedinge ten behoewe van ‘n
derde.156
(3) Ten gunste van De Wet se interpretasie
Olivier157 se siening is dat ‘n trustbegunstigde op die oomblik van die sluiting
van die trustooreenkoms ‘n aanbod ontvang. Die voordeel wat die
trustbegunstigde kry, is die reg om, as hy wil en so besluit, ‘n kontraktuele
band met die oprigter en/of trustees tot stand te bring. Die keuse wat hy na
eie goeddunke kan uitoefen of afwys, is die voordeel wat ten behoewe van
153 Swanepoel beskou ook die modus en stigting as bedinge ten behoewe van ‘n derde.
Swanepoel 25, 40 en 54. 154 Swanepoel 54. 155 Swanepoel 78. 156 Swanepoel 78. 157 Olivier Aspekte van die Reg insake Trusts en Trustees met besondere verwysing na
die Amerikaanse Reg (LLD-proefskrif 1982 UP) 308.
112
hom beding word. 158 Hy verkry eers ‘n vorderingsreg as hy aanvaar. 159
Olivier aanvaar dus De Wet se interpretasie van die beding ten behoewe van
‘n derde, maar is van mening dat dit in die lig van die reeds behandelde
regspraak, waarskynlik net van akademiese belang is.
In sy bespreking van die stipulatio alteri wys De Waal160 daarop dat
“(d)ie korrekte teoretiese aard van hierdie soort kontrak is ongelukkig
steeds effens omstrede. In beginsel behoort ‘n stipulatio alteri
gekonstrueer te word as ‘n regshandeling waardeur die kontrakterende
partye, op grond van consensus tussen hulle, vir die begunstigde regte
skep. In die algemeen is die howe egter ten gunste van ‘n konstruksie
ingevolge waarvan die kontrak nie as sodanig regte vir die begunstigde
skep nie; die kontrak is bedoel om die begunstigde die geleentheid te
gee om as ‘n party tot die kontrak toe te tree en so regte te verwerf.”
In Hofer v Kevitt 161 het die Hoogste Hof van Appèl weer geleentheid gekry
om te besin oor die trust inter vivos en die moontlike regte van
trustbegunstigdes. Regter Van Coller162 som die relevante regsvraag waaroor
die hof sig moes uitlaat, met verwysing na Crookes v Watson163 soos volg op:
“The first question to be decided in this appeal is whether a settlor,
having executed a trust deed and having handed over the subject
matter of the trust to two trustees appointed in terms of the deed, one
158 Olivier 308 doen verder aan die hand dat net so min as wat dit nodig is om te sê dat
die geadresseerde by ‘n gewone aanbod ‘n subjektiewe reg tot aanvaarding daarvan verkry,
is dit nodig om binne die raamwerk van die howe se konstruksie van die beding ten behoewe
van ‘n derde, daarvan te praat. 159
Van der Merwe, Van Huysteen, Reinecke, Lubbe en Lotz Kontraktereg Algemene
Beginsels (1994) 188 e.v. 160 De Waal “Die Wysiging van ‘n Inter Vivos Trust” 1998 TSAR 2 328. 161 Hofer v Kevitt 1998 1 SA 382 (SCA). 162 Hofer v Kevitt hierbo 386H. 163 Crookes v Watson hierbo 284B - D.
113
of whom is himself and the other of whom holds his office during the
pleasure of the settlor, is entitled to amend the deed with the
concurrence of his co-trustee and of the only beneficiary who has
accepted any benefit under the deed, if the result of such amendment
will be to prejudice the rights of other beneficiaries who have not
notified their acceptance of any benefit and who have not agreed to the
amendment.”
Hierdie vraag word bevestigend beantwoord omdat regter Van Coller bevind
dat daar geen rede bestaan om af te wyk van die hof se standpunt in die
Crookes-beslissing nie.
Die regsposisie in Suid-Afrika is dus dat ‘n trust inter vivos ‘n beding ten
behoewe van ‘n derde is. Die begunstigde verkry geen kontraktuele 164 regte
voordat hy nie aanvaar nie. Dit bring mee dat die oprigter en trustee die akte
kan herroep en wysig voor aanvaarding sonder tussenkoms van die
begunstigde.165 Die benadering bring mee dat daar ten opsigte van (ten
minste kontraktuele) regte by die trust inter vivos verder onderskei moet word
tussen die posisie voor aanvaarding deur ‘n trustbegunstigde en die posisie
na aanvaarding.166 Dit is jammer dat die howe, toe hulle die geleentheid
daartoe gehad het, nie ook die inter vivos trust as ’n regsfiguur sui generis
erken het nie! Nie alleen bring die howe se standpunt mee dat die inter vivos
trustbegunstigdes se posisie aansienlik verskil van dié van die mortis causa
trustbegunstigdes nie, maar ook van alle trustbegunstigdes in die ander
regsjurisdiksies wat ondersoek is.
164 In hoofstuk 8 word standpunt ingeneem dat die begunstigde wel ander regte bekom
en die aspek word daar in meer besonderhede bespreek. 165 Selfs al sou die trustakte ‘n duidelike bepaling bevat dat die trustakte nie gewysig
mag word nie, kan die oprigter en die trustee(s) steeds ooreenkom om dit te wysig - Ex Parte
Orchison 1952 3 SA 66 (T); CIR v Estate Merensky 1959 2 SA 600 (A). 166 Hierdie aspek geniet verdere aandag in hoofstuk 7 paragrawe 7.4.4.1 en 7.4.5.3.
114
4.3.2 Klassifikasie van Suid-Afrikaanse Trusts
Die term “trust” kan in die Suid-Afrikaanse konteks, op ‘n verskeidenheid
konstruksies dui. Dit gee aanleiding tot verskillende benamings vir dieselde
basiese regsfiguur. So ‘n situasie gee verder aanleiding tot verwarring as alle
rolspelers dit nie eens is met presies wat met elke afsonderlike benaming
bedoel word nie. Hierdie verskillende klassifikasies is verder nie bevredigend
nie aangesien verskillende aspekte van die trustfiguur aangewend word om
die trust op ‘n spesifieke wyse te klassifiseer. Veral sommige van die
klassifikasiemetodes van ‘n trust is van wesentlike belang wanneer dit
spesifiek gaan oor die vraag na die aard van die regte van ‘n
trustbegunstigde. Klassifikasie kan onder andere geskied:167
(1) in terme van die aard van die diskresie, al dan nie, wat aan trustees
kragtens ’n trustakte verleen word; en
(2) op sterkte van die ontstaansbron van die trust.
4.3.2.1 Klassifikasie op Grond van Diskresie van Trustees
Hierkragtens word trusts in twee hoofgroepe verdeel, naamlik óf diskresionêre
trusts óf bewindtrusts. 168 Die benamings word primêr afgelei uit die vestiging
al dan nie van regte.
167 Wat hierdie aspek verder bemoeilik, is die moontlikheid dat ‘n enkele trustkonstruksie
verskillende benamings mag hê afhangende van welke aspek van die trust beklemtoon word.
‘n Enkele trust kan so byvoorbeeld ‘n inter vivos diskresionêre besigheidstrust genoem word.
Dit moet ook in gedagte gehou word dat die moontlike klassifikasies wat hier voorgehou word
nie die enigstes is nie. Trusts kan verder ook nog geklassifiseer word op sterkte van die doel
van ’n trust, byvoorbeeld ’n besigheidstrust of ’n familietrust. In hierdie verhandeling word
egter net aandag gegee aan klassifikasie metodes wat die regte van trustbegunstigdes direk
beïnvloed. 168 Stander “Hoe Veilig is Bates in ‘n Trust” 1999 TRW 146.
115
4.3.2.1.1 Diskresionêre Trusts
In die breë sin169 dui dié term daarop dat daar ingevolge die trustakte aan die
trustee of trustees die bevoegdheid verleen word om ‘n absolute
onbelemmerde170 diskresie uit te oefen om óf begunstigdes aan te wys óf
toedelings aan begunstigdes te maak of te weerhou. ‘n Kombinasie van die
twee aspekte is ook moontlik.171
Nie alleen is die verlening van diskresionêre magte aan trustees, in die
konteks van die trustreg, onlosmaaklik verbonde aan die regsreëls van
toepassing by vestiging van regte in ‘n begunstigde nie,172 maar ook aan die
reëls van toepassing op die sogenaamde “power of appointment”, ook bekend
as bemakingsbevoegdheid. 173
Die leerstuk van bemakingsbevoegdheid spruit voort uit die erfreg en bepaal
dat ‘n testateur sy testament self moet opstel en nie sy testeerbevoegdheid
aan iemand anders mag delegeer nie.174 Hierdie beginsel is soos volg
uiteengesit deur appèlregter Van den Heever:175
“The general policy of our law is that a testator must himself make his
will and cannot commit the discretion as to who shall be beneficiaries
under his will to others.”
169 Daar sal later aangetoon word dat ‘n enger betekenis aan hierdie begrip in die Suid-
Afrikaanse trustreg gekoppel word. 170 Wanneer die regte wat betrokke is by die uitoefening van ‘n diskresie in hoofstuk 9
paragraaf 9.4.2 bespreek word, sal weer na die terminologie verwys word. 171
Olivier Trustreg en Praktyk 114. Sien ook CIR v Sive’s Estate 1955 1 249 SA . 172 Hoofstuk 7 paragraaf 7.4.3. 173 Die onderwerp word onder andere volledig behandel in Corbett et al 357 e.v.; Olivier
Trustreg en Praktyk 114; Cameron et al 583. 174 Corbett et al 357; Olivier Trustreg en Praktyk 115. 175 Estate Watkins-Pitchford v CIR 1955 2 SA 437 (A) 458.
116
Dié leerstuk moet altyd in gedagte gehou word wanneer die omvang en
geldigheid van ‘n trustee se diskresie oorweeg word. 176 Hierdie reël word
streng deur die howe toegepas en daar bestaan slegs enkele uitsonderings
op die algemene reël.177 Een so ‘n uitsondering is waar ‘n trustee van ’n trust
mortis causa die bevoegdheid ontvang om die inkomste en/of
kapitaalbegunstigdes te kies uit ‘n groep persone wat vooraf deur die
testateur aangedui is.178 Dié uitsondering spruit voort uit die Romeins-
Hollandse beginsel dat ‘n “power of appointment” toelaatbaar was by ‘n
fideicommissum-situasie en wat die appèlhof goedgevind het om ter wille van
regsontwikkeling uit te brei na trusts mortis causa.179
In Braun v Blann and Botha180 het die applikant juis beswaar gemaak teen die
geldigheid van die diskresionêre magte van die trustees:
“The gist of the argument on behalf of the appellant is that a
discretionary trust of the nature contained in clause 4 is invalid since
our law does not allow the conferment of such discretionary powers on
trustees who have no beneficial interests in the property in question.”
Appèlregter Joubert bevestig dat volgens die Romeinse reg, as algemene reël
176 In veral die geval van ‘n trust mortis causa wat aanstons verder bespreek word.
Alhoewel dit volgens Van der Westhuizen 14 en 43 e.v. asook Olivier Trustreg en Praktyk 162
e.v. onseker is of ‘n testamentêre trust volgens die beginsels van die trustreg óf die erfreg
beoordeel moet word, word aan die hand gedoen dat in die lig van die beslissing in Braun v
Blann and Botha hierbo, dit veilig sal wees om ten minste aan die bepalings van die erfreg te
voldoen. 177 Braun v Blann and Botha hierbo; Corbett et al 357 e.v.; Estate Orpen v Estate
Atkinson 1966 4 SA 589 (A). 178 Braun v Blann and Botha hierbo. 179 Braun v Blann and Botha hierbo. 180 Braun v Blann and Botha hierbo 856G.
117
vereis is dat ‘n testateur sy testament persoonlik moes uitvoer. Appèlregter
Joubert gee egter toe dat:181
“There is, however, an important exception to the rule against the
delegation of will-making power. According to Roman law it was not
necessary that the testator himself should appoint his
fideicommissaries. He could leave to his fiduciary heir or legatee the
task of determining the fideicommissaries by conferring on him a
potestas vel facultas eligendi (a power of appointment or selection) to
select in his discretion the fideicommissary or fideicommissaries from a
specified class of persons (certum genus personarum) designated as a
group by the testator.”182
Die hof wys daarop dat hierdie “power of appointment” kragtens Romeinse
reg slegs by wyse van ‘n fideicommissum geskep kon word.183 Die hof
ondersoek voorts die moontlikheid “to extend to trustees… our common law
powers of appointment”.1 8 4 Die regter wys dan daarop dat die vroeëre
kanonieke reg reeds hierdie magte aan ‘n eksekuteur toegeken het wat ook
geen “beneficial interest” in die bates van die testateur gehad het nie, maar
dan net met betrekking tot bemakings ad pias causas. Die regter kom
uiteindelik tot die gevolgtrekking dat
“(i)t is one of the functions of our law to keep pace with the
requirements of changing conditions in our society. To recognize the
validity of conferring our common law powers of appointment on
trustees to select income and/or capital beneficiaries from a designated
group of persons would be a salutary development of our law of trust
and would not be in conflict with the principles of our law. The
181 Braun v Blann and Botha hierbo 857F. 182 Braun v Blann and Botha hierbo 857G. 183 Die maatstaf was skynbaar dat die persoon aan wie die “power of appointment”
verleen is, ‘n “beneficial interest” in die onderliggende bates moes hê. 184 Braun v Blann and Botha hierbo 866D.
118
approach of our Courts is to apply the principles of our law to the
development of our law of trusts.”185
Dat hierdie mag om te delegeer egter steeds streng deur ons howe toegepas
sou word, blyk reeds uit appèlregter Joubert186 se slotopmerkings in hierdie
verband:
“(S)he left the appointment of the trustees of such trust and the vital
terms of such trust as regards determination of payment of income
and/or capital entirely to the discretion of her administrators. In my
opinion this amounts to the delegation of will -making power which
exceeds the scope of a mere power of appointment of income and/or
capital beneficiaries from a specified group of persons.”
Omdat hierdie beslissing gehandel het oor ‘n testamentêre trust, kan die
afleiding nie bloot gemaak word dat die beginsels soos neergelê daarin, ook
toepassing sal vind op trusts inter vivos nie.187 Klassifikasie van trusts op
grond van ontstaansbron, wat weldra bespreek sal word, speel dus ook hier ‘n
belangrike rol. Volgens ons regspraak ontstaan inter vivos trusts uit hoofde
van ‘n kontrak en nie ‘n testamentêre instrument nie. 188 Die Braun-uitspraak,
soos reeds gemeld, het suiwer gehandel oor ‘n testamentêre trust. Olivier189
huldig die siening dat die beginsels in verband met testeervryheid, soos
neergelê in die Braun-beslissing, nie per se toepassing behoort te vind op
trusts inter vivos-gevalle nie. Hy doen tog aan die hand dat gewaak moet
word teen vaagheid of afwesigheid van duidelike norme vir ‘n
beskikkingsbevoegdheid by trusts inter vivos aangesien dit weer die
geldigheid van so ‘n trust in gedrang kan bring in terme van die
185 Braun v Blann and Botha hierbo 866H. 186 Braun v Blann and Botha hierbo 867E. 187 Van der Westhuizen 14 e.v. ook 35 e.v.; Olivier Trustreg en Praktyk 118 e.v. 188 Van der Westhuizen 15 e.v. 189 Olivier Trustreg en Praktyk 118 e.v.
119
geldigheidsvereistes van ‘n kontrak. Olivier190 doen dan aan die hand dat die
riglyne wat by die testamentêre trust neergelê is, dus ook nagevolg behoort te
word by inter vivos trusts, alhoewel nie voortspruitend uit testamentêre
vereistes nie, maar weens neergelegde geldigheidsvereistes vir kontrakte in
Suid-Afrika.
Onderhewig aan die algemene “power of appointment”-reëls kan ‘n oprigter
kragtens ‘n trustakte mortis causa191 aan ‘n trustee een of meer van die
volgende diskresies verleen: 192
(1) Die bevoegdheid om te bepaal watter begunstigdes uit ‘n spesifieke
groep bevoordeel moet word.193
(2) Die bevoegdheid om te bepaal wat die omvang, die wyse en die tydstip
van die uitkering moet wees.194
In die Suid-Afrikaanse konteks verwys die benaming “diskresionêre trust”195
normaalweg slegs na daardie trusts waarvan die trustees die bevoegdhede
190 Olivier Trustreg en Praktyk 118 e.v. 191 Volgens Olivier geld dieselfde ook vir trusts inter vivos. 192 Hierdie aspek word ondersoek en bespreek deur Strydom Die Aansprake van ‘n
Trustbegunstigde in die Suid-Afrikaanse Trustreg (LLD-proefskrif 2001 PU vir CHO) 106 e.v. 193 Hier gaan dit oor die trustee se reg om ‘n bepaalde persoon of persone, uit ‘n vooraf
omskrewe groep, aan te dui as uiteindelike begunstigdes. Indien die trustee oor hierdie
bevoegdheid beskik, sal ‘n begunstigde nooit seker wees of hy enige bevoordeling uit die
trust sal ontvang totdat die trustee ‘n diskresie daaroor uitgeoefen het nie. Word die diskresie
uitgeoefen (of indien die trustakte die begunstigde spesifiek aanwys), vestig ‘n begunstigde
se regte. Soos in besonderhede bespreek in hoofstuk 7 paragraaf 7.4.4.1 vestig regte as
sekere vereistes teenwoordig is, naamlik ‘n bepaalde lewende persoon wat beskik oor ‘n
onvoorwaardelike reg. 194 Hierdie diskresionêre bevoegdheid raak nie die vestiging van die begunstigde se
regte nie. Hier gaan dit slegs oor die uitstel van genot en hierdie diskresie sal veral
toepassing vind by die bewindtrust of by ‘n kombinasie van reeds uitgeoefende diskresies en
die inhoudelike bepalings van die trustakte. 195 Na hierdie trusts word ook verwys as “eiendomstrusts”.
120
het soos in (1) hierbo vermeld.196 In terme van hierdie omskrywing val trusts
waar die trustees slegs ‘n diskresie het ten opsigte van die omvang, die wyse
en die tydstip van verdeling van voordele, nie onder die beskrywing
“diskresionêre trust” nie.
4.3.2.1.2 Bewindtrusts
Onder hierdie tipe trust197 word verstaan dat die begunstigde asook die
voordele wat hom toeval, finaal en duidelik in die trustdokument neergelê
word. Die trustee het geen diskresie ten opsigte van keuse van begunstigde
of toekenning van voordele nie. Hier is die bedoeling duidelik dat die
begunstigde gevestigde regte verkry. Die genot van hierdie regte word egter
kragtens trusteemagte uitgestel met betrekking tot omvang, die wyse en die
tydstip van verdeling van die voordele voortspruitend uit die gevestigde
regte.198
4.3.2.2 Klassifikasie op Grond van Ontstaansbron
Soos vroeër in hierdie hoofstuk aangetoon en net soos elders in die ander
regsjurisdiksies wat bespreek word, erken die Suid-Afrikaanse reg ook dat
trusts óf by wyse van testament (dus mortis causa) óf inter vivos opgerig kan
word. In die Suid-Afrikaanse konteks word egter beslis meer gewag gemaak
196
Die vraag of ‘n trustee oor ‘n algeheel onbelemmerde en absolute diskresie beskik,
sal beantwoord moet word aan die hand van die inhoud van die trustakte - sien ook in die
verband hoofstuk 9 paragraaf 9.4.2. 197 Na hierdie tipe trusts word ook verwys as “vestigingstrusts”. 198 Alhoewel trustees ook oor ‘n diskresie beskik, val hierdie tipe trusts egter nie onder
die “definisie” van die enger begrip “diskresionêre trusts” nie, aangesien die diskresie in die
geval van ‘n bewindtrust nie vestiging van regte kan beïnvloed nie.
121
van die verskil in ontstaansbron en vind verskillende regsreëls toepassing na
gelang die geval of ‘n trust testamentêr of inter vivos opgerig is.199 Wanneer
‘n trust op hierdie wyse geklassifiseer word, word tussen trusts onderskei op
grond van die vraag of die trust geskep is in ‘n testamentêre geskrif, of
andersins in terme van ‘n oprigtingshandeling van die trustoprigter tydens sy
lewe.
4.3.2.2.1 Testament as Ontstaansbron
‘n Testateur kan as algemene reël, onderworpe aan sekere duidelik
omskrewe uitsonderings,200 volgens die Suid-Afrikaanse reg deur middel van
sy testament regsverhoudings in die lewe roep soos dit hom behaag. 201 Een
so ‘n verhouding, wat reeds vir jare in die Suid-Afrikaanse reg erkenning
geniet, is 'n trustverhouding.202 In die geval van ‘n testamentêre trust203 is die
oprigtingshandeling deel van ‘n eensydige en vrywillige wilsuiting wat regtens
en op voorgeskrewe wyse plaasvind en waardeur ‘n persoon bepaal wat met
sy nalatenskap na sy dood moet gebeur.204
Dit staan die testateur vry om sy eie woorde te gebruik om aan sy wense205
uitdrukking te gee. Om gevolglik ‘n testamentêre trust uit te lê of te
199 ‘n Enkele voorbeeld hiervan is die feit dat die regsbeginsel bekend as “power of
appointment” volgens die Appèlhof in Braun v Blann and Botha hierbo beslis geld in die geval
van testamentêre trusts, maar volgens skrywers soos Olivier en Van der Westhuizen nie
noodwendig toepassing vind by trusts inter vivos nie. Vergelyk ook Van der Westhuizen 14 en
Olivier Trustreg en Praktyk 20 en 37 e.v. 200 Van der Merwe en Rowland 481. 201 Van der Merwe en Rowland 250 e.v. en 481; Bydawell v Chapman 1953 3 SA 514
(A); Ex Parte Jewish Colonial Trust Ltd: In Re Estate Nathan 1967 4 SA 397 (N); Ex Parte
Hugo 1960 1 SA 773 (T); Ex Parte Adamson 1960 3 SA 204 (N). 202 Die erkenning van die trustfiguur mortis causa is bespreek in paragraaf 4.2.1.3. 203 Hierdie tipe trust staan ook bekend as ‘n “trust mortis causa”. 204 Van der Merwe en Rowland 481. 205 Hierdie wense kan insluit die oprigting van ‘n trust vir al of sommige van die erflater
se bates, en ten opsigte van een of meer van sy erfgename.
122
interpreteer, moet die primêre reël wat by testamentuitleg geld, gevolg word,
naamlik:
“…to ascertain the wishes of the testator from the language used. And
when these wishes are ascertained, the court is bound to gi ve effect to
them, unless we are prevented by some rule of law from doing so.” 206
Trusts mortis causa word primêr beoordeel aan die hand van die reëls van die
erfreg. 207
4.3.2.2.2 Oprigtingshandeling in Lewe as Ontstaansbron
‘n Trust wat opgerig word deur ‘n trustoprigter op ‘n ander wyse as deur
middel van sy testament, staan bekend as ‘n inter vivos trust.208 By die trust
inter vivos geskied die oprigtingshandeling daarvan prakties gesproke ook
deur ‘n eensydige optrede van die oprigter.209 Die oprigter bepaal eensydig of
hy ‘n trust wil oprig, welke bates daarin opgeneem sal word, wie die
begunstigde(s) is, hoe en wanneer laasgenoemde(s) voordele uit die
trustbates en inkomste sal kry, wat die aard en omvang van die voordele sal
wees, welke magte die trustee(s) het en al die ander gewone
trustbepalings.210 Die aanvaarde regsposisie is egter dat ‘n inter vivos trust
206 Waarnemende hoofregter Innes in Robertson v Robertson’s Executors 1914 AD 503
507; Corbett et al 447 e.v. 207 Paragraaf 4.3.1.1; Braun v Blann and Botha hierbo. Gesien vanuit die standpunt wat
in die verhandeling ingeneem word, dat ‘n trust inter vivos nie net suiwer kontraktueel van
aard is nie, maar ook fidusiêr van aard is, kan die afleiding gemaak word dat dieselfde ook
geld vir die trust mortis causa. In laasgenoemde geval behoort testamentêre
trustbegunstigdes se regte ook beoordeel te word vanuit die oogpunt van hierdie sui generis
fidusiêre verhouding tussen trustee en begunstigde. Hierdie aspek word bespreek in
hoofstuk 8. 208 Trusts kan ook opgerig word in terme van hofbevele en ook mondelings. Sodanige
trusts is welliswaar in die minderheid in Suid-Afrika. 209 Olivier Trustreg en Praktyk 29. Net soos die geval is met ‘n trust mortis causa. 210 Olivier Trustreg en Praktyk 30.
123
by wyse van ‘n kontrak tussen oprigter en trustee tot stand kom. 211 ‘n
Meersydige oprigtingshandeling (’n kontrak) word dus veronderstel.212 Die
gewone konstruksie- of interpretasiereëls wat vir kontrakte geld, behoort dan
ook vir ‘n inter vivos trust te geld.2 1 3 Dié reëls kan, in navolging van Cinema
City (Pty) Ltd v Morgenstein Family Estates (Pty) Ltd ,214 soos volg uiteengesit
word:
“…the ‘golden rule’ of interpretation, which was enunciated by Innes J
in this Court almost 70 years ago: The golden rule applicable to the
interpretation of all contracts is to ascertain and to follow the intention
of the parties; and, if the contract itself, or any evidence admissible
under the circumstances, affords a definite indication of the meaning of
the contracting parties, then it seems to me that a court should always
give effect to that meaning.”
4.3.2.2.3 Samevatting
Die Suid-Afrikaanse regspraak onderskei duidelik tussen die trust mortis
causa en die trust inter vivos aan die hand van hul ontstaansbronne en die
gevolg daarvan is ‘n duidelike verskil in hantering van hierdie verskillende
tipes trusts na die ontstaan daarvan.215 Die trust inter vivos word tans (na
ontstaan) as ‘n beding ten behoewe van ‘n derde deur die regspraak
beskou.216 Die algemene uitlegreëls vir kontrakte geld vir trusts inter vivos
omdat, soos reeds aangedui, dit in die Suid-Afrikaanse reg aanvaar word dat
211 Crookes v Watson 1956 1 SA 277 (A); CIR v Estate Crewe 1943 (AD) 656 674. Sien
hoofstuk 4 paragraaf 4.3.1.2 hierbo. 212 Olivier Trustreg en Praktyk 31. 213
Sea Plant Products Ltd v Watt 2000 4 SA 711 (C) 720G. Sien ook Moosa v Jhavery
1958 4 SA 165 (D & CLD) 169D e.v. asook Mohamed v Ally 1999 2 SA 42 (SCA) 46 e.v. 214 Cinema City (Pty) Ltd v Morgenstein Family Estates (Pty) Ltd 1980 1 SA 796 (A) 804. 215 Die verskil in hantering geld egter nie noodwendig met betrekking tot alle
aangeleenthede nie. 216 Paragraaf 4.3.1.2.
124
die ontstaansbron van die trust inter vivos ‘n kontrak is.217 Trusts mortis
causa (alhoewel ‘n regsfiguur sui generis) word, soos reeds aangetoon,
beoordeel aan die hand van die reëls van die erfreg omrede, in hierdie geval,
die ontstaansbron van die trust mortis causa ‘n testament is.218
Olivier219 betoog dat daar geen rede bestaan waarom hierdie twee tipes trusts
van mekaar onderskei moet word net vanweë die feit dat die ontstaansbronne
van elkeen verskil het nie. Hiermee stem Strydom220 saam.
Die howe wou (nog) nie erkenning gee aan die Engelse trustidee as ’n
onafhanklike regsfiguur wat, soos elders in die jurisdiksies wat hierin
ondersoek word, op verskillende wyses kan ontstaan, maar na ontstaan
daarvan aan dieselfde reëls onderworpe is nie. 221 Elders was dit maklik om
eenvormigheid te behou omdat alle trusts, na oprigting daarvan op welke
wyse ook al, beskou word as ’n vertrouensverhouding sui generis waaruit
bepaalde regte en verpligtinge spruit en dus op ’n bepaalde wyse beoordeel
en bedryf moet word.222 Nadat ’n trust elders opgerig is, ontstaan ’n unieke
regsfiguur met besondere eienskappe en een stel reëls wat dit beheers. In
Suid-Afrika word egter op die oog af geleer dat, selfs na die ontstaan van die
trustfiguur, verskillende reëls geld na gelang ’n trust testamentêr of inter vivos
217
Aspekte soos wilsooreenstemming, bedoeling en duidelikheid van terme kom ook
hier ter sprake. 218 Paragraaf 4.3.1.1. 219 Olivier Trustreg en Praktyk 39. 220 Strydom 119. 221 Hierdie aspek word in hoofstukke 3, 5 en 6 bespreek. 222 Hierdie aspek word bespreek in hoofstuk 6.
125
ontstaan.223 Die afleiding hieruit kan selfs wees dat twee verskillende
regsfigure ter sprake is - dit is tog onsinnig.
Om te leer dat die oprigtingshandeling van ’n trustfiguur, na oprigting daarvan,
so ’n beslissende rol speel is verkeerd. Elders in die Suid-Afrikaanse
regstelsel geld hierdie benadering tog nie. Of ’n vennootskapsooreenkoms of
lasgewingskontrak 224 tog mondelings of skriftelik opgerig is affekteer nie so ’n
kontrak se werking na oprigting nie. ’n Koopkontrak van roerende goedere
word tog aan dieselfde reëls onderwerp nadat dit óf mondelings óf skriftelik
opgerig is. ’n Testamentêre voorkoopsreg word tog na uitoefening van die
voorkoopsreg oor dieselfde kam geskeer as ’n voorkoopsreg wat inter vivos
verleen word en daarna uitgeoefen word. Daar is niks verkeerd daarmee om
voorskrifte neer te lê vir die geldigheid van ’n oprigtingshandeling nie,225 maar
nadat die oprigting dan geldig plaasgevind het, behoort ’n eenvormige stel
reëls vir die betrokke regsfiguur te geld, ongeag hoe dit opgerig is.226
Toegepas op die trustfiguur word dus aan die hand gedoen dat dit in orde is
om reëls neer te lê betreffende die geldige oprigting van dié figuur. Dit sal
ook nie verkeerd wees om verskillende oprigtingsreëls neer te lê afhangende
van die vraag of ’n trust, byvoorbeeld inter vivos of mortis causa opgerig word
223 Tot dusver het die howe hierdie standpunt hoofsaaklik gehuldig waar dispute bestaan
het oor die geldigheid van wysiging van trusts en beslis moes word oor die vraag of
begunstigdes enige sê in die verband behoort te hê. Soos reeds aangetoon, geld die basiese
vereiste van identifisering van begunstigdes egter vir alle trusts. Terminologies word in
gevalle van trusts mortis causa verwys na die beginsel van “power of appointment” en by
trusts inter vivos na sekerheid van kontraksterme, maar die vereistes is dieselfde. Trouens
dit is ‘n vereiste wat in al die ander jurisdiksies wat ondersoek is, bestaan. Die onderliggende
rede vir hierdie vereiste is die siening dat een van die wesenskenmerke van ‘n suiwere trust,
identifiseerbare begunstigdes met regte is in wie se guns die howe nakoming van
trustbepalings kan gelas. 224 Hierdie aangeleentheid word verder bespreek in hoofstuk 8 paragrawe 8.2.1 en 8.2.2. 225 Hier word byvoorbeeld gedink aan die formaliteite wat voorgeskryf word vir ‘n
koopkontrak van grond in terme van die Wet op Vervreemding van Grond 68 van 1981.
Nadat dit nagekom is, geld dieselfde kontraktuele beginsels as, byvoorbeeld by ‘n mondelinge
koopkontrak van vee. 226 Dit is immers wat in die ander regsjurisdiksies gebeur.
126
nie.227 Sodra ’n trust egter ontstaan, is dit verkeerd om dieselfde regsfiguur
daarna aan verskillende reëls te onderwerp, wat steeds afhang van die aard
van die oprigtingshandeling.228
4.3.3 Definisie en Essentialia van ’n Suid-Afrikaanse Trust
In ’n poging om die wesenskenmerke, oftewel essentialia, van die trustfiguur
te identifiseer, is dit nodig om eers die trust na behore te definieer. Op hierdie
wyse kan moontlik vasgestel word wat die aard en omvang van enige regte is
wat uit die trustfiguur voortspruit en wie die begunstigdes van die verskillende
regte is. So ‘n ondersoek is essensieel ten einde duidelikheid te verkry
omtrent die kernvraagstuk van hierdie verhandeling, naamlik die aard en
omvang van die regte van trustbegunstigdes in Suid-Afrika.
Daar is reeds vasgestel dat trusts, volgens die Suid-Afrikaanse reg,
diskresionêr of vestigend (bewindtrusts) kan wees. Trusts kan ook mortis
causa of inter vivos opgerig word. Hierdie verskillende trustklassifikasies
bring klaarblyklik verskillende resultate mee wat betref die aard van regte
voortspruitend daaruit en ook die regsreëls waarvolgens dié figure beoordeel
moet word. Die vraag wat nou weens hierdie verskillende trustklassifikasies
ontstaan, is of ‘n eenvormige definisie vir die trust moontlik is.
227 So kan byvoorbeeld bepaal word dat ‘n trust mortis causa net geldiglik tot stand kan
kom mits die trustdokument voldoen aan die normale geldigheidsvereistes van ‘n testament
en eers ontstaan en dus afdwingbaar word na die dood van die oprigter. In die geval van die
trust inter vivos kan byvoorbeeld bepaal word dat die trustdokument altyd op skrif moet wees
en altyd gewysig of herroep kan word tot voordat ‘n trust ontstaan - volgens die huidige
regsposisie dus voor uitreiking van die magtigingsbrief. 228 As verskillende reëls steeds moet geld, welke reëls sal dan geld vir ‘n trust wat
opgerig is kragtens ‘n hofbevel of kragtens wetgewing?
127
4.3.3.1 Definisie van ‘n Trust
As gelet word op die verskeie pogings van skrywers om die trustfiguur te
definieer, is De Waal229 reg waar hy opmerk:
“One can hardly write on the law of trusts without first defining ‘trust’.
This, however, is surprisingly difficult. As Hayton has perceptively
remarked: ‘Like an elephant, a trust is difficult to describe but easy to
recognize.’”
Hiemstra en Gonin230 definieer ‘n trust as ‘n afgesonderde vermoënsdeel
waaraan ‘n bepaalde bestemming gegee word. Hulle verwys ook daarna as
‘n vertrouensverhouding.
Volgens appèlregter Solomon:231
“The underlying conception in these and other cases is that while the
legal dominium of property is vested in the trustees, they have no
beneficial interest in it but are bound to hold and apply it for the
purpose of some persons or for the accomplishment of some purpose.”
Volgens Olivier232 verwys ‘n trust in die enge sin na die regsverskynsel waar
‘n tussenpersoon, ‘n trustee genoem, in ooreenstemming met die uitgesproke
wense van ‘n ander persoon, die oprigter of skenker genoem, goed as
eienaar hou, nie vir die trustee se eie persoonlike voordeel nie, maar ten
behoewe van bepaalde of bepaalbare persone of vir ‘n onpersoonlike doel.
229 De Waal 2000 SALJ 548. 230 Hiemstra en Gonin Drietalige Regswoordeboek (1992) (3e uitgawe) (6e druk (2005)). 231 Estate Kemp v McDonald’s Trustee hierbo 508. 232 Olivier Trustreg en Praktyk 4 en 5.
128
Volgens De Waal233 is ‘n trust
“…in the most general sense an arrangement under which one person
is bound to hold or administer property on behalf of another person or
for an impersonal object and not for his own benefit”.
Oor hierdie aangeleentheid laat Cameron et al234 hulle soos volg uit:
“In the wide sense a trust exists whenever a person is bound to hold or
administer property on behalf of another or for some impersonal object
and not for his own benefit. Such a person has at the minimum a duty
to keep the property he administers separate from his own and to avoid
a conflict between his own interest and that of the other person or
object. In this wide sense a trustee is any person so holding or
administering property. Such trustees include tutors administering their
pupils’ property, curators of mental patients or prodigals and agents
who hold money or goods for their principals.”
’n Trust kan dus skynbaar in algemene terme of, soos reeds uit Olivier se
omskrywing hierbo blyk, in enger terme omskryf word. Dit is nou belangrik
om eers vas te stel of daar dan ‘n trust in ‘n wye of losse sin bestaan teenoor
‘n trust in ‘n engere of meer beperkte sin en of die laasgenoemde tipe trust
bloot ‘n onderafdeling uitmaak van die eersgenoemde tipe trust.235
Uit die pas aangehaalde aanhaling van Cameron et al blyk dit dat ‘n trust in
die wye sin te make het met aangeleenthede waar die trustee van so ‘n trust
moontlik nie noodwendig reghebbende van die goed onder sy beheer hoef te
233 De Waal 2000 SALJ 3 548. 234 Cameron et al 3. 235 Nie net mag dit wees dat die essensiële vereistes verskil nie, dit mag ook wees dat
statutêre erkenning en beskerming nie noodwendig aan beide soorte verleen word nie - sien
net hierna.
129
wees nie, maar hy kán ook reghebbende wees.236 Joubert 237 is van mening
dat ‘n trustee in die wye sin nooit eienaar of reghebbende van bates onder sy
beheer kan wees nie (in die eng sin moet hy wees). Joubert2 3 8 merk dan ook
op:
“Die kenmerk van die gebruikmaking van die woord ‘trustee’ in wye sin
is dat dit dui op iemand wat iemand anders se vermoënsregtelike
belange behartig sonder om reghebbende ten opsigte daarvan te hoef
te wees.”
Die trust in die engere sin word soos volg deur Honoré en Cameron239
beskryf:
“In the strict or narrow sense a trust exists when the creator of the trust,
whom we will call the founder, has handed over or is bound to hand
over to another the control of property which, or the proceeds of which,
is to be administered or disposed of by the other (the trustee or
administrator) for the benefit of some person other than the trustee as
beneficiary, or for some impersonal object. A trust in this sense
creates a fiduciary obligation and is a species of the genus ‘trust’ in the
wide sense. Its special feature is that the trustee or administrator acts
not in his private but in an official capacity other than one of the
nominate official capacities (tutor, curator, executor, public official)
referred to above.”
Hieruit volg dat Honoré, en later Cameron et al die trust in die engere sin
beoordeel na aanleiding van die hoedanigheid waarin die trustee optree en
nie noodwendig wie reghebbende van die trustbates is nie. Volgens hierdie
236 Soos net hierna sal blyk, is dit alles behalwe ‘n algeheel aanvaarbare stelling. 237 Joubert 1968 THRHR 124. 238 Joubert 1968 THRHR 125. 239 Honoré en Cameron Honoré’s South African Law of Trusts (1992) 3. Dit word ook
bykans woordeliks so herhaal in Cameron et al 4. (My onderstreping).
130
skrywers is die trust in die engere sin, net soos voogdyskap of
eksekuteurskap, ‘n spesie van die trust in die wye sin, ongeag waar die
eienaarskap gesetel is.
Joubert240 verwys in die verband na Honoré se “verbysterende stelling” as hy
na Honoré se siening verwys dat ‘n trustee in die eng sin nie eienaar van die
trustbates hoef te wees nie. Vir Joubert241 volg dit noodwendig dat ‘n trustee
in die eng sin te alle tye reghebbende van die trustbates moet wees. Hy merk
op dat
“Die grondidee by ‘n bestaande trust in enge sin … is dat die trustee
qua trustee eienaar of reghebbende van die trustbates is, nie vir sy eie
voordeel nie, maar om die trustbates, met inbegrip van die inkomste of
opbrengs daarvan, aan te wend ten behoewe van ‘n bepaalde of
bepaalbare begunstigde of ter vervulling of bevordering van ‘n
onpersoonlike doel.”242
Ook ander skrywers verskil van Honoré en Cameron.243 In teenstelling met
Honoré en Cameron se siening is Olivier244 van mening dat by die trust in die
engere sin, die trustee die reghebbende of eienaar van die trustbates moet
wees. Olivier verskil dus van Honoré en Cameron se standpunt dat die
openbare amp van die trustee die onderskeidende kenmerk is. Hy laat die
klem val op waar die beheer van die trustbates lê. Olivier kritiseer egter nie
die feit dat ‘n trustee ‘n openbare amp beklee nie. Vir hom is dit egter nie die
absolute onderskeidende kenmerk tussen die trust in die wye en die trust in
die eng sin nie.
240 Joubert 1968 THRHR 129 en 131. 241 Joubert 1968 THRHR 124 e.v. 242 Joubert 1968 THRHR 130. 243 Van der Merwe en Rowland het aanvanklik verskil - sien byvoorbeeld hul 4e uitgawe
337, maar in hulle 6e uitgawe 333 e.v. stem hulle nou saam met Cameron. Olivier Trustreg
en Praktyk 111. 244 Olivier Trustreg en Praktyk 111.
131
Volgens Honoré245 asook Cameron et al2 4 6 vorm die trust in die engere sin
bloot ‘n onderafdeling van die trust in die wye sin. Die openbare amp en die
fidusiêre posisie van die trustee by die trust in die engere sin onderskei die
trust in die engere sin van die trust in die breë sin. 247 Volgens Honoré is ‘n
trust in die engere sin dus deel van ‘n trust in die wye sin, maar ‘n trust in die
wye sin is nie deel van ‘n trust in die engere sin nie. Volgens hierdie skrywer
en ook Cameron kan die trustee in die engere sin óf slegs ‘n administrateur óf
dan nie-reghebbende bewindvoerder óf ‘n reghebbende wees. So ‘n trustee
beklee egter te alle tye ‘n openbare amp wat lei tot ‘n fidusiêre verhouding.248
Anders gestel, is ’n trust sonder ’n fidusiêre verhouding, nie ’n trust in die
engere sin nie.
Olivier249 en Joubert250 kan glad nie insien dat die trust in die engere sin ‘n
onderafdeling van die trust in die wye sin kan uitmaak nie. Hulle ontken die
moontlikheid van ‘n sambreelbegrip. Volgens hulle is daar doodeenvoudig
twee kategorieë trusts wat nie kan oorvleuel nie en wat bepaal word aan die
hand van die inhoud van die trustee se aansprake. Joubert 251 is van mening
dat die trustee in die wye sin die enigste nie-reghebbende van trustgoed kan
wees. Volgens hom is dit in die geval van die trust in die eng sin eenvoudig
so dat die trustee altyd reghebbende van die trustgoed moet wees.252 Vir
Olivier is die trust in die wye sin sinoniem met die bewindt rust.253
In 1988254 het die Suid-Afrikaanse wetgewer ‘n definisie vir ‘n trust neergelê.
245 Honoré The South African Law of Trusts (1976) (2e uitgawe) 199 e.v. 246 Cameron et al 5. 247 Honoré 2; Honoré en Cameron 3. 248
Sien verder hoofstuk 8. 249
Olivier Trustreg en Praktyk 2. 250 Joubert 1968 THRHR 124 e.v. 251 Joubert 1968 THRHR 126 e.v. 252 Joubert 1968 THRHR 130. 253 Olivier Trustreg en Praktyk 111 e.v. 254 Wet op die Beheer oor Trustgoed Wet 57 van 1988.
132
Hiervolgens is ‘n trust gedefinieer as:
“die reëling waardeur een persoon se goed uit hoofde van ‘n
trustdokument -
(a) aan iemand anders, die trustee, in die geheel of gedeeltelik in
eiendom oorgemaak of nagelaat word om ooreenkomstig die
voorskrifte van die trustdokument geadministreer te word of oor
beskik te word tot voordeel van die persoon of klas van persone
in die trustdokument omskryf; of
(b) aan die bevoordeeldes in die trustdokument aangewys in eiendom
oorgemaak of nagelaat word, welke goed ingevolge die
trustdokument onder die beheer gestel word van iemand anders,
die trustee, om ooreenkomstig die voorskrifte van die
trustdokument geadministreer te word of oor beskik te word tot
voordeel van die persoon of klas van persone in die trustdokument
aangewys of ter bereiking van die doel in die trustdokument
omskryf, maar nie ook die geval waar iemand die goed van ‘n
ander moet administreer as eksekuteur, voog of kurator ingevolge
die bepalings van die Boedelwet, 1965 (Wet No. 66 van 1965),
nie.”255
Uit die woordomskrywing blyk dit dat die wetgewer beide trusts waar die
trustee eienaar256 van die trustgoed is en waar die trustee nie eienaar is
nie,257 maar bloot bewindvoerder van die trustbates is, binne die omvang van
die algemene beskouing van ‘n trust wil insluit.
255 Wet op die Beheer oor Trustgoed Wet 57 van 1988, artikel 1 definisie van ‘trust’. 256 Hier word verwys na die diskresionêre trust ook bekend as die “eiendomstrust’. 257 Hiermee word bedoel die bewindtrust ook genoem die “vestigingstrust”.
133
Die vraag wat presies onder die definisie van ‘n trust tuisgebring kon word,
het al die aandag van ons howe geniet. 258 In hierdie verband merk regter
Friedman259 op:
“In our judgement, the term ‘trust’ as defined in the TPC Act relates to a
trust in the strict or narrow sense.”
Die hof ondersteun dus klaarblyklik Honoré en Cameron et al se standpunt
dat net die trust in die engere sin statutêre regulering geniet.260
‘n Trust in die engere sin, in die Suid-Afrikaanse reg, omvat twee tipes
konstruksies. Die eerste konstruksie behels dat die trustee eienaar van die
trustbates word, maar ten behoewe van die trustbegunstigdes. Na hierdie
tipe trust word in die algemeen verwys as ‘n diskresionêre of
“eiendomstrust”.261 Ingevolge die tweede konstruksie word die trust-
begunstigde eienaar van die trustbates en neem die trustee bloot die beheer
en administrasie van die bates waar. Hierdie tipe trust staan as ‘n
“bewindtrust” of “vestigingstrust”, bekend. In beide gevalle ontstaan ‘n
fidusiêre verhouding sodra die trust tot stand kom en daarsonder kan ‘n trust
in die engere sin dus nie tot stand kom nie.
Waar voortaan van die term “trust” gebruik gemaak word, word bedoel die
trust in die engere sin soos deur Cameron en die wetgewer beskryf en waar
258 Conze v Masterbond Participation Trust Managers (Pty) Ltd 1996 3 SA 786 (K). Ook
Olivier “The Law of Trusts: Some Reflections on Recent Decisions” 1997 TSAR 770 e.v. 259 Conze v Masterbond Participation Trust Managers (Pty) Ltd hierbo 794G. Hoe
presies die hof tot hierdie gevolgtrekking gekom het, is moeilik om te bepaal aangesien dit
aanvanklik blyk dat Olivier se konstruksie gevolg word naamlik dat by ‘n trust in die engere sin
“the trustee becomes owner” op 794E. 260 Sien ook Honoré “On Fitting Trusts into Civil Law Jurisdictions” Geen Datum 4 e.v. -
http://users.ox.ac.uk/~alls0079/chinatrusts2.PDF - 6 Maart 2006. 261 Hierdie tipe trust word ook genoem ‘n diskresionêre trust.
134
te alle tye ‘n fidusiêre verhouding ontstaan.262 Olivier263 verwys ook in
algemene terme na die trustbegrip as sou dit altyd op ‘n vertrouensverhouding
met betrekking tot goed en bevoordeeldes of begunstigdes dui.
Behalwe vir algemene opmerkings, soos hierbo aangehaal, is dit vir skrywers
oor hierdie onderwerp dus moeilik om die Suid-Afrikaanse trust duidelik te
definieer - dieselfde probleem bestaan ook in die ander jurisdiksies wat
ondersoek is.264 In Engeland doen Hayton265 aan die hand dat dit juis vanweë
die buigsaamheid en aanpasbaarheid van hierdie figuur so moeilik is om dit in
een definisie te vervat. Waarskynlik is van die ander redes vir die probleme
wat met die behoorlike definiëring van ‘n trust in Suid-Afrika ondervind word,
geleë in die feit dat ‘n behoorlike onderskeid nie tussen die oprigtingsproses
van ‘n trust en die voortbestaan en administrasie daarvan gemaak word
nie.266 Twyfel omtrent die aard van die regte van elke trustparty dra sekerlik
ook tot die problematiek van ‘n volledige definisie by. Dit blyk uit die
voorgaande baie moeilik indien nie onmoontlik nie, om die Suid-Afrikaanse
trust behoorlik te definieer. Een belangrike aspek wat egter elke keer na vore
tree wanneer Suid-Afrikaanse skrywers poog om die trustfiguur te definieer, is
dat die kenners dit doen sonder verwysing na oorsprong, maar eerder met
verwysing na moontlike essensiële elemente wat vir alle trustfigure geld.
Hiermee word dan bedoel, daardie elemente of eienskappe wat fundamenteel
is tot alle trustfigure en wat ‘n trustfiguur onderskei van ander regsfigure. De
Waal en Honoré verwys in dié verband na besondere wesenskenmerke (“core
elements”) wat volgens hulle, binne die algemene begrip “trustfiguur”, suiwer
262 Cameron et al 4. 263 Olivier Trustreg en Praktyk 2. 264 So merk Pettit Equity and the Law of Trusts (2001) (9e uitgawe) 25 op dat “it is
commonly observed that no one has succeeded in producing a wholly satisfactory definition
of a trust, although the general idea is not difficult to grasp.” Ook Sheridan Keeton and
Sheridan’s The Law of Trusts (1993) (12e uitgawe) 2. 265 Hayton Hayton and Marshall Cases and Commentary on the Law of Trusts (1991) (9e
uitgawe) 2 e.v. 266 Honoré 1.
135
trusts nog verder onderskei van ander “trust-like devices”.267 Uit die aard van
die saak moet enige trustfiguur ook voldoen aan sekere geldigheids-
vereistes268 alvorens dit regsgeldig tot stand kan kom. Hierdie vereistes, wat
te make het met geldige totstandkoming (inter vivos of ex testamentu of ex
lege) moet egter nie verwar word met die essentialia van die trustfiguur wat
aanwesig moet wees ongeag op welke wyse die trust ontstaan het nie.
4.3.3.2 Essentialia van die Suid-Afrikaanse Trust
Net soos in die geval van ‘n definisie vir ‘n trust, blyk daar ook ongelukkig nie
eenstemmigheid te bestaan onder juriste oor presies wat al die essensiële
vereistes vir ‘n Suid-Afrikaanse trust is nie. Verskeie redes word hiervoor
aangevoer waarvan die belangrikstes waarskynlik is:
♦ Die verwarring tussen vereistes wat vir die geldige totstandkoming van ‘n
trust gestel word en daardie vereistes wat vir die geldige voortbestaan of
funksionering van ‘n trust geld.2 6 9 Olivier voer in die verband aan dat
“die verwarri ng wat bestaan en wat meebring dat een stel elemente by
die totstandkoming en ‘n ander stel elemente op die oomblik waarop
trustadministrasie begin, genoem word, is kunsmatig.”270
♦ Die verskillende vereistes wat klaarblyklik by trusts mortis causa en trusts
inter vivos gestel word.
Weens die feit dat die trust inter vivos, in teenstelling met die trust mortis
causa as ‘n kontrak, meer spesifiek ‘n beding ten behoewe van ‘n derde
267 Hierdie aspek word net hierna in besonderhede bespreek. 268 Hiermee word byvoorbeeld bedoel aspekte soos wilsooreenstemming,
handelingsbevoegdheid, spesifieke voorskrifte in terme van, byvoorbeeld die Wet op
Testamente 7 van 1953 en die Wet op die Beheer oor Trustgoed 57 van 1988. 269 Cameron et al 117 e.v.; Honoré 2. 270 Olivier Trustreg en Praktyk 38.
136
bestempel word, bring dit mee dat een van die essensiële elemente van ‘n
trust inter vivos, in teenstelling met ‘n trust mortis causa, skynbaar die
vereiste is dat vir eersgenoemde tipe trust ‘n trustee as een van die partye
tot die “kontrak” vereis word naas die trustoprigter, terwyl dit nie die geval
is by die trust mortis causa nie.271
Wat betref die verdere vereistes wat gestel word vir totstandkoming en
voortbestaan van die trustfiguur, word kortliks stilgestaan by dit wat sommige
skrywers neerlê.
Coertze272 stel die volgende drie vereistes vir die totstandkoming van ’n
testamentêre trust:
(1) Die ernstige bedoeling om ’n trust te skep.
(2) Die aanwysing van trustgoedere.
(3) Die aanwysing van begunstigdes.
Cameron et al273 asook Van der Westhuizen274 en Du Toit275 lê byvoorbeeld
die volgende vereistes neer vir ‘n trust om geldig tot stand te kom:
(1) Die bedoeling van ‘n oprigter om ‘n trust op te rig.
(2) Die oprigtingshandeling moet ‘n verpligting oplê.
(3) Bepaalbare trustgoedere.
(4) Bepaalbare trustbegunstigdes.
(5) Regmatige trustoogmerk.
271 Coertze 79; Strydom 28. 272 Coertze 79. 273 Cameron et al 117 e.v. Hierdie standpunt is in ooreenstemming met dié soos
ingeneem in die vorige publikasie van Honoré en Cameron Honoré’s South African Law of
Trusts (1992) 96. 274
Van der Westhuizen 33 e.v. 275 Du Toit South African Trust Law Principles and Practice (2002) 27.
137
Corbett276 stel die volgende vereistes vir die totstandkoming van ‘n
testamentêre trust:
(1) ‘n Bedoeling om ‘n trust op te rig.
(2) Die oprigter moet die bedoeling duidelik in gepaste woorde uiteensit.
(3) Die oprigter moet begunstigdes en trustbates met redelike sekerheid
aandui.
(4) Die trustdoel moet wettig wees.
Vanaf die oomblik wat die trust ontstaan vereis Honoré277 dat:
(1) Die oprigter die aangewese trustbates moet oordra of onder verpligting
moet wees om dit oor te dra aan die trustee(s).
(2) Die trustee(s) onder verpligting moet wees om die trustbates ten
behoewe van andere (die begunstigdes) te administreer.278
(3) Die trustee as bekleër van ‘n amp, oor ‘n mate van onafhanklikheid
moet beskik.
(4) Omrede die amp van trustee ‘n openbare amp is, een of ander
openbare liggaam (soos die howe) beheer moet uitoefen oor
behoorlike trustadministrasie.
Vir Olivier279 is die minimum vereistes vir die geldige totstandkoming en
voortsetting van ‘n trust ‘n duidelike bedoeling van die stigter om ‘n trust te
skep, trustgoedere, trustee(s) in ‘n fidusiêre verhouding teenoor die
276
Corbett, Hofmeyr en Kahn The Law of Succession in South Africa (2001) (2e
uitgawe) 394. 277 Honoré 2. Hiermee stem Cameron et al 4 e.v. saam. 278 Cameron et al 4 verwys na dié verpligting van die trustee as ‘n fidusiêre verpligting. 279 Olivier Aspekte van die Reg insake Trusts en Trustees met besondere verwysing na
die Amerikaanse Reg (LLD-proefskrif 1982 UP) 259 e.v.
138
trustbegunstigdes en trustbegunstigdes.280 By implikasie blyk dit dat
Theron281 ook tevrede is met een stel minimum vereistes (wat dus die
ontstaan en voortbestaan insluit) waar sy aan die hand doen dat daar vir die
geldige oprigting en funksionering van ‘n trust ten minste die volgende vereis
word:
(1) ‘n Bedoeling om ‘n trust op te rig.
(2) Genoegsame woorde om trustbegunstigdes en trustbates met redelike
sekerheid vas te stel.
(3) ‘n Trustee (onafhanklik).
(4) ‘n Regmatige trustoogmerk.
Strydom282stel die volgende vereistes vir die totstandkoming en voortbestaan
van ’n trust:
(1) ’n Trustoprigter met die bedoeling om ’n trust op te rig.
(2) Die kommunikering van hierdie bedoeling op ’n behoorlike wyse.
(3) Die aanwesigheid van ’n trustee(s) wat sekere verpligtinge opgelê
word.
(4) Genoegsame woorde om die trustbegunstigdes en trustgoedere met
redelike sekerheid vas te stel.
Die vasstelling van die bogemelde essensiële elemente van die trustfiguur in
Suid-Afrika dra wel by tot regsekerheid ten opsigte van die spesifieke
vereistes waaraan voldoen moet word om ‘n geldige trustfiguur daar te stel,
maar volgens De Waal en Honoré nie noodwendig om te onderskei tussen
280
Daarby voer Olivier 259 e.v. aan dat ‘n essensiële element van ‘n trust verder is dat
trustgoedere in die trustee vestig, maar nie vir die trustee se persoonlike voordeel nie.
Hiemee stem skrywers soos Honoré en Cameron et al nie saam nie, soos reeds hierbo
aangetoon. 281 Theron Die Besigheidstrust (LLM-Verhandeling 1990 Randse Afrikaanse Universiteit)
30 e.v. 282 Strydom 33.
139
“trust-like devices” en suiwer trusts nie.283 Om laasgenoemde onderskeid te
kan tref, sal dit, volgens hierdie skrywers, nodig wees om te bepaal wat die
wesenskenmerke van ‘n suiwer trust is en wat dit van ander “trust-like
devices” onderskei.284 Hierdie onderskeid is belangrik omrede dit weer die
onderlinge vergelyking van suiwer trustfigure in verskillende jurisdiksies kan
regverdig en in besonder ook ’n vergelyking van die aard en omvang van die
betrokkenes se regte.
Volgens De Waal bestaan daar vier wesenskenmerke oftewel essentialia wat
’n suiwer trustfiguur van soortgelyke figure onderskei. Hierdie kenmerke is:
(1) ’n Trustee wat ’n fidusiêre posisie beklee,285
(2) Aparte boedels,286
(3) Behoorlike subrogasie,287
(4) Trusteeskap as ’n amp.
283 Soos reeds aangetoon dien die common law-trust as die basis van ‘n suiwer
trustfiguur. 284 De Waal “In Search of a Model for the Introduction of the Trust into a Civilian Context”
2001 Stellenbosch Law Review 66. 285 Hierdie aspek word verder in hoofstuk 8 bespreek, maar dit word nou reeds aan die
hand gedoen dat die trustverhouding in Suid-Afrika so ‘n verhouding daarstel. 286 In die Skotse reg word gepraat van aparte “patrimonies” ten opsigte van trust- en
ander bates. Hierdie aspek word in Suid-Afrika selfs statutêr bevestig in die Wet op die
Beheer oor Trustgoed 57 van 1988. 287 Volgens De Waal 2000 SALJ 564 e.v. behels subrogasie by die trustfiguur,
eenvoudig gestel, dat die opbrengs van trustbates, indien dit verkoop sou word, of
vervangende trustbates, indien dit vervang sou word, ook binne die trustboedel moet val. De
Waal toon op 565 aan dat Suid-Afrika in die verband reeds goed op pad is, maar dat die
Skotse reg, wyer strek as die Suid-Afrikaanse reg deurdat eersgenoemde regstelsel
subrogasie ook toepas op “unlawful replacement of trust assests”, maar nie so ver gaan soos
die Engelse reg met hul gekompliseerde regsreëls ten opsigte van “tracing” nie. De Waal
toon egter op 566 aan dat Suid-Afrikaanse trustbegunstigdes verder beskerm kan word deur
gebruik te maak van die vereiste van sekuriteitstelling kragtens artikel 6 van die Wet op die
Beheer oor Trustgoed 57 van 1988.
140
Honoré 288 is van mening dat die essentialia van ’n suiwer trust die volgende
is:
(1) Aparte trustboedel,
(2) Trusteeskap as ’n amp,
(3) Identifiseerbare trus tdoelstelling anders as die bevoordeling van die
trustee,
(4) ’n Hof of ander administratiewe outoriteit wat behoorlike nakoming van
trustvoorwaardes ten gunste van begunstigdes kan verseker.289
De Waal en ook Honoré wys daarop dat die Engelse dual ownership-beginsel
die grootste oorsaak is vir standpunte dat regstelsels wat nie oor Engelse dual
ownership-beginsels beskik nie, 290 nie ‘n suiwer trustfiguur in hul regstelsel
kan hê nie. De Waal voer aan dat die ratio vir die Engelse dual ownership-
beginsel by trustreg die beskerming van trustbegunstigdes is. Een van die
wesenskenmerke van ‘n suiwer Engelse trust is dus nie dual ownership nie,
maar behoorlike beskerming van trustbegunstigdes. Daarmee word in hierdie
navorsing saamgestem waar in hoofstuk 3 reeds aangetoon is dat equity-reg
in wese die hedendaagse beginsels van fidusiêre verhoudings weerspieël en
die beskerming, op ‘n besondere wyse en onder besondere omstandighede,
van brose regte van begunstigdes ten doel gehad het.
De Waal se siening is dat indien ‘n trustfiguur, as deel van sy essensiële
elemente voldoen aan al bovermelde wesenskenmerke, waarvan een die
behoorlike beskerming van trustbegunstigdes is, die trustfiguur ‘n suiwer
trustfiguur is291 en nie net ‘n “soortgelyke” figuur nie. Soos reeds aangetoon
is die behoorlike beskerming van trustbegunstigdes nie die enigste
288 Honoré “On Fitting Trusts into Civil Law Jurisdictions” Geen Datum 4 e.v. -
http://users.ox.ac.uk/~alls0079/chinatrusts2.PDF - 6 Maart 2006. 289 Behoorlike beskerming van begunstigdes is ook vir Honoré essensieel, net soos vir
De Waal. 290 Uit die aard van die saak is dit dan die civil law-lande. 291
Hiermee stem Honoré “On Fitting Trusts into Civil Law Jurisdictions” Geen Datum 3
e.v. - http://users.ox.ac.uk/~alls0079/chinatrusts2.PDF - 6 Maart 2006, klaarblyklik saam.
141
wesenskenmerk wat suiwer trustfigure van soortgelyke figure onderskei nie.
Vir doeleindes van hierdie navorsing is hierdie betrokke wesenskenmerk egter
van besondere belang aangesien dit handel oor die regte van begunstigdes
wat immers die kernprobleem is wat in hierdie verhandeling ondersoek
word. 292
Na ’n bespreking van al die wesenskenmerke, kom De Waal293 tot die
gevolgtrekking dat die Suid-Afrikaanse trustfiguur inderdaad ’n suiwer
trustfiguur is. Op sterkte van die standpunt wat in hierdie navorsing ingeneem
word dat trustbegunstigdes altyd beskik oor regte en mits Suid-Afrikaanse
trusts voldoen aan die voorgestelde essensiële vereistes, waarby die
spesifieke essentialia vir 'n suiwer trustfiguur ingesluit is,294 word met De Waal
saamgestem. Dit sal dan meebring dat dit in orde is om die twee suiwer
trustfigure2 9 5 met mekaar te vergelyk, ook wat betref die aard en omvang van
begunstigdes se regte in die verskillende regsjurisdiksies.296
Word De Waal se standpunt in verband met die ratio van die Engelse dual
ownership-beginsel vanuit ’n ander hoek beskou, blyk dit duidelik dat ook
hierdie standpunt dien as bevestiging van die feit dat Engelse
trustbegunstigdes oor regte beskik. Om tog te leer dat die onderliggende
rede vir dual ownership, beskerming is vir trustbegunstigdes sonder dat
sodanige begunstigdes iets het wat beskerm moet word, is onlogies. Op
sterkte van hierdie argument word dan aan die hand gedoen dat dit korrek is
om te beweer dat die Engelse dual ownership-meganisme ontstaan het om
292 In hierdie navorsing gaan dit primêr oor die regte van trustbegunstigdes en alhoewel
kortliks, ter wille van algemene begrip en volledigheid, na die ander wesenskenmerke verwys
word, word geensins voorgegee dat die ander wesenskenmerke deeglik ondersoek of krities
hierin ontleed word nie. Van belang is De Waal se siening dat een van die wesenskenmerke
van ‘n suiwer trust, behoorlike beskerming van die begunstigde (se regte) moet wees en sy
siening dat hieraan in die Suid-Afrikaanse konteks voldoen word. 293 De Waal 2000 SALJ 569 e.v. 294 Hierdie vereistes word uiteengesit aan die einde van hierdie paragraaf. 295 Die Engelse en Suid-Afrikaanse trustfigure. 296 Dieselfde sal dan ook geld in geval van ander suiwer trustfigure.
142
die regte van trustbegunstigdes te beskerm. Indien de Waal gelyk het297 dat
hierdie wesenskenmerk ook in die Suid-Afrikaanse trustfiguur voorkom, is die
logiese gevolgtrekking dat ook Suid-Afrikaanse trustbegunstigdes dus altyd
oor regte beskik.298
Met inagneming van die verskillende omskrywings van die trustfiguur in
paragraaf 4.3.3.1 en die essensiële vereistes vir ‘n trustfiguur in die algemeen
asook die besondere wesenskenmerke vir ‘n suiwer trustfiguur soos hierbo
bespreek, word aan die hand gedoen dat ‘n gekonsolideerde lys van
essensiële vereistes2 9 9 vir alle suiwer trusts in Suid-Afrika, nie net ten opsigte
van totstandkoming nie, maar ook vir funksionering, soos volg behoort te
wees:300
(1) ‘n Oprigter wat bedoel om ‘n trust in die engere sin vir ‘n regmatige
oogmerk op te rig en dit ook behoorlik moet kommunikeer. Die oprigter
moet onder verpligting wees om beheer oor die trustbates af te staan
ten gunste van ‘n ander301 op so ’n wyse dat trustbates nie met ander
nie-trustbates vermeng nie en beskerming geniet primêr ten gunste
van die begunstigdes.
297 De Waal is van mening dat dit wel die geval is - De Waal 2000 SALJ 569 e.v. 298 In Skotland bestaan hieroor nie twyfel nie, soos aangetoon in hoofstuk 6. In Suid-
Afrika blyk so ‘n standpunt in stryd te wees met die howe se siening. Hierdie aspek geniet
aandag in hoofstukke 7 en 8. Daar sal standpunt ingeneem word dat dit inderdaad verkeerd
is om te aanvaar dat trustbegunstigdes nie oor regte beskik nie. Nie alleen sal dit in stryd
wees met De Waal se pas gestelde standpunt dat die Suid-Afrikaanse trust ‘n suiwer trust is
nie, maar daar sal verder aangetoon word dat dit ook in stryd is met die algemeen geldende
posisie van vertrouensverhoudings en ook die hele trustidee onlogies maak as diegene in wie
se guns trustbepalings behoort te geld, regteloos is. 299
Met inagneming van die verskillende skrywers wat bespreek is se standpunte en
veral inaggenome die standpunt dat ‘n begunstigde sonder regte onbestaanbaar is. Hierdie
aspek word bespreek in hoofstukke 7 en 8. 300 Die vereiste dat die begunstigde regte moet hê, word bygevoeg. In die verband sien
die bespreking in hoofstukke 7 en 8. 301 The Master v Edgecombe’s Executors 1910 TS 263; Goodricke and Son (Pty) Limited
v Registrar of Deeds, Natal 1974 1 SA 404 (N).
143
(2) ‘n Trustee of trustees wat ‘n openbare amp beklee en waaruit ‘n
fidusiêre verhouding (waaruit regte en verpligtinge spruit) ex lege
ontstaan by trustoprigting en daarna onafhanklik voortduur.302
(3) ‘n Trustbegunstigde(s) wat met redelike sekerheid vasgestel kan word
met regte en in wie se guns howe nakoming van trustbepalings en
fidusiêre pligte kan gelas.303
(4) Trustgoed wat met redelike sekerheid bepaalbaar is.304
Vir doeleindes van die onderhawige verhandeling, verdien veral die vereiste
ten opsigte van die trustbegunstigdes en hul gepaardgaande regte beslis
verdere aandag.305
302 In die praktyk verwag meesters dat trustees hulle aanstellings moet aanvaar voordat
‘n magtigingsbrief in terme van artikel 6 van die Wet op die Beheer oor Trustgoed 57 van
1988 uitgereik word. Die trustee of trustees moet beskik oor opgelegde regte en verpligtinge,
nie net kragtens die spesifieke trustakte nie, maar ook ex lege in terme van ’n algemene
fidusiêre verhouding. Hierdie aspek geniet verdere aandag in hoofstuk 8. 303 Hierdie apek word bespreek in hoofstukke 7 en 8. 304 Estate Shahmahomed v Trustees Shahmahomed Academy 1932 CPD 33; Deedat
and Others v The Master and Others 1995 2 SA 377 (A). 305 Hierdie aspek word ondersoek in hoofstukke 7 en 8.
144
HOOFSTUK 5
’N REGSVERGELYKENDE OORSIG VAN DIE ONTWIKKELING VAN DIE
TRUSTFIGUUR IN ENKELE ANDER JURISDIKSIES
5.1 INLEIDING.........................................................................................................145
5.2 SKOTLAND .......................................................................................................146
5.2.1 Die Geskiedkundige Ontwikkeling van die Skotse
Regstelsel en Trustreg ........................................................................................146
5.2.2 Die Ontwikkeling van die Trustfiguur in Skotland................................153
5.3 SRI LANKA........................................................................................................172
5.3.1 Die Geskiedkundige Ontwikkeling van die
Sri Lankaanse Regstelsel en Trustreg..............................................................172
5.3.2 Die Ontwikkeling van die Trustfiguur in Sri Lanka ..............................176
5.4 LOUISIANA .......................................................................................................184
5.4.1 Die Geskiedkundige Ontwikkeling va n Louisiana
se Regstelsel en Trustreg...................................................................................184
5.4.2 Die Ontwikkeling van die Trustfiguur in Louisiana ..............................189
5.5 QUEBEC............................................................................................................198
5.5.1 Die Geskiedkundige Ontwikkeling van Quebec
se Regstelsel en Trustreg...................................................................................198
5.5.2 Die Ontwikkeling van die Trustfiguur in Quebec .................................202
145
5.1 INLEIDING
In die vorige hoofstukke is die ontstaan, ontwikkeling en regsaard van die
trustfiguur in die Engelse en Suid-Afrikaanse reg in oënskou geneem as
grondslag vir ‘n omvattende ondersoek na die aard en omvang van
trustbegunstigdes se regte ingevolge die Suid-Afrikaanse reg. Alvorens die aard
van die regte van trustbegunstigdes egter in besonder beskou kan word, is dit
nodig en insiggewend om te let op die ontwikkeling daarvan in enkele ander
spesifiek gekose regsjurisdiksies. Eerstens mag so ‘n vergelykende ondersoek
moontlik verdere lig werp op die aard en omvang van die regte van begunstigdes
in die Suid-Afrikaanse reg, en tweedens mag dit sekere karaktertrekke van en
gebreke in die Suid-Afrikaanse reg uitwys en verklaar.1
Alvorens die regte van begunstigdes in die gekose regsjurisdiksies in meer
besonderhede bestudeer kan word, is dit nodig om - soos in die geval van die
Engelse en die Suid-Afrikaanse reg - die ontstaan en ontwikkeling van die
trustfiguur in daardie regsjurisdiksies in historiese konteks na te speur.
Soos reeds in hoofstuk 1 aangetoon, gaan die volgende regsjurisdiksies in die
verband ondersoek word: Skotland, Sri Lanka, Louisiana (in die Verenigde State
van Amerika) en Quebec (in Kanada).2
1 In hoofstuk 4 is standpunt ingeneem dat die Suid-Afrikaanse trustfiguur ‘n suiwer
trustfiguur is en juis die standpunt beklemtoon enersyds die noodsaak van vergelyking met ander
suiwer trustfigure en andersyds regverdig dit ook so ‘n vergelyking. 2 In hoofstuk 1 is reeds aan die hand gedoen dat hierdie jurisdiksies ondersoek behoort te
word omdat dié jurisdiksies, soos Suid-Afrika, voorbeelde van hibriede regstelsels is wat tot ‘n
meerdere of mindere mate deur die Engelse reg beïnvloed is, maar waarvan die historiese
regsontwikkeling - ook wat die trustfiguur betref - wyd uiteenlopend en uniek is. So, byvoorbeeld,
is die siviele reg in sommige van hierdie jurisdiksies uiteindelik bykans heeltemal gekodifiseer en
in ander het dit weer grotendeels ongekodifiseerd gebly. Die mate van veral Engelse invloed op
hierdie verskillende regstelsels verskil ook.
146
‘n Ondersoek van hierdie jurisdiksies sal na verwagting lig kan werp op die
ontwikkeling van die trustfiguur asook die aard van die regte van
trustbegunstigdes binne jurisdiksies wat nie suiwer Engelsregtelik van oorsprong
is nie.3 Omdat die jurisdiksies ook onderling verskil wat betref die mate van
kodifisering en Engelse invloed, sou dit ook belangrik wees om vas te stel wat
die invloed van die Engelse reg was op die ontwikkeling van die trustfiguur (en
regte van begunstigdes).
In hierdie hoofstuk word derhalwe slegs gelet op die breë ontwikkeling van die
trustfiguur in die gekose jurisdiksies as voorloper tot die meer gedetailleerde
ondersoek na die aard van die regte van die trustbegunstigdes in die verskillende
regsjurisdiksies in hoofstukke 6, 7 en 8 hierna.
5.2 SKOTLAND
5.2.1 Die Geskiedkundige Ontwikkeling van die Skotse Regstelsel en
Trustreg
Die geskiedkundige ontwikkeling van Skotland word gekenmerk deur die sterk
invloed wat sy inwoners self daarop gehad het,4 die rol wat die Christelike geloof
gespeel het en ‘n stryd van meer as sewehonderd jaar tussen Skotland en
Engeland.5
3 Hierdie jurisdiksies beskik egter waarskynlik tog oor suiwer trustfigure. 4 Walker A Legal History of Scotland (1988) 10. 5 Hierdie stryd, wat vandag nog sy merk laat, was een van die hoofoorsake waarom
Engelse regsbeginsels, nie sonder meer in totaliteit in die Skotse reg opgeneem is nie.
Formatted: Bullets andNumbering
Formatted: Bullets andNumbering
147
Volgens Cairns 6 het die vorming en ontwikkeling van die inheemse Skotse reg
vanaf 1000 tot 1832 plaasgevind. Dit is gedurende hierdie tydperk hoofsaaklik
beïnvloed deur drie gebeurtenisse wat binne ‘n bestek van 100 jaar plaasgevind
het:
5.2.1.1 Koning Willem I van Normandië se Inval
In 1066 het koning Willem I van Normandië, Engeland binnegeval. Saam met
hom het hy die beginsels van feodalisme gebring wat spoedig ook in Engeland
aanklank gevind het. Die werking en opset van die Normandieërs se
regeringstrukture het ook ‘n invloed op die siening van die Engelse ten opsigte
van hul eie strukture uitgeoefen. Hierdie invloede het, teen ongeveer 1200, tot
die ontstaan van ‘n unieke Engelse common law gelei.7
Tydens hierdie tydperk van Normandiese invloed op Engeland, was David I8 ‘n
ridder van die Engelse koningshuis en hy is beïnvloed deur gebeure in Engeland.
Dit was daarom allermins verrassend dat Koning David I, en later ook sy seuns,
gedurende hul regeringstydperk, feodalisme na Skotland uitgebrei het. “…The
transformation from Celtic state to feudal kingdom was effectively complete.” 9
Saam met die invoer van feodalisme het die Anglo-Normandiese beginsels van
die sogenaamde “royal justice” ook na Skotland oorgespoel. Hierkragtens sou
die koning en sy curia regis10 die bron van alle reg wees. Die gevolg hiervan was
6 Cairns “Historical Introduction” in A History of Private Law in Scotland (reds. Reid en
Zimmermann) (2000) (Vol. 1) (Hoofstuk 2) 18. 7 Cairns 18. 8 Wat later koning van Skotland sou word. 9 Tabraham The Illustrated History of Scotland (2003) 56. 10 Vryvertaal sou dit waarskynlik verwys na die Koninklike adviesraad.
Formatted: Bullets andNumbering
148
dat die Skotse gemenereg algaande meer en meer aan koninklike inmenging en
dekrete onderwerp sou word. 11 Tabraham12 stel dit soos volg:
“He created a national justice system and a new local government
structure administered by sheriffs. He reorganised the church… He
transformed land -tenure by introducing the feudal system…”
5.2.1.2 Romeinse Reg
Teen ongeveer 1100 het Irnerius begin om Romeinse reg (gebaseer op
Justinianus se Corpus Iuris Civilis) in Bologna te doseer.13 Dit het veroorsaak
dat universiteite wat die ius civile gedoseer het, populêr geraak het en teen die
einde van die 13e eeu, oral in Suid-Europa verskyn het. Algaande word meer en
meer juriste met ‘n kennis van die Romeinse regstekste aangetref, juis tydens ‘n
tydperk in die Skotse geskiedenis wat gekenmerk is deur die afwesigheid van
gevestigde plaaslike Skotse juriste.14
Alhoewel die Skotse reg vasgeklou het aan sy Anglo-Normandiese herkoms kan
daar van hierdie tydvak gesê word dat die Skotse gemenereg meer vatbaar
geraak het vir beïnvloeding deur die algemene ius commune . Cairns15 meld dat
11 Cairns 21 e.v. 12 Tabraham 56. 13 Hierdie aspek is ook hanteer in hoofstuk 2. 14 Waar die Romeinse besetting van gedeeltes van Skotland in ongeveer 79 n.C. geen
noemenswaardige invloed op die ontwikkeling van die Skotse regstelsel uitgeoefen het nie, het
Skotse juriste met hulle kennis van die Romeinse reg eeue later inderdaad die ontwikkeling van
die regstelsel beïnvloed. 15 Cairns 45. Hy wys daarop dat “…the learning of the jus commune was to some extent
starting to penetrate Scot’s common law. As the text of Quoniam developed through copying and
revising some provisions of Roman law became imbedded in it.”
Formatted: Bullets andNumbering
149
“...[t]he evidence is too slight for any definite conclusion, but, through the
14th century, the royal courts seemed to have placed increasing reliance
on the jus commune in dealing with land rights”.
Die bestaan van die tradisionele Skotse gemenereg is egter nie hiermee
ongedaan gemaak nie. In die 15e eeu is wetgewing weereens afgekondig
waarkragtens die tradisionele gemenereg van Skotland herbevestig is.16
Die tydperk van die Renaissance en Hervorming17 is gekenmerk deur ‘n steeds
groter wordende behoefte aan kennis en verdere studie. Verdere studie van die
Romeinse ius commune word onderneem en gevolglik het opgeleide juriste in
Skotland, as gevolg van hulle al groter kennis van die ius commune, die invloed
daarvan al meer en meer op die bestaande Skotse gemenereg laat geld.
Cairns18 stel dit soos volg:
“With that … came the Romano-canonical procedure and lawyers trained
in the jus commune; the lack of a common law legal profession meant that
the old institutions could not resist the impact of the jurists with their
academic training and coherent body of legal knowledge in accessible and
sophisticated sources. The stage was set for an increase in reception of
the rules of the jus commune into Scot’s law…”
5.2.1.3 Kanonieke Reg
Gedurende ongeveer die middel van die 12e eeu is die eerste belangrike
versameling van kanonieke reg binne die Katolieke Kerk beskikbaar gestel.
Kanonieke reg as regstelsel, binne die Rooms-Katolieke Kerk, tree in hierdie tyd
16 Cairns 49. 17 Sedert 1500. 18 Cairns 74.
Formatted: Bullets andNumbering
150
sterk na vore. Selfs universiteite begin om kanonieke regslui op te lei. Alhoewel
hierdie tipe juriste hoofsaaklik op die agtergrond was, kan aanvaar word dat ook
hulle die ontwikkeling van die Skotse gewoontereg help slyp het. 19 Hierdie juriste
het hoofsaaklik godsdienstige aangeleenthede hanteer en het selfs oor
sogenaamde “ecclesiastical courts” beskik. Alhoewel die twee regstelsels
meerendeels as twee aparte sisteme sy aan sy binne elkeen se eie sfeer
gefunksioneer het, het dit tog gebeur dat “canonical norms were woven into the
fabric of secular law”.20 Met verloop van tyd het daar dus vermenging tussen die
twee stelsels plaasgevind.
Teen die einde van die 17e eeu, bestaan die Skotse gemenereg dus uit die
oeroue Keltiese gewoontereg, maar soos beïnvloed deur feodalisme (vanuit
Normandië), koninklike inmenging deur middel van dekrete, die ius commune
(weens die toename van kennis van die Romeinse reg) en die kanonieke reg.
Van suiwer Engelse common law beïnvloeding, bestaan weinig bewyse op
hierdie stadium. Dit is egter onwaarskynlik dat daar hoegenaamd geen invloed
deur Engelse reg plaasgevind het nie; daarvoor was daar net eenvoudig te veel
Engels-Skotse kontak gedurende hierdie tyd. Wat wel vasstaan, is dat daar
beslis, op hierdie stadium, geen oorname of wesentlike opname van die Engelse
regsbeginsels in die Skotse reg te bespeur is nie.
Na die dood van koning William van Engeland in 1702, volg ‘n stormagtige tyd
waarin Skotland sy verhouding met Engeland moet heroorweeg. Moes Skotland
sy eie paadjie volg, of moes hy op een of ander wyse met Engeland verenig?
Toe Engeland in 1705 sy Aliens Act promulgeer, moes Skotland vinnig besluit.
Skotland kon óf deel word van ‘n unie met Engeland óf andersins as
onafhanklike staat voortgaan, maar dan, kragtens die Aliens Act, as
vreemdelingstaat teenoor Engeland. Dit sou geweldige negatiewe kommersiële
19 Cairns 30. 20 Cairns 30 e.v.
151
gevolge vir Skotland inhou. Dit het die Skotse parlement met weinig van ‘n
keuse gelaat en in 1705 word besluit om saam met Engeland ‘n unie te vorm.
Op 16 Januarie 1707 word Skotland amptelik deel van die Verenigde Koninkryk
van Groot-Brittanje.21
Verskeie faktore het daartoe aanleiding gegee dat die Skotse reg sedert die 18e
eeu wesentlik deur Engelse regsbeginsels beïnvloed is:
♦ Tydens die inskakeling van Skotland by die Verenigde Koninkryk van Groot-
Brittanje in 1707 is ooreengekom dat, behalwe vir wetgewing oor handel,
doeane en uitvoere (wat dieselfde as die in Engeland sou wees), alle ander
wette in gebruik binne die Skotse koninkryk na Uniewording van krag sou bly,
maar dat dit wel in die toekoms deur die parlement van Engeland gewysig
sou kon word.
♦ Alhoewel die Skotse benutting van die ius commune gedurende die eerste
helfte van die 18e eeu voortgeduur het, het dit mettertyd begin afneem ten
gunste van Engelse beïnvloeding. “As civil law was seen as less significant
and connections with English law emphasized, the tradition of legal study
abroad ended, so that Scot’s lawyers lost their links with the jus
commune.”22
♦ Veral gedurende die laaste gedeelte van die 18e eeu “the shift from reliance
on the jus commune to borrowing from England took place in the third quarter
of the 18th century”.23
21 Tabraham 124. 22 Cairns 165. 23 Cairns 167.
152
Skotland se gevoel van nasionale identiteit het egter bly voortbestaan.
“The reality of Scotland’s national identity had not been expunged by
Union with England; it was merely stifled for a time. Despite a
determination by Whitehall to rewrite the constitution by inventing the
concept of ‘North Britain’, Scotland would not go quietly into history.”24
In Skotland het die nasionaliteitsgevoel algaande gegroei en dit was mettertyd
duidelik dat die Skotse behoefte aan eie identiteit onvernietigbaar sou wees. Die
Engelse regering het besef dat een of ander vorm van selfstandige regering aan
Skotland gegee sou moes word. In 1999 sit die Skotse parlement weer vir die
eerste keer in 288 jaar.
Alhoewel gesê kan word dat die Skotse reg veral sedert die 18e eeu algaande
meer en meer deur die Engelse reg beïnvloed is, geld dit nie vir elke faset van
die Skotse reg nie. So merk Gretton25 op:
“Whilst Scot’s private law is mixed in the sense that it rise both from the
jus commune and from the English traditions, the degree of mixture varies
from area to area and Scot’s property law, both movable and immovable is
for the most part unmixed and belongs to the jus commune.”
Reid26 wys daarop dat die Skotse reg, soos wat dit vandag bestaan, die
potensiaal het om as model vir die nuwe Europese ius commune te dien. Nie
alleen word ‘n hele aantal ooreenstemmende karaktertrekke met ander civil law
regstelsels in Europa gevind nie (waaronder byvoorbeeld die beding ten
24 Tabraham 210. 25 Gretton “Trusts” in A History of Private Law in Scotland (reds. Reid en Zimmermann)
(2000) (Vol. 1) (Hoofstuk 12) 483. 26 Reid “The Development of Legal Doctrine in a Mixed System” in A History of Private Law
in Scotland (reds. Reid en Zimmermann) (2000) (Vol. 1) (Hoofstuk 1) 7.
153
behoewe van ‘n derde (wat erken word as jus quaesitum tertio) en die bevel vir
spesifieke nakoming (in die Skotse reg genoem “specific implement”), maar aan
die ander kant is daar ook Engelse common law-elemente binne die Skotse
regstelsel te vinde (byvoorbeeld die wyse waarop kontrakbreuk,
verteenwoordigingsreg en ander aangeleenthede veral op die kommersiële front
hanteer word).
Dit is vandag gemeensaak dat die Skotse reg uit die sogenaamde “civil law
tradition” in Skotland ontwikkel het en dat die Engelse reg eers sedert die 18e
eeu ‘n wesentlike invloed op hierdie ontwikkeling uitgeoefen het. Soos wat
Reid27 aantoon:
“If priority of time determines priority of right, civil law (supplemented of
course by home grown law) can be presented as the ‘true’ law of
Scotland, later to be polluted by the unwelcome attentions of English law.
‘The common law cuckoo’ wrote TB Smith has ‘laid too many eggs in the
eagle’s nest’; and, as the metaphor implies, the eagle was there first. This
outlook may explain why civil law has received the greater attention from
legal historians. There has been no book celebrating the common law
tradition in Scot’s law.”
5.2.2 Die Ontwikkeling van d ie Trustfiguur in Skotland
Daar bestaan heelwat polemiek omtrent die moontlike oorsprong van die Skotse
trustfiguur.28 Veral die mate waarin die Engelse trustreg die Skotse trustreg
beïnvloed het, is ‘n kwelvraag vir die Skotse juriste:
27 Reid 10. 28 Net soos in Suid-Afrika - ‘n aspek wat behandel word in hoofstuk 4.
Formatted: Bullets andNumbering
154
“The trust, we are told, is English in origin; and its central feature is the
division of ownership between trustee and beneficiary. At those words a
lawyer from the civil law system is likely to be impressed but also
discouraged.”29
Tog merk Reid30 op dat “trust law need not be like this. Indeed the argument …
is that trust law is not like this”. Reid gaan verder en maak die volgende baie
belangrike opmerkings wat toepassing vind op “mixed legal systems”:
“Mixed systems do not have a separate system of equity, and do not
acknowledge the distinction between legal and beneficial ownership. And
yet all mixed systems have the trust. This suggests an alternative model
of the trust.” 31
En:
“It is equally interesting to see that both Scotland and South Africa have
developed, in different ways, civilian versions of the trust and that the
Scots model has exercised considerable influence on a first set of
‘Principles of European Trust Law’.” 32
Walker33 weer sien die ontwikkeling van trustreg in Skotland soos volg:
“Scottish Trust Law, though an indigenous development, has borrowed
much from English principles, but it does not regard the trust as an
29 Reid “Patrymony (sic) not Equity: the Trust in Scotland” in Privaatrecht Trusts in Mixed
Legal Systems (reds. Milo en Smits) (2001) 19. 30 Reid “Patrymony not Equity: the Trust in Scotland” 19. 31 Reid “Patrymony not Equity: the Trust in Scotland” 19. 32 Reid 8. 33 Walker Principles of Scottish Private Law (1975) (2e uitgawe) (Vol. II) 1774.
155
instance of concurrent legal equitable ownership, but rather of legal
ownership, qualified by the rights of parties having jura crediti.”
Soos in die geval van die Engelse reg gaan dit dus vir Walker ook hier oor die
regte van begunstigdes en ‘n effektiewe beskermingsmeganisme in stede van
dual ownership as wesenskenmerk van die trustfiguur.
In een van die weinige Skotse hofbesli ssings waarin aandag geskenk is aan die
moontlike oorsprong van die Skotse trustfiguur, merk Lord Read in Allan’s
Trustees v Lord Advocate34 op: “We cannot seek enlightenment from the Law of
England, because the origin of trusts in Scotland is very different from its origin in
England.”
Die Skotse trustreg kon moontlik sy oorsprong en ontwikkeling te danke hê aan
een of meer van die volgende bronne:
♦ Die Skotse jus quaesitum tertio; of
♦ Die Romeinse regsfigure van deposito, mandaat en fideicommissum; of
♦ Die Engelse reg; of
♦ Die Romeinse beginsel van patrimonium.
5.2.2.1 Die Skotse Jus Quaesitum Tertio
Die beding ten behoewe van ‘n derde word ook in die Skotse reg erken en staan
bekend as die jus quaesitum tertio.35 Dit is onseker waaruit hierdie regsfiguur in
34 Allan’s Trustees v Lord Advocate 1971 S.C. (H.L.) 45 53 soos aangehaal deur Gretton
486. 35 McBryde The Law of Contract in Scotland (2001) 239.
Formatted: Bullets andNumbering
156
Skotland ontwikkel het.36 Volgens Stair37 het die begunstigde tydens sluiting van
die ooreenkoms reeds regte verkry, waarvan net hy kon afstand doen. Die
promittens en stipulator kon nie sonder toestemming van die begunstigde, sy
regte herroep of wysig nie. Volgens Skotse regspraak38 kom dit voor asof daar
slegs sprake kan wees van ‘n jus quaesitum tertio indien die ooreenkoms
onherroepbaar is. McBryde voer egter aan dat dit nie korrek is nie. Volgens
hom kan daar steeds ‘n ooreenkoms jus quaesitum tertio wees al sou die
ooreenkoms herroepbaar wees deur die promittens en stipulator.39 Die vraag of
die ooreenkoms inderdaad herroepbaar is, sal afhang van die inhoud van die
ooreenkoms. Volgens Skotse reg verkry die begunstigde egter onmiddellik
regte, sonder om eers te aanvaar. Afhangende van die inhoud van die
ooreenkoms kan die regte egter soms met en soms sonder sy medewerking
herroep word.40
Alhoewel hierdie regsfiguur aan die Skotse reg bekend is, kon geen gesag
gevind word wat daarop dui dat die Skotse trustfiguur op enige wyse verband
36 McBryde 239 wys daarop dat dié regsfiguur slegs in uitsonderlike gevalle in die
Romeinse reg aanwending gevind het. Dit wil voorkom asof die figuur in Stair se tyd (teen die
einde van die 17e eeu) ontwikkel het omdat daar ‘n behoefte aan so ‘n regsfiguur bestaan het en
dié figuur ook elders in Europa en Engeland aangewend is. Die figuur is aanvanklik veral gebruik
in gevalle van lewenspolisse waar die opbrengs sou uitbetaal aan iemand anders as die
versekerde. Die Skotse reg beskik ook oor sy ou skrywers of, soos hulle in Skotland bekend
staan, “institutional writers.” Net soos wat Grotius die Romeins-Hollandse reg (gedurende die
17e eeu) te boek gestel het, het James Dalrymple Stair (1s t Viscount) die Romeins-Skotse reg
teen die einde van die 17e eeu gevestig (deur dit te vervat in The Institutions of the Law of
Scotland (1693)). Waar voortaan na Stair verwys word, word bedoel ‘n verwysing na die
“institutional writers”. Raadpleeg Reid 6 e.v. indien meer inligting omtrent die skrywers verlang
word. 37 Soos aangehaal deur McBryde 248 e.v. 38 Blumer & Co v Scott & Sons 1874 1 R 379; MacDonald v City of Glasgow Bank 1879 6 R
621 soos behandel deur McBryde 250. 39 McBryde 250 e.v. 40 McBryde 250 e.v.
157
hou met die Skotse jus quaesitum tertio nie. Dit is seker moontlik dat hierdie
figuur op een of ander wyse ‘n invloed op trustontwikkeling in Skotland kon
gehad het, maar van enige noemenswaardige beïnvloeding (om nie eens van
gelykskakeling te praat nie) kon geen spoor gevind word nie.
5.2.2.2 Deposito, Mandaat of Fideicommissum
Volgens Burgess41 het die Skotse “institutional writers” aanvanklik die Skotse
trustfiguur in terme van bekende Romeinse regsfigure (soos mandaat, deposito
en fideicommissum ) probeer definieer. Hy is die mening toegedaan dat dit nie
werklik ‘n poging was om die oorsprong van die trust binne die Skotse regstelsel
te verklaar nie, maar eerder om die trust in vergelyking met ander bekende
regsverskyningsvorme te bespreek en te probeer verduidelik.
Burgess is van mening dat Romeinse regsbeginsels die trustfiguur in Skotland
beswaarlik kon beïnvloed het. Burgess42 merk op:
“The early cases point to the fact that the trust already existed as an
institution in Scots law although not in any advanced form before the
reception of Roman principles into the substantive law of Scotland had
gathered force. It would seem strange, if Roman law and ideas were
really the source from which the Scots law trust derived, tha t the early
cases make no mention of it.”
Burgess doen aan die hand dat die verwysing na trusts in Romeinsregtelike
41 Burgess Thoughts on the Origins of the Trust in Scots Law (1974) 197. 42 Burgess 200 e.v.
Formatted: Bullets andNumbering
158
terme waarskynlik teruggevoer kan word na Stair.43 Burgess44 stel die volgende
voor:
“The suggestion is that the feudal law of Scotland had thrown up a series
of fiduciary, or trustlike, situations and that until probably the early years of
the seventeenth century in Scotland the trust was still a situation rather
than an institution.”
Weereens word melding gemaak van die fidusiêre onderbou van die trustfiguur,
ook in Skotland.
Forsyth (soos aangehaal deur Burgess45) wat tydens die middel van die 19e eeu
kommentaar lewer, is van mening dat “the origin of trusts is co-eval with the law
of the land”. Burgess weer meen dat “perhaps the earliest example of such a
situation of feudal law is to be found in the method of alienation by substitution
known as resignatio in favorem”.46
Gretton is nie oortuig van Burgess se bykans totale verwerping van die
Romeinse beïnvloeding op hierdie gebied nie. Hy voer aan dat daar nie met reg
gesê kan word dat die Romeinse invloed eers vanaf die einde van die 17e eeu
plaasgevind het nie.47 Gretton toon aan dat alhoewel daar in die Skotse reg tot
sover terug as die 15e eeu voorbeelde bestaan van en verwysings na
ooreenkomste (wat trusts kon wees), dié betrokke ooreenkomste óf trusts kon
wees óf ander tipe ooreenkomste. 48 Dit sal volgens Gretton egter moeilik wees
43 Burgess 201. 44 Burgess 212. 45 Burgess 204. 46 Burgess 205. 47 Gretton 491. 48 Gretton 487.
159
om hierdie tipe ooreenkomste as werklike (hedendaagse) trusts aan te merk - op
die beste moontlik “trust-like devices”.49 Wat wel belangrik is, is dat die
gemenedeler tussen al hierdie figure die vertrouensverhouding is wat voortspruit
uit al hierdie situasies.50
Alhoewel Burgess nie saamstem nie, doen Gretton aan die hand dat dit tog wil
voorkom asof trustbeginsels in Skotland kon voortspruit uit die16e eeuse
benutting van die Romeinse beginsels.51 Alhoewel die fideicommissum nooit
werklik in die Skotse reg opgeneem is nie,52 het dit tog waarskynlik, soos die
ander Romeinse regsfigure, die trustontwikkeling in Skotland beïnvloed.53 Soos
later sal blyk, is Gretton van mening dat die Romeinse beginsel van patrimonium
makliker gebruik kan word om die Skotse trust te verduidelik.
Alhoewel Gretton toegee dat die Skotse trust moontlik, wat oorsprong betref,
onafhanklik van Romeinse idees kon ontstaan het, doen hy aan die hand dat
“fideicommissum was one of the sources of the trust. Whether its role was
marginal or something more substantial would be hard to say.” Elders merk hy
op: 54
“In the 17th, 18th and 19th centuries one often encounters the statement
that trust is a form of the contract of deposit, or mandate or a combination
49 Gretton 488. Sien ook Reid 6. 50 Burgess 212, soos hierbo aangehaal. 51 Gretton 489. Daar is egter dié een belangrike verskil naamlik dat besef moet word dat
die beginsel van deposito hier aangepas moet word deurdat eienaarskap oorgaan op die
ontvanger. 52 Burgess 203. 53 Gretton 491; De Waal en Paisley “Trusts” in Mixed Legal Systems in Comparative
Perspective: Property and Obligations in Scotland and South Africa (reds. Zimmermann, Visser
en Reid) (2004) 821 e.v. 54 Gretton 506.
160
thereof ... This is an interesting attempt to reconcile the trust with civilian
categories, and it is not without merit.”
Om egter die Skotse trustmodel af te maak as eenvoudig ‘n verskyningsvorm van
een van bogemelde Romeinse regsfigure is vir Burgess totaal en al verkeerd! Hy
wys daarop dat enige poging om die Skotse trust in te forseer binne die
raamwerk van die Romeinsregtelike fideicommissum, mandaat of deposito, nie
reg kan laat geskied aan die trustbeginsels van die Skotse reg nie.55
Hiermee stem Gretton56 klaarblyklik saam as hy opmerk:
“This, in other words, is an acknowledgement, if any were needed, that the
trust in Scotland had an origin and development independent of Roman
ideas and institutions.”
Dit bewys egter nie dat daar geen of selfs aansienlike Romeinse beïnvloeding
was nie.
Gretton doen aan die hand dat aanvaar moet word dat alhoewel daar ‘n skrale
moontlikheid bestaan van vroeëre trustgebruike57 in Skotland, die trust na alle
waarskynlikheid sedert die 17e eeu in Skotland in gebruik was, in min of meer sy
huidige vorm.58
55 Burgess 197. Sien ook Gretton 491. 56 Gretton 491. 57 Wat volgens hom net so wel onder ‘n ander regsfiguur geklassifiseer kon word. 58 Gretton 486.
161
5.2.2.3 Engelse Reg
Histories moet in gedagte gehou word dat die Skotse reg nie voor di e 18e eeu
wesentlik deur die Engelse reg beïnvloed is nie. Die feit dat die wortels van die
Skotse trust na alle waarskynlikheid in die 16e eeuse Romeinse gebruike
gevestig is en ook in elk geval reeds sedert die 17e eeu as ‘n erkende regsfiguur
in Skotland bekend was, bevestig weereens dat die Skotse trustreg nie bloot uit
Engeland ingevoer is nie. Skotse juriste gee egter toe dat “...the pre-1600
examples might themselves reflect English influence, and to some extent they
probably do”. 59 Die Engelse invloed, indien enige, was egter destyds gering.60
Die eerste gerapporteerde hofbeslissing in Skotland oor trusts was Williamson v
Law61 waarin erkenning aan die bestaan van ‘n trust verleen is. Daarna volg die
beslissing van Lady Stanipath v Her Creditors62 waar weereens bevind is dat ‘n
trust ontstaan het.
Gretton wys daarop dat die Williamson-beslissing moontlik nie werklik van groot
belang is nie, aangesien die beslissing eers aan die einde van die 17e eeu
opgeteken is toe die trustbeginsel reeds goed in Engeland gevestig was. Dit het
moontlik die terminologie in die Williamson-saak beïnvloed.63 Gedurende die
17e eeu het die meeste hofbeslissings met betrekking tot trusts of soortgelyke
reëlings gehandel oor die bewys van die bestaan van sodanige regsmodel. Juis
na aanleiding van die beslissing in Higgins v Callander64 word die Blank Bonds
and Trusts Act 1696 in Skotland gepromulgeer. Weereens vra Gretton homself
59 Gretton 489 e.v. 60 Gretton 490. 61 Williamson v Law 1623 Durie 54 soos aangehaal deur Gretton 491 e.v. 62 Lady Stanipath v Her Creditors 1624 Durie 141, soos aangehaal deur Gretton 492. 63 Gretton 492. Gretton vra die vraag of die redakteur van die hofverslag nie moontlik
skuldig is aan ‘n “conceptual anachronism” nie. 64 Higgins v Callander 1696 Mor 16182 soos aangehaal deur Gretton 496.
Formatted: Bullets andNumbering
162
die vraag af of hierdie wetgewing nie moontlik beïnvloed was deur die Engelse
Statute of Frauds van 1677 nie.
Gretton skroom nie om toe te gee dat daar gedurende die Cromwell -besetting in
die 1650’s asook tydens die regering van koning James VI van Skotland 65
Engelse beïnvloeding van hierdie regsmodel in Skotland kon gewees het nie.
Alhoewel hy beïnvloeding toegee, bly hy van mening dat die beïnvloeding nie
wesentlik was nie.66
Trusts is skynbaar nie dikwels tydens die 17e en die 18e eeue aangewend in die
Skotse reg nie en die aanwendingsgebied was gedurende hierdie tyd hoofsaaklik
in gevalle van insolvensie. Gedurende die 19e eeu is trusts veral aangewend in
huweliksooreenkomste wat dan ook een van die hoof aanwendingsgebiede van
die trust in Skotland geword het.67
Dit blyk asof die verdeling van trusts tussen inter vivos en mortis causa ook eers
in die 19e eeu begin plaasvind het aangesien trusts mortis causa voor daardie
tydperk onbekend was. Ook in die 19e eeu is algaande meer gebruik gemaak
van trusts in gevalle wat in die vroeëre dae as vruggebruike gehanteer sou word
sodat
“... instead of ownership being vested in the fiar and a sub-ordinate real
right being vested in the life renter (usufructuary), a three handed
arrangement was devised, with ownership being vested in the trustees
and the rights of fiar and beneficiary being personal rights against the
trustees”.68
65 Wat ook koning James I van Engeland was. 66 Gretton 490 e.v. 67 Gretton 498. 68 Gretton 498.
163
Waar Engelse outoriteite op trustreg bykans glad nie voor die 1840’s aangehaal
is nie, verander die posisie sedert 1844 toe The Principles and Practice of the
Law of Trusts and Trustees in Scotland deur Charles Forsyth verskyn het. Dit
bring mee dat “whereas before 1844 English authorities were not sited by
authors, of the 1 600 or so decisions sited by Forsyth, about 890 are English” 69.
Gretton merk verder op dat “the book was a tidal wave from a calm sea”.70 Hy
doen aan die hand dat daar selfs van ‘n gedeeltelike aanvaarding van Engelse
trustreg in Skotland gedurende die 19e eeu gepraat kan word.
Alhoewel die vloed van Engelse verwysings algaande weer begin afneem het,
het die Engelse invloed tog sy merk gelaat op die Skotse trustreg, maar alhoewel
“it would be natural to conclude that there was a sort of 19 th century
reception of English trust law and that it began with Forsyth. (But)
doctrinal history maddeningly refuses to do what you expect it to do. The
strange fact is that in the courts English authorities have played a
surprisingly small roll: a much smaller roll than they have played in the
Scottish text books.”71
Gretton72 merk in hierdie verband op:
“.... (T)he difficulty should not been overstated; the second half of the 19th
century is clearly a period in which English authority is influencing the
Scottish courts in trust cases, and that influence continued well into the
20th century. The influence of English law has been extensive.”
69 Gretton 502. 70 Gretton 502. 71 Gretton 503. 72 Gretton 503.
164
De Waal en Paisley stem saam dat daar wesentlike Engelse beïnvloeding sedert
die 19e eeu plaasgevind het, maar benadruk weereens dat “(in) major respects
the law of trusts is a wholly native Scottish phenomenon”.73
Dit blyk dat die Engelse invloed op trustreg beperk was tot spesifieke
onderwerpe. Een daarvan was die erkenning van ‘n trust as ‘n fidusiêre
verhouding.74 Dit moet dus aanvaar word dat die beginsel van ‘n trust as ‘n
fidusiêre verhouding in Skotland - met die regte en verpligtinge wat ex lege
daaruit voortspruit, ui t die Engelse reg oorgeneem is en in ooreenstemming
daarmee ontwikkel het.75
Wat interessant is, is die feit dat gedurende die latere gedeelte van die 20e eeu
en ook aan die begin van die 21e eeu, dit blyk dat die Engelse invloed op Skotse
trustreg begin kwyn het. In hierdie verband haal Gretton die beslissing van
England Revenue v Clark’s Trs76 aan, waarin beslis is dat “a beneficial right (is)
simply a type of personal right”. Gretton wys verder daarop dat ‘n belangrike
saak van die House of Lords naamli k Barclay’s Bank v Quistclose Investments77
sedert uitspraak in 1970 in ‘n tydperk van 30 jaar net by een geleentheid nog in
‘n Skotse hof aangehaal is.
Die belangrikste aspek ten opsigte van die moontlike oorname van die Engelse
reg in ‘n regstelsel soos die van Skotland, bly egter die vraag: “Wat van equity?”
Hierop antwoord Gretton:78
73 De Waal en Paisley 821. 74 Gretton 504. 75 Hierdie aspek word net hierna in paragraaf 5.2.2.4 ondersoek. 76 England Revenue v Clark’s Trs 1939 SC 11 soos aangehaal deur Gretton 506. 77 Barclay’s Bank v Quistclose Investments 1970 AC 567 soos aangehaal deur Gretton 506. 78 Gretton 506.
165
“I have left to the last what is perhaps the most important question: Did
English influence bring about an English understanding of the trust? Did
equity arrive? One reason for the importance of the question is that the
legal/equitable division is difficult or impossible to integrate with a civilian
system of property law. The answer is, in general, negative as can be
seen from the case just sited, England Revenue v Clark’s Trs .”
5.2.2.4 Fidusiêre verhoudings
Alhoewel dit volgens Gretton dus duidelik is dat equity vir soverre dit op dubbel-
eiendomsreg dui, nie deel vorm van die Skotse reg nie, word aan die hand
gedoen dat dit nie beteken dat equity as bousteen van fidusiêre regte en
verpligtinge binne die trustverhouding nie erken kan word nie.79 Gretton80 self
wys daarop dat die beginsel van fidusiêre pligte van ‘n trustee (en dus die
konsep van ‘n fidusiêre verhouding) een van die aanvaarde Engelse
invoerprodukte by die Skotse trustreg is. Soos reeds tydens die bespreking van
die Engelse trustontwikkeling 81 aan die hand gedoen, het hierdie verhouding juis
vanuit equity-beginsels gestalte gekry.
5.2.2.5 Patrimonium
‘n Vraag wat nou gevra kan word is dat as die Skotse trust nie bevredigend
verduidelik kan word aan die hand van die Romeins-regtelike beginsels wat
vroeër aangehaal is nie, maar ook nie oorgeneem is van die Engelse reg nie, wat
dan die basis daarvan is.
79 Daar is so pas daarop gewys dat die beginsel van fidusiêre verhoudings juis een van die
Engelse invoerprodukte van die Skotse trustreg was. 80 Gretton 504. 81 Hoofstuk 3.
Formatted: Bullets andNumbering
166
Volgens Walker82 is die Skotse trustfiguur gebaseer daarop, “that certain
property is legally vested in one of more persons, but though nominal owners,
they are not absolute or beneficial owners. Trust is in fact a triangular
relationship, quite sui generis.” Elders merk Walker83 op:
“A trust is not a corporation and the trustees, not the trust, own the assets.
The full legal right of property vests in the trustees and may be held by
them against all parties … they are not, however, entitled to the benefit
and enjoyment of the property.”
Die groot rede vir die problematiek rondom pogings om ‘n trust te verduidelik
binne ‘n civil law-stelsel, is daarin geleë dat daar steeds die opvatting bestaan
dat slegs van ‘n (suiwer of ware) trust sprake kan wees in regstelsels waar
eiendomsreg verdeel kan word. 84 De Waal wys daarop dat daar selfs ‘n
gedagterigting bestaan dat in civil law-jurisdiksies daar nie sprake van suiwer
trusts kan wees nie, maar bloot “trust-like devices” of “so called trusts”.85
Dit is waar dat trusts aan die Romeinse reg onbekend was.86 Tog bestaan daar
getuienis van “trust-like devices” in hierdie regstelsel. Hiermee bedoel De Waal
figure soos die fideicommissum en fiducia. De Waal se standpunt is “that there
are indeed connections between the English trust and Continental institutions
such as fideicommissum, fiducia and Treuhand”.87 De Waal verwys na Lupoi
82 Walker Principles of Scottish Private Law (1975) (2e uitgawe) (Vol. II) 1773; Walker
Principles of Scottish Private Law (1989) (4e uitgawe) (Vol. IV) 3. 83 Walker (Vol. II) 1774. 84 “The trust is a special child of the English common law”, aldus De Waal en Paisley 819
waar hulle aanhaal uit Helmholz en Zimmermann “Views of Trust and Treuhand, An introduction”
1998 Iterna Fiduciae; De Waal “In Search of a Model for the Introduction of the Trust into a
Civilian Context” 2001 Stellenbosch Law Review 63. 85 De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 63. 86 Hierdie aspek is bespreek in hoofstuk 2. 87 De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 65.
167
waar hy selfs verder gaan en die mening huldig dat die “civil law trusts (of dan
“trust-like devices”) (van die 16e en 17e eeu) are the foundation of the English
trust”.88
Die vraag is dus of daar sprake kan wees van ‘n “ware” trust sonder
sogenaamde “divided title”. De Waal is van mening dat dit tog die geval kan
wees en noem dan sekere wesenskenmerke wat noodwendig teenwoordig moet
wees in ‘n ware trustmodel.89 Een van die wesenskenmerke is die van “aparte
boedels”. In die verband toon De Waal aan dat geleer word dat slegs as
onderskei kan word tussen die trustbates en private bates van ‘n trustee, kan die
civil law-stelsels ‘n antwoord hê op die Engelsregtelike idee van dubbele
eiendomsreg. Hoe anders kan trustbegunstigdes in civil law-jurisdiksies dan
behoorlik beskerm word?90 Vir ‘n suiwer trust vereis Lupoi weer “the lack of
‘commingling’ between trust property and the trustee’s own estate”.91
Indien ‘n “trust-like” regsfiguur binne ‘n civil law-jurisdiksie kan voldoen aan al die
wesenskenmerke, voel De Waal dat so ‘n figuur ‘n trustfiguur in die “ware” sin
van die woord is.92 Die vernaamste probleem wat oorkom moet word is dus die
vraag na ‘n aanvaarbare civil law-alternatief vir die Engelse beginsel van dubbele
eiendomsreg, nie as selfstandige wesenskenmerk van ‘n suiwer trustfiguur nie,
maar as metode om die regte van trustbegunstigdes na behore te kan
beskerm.93
88 De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 66. 89 Hierdie aspek asook die besondere wesenskenmerke is ook bespreek in hoofstuk 4
paragraaf 4.3.3.2. 90 Wat volgens De Waal die ratio is van die Engelse dual ownership -idee. Sien in die
verband verder hoofstuk 4 paragraaf 4.3.3.2. 91 De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 67 waar hy Lupoi aanhaal. 92 Juis op sterkte hiervan huldig De Waal die siening dat die Skotse trustfiguur ‘n suiwer
trustfiguur is. 93 Hierdie aspek is ook bespreek in hoofstuk 4 paragraaf 4.3.3.2.
168
De Waal verwys na die navorsing wat veral Lepaulle gedoen het ten einde
hierdie probleem in die Meksikaanse regstelsel te oorbrug. Lepaulle was van
mening dat die idee van ‘n aparte trustboedel (dit is “separate patrimony”) hierdie
vraagstuk bevredigend sou kon oplos. Lepaulle voer aan dat die trustboedel nie
aan die trustee behoort ni e; volgens hom het trustbates hoegenaamd geen
eienaar nie. Alhoewel sy gedagte van ‘n aparte “patrimony” in Meksikaanse
trustreg aanklank gevind het, is sy idee van geen eienaarskap egter verwerp en
word die trustee tog eienaar, maar wesentlik soos ook in Panama, “im eigenen
Namen als selbständiger Rechtsträger”. Dit wil sê “the trustee becomes owner of
the trust property. But again this ownership is subject to its obligations towards
the trust beneficiary.”94
Aan die Franse reg was ‘n regsfiguur genaamd fiducie lank voor die aanvaarding
van die Franse Code Civil in 1804 bekend. Hierdie figuur is gebaseer op die
Romeinse fiducia en het ook binne die sogenaamde “trust-like devices” geval.
Alhoewel die Franse fiducie in onbruik verval het, wys De Waal95 daarop dat
hierdie regsfiguur, van Romeinse oorsprong, op die konsep van “two separate
estates” gebaseer was (“a personal estate and that of the fiducie, both vesting in
the fiduciare”).
Gretton doen aan die hand dat daar in Skotland met vrug gekyk kan word na die
Romeinse beginsel, bekend as patrimonium, in ‘n poging om die Skotse
trustmodel te verduidelik.96 Met hierdie term bedoel hy “patrimony is that of the
totality of a person’s assets, and, in its broader sense, his liabilities also”. Hy
toon aan dat hierdie beginsel niks vreemds is aan die vroeëre Romeinse reg
nie.97 Alhoewel die algemene beginsel is dat “one person, one patrimony,” toon
94 De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 70. 95 De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 75. 96 Gretton “Trusts without Equity” 2000 International and Comparative Law Quarterly 606
e.v. 97 Gretton 2000 International and Comparative Law Quarterly 606 e.v.
169
hy aan dat die siviele regstradisie tog afwykings hierop toegelaat het. Bo en
behalwe sy gewone “patrimony” kon ‘n persoon ook ‘n “special patrimony” hê. In
hierdie verband verwys Gretton na die Romeinse beginsels van dos of peculium
en ook na sogenaamde “special patrimonies” in geval van huwelike waar sekere
bates buite die partye se gewone “patrimony” val.
Gretton doen aan die hand dat “real subrogation is the key to the doctrine of
patrimony, and patrimony is the key to the trust. In other words a trust is a
special patrimony.”98 Hy vind dit heel logies dat die probleme wat civil law-juriste
met die verduideliking en begrip “trust” het, soos wat dit wil oorspoel vanuit die
common law-jurisdiksies, aan die hand van “patrimonium” opgelos kan word:
“With the explanation of trust as patrimony everything falls into place. The
rights of beneficiaries are personal rights. They are personal rights
against the trustee, but they are (subject to certain exceptions)
enforceable only against the special patrimony and not the general
patrimony. Conversely, personal rights enforceable against the trustee in
his personal capacity are not (in general) enforceable against the special
patrimony. There is thus no need to seek to classify the right of
beneficiaries as being in some way privileged or quasi-real or as in some
way (trumping) the rights of the creditors of a trustee in his personal
capacity. There is no need to resort to duality of ownership. Instead of
duality of ownership there is duality of patrimony.”99
Die hoofrede waarom in die Engelse trust onderskei word tussen die
sogenaamde “legal” en “equitable estates”, was geleë in die noodsaak om die
regte van Engelse trustbegunstigdes te kon beskerm binne ‘n stelsel waar
sodanige beskerming aanvanklik nie gegeld het nie. Hierdie
98 Gretton 2000 International and Comparative Law Quarterly 607. 99 Gretton 2000 International and Comparative Law Quarterly 612.
170
beskermingsvereiste het wêreldwyd so belangrik geword dat dit dan ook een van
die wesenskenmerke van ‘n “ware suiwere” trustfiguur geword het. Die
persepsie bestaan dat omdat dual ownership die enigste erkende wyse sou wees
waarop aan die begunstigde regsbeskerming gebied kon word, civil law-stelsels
slegs ware trustmodelle sou kon hê, indien hulle die Engelse regsmodel net so in
hul stelsels invoer. Hierdie siening word egter in Skotland verkeerd bewys. In
die Skotse stelsel vind ons ‘n “ware” trustmodel wat aan al die wesenskenmerke
voldoen, maar “instead of duality of ownership there is duality of patrimony”. Die
trustbegunstigde se beskerming van sy regte is dus in Skotland daarin geleë dat
hy hom in Skotland kan beroep op sy sui generis fidusiêre regte voortspruitend
uit die fidusiêre trustverhouding en deurdat die trustboedel as “special patrimony”
buite die beheer geplaas word van die trustee se alledaagse krediteure.100
De Waal101 merk in dié verband op:
“The central conclusion, which can now be stated with confidence, is this:
the Scottish and South African trusts are not so-called trusts …”
Volgens Skotse reg, kan trusts hedendaags soos volg geklassifiseer word:
100 Gretton 504, stel dit baie duidelik dat fidusiêre verpligtinge deel uitmaak van die Skotse
gemenereg sedert so vroeg as 1712 en beslis in ooreenstemming is met die Engelse beginsels
sedert 1795; Gretton 2000 International and Comparative Law 612. 101 De Waal “The Core Elements of the Trust: Aspects of the English, Scottish and South
African Trusts Compared” 2000 SALJ 569.
171
♦ Diskresionêre trusts;
♦ Eenvoudige en spesiale trusts;
♦ Inter vivos en testamentêre trusts;
♦ Publieke en private trusts;
♦ Liefdadigheidstrusts of ander trusts; en
♦ Vrywillig opgerigte trusts of trusts wat volg weens regswerking.
‘n Trust kan binne meer as een van bogemelde klassifikasies val. So kan ‘n trust
byvoorbeeld ‘n inter vivos diskresionêre private trust wees.102 Skotse reg
onderskei ook tussen spesiale trusts (waar die doeleindes van die trust spesifiek
uiteengesit word in die trustakte) en eenvoudige trusts (waar die trustee bloot ‘n
verpligting het om die trustbates in trust te hou en dit aan die oprigter of sy
genomineerde terug te lewer wanneer hy opgeroep word om so te doen).103
Alhoewel die Skotse trustfiguur dus verklaarbaar is aan die hand van
Romeinsregtelike beginsels met moontlike latere Engelsregtelike beïnvloeding,
kan die stelling na aanleiding van die voorafgaande bespreking gemaak word dat
die Skotse trust vandag ‘n suiwer trustfiguur is wat gebaseer is op ‘n unieke
vertrouensverhouding en dat dit ‘n regsfiguur sui generis is.
102 Paisley Law Basics Trusts (1999) 9. 103 Walker (Vol. IV) 5.
172
5.3 SRI LANKA104
5.3.1 Die Geskiedkundige Ontwikkeling van die Sri Lankaanse Regstelsel
en Trustreg
In 1505 is die eiland wat vandag as Sri Lanka bekend staan, deur die Portugese
beset.105 Sedert 1658 het die Hollanders stelselmatig die beheer oor Sri Lanka
by die Portugese oorgeneem en mettertyd het die Hollandse besetting van Sri
Lanka uitgebrei en het die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie (VOC) sy invloed
aldaar versterk. 106 De Silva107 merk ten aansien van die Hollandse besetting op
dat “Roman-Dutch law was the most lasting contribution of the Dutch to Sri
Lanka”.
In 1802 verkry die Engelse kragtens die verdrag van Amiens eers gedeeltelike
beheer, en sedert 1815 volle beheer, oor Ceylon (d.i. Sri Lanka).108 Tydens die
Engelse besetting het die gemenereg in Sri Lanka grotendeels uit Romeins-
Hollandse regsreëls109 bestaan.110 Volgens die publiekregtelike beginsel wat
destyds deur Engeland as koloniale moondheid toegepas is by kolonialisasie “the
lex loci continue(d) in force, subject to certain qualifications, until changed by the
104 Tot en met 22 Mei 1972 het Sri Lanka as Ceylon bekend gestaan. 105 Winius The Fatal History of Portuguese Ceylon (1971) 3 e.v. 106 Die VOC, synde die handelsarm van die destydse Holland, het ook in Suid-Afrika
gefunksioneer soos uit hoofstuk 4 blyk. 107 De Silva A History of Sri Lanka (1981) 194. 108 De Silva 133 e.v.; Keeton en Sheridan The Comparative Law of Trusts in the
Commonwealth and Irish Republic (1976) 234 e.v.; Cooray The reception in Ceylon of the English
Trust: an analysis of the case law and statutory principles relating to trusts and trustees in Ceylon
in the light of the relevant foreign cases and authorities (1971) 1 e.v. 109 Soos wat dit bestaan het in Sri Lanka teen ongeveer 1800. 110 Keeton en Sheridan 234.
Formatted: Bullets andNumbering
173
deliberate act of the new sovereign”.111 Hiervolgens het die Romeins-Hollandse
regstelsel derhalwe van krag gebly na die kolonialisasie van Sri Lanka deur
Engeland. Sri Lanka was egter onder Engelse bewind vir ’n tydperk van 133
jaar. Dit is dus verstaanbaar dat die Engelse invloed op verskeie terreine
(waaronder die reg) in Sri Lanka oor so ‘n lang tydperk aansienlik moes wees.
Nie alleen het die Engelse taal algaande inslag op die eiland gevind nie, maar
studente het ook toenemend in Engeland gaan studeer. Cooray wys daarop dat
“the introduction of English legal principles and judicial concepts during this
period reshaped the legal framework of the land”.112 Keeton en Sheridan sluit
aan by Cooray waar hulle daarop wys dat die howe wat in 1815 daargestel is net
eenvoudig verskeie reëls en beginsels vanuit die Engelse reg ingevoer het.113
Die aanvaarding van Engelse regsbeginsels het in Sri Lanka op ‘n subtiele en
lukraak wyse plaasgevind. Die hoofrede hiervoor kan toegeskryf word aan die
destydse bestaan en toepassing van die Romeins-Hollandse regstelsel in Sri
Lanka. Cooray114 som dit soos volg op:
“The introduction of English law into most British colonies was virtually
total - the laws in force in England at a particular date being adopted. In
Sri Lanka a different pattern was followed because of the existence of
Roman Dutch law. The English law relating to certain subjects was
selectively incorporated by statute and by judicial action.”
Die invoering van Engelse reg in Sri Lanka het op een van vier maniere
plaasgevind:
111 Cooray 2. Hierdie beginsel is in Campbell v Hall 1764 Cowp 204 neergelê soos
aangehaal deur Cooray 2. 112 Cooray 3. 113 Keeton en Sheridan 234. 114 Cooray 3.
174
♦ Engelse wetgewing wat uitdruklik ook op Sri Lanka van toepassing verklaar
is;
♦ Beginsels voortspruitend uit Engelse regspraak wat eenvoudig deur plaaslike
wetgewing115 in Sri Lanka van toepassing gemaak is;
♦ Engelse reg wat eenvoudig heelhuids deur plaaslike wetgewing 116 in Sri
Lanka van toepassing gemaak is;
♦ Voorsiening wat deur middel van wetgewing gemaak is vir die toepassing van
Engelse reg waar die Sri Lankaanse reg in bepaalde situasies geswyg het.
Bo en behalwe hierdie vier metodes, bestaan daar verskeie voorbeelde in Sri
Lanka waar Engelse beginsels doodeenvoudig, en sonder dat dit geskied het in
terme van een of meer van die bogemelde metodes, as basis gebruik is vir
regspraak in Sri Lanka. Hierdeur is die Romeins-Hollandse gemenereg dikwels
onder druk geplaas. Soos ook in ander jurisdiksies, is die redes vir hierdie
toepassing veelvuldig. Baie regters en ander regslui in Sri Lanka was van Britse
afkoms en derhalwe noodwendig meer vertroud met die Engelse reg as met die
plaaslike pluralistiese gemenereg- en gewoonteregsisteem. Nie net was
sodanige juriste onbekend met die plaaslike inheemse regstelsels nie, maar ook
met die Romeins-Hollandse regstelsel. Regslui het verder hul optrede probeer
regverdig deur soms aan te dui dat die Romeins-Hollandse reg nie vir spesifieke
gevalle voorsiening gemaak het nie, of dat die regsreëls wat spesifiek bedoel
was vir Holland, nie in Sri Lanka toegepas behoort te word nie. 117
Wat belangrik is vir doeleindes van hierdie studie, is weereens die vraag in
hoeverre die beginsel van equity118 in Sri Lanka ingevoer is?
115 Dus by wyse van kodifikasie. 116 Weereens dus by wyse van kodifikasie. 117 Cooray 6. 118 Deur middel van Engelse beïnvloeding.
175
Die Ceylon Charter (soos aangehaal deur Keeton en Sheridan) bepaal soos volg:
“(The High Court of Ceylon) shall also be a Court of equity and shall and
may have full power and authority to administer justice ... as nearly as
may be, according to the rules and proceedings of the High Court of
Chancery in Great Britain.”119
Alhoewel daar in wetgewing verwys is na die reëls van equity, is die onderskeid
tussen ‘n “legal estate” en ‘n “equitable estate” nooit in Sri Lanka aanvaar en
toegepas nie120 - ook nie wat betref trusts nie.121 In Sri Lanka is die reg
deurentyd as een sisteem geadministreer.122 Die feit dat die beginsels van
billikheid (equity) egter vanuit Engeland oorgeneem is en as deel van die
regsbasis van Sri Lanka erken is (welliswaar nie as afsonderlike sisteem soos
aanvanklik in Engeland nie) regverdig ‘n afleiding dat die beginsel van fidusiêre
regte en verpligtinge voortspruitend uit ‘n vertrouensverhouding ook erkenning
sou geniet in Sri Lanka.123 Dat dit inderdaad so was blyk uit die siening van
skrywers soos Cooray124 en ook uit wetgewing125 wat in Sri Lanka aanvaar is.
119 Keeton en Sheridan 234. Die Ceylon Charter is in 1801 gepromulgeer om beperkte
selfregering aan Sri Lanka te gee. 120 Keeton en Sheridan 234; Cooray 9. 121 Cooray 9. 122 Keeton en Sheridan 234. 123 In hoofstuk 3 is reeds standpunt ingeneem dat equity-regte die voorloper was van wat
vandag as fidusiêre regte bekend staan. 124 Cooray 141 e.v. 125 Byvoorbeeld artikel 9 van “The Trust Ordinance of 1917”.
176
Cooray126 som die posisie in Sri Lanka met betrekking tot eiendomsreg,
verbintenisreg in die breë en kontraktereg in die besonder, asook die reg wat
betref erfopvolging, soos volg op:
“The reception of English law has not generally affected the basic
concepts of the Roman Dutch law relating to persons, property,
succession and obligations. Thus we shall see in Article 73, the nature of
the trustees interest in the trust property is determined according to
Roman Dutch rules of ownership.”
Hy gee egter toe dat die Engelse invloed op ander gebiede van die reg in Sri
Lanka aansienlik was.
Die gemenereg van Sri Lanka is hedendaags bykans ten volle gekodifiseer en
daar word deesdae selde verwys na die ou Romeins-Hollandse skrywers.127 Die
bronne van die reg in Sri Lanka bestaan tans grotendeels uit wetgewing,
hofuitsprake en (gekodifiseerde) gewoontereg.
5.3.2 Die Ontwikkeling van die Trustfiguur in Sri Lanka
Trustreg was waarskynlik onbekend aan Sri Lanka se regsgemeenskap tot in die
19e eeu. Die feit dat ‘n behoorlike indeks van vroeë hofbeslissings ontbreek,
maak dit vir navorsers bykans onmoontlik om met sekerheid vas te stel presies
wanneer die trust as regsfiguur in Sri Lanka erken is. 128
126 Cooray 10. Hou ook in gedagte dat baie juriste in Sri Lanka nie Hollands magtig was nie
en dat navorsing in Sri Lanka oor Romeins -Hollandse reg ontbreek het. 127 Cooray 11. 128 Cooray 19.
Formatted: Bullets andNumbering
177
Die aanvanklike afwesigheid van hierdie regsfiguur in Sri Lanka kan toegeskryf
word aan die algemene siening van destyds dat trustreg geen bestaansreg
sonder equity-reg gehad het nie.129 Waar equity-reg geen onafhanklike
bestaansreg in Sri Lanka gehad het nie,130 was die nie-toepassing van trustreg
dus te verstane.
Cooray131 merk in hierdie verband op:
“Since the law of trusts falls within the exclusive jurisdiction of equity, it is
difficult to envisage how a Ceylon appellate court, administering justice in
a summary manner as provided for by clauses 39 and 40 of the Charter,
bound to apply the Roman-Dutch law and the customary laws, could give
effect to an English trust.”
Sedert die 19e eeu verskyn daar algaande verwysings na trusts, of dan
instellings soortgelyk daaraan, in Sri Lanka. Blykbaar het hierdie meer
genaakbare houding jeens trusts sy oorsprong in die Ceylon Charter132 wat
onder meer bepaal het dat howe in Sri Lanka reg kan toepas in ooreenstemming
met die reëls en prosedures van die destydse Engelse High Court of Chancery.
Alhoewel die oorspronklike Ceylon Charter in 1833 herroep is en die nuwe
Charter nie weer ‘n verwysing bevat het na die Chancery howe nie, het die Sri
Lankaanse howe voortgegaan met die toepassing van “equitable jurisdiction”
soos dit aan die “Chancery” howe in Engeland bekend was. 133 Keeton en
Sheridan wys ook daarop dat die toepassing van die Engelsregtelike equity in Sri
Lanka spesifiek ook op trusts van toepassing was. Die skrywers verwys selfs na
129 Reid “Patrymony not Equity: the Trust in Scotland” 19. 130 Keeton en Sheridan 234. 131 Cooray 20. 132 Artikel 39 van die Ceylon Charter van 1801. 133 Keeton en Sheridan 234.
178
wetgewing gedurende die 19e eeu wat bewys dat trusts in Sri Lanka in hierdie
tyd bestaan het.134
Keeton en Sheridan135 stel dit soos volg:
“The principles governing the law of trusts and many of the particular rules
were, before 1917, the creation of the courts alone, the English law of
trusts being closely followed.”
Cooray136 wys daarop dat Engelse regspraak oor trusts in Ceylon nagevolg is
sonder om eers vooraf aandag te skenk aan die vraag of trustreg in Ceylon
gegeld het. Tog wys Keeton en Sheridan daarop dat daar in sommige van die
vroeëre hofuitsprake dikwels daarop gewys is dat die trustfiguur soos dit
ontwikkel het in Engeland (en soos toegepas in Sri Lanka) herlei kon word na die
Romeinsregtelike fideicommissum.137
Soos hierbo vermeld is die Romeins -Hollandse reg in Sri Lanka as gemenereg
behou. Een van die gevolge hiervan was dat juriste in die land dus verder as die
Engelse regstelsel moes gaan soek vir ‘n basis waarop trustreg in Sri Lanka
verduidelik kon word. Suiwer Engelse equity kon dit nie wees nie. Die gevolg
hiervan was dat die geringe (gemeenregtelike) trustontwikkeling wat in Sri Lanka
plaasgevind het, plaasgevind het oor die boeg van die Romeins -Hollandse
beginsels soos fideicommissum en die beginsels van die kontraktereg, sonder
134 Keeton en Sheridan 234. 135 Keeton en Sheridan 235. Soos later sal blyk, is 1917 die jaar waarin trustreg in Sri Lanka
gekodifiseer is. Sien ook Cooray 22. 136 Cooray 22. 137 Keeton en Sheridan 235.
179
om egter onomwonde aan te voer dat trustreg ontwikkel het uit Romeins-
Hollandse reg.138
Die howe het ‘n testamentêre trust aan die hand van die Romeinse
fideicommissum verduidelik en die inter vivos trust as ’n verbintenis ex quasi
contractu beskou.139 Tog het die howe dan voortgegaan en Engelsregtelike
beginsels op hierdie Romeins -Hollandse instelling begin toepas, sonder om te
verduidelik waar dié reg om dit te doen vandaan kom!140
Keeton en Sheridan141 verwerp die teorie van ‘n fideicommissum en quasi
contract as bronne van die Sri Lankaanse trust. Hulle142 is van mening dat die
regsposisie op daardie stadium143 in Sri Lanka waarskynlik was dat:
“It was not alleged in any decision of the Ceylon courts that the trust in
Ceylon was derived from the Roman-Dutch law, although several Judges
showed some disposition to attempt an assimilation of the two institutions,
resembling in this respect the development in South Africa.”144
138 Cooray 23. Hy wys daarop dat die siening dat die trust uit die fideicommissum ontstaan
het onder verdenking is. 139 Ibrahim Saibo v The Oriental Banking Corporation 1874 3 CNLR 148 151 soos
aangehaal deur Cooray 22 en 23. 140 Cooray 23. Soos egter reeds aangetoon, sou dit nie moeilik wees om in Sri Lanka
regverdiging te vind vir die invoering van die Engelse beginsel van fidusiêre regte en verpligtinge
as uitvloeisel van ‘n vertrouensverhouding nie. Die trustverhouding was immers te alle tye
minstens dit. 141 Keeton en Sheridan 235. 142 Keeton en Sheridan 235. 143 Dus voor kodifikasie. 144 Keeton en Sheridan 235. My kursivering.
180
Hieruit blyk dus dat die trustfiguur in Sri Lanka waarskynlik ‘n oorname was van
die Engelse trustfiguur eerder as ‘n Romeins-Hollandse ontwikkeling. Aan die
einde van die 19e eeu het die benutting van trusts verder verminder weens die
feit dat plaaslike juriste die Engelse juriste in Sri Lanka toenemend begin vervang
het. Hierdie juriste was uiteraard op hulle beurt weer minder bekend met die
beginsels van Engelse law of equity. ‘n Verdere rede wat aangevoer kan word,
is die gebrek aan gepubliseerde hofverslae en toepaslike teksboeke.145
Cooray146 som die regsposisie in Sri Lanka, net voor die promulgering van die
Trust Ordinance in 1917, soos volg op:
“This statement147 highlights the three significant characteristics of the law
of trusts at that time: (i) The gradual nature of the reception, (ii) the
difficulty of defining the law of trusts, which flowed from the fact that (iii)
the reception of English law was partial.”
Die skrywer dui egter aan dat daar met sekerheid aangevoer kan word dat die
Engelse trustreg in Sri Lanka minstens gegeld het wat betref:
♦ Die drie essentialia-vereistes148 (wat deur regspraak ingevoer is);
♦ Die beginsels onderliggend aan ‘n fidusiêre verhouding;149
145 Cooray 27. 146 Cooray 24. 147 ”Statement” verwys hier na ‘n verklaring deur die destydse prokureur-generaal van Sri
Lanka toe hy die Trust Ordinance bekend gestel het. 148 Hierdie aspek word behandel in Hoofstuk 6. Die Engelse reg vereis vir die geldige
totstandkoming van ‘n trust; sekerheid van bedoeling, sekerheid van trustbates en sekerheid van
begunstigdes. 149 Wat volgens Cooray 142, selfs wyer strek as in die Engelse reg.
181
♦ Die Engelse regsbeginsels ten opsigte van liefdadigheidstrusts;
♦ Die begunstigde se regte om trustbates op te volg.150
Daar moet in gedagte gehou word dat die trustfiguur en die fideicommissum in
Sri Lanka sy aan sy en as afsonderlike regsfigure bestaan het.151 Juis die verskil
tussen dié twee instellings was die onderwerp vir ondersoek deur die Geheime
Raad in die beslissings van Abdul Hameed Sitti Kadija v De Saram152 en
Abeyawardene v West.153 Keeton en Sheridan154 stel dit soos volg:
“These two decisions sufficiently emphasize that trusts and fideicommissa
are distinct institutions, and indeed the Trust Ordinance 1917 was passed
in order to facilitate the separate development of the two institutions in
Ceylon.”
Trustreg in Sri Lanka is in 1917 gekodifiseer deur middel van die sogenaamde
Trust Ordinance155 wat op 16 April 1918 in werking getree het. Net soos die
Indiese Trust Act van 1882 het die Trust Ordinance sy oorsprong te danke aan
die 19e eeuse Engelse Trustee Acts (waarna vroeër verwys is)156 asook die
hofuitsprake van die Chancery howe in Engeland.157 Engelse trustreg is egter in
Indië opgeneem binne ‘n regstelsel waarvan die kontraktereg en eiendomsreg
geskoei was op Engelse reg terwyl dit nie in Sri Lanka die geval was nie.158 Een
150 Cooray 26. 151 Keeton en Sheridan 236. 152 Abdul Hameed Sitti Kadija v De Saram 1946 AC 208 soos aangehaal deur Keeton en
Sheridan 236. 153 Abeyawardene v West 1957 AC 176 soos aangehaal deur Keeton en Sheridan 237. 154 Keeton en Sheridan 237. 155 “The Trust Ordinance of 1917”. 156 Sien hoofstuk 3. 157 Cooray 28; Keeton en Sheridan 238. 158 Cooray 29.
182
van die belangrike bepalings van die Trust Ordinance van Sri Lanka was dat
waar dié ordonnansie oor ‘n bepaalde regsaspek insake trusts sou swyg, die
Engelse trustreg toepassing moes vind.159
Die ordonnansie van 1917 bevat artikels wat heelhuids uit die Engelse reg
afkomstig is, terwyl dit ook artikels bevat wat bestaan uit kodifisering van
beginsels van sekere regspraak. In Sri Lanka het die wetgewer egter verder
gegaan en vir die eerste keer die sogenaamde trust “certainties” 160 statutêr
vasgelê en alhoewel in ooreenstemming met Engelse beginsels, is dit nie eens in
Engeland in wetgewing vervat nie. Die ordonnansie verskil ook van soortgelyke
wetgewing in Indië deurdat die Sri Lankaanse ordonnansie onder andere
spesifiek voorsiening maak vir die toepassing van Engelse equity-beginsels waar
die ordonnansie oor bepaalde regsaspekte mag swyg.161 Dit moet in gedagte
gehou word dat “the Indian Trust Act was … the extension of English law to
India. In Ceylon, trusts were fitted into a non-English and still developing
system.”162
In terme van die Trust Ordinance sou Engelse regsbeginsels, soos vervat in
regspraak, slegs geld waar die ordonnansie swyg.163 Engelse gesag sou egter
wel van oorredende krag kon wees as die ordonnansie wel bepalings bevat,
maar slegs as die bepalings gebaseer is op identiese Engelse wetgewing of op
beginsels van equity.164
159 Artikel 2 van die The Trust Ordinance. 160 Hierna genoem “essentialia”. Die aspek sal verder aandag geniet in hoofstuk 6. 161 Hierdie aspek, gelees met artikel 90 van die Trust Ordinance, bevestig nogmaals die
bestaan van fidusiêre regte en verpligtinge as basis van die trustbegunstigde se regte en die
trustee se verpligtinge. 162 Keeton en Sheridan 239. 163 Artikel 2 van die Ordonnansie. 164 Cooray 37.
183
Ongeag hierdie beginsels, moet altyd in gedagte gehou word dat die vroeëre
regters en juriste van Sri Lanka, meesal in die Engelse reg geskool was. So,
byvoorbeeld, blyk dit uit ‘n opname van Ceylonse hofbeslissings, kort voor en na
die inwerkingtreding van die 1917 Trust Ordinance, dat regters tot ‘n groot mate
op Engelse gesag en beginsels gesteun het vir hulle uitsprake in
trustaangeleenthede. 165
Opsommenderwys kan gesê word dat die ontwikkeling van trustreg in Sri Lanka,
uit die oogpunt van die civil law-juris interessant is. Alhoewel Sri Lanka se
gemenereg gebaseer is op Romeins-Hollandse regsbeginsels en alhoewel
sekere vroeëre hofbeslissings die trust vergelyk met die Romeins -Hollandse
fideicommissum, kan tereg gesê word dat die Engelse trustreg en in besonder
ook die Engelse beginsels rakende fidusiêre verhoudings binne trustverband, tot
‘n groot mate in Sri Lanka uiteindelik deur wetgewing ingevoer en gekodifiseer is.
Die unieke ontwikkeling aldaar impliseer egter dat die trustfiguur in Sri Lanka ‘n
regsfiguur sui generis is. Daar is geen moeite gedoen om die dubbelslagtigheid
van die eiendomsbegrip - wat so tipies van die Engelse trustreg is - in die Sri
Lankaanse reg te regverdig nie of in verband met trusts op te klaar of te
verduidelik nie. Soos Olivier166 egter opmerk, pla die afwesigheid van ‘n
verduideliking of verklaring van die regsbeginsels in hierdie verband in Sri Lanka
skynbaar glad nie in die praktyk nie. Indien De Waal se algemene standpunt,167
dat dual ownership in wese gerig is op beskerming van begunstigdes, in ag
geneem word en ook gesien in die lig van die feit dat in Sri Lanka sodanige
beskerming verleen word in terme van wetgewing,168 word aan die hand gedoen
dat daar in elk geval geen rede bestaan waarom juis die aan- of afwesigheid van
dual ownership die trustfiguur in ‘n spesifieke jurisdiksie behoort te beïnvloed nie.
165 Keeton en Sheridan 235. 166 Olivier Aspekte van die Reg insake Trust en Trustee met besondere verwysing na die
Amerikaanse Reg (LLD-proefskrif 1982 UP) 7. 167 Soos reeds hierbo asook in hoofstuk 4 paragraaf 4.3.3.2 bespreek. 168 Wat in hoofstuk 6 bespreek word.
184
5.4 LOUISIANA
5.4.1 Die Geskiedkundige Ontwikkeling van Louisiana se Regstelsel en
Trustreg
In 1682 eis die Fransman De la Salle die gebied rondom die Mississippirivier op
vir Frankryk. Hy vernoem koning Louis XIV van Frankryk en vandaar verkry die
gebied sy naam, Louisiana. 169
As gevolg van die groeiende belangstelling in hierdie gebied170 ontstaan
mettertyd verskeie Franse handelsposte wat later tot nedersettings en nog later
tot dorpe en stede sou ontwikkel. Die nedersettings het ‘n sterk Franse kultuur
gehad.171 Die vroeëre Franse het hul eie regstelsel met hulle saamgebring.172 In
1712 het Frankryk formeel burgerlike regering in Louisiana ingestel173 en die
“Custom of Paris”174 het wet geword in Louisiana.175 Volgens ‘n publikasie van
die Tulane Law School was “the Royal proclamations of France and the custom
of Paris … the law of the territory”.176
169 http://www.crte.state.la.us/crt/profiles/history.htm - 23 Julie 2004. 170 Veral weens die handelsmoontlikhede met die inboorlinge. 171 Banner Legal Systems in Conflict: Legal History of North America (1963) 15. 172 Banner 20. 173 Haas Louisiana’s Legal Heritage. An Introduction (1983) 1; Tulane Law School
Publikasie The Louisiana Civil Code: A Humanistic Appraisal (1981) 21. 174 ‘n Kode bestaande uit 16 titels en 362 artikels en gebaseer op die Romeinse tradisie. 175 Haas 1. 176 Tulane Law School Publikasie 21.
Formatted: Bullets andNumbering
185
In 1762 skenk koning Louis XV van Frankryk ‘n gedeelte van sy grondgebied177
aan sy neef, koning Charles III van Spanje.178 Die Verdrag van Parys in 1763 -
wat ‘n einde gemaak het aan die sewejarige Frans-Indiaanse oorlog in die gebied
- het die oordrag van die westelike gedeelte van Groter-Louisiana aan Spanje
herbevestig.179 Aanvanklik het die Spaanse besetting nie ‘n wesentlike invloed
op die Franse regstradisies gehad nie.180 In 1769 word die Spaanse reg egter
formeel deur goewerneur O’Reily afgekondig en daar word weggedoen met die
Franse reg.181 Aangesien die Spaanse reg egter ook in die Romeinse reg
gewortel was,182 het daar heelwat ooreenstemming bestaan tussen die Franse
en Spaanse regstelsels. So merk Haas op: “The customs and traditions that
had evolved over the years did not succumb to shifts in sovereignity.”183
In 1800 gee Spanje die westelike gedeelte van Groter-Louisiana aan Frankryk
terug, 184 maar die Verenigde State van Amerika koop hierdie gebied, by name
Louisiana, by Napoleon van Frankryk vir $15 000 000 ingevolge die sogenaamde
“Louisiana Purchase”.185
177 Die New Orleans-gebied en daardie gedeelte van die Groter-Louisiana ten weste van die
Mississippirivier. 178 Kragtens die geheime Verdrag van Fontainebleau waarvan die inwoners eers sowat 23
maande later te hore gekom het - sien http://www.crte.state.la.us/crt/profiles/history.htm - 23 Julie
2004. 179 http://www.crte.state.la.us/crt/profiles/history.htm - 23 Julie 2004. In terme van dieselfde
verdrag word beheer oor die oostelike gedeelte van die gebied aan Engeland oorgedra. 180 Banner 21. 181 Banner 36. 182 Haas 3. 183 Haas 3. 184 Kragtens die geheime verdrag van San Ildefonso. Frankryk neem egter eers in 1803
werklik herbesit van die gebied. 185 Ingevolge die ”Louisiana Purchase” het die VSA nie net Louisiana bekom nie, maar ook
die hedendaagse Missouri, Arkansas, Iowa, Nebraska, South Dakota, North Dakota en
Oklahoma en daarmee die grondgebied van die destydse VSA bykans verdubbel - Webster’s
New World Encyclopedia (1990) (9e uitgawe) 679.
186
Ten opsigte van die geldende regsbeginsels in Louisiana in vergelyking met dié
van die Verenigde State van Amerika, merk Banner op dat die regstelsel wat die
Verenigde State van Amerika van Engeland geërf het in verskeie opsigte verskil
het van die regstelsels van Spanje en Frankryk.186
Baie Amerikaanse regslui het na die aankoop van Louisiana hul weg gevind na
Louisiana om aldaar ‘n lewe te probeer maak. ‘n Swak regstelsel met bykans
geen geskrewe bronne nie, was in hierdie gebied aan die orde van die dag en dit
het die teelaarde geskep vir die invoer van Anglo -Amerikaanse regsbeginsels.
Haas187 stel dit soos volg:
“The coming of the Americans produced a vitriolic clash of legal traditions.
Clairborne as governor had instructions from president Thomas Jefferson
to institute American law and practices in the new land.”
Een van die eerste Amerikaanse doelwitte na die aankoop van Louisiana, was
om ‘n behoorlike regstelsel daar te stel.188 Die inwoners van die gebied was
egter nie almal heeltemal te vinde vir die invoer van die Amerikaanse regstelsel
nie. So word in die Tulane-monografie opgemerk:
“During a formative period in Louisiana’s history shortly after the Louisiana
Purchase of 1803, the local Spanish and French minorities stubbornly
resisted attempts of American authorities to replace the social vision of
their civil law with common law perspectives that other states were
importing from England. Their resistence permanently influenced the
shape and substance of Louisiana’s law, which today remains as different
186 Banner 85. 187 Haas 3. 188 Banner 122.
187
from the rest of American law as the metric system is from the English
system of measurement.”189
Met betrekking tot hierdie tydvak kom Haas 190 tot dieselde gevolgtrekking:
“Law reflects the culture of a people. History, traditions, religion and the
various other components that make up the cultural mileu of a society
influence the development of the law. In Louisiana this cultural mileu has
a distinctly Latin flavour. So too does the law. Louisiana is the sole solid
inclave of civil law in the United States. It is a unique legal system based
fundamentally on Roman law, derived from the lengthy colonial rule of
France and Spain. Despite the incursions of common law principles and
procedure since the Great Purchase of 1803, the civilian tradition remains
strong in Louisiana. The law that France and Spain transmitted to
Louisiana in the 18th century had its roots in the civil codes of imperial
Rome and differed significantly with the English tradition of Common Law
that Great Britain imported to its thirteen colonies on the Atlantic Coast.”
Haas191 meld verder dat -
“(although) the native population eventually accepted certain portions of
Anglo American law, they remained true to their preference for the civilian
tradition”.
Polities was die leierskap in Amerika van oordeel dat dit goed sou wees om
teenoor die inwoners van hierdie gebied toe te gee ten opsigte van hul
189 Tulane Law School Publikasie 3. 190 Haas 1. 191 Haas 4.
188
regstradisies en hopelik daardeur die basis te vorm vir die bevolking se
aanvaarding van permanente Amerikaanse regering.192
In 1808 word die “Digest of the Civil Laws now in Force in the Territory of New
Orleans” 193 deur die Amerikaanse wetgewer goedgekeur en erkenning verleen
aan die beginsel dat Louisiana se regstelsel inderdaad gebaseer is op Franse en
Spaanse reg en dat die wetgewer nie wetgewing sal aanvaar wat in die
algemeen hierdie beginsel sou skaad nie.194
Die gevolg hiervan was “a strange hybrid with some characteristics of both the
old Legal system of Upper Louisiana and the Anglo American system that …
could not completely replace it”.195
In 1812 word Louisiana formeel die 18e staat van die Verenigde State van
Amerika. William Charles Cole word verkies as die eerste goewerneur van
Louisiana. In 1850 verskuif Louisiana se hoofstad van New Orleans na Baton
Rouge.
In 1822 word ‘n komitee in Louisiana op die been gebring om die Digest van
1808 te hersien en die gevolg hiervan was uiteindelik die Louisiana Civil Code
van 1825 - soos gewysig in 1870 - ‘n vermenging van Franse reg, Spaanse reg
en gemenereg 196 en gebaseer op sy voorganger die Franse Civil Code.197 Die
doel van kodifisering in Louisiana was, soos in Frankryk om die reg duidelik
192 Haas 4. 193 Hierdie kode was die voorloper van Louisiana se huidige Civil Code. 194 Haas 4. 195 Banner 96. 196 Haas 4. 197 Tulane Law School Publikasie 10.
189
uiteen te sit en dit sodoende meer toeganklik te maak. ‘n Civil law-basis is
duidelik waarneembaar in die kode. 198
5.4.2 Die Ontwikkeling van die Trustfiguur in Louisiana
Soos reeds aangetoon, is Louisiana gesteld op sy Romeins-regtelike erfenis wat
deur middel van die Napoleontiese kode die grondslag van sy regstelsel vorm.
Die howe in Louisiana was teen die trust gekant juis weens die juridiese erfenis
van Louisiana. In Buck v Larcade199 stel die hof hierdie standpunt onomwonde
soos volg:
“There are no trust estates recognised under our laws, with such tenures
of property as legal title in one person or entity and equitable title in
another person or entity.”
In ooreenstemming met ’n civil law-tradisie, was die Engelse dual ownership-
beginsel dus onaanvaarbaar in Louisiana. So merk die verhoorregter in Buck v
Larcade200 verder op dat
“… titles ‘legal’ and ‘equitable’ alien to the civil law, will not be permitted to
be established thereby and vested in different persons”.
198 Tulane Law School Publikasie 10. 199 Buck v Larcade 183 LA 1935 570 578, soos aangehaal in Wisdom “A Trust Code in the
Civil Law, based on the Restatement and Uniform Acts: The Louisiana Trust Estates Act” 1938 -
1939 Tulane Law Review 75 voetnota 20. 200 Buck v Larcade 183 LA 1935 570 578 soos aangehaal deur Wisdom 1938 - 1939 Tulane
Law Review 75 voetnota 20.
Formatted: Bullets andNumbering
190
Dit is dan ook nie vreemd vir Wisdom om, soos ander juriste waarna reeds
verwys is, 201 te beklemtoon dat in terme van die civil law geen twee persone
gelyktydig “legal” en “equitable” eienaar van dieselfde saak kan wees nie.202
Dieselfde skrywer wys daarop dat tot voor 1920 trusts in Louisiana ongeldig
was.203
Dit is interessant om daarop te let dat die wetgewer van destyds so vasbeslote
was om toe te sien dat hierdie vreemde common law-verskynsel nie hul eie
regstelsel besoedel nie, dat selfs die fideicommissum, wat ‘n Romeinse
regsfiguur is, uit die Louisiana stelsel geban is as synde ongeldig. Wisdom
spreek die mening uit dat die baba hier saam met die badwater uitgegooi is,
hoofsaaklik omdat die fideicommissum as civil law-figuur gesien is as die
voorloper of selfs dieselfde as die Engelse trust.204
Nie net die wetgewer nie, maar ook die howe het trusts ongeldig verklaar.205
Waar Wilson die regspraak bespreek, doen hy weereens aan die hand dat daar
ook nie aan fideicommissa erkenning verleen is nie, omdat “what the Supreme
Court of Louisiana seemed to fear was not a fideicommissum, an institution
familiar to French law and common in the Roman law, but the unknown English
trust”.206
Louisiana is mettertyd as gevolg van ekonomiese druk van buite gedwing om
oorweging te skenk aan die aanvaarding van die trustfiguur.207 In hierdie
201 Waaronder Gretton soos bespreek in hoofstuk 5 en Olivier soos bespreek in hoofstuk 4,
om maar net enkeles te noem. 202 Wisdom 1938 - 1939 Tulane Law Review 70. 203 Wisdom 1938 - 1939 Tulane Law Review 71 waar na Artikel 1520 van die Louisiana
Siviele Kode verwys word. 204 Wisdom 1938 - 1939 Tulane Law Review 73. 205 Wisdom 1938 - 1939 Tulane Law Review 74 waar hy na die gesag verwys. 206 Wisdom 1938 - 1939 Tulane Law Review 74. 207 Yiannopoulos Civil Law in the Modern World (1965) 9.
191
verband merk Yiannopoulos op dat dit twyfelagtig is of ‘n siviele tradisie
onbepaald en onaangeraak kon bly oorleef waar dit, soos in die geval van
Louisiana, omring was deur sterk common law-invloede.
Trusts word in 1920 in Louisiana wettig verklaar.208 Van hierdie wetgewing sê
Wisdom:
“This act almost died a-borning. It was adopted without regard to
doctrines and it is impossible to say how it fitted into the framework of the
civil law.”209
Alhoewel Wet 107 van 1920 in 1935 herroep is, was dit tog ‘n belangrike mylpaal
in die geskiedkundige ontwikkeling van trustreg in Louisiana. Wat dié wetgewing
meegebring het, was die gewaarwording dat “to the surprise of the purists, trusts
were administered without a shock to civil law traditions”.210 Na die herroeping
van Wet 107 van 1920, het Louisiana se trustreg in ‘n lugleeg te verkeer. Vir die
verdere voortbestaan daarvan was die trustfiguur afhanklik daarvan om aan die
hand van een van die volgende drie moontlikhede geregverdig te kon word,
naamlik:
♦ Deur die gebruikmaking van erkende civil law-beginsels; of
♦ deur die trustreg te kodifiseer aan die hand van die Romeinse modelle soos
byvoorbeeld mandaat en/of fideicommissum ; of
208 Wet 107 van 1920. Louisiana het egter reeds in 1882 die eerste stap geneem op die
weg na erkenning van trusts, toe Wet 124 van 1882 skenkings aan trustees vir opvoedkundige,
liefdadigheids - en letterkundige doeleindes erken het en daarna ook aan die begin van die 20e
eeu statutêre ingrepe gemaak is ten aansien van die bankwese en trusts. 209 Wisdom 1938 - 1939 Tulane Law Review 76. 210 Wisdom 1938 - 1939 Tulane Law Review 76.
192
♦ deur die trustreg te kodifiseer aan die hand van die beginsels van die
common law trust soos bekend in die Anglo-Amerikaanse regstelsel.
Die geldigheid van elk van hierdie drie moontlikhede word nou vervolgens in
oënskou geneem:
♦ Gebruikmaking en toepassing van (gemeenregtelike) civil law-beginsels.
Wisdom wys daarop dat die struikelblok ter erkenning van civil law-trusts
histories daarin geleë is dat “its essence has always seemed to be the
separation of the legal ownership from the equitable ownership”.211
Dat daar egter verskeie regsfigure in civil law-lande bestaan, wat sterk
ooreenkomste toon met die Engelsregtelike trust, is volgens Lapaulle nie te
betwyfel nie. Wisdom,212 met verwysing na Lapaulle, meld die volgende:
“If one ceases to explain trusts by using the difference between the
jurisdiction of common law and equity courts, legal title and equitable title,
rights in rem and in personam, many fallacious explanations may be
avoided.”
Volgens Wisdom213 is Lepaulle dan ook een van die voorstanders van die
patrimonium gedagte wat (soos reeds hierbo aangetoon) ook deur van die
211 Wisdom 1938 - 1939 Tulane Law Review 77. 212 Soos aangehaal deur Wisdom 1938 - 1939 Tulane Law Review 77, spesifiek met
verwysing na geskrifte van Lepaulle wat sedert 1927 die lig gesien het. 213 Wisdom 1938 - 1939 Tulane Law Review 79.
193
Skotse juriste aangehang word.214 Bo en behalwe patrimonium, kan die
figure van fiducia, mandaat, die beding ten behoewe van ‘n derde en
fideicommissum volgens hom ook “trust-like devices” uitmaak, maar dat al
hierdie Romeinsregtelike figure “still (remain) distinguishable from a trust”.
♦ Kodifisering van die trust in die konteks van die civil law-tradisie
Volgens Wisdom, verskil Alfaro, die vader van die trustidee in Latyns-
Amerika,215 van Lepaulle. Alfaro is die mening toegedaan dat geen een van
die Romeinsregtelike regsfigure ‘n plaasvervanger of alternatief vir die
Engelse trustfiguur kan daarstel nie.
Alfaro 216 doen aan die hand dat die trustmodel in Louisiana ingevoer moes
word deur wetgewing, maar dat die gekodifiseerde beginsels gebaseer moes
word op erkende Romeinse modelle soos byvoorbeeld die fideicommissum.
Volgens Wisdom is dit ‘n denkrigting wat “another illustration of the workability
of trustoid schemes without the support of equity jurisdiction” daarstel.217
♦ Kodifisering van die trust aan die hand van die Anglo-Amerikaanse common
law trust.
Die derde moontlikheid wat vir Louisiana bestaan het, was om heelhuids die
trustfiguur, soos bekend in die common law, statutêr oor te neem. ‘n
214 Wisdom 1938 - 1939 Tulane Law Review 78. Sien ook Gretton 2000 International and
Comparative Law Quarterly 607. 215 Wisdom 1938 - 1939 Tulane Law Review 81. Wisdom meld verder dat die Latyns-
Amerikaanse trust “doctrinally” nie identies aan die “Anglo-Saxon trust” is nie. Wisdom verwys
hier na ‘n ongepubliseerde toespraak van Dr Alfaro in 1925. 216 Wisdom 1938 - 1939 Tulane Law Review 80 verwys hier na ‘n artikel van Dr Alfaro van
1920. 217 Wisdom 1938 - 1939 Tulane Law Review 82.
194
Voorstander van hierdie benadering was Lee wat al in 1915218 die volgende
stelling gemaak het: “There is only one thing to do - to capitulate.”219
Van hierdie moontlikheid sê Wisdom: “Louisiana happily, it is believed, …
chose the course of capitulation.”220 Hy is van mening dat die keuse ‘n
eerbare en verdedigbare keuse was en merk op dat alhoewel Louisiana
“has gone the full way and adopted the common law trust with no local
trappings, no subterfuges, or restrictions that cut the ground from under
the trustee as holder of the legal title, it works, whether it is necessary to
resort to judicial rationalization (Scotland) or legislative legerdamain
(Panama). It works because it fills an insistent economic and social need,
a conspicuous legal triumph over verbalism in the law.”221
Volgens Olivier222 het juriste in Louisiana op ‘n vreemde manier vrede gemaak
met die trust-idee: Die mening het mettertyd posgevat dat die idee van ‘n
“equitable interest” tog in die Romeinse reg bestaan het, veral in die voor-
klassieke tydperk en ook later in die Justiniaanse tydperk. Na meningsverskille
tussen juriste oor die “dual ownership”-begrip van die Engelse reg, kom skrywers
soos Oppenheim en Ingram223 tot die gevolgtrekking dat die Romeinse reg “dual
ownership” geken het. Olivier wys tereg daarop dat hierdie skrywers in ‘n sekere
sin onder taamlike dwang verkeer het om hierdie vreemde regsbeginsel te erken,
218 Toe druk op Louisiana aan die oplaai was om die trustfiguur te aanvaar. 219 Wisdom 1938 - 1939 Tulane Law Review 82. 220 Wisdom 1938 - 1939 Tulane Law Review 82. Let daarop dat Lee die mening toegedaan
is dat Suid-Afrika die Engelse trustreg op dieselfde wyse oorgeneem het. Oor hierdie aspek is
daar in diepte uitgebrei in hoofstuk 4. 221 Wisdom 1938 - 1939 Tulane Law Review 84. 222 Olivier 9. 223 Oppenheim “Why a Revision of the Louisiana Trust Estates Act” 1957 - 1958 (18)
Louisiana Law Review 599; Oppenheim en Ingram Louisiana Civil Treatise (1977) 64 e.v. waarna
verwys word in Olivier 10.
195
juis vanweë die feit dat Louisiana op daardie tydstip nie meer die trust uit hulle
regstelsel kon weer nie. Tog kom die kommissie wat aangestel is om die hele
kwessie rondom trusts in Louisiana te ondersoek en aanbevelings daaromtrent te
maak, uiteindelik tot dieselfde bevinding, naamlik dat die beginsel van dual
ownership ook in die Romeinse reg bestaan het.224
Alhoewel Louisiana nooit die beginsel van dubbeleiendomsreg as sodanig
aanvaar het nie, is op die oog af besluit dat dual ownership geen onoorbrugbare
probleem daarstel om die trustfiguur in hul midde te aanvaar nie. Hierdie
beginsel kon eenvoudig aangepas word by ‘n regstelsel wat Romeinsregtelik
georiënteerd is.225
Aan die begin van die 20e eeu was Louisiana die enigste Amerikaanse staat wat
nie erkenning aan trusts 226 verleen het nie. Juis hierdie feit, het dit vir Louisiana
ekonomies bykans onmoontlik gemaak227 om onbepaald te bly wegskram van die
gebruik van trusts. ‘n Oplossing moes dus gevind word en of dit nou alle juriste
tevrede sou stel, was nie ter sake nie -
“There is an immense advantage in this state’s adopting a law uniform
with or analogous to the law of the other forty-seven states - does this
mean an equity jurisdiction? Not any more than Louisiana has already.”228
224 Olivier 9. 225 Net soos in die geval van Sri Lanka, waar De Waal se standpunt bespreek is, geld dié
standpunt ook vir Louisiana as verdere regverdigingsgrond vir die erkenning van die trustfiguur
sonder erkenning of aanvaarding van die dual ownership-idee van die Engelse reg (as
beskermingsmaatreël vir die regte van trustbegunstigdes). Hierdie aspek is ook behandel in
hoofstuk 4 paragraaf 4.3.3.2. 226 Al die ander state het toe reeds erkenning verleen aan die Engelsregtelike trust. 227 ‘n Bepalende faktor wat die owerheid in Louisiana se besluit beïnvloed het, was juis die
kapitaalverlies wat teweeggebring was om voordeel te trek uit beleggings deur middel van trusts
in ander jurisdiksies. 228 Wisdom 1938 - 1939 Tulane Law Review 83.
196
In stede daarvan om in te sien dat dual ownership bloot maar ‘n unieke (Engelse)
metode was om die regte van trustbegunstigdes te beskerm en ‘n aanvaarbare
civil law alternatief229 daarvoor te implementeer, het juriste in Louisiana gepoog
om erkenning vir die beginsel van dual ownership in die Romeinse reg te vind.
Olivier wys daarop dat toe die juriste in Louisiana eers ‘n verskoning in die
Romeinse reg gekry het wat hulle tevrede gestel het dat Engelsregtelike dual
ownership nie iets unieks aan die Engelse reg was nie en ook in die Romeinse
reg toepassing gevind het, kon hulle met ‘n skoon gewete en om praktiese
oorwegings aanbeveel dat Louisiana se trustreg in navolging van die
Amerikaanse Restatement of Trusts gekodifiseer word.230 Dit is gedoen deur die
Louisiana T rust Estates Act.231 Volgens Oppenheim232 het die meeste probleme
met hierdie wetgewing gesentreer juis om die feit dat dit “a creature of the
common law” was en ook omdat dit nie ‘n behoorlike geïntegreerde geheel
gevorm het met die Louisiana Civil Code nie. Juis hierdie faktore het
meegebring dat juriste weggeskram het van die gebruik van trusts. Alhoewel
wysigings aan dié wetgewing in 1952 verligting gebring het aan sekere van die
probleme, was ‘n volledige nuwe ondersoek na die statutêre hantering van die
trustfiguur in Louisiana steeds onontbeerlik233 en in 1964 word die huidige
Louisiana Trust Code gepromulgeer.234
229 Soos, byvoorbeeld in Skotland met “patrimony” en “real subrogation”. 230 Olivier 13. 231 Wet 81 van 1938. Wat betref trustaangeleenthede wys Wisdom 1938 - 1939 Tulane Law
Review 82 daarop “that the act follows substancially the language of the Restatement …” 232 Oppenheim “Why a Revision of the Louisiana Trust Estates Act is Necessary” 1957 -
1958 Louisiana Law Review 599. 233 Oppenheim 1957 - 1958 Louisiana Law Review 608; Nabors “The Shortcomings of the
Louisiana Trust Estates Act and some Problems of Drafting Trust Instruments Thereunder” 1938 -
1939 Tulane Law Review 178 e.v., bespreek ook volledig waarom die 1938 Wet hersien moes
word. 234 Wet 338 van 1964.
197
Die erns waarmee sommige regspuriste in Louisiana in hul pogings is om steeds
gevolg te gee aan hul siviele regstradisie, blyk uit Yiannopoulos se opmerking
dat “in this Code an effort has been made to fit the Louisiana trust into the
framework of the prevailing law,”235 terwyl, soos hierbo aangetoon, daar ‘n
duidelike oorname oftewel kodifikasie van die common law trust in Louisiana
plaasgevind het. Wat ook al die aanloop daartoe was, het die trust in Louisiana
uiteindelik statutêr gestalte gekry as afsonderlike regsfiguur wat verder statutêr
beheer en beoordeel sou moes word.
235 Soos aangehaal deur De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 79.
198
5.5 QUEBEC
5.5.1 Die Geskiedkundige Ontwikkeling van Quebec se Regstelsel en
Trustreg
In 1500 eis Jacques Cartier van Frankryk die gebied aangrensend aan die
noordelike oewer van die St Lawrence-rivier in die noord-ooste van Noord
Amerika (in die hedendaagse Kanada) as Franse grondgebied op.
Franse setlaars en hul afstammelinge het hulle sedert die begin van die 17e eeu
toenemend begin vestig in daardie gedeelte van Kanada wat vandag as Quebec
bekend staan. Kanada is in 1633 as provinsie van Frankryk verklaar. Die
Franse wat in Quebec woonagtig was, het geleef ingevolge die regstelsel
waarmee hulle tradisioneel bekend was, dit wil sê die Franse reg.236 Smith en
Kerby wys daarop dat hierdie reg waarvolgens geleef is, daardie gedeelte van
die reg in Frankryk was wat meer bepaald toegepas was in die omgewing van
Parys.237 Smith en Kirby 238 verduidelik:
“The outstanding difference between the law of the region of Paris and
that of England is that the former was soaked in the spirit of Roman law
taught in the medieval universities. This Romanist inspirations was
shared with other laws then in force in France and on the continent of
Europe. English law which has given birth to another family of modern
systems belongs itself to no earlier family, it has sprung from the soil of
England in the same way as Roman law at Rome.”
236 Smith en Kerby Private Law in Canada. A Comparative Study (1985) 1; Castel The Civil
Law System of the Province of Quebec. (Notes, Cases and Materials) (1962) 14. 237 Smith en Kerby 1. 238 Smith en Kerby 8.
Formatted: Bullets andNumbering
199
Intussen het die Engelse ook algaande hul invloed in Kanada laat geld. Dit was
net ‘n kwessie van tyd voordat konflik tussen die Franse en die Engelse
kolonialiste sou opvlam. In 1754 breek die Sewejarige Oorlog tussen Frankryk
en Engeland op Kanadese grondgebied dan ook uit. Die uiteinde van hierdie
oorlog was dat, kragtens die sogenaamde Treaty of Paris van 1763, Kanada
(waarby Quebec ingesluit was) formeel aan Engeland oorhandig is.239 Kragtens
die Quebec Act van 1774 is erkenning egter verleen aan die Frans-Kanadese se
reg tot ‘n eie godsdiens, die gebruik van hul eie Franse siviele reg en sekere
politieke regte. Die behoue Franse siviele reg het ‘n lewendige en ontwikkelende
regstelsel gebly totdat dit in 1866 gekodifiseer is.240 Die opvallende en
verreikende kultuurverskille tussen die Franse en Engelse in Kanada het
eenwording baie bemoeilik.
Alhoewel die Franse aanvanklik Kanada gekolonialiseer het en daarna beheer
daaroor ten gunste van die Engelse verloor het, het die provinsie van Quebec
deurentyd sy Franse karakter behou241 terwyl die res van Kanada inderdaad ‘n
Engelse karakter verkry het. As gevolg van die Engelse betrokkenheid was dit
egter te wagte dat ‘n sekere mate van Engelse beïnvloeding ook ten opsigte van
die regstelsel van die provinsie van Quebec sou plaasvind. Dit was dan ook
veral die geval met betrekking tot die strafregstelsel. Die regstelsel sou voortaan
bestaan uit ‘n mengsel van Engelse strafreg en Franse siviele reg.242
In sogenaamde “Upper Canada” waar die Franse invloed bykans geheel en al
ontbreek het, is die Engelse common law toegepas, maar in “Lower Canada”
(oftewel die latere Quebec) was dit nie die geval nie. Daar het die Franse met
239 http://www.collectionscanada.ca/confederation/h18_2002-e.html - 15 Julie 2004. 240 Keeton en Sheridan 252; Castel 14 e.v. 241 Soos reeds vermeld, het die Quebec Act van 1774 erkenning verleen aan die Frans-
Kanadese se reg tot ‘n eie godsdiens, die gebruik van hul eie Franse siviele reg en sekere
politieke regte. 242 http://www2.marianopolis.edu/quebechistory/readings/1774act.htm - 15 Julie 2004.
200
hulle eie regstradisie meegebring dat wat siviele reg betref, die Europese civil
law dominant gebly het. Castel243 som die posisie in Quebec soos volg op:
“The background of the legal system of the Province of Quebec is
essentially French and civil and therefore strongly influenced by the
Roman law. The Quebec civil law system in the North American
environment has followed its own evolution and in many instances
developed rules which differ considerably from those prevailing in France.”
Uit Castel se opmerking is die logiese afleiding dat nie alle reg in Quebec
gebaseer is op die siviele tradisie nie. Sommige vertakkings van die reg is baie
meer geskoei op die basis van die Engelse common law.244
Die langdurende stryd tussen die Engelse en Franse en ook die onsekerheid wat
geskep is met die oor en weer oordrag van eienaarskap in Kanada en veral
“Lower Canada”, noop Castel om tot die volgende gevolgtrekking te kom: 245
“There was nothing more uncertain and more confused than the laws of
Lower Canada by the middle of the 19 th century and many lawyers looked
with envy at the Code Napoleon and the Civil Code of Louisiana that had
made order out of chaos. Codification it was said would also enable
lawyers, notaries and judges to know the exact state of law in Canada
when it was becoming more and more difficult since the enactment of the
Code Napoleon to obtain copies of commentaries on the law of France.”
Uit voorgaande blyk dat, alhoewel daar probleme ondervind was om ouer bronne
oor die Franse reg uit die pre-Code Napoleon era te bekom, daar nie in beginsel
243 Castel 1. 244 Castel 1. Voorbeelde hiervan is interdikte, versekeringsreg en die lewering van getuienis
in kommersiële aangeleenthede. 245 Castel 23.
201
weerstand teen die Franse reg as basis van die reg in Quebec te bespeur was
nie.
In navolging van kodifikasie van die gemenereg in sowel Frankryk as Louisiana,
aanvaar Quebec reeds in 1857 wetgewing wat die weg baan vir kodifikasie van
die gemenereg in “Lower Canada”. Die Quebec Code was aanvanklik net in
Frans beskikbaar, maar is spoedig ook in Engels vertaal. Dit is interessant om
daarop te let dat van Skotse regsterminologie gebruik gemaak is “in order to
overcome the difficult problem of translating French legal terms into English.”246
Die kode word op 1 Augustus 1866 wet in Quebec.247 Dit is noemenswaardig dat
artikel 2613 daarvan bepaal dat “the civil code does not purport to abrogate all
the old law”. Quebec was nou die enigste provinsie in Kanada “where the law is
stated comprehensively in general principles to be found in a civil code and a
code of civil procedure. It is also the only province wherein the common law
does not prevail.”248
In 1980 word die kode hernu en weer in 1987. So onlangs as 1991 sien ‘n nuwe
Quebec Civil Code die lig. Die regstelsel in Quebec ontwikkel dus vanuit ‘n
Franse regstradisie wat deur die vroegste Franse setlaars die gebied binne
gebring is. Die tradisie is met verloop van tyd beïnvloed (maar nooit oorheers
nie) deur Engelse common law-beginsels, veral op sekere gebiede van die reg.
Sivielregtelik het die Europese civil law egter bly voortbestaan. Weens die
kodifikasie van veral die Franse reg, maar ook Louisiana se regstelsel, was
kodifikasie (gebaseer op die Code Napoleon ) ‘n logiese gevolg om orde te skep
in ‘n jurisdiksie waar regsonsekerheid in die pre-kodifikasie fase die botoon
gevoer het. 249
246 Castel 29. 247 Wat op daardie tydstip steeds bekend was as “Lower Canada”. 248 Castel 1. 249 Sien die aanhaling van Castel 23, hierbo na verwys.
202
5.5.2 Die Ontwikkeling van die Trustfiguur in Quebec
Soos in ander hoofsaaklik civil law-jurisdiksies, was die aanvaarding van die
trustfiguur in Quebec ook uiters problematies. Die Engelse trustbegrip was vir
juriste in Quebec ook baie vreemd selfs al was Quebec, soos Louisiana, omring
deur common law-jurisdiksies waar die trust nie alleen sonder meer aanvaarding
gevind het nie, maar ook baie suksesvol aangewend was. Veral die ekonomiese
aanwendingsmoontlikhede van die trusts in die omringende jurisdiksies, het groot
druk op Quebec geplaas om op een of ander wyse beslag te gee aan die
trustfiguur.
In die afwesigheid van enige plaaslike wetgewing ten opsigte van die trust, het
veral die Engelse inwoners van Quebec begin om die trust in verskeie vorms aan
te wend - ten spyte daarvan dat daar, juridies gesproke, weinig sprake was van
‘n geskikte teelaarde om trusts te ontwikkel ooreenkomstig die common law-
vereistes.250 Waters 251 merk in hierdie verband soos volg op:
“The civil law ultimately encountered the trust in a number of ways. It was
its flexibility which led Europeans to debate whether and, if so, how it
should be introduced into the civil system, but not a little of the debate was
fostered by common lawyers. They proclaimed it as possibly the jewel of
the common law crown, and took it for granted that the civilians would not
only be anxious to adopt it, but to adopt it in the exact pattern which it had
in the common law. If anything, this attitude has proved counter-
productive; civilians have often resented it, especially when it is wed to an
incomplete understanding of the civil law system. Another and more
compelling incentive for some civil law jurisdictions to adopt the trust, or
something approximate to it, was the importance of trade and commerce
250 Waters Law of Trusts in Canada (1974) 929. 251 Waters 930.
Formatted: Bullets andNumbering
203
with common law jurisdictions and the constant and varying number of
ways in which they were meeting with it as a result.”
Vir juriste in Quebec om die trust doodeenvoudig vanuit die common law-
jurisdiksies te aanvaar, was bykans ondenkbaar. Waters252 wys daarop dat daar
hoofsaaklik drie hoofredes vir hierdie weersin onder juriste in Quebec bestaan
het:
♦ Eerstens het die Napoleontiese Kode van 1804 bepaal dat eiendomsreg
absoluut is.253 Dieselfde beginsel het ook gegeld in terme van die Romeinse
Corpus Iuris Civilis van Justinianus in die 4e eeu - tog wys Waters daarop dat
selfs die Romeinse owerhede voor die Justuniaanse tydperk bereid was om
te eksperimenteer met beginsels wat nie noodwendig in ooreenstemming met
die suiwere enkel-eiendomsreg idee van latere tydperke was nie.254
Waters255 merk in dié verband op:
“In a sense the civil law’s development is the expected and logical course;
the common law’s development the curious aberration. But it has had
profound results. The doctrine of estates at common law rather than a
principle of absolute ownership, and the co-existence of a distinct equity
modifying the effect of common law decisions, using common law doctrine
with which to do so, were the necessary breeding ground for the trust as
the common lawyer understands that concept.”
252 Waters 931. 253 Waters 932. 254 Waters 932. 255 Waters 933.
204
♦ ‘n Tweede rede vir die weersin was die common law-juriste se gemaklike
omgang met die saaklike aard van die regte van begunstigdes ten aansien
van trusteiendom. Die feit dat die regte van trustbegunstigdes volgens die
common law-siening meer omvat het as blote in personam regte, was nie vir
die civil law-juris aanvaarbaar nie. Deur die common law-trustidee dus te
aanvaar, het die Quebecse civil law-juriste gevrees dat hulle daardeur
erkenning sal verleen aan ‘n sterker klas in personam regte, wat vir hulle
onaanvaarbaar was. 256
♦ Die derde rede vir die weersin is geleë in die vraag waar, in die konteks van
die civil law, die trust sou inpas; sou dit wees binne die personereg, of
eiendomsreg, of die verbintenisreg? In elk van hierdie gevalle was die civil
law-juris van mening dat genoegsame civil law-beginsels en -regsfigure
bestaan om gevolg te gee aan die trustgedagte. Die Europese civil law-juris
sou dus waarskynlik die mening huldig dat die trust as eiesoortige regsfiguur
onnodig is weens die feit dat ander reeds bestaande figure net so goed aan
dieselfde doel kan voldoen.
Vir die civil law- juris in Quebec was dit nie maklik nie. Praktiese omstandighede
en veral die oorvloedige teenwoordigheid van common law en dus die Engelse
trustfiguur in die regsmileu in daardie tyd het dit doodeenvoudig vir hierdie
jurisdiksie onmoontlik gemaak om die trust, soos deur die Engelse in Kanada
aangebring, langer te ignoreer. As gevolg van druk om gevolg te gee aan hierdie
vreemde, maar tog ekonomies noodsaaklike “euwel”, het Quebec reeds in 1879
wetgewing aangeneem ten opsigte van die trustfiguur. 257 Of hierdie wetgewing
veroorsaak het dat die common law trust in Quebec heelhuids oorgeneem is, en
of daar alternatiewelik statutêre gevolg gegee is aan bestaande civil law-
meganismes, was en is steeds ‘n twispunt onder juriste.
256 Waters 934. 257 Waters 931; Smith Introduction to the Canadian Law of Trusts (1979) 149 e.v.
205
Aangesien ‘n groot gedeelte van die Engelse reg in Quebec deur middel van die
gekodifiseerde bepalings oorgeneem is, was een van die grootste probleme in
die geval van Quebec se trustreg om te bepaal tot welke mate die reëls en
beginsels van Engelse equity op trusts van toepassing sou wees. Wetgewing in
Quebec het die hele kwessie van dual ownership van die Engelse reg net
eenvoudig geïgnoreer. Die Franse weergawe van die teks praat van de la
Fiducie wat moontlik ‘n poging is om terug te val op die fiducia van die Romeinse
reg. 258 In Quebec word daar geensins na “legal title” en “equitable title” verwys
nie.
De Waal verwys na gesag te dien effekte dat hierdie wetgewing nie sonder meer
die trustfiguur in die regstelsel van Quebec opgeneem het nie, maar dat dit veel
eerder die bevordering van ‘n bestaande civil law-model, by name die Franse
Fiducie, was.259
Waters 260 weer verwys na die denkrigting dat hierdie wetgewing eenvoudig die
common law trust in Quebec ingevoer het. Faribault het oor hierdie vraagstuk
navorsing gedoen en die resultate van sy navorsing is in 1936 gepubliseer in ‘n
verslag bekend as La Fiducie ou Trust de Droit Civil dans la Province de
Quebec. Selfs na Faribault se verslag was daar steeds nie eensgesindheid oor
hierdie vraag nie. Die Geheime Raad het in Laverdure v Du Tremblay261 bevind
dat die Engelse sisteem van equity nie in Quebec ingevoer is nie.
In 1976 is ‘n verslag deur die Committee on the Law on Trust uitgebring waarin
voorgestel is dat
258 Olivier 14. 259 De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 80. 260 Waters 931 e.v. 261 Laverdure v Du Tremblay 1937 AC 666 soos aangehaal deur Waters 931.
206
“as long as the trust lasts, the beneficiary has no real rights over the
property of the trust. He has only a personal right to demand payment of
the revenue or the capital. He may however dispose of his right as he
may dispose of any other property.” 262
Die 1879 statuut het van krag gebly totdat dit in 1991 deur die nuwe Quebecse
Civil Code vervang is.263
Volgens De Waal264 is trustontwikkeling in Quebec nóg uitsluitlik op ‘n civil law-
regsfiguur nóg uitsluitlik op die common law-voorbeeld gebaseer, maar eerder op
Lepaulle se konsep van sogenaamde “separate estates”. Waar, volgens
Lepaulle se model, die trustboedel egter geen eienaar het nie, is dié aspek in
Quebec ‘n stap verder geneem en is die trust self beklee met regspersoonlikheid
en die eienaar van die trustboedel volgens die Quebecse kode.
262 Paragraaf 9 van die Report on Trusts, Civil Code deur die Revision Office Montreal
(1976) en soos deur Olivier 15 aangehaal. 263 Artikels 1260 e.v. 264 De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 83. Vergelyk ook Gretton se siening van
patrimonium by die Skotse trustfiguur - soos hierbo bespreek.
207
HOOFSTUK 6
DIE REGTE VAN TRUSTBEGUNSTIGDES IN DIE ENGELSE REG EN
ENKELE ANDER GEKOSE JURISDIKSIES
6.1 INLEIDING...................................................................................................208
6.2 ENGELAND.................................................................................................210
6.2.1 Bestaan van Identifiseerbare Begunstigdes ..................................210
6.2.2 Begunstigdes met Regte ...................................................................211
6.2.3 Die Aard van die Begunstigde se Regte .........................................213
6.2.4 Die Inhoud van die Regte .................................................................225
6.2.5 Die Regte van ’n Begunstigde ingevolge ’n
Diskresionêre Trust........................................................................................232
6.3 SKOTLAND .................................................................................................236
6.3.1 Bestaan van Identifiseerbare Begunstigdes ..................................236
6.3.2 Begunstigdes met Regte ...................................................................236
6.3.3 Die Aard van die Begunstigde se Regte .........................................239
6.3.4 Die Inhoud van die Regte .................................................................246
6.3.5 Die Regte van ’n Begunstigde ingevolge ’n
Diskresionêre Trust........................................................................................249
6.4 SRI LANKA..................................................................................................251
6.4.1 Bestaan van Identifiseerbare Begunstigdes ..................................251
6.4.2 Begunstigdes met Regte ...................................................................252
6.4.3 Die Aard van die Begunstigde se Regte .........................................253
6.4.4 Die Inhoud van die Regte .................................................................257
6.5 LOUISIANA .................................................................................................260
6.5.1 Bestaan van Identifiseerbare Begunstigdes ..................................261
6.5.2 Begunstigdes met Regte ...................................................................261
6.5.3 Die Aard van die Begunstigde se Regte .........................................262
6.5.4 Die Inhoud van die Regte .................................................................265
208
6.6 QUEBEC......................................................................................................268
6.6.1 Bestaan van Identifiseerbare Begunstigdes ..................................268
6.6.2 Begunstigdes met Regte ...................................................................269
6.6.3 Die Aard en die Inhoud van die Begunstigde se Regte ...............272
6.1 INLEIDING
In die vorige hoofstukke is aangetoon dat die ontwikkeling van die trustfiguur
in verskillende regsjurisdiksies beslis beïnvloed is deur dié spesifieke
jurisdiksies se blootstelling aan ander regstelsels. So is bevind dat waar die
common law oorheers het, die trustontwikkeling in sodanige land suiwer
gebaseer was op die dual ownership-beginsel van die Engelse reg. Engeland
self is ‘n voorbeeld van hierdie tipe ontwikkeling.1 Afhangende, aan die ander
kant, hoe sterk die civil law-invloed op ‘n land was, is meer of minder Engelse
invloed op die ontwikkeling van die trustfiguur in daardie jurisdiksie te
bespeur. In Skotland blyk dit asof die trustfiguur aanvanklik met min common
law-invloed ontwikkel het, maar algaande meer en meer daardeur beïnvloed
is. In Suid-Afrika wil dit voorkom asof die proses weer omgekeerd was. Die
Engelse trustidee is in Suid-Afrika opgeneem, maar ‘n eie unieke stel reëls is
1 Australië en Nieu-Seeland is verdere voorbeelde. Alhoewel Australië en Nieu-
Seeland nie in besonderhede behandel word in hierdie verhandeling nie, is heelwat nagevors
oor die ontwikkeling van trustreg in daardie lande. Sien byvoorbeeld Barnard A History of
Australia (1963) (2e uitgawe) (1967 herdruk); Chalmers Introduction to Trusts (1998); Dal
Pont en Chalmers Equity and Trusts in Australia and New Zealand (2000) (2e uitgawe);
Denoon, Mein-Smith en Wyndham A History of Australia, New Zealand and the Pacific
(2000); Jacobs, Meagher en Gummow Jacobs’ Law of Trusts in Australia (1997) (6e uitgawe);
Hardingham en Baxt Discretionary Trusts (1984); Ong Trust Law in Australia (2003) (2e
uitgawe); Sinclair A History of New Zealand (1980); http://www.about-australia.com/brief.htm -
25 Mei 2004 en http://www.pacificiislandtravel.com /new_zealand/about_destin/history2.asp -
24 Mei 2004.
209
met verloop van tyd daarop van toepassing gemaak.2 In lande met hibriede
regstelsels en waar kodifikasie plaasgevind het, was die verskillende
ontwikkelingsprosesse ook uniek. Jurisdiksies soos Sri Lanka en Louisiana
het hul trustfiguur baseer op die Engelse common law trust, maar sonder om
gewag te maak van die “dual ownership” idee. Quebec aan die ander kant
weer het oënskynlik3 hul trustfiguur baseer op die civil law-beginsel van
afsonderlike patrimonia. In al die ander regsjurisdiksies wat ondersoek is, het
egter geblyk dat die trustfiguur uiteindelik ontwikkel het tot ‘n regsfiguur sui
generis.
Wat ook soos ‘n goue draad deur al hierdie jurisdiksies loop, is die universele
erkenning van die beginsel van fidusiêre regte en verpligtinge, waar
vertrouensverhoudings teenwoordig is en in besonder die erkenning van die
trustverhouding as een so ‘n vertrouensverhouding. Dit word aan die hand
gedoen dat in elke regsjurisdiksie waar die trustfiguur as regsfiguur sui
generis beskou word,4 die basis van die trustees van sodanige trusts se regte
en verpligtinge5 juis hierdie fidusiêre verhouding is.6
Die belangrike vraag wat nou beantwoord moet word is hoe die
trustontwikkeling in elke jurisdiksie die aard van trustbegunstigdes se regte in
2 De Waal en Paisley “Trusts” in Mixed Legal Systems in Comparative Perspective:
Property and Obligations in Scotland and South Africa (reds. Zimmermann, Visser en Reid)
(2004) 821 e.v. 3 Soos sal blyk uit hoofstuk 5 paragraaf 5.5.2, bestaan daar verskil van opinie tussen
juriste hieroor. 4 Dit sluit in al die jurisdiksies, behalwe Suid-Afrika, wat in hierdie verhandeling
ondersoek is. 5 En dus as teenpool die regte en verpligtinge van begunstigdes. 6 Die standpunt word ingeneem op sterkte van die gevolgtrekkings wat reeds gemaak
is dat equity, as ondersteuningsbasis van die trustidee juis ontwikkel het tot wat vandag die
“law of fiduciary obligations” in Engeland uitmaak en die feit dat hierdie beginsels universeel
aangetref word, ten minste in al die jurisdiksies wat in hierdie proefskrif ondersoek is.
210
so ‘n jurisdiksie beïnvloed het. Die verskillende jurisdiksies word vervolgens
afsonderlik in hierdie verband ondersoek.
6.2 ENGELAND
Kragtens die Engelse reg word drie absolute vereistes (sogenaamde
“certainties”7) vir die totstandkoming van ‘n geldige trust vereis. Een daarvan
is “certainty of objects”.8 Met “certainty of objects” word bedoel dat “the
persons or objects intended to be benefited must … be certain”,9 soos net
hierna bespreek sal word.
6.2.1 Bestaan van Identifiseerbare Begunstigdes
In terme van die vereiste van “certainty of objects” moet die
trustbegunstigde(s) bepaal of bepaalbaar wees of, soos gestel in die
regspraak, aan hierdie vereiste word voldoen “if it can be said with certainty
that any given individual is or is not a member of the class”.10 As voortaan
verwys word na die “object(s)” van ‘n trust, word daarmee bedoel die
begunstigde(s) van die betrokke trust en nie die doelstelling(s) (“purpose”)
van die trust nie.11 Hierdie vereiste van sekerheid ten opsigte van
begunstigdes geld vir beide diskresionêre en “fixed trusts”.12
7 Hierna essentialia genoem. 8 Todd en Wilson Textbook on Trusts (2003) (6e uitgawe) 116. Die ander twee
vereistes is duidelikheid van bedoeling en sekerheid ten opsigte van bates. 9 Oakley Parker and Mellows: The Modern Law of Trusts (2003) (8e uitgawe) 46. 10 McPhail v Doulton 1971 AC 424 soos aangehaal deur Thurston A Practitioner’s
Guide to Trusts (2001) (3e uitgawe) 5. 11 Volgens The Concise Oxford Dictionary of Current English kan “object” ook beteken
“purpose”, maar in Engelse trustterminologie word die term “object” nie in hierdie sin gebruik
nie. 12 Re Gulbenkian’s Settlement Trust 1970 AC 508. Sien ook Pettit Equity and the Law
of Trusts (2001) (9e uitgawe) 52; Oakley 62 e.v.
211
In die Engelse reg staan dit dus vas dat, behalwe vir liefdadigheidstrusts13 en
sogenaamde “purpose trusts”,14 trusts onbestaanbaar is “without one or more
beneficiaries (or cestuis que trust) for whose benefit the property is held”.15
Hierdie beginsel is soos volg verwoord deur die verhoorregter in Morice v
Bishop of Durham :16 “There must be someone in whose favour the court can
decree performance.”
6.2.2 Begunstigdes met Regte
Dié beginsel van die Engelse reg soos neergelê in Morice v Bishop of Durham
is belangriker vir die onderhawige studie as wat dit met die eerste oogopslag
mag blyk. Dit blyk veral die geval te wees as dié beginsel beoordeel word
vanuit ‘n ander hoek, naamlik dat die posisie volgens die Engelse reg dus is
dat ‘n trust sonder begunstigdes onbestaanbaar is omdat daar dan niemand is
wat die trustdoelstellings kan afdwing en dus oor regte beskik nie. 17
13 Die posisie volgens die Engelse reg is dat in geval van ‘n liefdadigheidstrust dit geag
word dat die publiek die begunstigdes van so ‘n trust is - Edwards Trusts and Equity (2004)
(6e uitgawe) 15. Die prokureur-generaal is dan die persoon wat moet waak oor die regte van
die breë publiek, aldus Oakley 74. 14 Oakley 74 e.v. Met “purpose trusts” word verwys na trusts wat eerder opgerig is om
‘n bepaalde doel te dien (soos om bome in ‘n park te beskerm), in al sodanige gevalle het die
howe egter steeds begunstigdes van sodanige “purpose trust” geïdentifiseer uit die konteks
van die trustdoelstellings. So byvoorbeeld in die geval van die bome, is bevind dat die
eienaar(s) van die park die begunstigdes is en dus die trustbepalings kan afdwing. Die
algemene beginsel volgens die Engelse reg dat trusts net geldig is as daar begunstigdes
bestaan in wie se guns die howe trustbepalings kan afdwing, vind dus ook op hierdie wyse
toepassing op die gevalle van liefdadigheidstrusts en trusts vir ‘n onpersoonlike doel. 15 Oakley 18. Hierdie standpunt word ondersteun deur Thomas en Hudson The Law of
Trusts (2004) 101 e.v. 16 Morice v Bishop of Durham 1804 9 Ves. 399 op 405, aangehaal deur Oakley 74. 17 Oakley (7e uitgawe) 106 en Oakley (8e uitgawe) 75 waar die skrywer ‘n lang lys
gesag aanhaal om te staaf dat dit “unquestionably represents English law”. Die aspek van
trusts om grafte of diere te versorg, is nie nou ter sprake nie. Dié tipe trusts is sogenaamde
“anomalous cases” wat op ‘n ander wyse beoordeel word - Oakley 82 e.v.
212
Die onderliggende rede vir die vereiste dat daar identifiseerbare begunstigdes
met regtens afdwingbare regte vir ‘n geldige trust moet wees,18 is klaarblyklik
dat daar vanaf die ontstaan van die trust, iemand moet wees in wie se guns ‘n
(Engelse) hof nakoming van die trustdoelstellings kan afdwing. Volgens die
Engelse reg verkry die trustbegunstigde regte vanaf datum waarop ‘n trust tot
stand kom.19 Die belangrike aspek hier is dan dat alle trustbegunstigdes
onmiddellik by ontstaan van ‘n trust, regte verkry.20 Dié regte lê, as teenpool,
verpligtinge op aan diegene teenoor wie die regte verkry word21 en kan op die
een of ander wyse afgedwing word deur die begunstigde(s). ‘n Trust sonder
regte ten gunste van begunstigdes is onbestaanbaar.22 In die 8e uitgawe van
sy boek herbevestig Oakley23 in 2003 hierdie standpunt waar hy weer opmerk
dat “a further essential ingredient for the effectual creation of a trust is
18 Die spesifieke reëls in verband met sekerheid van begunstigdes en hoe hulle
identifiseerbaar moet wees, word nie nou behandel nie - dit gaan hier oor die algemene reël. 19 Pettit 51. Dit stem ook ooreen met De Waal se wesenskenmerke van ‘n trust wat
volledig bespreek is in hoofstuk 4 paragraaf 4.3.3.2. 20 Soos aangetoon in hoofstuk 3 het die Engelse trust sy ontwikkeling te danke aan die
Engelse equity-beginsels. Hierdie beginsels op hulle beurt het weer ontwikkel op sterkte van
die feit dat dit net billik sou wees om sekere partye (sonder beskerming volgens die Engelse
common law) wat in besondere vertrouensverhoudings teenoor mekaar gestaan het, se
onderskeie regte en verpligtinge te reël. Regte en verpligtinge wat volgens die Engelse
konstruksie ontstaan het gelyktydig met die ontstaan van die besondere verhouding. 21 Soos later sal blyk, word hiermee onder andere bedoel die trustee se fidusiêre
verpligtinge. Soos in hoofstuk 3 paragraaf 3.4 aangedui, is sommige Engelse juriste van
mening dat die beginsel van ”dual ownership” niks meer is as bloot ’n metode om die regte
van trustbegunstigdes op ’n eenvoudige en eenvormige wyse te beskerm nie. Sien weereens
Watt Trusts and Equity (2003) 10 waarna verwys word in paragraaf 3.4. 22 Oakley Parker and Mellows: The Modern Law of Trusts (1998) (7e uitgawe) 106. 23 Oakley Parker and Mellows: The Modern Law of Trusts (2003) (8e uitgawe) 74. (My
onderstreping). Iemand kan tog net iets afdwing as hy ‘n reg daartoe het!
213
that there should be some beneficiary capable to enforce it.”24
Op sterkte van die voorgaande word die standpunt dus ingeneem dat aanvaar
kan word dat alle identifiseerbare trustbegunstigdes regte verkry sodra ‘n
Engelse trustverhouding ontstaan of sodra sulke begunstigdes identifiseer-
baar word. Hierdie standpunt is dan ook in ooreenstemming met De Waal se
siening dat die hele Engelse konsep van dual ownership in wese juis gesien
moet word as die Engelse metode om begunstigdes (se regte) so goed
moontlik te beskerm.25 Die vraag wat nou verder ondersoek moet word, is
wat die aard van hierdie regte is en teen wie dit geld.
6.2.3 Die Aard van die Begunstigde se Regte
Volgens die Engelse beskouing het elke vorderingsreg twee kante. Aan die
een kant bestaan daar die verhouding tussen krediteur en debiteur en aan die
ander kant die verhouding tussen die krediteur en derdes.26
24 Die onmiddellike bestaan van regte ten gunste van begunstigdes word verder
beklemtoon as gelet word op die Engelse regsreëls van toepassing by wysigings van
trustaktes. Ingevolge die Engelse reg is dit juis weens die feit dat trustees gebonde is aan die
nakoming van trustoprigters se wense soos beliggaam in ‘n betrokke trustakte (dus die
nakoming van trustbepalings weens die besondere fidusiêre verhouding), dat afwykings
daarvan op troubreuk neerkom en ter wille van trustbegunstigdes derhalwe nie geduld sal
word nie, aldus Todd en Wilson 424. Omstandighede mag egter voorkom dat wysiging van
die inhoud van trustbepalings weens verskeie oorwegings nodig is. In dié verband bepaal die
Engelse reg dat wysigings, sonder tussenkoms van begunstigdes slegs toelaatbaar is indien
die trustakte die wysigings inderdaad spesifiek toelaat of indien die wysigings van
administratiewe aard is en nie die regte van begunstigdes aantas nie. Indien die regte van
begunstigdes aangetas sou word, kan enige wysiging slegs met hul samewerking plaasvind.
Die howe sal laasgenoemde wysigings slegs toelaat indien hulle oortuig is dat die betrokke
wysigings klaarblyklik tot die voordeel van sodanige trustbegunstigde(s) is. Todd en Wilson
424 e.v.; Oakley 741 e.v. 25 Hierdie aspek is bespreek in hoofstuk 4 paragraaf 4.3.3.2. 26 Coertze Die Trust in die Romeins-Hollandse Reg (LLD-proefskrif 1948 US) 46.
214
6.2.3.1 Persoonlike Aard
Die eerste verhouding tussen krediteur en debiteur word behandel as ‘n
onstoflike saak wat, inter partes, in personam is.
Hierdie in personam-reg bring (in die trustverhouding) vir die begunstigde
(krediteur) mee dat die regsubjek teen wie die begunstigde sy regte kan
afdwing, die trustee(s) (as debiteur(e)) van die trust is. Die inhoud van hierdie
reg (bekend as die trustee se “equitable obligation”)27 sal afhang van die
inhoud van die trustakte, maar kom in breë daarop neer dat die trustees die
bepalings van die trust moet uitvoer en hul fidusiêre pligte ten volle moet
nakom.28
Die nakoming van fidusiêre pligte veronderstel die bestaan van ‘n fidusiêre
verhouding.29 In die Engelse reg spruit fidusiêre verhoudings voort uit hulle
“equity” -reëls en -beginsels wat volgens Vinter30
“… connotes an obligation by those placed in certain positions of trust
from entering into transactions with those with whom the relationship
arises which would enable them to take advantage of such positions for
their own profit”.
Volgens Vinter31 is hierdie reëls egter nie van unieke Engelse herkoms nie.
Hy wys daarop dat die Engelse reg op verskeie gebiede deur die Romeinse
27 Wat volgens skrywer se standpunt gelyk gestel kan word aan ‘n “fiduciary obligation”
met fidusiêre regte en verpligtinge daaruit voortspruitend. 28 Pettit 499; Todd en Wilson 368 e.v. 29 Finn Fiduciary Obligations (1977) 1 e.v.; Shepherd The Law of Fiduciaries (1981) 13
e.v. 30 Vinter A Treatise on the History and Law of Fiduciary Relationship and Resulting
Trusts (1938) (2e uitgawe) 1. 31 Vinter 6 e.v.
215
reg beïnvloed is. Een so ‘n gebied is juis die van fidusiêre verhoudings.32
De Waal wys daarop dat hierdie konsep van ‘n fidusiêre verhouding tussen
trustee en begunstigde ‘n bykans universele verskynsel is.33
Volgens Youdan34 veronderstel die bestaan van fidusiêre regte en verpligtinge
die neerlegging van aanvaarbare gedrag van een party jeens die ander. Die
rede hiervoor is juis geleë in die feit dat die een teenoor die ander ‘n
verantwoordelikheid het om die ander se belange te beskerm en om nooit in
stryd met sy fidusiêre verpligtinge op te tree nie.
Uit Finn35 se bespreking van spesifiek fidusiêre regte en verpligtinge in die
trustfiguur, blyk een aspek baie duidelik en dit is dat so ‘n verhouding slegs
bestaan tussen partye met regte.36 Finn37 maak die volgende stelling:
“At the moment that a beneficiary ceases to have any real interest38 in
the fiduciary’s exertions, he ceases to have any claim on Equity’s
protection.”
32 Vinter 2. 33 De Waal “The Core Elements of the Trust: Aspects of the English, Scottish and
South African Trusts Compared” 2000 SALJ 557. 34 Youdan Equity, Fiduciaries and Trusts (1989) 2. 35 Finn 17. 36 In hoofstuk 7 word die onderskeid tussen die begrippe “aansprake” (“interests”),
“belange” en “regte” bespreek. Die term “regte” geld waar dit gaan oor beskermingswaardige
belange. Dit is dus ‘n engere begrip wat inbegrepe is by die breër begrip ”aansprake”. Die
feit dat fidusiêre verhoudings regtens erkenning geniet, regverdig die afleiding dat belange
daaruit voortspruitend dus deur die reg as beskermingswaardig beskou word en dus “regte”
genoem kan word. 37 Finn 17. 38 Sien voetnota 36 hierbo, waar kortliks verwys is na die verskillende begrippe.
216
Shepherd39 sluit hierby aan as hy opmerk:
“A fiduciary relationship exists whenever any person acquires a power
of any type on condition that he also receives with it a duty to utilize
that power in the best interests40 of another, and the recipient of the
power uses that power. The essence of this theory of fiduciary
relationships is that powers are a species of property, which can be
beneficially owned by one person while being exercised by another
person who may be referred to as the legal owner of the power.”
Uit die voorgaande word aan die hand gedoen dat fidusiêre verpligtinge die
teenpool is van regte en juis bedoel is om voorskrifte neer te lê om sodanige
regte na behore te beskerm. ’n Fidusiêre verhouding impliseer dus die
bestaan van regte. Die Engelse trustverhouding is juis so ’n fidusiêre
verhouding en die trustbegunstigdes moet noodwendig oor regte beskik in
terme van die onderliggende fidusiêre verhouding - verdere stawing dus vir
die standpunt dat alle Engelse trustbegunstigdes van meet af aan oor regte
beskik. As gevolg van die besondere aard van die regte en die meestal
ongelyke posisie van die partye teenoor mekaar, was dit nodig dat nie net in
die Romeinse reg nie, maar ook in die Engelse reg, besondere reëls ontwikkel
moes word om dié regte te beskerm wat voortspruit uit besondere
vertrouensverhoudings in die regsverkeer wat andersins nie na behore
beskerm sou kon word nie.41 Aan die ander kant, waar geen regte (van
hierdie besondere delikate aard) bestaan nie, is geen besondere beskerming
dus nodig nie en bestaan fidusiêre regte en verpligtinge dus nie omdat daar
dan in wese nie sprake kan wees van ’n vertrouensverhouding en dus regte
nie.42
39 Shepherd 35 e.v. 40 Die verskillende terminologie is hierbo bespreek. 41 Dit word aan die hand gedoen dat hierdie standpunt ook ooreenstem met De Waal se
siening dat die dual ownership-idee voortspruitend uit die Engelse reg, ontwikkel is juis om
begunstigdes se regte na behore te beskerm. Die aspek is bespreek in hoofstuk 4 paragraaf
4.3.3.2. 42 Dit is in ooreenstemming met Finn 35 se siening.
217
6.2.3.2 Saaklike Aard
Soos reeds gemeld, bestaan die krediteur (begunstigde) se reg in terme van
die Engelse beskouing van vorderingsregte egter nie net teen die debiteur
(trustees in personam) nie, maar ook teenoor derdes waar dit ‘n saaklike kleur
het.
Om die Engelse vorderingsregte en veral hulle “real right” (die Engelse term
vir wat hulle as ‘n “saaklike vorderingsreg” beskou) te beoordeel vanuit ‘n
Romeinsregtelike standpunt en volgens Romeinsregtelike beginsels, is
problematies. ‘n Ius in rem (die Romeinse term vir hul saaklike reg) beteken
volgens die Romeinsregtelike beginsels iets anders as die term “real right” in
die Engelse reg. In die Romeinse reg en later die Romeins-Hollandse reg val
die klem op die feit dat ‘n saaklike reg aan ‘n stoflike saak kleef en dat die reg
absoluut is in die sin dat alle derde partye die saaklik-geregtigde se reg ten
aansien van die bepaalde regsobjek te alle tye moet respekteer.43
Die Engelse common law is op die Germaanse reg gebaseer en
laasgenoemde regstelsel het ‘n saaklike reg ook op onstoflike sake erken.44
In die Engelse reg kan ‘n “real right” dus ook bestaan in ‘n saak wat nie stoflik
van aard is nie.45 Hiervolgens word die saaklike aard van ‘n reg nie bepaal
met verwysing na die aard van ‘n saak nie, maar met verwysing na wié die
betrokke reg moet respekteer.46 Verder dien ook daarop gelet te word dat
absoluutheid van regte Germaansregtelik nie ‘n vereiste was om so ‘n reg as
saaklik te erken nie.47 Hierdie benadering het, weens die Germaanse invloed,
43 Olivier Aspekte van die Reg insake Trust en Trustee met besondere verwysing na die
Amerikaanse Reg (LLD-proefskrif 1982 UP) 196. 44 Olivier 196. 45 Coertze 42 e.v. 46 Austin soos aangehaal deur Olivier 193 en 194, staaf so ‘n argument. 47 Coertze 42.
218
ook oorgespoel na die Engelse reg.48 Volgens die Engelsregtelike beskouing
kan ‘n reg dus steeds saaklik wees al het dit byvoorbeeld nie teen die bona
fide verkryger vir waarde gegeld nie, maar solank dit nie net teenoor die
debiteur self gegeld het nie.
6.2.3.3 Samevatting ten opsigte van die Aard
Opsommenderwys kan gemeld word dat die Engelse trustbegunstigde op
sterkte van die bestaan van die “equitable obligation” tussen hom en die
trustee(s) van die trust, ‘n persoonlike reg (ook genoem ‘n vorderingsreg)
teenoor die trustee(s) het op nakoming van hierdie “equitable obligation” later
van tyd bekend as “fiduciary obligation”. Die begunstigde het egter
Engelsregtelik ook ‘n “real right” wat teen ander regsubjekte (nie net sy
trustee nie) geld.49
Sheridan50 merk in hierdie verband op dat
“… every beneficiary under a trust has not only access to remedies
against the trustee to compel due performance, but also an equitable
property”.51
Ingevolge Engelse reg kan trustees én begunstigdes in beginsel elkeen
eienaar wees van ‘n (afsonderlike) saaklike reg.52 Aan elk van hierdie groepe
se regte word onderskeidende benamings gegee. Die spesifieke benamings
is in ooreenstemming met die spesifieke gedeelte van die Engelse regstelsel
waaruit beskerming van die regte voortspruit. So word dan onderskei tussen
48 Coertze 42 e.v. 49 Coertze 46. 50 Sheridan Keeton and Sheridan’s The Law of Trust (1993) (12e uitgawe) 376. 51 Die regte wat hy dus teen derdes kan beskerm. 52 In die sin dat hulle verskillende belange (nie noodwendig stoflik van aard nie) in
dieselfde objek het wat nie net teen die debiteur geld nie.
219
die “legal estate” (ingevolge common law) van die trustee en die “equitable
estate” (ingevolge equity law) van die begunstigdes.53
Histories is dit wel bekend dat, met die ontwikkeling van ‘n trust uit die use,54
die Chancellors oorspronklik die “use” slegs as ‘n persoonlike verhouding
tussen die feoffee en die cestui que trust 55gesien het.56
Soos reeds aangedui,57 word aanvaar dat die aanstelling van Heneage Finch
as “Lord Chancellor” ‘n belangrike rol gespeel het in die ontwikkeling van die
Engelse trustreg en in besonder die aard van die regte van
trustbegunstigdes.58 In sy vroeëre uitsprake in beide die Chudleigh- en Coke-
beslissings59 bevind Finch, later Earl of Nottingham, dat die regte van
begunstigdes persoonlike regte is. In sy latere uitsprake vind ‘n
klemverskuiwing egter plaas ten opsigte van die aard van die begunstigde se
regte en dit word meer en meer saaklik. Hy gaan later so ver en stel die regte
selfs tot beskikking van die krediteure van die begunstigde.60
53 Indien die “real right” waarvan so pas gepraat is, beoordeel word vanuit ‘n
Romeinsregtelike siening, blyk dit dat die begunstigde se regte tekortskiet aan die vereistes
van ‘n (Romeins-Hollandse) saaklike reg, naamlik die stoflikheid en ook die absoluutheid.
Wat stoflikheid betref, faal die reg van ‘n begunstigde die toets van die Romeins-Hollandse
reg deurdat die begunstigde se reg persoonlik van aard is in plaas van slegs stoflik. Wat
absoluutheid betref skiet die reg ook te kort omdat die trustbegunstigde magteloos staan
teenoor die bona fide besitter vir waarde, soos sal blyk wanneer die remedies van die
trustbegunstigde hierna bespreek word. Inhoudelik verskil die Engelse “real right” dus van die
Romeins-Hollandse ius in rem deurdat verskillende vereistes geld vir so ‘n saaklike reg om te
kan ontstaan in die verskillende regsjurisdiksies. 54 Hierdie term moet nie verwar word met die Romeinse ius nie. Met die term “use” word
verwys na die Engelse regsfiguur waaruit die Engelse trust moontlik histories ontwikkel het. 55 ‘n Term wat histories gebruik is om die begunstigde van die regsfiguur te omskryf. 56 Todd en Lowrie Textbook on Trusts (2000) (5e uitgawe) 15. 57 In hoofstuk 3. 58 Keeton en Sheridan The Comparative Law of Trusts in the Commonwealth and Irish
Republic (1976) 9; Sheridan 31. 59 Keeton en Sheridan 10; Sheridan 29 e.v. 60 Keeton en Sheridan 11.
220
Todd en Lowrie61 wys daarop dat:
“Nevertheless, as equity developed it acted not only against the original
owner of the property, but also against subsequent owners in certain
circumstances. ... As a result of this it is reasonable to describe certain
equitable rights as property rights, and to talk about equitable title to
land, and equitable ownership of goods.”
Bogert62 verduidelik dat die aard van die begunstigde se reg aanvanklik slegs
‘n persoonlike reg teen die trustee was, maar dat die regte algaande ‘n
saaklike kleur verkry het teenoor ander derdes sodat dit uiteindelik
gelykstaande sou wees aan die “equitable ownership of the trust res”.
Alhoewel Finch in 167063 opmerk dat “the trust is now the same that uses
were before”,64 blyk dit tog dat, as gevolg van die ontwikkeling van trustreg,
“the emphasis shift(ed) rather to the beneficiary’s interest with its increasingly
proprietary tinge, from the relationship to the equitable right, from power to
property”.65
Aanvanklik het daar onder die Engelse skrywers groot meningsverskil
geheers oor juis hierdie ontwikkeling. Aan die een kant was daar diegene wat
verklaar het dat die cestui que trust slegs ‘n ius in personam besit het.66 Aan
die ander kant was daar weer dié wat die standpunt gehuldig het dat die
cestui que trust se regte ‘n ius in rem is.67 Onder hierdie laaste groep
61 Todd en Lowrie 15; Shindler en Hodkinson Law of Trusts (1984) 15 e.v.; Sheperd
115. 62 Soos aangehaal deur Olivier 195. 63 Toe hy nog net prokureur-generaal was aldus Keeton en Sheridan 9 en 10. 64 Keeton en Sheridan 10. 65 Keeton en Sheridan 10. Gesien vanuit ‘n historiese perspektief, het hierdie
klemverskuiwing waarskynlik plaasgevind in ‘n poging om beter beskerming te bied aan die
regte van begunstigdes. 66 Coertze 37 waar hy in voetnotas 127 tot 133 na hierdie skrywers verwys. 67 Coertze 37 waar hy in voetnotas 134 tot 139 na hierdie skrywers verwys.
221
skrywers het verder nog verdeeldheid bestaan oor die vraag waarin die ius in
rem dan geleë sou wees:68
“The true basis of liability of third persons to the cestui is not a property
right which the cestui has in the equitable claim in the trust res at all,
but it is rather the property right which the cestui que has in the
equitable claim in personam against the trustee. This right may or may
not be invaded by interference with the trust res.”69
Vir Maitland is dit swaar om toe te gee dat ‘n trustbegunstigde se regte bloot
persoonlik van aard kan wees. Hy stel voor dat alhoewel nie suiwer saaklik
nie, die regte tog op een of ander wyse sterker moet wees as suiwer
persoonlik van aard.70
In die Engelse reg word daar steeds met hierdie aangeleentheid geworstel.
Oakley71 wys byvoorbeeld daarop dat
“…[t]he precise nature of the interest of a beneficiary in trust property
has always been difficult to define. On the one hand, the beneficiary
has a proprietary interest in the subject matter of the trust because he
can recover it from anyone into whose hands it passes other than a
bona fide purchaser for value … without notice … On the other hand,
given that the property does reach the hands of such a person it cannot
be recovered by the beneficiary, whose only option will then be to bring
a personal action against his trustees for breach of trust. The best
68 Coertze 46. Die vraag was of dit gesetel was in die stoflike trustbate self of
alternatiewelik in die begunstigde se vorderingsreg wat deur andere gerespekteer moes word. 69 Coertze 47. 70 Coertze 40, waar Coertze daarna verwys dat Maitland waarskynlik stelling sou wou
inneem tussen ‘n ius in personam en ‘n ius in rem. 71 Oakley 18.
222
view is that the interest of a beneficiary is a true hybrid - substantially
more than a right in personam but substantially less than a right in
rem.”
Oakley doen aan die hand dat laasgenoemde dan ook die hedendaagse
benadering is wat die Engelse howe volg.72
Hayton73 merk in die verband op dat
“(t)here has been much controversy over the nature of a beneficiary’s
interest under a trust based upon the differences between in personam
rights against trustees and in rem rights against property. However,
much depends on the meaning in context of in personam and in rem
and whether one is dealing with a bare trust (A holds on trust for X
absolutely) or a fixed trust (A holds on trust for X for life, remainder to Y
for life, remainder to Z absolutely) or a discretionary trust (A holds on
trust to distribute the income and capital between such of X, Y or Z or
their spouses and issue as he sees fit). In all cases X has an equitable
chose in action, a right in personam against the trustee to compel due
administration of the trust…”
Hayton74 merk egter verder op:
“To conclude, in order to understand the working operation of a trust it
is better to regard the interest of a beneficiary as an in personam right
to compell the trustees to perform the trust. However, where things
have gone wrong and trust property finds its way wrongly into the
hands of a third party (other than equity’s darling 75) then it is
72 Oakley 18. 73 Hayton Hayton and Marshall Cases and Commentary on The Law of Trusts (1991)
(9e uitgawe) 10. (Hierna verwys as “Hayton en Marshall”.) 74 Hayton en Marshall 13. 75 “Darling” verwys na die bona fide verkryger, sonder kennis, maar vir waarde.
223
appropriate to regard the interest of a beneficiary … as an … in rem
right. One thus distinguises internal aspects of the trust from external
aspects.”
Die skrywers Todd en Wilson sluit aan by hierdie siening. Hulle stel dit so:
“To conclude this discussion, equity began by acting in personam
without affecting Common law title or ownership. This is similar to the
situation today. Equity developed, however, as contract has not, to
allow wide-ranging enforcement against subsequent legal owners. It is
therefore not a full description of equitable rights to say that they are
merely rights in personam. Some undoubtedly are merely rights in
personam, but others have many of the properties of rights in rem.”76
Dieselfde skrywers wys ook daarop dat ‘n soortgelyke afleiding geredelik
gemaak kan word uit die bewoording wat gevind kan word in verskeie
Engelse wette.77 Die Engelse howe vind hierdie idee van altyd persoonlik,
maar soms ook saaklik, aanvaarbaar.78
As Hayton79 die verskil tussen saaklike en persoonlike regte van
trustbegunstigdes behandel, merk hy as vertrekpunt op:
“It has often been said that legal interest are rights in rem while
equitable interests are rights in personam.”
Hy verduidelik hierdie opmerking deur daarop te wys dat “equitable rights”
persoonlik van aard is omdat “equitable rights prevail against a limited group
76 Todd en Wilson 26. 77 Todd en Wilson 26. 78 Baker v Arche-Shee 1927 AC 844 en ander gesag soos deur Todd en Wilson 26
aangehaal. 79 Hayton Underhills’ Law relating to Trusts and Trustees (1979) (13e uitgawe) 21.
(Hierna verwys as “Hayton”.)
224
of persons”.80 Die beperkte groep waarna Hayton verwys, het bestaan uit die
trustee(s) (om hul pligte behoorlik na te kom). Om egter beter beskerming
aan trustbegunstigdes te verleen, is die beskerming uitgebrei na derdes wat
nie bona fide-kopers van die “legal estate” vir waarde en sonder kennis, was
nie. Om dit te kon doen, was dit nodig om aan begunstigdes se regte ‘n
saaklike kleur te verleen sodat hulle deur middel van ’n opvolg remedie
trustbates kon beskerm.81 Hierdie saaklike remedie van die begunstigde het
tog verskil van dié van die eienaar van ’n Engelse ”legal estate”. Hayton82
verduidelik dat
“… the difference between legal and equitable estates is not merely of
theoretical interest. A legal title prevails against the whole world unless
statute-barred whilst an equitable title does not prevail against a bona
fide purchaser of a legal estate for value without notice of the equitable
interest effecting the legal estate or against a purchaser of the legal
estate who complies with the over reaching provisions of the law of
property Act No 25 or the Settled Land Act 1925 or the Land
Registration Act 1925.”
Dit word weereens beklemtoon dat die enigste regverdiging vir bogemelde
skrywers om hoegenaamd na die trustbegunstigde se regte as saaklik of dan
beperk saaklik te verwys, geleë is in die Engelse algemene siening van wat ‘n
“real right” is.83
Die regte van ’n trustbegunstigde is dus te alle tye in personam, maar in
gegewe omstandighede kan dit ook in rem wees.84 Die regte is in personam
in soverre dit die verhouding tussen trustee en begunstigde en eersgenoemde
80 Hayton 21. 81 Hayton 21. 82 Hayton 19. 83 Naamlik enige reg (nie net stoflik van aard nie) wat nie net deur die debiteur van die
regte erken moet word nie. Dit is juis om hierdie aspek na behore te begryp dat heelwat
aandag vooraf gegee is aan die Engelsregtelike beskouing van “real rights”. 84 Behalwe vir wat reeds hierbo vermeld is, sien ook Olivier 201.
225
se verpligting om die trustbepalings na te kom, behels.85 Dié regsverhouding
is in wese ‘n vertrouensverhouding:
“The terms ‘trust’ and ‘trustee’ imply an obvious but very fundamental
truth: the position of the trustee is one of trust. In the language of the
law of trusts this truth is almost universally expressed by saying that
the trustee is in a fiduciary position or that the relationship between the
trustee and the beneficiary is a fiduciary relationship.”86
Om die beste moontlike beskerming aan trustbegunstigdes se vorderings-
regte te verleen, was dit vir die Engelse nodig om aan begunstigdes wyer
beskerming as net teen trustees alleenlik te bied. Om die wyer reg te
regverdig is dit as ‘n “real right” getipeer - wat Engelsregtelik gedoen kon
word. Hierdie “real right”-idee het weer meegebring dat aanvaar is dat ‘n
trustbegunstigde dus eienaar van iets moes wees. Dit het uitgeloop op die
Engelse dual ownership idee - ‘n konsep wat uitsluitlik bedoel was om die
beste moontlike beskerming aan begunstigdes se regte te bied.87
6.2.4 Die Inhoud van die Regte
6.2.4.1 Persoonlike Reg
Dit wat volgens Engelse reg van ‘n trustee (“somebody who is a trustee is in a
fiduciary position” 88) verwag word, is “the same degree of diligence that a man
of ordinary prudence would exercise in the management of his own affairs”.89
Sou ‘n trustee hierdie fidusiêre pligte nie nakom nie, pleeg hy/sy troubreuk
85 Oakley 794 e.v., wys daarop dat die in personam eis ook geld teen derdes en as
regsbasis het die feit dat sodanige begunstigdes trustbates op onregmatige wyse bekom het.
So ‘n persoonlike eis beteken egter nie veel indien die betrokke derde insolvent is nie. 86 De Waal 2000 SALJ 557. 87 Sien in die verband die bespreking in hoofstuk 4 paragraaf 4.3.3.2 hierbo. 88 De Waal 2000 SALJ 557. 89 Rae v Meek 1889 14 App 558 569, soos aangehaal deur Oakley 574.
226
teenoor sodanige begunstigdes aan wie hy/sy hierdie fidusiêre plig verskuldig
is.90 Sheridan91 wys daarop dat:
“A breach of trust is committed when a trustee departs from the terms
of the trust instrument, a principle of equity or a statutory provision. It
consists of some ultra vires or improper act, neglect, default or
omission in respect of the trust property or of a beneficiary’s interest in
it … There are many kinds of breach of trust.”
Wanneer daar sprake van troubreuk is, is die vraag welke remedies die
benadeelde begunstigde dan het. In hierdie verband meen De Waal dat “[t]he
point of departure … would appear to be personal liability of the trustee for
any loss resulting from a breach of trust”.92
6.2.4.2 Saaklike Reg
Omdat die begunstigde se troubreukeis teen die trustee, soos reeds by
herhaling aangetoon, van persoonlike aard of dan in personam is, is die
gevolg daarvan dat enige vonnis teen so ‘n trustee “is of little use if he is
thoroughly insolvent”.93 Sou iemand egter kragtens die Engelse common law
onregmatig van ‘n “real right” (in teenstelling met slegs ‘n persoonlike reg)
ontneem word, kon die benadeelde deur middel van die Engelse remedie
90 De Waal 2000 SALJ 559. Sien ook die bespreking van fidusiêre regte en verpligtinge
paragraaf 6.2.3.1 hierbo. 91 Sheridan 435. 92 De Waal 2000 SALJ 559. Volgens Sheridan 488 en byvoorbeeld in gevalle van
diefstal of bedrog, staan dit ‘n begunstigde verder ook vry om te versoek dat strafregtelik teen
‘n skuldige trustee opgetree word. Voorkomende/verbiedende optrede soos, byvoorbeeld ’n
verbiedende interdik is ook ’n moontlike opsie. 93 Hayton en Marshall 531. Behalwe as die begunstigde dus ander remedies het, sal sy
persoonlike eis teen die trustee vir skade dus nutteloos wees in sulke omstandighede.
227
bekend as “tracing” teen die skuldige persoon optree en sy regte deeglik
beskerm.94
Die common law-remedie “tracing” staan ook bekend as ‘n “proprietary
tracing” remedie. Om met hierdie remedie te kon slaag, was vereis dat die
eiser sy/haar eiendom in die hande van die onregmatige besitter moes kon
identifiseer. Dit was egter nie nodig dat die eiendom die oorspronklike
eiendom hoef te wees nie, solank bewys kon word dat die huidige eiendom ‘n
“substitute or product” van die oorspronklike eiendom was, was dit
voldoende.95 Dit volg ook nie noodwendig dat die eiser deur middel van
hierdie remedie sy/haar spesifieke bate kon terugvorder nie. Onder gepaste
omstandighede kon die hof gelas dat die eiser bloot vergoed word vir die volle
waarde van sy/haar verlies in plaas daarvan dat die bate in specie aan
hom/haar terugbesorg word. In beginsel was dit ook, kragtens hierdie
remedie, moontlik om geld van ‘n verweerder terug te eis.96 Van belang is dat
die eiser in sodanige gevalle beter beskerming geniet selfs in geval van
insolvensie van ‘n verweerder omdat die trustbate(s) dan nie deel vorm van
so ‘n verweerder se insolvente boedel nie.97
Die grootste struikelblok om met hierdie common law-remedie te kon slaag,
was die streng vereiste dat die trustbate identifiseerbaar98 moes wees en dat
die remedie dus verval het wanneer sodanige bate met ander bates vermeng
sou raak. Afgesien van hierdie beperking van “tracing”, was dit verder ook net
tot beskikking van die eienaar van ‘n “legal estate” en dus nie ‘n
trustbegunstigde nie. Pettit99 stel dit soos volg:
94 Todd en Lowrie 422 e.v. 95 Todd en Lowrie 423. 96 Todd en Lowrie 424 e.v. 97 De Waal 2000 SALJ 569. Hierdie aspek word net hierna verder toegelig wanneer
“constructive trusts” in die Engelse reg bespreek word. 98 Onderworpe egter aan wat reeds gesê is ten opsigte van substitusie. 99 Pettit 529.
228
“There was, however, an inevitable limitation at common law as the
common law did not recognise equitable interests in property. A
beneficiary under a trust could not at law follow the property in the
hands of the trustee …”
Om die verontregte trustbegunstigde se regte beter te beskerm, is in equity
aan die reg van die begunstigde ‘n saaklike100 karakter toegedig101 en
daardeur dan die Engelse “common law tracing rights” ook tot beskikking van
die trustbegunstigde gestel.102 In terme van equity is die common law
”tracing”-remedie dus uitgebrei, deur dit verder tot beskikking te stel van
diegene wat in ‘n fidusiêre verhouding 103 met mekaar sou staan, soos
begunstigdes en trustees van ‘n trust en om die strenge vereiste van
identifisering van ‘n bate te verslap en “tracing” selfs toe te laat in gevalle van
vermenging van bates. Om hierdie doel sinvol te kon bereik is gesofistikeerde
reëls in equity ontwikkel om ‘n eiser se regte beter te beskerm.104
Die “equity tracing”-remedie was egter beperk in die sin dat dit nie kon slaag
teen ‘n bona fide besitter, vir waarde nie. 105 Hierdie beginsel het nie gegeld
in geval van “common law tracing” nie.106 Volgens Todd en Wilson is hierdie
“equity” -remedie in wese niks anders as die toepassing van die leerstuk van
kennisleer nie.107
100 Hayton en Marshall 532 e.v. 101 Wat hulle kon doen in die lig van die Engelse beskouing van saaklike regte. 102 Vir die Engelse juris is dit nie moeilik nie omdat, soos reeds aangetoon, ‘n
vorderingsreg saaklik va n aard is indien dit beskerming geniet teen buitestaanders, alhoewel
dit nie absoluut hoef te wees nie. Sien weer in hierdie verband Pettit 19. Gesien vanuit ‘n
Romeinsregtelike standpunt is hierdie benadering onhoudbaar omdat die begunstigde nooit
eienaar van 'n stoflike saak was nie en die vereiste van algehele absoluutheid ook ontbreek. 103 Todd en Lowrie 431 e.v. 104 Hayton en Marshall 534 e.v. 105 Todd en Lowrie 430. 106 Todd en Lowrie 430. 107 Todd en Wilson 462.
229
Die algemene beginsels waarop die begunstigde se “tracing”-regte (in
“equity”) gebaseer is, soos neergelê in die beslissing van Re Diplock’s
Estate108 is volgens Pettit109 naamlik, dat
“whenever there is an initial fiduciary relationship, the beneficial owner
of an equitable proprietary interest in property, can follow or trace it into
the hands of anyone holding the property, except a bona fide
purchaser for value without notice” .
Pettit110 wys daarop dat:
“The expressions ‘tracing claim’ and ‘the tracing remedy’ are commonly
used to describe the proprietary claim and the proprietary remedy
which equity makes available to the beneficial owner who seeks to
recover …”
De Wulf111 som die beperking wat die kennisleer op hierdie remedie plaas,
soos volg op:
“In English law the ‘doctrines of notice’ have been elaborated in order
to determine whether or not the third aquirer may take the property free
of trust. On the facts of each case the courts decide whether a third
acquirer knew or ought to have known that property was sold to him in
breach of trust.”
In die praktyk word die “equity tracing” remedie toegepas met behulp van die
Engelse figuur bekend as ‘n “constructive trust”. Hiervolgens word derde
partye in wie se hande trustbates op onregmatige wyse beland,
108 Re Diplock’s Estate 1948 2 All ER 318. Sien ook Pettit 530. 109 Pettit 530. 110 Pettit Equity and the Law of Trusts (1997) (8e uitgawe) 505. 111 De Wulf The Trust and Corresponding Institutions in the Civil Law (1965) 37.
230
doodeenvoudig geag ‘n trustee te wees van die begunstigde in terme van die
trust,112 maar
“(t)he English system of notice does not protect the beneficiary when
the third party has acted as a reasonable man, and this may often be
the case. Neither does it offer much protection to the beneficiary when
movable property is involved, to which the rules of presumed or
constructive notice do not apply”.113
Die begunstigde se regte word aansienlik versterk weens die feit dat, volgens
Engelse reg, die “tracing” van ‘n bate effektief meebring dat sodanige bate in
trust vir die begunstigde teruggeplaas word. So bring hierdie werkswyse mee
dat ‘n begunstigde selfs beskerming geniet in geval van die insolvensie van
die derde omdat die trustbate dan nie deel vorm van sy insolvente boedel
nie.114 Daar moet egter in gedagte gehou word dat ‘n “tracing claim” in equity
teen ‘n derde slegs sou kon slaag indien die derde nie ‘n bona fide besitter vir
waarde was nie. Die begunstigde se opvolgremedie was nie net beperk tot
derdes nie, maar het ook gegeld teenoor die trustee(s) van die trustbates.115
Die Engelse “constructive trust”-idee het hier weer toepassing gevind.
Daarkragtens sou enige bate waarmee trustbates deur die trustee vervang
word, geag word trustbates te word in die plek van die oorspronklike
trusteiendom, sodat die begunstigde weer dieselfde regte op sodanige
vervangende bate sou verkry as wat hy aanvanklik op die oorspronklike
trusteiendom sou gehad het.
Maitland is van mening dat die Engelse reg moontlik te ver gegaan het in sy
poging om die begunstigde teenoor algemene krediteure te beskerm. Hy116
stel dit soos volg:
112 De Wulf 38. Hierdie besondere remedie is aan die Suid-Afrikaanse reg onbekend. 113 De Wulf 57. 114 De Waal 2000 SALJ 569. 115 De Wulf 97 e.v. 116 Soos aangehaal deur De Wulf 59.
231
“It may be hard that a cestui que trust should not have his property, but
it is also hard that creditors should go unpaid. Courts of Equity which
in this matter have had the upper hand, have thought a great deal of
the cestui que trust, much less of creditors.”
De Wulf meld egter dat
“… English law is on the whole little concerned that general creditors
may be deceived by the apparent wealth of their debtor. Unsecured
creditors have an actio in personam. If they do not feel the need to
stipulate for real security ... they have no one to thank but
themselves.”117
Volgens Pettit118 mag ‘n benadeelde begunstigde ook nog ‘n persoonlike eis
in equity teen onskuldige ontvangers van trustfondse hê. Hy baseer hierdie
siening op die uitspraak van Re Diplock’s Estate 119 met betrekking tot die
naasbestaandes se alternatiewe eis, maar waarsku dat daar geen gesag
bestaan dat die beginsels wat geld by boedeladministrasie (soos wat die
situasie in Re Diplock’s Estate was) ook in “equity” sal geld vir
trustadministrasie nie. Dit wil verder voorkom asof hierdie eis in elk geval
slegs moontlik sou wees indien die primêre remedie teen die trustee en die
aksie in rem teen derdes, nie reeds die benadeelde begunstigde in sy posisie
quo ante geplaas het nie.
Die Engelse regsposisie is dus dat die trustbegunstigde se regte in wese
persoonlik van aard is, maar wel met sekere saaklike kenmerke.
Laasgenoemde kwalifikasie is in ooreenstemming met die Engelse siening
117 De Wulf 61. 118 Pettit 538. 119 Re Diplock’s Estate 1948 2 All ER 193. Sien Pettit 538.
232
van ”real rights” en is noodsaaklik120 om die begunstigde se regte om in
sekere gevalle bates by derdes op te volg, te verduidelik.
6.2.5 Die Regte van ’n Begunstigde ingevolge ’n Diskresionêre Trust
Noudat die aard van ‘n trustbegunstigde se regte in die algemeen volgens die
Engelse reg ontleed is, ontstaan die vraag of die posisie van die diskresionêre
trustbegunstigde verskil van dié van ander trustbegunstigdes.
Onder hierdie tipe begunstigde word verstaan, aldus Todd en Wilson,121
begunstigdes van ‘n trust waar
“… the trustees are given a discretion as to how the property is to be
distributed, usually within a defined class of possible beneficiaries.
This type of trust is usually termed a discretionary trust, although the
term ‘trust power’ is also sometimes used. Obviously, nobody within
the class of possible beneficiaries (such people are referred to as
‘objects’) can claim a defined interest, or indeed any interest at all,
unless and until the trustees’ discretion is exercised in his favour.”
Die begunstigde, in die geval van ‘n diskresionêre trust is
120 Dit word aan die hand gedoen dat die saaklike karakter juis ook in die Engelse reg
aan die begunstigde se regte gegee is om dit meer omvattend te beskerm. As steeds in ag
geneem word dat die Engelse “real right” nie dieselfde betekenis het as die Romeins-
Hollandse ius in rem nie, blyk dit dus dat met hierdie saaklike regte in die Engelse reg bloot
maar gepoog is om die regte van begunstigdes so omvattend moontlik te beskerm en nie om
daardeur te veroorsaak dat trustbegunstigdes sonder saaklike regte onbestaanbaar is nie - dit
gaan dus om die beskerming van die regte van begunstigdes op die bes moontlike wyse en
nie om die saaklikheid al dan nie van die regte nie. Op hierdie wyse word egter verder ook
erkenning verleen aan die standpunt wat in hierdie navorsing ingeneem word, naamlik dat ‘n
trust sonder begunstigdes met regte, meteens ‘n absurditeit is! 121 Todd en Wilson 70.
233
“… dependant upon the exercise by the trustees of their power of
selection in his favour. A discretionary beneficiary could not be said to
be entitled to any quantifiable share.”122
Diskresionêre trusts in die Engelse reg kan “exhaustive” wees in welke geval
die trustees verplig is om die totale inkomste te verdeel, maar steeds ‘n
diskresie het oor hoe die verdeling tussen begunstigdes moet plaasvind.
Alternatiewelik kan ‘n diskresionêre trust “non-exhaustive” wees in welke
geval die trustees nie alleen ‘n diskresie het wat betref die wyse van verdeling
nie, maar ook tot welke mate verdeling (indien enigsins) moet geskied.123 ‘n
Belangrike beslissing in hierdie verband is Gartside v IRC124 wat gehandel het
oor ‘n sogenaamde “non-exhaustive” trust. Lord Read maak dit duidelik dat
die begunstigdes van ‘n diskresionêre trust geen konkurrente belange in die
inkomste gehad het nie, en ook nie ‘n groepsbelang nie. Elk van hulle het
individuele regte in kompetisie met die ander. Na aanleiding van verdere
beslissings125 blyk dit dat die individuele belange van die begunstigdes in die
onderhawige tipe trusts nie kwantifiseerbaar is nie en verder van ‘n beperkte
aard is. Dit is egter nie te sê dat hulle geen regte het nie. Pettit126 stel dit so:
“What he has is a right to be considered as a potential beneficiary, a
right to have his interest protected by a court of equity and a right to
take and enjoy whatever part of the income the trustees choose to give
him … He could accordingly go to the court if the trustees refused to
exercise their discretion at all, or exercised it improperly.”
122 Martin Hanbury & Martin Modern Equity (2001) 209. 123 Pettit 73. 124 Gartside v IRC 1968 AC 553 soos na verwys deur Pettit 73. 125 Pettit 74. 126 Pettit 74.
234
So ‘n begunstigde het volgens Pettit127 ook die reg om te eis dat die trust
behoorlik bestuur word en dat die trustee verslag lewer van sy/haar bestuur.
Van belang is Pettit128 se verdere opmerking dat
“… perhaps the true view is that the beneficial interest is in suspense
until the trustees exercise their discretion. The rights of a potential
beneficiary under a discretionary trust are in fact similar to those of the
objects of a mere power129 given to the trustees in their fiduciary
capacity. He has merely a hope not an entitlement that it will be
exercised in his favour. The main difference lies in the fact that the
object of a mere power has no ground of complaint if, after due
consideration,130 the trustees decide not to exercise the power at all.”
Martin131 voer aan dat
“… whether the trust is exhaustive or non-exhaustive, an individual
beneficiary is not regarded as having any proprietary interest in the
trust property”.
Die moderne en waarskynlik mees korrekte benadering in hierdie verband,
kom van Todd en Wilson132 waar hulle die volgende mening huldig:
127 Pettit 74. 128 Pettit 74. 129 Die Engelse regsfiguur bekend as ‘n “power”, en die Engelse diskresionêre trust moet
nie verwar word nie. Dit is twee verskillende regsfigure met eiesoortige kenmerke… Dit is so
dat namate trusts en dan veral diskresionêre trusts in populariteit in Engeland toegeneem het,
die Engelse “power” algaande meer op die agtergrond geskuif is, veral ook nog sedert 1971
toe die “certainty” toets vir beide regsfigure gelykgestel is. Sien in dié verband Todd en
Wilson 72 e.v.; Todd Textbook on Trusts (1996) (3e uitgawe) 53 e.v. 130 ‘n Beginsel wat wesentlik ooreenstem met die Suid-Afrikaanse posisie soos bespreek
in hoofstuk 8 paragraaf 8.2.4. 131 Martin 212. 132 Todd en Wilson 73.
235
“So far as discretionary trusts are concerned, though members of the
class of possible beneficiaries have no defined interest in the property
unless and until the trustees’ discretion is exercised in their favour,
nevertheless, they have sufficient locus standi to come to court to
enforce the trust. Clearly the degree to which enforcement is possible
is limited by the discretionary nature of the arrangement, but the courts
will restrain the trustees from acting contrary to the terms of the trust
instrument.”
Om te sê dat die diskresionêre trustbegunstigde geen regte het nie, is dus
verkeerd. Duidelik het so ‘n begunstigde dadelik in personam regte teen die
trustees, net soos in die geval van nie-diskresionêre trusts. Hierdie regte is
weereens gebaseer op die onderliggende fidusiêre verhouding. Die
inhoudelike aard van hierdie regte hang egter saam met die inhoud van die
trustakte. Die begunstigde van ’n diskresionêre trust beskik egter (totdat ‘n
diskresie in sy guns uitgeoefen word), in teenstelling met die ander
begunstigdes, nie oor enige in rem regte in sy/haar guns nie.
236
6.3 SKOTLAND
In die vorige gedeelte van hierdie hoofstuk is aangetoon dat ‘n suiwer
common law trust beskik oor identifiseerbare begunstigdes met regte. In
hoofstuk 5 is aangetoon dat die Skotse trustfiguur nie ‘n oorname was van die
common law trust nie, maar nogtans ‘n suiwer trust genoem kan word. Die
vraag wat nou ontstaan, is of die wyse waarop die Skotse trust erken en
ontwikkel het ‘n invloed uitgeoefen het op die aard en omvang van die regte
van Skotse trustbegunstigdes.
6.3.1 Bestaan van Identifiseerbare Begunstigdes
Paisley133 wys daarop dat, vir ‘n Skotse trust om geldig tot stand te kom, daar
onder andere identifiseerbare begunstigdes moet wees. Volgens dié skrywer
is dit nie nodig dat die begunstigdes by oprigting van die trust hoef te bestaan
nie, maar hulle moet egter dan reeds identifiseerbaar wees.134 ‘n Vraag wat
dadelik ontstaan, is of hierdie begunstigdes regte het en indien wel, wanneer
hulle dit bekom?
6.3.2 Begunstigdes met Regte
Met die eerste oogopslag wil dit voorkom asof daar ’n siening in Skotland
bestaan dat ’n trust onder sekere omstandighede eensydiglik deur die oprigter
daarvan herroep kan word. Hierdie siening dui daarop dat in sodanige
gevalle trustbegunstigdes moontlik geen regte het nie. Hierdie aangeleentheid
word hieronder verder ondersoek.
133 Paisley Law Basics Trusts (1999) 2 en 3. Net soos in ander regstelsels bestaan
daar wel uitsonderings op hierdie reël deurdat trusts ook opgerig kan word vir die voordeel
van byvoorbeeld diere of om grafte te bewaar - ook aan hierdie tipe trusts word erkenning
verleen volgens Skotse reg. 134 Paisley 3.
237
Volgens Skotse reg is ‘n testamentêre trust altyd herroepbaar tot tyd en wyl
die oprigter (testateur) te sterwe kom.135 Daarteenoor is ‘n inter vivos trust
slegs herroepbaar indien dit blyk dat die oprigter bloot ‘n testamentêre
bemaking in gedagte gehad het, of soos dit gestel word in Bertram’s Trustees
v Bertram,136 indien dit lyk na ‘n bepaling van ‘n bloot testamentêre aard.
Dit is dus nie so dat die Skotse reg ‘n trust as eensydiglik herroepbaar beskou
nie - wat wel herroepbaar is, is ‘n testamentêre instrument. Testamentêre
bepalings kan uit die aard van die saak eensydiglik herroep word deur die
testateur gedurende sy/haar lewe. Na die dood van die testateur (wanneer
die testamentêre trust tot stand gekom het) of in gevalle van inter vivos trusts
(wat nie bloot op ‘n testamentêre geskrif neerkom nie), geld eensydige
herroeping nie.
Volgens Skotse trustreg het die herroepbaarheid, al dan nie, van ‘n trust, in
wese te make met regte van trustbegunstigdes. So word dan geleer dat ‘n
trust onherroepbaar is sodra ‘n begunstigde beskik oor ‘n ius quaesitium (‘n
sogenaamde “immediate beneficial interest”).137 Sodra ‘n begunstigde beskik
oor ‘n ius quaesitium, word sy/haar belange beskerm en kan ‘n trust nie meer
herroep word sonder sy/haar samewerking nie.138 ‘n Trustbegunstigde verkry
‘n ius quaesitium sodra daar nie meer sprake is van ‘n suiwer testamentêre
bepaling deur ‘n testateur wat steeds in lewe is nie. Hierdie ius quaesitium
kan ‘n gevestigde reg of bloot ‘n voorwaardelike reg wees.139
Juis omrede begunstigdes regte verkry, geld streng reëls in die Skotse reg as
dit kom by die wysiging van trustbepalings. Slegs terwyl ‘n trust herroepbaar
135 Chalmers Trusts: Cases and Materials (2002) 258. Eers by dood verkry ‘n
begunstigde ‘n ius quaesitium. Regstegnies kom ‘n trust in elk geval dan eers tot stand. 136 Bertram’s Trustees v Bertram 1909 SC 1238; 1909 2 SLT 86 soos na verwys deur
Chalmers 264. 137 Chalmers 261. 138 Chalmers 261. 139 Chalmers 261.
238
is, kan dit sonder medewerking van die begunstigdes gewysig word.140 Sodra
die begunstigde ‘n ius quaesitium verkry het, kan hierdie regte nie sonder sy
(of in sekere gevalle, die hof se) toestemming gewysig of teruggetrek word
nie.141 Ook volgens die Skotse trustreg is die posisie dus dat regte van
begunstigdes nie sonder die begunstigdes of, in sekere besondere gevalle,
die howe se samewerking aangetas mag word nie.142
Die regte (ius quaesitium of “an immediate beneficial interest”) van die
begunstigdes, staan volgens Skotse terminologie in die algemeen bekend as
jura crediti en ontstaan sodra die trust opgerig is en onherroepbaar geword
het.143 Dit vestig dan onmiddellik in die begunstigdes.144
Die afleiding wat uit voorgaande gemaak kan word is dat ‘n trust, sodra dit nie
meer bloot ’n testamentêre bemaking is wat herroepbaar is nie, nie geldiglik in
Skotland kan voortbestaan sonder identifiseerbare begunstigdes met regte
nie.145 Hierdie standpunt word ingeneem op sterkte van die feit;
♦ dat vir ’n Skotse trust om geldig te wees, identifiseerbare begunstigdes
vereis word;
140 Chalmers 223. 141 Chalmers 227 en 261. 142 Paisley 75 e.v.; Wilson en Duncan Trusts, Trustees and Executors (1995) (2e
uitgawe) 182 e.v. wys daarop dat die howe hierdie aangeleentheid benader vanuit die
oogpunt en in terme van beginsels van toepassing by kuratorskappe. 143 By die trust mortis causa val dit saam met die datum van dood van die oprigter
(testateur). 144 Walker Principles of Scottish Private Law (1970) (Vol. II) 1585. 145 Een uitsondering op die algemene stelling is dat wanneer ‘n trust opgerig word vir
toekomstige kinders, die trust ook herroepbaar is deur die oprigter, maar slegs totdat die
eerste kind gebore is - aldus Paisley 3.
239
♦ dat ’n Skotse trust, sodra ‘n begunstigde beskik oor ‘n ius quaesitium, nie
meer herroep kan word sonder so ‘n begunstigde se medewerking nie;
♦ dat dit nie sin maak om identifiseerbare begunstigdes te vereis, sonder wie
se samewerking trustwysiging nie moontlik is nie, maar standpunt in te
neem dat sodanige begunstigdes nie oor regte beskik nie.
In die Skotse reg is die ratio vir die vereiste van begunstigdes met regte
volgens Walker146 sodat “every trust must have one or more objects147 in
whose favour the court can enforce performance, though the interests may be
contingent or remote”.148
6.3.3 Die Aard van die Begunstigde se Regte
Die vraag wat nou ontstaan, is wat die aard van hierdie regte van
trustbegunstigdes is? Afgesien van die algemene beginsels van toepassing,
moet steeds in gedagte gehou word dat die inhoud van die regte ook sal
afhang van die presiese bepalings van die trustakte self, veral wat betref
enige diskresionêre magte van trustees.149
Volgens hedendaagse Skotse reg ontstaan die onderlinge regte van die
trustpartye (veral die van die begunstigde) nie ex contractu nie, maar ex lege
weens die totstandkoming van die trust per se.150 Hiermee stem Gretton151
146 Walker Principles of Scottish Private Law (1975) (2e uitgawe) (Vol. II) 1794. 147 Waarmee bedoel word begunstigdes van die trust. 148 In hierdie opsig stem die Skotse trustreg dus ooreen met die Engelse trustreg. 149 Hierdie aspek word net hierna verder bespreek. 150 Wilson en Duncan 14. 151 Professor Gretton - persoonlike gesprek Mei 2004.
240
saam. Soos reeds aangetoon, is die beginsel van fidusiêre verhoudings, in
Skotland erken en aanvaar. Een so ’n verhouding is juis die unieke
trustverhouding met sy inherente fidusiêre regte en verpligtinge.
Reeds van oudsher af is daar in Skotland aanvaar dat die trustees eienaars
van die trusteiendom is. Stair152 merk in hierdie verband op dat “the property
of the thing intrusted be it land or moveables, is in the person of the intrusted,
else it is not a proper trust”. Bell,153 aan die ander kant, verklaar weer dat “in
order to make an available trust, the subject154 of it must be legally vested in
the trustee”. Dit is immers vandag een van die essensiële elemente van ‘n
Skotse trust dat die trustee in alle omstandighede155 eienaar van die
trustbates moet wees.156
6.3.3.1 Persoonlike of Saaklike Aard van die Regte
As die trustees, volgens Skotse reg, eienaars is van trustbates impliseer dit
dat slegs hulle, en nie die begunstigdes nie, oor ‘n ius in rem beskik ten
opsigte van dié bates, indien daar in gedagte gehou word dat Skotse reg nie
dual ownership erken nie.157 Die vraag wat beantwoord moet word bly egter
steeds wat die aard van die begunstigde se regte dan is?
152 Chalmers 53 waar hy Stair aanhaal. 153 Chalmers 53 waar hy Bell aanhaal. 154 Synde die trustbates. 155 In teenstelling met byvoorbeeld Suid-Afrika waar die vereiste nie absoluut is nie. Die
aspek word bespreek in hoofstuk 4. 156 Walker Principles of Scottish Private Law (1989) (4e uitgawe) (Vol. IV) 4; De Waal “In
Search of a Model for the Introduction of the Trust into a Civilian Context” 2001 Stellenbosch
Law Review 77 en 83. 157 Soos reeds hierbo aangetoon. Sien Norrie en Scobbie Trusts (1991) 6 e.v.
241
Norrie en Scobbie158doen aan die hand dat die enigste en belangrikste verskil
tussen Skotse en Engelse trustreg waarskynlik juis in die aard van die
begunstigde se regte ten opsigte van trustbates geleë is. Norrie en
Scobbie159 wys daarop dat kragtens Skotse reg daar nog nooit erkenning
verleen is aan die beginsel dat ‘n begunstigde saaklike regte in trusteiendom,
soos in die geval van die Engelse reg, kon hê nie. Volgens hulle is dit
gevestigde reg dat die saaklike reg ten opsigte van trusteiendom uitsluitlik
berus by die trustee. Die begunstigde, aan die ander kant, het bloot ‘n
persoonlike reg teenoor die trustees. Daar moet in gedagte gehou word dat
die beginsel van ‘n konstruktiewe trust, soos in die Engelse reg, ook in die
Skotse reg bestaan en toepassing vind.160 Dit blyk dat ook in die Skotse reg
hierdie beginsel uitsluitlik toepassing vind om gevolg te gee aan die
beskerming van die begunstigde se regte wanneer trustbates onregmatiglik
vervreem word. Op hierdie wyse kan ’n begunstigde tog trusteiendom opvolg
tot die mate waarin bepaal kan word dat die persoon in besit van die
trusteiendom ‘n konstruktiewe trustee sou wees (dit wil sê mala fide is).
Gretton161 is egter glad nie daarvoor te vinde dat hierdie Engelsregtelike
model toepassing moet vind in die Skotse reg nie en stel dit onomwonde soos
volg:
“There is a great deal to be proud of in Scots law, but also, alas, much
not to be proud of. One may be proud of the way in which Scots law
has been able to absorb and develop the trust without damage to the
basic principles of property law, and without adopting English
conceptions of equity. But when one turns to the constructive trust, all
is in confusion.”
158 Norrie en Scobbie 6. 159 Norrie en Scobbie 6 e.v. 160 Chalmers 38 e.v. 161 Soos aangehaal deur Chalmers 38.
242
Paisley162 wys daarop dat:
“Although the right of the beneficiaries may be classified as a personal
right, it has certain attributes which gives it greater strength than other
personal rights such as contractual rights. So strong is the
beneficiaries’ right that some commentators view it as ‘anomalous in
nature’ and state that it can be categorized neither as a purely personal
right nor as a real right of property.”
Twee Skotse uitsprake teen die einde van die 19e eeu het bygedra tot
verwarring ten opsigte van die aanvanklike Skotse eiendomsteorie van
trustbates. Uit sy uitsprake in die beslissings van Hay’s Trustees v Hay163 en
Govan New Bowling-Green Club v Geddes164 wil dit voorkom asof Lord
McLaren ‘n teorie voorstaan waarvolgens beide trustee en begunstigde regte
van eienaarskap in die trustboedel het.165 Alhoewel die Skotse reg166
erkenning verleen daaraan dat eienaarskap gedeel kan word (gemeen-
skaplike eiendom), verwerp dit egter die leerstuk van aparte, dualistiese
eiendomsreg (dual ownership) in dieselfde saak op dieselfde tyd.
Chalmers167 wys daarop dat in bogemelde twee beslissings nie werklik
gepoog is om dual ownership in trustbates te propageer nie. Wat wel waar is,
is dat die verwysing na die begunstigde se reg as ‘n ius crediti (dus ‘n suiwer
persoonlike reg) nie deur die verhoorregter Lord McLaren as tiperend van die
begunstigde se regte beskou is nie. Hy het, volgens Chalmers, waarskynlik
gepoog om aan te dui dat die begunstigde iets sterkers het as net ‘n ius
crediti. Die begunstigde was volgens Lord McLaren nie eenvoudig net nog ‘n
krediteur van die trustee nie. Hy was in ‘n sterker posisie as ‘n (“gewone”)
162 Paisley 22. 163 Hay’s Trustees v Hay 1890 17 R 961 soos bespreek deur Chalmers 54. 164 Govan New Bowling-Green Club v Geddes 1898 25 R 485 soos bespreek deur
Chalmers 54. 165 Chalmers 54. 166 Soos ook die Suid-Afrikaanse reg. 167 Chalmers 54.
243
krediteur van die trustee omdat die trustboedel nie beskikbaar is om
persoonlike skulde van die trustee te bevredig nie en (”gewone”) krediteure
van die trustee dus nie trustbates vir hierdie doel in beslag kon neem nie.
Waarskynlik onder die invloed van die Engelse reg het Lord Hope in 1995 nog
verder gegaan en die mening uitgespreek dat trusteiendom volgens Skotse
reg nie in die trustee vestig nie, maar wel in die begunstigde.168 Hierdie
benadering het egter nie lank oorleef nie en is in elk geval tans in Skotland nie
geldende reg nie.169
Die aard van die begunstigde se reg, volgens die Skotse siening, is dus dié
van ‘n persoonlike reg as krediteur (ius crediti), maar met iets sterkers teen
die trustee en derdes daaraan gekoppel. Juis die quasi-saaklike aard van
hierdie persoonlike reg, veroorsaak probleme vir die Skotse juriste. De
Wulf170 merk in hierdie verband op dat “in addition to a ius in personam
against the trustee, the beneficiary is also possessed of some sort of a ius in
rem on the trust property”. Hier verwys hy na die begunstigde se reg om
trustbates in sekere gevalle te kan opvolg - ‘n reg wat volgens hom veral van
belang is in geval van die trustee se insolvensie - “because the beneficiary
may then exercise a ‘real’ claim on the property to which the general creditors
have no rights”.171 Later verwys De Wulf172 weer na die eiendomsregtelike
aard van ‘n begunstigde se regte as hy opmerk:
“The position of the intermediary party or fiduciary is essentially similar
to that of a trustee: he is quasi-owner of the property which is subject
to the beneficiary’s proprietary interest.”
168 Soos in die geval van die bewindtrust in Suid-Afrika. 169 Sharp v Thomson 1995 SC 455 waarvan die uitspraak ter syde gestel is in 1997 SC
(HL) 66 en soos bespreek deur Chalmers 55. 170 De Wulf 30. 171 De Wulf 31. 172 De Wulf 32.
244
Norrie en Scobbie173 som die beginsel rakende die aard van die regte van
begunstigdes in Skotse regsverband soos volg op:
“In Scots Law the fundamental characteristics of the trust, is that a real
right to the trust property vests in the trustees, while a personal right
vests in the beneficiaries which they can enforce against the trustees to
ensure that the purposes are carried out.”
Norrie en Scobbie gaan dan verder en wys daarop dat “this is however a very
peculiar personal right since it is one that can, in some circumstances, defeat
a real right”.174 Dit is juis hierdie unieke aard van die begunstigde se
vorderingsreg waarna Olivier175 verwys as hy sê dat hierdie reg meer is as net
‘n vorderingsreg omdat dit bly kleef aan die goed waarop dit betrekking het.
Wilson weer wys daarop dat die “ius crediti, however, is frequently applied to
a mere contractual right and the benificiary’s right is higher than this.”176
Dat die regte van trustbegunstigdes iets meer om die lyf het as dié van
gewone krediteure, skyn dus gemeensaak te wees onder Skotse juriste. Om
die verskil egter te kon verklaar aan die hand van die Skotse eiendomsteorie
was problematies en het meegebring dat allerhande kunsmatige omskrywings
van hierdie reg177 gebruik is. Die hoofrede hiervoor word deur Norrie en
Scobbie178 soos volg gestel:
“The rights of beneficiaries do not behave like ordinarily personal
rights, but at the same time they do not behave like real rights either.”
173 Norrie en Scobbie 3. 174 Norrie en Scobbie 4. 175 Olivier 4. 176 Wilson en Duncan 144. 177 Persoonlik, maar met ‘n ”saaklike kleur”. 178 Norrie en Scobbie 4.
245
Chalmers179 doen aan die hand dat om hierdie regte bloot as ius crediti te
sien, ‘n oorvereenvoudiging is van die aard daarvan. Aan die ander kant is dit
ook terminologies verkeerd om te praat van ‘n (sterker of sakeregtelike) ius
crediti. Chalmers180 gee Gretton gelyk dat ‘n suiwerder verduideliking van die
aard van die regte van trustbegunstigdes veel eerder geleë is in die
sogenaamde “special patrimony” leerstuk.
Soos reeds in meer besonderhede behandel,181 behels hierdie leerstuk dat ‘n
trustee beskik oor twee afsonderlike vermoëns (“patrimonies”). Aan die een
kant sy eie bates as een aparte “patrimony” en aan die ander kant die
trustbates waarvan hy as trustee eienaar is. Net soos die trustee se
persoonlike krediteure geen reg of aanspraak teenoor sy trustvermoë het nie,
net so is begunstigdes slegs aangewese op die trustee se trustvermoë en
niks anders nie. Volgens Gretton is dit dan nie nodig om enige kunsmatige
toevoegings tot die begunstigde se persoonlike regte te probeer maak nie.
Die begunstigde se persoonlike regte bied voldoende beskerming 182
aangesien die Skotse leerstuk van subrogasie altyd meebring dat trustbates
wat onregmatig uit die trustee se aparte trustvermoë verwyder of vervang
word, outomaties weer in dié vermoë teruggeplaas word. Vir die beginsel van
‘n aparte trustvermoë (afsonderlike “patrimonies”) om suksesvol te wees,
179 Chalmers 57 waar hy Gretton aanhaal. 180 Chalmers Trusts 57. 181 Hoofstuk 5 paragraaf 5.2.2.5. 182 Gretton “Trusts without Equity” 2000 International and Comparative Law Quarterly
612 e.v. stel dat “… with the explanation of trust as patrimony … The rights of beneficiaries
are personal rights. They are personal rights against the trustee, but they are (subject to
certain exceptions) enforceable only against the special patrimony and not the general
patrimony. Conversely, personal rights enforceable against the trustee in his personal
capacity are not (in general) enforceable against the special patrimony. There is thus no
need to seek to classify the right of beneficiaries as being in some way privileged or quasi-
real or in some way ‘trumping’ the rights of the creditors of a trustee in his personal capacity.
There is no need to resort to duality of ownership. Instead of duality of ownership, there is
duality of patrimony.”
246
moet die leerstuk van subrogasie egter ten volle toepassing vind. De Waal183
stel dit so:
“Real subrogation simply means that the proceeds of a trust asset (if
the asset has been sold) or the substitute asset (if the proceeds have
been used to buy something else) will also be subject to the trust …
Real subrogation, therefore, ensures the continuity of the trust estate.”
Die huidige regsposisie in Skotland is waarskynlik dat die regte van
begunstigdes suiwer persoonlike regte teen die trustee is184 en afdwingbaar is
teen die “special patrimony” van die trustee.185 Dié gedeelte van die
begunstigde se regte waaraan Skotse juriste ‘n saaklike kleur wou gee, is dan
onnodig aangesien die Skotse reg die beginsels van “real subrogation” en
”constructive trust” in hul regstelsel erken en toepas.186
6.3.4 Die Inhoud van die Regte
Die inhoud van die persoonlike reg van die begunstigde behels dan dat die
trustee verplig word om die trustbates aan te wend in ooreenstemming met
die bepalings van die trustakte.187 As gevolg van die beginsel van aparte
“patrimonies” is die trustbates ook geen ander krediteur terwille nie en indien
trustbates onregmatig vervreem sou word, sal daardie bates of die
183 De Waal 2000 SALJ 564. 184 Gebaseer op die fidusiêre of vertrouensverhouding wat ex lege spruit uit
trustoprigting. 185 Behalwe vir Gretton en Paisley soos reeds aangehaal, sien ook Reid “Patrymony not
Equity: the Trust in Scotland” in Privaatrecht Trusts in Mixed Legal Systems (reds. Milo en
Smits) (2001) 22 e.v. 186 Waar die Skotte dus werk met persoonlike regte aangevul en ondersteun deur hul
regsfiguur bekend as “real subrogation”, werk die Engelse met “real rights” (wat nie
noodwendig dieselfde is as Romeins-Hollandse in rem-regte nie), soos aangevul deur hulle
“tracing rights”. 187 En verder ooreenkomstig die erkende beginsels van vertrouensverhoudings wat
uitkristalliseer het in bepaalde fidusiêre regte en verpligtinge.
247
vervangende bates, steeds in terme van die leerstuk van subrogasie nie tot
beskikking van ander krediteure wees nie.
Paisley188 som die onderlinge verhouding tussen trustpartye soos volg op:
“A trust is a fiduciary relationship. This means that it is founded upon
good faith and this has significant effects on the relationship of the
parties to the trust inter se.”
Net soos in die Engelse reg blyk dit dus dat in die Skotse reg die teenpool van
begunstigdes se bestaande regte geleë is in die fidusiêre pligte van die
trustees. De Waal189 gaan sover om die fidusiêre verhouding tussen trustee
en begunstigde tot een van die wesenskenmerke van die trust te verhef. Dit
doen hy juis omdat
“… this truth is almost universally expressed by saying that the trustee
is in a fiduciary position or that the relationship between the trustee and
the beneficiary is a fiduciary relationship.”190
Weereens word gevind dat hier verwys word na die verhouding
(“relationship”) tussen trustee en begunstigde. Daar word dus aan die hand
gedoen dat ook in die Skotse reg hierdie verhouding verwys na die
begunstigde wat regte het aan die een kant en die trus tee met
ooreenstemmende fidusiêre pligte teenoor die begunstigde aan die ander
kant. Fidusiêre verpligtinge en regte van begunstigdes is dus interafhanklik
van mekaar. Die een is die teenpool van die ander. Fidusiêre verpligtinge
behels ‘n stel unieke beskermingsmaatreëls vir ‘n unieke regsverhouding wat
geld tussen ‘n begunstigde met regte en die trustee(s) van die trust.191
188 Paisley 1. 189 De Waal 2000 SALJ 558. 190 De Waal 2000 SALJ 558. 191 Walker (Vol. IV) 69.
248
Addisioneel tot die begunstigde se persoonlike regte beskik hy, soos reeds
vermeld, volgens Skotse reg egter tog ook oor iets sterker as persoonlike
regte ten opsigte van die trusteiendom. Hierdie “sterker as” regte, kan nie
saaklike regte wees nie aangesien die vereistes wat die Skotte aan ‘n
saaklike reg heg, ooreenstem met die Romeinse vereistes van stoflikheid en
absoluutheid. Die groter beskerming van hierdie regte lê nie in die
saaklikheid al dan nie van hierdie regte nie, maar die Skotse beginsels van
subrogasie, of soos hulle dit stel, “real subrogation”.192 Juis die feit dat die
eiendom193 deel uitmaak van die trustee se aparte trustvermoë of “patrimony”,
veroorsaak dat sodanige bates beskerming teenoor die trustee, hetsy solvent
of insolvent, se ander krediteure geniet.194 Soos wat die Engelse dus die
beginsels van dual ownership (en “real rights” daarin) en “tracing” aanwend
om begunstigdes se regte maksimaal te beskerm, doen die Skotte dit met
behulp van “separate patrimonies” en “real subrogation” - op hierdie wyse is
die verlening van saaklike regte, in welke formaat ook al, in Skotland onnodig,
maar die trustfiguur bly suiwer omrede onder andere genoegsame
beskerming gebied word aan die regte van begunstigdes.195
Wat betref die begunstigde se moontlike regte teenoor derdes, word ook in
die Skotse reg onderskei tussen bona fide en mala fide derdes. In die geval
van bona fide verkrygers vir waarde, het ‘n trustbegunstigde (soos sy Engelse
192 De Waal 2000 SALJ 567 e.v.; De Wulf 97 e.v.; Keeton en Sheridan 108. Soos hierbo
vermeld, word volgens hierdie beginsel geag dat indien ‘n trustbate, hetsy regmatiglik of
onregmatiglik, deur ‘n trustee vervreem sou word, die opbrengs van die vervreemding - die
geld of ander bate, outomaties in die plek van die oorspronklike bate weereens ‘n trustbate
vorm. 193 Die oorspronklike trusteiendom of die vervangende eiendom wat in terme van die
beginsels van subrogasie in die plek van die oorspronklike eiendom geplaas word. 194 De Waal 2000 SALJ 568. 195 Dit is ondenkbaar dat beide die Engelse en die Skotte soveel moeite sou doen om
begunstigdes te beskerm indien laasgenoemdes oor geen regte beskik het nie! Volgens De
Waal se siening soos in paragraaf 4.3.3.2 bespreek, sou daar ook nie van ‘n suiwer
trustfiguur sprake wees indien daar geen regte bestaan het om te beskerm nie - een van die
wesenskenmerke van ‘n suiwer trust is juis volgens De Waal behoorlike
beskermingsmeganismes vir die regte van trustbegunstigdes.
249
eweknie) geen aksiegrond teenoor so ‘n derde nie. ‘n Skotse trust-
begunstigde kan wel ‘n aksie instel teenoor ‘n mala fide derde.196 So ‘n aksie
sal egter nie gebaseer wees op enige saaklike reg wat die begunstigde mag
hê nie, maar op sterkte van verryking of in terme van die leerstuk van
kennis.197 Soos reeds gesien, word ten minste beperkte erkenning verleen
aan die “constructive trust” figuur in Skotland.
Noudat vasgestel is wat die algemene regsposisie is wat betref die regte van
trustbegunstigdes, is dit nodig om volledigheidshalwe stil te staan by die
posisie van die diskresionêre trustbegunstigde in die Skotse reg.
6.3.5 Die Regte van ’n Begunstigde ingevolge ’n Diskresionêre Trust
Daar bestaan geen spesiale kategorie in die Skotse trustreg vir hierdie tipe
trusts nie.198 ‘n Diskresionêre trust kan, volgens Paisley,199 van ander trusts
onderskei word deurdat
“… the trustees will (be) require(d) to exercise some element of
discretion… The discretion afforded to trustees in a trust deed can
make a trust a very flexible device … The trustees may be given
discretion in relation to administrative matters … In other cases the
discretion may extend to matters such as who is to benefit from the
trust, the size or nature of their shares and the timing of the vesting of
the benefits.”
196 Wilson en Duncan 147. 197 De Waal 2000 SALJ 569. 198 Paisley 9. 199 Paisley 9.
250
Alhoewel die regte van begunstigdes van diskresionêre trusts dus addisioneel
ook nog onderworpe is aan die uitoefening van ‘n diskresie,200 bring dit nie
mee dat dié tipe begunstigdes geheel en al sonder regte is nie. So merk
Paisley201 op dat “in this sense, the exercise of discretion is more properly
classified as a duty rather than a power to the trustees”. ‘n Diskresionêre trust
word dus, wat algemene beginsels betref, oor diesefde kam as ander tipe
trusts geskeer en diskresionêre trustbegunstigdes beskik wel oor regte
alhoewel die inhoud daarvan kan verskil na gelang van die bepalings van die
trustakte202 - ‘n soortgelyke posisie dus as die Engelse diskresionêre
trustbegunstigde.
200 Ter verduideliking van wat onder die omstandighede van ‘n trustee verwag kan word,
merk Lord Wilburforce in McPhail v Doulton 1971 AC 424 op 449 soos ook bespreek in
Wilson en Duncan 437 op:
“… he would examine the field, by class and category; might indeed make diligent
and careful enquiries, depending on how much money he had to give away and the
means at his disposal, as to the composition and needs of particular categories and
of individuals within them, decide upon certain priorities or proportions and then
select individuals according to their needs or qualifications. If he acts in this matter,
can it really be said that he is not carrying out the trust?” 201 Paisley 9. 202 Paisley 9.
251
6.4 SRI LANKA
6.4.1 Bestaan van Identifiseerbare Begunstigdes
In 1840 het regspraak203 in Sri Lanka reeds bevestig dat die drie essentialia
wat vir ‘n Engelse trust geld 204 ook vereis word vir ‘n geldige trust in Sri Lanka.
Hierdie vereistes is herbevestig in Artikel 6 van die Sri Lanka Trust Ordinance
van 1917 wat lui:
“Subject to the provisions of sections 5 and 107, a trust is created
when the author of the trust indicates with reasonable certainty by any
words or acts - (a) an intention on his part to create a trust, … (c) the
beneficiary, (d) the trust property …”
Afgesien van die feit dat sekerheid ten opsigte van die identiteit van
begunstigdes vereis is, wys Cooray daarop dat die begunstigde(s) boonop
reeds moes bestaan het tydens die ontstaan van ‘n trust. Nie net moes die
begunstigde(s) reeds bestaan het nie, hulle moes boonop reeds regsbevoegd
wees205 en ook in staat wees om eiendom te kon besit - dit volgens die reg
van Sri Lanka beteken dat die begunstigde ‘n “living person” of ‘n “corporation
or company” moes wees.206 Cooray voer aan dat hierdie vereiste meegebring
het dat ‘n trust vir toekomstige begunstigdes of selfs toekomstige lede van 'n
groep begunstigdes nie aan hierdie strenge vereistes voldoen het nie.207
In Sri Lanka word ‘n beperkte mate van diskresie vir trustees toegelaat by die
toedeling van trustbates. Sodanige diskresie verydel nie die strenge vereiste
203 Knight v Knight 1840 9 LJ Ch 397 soos aangehaal deur Cooray The Reception in
Ceylon of the English Trust: an analysis of the case law and statutory principles relating to
trusts and trustees in Ceylon in the light of the relevant foreign cases and authorities (1971)
80. 204 Naamlik sekerheid van bedoeling, van trustbates en van begunstigdes. 205 Cooray 78. 206 Cooray 80. 207 Cooray 85.
252
met betrekking tot sekerheid van begunstigdes nie. Cooray208 onderskei in
die verband tussen “uncertainty of beneficiaries”, wat fataal is en “uncertainty
of beneficial interests” wat deur middel van die uitoefening van ‘n diskresie
aangespreek kon word en as sodanig toelaatbaar is.
6.4.2 Begunstigdes met Regte
Uit die voorgaande is dit duidelik dat in Sri Lanka vereis word dat vir die
geldige totstandkoming van ‘n trust209 daar duidelike identifiseerbare
begunstigdes moet wees. In Sri Lanka strek hierdie vereiste egter nog wyer
en word daar ook vereis dat sodanige begunstigde(s) reeds by ontstaan van
‘n trust regsbevoeg moet wees. Trustbegunstigdes bekom onmiddellik by die
totstandkoming van ‘n trust regte. Dit blyk uit verskeie artikels van die Trust
Ordinance. So verwys artikel 3(a) byvoorbeeld na “the right to the beneficial
enjoyment of the property is vested … concurrently with the owner …” terwyl
artikel 9(2) bepaal dat “a proposed beneficiary may renounce his interest210
under the trust …” Net soos in Engeland en Skotland, kan ‘n bestaande trust
slegs gewysig word met die toestemming van al die begunstigdes (indien
hulle regtens bevoeg is om op te tree) of waar die hof namens sodanige
onbevoegde begunstigdes instem tot wysiging.211 Die feit dat begunstigdes
se toestemming in verband met trustwysiging vereis word, is nogeens
208 Cooray 87. 209 In Sri Lanka kan ‘n trust waarvan die bates bestaan uit onroerende eiendom volgens
artikel 5 van die Trust Ordinance slegs testamentêr of deur middel van ‘n notariële trustakte
inter vivos verly word. In die geval van roerende goedere word notariële verlyding nie vereis
nie en blyk dit dat ‘n mondelingse trust toelaatbaar is mits lewering egter geskied. Die
volledige Trust Ordinance is beskikbaar by http://www.lawnet.lk/con/pdf/ch87.pdf - 6 Maart
2006. 210 Soos reeds hierbo aangetoon, gaan terminologie soos onder andere “interest” en
“rights” bespreek word in hoofstuk 7. In wese is belange of aansprake, regte as dit
beskermingswaardig is. Fidusiêre verhoudings word deur die reg erken en die aansprake
daaruit voortspruitend is beskermingswaardig en dus regte. 211 Arikel 80 van die Trust Ordinance. Sien Wikramanayake “Philanthropy and Law in Sri
Lanka” Geen Datum 355 e.v. - http://www.asianphilanthropy.org/pdfs/law_south/6-sri-
lanka.pdf - 6 Maart 2006.
253
bevestiging vir die standpunt dat sodanige begunstigdes dus oor regte beskik.
Om iemand se toestemming te verlang ten opsigte van ‘n aangeleentheid
waarin hy/sy geen regte het nie, is tog onlogies.
6.4.3 Die Aard van die Begunstigde se Regte
Ook in Sri Lanka is die regte van ‘n trustbegunstigde tweeledig van aard. Aan
die een kant behels die regte nakoming van die trustbepalings deur die
trustee en aan die ander kant respektering daarvan deur buitestaanders.
Hierdie regte verdien verdere aandag.
Artikel 58 van die Trust Ordinance bepaal:
“The beneficiary is entitled to have the intention of the author of the
trust specifically executed to the extent of the beneficiary’s interest …”
Volgens Cooray212 is hierdie bepaling ‘n suiwere navolging van Engelse
regsbeginsels en kan dus aanvaar word dat hierdie reg van ‘n
trustbegunstigde ooreenstem met die persoonlike reg van die Engelse
trustbegunstigde teen die trustee vir nakoming van die trustbepalings -
weereens gebaseer op die trust as ‘n fidusiêre verhouding met bepaalde regte
en verpligtinge wat daaruit voortspruit.
Volgens Cooray213 beskik begunstigdes oor regte, maar is dit onnodig om te
vra
212 Cooray 177. Sien ook Wikramanayake “Philanthropy and Law in Sri Lanka” Geen
Datum 366 e.v. -http://www.asianphilanthropy.org/pdfs/law_south/6-sri-lanka.pdf - 6 Maart
2006. Ook Honoré “On Fitting Trusts into Civil Law Jurisdictions” Geen Datum 3 e.v. -
http://users.ox.ac.uk/~alls0079/chinatrusts2.PDF - 6 Maart 2006. 213 Cooray 188 (my onderstreping). Hierdie aspek word ook behandel deur Cooray “The
Reception of the English Trust in the Roman-Dutch Jurisprudence of Ceylon” 1969 SALJ 75
e.v.
254
“… whether a beneficiary under a trust … has an equitable interest.
The distinction between law and equity is not part of the Law of Sri
Lanka. The beneficiary under a trust in England has an equitable
interest. The whole concept of the trust in Sri Lanka resembles and
was copied from the English concept. But the content of the Law of
Trusts in Sri Lanka, including the beneficiaries’ rights, is statutory and
to be found in the trust ordinance.”
Die volle aard van ‘n trustbegunstigde se regte in Sri Lanka is, as sodanig,
nog nie deur regspraak ontleed nie.214 Die howe was tevrede om bloot
hierdie regte te beskerm binne die bepalings van die ordonnansie, sonder om
hulself af te vra wat die aard van die regte behels.215 In ‘n poging om die
begunstigde se regte te verduidelik, het regslui 216 al daarna verwys as
“beneficial interests”, “beneficial ownership”, of slegs “obligation(s) attached to
the trust property”. Soms is die trustees se regte ook al genoem “a legal
estate” of “legal ownership”. Cooray doen aan die hand dat egter nie te veel
gelees moet word in die gebruik van Engelse terminologie in hierdie verband
nie.217 Aan die ander kant, so voer hy aan, is die gebruik van Romeins-
Hollandse terminologie soos nuda proprietas of “bare title” vir die beskrywing
van ‘n trustee se regte ook onbevredigend en verkeerd. Hy wys daarop dat
dit erkende reg in Sri Lanka is dat ‘n trustee volle eiendomsreg aan ‘n bona
fide koper van trustbates kan oordra en dat dit slegs regtens moontlik is indien
die trustee oor volle eindomsreg in die trustbates beskik.218
Stokes,219 een van die opstellers van die 1917 Trust Ordinance, wys daarop
dat hierdie ordonnansie juis daargestel is “to prevent the possible introduction
by pendantic lawyers of conceptions resembling the English legal estate and
214 Valliyammai v Abdul Majeed 1947 48 NLR 289 asook ander uitsprake aangehaal
deur Cooray 187 voetnota 4 e.v. 215 Keeton en Sheridan 243. 216 Keeton en Sheridan 243. 217 Cooray 188. 218 Cooray 189. 219 Soos aangehaal deur Cooray 187.
255
equitable ownership”. Indien verder op Stokes se kommentaar gelet word, wil
dit voorkom asof die Sri Lankaanse wetgewer volstaan het met die skepping
(ten gunste van die begunstigde) van ‘n reg teenoor die trustee as eienaar
van die trustbates.220
Of die reg saaklik of persoonlik moes wees, het die wetgewer skynbaar nie
aangegaan nie en volgens Olivier,221 nog minder die juriste in Sri Lanka. Die
verhouding was egter, soos reeds vermeld, gebaseer op ‘n vertrouens-
verhouding met inherente fidusiêre verpligtinge aan die een kant en regte aan
die ander kant.
Alhoewel die begunstigde se regte dus uit ‘n Romeins-Hollandse oogpunt as
persoonlike regte 222 beskou en behandel moet word, is die inhoud van die
regte soortgelyk aan die Engelse “beneficial ownership”.223 Terminologies
skram juriste weg van die gedagte dat ‘n trustbegunstigde eienaar is van die
Engelse “equity rights” in trustbates, maar in wese is die begunstigde se regte
inhoudelik dieselfde as sy Engelse eweknie.
So merk Cooray224 op:
“Though the beneficiary under the law of Ceylon does not have an
equitable interest, the content of his rights are similar to his English
counterpart.”
Volgens Cooray is die suiwerste posisie in Sri Lanka waarskynlik dat die
trustee die (Romeins-Hollandse) eienaar is van trustbates, maar dat die
eiendomsreg gekwalifiseer word deur die bepalings en inhoud van die Trust
220 Sien ook Wikramanayake “Philanthropy and Law in Sri Lanka” Geen Datum 355 e.v. -
http://www.asianphilanthropy.org/pdfs/law_south/6-sri-lanka.pdf - 6 Maart 2006. 221 Olivier 7. 222 Die eiendomsreg setel immers in die trustee en dubbeleiendomsreg bestaan nie in
die Romeins -Hollandse reg nie. 223 Cooray 177. 224 Cooray 190.
256
Ordinance in soverre dié ordonnansie regte skep ten gunste van die
trustbegunstigde en pligte vir die trustee oplê. Cooray225 gee egter toe dat
“[t]his is not a conclusion which would please the analytical jurist who
would wish to categorise the nature of the interests of the beneficiary
and the trustee in conceptual te rms”.
Juis omdat die trustfiguur ‘n skepping is van die Engelse law of equity is
suiwere identifisering van regte uit die oogpunt van die civil law juris volgens
Cooray226 onmoontlik en veroorsaak dit oneindige frustrasies vir die analitiese
juris terwyl die dubbelslagtigheid van regte in die praktyk in Sri Lanka egter
nie probleme veroorsaak nie.
In Sri Lanka word die trustee se fidusiêre pligte statutêr beliggaam in artikel
15 saamgelees met artikel 63 van die Trust Ordinance. Artikel 15 bepaal:
“A trustee is bound, subject to the provisions of the instrument of trust,
to deal with the trust property as carefully as a man of ordinary
prudence would deal with such property if it were his own …”
Artikel 63 bepaal:
“The beneficiary has a right to require that his trustee shall be
compelled to perform any particular act of his duty as such and
restrained from committing any contemplated or probable breach of
trust.”
Weereens moet in gedagte gehou word dat begunstigdes in Sri Lanka dadelik
regte bekom en dat artikel 15 dus daargestel is om as teenpool vir die
beskerming van hierdie regte te dien deur verpligtinge aan trustees op te lê
juis ter beskerming van hierdie reeds bestaande regte.
225 Cooray 189. 226 Cooray 189.
257
6.4.4 Die Inhoud van die Regte
Die tweeledigheid van die begunstigde se regte waarna hierbo verwys word,
is daarin geleë dat die ordonnansie nie alleen aan die trustbegunstigdes regte
verleen teenoor die trustee om navolging van trustbepalings af te dwing nie,
maar dat dit ook sekere statutêre regte teenoor derde partye skep wat in besit
kom van trustbates227. Ook hierdie “uitbreiding” van die begunstigde se
persoonlike regte is nie meer vreemd nie.228
Die statutêre beskerming wat aan begunstigdes in Sri Lanka verleen word,
kan saamgevat word onder twee afdelings, naamlik:
(1) Die opvolging van trustbates in die hande van die trustee; en
(2) Die opvolging van trustbates in die hande van ‘n derde.
♦ Die opvolging van trustbates in die hande van die trustee
Waar ‘n trustee onregmatig trustbates aangekoop het, of waar ‘n trustee
onregmatig trusteiendom vervreem het en die opbrengs van die
vervreemding of bates wat daarmee aangekoop is, is identifiseerbaar, het
die begunstigde die reg dat sodanige bates as deel van die trustfonds
verklaar word.229
227 Die reg om bates op te volg het in Sri Lanka bestaan voor die inwerkingtreding van
die Trust Ordonnansie. In Muttiah Chetty v Somasunderam 1910 5 Bala Rep 14, (soos na
verwys deur Cooray 178) is die reg reeds erken. Die regte word tans beliggaam in die Trust
Ordonnansie van 1917, artikels 65 tot 69. 228 Om die wyer regte te regverdig, gee die Engelse aan die regte van die begunstigde ‘n
saaklike kleur en verleen daaraan beskerming deur middel van hul “tracing rights”. Die Skotte
regverdig hierdie wyer as persoonlike regte aan die hand van ‘n “separate patrimony” en
onderskraag die regte deur middel van hulle beginsels van “real subrogation”. 229 Artikels 64 en 65.
258
Waar die bates nie meer identifiseerbaar is nie, of vermeng geraak het,
verloor die begunstigde sy reg om op te volg en is hy aangewese op slegs
sy eis vir troubreuk teenoor die trustee.
♦ Die opvolging van trustbates in die hande van ‘n derde
Waar trusteiendom in die hande van ‘n derde beland, kan ‘n begunstige
versoek dat ‘n bevel verleen word wat verklaar dat sodanige bate steeds
onder die bepalings van die trust val. Hierdie reg stem ooreen met die
gedagte van ‘n Engelse “constructive trust”, dit volg egter nie outomaties
nie, maar slegs as die begunstigde dit versoek.230
Die regte van ‘n begunstigde geld egter nie teenoor ‘n bona fide verkryger van
trustbates (met ander woorde sonder kennis van die trustbepalings) wat
vergoeding daarvoor gegee het nie.231
Cooray232 beklemtoon by verskeie geleenthede dat dit belangrik is om daarop
te let dat alhoewel Engelse beginsels van “tracing” baie nou ooreenstem met
die opvolgregte van die trustbegunstigde in Sri Lanka, dit nie onder alle
omstandighede toegepas mag word op die posisie in Sri Lanka nie. Slegs
waar die Trust Ordinance swyg mag Engelse beginsels toegepas word. Waar
die ordonnansie egter uitdruklike bepalings bevat, sal dit altyd geld en veral
dan moet gewaak word teen, soms slegs subtiele, maar tog belangrike
verskille tussen die twee jurisdiksies.
In Sri Lanka word begunstigdes se regte dus beskerm deur wetgewing, welke
wetgewing wesentlik ooreenstem met die Engelse ”tracing rights” in
samewerking met die beginsel van ”constructive trust”. Op sterkte hiervan
230 Artikel 65 en Cooray 183. 231 Artikel 66. Hierin stem die reg van Sri Lanka ooreen met die Engelse reg. In terme
van artikels 65 en 66 kan die begunstigde bo en behalwe sy reg om die trustee aan te spreek
vir trustbreuk ook nog die bates opvolg in die hande van sodanige ander begunstigdes. 232 Cooray 180 e.v.
259
blyk dit dus dat die trustfiguur in Sri Lanka ook as suiwer trustfiguur erken kan
word. Nie net word behoorlike beskerming aan trustbegunstigdes se regte
verleen nie, maar die fidusiêre verhouding tussen trustees en begunstigdes is
ook alom teenwoordig en vorm die basis van die regte en verpligtinge tussen
trustees en begunstigdes.233
233 Die wesenskenmerke van suiwer trustfigure is bespreek in hoofstuk 4 paragraaf
4.3.3.2. Sommige van hierdie wesenskenmerke is dat trustbegunstigdes se regte na behore
beskerm moet wees en dat die openbare amp van trustee op ‘n fidusiêre verhouding moet
berus.
260
6.5 LOUISIANA
In Louisiana is trustreg volledig gekodifiseer.234 In sy verslag wat die
voorgestelde Louisiana Trust Code vergesel het, maak die Louisiana State
Law Institute die interessante aanname dat “underlying the law of trusts are
some basic conceptions that are not in essence much different from civil
law”.235 Omdat, volgens hierdie verslag,
“… the relationship created by a trust authorized by this code is that of
a fiduciary charged with administration of property entrusted to him for
the benefit of another. In its essence that relationship is no different
from the relationship of an administrator or executor to the heir or
legatee, of a tutor to a minor, of a curator to an interdict, or from the
relationship created by the fiducie of French law.”
Derhalwe volg dit dat wanneer dit kom by die beoordeling van die trustfiguur
in Louisiana, gesteun kan word op die algemene beginsels van toepassing op
die ander regsfigure waarna verwys word in die verslag van die Louisiana
State Law Institute.
‘n Trust in Louisiana kan testamentêr of inter vivos geskep word.236
Eersgenoemde tipe trust ontstaan op datum van dood van die testateur 237 en
laasgenoemde op datum van verlyding van die trustakte.238
234 Louisiana Trust Code 1964 soos wat dit tans voorkom as Titel 9 van die Revised
Statutes of 1950, artikels 1721 tot 2347. 235 Report by the Louisiana State Law Institute 3. Die verslag is elektronies op 12 April
2005 aan skrywer beskikbaar gestel deur die Law Library of Louisiana, verw Catherine
Lemann. 236 Artikel 1732. 237 Artikel 1821. 238 Artikel 1822.
261
6.5.1 Bestaan van Identifiseerbare Begunstigdes
As algemene reël vereis trustreg in Louisiana dat alle begunstigdes van ‘n
trust “must be designated and vested from the inception of the trust”.239
6.5.2 Begunstigdes met Regte
Die feit dat begunstigdes in die algemeen dadelik regte verkry staan vas.
Verskeie statutêre bepalings van die Trust Code staaf hierdie stelling. So
bepaal artikel 2001 dat ‘n begunstigde, in die algemeen, van sy regte kan
beswaar of oordra - dit kan tog slegs geskied indien ‘n begunstigde reeds
regte bekom het. Soortgelyk laat artikel 1981 ‘n begunstigde toe “to refuse an
interest at any time after creation of a trust” - hieruit is die gevolgtrekking dus
weereens dat ‘n begunstigde vanaf die oprigting van ‘n trust, regte moet
verkry waarvan hy afstand kan doen. Die duidelikste aanduiding van die
regte word egter gevind in artikel 1971 wat ondubbelsinnig bepaal dat
“… the interest of a principal beneficiary is acquired immediately upon
the creation of a trust …”.
Hiermee saam bepaal artikel 1808:
“A beneficiary need not accept the benefit conferred on him; his
acceptance is presumed.”
239 Yiannopoulos “Trust and the Civil Law: The Louisiana Experience” in Privaatrecht
Trusts in Mixed Legal Systems (reds. Milo en Smits) (2001) 68. Dit is ook in ooreenstemming
met artikel 1803. Hierop bestaan wel spesifieke toelaatbare uitsonderings soos byvoorbeeld
artikel 1891, waar dit gaan om die identifisering van ‘n klas van begunstigdes bestaande uit
kinders, kleinkinders en ander naby verwante persone. In so ‘n geval word aan die vereiste
van sekerheid van begunstigdes voldoen indien ten minste een lid van die klas by
trustoprigting reeds bestaan. ‘n Verdere uitsondering op hierdie algemene reël dat
begunstigdes onmiddellik met regte beklee word, word gevind in artikel 2023, saamgelees
met artikel 2022, waarkragtens ‘n trustoprigter, as hy vir homself so ‘n reg in die trustakte
voorbehou het, die trust kan herroep of wysig sonder tussenkoms van trustbegunstigdes.
262
Wat betref die wyse waarop ‘n trustakte gewysig mag word, maak die
Louisiana Civil Code240 voorsiening vir twee moontlikhede, naamlik óf waar
die oprigter tydens oprigting uitdruklik so ‘n reg vir homself voorbehou het óf
waar die hof, weens veranderde omstandighede, sodanige verandering
magtig.241 Weereens is die enigste afleiding wat uit hierdie streng maatreëls
gemaak kan word, dat dit nogeens bewys is van die feit dat begunstigdes oor
regte beskik, welke regte nie goedsmoeds aangetas mag word nie.
Die afleiding wat uit die voorgaande gemaak kan word, is dat in Louisiana nie
net sekerheid van trustbegunstigdes by trustoprigting vereis word nie, maar
ook dat regte (wat die aard daarvan ook al mag wees) onmiddellik vestig in
sodanige begunstigdes.242
6.5.3 Die Aard van die Begunstigde se Regte
Kragtens artikel 1899 kan die regte wat aan die begunstigdes verleen word
absoluut of voorwaardelik (“conditionally”) wees.243 Hierdie artikel handel oor
240 Artikels 2021 en 2027. 241 Geen statutêre magtiging vir trustwysiging in geval van toestemming deur
begunstigdes kon opgespoor word nie. Dit word aan die hand gedoen dat die rede hiervoor
daarin geleë is dat die siening moontlik in Louisiana mag bestaan dat trusts juis opgerig word
om begunstigdes te beskerm en deur hulle toe te laat om tot trustwysiging toe te stem, kan
juis hierdie oogmerk ongedaan gemaak word. Geen gesag kon egter opgespoor word vir
hierdie siening nie. Wat wel belangrik is vir hierdie navorsing is die feit dat trusts glad nie
goedsmoeds gewysig mag word nie. Dit word aan die hand gedoen dat dit juis ‘n verdere
aanduiding is van die feit dat begunstigdes regte het wat beskerm moet word. 242 Hierdie afleiding is dan ook in ooreenstemming met die algemene beginsels van
toepassing op die civil law-regsfigure waarop, soos reeds hierbo gesien, die trustfiguur in
Louisiana gefundeer word. 243 Artikel 1899 saam gelees met artikel 1961.
263
die diskresionêre magte wat aan trustees verleen kan word, maar beïnvloed
nie die algemene beginsels soos neergelê in die trustkode nie.
Die presiese aard van die regte van trustbegunstigdes, verg verdere aandag.
Artikel 1781 van die Louisiana Trust Code244 bepaal dat “… the title to the
trust property is transferred to the trustee …”. Hieruit sou die afleiding
gemaak kon word dat eiendomsreg, in ooreenstemming met die civil law-
regstradisie in die trustee vestig en die trustee dus eienaar van die trustbates
word tot uitsluiting van enige saaklike reg ten gunste van die begunstigde op
enige trustbates.245 As dit die geval is, kan die vraag gevra word wat die aard
van die regte wat in die begunstigde vestig, dan is.
Volgens Yiannopoulos246 is die interpretasie van artikel 1781 egter nie so
eenvoudig nie. Volgens hom is die effek van artikel 1781 nie om
eiendomsreg aan die trustee oor te dra nie, maar eerder net die spesifieke
regte van administrasie en vervreemding van trustbates. Hy huldig die
siening dat “despite the broad legislative formulation, the ownership of the
trust property is vested in the principal beneficiary”. Volgens Yiannopoulos247
het die trustee ‘n
“… real right that permits him to manage and dispose of the trust
property. The beneficiary likewise has a real right-ownership subject to
trust, that is ownership without power of administration and
disposition.”248
244 Louisiana Trust Code van 1964. 245 Yiannopoulos soos aangehaal deur De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 79. 246 Yiannopoulos 67. 247 Yiannopoulos 67. 248 Die bewindtrust in die Suid-Afrikaanse reg stem baie ooreen met dit wat
Yiannopoulos hier voorstaan.
264
Volgens De Waal249 is dié siening van Yiannopoulos nie die enigste as dit
kom by ‘n ondersoek na die aard van die regte van trustbegunstigdes in
Louisiana nie. Hy verwys na Martin250 wat, byvoorbeeld die volgende stelling
maak:
“The Trust Code accepts the common law dichotomy of ownership:
title to the property is in the trustee, but benefits of ownership are owed
to the beneficiary.”
Olivier251 se siening is dat, alhoewel die begunstigdes dadelik gevestigde
regte verkry, die aard van hierdie regte nie eiendomsregtelik en dus in rem is
nie. Waarskynlik is hierdie die korrekte benadering veral ook as die
inleidende opmerkings van die Louisiana State Law Institute in gedagte gehou
word, naamlik dat trustreg in Louisiana gefundeer is op die civil law-beginsels
van “administrator or executor to the heir or legatee, of a tutor to a minor, of a
curator to an interdict, or from the rela tionship created by the fiducie of French
law …”252
In Louisiana bestaan daar nie eenstemmigheid oor die aard van die regte van
die begunstigde nie. Wat wel algemeen aanvaar word, is dat
trustbegunstigdes onmiddellik regte verkry. Oor die vraag of hierdie regte
saaklik of persoonlik van aard is, bestaan onduidelikheid. Dit word aan die
hand gedoen dat, soos reeds geargumenteer, dié regte persoonlik van aard
is.
Ook in Louisiana word altyd erkenning verleen aan die universele fidusiêre
verpligtinge van die trustee. So bepaal artikel 1781:
249 De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 79. 250 De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 79. 251 Olivier 13. 252 Report by the Louisiana State Law Institute 3.
265
“A trustee is a person to whom trust property is transferred to be
administered by him as fiduciary.”
Artikel 2081253 bepaal:
“A violation by a trustee of a duty he owes to a beneficiary as trustee is
a breach of trust.”
Hiermee saamgelees verbied artikel 2062 enige “provision of the trust
instrument that purports to limit a trustee’s duty of loyalty to the beneficiary”.
De Waal254 merk in die verband op dat:
“But even if one accepts that the trustee is not owner of the trust
property, he still fills a fiduciary position vis-à-vis the trust beneficiary.
This entails that the trustee ‘owes the highest loyalty’ to the beneficiary
…”
Uit hierdie fidusiêre verhouding spruit die begunstigde se regte voort en word
dit ook beskerm. Dit is nie ‘n aparte losstaande verhouding nie, maar ‘n
verhouding wat dien as basis van die regte van die begunstigde, wat uit die
aard van die verhouding tussen begunstigde en trustee ‘n besondere wyse
van beskerming noodsaak.
6.5.4 Die Inhoud van die Regte
Die begunstigde het ‘n persoonlike reg teenoor die trustee tot nakoming van
die trustbepalings en die trustee het ‘n fidusiêre plig om hierdie bepalings
teenoor die begunstigde na te kom. Die trustbegunstigde is geregtig om
(voorkomend) teen ‘n trustee aksie in te stel om hom te verplig om sy pligte
na behore na te kom, om hom te verbied om trustbreuk te pleeg, of om so ‘n
253 Louisiana Trust Code 1964. 254 De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 79.
266
trustbreuk reg te stel, of om so ‘n trustee as trustee te laat verwyder uit sy
amp.255 Sou ‘n trustee egter wel troubreuk pleeg kan, as algemene reël, van
so ‘n trustee skadevergoeding geëis word, maar ook enige winste wat hy
weens die troubreuk gemaak het.256
Wat betref die begunstigde se regte teenoor derdes, bepaal artikel 2222 die
volgende:
“A trustee is the proper plaintiff to sue and enforce a right of the trust
estate, except that a beneficiary may sue to enforce such a right, in
order to protect his own interest … if the trustee improperly refuses,
neglects, or is unable for any reason, to bring an action …”
Weereens is hier stawing vir die standpunt dat ‘n begunstigde dus nie oor in
rem regte beskik nie, maar aan die ander kant oor ietwat sterker as suiwer
persoonlike regte beskik.
Addisionele beskerming wat aan ‘n begunstigde in Louisiana verleen word, is
die reg om in terme van artikel 2172 by ‘n hof aansoek te doen dat ‘n trustee
verplig moet word om sekuriteit te stel vir die behoorlike beskerming van so ‘n
begunstigde se belange in die trust.257
Soos in Sri Lanka word begunstigdes se regte dus in Louisiana beskerm deur
wetgewing. Nie net verleen die wetgewing aan die begunstigde ’n
persoonlike reg teenoor die trustees nie, maar verleen dit ook die, nou reeds
“sterker as karakter”, aan die persoonlike regte van die begunstigdes deurdat
dit ook onder sekere omstandighede beskerming teenoor derdes verskaf. Die
fidusiêre verhouding tussen trustees en trustbegunstigdes word verder ook
statutêr beliggaam. Op sterkte hiervan blyk dit dus dat ook die trustfiguur in
Louisiana as suiwer trustfiguur sui generis erken kan word. Ook in hierdie
255 Artikels 2221 en 2232. 256 Artikel 2201. 257 Artikel 2172.
267
jurisdiksie word behoorlike beskerming aan trustbegunstigdes se regte
verleen en die fidusiêre verhouding tussen trustee en begunstigdes is ook
teenwoordig en vorm die basis van die regte en verpligtinge tussen trustees
en begunstigdes.
268
6.6 QUEBEC
In Quebec is die belange van trustbegunstigdes van die begin af ook anders
hanteer as wat die geval in common law-jurisdiksies was. Dit is verstaanbaar
in ‘n land waar die beginsels van equity en die onderskeid tussen “legal
ownership” en “equitable ownership” nie bestaan nie.
6.6.1 Bestaan van Identifiseerbare Begunstigdes
Na aanleiding van die eerste statutêre erkenning van die trustfiguur in 1879258
was die oorheersende siening in Quebec aanvanklik dat volle eiendomsreg in
die trustbates deur middel van die trustfiguur aan die trustee(s) oorgedra is.
Cumyn259 doen aan die hand dat hierdie benadering die gevolg was van
Quebecse juriste wat met alle mag wou toesien dat die trustfiguur gegiet word
in civil law-beginsels en om te verhoed dat die Engelse dual ownership-
beginsels in Quebec vastrapplek kry. Quebecse juriste het hul siening in
hierdie verband grootliks gebaseer op die Romeinse fiducia-model, wat aan
hulle bekend was.260 Volgens Cumyn261 het hierdie benadering meegebring
dat geen aandag gegee is aan die regte van begunstigdes nie en dat selfs die
bestaan van begunstigdes en hul aanvaarding van enige trustvoordele nie ter
sprake was nie. Na kodifisering van trustreg in Quebec262 het hierdie posisie
verander. Artikel 1267 bepaal nou (my onderstreping):
258 De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 80 wys daarop dat die trustfiguur nie skielik
deur hierdie wetgewing in Quebec ingevoer is nie. Dit was volgens hom eerder deel van ‘n
deurlopende proses van stelselmatige ontwikkeling van ‘n historiese figuur wat reeds bekend
was en nou algaande meer georden is. 259 Cumyn “The Quebec Trust: A Civilian Institution with English Law Roots” in
Privaatrecht Trusts in Mixed Legal Systems (reds. Milo en Smits) (2001) 74 e.v. 260 De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 80; Cumyn 75. 261 Cumyn 75. 262 Kragtens die Civil Code van 1991 wat op 1 Januarie 1994 in werking getree het.
269
“A personal trust is constituted … for the purpose of securing a benefit
for a determinate or determinable person.”
Hieruit is dit duidelik dat, net soos in die ander jurisdiksies wat tot dusver
ondersoek is, trustbegunstigdes bepaal of bepaalbaar moet wees.
6.6.2 Begunstigdes met Regte
Die regte van trustbegunstigdes voor en na die implementering van die Civil
Code van 1991 is verskillend hanteer:
6.6.2.1 Trustbegunstigdes en Regte voor 1991
Volgens Cumyn263 was die aanvanklike standpunt in Quebec “to grant
ownership to the trustee, … to give him the most extensive title one may claim
as property, but without the controls provided by an Equity jurisdiction”.
Volgens die common law siening was ‘n trustbegunstigde se “equitable title”
egter onontbeerlik waar dit gaan oor die beskerming van trustbegunstigdes
omdat:
“It is a well known fact that the development of an equitable title in the
beneficiary occurred to provide a check on the legal title of the trustee,
to ensure that his title is exercised in accordance with the intent of the
settlor and the purpose of the trust.”264
Dié ontkenning van ‘n trustbegunstigde se “equitable title” in Quebec het
volgens Cumyn265 meegebring dat trustreg in Quebec aanvanklik te kort
geskiet het waar dit kom by beskerming van die belange van
263 Cumyn 75. 264 Cumyn 75. 265 Cumyn 75.
270
trustbegunstigdes. Juis, onder andere, vanweë die negering van die belange
van trustbegunstigdes was die hantering van die trustfiguur in Quebec
problematies en moes ander moontlikhede ondersoek word om hierdie
probleem te oorkom.
McClean,266 na ‘n ondersoek van die Quebecse regspraak, wys daarop dat
daar ook ander sienings bestaan het ten opsigte van die posisie van
trustbegunstigdes in Quebec, veral as dit kom by die aard van begunstigdes
se regte met betrekking tot trustbates. Van hierdie sienings was:
(1) Dat dit dieselfde is as in common law-lande;
(2) Dat die begunstigde regte het teen die trust as ‘n onafhanklike
regsentiteit wat die trusteiendom besit, (hiervan was Lepaulle ‘n
voorstander, soos net hierna gesien sal word); of
(3) Dat die begunstigde die eienaar van die trustbates is.
Wat ook al die historiese siening was wat voor 1991 gegeld het ten opsigte
van die aard van die regte van trustbegunstigdes in Quebec, blyk dit tog dat
daar nie algehele eenstemmigheid bestaan het nie en dat, indien die
begunstigde regte gehad het, dit onbevredigend hanteer was.
6.6.2.2 Trustbegunstigdes en Regte na 1991
Voordat oorgegaan word tot ‘n bespreking van die posisie sedert 1991, is dit
belangrik om kennis te neem van die siening van die Franse skrywer Lepaulle
wat betref die trustfiguur en meer spesifiek die regte van die trustpartye.
Lepaulle kan volgens De Waal267 gesien word as die vader van die idee van
266 “The Common Law and the Quebec Trusts” 1967 University of British Colombia Law
Review 333, waarna verwys word in Keeton en Sheridan 255. 267 De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 68.
271
‘n afsonderlike trustvermoë (patrimonium).268 Lepaulle se siening was dat die
trustvermoë nie aan die trustee behoort nie, maar ook nie aan die
begunstigde nie. Hy het selfs so ver gegaan as om aan te voer dat die
trustboedel geen eienaar gehad het nie.269 Volgens hierdie skrywer sou
begunstigdes slegs beskik oor persoonlike regte, nie teenoor die trustees nie,
maar teenoor die trust self. Netso sou trustees verpligtinge hê teenoor die
trust self, maar nie teenoor die begunstigdes nie.
Waarskynlik beïnvloed deur Europese juriste soos Lepaulle en onder druk om
aan begunstigdes een of ander vorm van beskerming te verleen, het die
Quebecse wetgewer in 1991 ingegryp en is trustreg verder en meer volledig
gekodifiseer.270 Voortaan sou die regsposisie van trustbegunstigdes bepaal
word aan die hand van artikel 1261 van die 1991 Civil Code:
“The trust patrimony, consisting of the property transferred in trust,
constitutes a patrimony by appropriation, autonomous and distinct from
that of the settlor, trustee or beneficiary and in which none of them has
any real right.”
In terme van hierdie bepaling is die Quebecse trust nou self die eienaar van
die trustbates. Kodifisering van trustreg in Quebec het meegebring dat daar,
in ooreenstemming met die siening van Lepaulle, in Quebec ‘n aparte
trustboedel ontstaan het, of soos dit in Quebec gestel word ‘n “patrimoine
d’affectation”.271
268 Sien ook in dié verband die bespreking van patrimonium by die Skotse trustreg in
hoofstuk 5 paragraaf 5.2.2.5. 269 De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 68. Alhoewel hierdie siening vandag nie
meer nagevolg word nie, is Lepaulle se idee van ‘n aparte trustboedel baie wesentlik. 270 Civil Code 1991. 271 Cumyn 74. Aan hierdie aparte trustboedel is waarskynlik selfs regspersoonlikheid
verleen alhoewel daar twyfel oor die aspek bestaan. De Waal wys daarop dat alhoewel die
Kode nie uitdruklik regspersoonlikheid aan die trust toeken nie, die statutêre bepaling in effek
tog daarop neerkom - De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 80 e.v.
272
Dat trustbegunstigdes geensins regteloos was nie, blyk uit verskeie artikels
van die Civil Code.272 Wat wysiging van die trust betref, blyk uit die Civil
Code273 dat dit slegs mag geskied met tussenkoms van die hof en mits kennis
van aansoek van wysiging vooraf aan begunstigdes gegee is - weereens
bewys van erkenning van die regte van begunstigdes. Dit sou tog immers
sinneloos wees om te vereis dat begunstigdes in kennis gestel word van iets
ten opsigte waarin hulle geen beskermingswaardige belang het nie.
6.6.3 Die Aard en die Inhoud van die Begunstigde se Regte
Die Kode maak dit nou duidelik dat die begunstigde geen reg of titel in die
trustbates self het nie, maar wat hy of sy wel het, “is a personal right against
the trustee as administrator of the trust in terms of which the trustee can be
obliged to carry out the terms of the trust”.274 As teenpool van hierdie regte
van die begunstigdes word die trustees as beheerders en administrateurs van
die trustvermoë belas met ‘n fidusiêre verpligting “to act … in the interest of
the beneficiaries and in accordance with the purpose of the trust”.275 Die
fidusiêre onderbou van die trustfiguur as ‘n regsfiguur sui generis, blyk steeds
duidelik.
272 So bepaal artikel 1265, byvoorbeeld:
“Acceptance of the trust divests the settlor of the property, charges the trustee with
seeing to the appropriation of the property and the administration of the trust
patrimony and is sufficient to establish the right of the beneficiary with certainty.”
Artikel 1267 bepaal:
“A personal trust is constituted gratuitously for the purpose of securing a benefit for a
determinate or determinable person.”
Artikel 1284 bepaal:
“While the trust is in effect, the beneficiary has the right to require, according to the
constituting act, either the provision of a benefit granted to him or the payment of both
the fruits and revenues and the capital or of only one of these.” (My onderstreping). 273 Soos bepaal deur artikels 1294 en 1295. 274 De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 81. 275 Cumyn 79; De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 81.
273
Wat betref die regte van trustbegunstigdes teenoor derdes (die sogenaamde
saaklike gedeelte van begunstigdes se regte), is die posisie in Quebec dat
indien trusteiendom onregmatig aan ‘n derde vervreem word, die
begunstigde, in ooreenstemming met die algemene posisie van ‘n krediteur,
wat hy volgens Quebecse reg is, geen magte het om sodanige trustbates op
te volg nie, behalwe indien so ‘n derde mala fides is.276 So ‘n begunstigde het
wel die reg om die trustee te dagvaar ten einde hom/haar te verplig om
sy/haar trustverpligtinge na te kom,277 maar ook om namens die trust ’n aksie
in te stel om die transaksie nietig te laat verklaar.278
Bo en behalwe die persoonlike regte van die begunstigde teenoor die trustee
en sy/haar statutêre magte om teenoor die trustee en derdes op te tree, bevat
die Kode ook verdere beskermingsmeganismes ten gunste van die
begunstigde.279 Hierdie meganismes sluit onder meer die reg op sekuriteit
deur die trustees in, asook die reg dat die begunstigdes “can supervise the
trustee in the administration of the trust”.280 Alhoewel dus in Quebec
ondubbelsinnig statutêr weggedoen word met enige sprake van dual
ownership en daar geen sprake bestaan van ‘n saaklike reg ten gunste van ‘n
trustbegunstigde nie, beskik die begunstigde tog te alle tye oor persoonlike
276 Keeton en Sheridan 258. Hier stem die posisie dus ooreen met die regsposisie in
Louisiana. 277 Artikel 1290 bepaal:
“The settlor, the beneficiary or any other interested person may, notwithstanding any
stipulation to the contrary, take action against the trustee to compel him to perform
his obligations …” 278 Artikel 1290 bepaal verder:
“He may also impugn any acts performed by the trustee in fraud of the trust patrimony
or the rights of the beneficiary.”
Saam hiermee bepaal artikel 1291:
“The court may authorize the settlor, the beneficiary or any other interested person to
take legal action in the place and stead of the trustee when, without sufficient reason,
he refuses or neglects to act or is prevented from acting.” 279 De Waal 2001 Stellenbosch Law Review 81. 280 Artikel 1287.
274
regte wat hy kan aanwend om sy belange te beskerm nie net teenoor die
trustee nie, maar ook teenoor mala fides derdes.
Op sterkte van die voorgaande word aan die hand gedoen dat begunstigdes
ook in Quebec oor genoegsame beskerming beskik om die trustfiguur as ’n
suiwer trustfiguur te beskou. Bo en behalwe die beskerming van
begunstigdes, is die fidusiêre verhouding tussen trustees en begunstigdes
ook in dié jurisdiksie statutêr beliggaam en vorm die vertrouensverhouding,
soos in die ander jurisdiksies wat ondersoek is, die basis van die regte van
die trustbegunstigdes.281 Van al die jurisdiksies wat ondersoek is, het Quebec
se trustontwikkeling waarskynlik die verste gevorder waar dit gaan om
regspersoonlikheid toe te ken aan die trust.282
281 Die wesenskenmerke van suiwer trustfigure is bespreek in hoofstuk 4 paragraaf
4.3.3.2. 282 Hierdie aspek is reeds in hoofstuk 5 asook in paragraaf 6.6.2.2 hierbo bespreek.
275
HOOFSTUK 7
DIE AARD VAN TRUSTBEGUNSTIGDES SE REGTE VOORTSPRUITEND
UIT DIE ERF- EN VERBINTENISREG VOLGENS DIE SUID-AFRIKAANSE
REG
7.1 INLEIDING...................................................................................................276
7.2 DIE BEGRIP “REGTE” ..............................................................................277
7.2.1 Objektiewe Reg ..................................................................................277
7.2.2 Subjektiewe Reg .................................................................................280
7.2.3 Absoluutheid van Regte ....................................................................281
7.2.4 Saaklike of Persoonlike Regte .........................................................282
7.3 GEVESTIGDE OF VOORWAARDELIKE REGTE
EN ’N SPES ........................................................................................................283
7.3.1 Die Erfreg.............................................................................................284
7.3.2 Die Verbintenisreg..............................................................................293
7.3.3 Die Inkomstebelastingreg .................................................................299
7.3.4 Die Wet op Hereregte........................................................................301
7.3.5 Spes......................................................................................................303
7.3.6 Samevatting ........................................................................................306
7.4 TRUSTBEGUNSTIGDES EN REGTE ....................................................307
7.4.1 Identifiseerbare Trustbegunstigdes .................................................307
7.4.2 Die Begrip “Regte” in die Suid-Afrikaanse Trustreg .....................310
7.4.3 Bron van Regte Ooreenkomstig die Trustkonstruksie..................313
7.4.4 Begrip Gevestigde en Voorwaardelike Regte in die
Konteks van die Trustreg ..............................................................................314
7.4.5 Regte Voortspruitend uit die Trustkonstruksie...............................318
7.4.6 Begunstigdes se Remedies ten opsigte van
Regte Voortspruitend uit Trustverbintenisse..............................................324
276
7.1 INLEIDING
In hoofstuk 6 is aangedui dat in al die ander regsjurisdiksies wat ondersoek is,
’n trust slegs bestaanbaar is indien so ’n trust beskik oor identifiseerbare
trustbegunstigdes. In dieselfde hoofstuk is aangetoon dat die trustfiguur in al
die betrokke regsjurisdiksies aanleiding gee tot ’n fidusiêre verhouding waaruit
daar regte vir trustbegunstigdes voortspruit. Die gevolgtrekking waartoe
gekom is, was dat die onderliggende rede vir die vereiste van identifiseerbare
trustbegunstigdes daarin geleë is dat die howe presies kon bepaal wie die
begunstigdes van die regte was in wie se guns hulle nakoming van die
trustbepalings moes gelas, waar nodig.1 Hoofstuk 4 is afgesluit deur aan te
toon dat een van die essensiële vereistes van ’n Suid-Afrikaanse trust ook die
bestaan van identifiseerbare trustbegunstigdes is. Daar is ook aan die einde
van dié hoofstuk gewys op De Waal se siening dat ’n suiwer trust altyd
behoorlike beskerming moet bied aan trustbegunstigdes en dat De Waal van
oordeel is dat die trust in Suid-Afrika so ’n suiwer trust is. Indien De Waal
korrek is,2 is aan die hand gedoen dat dit noodwendig meebring dat
trustbegunstigdes ook in Suid-Afrika altyd oor regte beskik.
In hierdie en die volgende hoofstuk gaan gepoog word om die standpunt dat
alle trustbegunstiges3 oor regte 4 beskik, te motiveer. Op die oog af wil dit, uit
wat in hoofstuk 4 bespreek is, voorkom asof so ‘n stelling teenstrydig is met
die Suid-Afrikaanse regspraak oor die onderwerp. In die volgende twee
hoofstukke gaan die Suid-Afrikaanse regspraak verder ontleed word in ’n
poging om vas te stel of daar enigsins ruimte bestaan vir so ’n algemene
1 Anders gestel beteken die vereiste van identifiseerbare begunstigdes dat die howe
sodanige begunstigdes terwille kan wees (soos in hoofstuk 6 aangetoon) en dat sulke
persone dus met een of ander reg(te) bekleë moet wees. 2 Standpunt is reeds ingeneem dat De Waal wel korrek is. 3 Dit word aan die hand gedoen dat die liefdadigheidstrust op dieselfde wyse hanteer
behoort te word as in die Engelse reg. Die leser word in die verband verwys na hoofstuk 6
paragrawe 6.2.1 en 6.2.2. 4 Die betek enis wat aan die begrip geheg word, gaan juis ook in hierdie hoofstuk
ontleed word.
277
stelling. In die proses gaan ook ondersoek ingestel word na verskillende
moontlike bronne waaruit regte vir trustbegunstigdes kan voortspruit. Ten
einde die ondersoek sinvol te maak, is dit egter nodig om eers te bepaal wat
met die algemene begrip ”regte” in die Suid-Afrikaanse konteks bedoel word
en dan hoe die begrip ”regte” in trustverband toegepas word.
7.2 DIE BEGRIP “REGTE”
Om hierdie begrip na behore te begryp, is dit nodig om ondersoek in te stel na
sekere algemene beginsels in die Suid-Afrikaanse reg soos onder andere die
objektiewe en subjektiewe regsbeskouing, die beginsel van absoluutheid van
sekere regte en die vraag wanneer regte saaklik of persoonlik van aard is.
Die betekenis wat in Suid-Afrika geheg word aan begrippe soos “gevestigde”
en “voorwaardelike” regte en ook aan die term “spes”, sal ook aandag moet
geniet.
Die algemene begrip “regte” kan enersyds vanuit die objektiewe regsleer of
andersyds vanuit die subjektiewe regsleer beskou word.
7.2.1 Objektiewe Reg
In enige samelewing bestaan daar verhoudings en verwagtings tussen
verskillende lede van die betrokke samelewing, nie net onderling nie, maar
ook teenoor die samelewing as ‘n geheel. Elke lid van ‘n samelewing het as
vertrekpunt die hoop en vertroue dat daar aan al sy verwagtings, aansprake
en belange binne sy samelewingsverhouding voldoen sal word en dat al sy
verwagtinge, aansprake en belange in die algemeen beskerm sal word. 5
Dit is egter so dat alle verwagtings en belange van elke lid van ‘n samelewing
nie altyd beskerm kan word nie omdat sodanige verwagtings en belange van
tyd tot tyd sal bots met verwagtings en belange van ander lede van die
5 Wanneer in hierdie verhandeling in die algemeen na “aansprake” of “interests”
verwys word, word daarmee bedoel al hierdie verwagtinge wat ‘n persoon koester.
278
samelewing of selfs met die samelewing as ‘n geheel. Om hierdie probleem
in ‘n samelewing te oorbrug, moet die betrokke samelewing besluit welke van
hierdie botsende verwagtings en belange beskerming verdien en welke nie.
Dit geskied deur middel van belange-afweging tussen lede van ‘n
samelewing.6
‘n Verwysing na die term “regte” in die konteks van die objektiewe regsleer is
dan ‘n verwysing na daardie gedeelte van iemand se verwagtings en belange
wat deur die samelewing as beskermingswaardig beskou word (na aanleiding
van ‘n proses van belange-afweging) en dus daardeur gereguleer word.7
Waar die term ”regte” dus in hierdie verhandeling gebruik word, word altyd
daarmee bedoel ”beskermingswaardige belange”. Die term ”belang(e)” of
”interest(s)” dui dan op die breë begrip, naamlik alle verwagtings of aansprake
wat nie alles noodwendig beskermingswaardig is nie en waarvan ”regte” dan
’n onderdeel vorm.
Om orde te skep tussen ‘n uiteenlopende aantal verwagtings en belange
binne ‘n verskeidenheid van verhoudings in ‘n samelewing, is dit nodig dat so
‘n samelewing moet beskik oor verordeninge en reëls. Elke samelewing
beskik om hierdie rede, in die algemeen, oor ‘n eie regstelsel8 ter vreedsame
ordening van die spesifieke samelewing.9 Na hierdie regstelsel kan as ‘n
geheel verwys word as die objektiewe reg van die betrokke samelewing. Dit
omvat dan al die gedragsreëls (regsreëls) wat dien ter vreedsame ordening
en beskerming van beskermingswaardige regte (as onderdeel van die
algemene begrip “verwagtings en belange” ook genoem ”interests”) van die
betrokke samelewing en al die regsubjekte binne ‘n spesifieke samelewing.10
6 Sonnekus en Neels Sakereg Vonnisbundel (1994) (2e uitgawe) 6.
7 Bosman en Hosten Inleiding tot die Suid-Afrikaanse Reg en Regsleer (1979) 291 e.v.
Sonnekus en Neels 1 verwys ook na “beskermingswaardige regte”. 8 Wat die betrokke verordeninge en reëls omvat. 9 Sonnekus en Neels 1. 10 Sonnekus en Neels 1; Bosman en Hosten 291 e.v.
279
Die betrokke reëls is altyd gebaseer op ‘n belange-afweging tussen al die
regsubjekte van die samelewing.11 Hierdie afgeweegde verwagtings en
belange binne ‘n gemeenskap word dan op ‘n spesifieke wyse (in terme van
regsreëls) teen aantasting beskerm (as bevind word dat dit
beskermingswaardig is) en dit bring regsekerheid in ‘n gemeenskap mee. Die
aard van die belange (die regte) wat beskerm moet word (óf dit
gemeenskapsbelange ten koste van privaatbelange óf slegs privaatbelange
ten koste van ander privaatbelange is) sal bepaal of die regsbeskerming
binne die publiekreg of die privaatreg val. Die betekenis wat aan die begrip
”regte” toegedig word, bly egter onveranderd ongeag of daar binne die sfeer
van die privaatreg of die publiekreg beweeg word.12
In die publiekreg gaan dit om die verhouding tussen ‘n regsubjek en die
samelewing (staat) aan die ander kant. Die publiekreg sal byvoorbeeld die
verhoudings reël tussen die bekleër van ‘n openbare amp en die ander
regsubjekte binne die betrokke samelewing.13 In die privaatreg handel dit
weer oor die verhouding tussen persone (subjekte) onderling. In die
privaatreg word verder onderskei tussen personereg, familiereg, sakereg,
erfreg, verbintenisreg, ensovoorts. So, byvoorbeeld sal die verbintenisreg die
persoonlike verhoudings op die gebied van verbintenisse voortspruitend uit
kontrakte reël en die erfreg die verhoud ings met die oog op en na dood.
11 Sonnekus en Neels 1. 12 Of dus na regte voortspruitend uit die kontraktereg, erfreg of selfs ‘n
vertrouensverhouding verwys word, die betekenis wat in die Suid-Afrikaanse reg aan die
begrip “regte” geheg word, bly dieselfde. 13 Soos in hoofstuk 4 bespreek, word aan die hand gedoen dat ‘n trustee so ‘n bekleër
van ‘n openbare amp is.
280
7.2.2 Subjektiewe Reg
As bevind word dat ‘n regsubjek dus oor beskermingswaardige belange (nou
genoem “regte”) volgens die objektiewe reg beskik, reguleer die subjektiewe
reg van ‘n samelewing op sy beurt al die verhoudinge waarin ‘n bepaalde
regsubjek teenoor die regsobjek en teenoor ander regsubjekte staan. 14
Afhangende van die aard van die regsobjek ten opsigte waarvan ‘n regsubjek
regte het, word subjektiewe regte soos volg geklassifiseer:
• saaklike regte
• immateriële goedereregte
• persoonlikheidsregte
• vorderingsregte 15
Volgens Van Zyl en Van der Vyver maak hierdie subjektiewe regte die wese
uit van die reg, want die reg vervul sy ordeningsfunksie onder meer deur die
verlening van spesifieke subjektiewe regte.16
In die Suid-Afrikaanse reg word die objekte waarop subjektiewe regte kan
geld, ook in vier kategorieë opgedeel,17 naamlik:
(1) Liggaamlike sake.18 Die subjektiewe reg wat ten opsigte van hierdie
tipe objekte geld, staan as “saaklike regte” (ius in rem) bekend, wat
weer uit onderverdelings kan bestaan soos onder andere eiendomsreg,
pandreg en serwitute.
14 Van Zyl en Van der Vyver Inleiding tot die Regswetenskap (1982) (2e uitgawe) 415.
Hiemstra en Gonin Drietalige Regswoordeboek (1992) (3e uitgawe) (6e druk (2005)) definieer
dan ook die term “regte” as “subjektiewe reg”. 15 Van Zyl en Van der Vyver 421 e.v. 16 Van Zyl en Van der Vyver 412. 17 Bosman en Hosten 291. 18 Waarna ook verwys word as res (soos grond, tafel of ‘n motor).
281
(2) Prestasieverpligtinge. 19 Die subjektiewe reg wat ten opsigte van
hierdie tipe objekte geld, staan as “vorderingsregte” of “persoonlike
regte” (ius in personam) bekend.
(3) Persoonlikheid en liggaamlike integriteit (byvoorbeeld, ‘n persoon se
goeie naam, reputasie en privaatheid). Die subjektiewe reg wat ten
opsigte van hierdie tipe objekte geld, staan as “persoonlikheidsregte”
bekend.
(4) Skeppinge van ‘n persoon se gees (byvoorbeeld uitvindings). Die
subjektiewe reg wat ten opsigte van hierdie tipe objekte geld, staan as
“immateriële goedereregte” of ”intellektuele goederegte” bekend.
7.2.3 Absoluutheid van Regte
Regte kan in beginsel absoluut of relatief wees. Absolute regte kan teenoor
die hele wêreld20 afgedwing word. Relatiewe regte kan slegs teenoor ‘n
bepaalde persoon afgedwing word - slegs die skuldenaar (byvoorbeeld ’n
ander kontraksparty) moet presteer. Laasgenoemde regte is egter ook
absoluut in ‘n ander sin, deurdat alle ander hierdie persoonlike
regsverhouding (nie die reg op die onderliggende objek nie) moet respekteer
indien hulle daarvan bewus is.21 Absolute regte is byvoorbeeld saaklike regte.
Relatiewe regte is vorderings- of persoonlike regte.22 Omdat alle verhoudings
altyd in die eerste plek ondergeskik is aan belange-afwegings binne ‘n
spesifieke samelewing, kan dit gebeur dat sodanige belange-afwegings
19 Dit is regte op prestasie of handeling deur ‘n ander (soos die koper se reg op
lewering deur ‘n verkoper of die trustee se verpligting om die bepalings van ’n trustakte na te
kom). 20 Regstegnies is dit meer aanvaarbaar om in so ‘n geval daarna te verwys dat so ‘n reg
teenoor “derdes” geld. 21 ‘n Persoon wat dus wetende van die persoonlike reg, daarop inbreuk maak, is mala
fide en dus aanspreeklik - sien onder andere Du Plessis An Introduction to Law (1999) (3e
uitgawe) 147 e.v. 22 Bosman en Hosten 292.
282
veroorsaak dat die absoluutheid van regte daardeur aangetas of beperk
word. 23
7.2.4 Saaklike of Persoonlike Regte
Soos so pas bespreek,24 word subjektiewe regte, afhangende van die aard
van die regsobjek ten opsigte waarvan ‘n subjek regte het, geklassifiseer as
onder andere saaklike regte of vorderingsregte.25
Indien die objekte waarop die subjektiewe reg geld, liggaamlike sake (soos
eiendomsreg op grond, ‘n tafel, of ‘n motor) is, word hierdie regte saaklike
regte genoem. Gebaseer op die dominium-beginsel van die klassieke
Romeinse reg, word in die Suid-Afrikaanse reg geleer dat ten opsigte van
eiendomsreg:26
“There cannot be two ownerships or two kinds of ownership in one and
the same thing at one and the same time …”27
Regte op prestasie of ‘n handeling deur ‘n ander (byvoorbeeld ‘n koper se reg
op lewering deur ‘n verkoper of die nakoming van verpligtinge kragtens ’n
23 Olivier Aspekte van die Reg insake Trust en Trustee met besondere verwysing na die
Amerikaanse Reg (LLD-proefskrif 1982 UP) 18. Toegepas, byvoorbeeld op die Suid-
Afrikaanse samelewing, kan iemand dus eiendomsreg op grond hê (‘n absolute saaklike reg
wat in beginsel dus deur alle derdes erken moet word), maar belange-afweging verg dat die
staat sodanige absolute reg regsgeldig mag versteur deur die eiendom te onteien (weliswaar
teen vergoeding) in die openbare belang (bv. om ‘n openbare pad of opgaardam te bou, of
ten einde gevolg te gee aan die nasionale grondhervormingsbeleid). 24 Paragraaf 7.2.2. 25
Van Zyl & Van der Vyver 421 e.v. 26 Wat die mees omvattende vorm van saaklike reg is. 27 Hahlo “Trust in South African Law” 1961 SALJ 195. Vergelyk met die Engelse reg se
“dual ownership” soos bespreek in hoofstukke 3 en 6. Soos in hoofstukke 4 en 5 aangedui, is
juis hierdie beskouing van die civil law lande lynreg in stryd met die common law lande se
dual ownership-gedagte en waarskynlik een van die vernaamste redes waarom baie civil law
juriste so ‘n hekel aan die Engelse trustfiguur in civil law lande het.
283
verbintenisskeppende handeling soos byvoorbeeld ’n kontrak) word weer
vorderingsregte of persoonlike regte genoem.
Die aard van die beskerming wat elk van hierdie klassifikasies teen
inbreukmaking geniet, verskil aansienlik. Hierdie verskil spruit voort uit die
beginsel van absoluutheid van regte.28 ‘n Vorderingsreg is verder gewoonlik
tydelik van aard. Dit is bestem om deur voldoening uitgewis te word.29
Wanneer die term “regte” gebruik word, word dikwels gevind dat dié term
geklassifiseer word as gevestig of voorwaardelik. Soms word die vraag ook
gevra of ’n blote verwagting op iets in die toekoms (spes) ook ‘n reg kan
uitmaak. Dit is belangrik om ’n goeie begrip van hierdie besondere
“klassifikasie” van “regte” te hê sodat dit behoorlik ten aansien van die
trustreg toegepas kan word wanneer die aard van trustpartye se regte
ondersoek word.
7.3 GEVESTIGDE OF VOORWAARDELIKE REGTE EN ’N SPES
Hierdie begrippe kom voor in verskeie vakdissiplines en word aanvanklik in
hierdie gedeelte aan die hand van sommige van hierdie vakdissiplines
bespreek.30 Alhoewel dit, met die eerste oogopslag, blyk asof daar moontlik
verskille in betekenis kan bestaan, afhangende vanuit welke vakdissipline dié
aangeleentheid benader word, word aangetoon dat dit nie in wese so is nie.
Die oënskynlike verskille is eerder terminologies van aard.
28 Paragraaf 7.2.3. 29 De Wet Die Ou Skrywers in Perspektief (1988) 3. 30 Byvoorbeeld die erfreg, die verbintenisreg, die belastingreg en die reg insake
fidusiêre verhoudings, om maar net sommiges te noem. Soos in hoofstuk 4 en ook later weer
in paragraaf 7.4.5 aangedui, is trusts mortis causa onderworpe aan die regsreëls wat geld by
erfreg en trusts inter vivos aan die reëls wat geld vir die verbintenisreg. Juis omdat die trust
mortis causa as algemene reël vanuit die erfreg beoordeel word en die trust inter vivos vanuit
die verbintenisreg, is dit belangrik om hierdie onderwerp vanuit veral hierdie oogpunte te
benader. Aan die ander kant gaan later in hoofstuk 8 ondersoek ingestel word na die
moontlike bestaan van fidusiêre regte van trustbegunstigdes.
284
7.3.1 Die Erfreg
7.3.1.1 Gevestigde Regte
Austin31 vereis twee essensiële elemente waaraan voldoen moet word
alvorens ’n reg gevestig kan wees, naamlik:
(a) “A determinate person or persons presently existing, in whom the right
resides or in whom it is vested”; en
(b) “that the title, mode of acquisition, or investitive fact, to which the law
annexes the right, be presently consummate or complete.”
Volgens Cowen32 is ’n reg gevestig indien
“all of the investitive facts which are necessary to create a right have
occurred, then, in what is commonly regarded as the strictly technical
sense of the term, the right is said to be ‘vested’ - a vested right in the
technical sense being, simply, one the title of which is complete and
unconditional”.
‘n Reg is dus gevestig indien dit onvoorwaardelik is. Volgens Cowen33 kan
regte ook gevestig wees selfs al is dit nog nie onvoorwaardelik nie, maar dit is
seker dat aan al die uitstaande voorwaardes in die toekoms voldoen sal word
31 Austin Lectures on Jurisprudence (1879) 886. 32 Cowen “Vested and Contingent Rights” 1949 SALJ 406. Sien ook Strydom Die
Aansprake van ‘n Trustbegunstigde in die Suid-Afrikaanse Trustreg (LLD-proefskrif 2001 PU
vir CHO) 153 e.v. 33 Cowen 1949 SALJ 406; Strydom 158 e.v.
Formatted: Bullets andNumbering
285
en die reg dus onvoorwaardelik sal word.34 Strydom3 5 wys daarop dat daar
met laasgenoemde standpunt bedoel word dat, al is so ’n toekomstige
bepaling opskortend of ontbindend van aard, moet dit vasstaan dat die
gebeurtenis seker sal plaasvind. Dit gaan dus hier om ’n toekomstige, maar
sekere gebeurtenis. Al wat onseker kan wees, is wanneer presies die
gebeurtenis sal plaasvind. Dié tipe gevestigde regte waarna Cowen verwys
staan bekend as regte onderworpe aan ’n termynbepaling.36 As voorbeeld
hiervan word ‘n bepaling dat betaling sal geskied in die loop van die volgende
jaar, genoem. Die termynbepaling 37 moet en sal verseker in die toekoms
plaasvind of verdwyn. Strydom38 wys daarop dat, behalwe indien ‘n bedoeling
tot die teendeel duidelik uit die dokument blyk, byvoorbeeld die noodwendige
uiteindelike dood van ‘n begunstigde,39 nie ‘n rol speel by die beoordeling van
die vraag of ‘n toekomstige feit seker sal intree al dan nie. Die blote feit dat ‘n
begunstigde dus kan sterf in afwagting op die plaasvind van ‘n andersyds
sekere toekomstige gebeurtenis sal, as algemene reël, nie veroorsaak dat so
‘n gebeurtenis onseker raak en regte nie vestig nie, behalwe indien die partye
dit duidelik so bedoel. In laasgenoemde geval,40 verkry ’n party nie ‘n
gevestigde reg nie omrede die toekomstige gebeurtenis (om byvoorbeeld nog
in lewe te wees) onseker is en die ooreenkoms uitdruklik daaraan onderworpe
34 Soos net hierna aangetoon gaan word, word hiermee bedoel ‘n reg onderworpe aan
‘n termynbepaling. 35 Strydom 199 e.v. 36 Strydom 199 e.v. Sien ook De Wet en Van Wyk 131 e.v.; Christie The Law of
Contract in South Africa (2001) (4e uitgawe) 151 e.v. en 157 e.v.; Kerr The Principles of the
Law of Contract (1980) (3e uitgawe) 270 e.v. en Joubert in Suid-Afrikaanse Handelsreg (red.
Van Jaarsveld) (1988) (3e uitgawe) (Vol. 1) 128. 37
Hierdie term moet nie verwar word met die term “voorwaardelike” reg nie. Hierdie
aspek word net hierna behandel. 38 Strydom 201 e.v. 39 Die beginsel is nie net beperk tot dood nie, dieselfde beginsel geld ten opsigte van
ander gebeure waaroor nie gekontrakteer word nie, maar tog kan plaasvind soos
aardbewings, verandering in wetgewing, ensovoorts. 40 Wat, soos net hierna sal blyk, ’n voorwaardelike reg is.
286
is. Volgens Cowen4 1 ontstaan ’n gevestigde reg in beide gevalle 42 onmiddellik
sodra die verbintenis tot stand kom.
Vogens Black’s Law Dictionary,43 is ‘n gevestigde reg “a right that so
completely and definitely belongs to a person that it cannot be impaired or
taken away without that person’s consent.”44
Die Romeins-Hollandse erfregtelike beskrywing wat gebruik word om aan te
toon dat ‘n reg in iemand gevestig het,45 is dies cedit.46 Dies cedit val
normaalweg saam met die erflater se dood tensy dit uitgestel is.4 7 Anders
gestel is die dood van die erflater die vroegste oomblik waarop die
begunstigde gevestigde regte op ‘n testamentêre bevoordeling kan verkry. In
hierdie verband moet egter altyd in gedagte gehou word dat geen persoon
gedwing kan word om as bevoordeelde iets van ’n erflater te erf nie. So ’n
bevoordeelde het die keuse om so ’n voordeel óf te adieer óf te repudieer. In
die praktyk word aanvaar dat, tensy ’n bevoordeelde repudieer, hy geadieer
41 Cowen 1949 SALJ 405 e.v. en soos bespreek deur Strydom 158. 42 Dus waar die reg reeds onvoorwaardelik is of waar die reg onderworpe is aan ‘n
termynbepaling. 43 Black’s Law Dictionary 7e uitgawe (red. Garner) (1999) 1324. 44 Juis omrede trustbegunstigdes in die ander jurisdiksies wat ondersoek is oor
gevestigde regte beskik, kan trustaktes nie sonder hulle samewerking gewysig word nie
aangesien dit mag meebring dat begunstigdes van regte ontsê word sonder hulle
toestemming. 45 Volgens Cowen se beskouing hierbo bespreek. 46 Ook genoem delatio. Corbett, Hofmeyr en Kahn The Law of Succession in South
Africa (2001) (2e uitgawe) 121 e.v; Botha v Botha 1979 3 SA 792 (T); Braun v Blann and
Botha 1984 2 SA 850 (A); Webb v Davis 1998 2 SA 975 (HHA) 982G. 47 Botha v Botha hierbo 794A-D.
287
het.48 Op die vroegste kan ’n bevoordeelde dus ’n gevestigde vorderingsreg
verkry by dies cedit en mits die bevoordeelde sy regte aanvaar het. 49
In die erfreg beteken die feit dat ‘n vorderingsreg gevestig het, nie dat die reg
ook noodwendig opeisbaar en afdwingbaar is nie. Erfregtelik word onderskei
tussen die oomblik waarop die vorderingsreg vestig (dies cedit) en die tydstip
waarop die reg afdwingbaar word.50 Die tydstip waarop die reg afdwingbaar
word, staan as dies venit bekend.51 In navolging van Cowen se verduideliking
wat hierbo bespreek is, kan dies venit dus gelyk gestel word aan die oomblik
van vervulling van die sekere toekomstige gebeurtenis of anders gestel
vervulling van die termynbepaling waaraan die gevestigde reg onderworpe
gestel was. Dies venit kan erfregtelik op die vroegste plaasvind na die
afhandeling van die beredderingsproses en mits die bemaking andersins
geheel en al onvoorwaardelik is.52
7.3.1.2 Voorwaardelike Regte
Die eerste vraag wat beantwoord moet word, is of hierdie term bestaansreg in
die Suid-Afrikaanse reg het.
Sommige juriste huldig die siening dat iets soos ‘n “voorwaardelike reg” geen
bestaansreg het nie. Sulke juriste is van mening dat iemand of ’n reg het of
nie. Austin53 se siening in verband hiermee is dat
48 Corbett et al 17 e.v. 49 Estate Smith v Estate Follett 1942 AD 364 383; Greenberg v Estate Greenberg 1955
3 SA 361 (A) 365; Wessels v De Jager 2000 4 SA 924 (HHA) 928. 50
Corbett et al 121 e.v.; Van der Merwe en Rowland Die Suid-Afrikaanse Erfreg (1990)
(6e uitgawe) 274 e.v. 51 Olivier Trustreg en Praktyk (1989) 142; Corbett et al 121 e.v.; Van der Merwe en
Rowland 274 e.v. 52 Van der Merwe en Rowland 273; Corbett et al 7 e.v. 53 Austin 887.
288
“… we are not, I apprehend, opposing a right of one class to a right of
another class, but we are rather opposing a right to the chance or
possibility of a right”.
Volgens Austin54 is elke reg eenvoudig “presently vested in a present and
determinate party”. Iets soos ‘n voorwaardelike reg bestaan nie vir hom nie.
In Jewish Colonial Trust v Estate Nathan stel appèlregter Watermeyer 55 net
soos Austin, ‘n voorwaardelike reg gelyk aan ‘n spes.56 Ook Van der Merwe57
huldig die siening dat iets soos ‘n “voorwaardelike reg” nie kan bestaan nie -
óf ‘n reg bestaan óf dit bestaan nie.
Strydom58 wys daarop dat daar tog juriste is wat van mening is dat iets soos
‘n “voorwaardelike reg” kan bestaan.59 Wanneer die begrip “voorwaardelike
reg” bespreek word, behoort volgens Strydom60 eers onderskei te word
tussen voorwaardelike aansprake (verwagtinge) en voorwaardelike regte.
Strydom61 wys daarop dat alle aansprake of verwagtings nie regte genoem
word nie.62 Aan die ander kant, so argumenteer Strydom, kan sekere van
hierdie verwagtings of aansprake wel as “regte” geklassifiseer word. Strydom
voer aan dat met die term “regte” in dié konteks dan ook onderskei word
tussen aansprake wat nie as beskermingswaardig deur die objektiewe reg
beskou word nie en daardie aansprake (dan regte genoem) wat die
objektiewe reg as beskermingswaardig beskou. In die konteks van
“voorwaardelike regte” het die begrip “regte” dan steeds dieselfde betekenis
54 Austin 887. 55 Jewish Colonial Trust v Estate Nathan 1940 AD 163 175. 56 Sien bespreking hieronder. 57 Van der Merwe “Spes Fideicommissi of Ius in Personam ” 1965 THRHR 138 - 139. 58
Strydom 161. 59 Daar is ook al in die regspraak daarna verwys. Sien in die verband, byvoorbeeld die
beslissing van Smit v Carniasaad 1998 4 SA 877 (HHA) 882J. 60 Strydom 161. 61 Strydom 161 e.v. 62 Hierbo is reeds aangetoon dat die wesentlike verskil tussen aansprake en regte geleë
is in die beskermingswaardigheid daarvan.
289
as wat hierbo in die algemeen aan dié begrip toegedig is. Word die term
“voorwaardelik” tweedens ondersoek, blyk dit dat dit ‘n wye en eng betekenis
kan hê.
In die wye sin beteken die term “voorwaardelik” volgens die beslissing in
Durban City Council v Association of Building Societies: 63
“In the large and vague sense any right to which anybody may become
entitled is contingent so far as that person is concerned, because
events may occur which create the right and which may vest it in that
person.”
In die wye sin dui die term dus op enige belang of verwagting wat ‘n persoon
kan koester, maar waarvan dit nooit seker is of daardie verwagting tot iets
meer sal realiseer nie.64
In die engere sin dui die term op die feit dat sekere konstituerende feite wat
vir die juridiese reg vereis word, reeds ingetree het alhoewel dit steeds
onseker is of die addisionele feite ooit sal intree. Volgens Austin65 beteken
die begrip in die engere sin dat:
“The contingent rights which are the subjects of legal rules, are those
which are inchoate: i.e. the title to which has begun, although (being a
complexed title, or consisting of several incidents) it is not
consummate, and never may be: i.e. some of the incidents necessary
to complete it have not happened.”
63 Durban City Council v Association of Building Societies 1942 AD 27 33. 64 Strydom 163. 65 Austin 898.
290
In dié verband merk Strydom66 op:
“Skrywer is egter van mening dat die verwagtings, na gelang van die
reeds ingetrede konstituerende feite al dan nie, van mekaar onderskei
kan word. Indien daar reeds konstituerende feite vir ‘n reg ingetree het
en die regstelsel dan iemand se sodanige aanspraak of verwagtings as
beskermingswaardig ag, behoort sulke aansprake volgens skrywer as
regte getipeer te word. Die feit dat dit voorwaardelike regte genoem
word onderskei dit dan van gevestigde regte en kwalifiseer die inhoud
of omvang van die aanspraak. Dit is volgens skrywer egter foutief om
alle verwagtinge as voorwaardelike regte te tipeer.”
Geen absolute voorskrifte of vereistes is al in hierdie verband in ons
regspraak neergelê nie en elke geval sal uit die aard van die saak op eie
meriete hanteer en beoordeel moet word. As ‘n voorbeeld van hierdie
onderskeid, gebruik appèlregter Watermeyer 67 in Durban City Council v
Association of Building Societies die volgende voorbeeld: Niemand het
volgens appèlregter Watermeyer ‘n voorwaardelike reg op sy buurman se
huis net omdat hy hoop en vertrou dat hy eendag die huis van sy buurman sal
erf nie (‘n blote droom of ongegronde verwagting). Aan die ander kant mag
iemand se spesifieke verhouding teenoor sy buurman of die terme van ‘n
ooreenkoms wel sodanige regte skep al is dit “imperfect at the time, but
capable of becoming perfect on the happening of some event”.68
In Stern and Ruskin v Appleson 69 beskryf regter Millin ‘n voorwaardelike reg
soos volg:
66 Strydom 161. (My onderstreping). 67 Durban City Council v Association of Building Societies hierbo 33. 68 Hier kan gesê word dat die verwagting gegrond is op iets konkreets wat daarvan iets
meer as ‘n droom maak. 69 Stern and Ruskin v Appleson 1951 3 SA 800 (W) 805.
291
“It is something which might ripen into a vested right on the happening
of an event, but it must be such that the happening of the event,
without more, gives the vested interest … There is ample authority for
the view that the bare possibility of getting something in future is not a
contingent interest.”
Volgens Stander70 is die afleiding uit regter Millin se opmerking dat ’n
aanspraak van ‘n trustbegunstigde wie se moontlike bevoordeling uit ‘n trust
onderworpe is aan die uitoefening van ‘n diskresie deur ‘n derde ten gunste
van hom, nie as ‘n voorwaardelike reg ten gunste van die begunstigde sal
kwalifiseer nie. Hierdie standpunt kan nie onderskryf word nie. Volgens
Strydom, met wie saamgestem word, bestaan ‘n voorwaardelike reg indien
daar reeds konstituerende feite vir ‘n reg ingetree het (ongeag of al die ander
voorwaardes in die toekoms vervul sal word ) en sodanige aanspraak of
verwagtings as beskermingswaardig beskou word. Oor laasgenoemde
vereiste kan geen twyfel bestaan in die lig van die beskermingswaardige
vertrouensverhouding waaraan ons reg erkenning verleen nie.71 Wat
eersgenoemde vereiste betref, is ’n trustakte reeds opgerig, die verhouding
tussen trustee en begunstigde bestaan reeds en al wat oorbly is die
uitoefening van ’n diskresie.72 Sodra die diskresie tog uitgeoefen word sal die
voorwaardelike reg ”ripen into a vested right”.73 As verder nog gelet word op
die wye betekenis wat, veral in die erfreg, aan die begrip “voorwaardelike
regte” geheg word - in die sin van alle verwagtings of belange wat nie onder
die versamelnaam “gevestigde regte” tuisgebring kan word nie,74 word aan
die hand gedoen dat die aansprake van diskresionêre trustbegunstigdes wel
voorwaardelike regte is. Met die term “voorwaardelik” in dié konteks, sou dan
aangetoon word dat die regte nog nie gevestig is nie, maar ook nie net “mere
70 Stander “Hoe Veilig is bates in ‘n Trust” 1999 TRW 155 en 156. 71 Hierdie aspek word in besonderhede bespreek in hoofstuk 8. 72 Volgens die regspraak word vereis dat die uitoefening van ‘n diskresie, as algemene
reël, moet geskied aan die hand van goeie trou en hoegenaamd nie sonder aansien des
persoons nie. Hierdie aspek geniet verdere aandag in hoofstuk 9 paragraaf 9.4.2. 73 Stern and Ruskin v Appleson hierbo 805. 74 Strydom 162.
292
expectations” is nie omrede daar tog reeds konstituerende feite ingetree het
wat aan die verwagtings iets meer konkreet toedig.
Volgens Black’s Law Dictionary is ‘n voorwaardelike reg (“contingent right”)
“depending on something else; conditional.”
Voorwaardelik, in die eng sin, behels dus twee aspekte. Aan die een kant die
feit dat sekere konstituerende feite reeds ingetree het om dit te onderskei van
’n blote innerlike veronderstelling, 75 maar aan die ander kant onsekerheid76 of
al die voorwaardes ooit vervul sal word.
‘n Voorwaardelike reg is of opskortend of ontbindend en dit beïnvloed die
tydstip waarop voorwaardelike regte oorgaan in gevestigde regte of dié regte
tot ‘n einde kom.77 By die opskortende voorwaarde word vestiging van regte 78
opgeskort tot by die nakoming of vervulling van die voorwaarde.79 By die
ontbindende voorwaarde80 vind vestiging van regte dadelik plaas, maar die
voortbestaan daarvan is afhanklik van die plaasvind al dan nie van ‘n
gespesifiseerde, onsekere, toekomstige gebeurtenis.
75 Of dan van die term “voorwaardelik” in die breë sin. 76 In teenstelling met sekere toekomstige gebeurtenisse in die geval van ‘n tyds- of
termynbepaling. 77 ‘n Reg bestaan reeds, maar kan oorgaan in ‘n gevestigde reg, deurdat die
onsekerheid dan verdwyn. Die wesentlike verskil is eerder geleë in die inhoud van die regte
soos net hierna aangetoon word. 78 Sien egter die bespreking hiervan in paragraaf 7.3.2 en die moontlikheid dat so
iemand steeds oor regte - voorwaardelike regte, in teenstelling met gevestigde regte mag
beskik. 79
Jewish Colonial Trust Ltd v Estate Nathan 1940 AD 163 176. ’n Voorbeeld van ’n
opskortende voorwaarde is waar ‘n testateur sy plaas aan sy seun bemaak op voorwaarde
dat hy 'n landbougraad verwerf. 80 ’n Voorbeeld van ’n ontbindende voorwaarde is waar die testateur sy plaas aan sy
weduwee nalaat, op voorwaarde dat indien sy sou hertrou, die plaas aan sy seun oorgedra
moet word.
293
7.3.1.3 Samevatting
Die feit dat regte, soos reeds aangetoon, beskermingswaardige belange is en
gevestig of voorwaardelik kan wees, beteken dus dat beide gevestigde regte
en voorwaardelike regte, regte (onder andere vorderingsregte) is. Die verskil
tussen gevestigde regte en voorwaardelike regte is geleë in die inhoud van
die betrokke regte.81 Met die term “inhoud” word bedoel dat, byvoorbeeld die
prestasieverpligting in terme van ’n vorderingsreg kan verskil. Prestasie
impliseer immers om iets te gee, te doen, of iets nie te doen nie. Juis dit kan
van geval tot geval tog verskil. So kan die prestasieverpligting, byvoorbeeld
verskil na gelang van die inhoud van die verbintenisskeppende dokument, 82
na gelang van die feit of die vorderingsreg gevestig of voorwaardelik is83 en
selfs ook na gelang van die feit of daar enige spesifieke statutêre bepalings is
wat die verpligting beheers of beïnvloed.84 Gebaseer op hierdie standpunt, is
die noodwendige implikasie dat ‘n vorderingsreg, voortspruitend uit ‘n
vertrouensverhouding wat ex lege ontstaan ook, vanaf die ontstaan daarvan,
noodwendig aanleiding sal gee tot prestasieverpligtinge. Dié vorderingsregte
kan gevestig of voorwaardelik wees en die inhoud daarvan sal uniek wees en
afhang van die besondere regte en verpligtinge wat uit die besondere
vertrouensverhouding (fidusiêre verhouding) voortspruit.
7.3.2 Die Verbintenisreg
Volgens die verbintenisreg is ‘n verbintenis ‘n verhouding tussen minstens
twee persone met as inhoud dat die een, die skuldenaar, teenoor die ander,
die skuldeiser, gebonde is om te presteer (dit wil sê om iets te maak, te doen
81 Strydom 161. 82 Byvoorbeeld om geldelik te presteer in terme van ’n kontrak, of om ’n bate beskikbaar
te stel in terme van ’n huurooreenkoms, of om bloot ’n kontrak in stand te hou, ens. 83 Waar dit by ‘n voorwaardelike reg hoofsaaklik sal gaan om die plig om die kontrak in
stand te hou, sal dit by die gevestigde reg weer gaan om die plig op lewering/betaling, ens. 84 Soos byvoorbeeld die Wet op die Beheer oor Trustgoed 57 van 1988.
Formatted: Bullets andNumbering
294
of nie te doen nie).85 Een van die bronne van so ‘n verbintenis is ‘n kontrak.86
Uit die aard van die saak bestaan daar verskeie vereistes vir die ontstaan en
bestaan van ‘n geldige afdwingbare kontrak tussen partye. 87 Strydom
beklemtoon dat regte slegs uit verbintenisse kan voortspruit nadat daar aan
sodanige vereistes voldoen is.8 8 Indien dit nie gebeur nie, kom geen
verbintenis of voortspruitende regte tot stand nie.89 As daar, aan die ander
kant, aan al die vereistes voldoen is, ontstaan ‘n verbintenis tussen die partye
waaruit, as algemene reël, regte en verpligtinge voortvloei.90
Die term “gevestigde reg” word selde in die verbintenisreg aangetref.91 Terme
wat wel gebruik word, is “voorwaardes” en “tydsbepalings”. 92
‘n Tydsbepaling verskil van ‘n voorwaarde in die sin dat die toekomstige
gebeurlikheid by eersgenoemde seker sal plaasvind,93 alhoewel nie
noodwendig dadelik nie. 94
85 De Wet en Van Wyk Die Suid-Afrikaanse Kontrakte en Handelsreg (1978) (4e
uitgawe) 1; Joubert, Otto en Grové in Suid-Afrikaanse Handelsreg (red. Van Jaarsveld)
(1988) (3e uitgawe) (Vol. 1) 18. 86 De Wet en Van Wyk 3. 87 De Wet en Van Wyk 3 e.v. Hierdie vereistes word nie verder in die verhandeling
bespreek nie. 88 In die geval van byvoorbeeld ‘n stipulatio alteri , die aanvaarding van voordele. 89 Strydom 196. So byvoorbeeld sal volgens die howe se interpretasie van die vereistes
wat nagekom moet word voordat ‘n verbintenis tussen die derde en die stipulans, in die geval
van ‘n beding ten behoewe van ‘n derde, enigsins tot stand kom, die derde eers sy voordele
moet aanvaar. 90 De Wet en Van Wyk 7 e.v. 91
Strydom 174. 92 De Wet en Van Wyk 132. 93 Hierdie vereiste stem ooreen met Cowen se tweede konstruksie by die erfreg - sien
paragraaf 7.3.1.1. 94 De Wet en Van Wyk 131 e.v.; Christie The Law of Contract in South Africa (2001) (4e
uitgawe) 151 e.v. en 157 e.v.; Kerr The Principles of the Law of Contract (1980) (3e uitgawe)
270 e.v.
295
“‘n Tydsbepaling verskil hierin van ‘n voorwaarde dat ‘n mens by ‘n
tydsbepaling te doen het met ‘n tydstip wat seker in die toekoms sal
aanbreek, ‘n dies certus an, terwyl mens by die voorwaarde te doen
het met ‘n onsekere toekomstige gebeurtenis, ‘n dies incertus an.”95
Mits aan die ander vereistes van ‘n geldige verbintenis voldoen word,96 en die
verbintenis nie voorwaardelik is nie,97 vestig die regte voortspruitend uit die
verbintenis by die totstandkoming van die verbintenis. Volgens Strydom98
stem die situasie ooreen met die erfreg en veral Cowen se tweede
konstruksie van gevestigde regte in geval van ‘n termynbepaling. Die terme
“termynbepaling” en “tydsbepaling” blyk dus sinonieme te wees wat
doodeenvoudig verskillend aangewend word in onderskeidelik die erfreg en
verbintenisreg.
Ingevolge die algemene beginsels van die kontraktereg99 dui ‘n voorwaarde
(in teenstelling met ‘n tydsbepaling) op ‘n onsekere toekomstige gebeurtenis
waarvan die plaasvind daarvan al dan nie, die bestaan van die kontraktuele
verpligting sal beïnvloed.100
Voorwaardes kan weereens opskortend of ontbindend wees. ’n Voorwaarde
is opskortend wanneer die reg tot ’n bepaalde prestasie in ’n kontrak afhanklik
95 De Wet en Van Wyk 131; Christie The Law of Contract in South Africa (2001) (4e
uitgawe) 151 e.v. en 157 e.v.; Kerr The Principles of the Law of Contract (1980) (3e uitgawe)
270 e.v. en Joubert in Suid-Afrikaanse Handelsreg (red. Van Jaarsveld) (1988) (3e uitgawe)
(Vol. 1) 128. 96 Soos reeds hierbo bespreek. 97 Voorwaardelikheid word net hierna bespreek. 98 Strydom 174. 99 Wat weereens wesentlik ooreenstem met die beginsels van die erfreg. 100 De Wet en Van Wyk 132; Van der Merwe “Die onvoorwaardelikheidsvereiste in die
Suid-Afrikaanse inkomstebelastingreg” 1995 De Jure 282 e.v.
296
gemaak word van die plaasvind al dan nie van ’n onsekere toekomstige
gebeurtenis wat in die kontrak gespesifiseer word.101
Die vraag wat hier ontstaan is wat die partye se regsposisie is hangende
vervulling van die voorwaarde. Joubert102 wys daarop dat ofskoon dit
algemeen aanvaar word dat daar pendente conditione van die begin af reeds
’n kontrak bestaan, ’n eienaardige foutiewe rigting ingeslaan is ten opsigte
van koopkontrakte, waar gesê word dat daar hangende vervulling van die
voorwaarde nog geen koopkontrak bestaan nie.103 Otto 104 ondersoek hierdie
aangeleentheid en kom tot die gevolgtrekking dat die howe die verkeerde
standpunt huldig. Otto 105 ontleed die standpunte van verskeie skrywers
waaruit blyk dat die korrekte benadering eerder is dat die koopkontrak as
verbintenisskeppende instrument by sluiting van die ooreenkoms tot stand
kom, maar dat slegs die opeisbaarheid van die prestasie uitgestel word - ’n
benadering wat baie nou ooreenstem met die geval waar ’n reg reeds
gevestig is, maar bloot onderworpe is aan ’n tyds - of termynbepaling. Cronjé
en Lotz106 se beskouing is dat die kontrak ’n gegewe is, maar dat slegs
101 ’n Voorbeeld hiervan is waar ‘n koper in ‘n koopkontrak bepaal dat hy slegs die
koopsaak kan koop indien bankfinansiering aan hom toegestaan word om die koopsom te
finansier. 102 Joubert in Suid-Afrikaanse Handelsreg (red. Van Jaarsveld) (1988) (3e uitgawe) (Vol.
1) 127; Odendaalsrust Municipality v New Nigel Estate Gold Mining Co. Ltd 1948 2 SA 656
(O); Wacks v Goldman 1965 4 SA 386 (W) en Deetlefs v Wright 1977 2 SA 560 (A). 103 Cotton Tail Homes (Pty) Ltd v Palm Fifteen (Pty) Ltd 1977 1 SA 264 (W); Le Roux v
Sentraalwes Personeel Ondernemings (Edms) Bpk 1977 2 SA 510 (K); Tuckers Land &
Development Corporation (Pty) Ltd v Soja (Pty) Ltd 1979 3 SA 477 (W) 480; Soja (Pty) Ltd v
Tuckers Land & Development Corporation (Pty) Ltd 1981 3 SA 314 (A); Tuckers Land &
Development Corporation (Pty) Ltd v Strydom 1984 1 SA 1 (A). Sien ook Kahn, Contract and
Mercantile Law 1988 (2e uitgawe) (Vol. 1) 542 e.v. 104 Otto ”Eiendomsvoorbehoud en opskortende voorwaardes by die koopkontrak” 1981
THRHR 255 e.v. 105 Otto 1981 THRHR 266 e.v. 106 Cronjé en Lotz “Die Koopkontrak en ’n Opskortende Voorwaarde” 1977 THRHR 277
e.v.
297
sekere gevolge daarvan opgeskort is. Olivier107 noem die howe se huidige
standpunt ’n ”dwaalleer” wat daartoe kan lei dat wetsbepalings omseil word
wat nooit so bedoel was nie.108 Olivier doen aan die hand dat die probleem
reggestel moet word deur middel van wetgewing. Hierdie skrywers is dit eens
dat ’n koopkontrak reeds by sluiting van die ooreenkoms ontstaan ongeag van
die feit dat dit ’n opskortende voorwaarde insluit wat prestasie mag beïnvloed.
Dit sou dus korrek wees om, as algemene beginsel, te aanvaar dat selfs in die
geval van opskortende voorwaardes, ’n verbintenis steeds onmiddellik tot
stand kom, maar dat die inhoud van die prestasie verpligting verskil. 109 Om te
leer dat geen verbintenis en dus regte en verpligtinge voor vervulling van die
opskortende voorwaarde ontstaan nie, blyk dus verkeerd te wees. As nou
aanvaar word dat ’n verbintenis onmiddellik ontstaan, volg noodwendig dat
vorderingsregte daaruit moet voortspruit.110 Hieruit volg verder dat een party
’n verpligting teenoor die ander party het terwyl laasgenoemde party as
teenpool weer die reg op nakoming van die verpligting besit. Dit word aan die
hand gedoen dat die inhoud van dié verpligting in hierdie konteks die plig is
(met ’n reg111 as teenpool) om die verbintenis in stand te hou/na te kom. Die
107 Olivier “Opskortende Voorwaarde en Koopkontrak” 1980 De Jure 238 e.v. 108 Olivier 1980 De Jure 243. Peri-Urban Areas Health Board v Tomaselli 1962 3 SA
346 (A); Sentraalwes Personeel Ondernemings (Edms) Bpk v Wallis 1978 3 SA 80 (T);
Sentraalwes Personeel Ondernemings (Edms) Bpk v Nieuwoudt 1979 2 SA 537 (K); De
Freitas v Tuckers Land and Development Corporation (Pty) Ltd 1980 3 SA 699 (W). Verder,
byvoorbeeld waar die Wet op die Onderverdeling van Landbougrond 70 van 1970 bepaal dat
‘n koopooreenkoms van grond ongeldig is as dit onderworpe gemaak word aan die
suksesvolle onderverdeling van ‘n groter stuk landbougrond waarvan die koopsaak deel
uitmaak, word geargumenteer dat omrede ‘n koopkontrak onderworpe aan ‘n opskortende
voorwaarde nie ‘n koopkontrak uitmaak nie, die ooreenkoms nie ‘n koopkontrak is nie en
steeds dus geldig is. 109 Trust Bank van Afrika Bpk v Van Jaarsveldt en ‘n Ander en Bitzer en ‘n Ander 1978 4
SA 115 (O) 122A. 110 Regtens impliseer die begrip “verbintenis” per definisie die bestaan van minstens een
vorderingsreg. 111 ’n Reg wat in wese ooreenkom met die diskresionêre trustbegunstigde se reg op
nakoming van die trustbepalings deur die trustee. Hierdie aangeleentheid word bespreek in
paragrawe 7.4.3, 7.4.4 en 7.4.5.
298
kontraksparty kan weliswaar nog nie op, byvoorbeeld betaling/lewering
aandring nie, maar kan intussen reeds aandring daarop dat die ander
kontraksparty nie kontrakbreuk pleeg deur byvoorbeeld nie okkupasiehuur te
betaal nie of uit die kontrak terug te tree omdat ’n gunstiger transaksie
intussen opgeduik het nie.112 Alhoewel die inhoud van die vorderingsreg113
verskil, ontstaan ’n vorderingsreg dus reeds by aangaan van die ooreenkoms
ongeag die feit dat die ooreenkoms moontlik ’n opskortende voorwaarde mag
bevat.
’n Voorwaarde is ontbindend as die voortbestaan van die kontrak afhanklik
gestel word aan ’n onsekere toekomstige gebeurtenis. Die normale gevolge
van ’n kontrak tree onmiddellik in en die partye is geregtig en verplig tot
prestasie. Indien die voorwaarde egter vervul word ontbind die kontrak.1 1 4
’n Belangrike aspek vir doeleindes van hierdie studie is weereens die feit dat
al beskik ’n begunstigde nie oor gevestigde regte nie, dit allermins beteken
dat hy regteloos is. So ’n persoon kan steeds beskik oor voorwaardelike
vorderingsregte omdat dit uit die aard van die algemene betekenis wat hierbo
aan die begrip regte gegee is, steeds beskermingswaardig is en indien die
objek van die reg ’n prestasieverpligting is. Die term regte sluit gevestigde en
112 Kollektief sou na dié reg verwys kon word as die reg op eerbiediging of nakoming van
die kontraksbepalings en in trustverband word verwys na ‘n reg op nakoming van die
trustbepalings. Sien in die verband ook Odendaalsrust Municipality v New Nigel Estate Gold
Mining Co. Ltd hierbo; Wacks v Goldman hierbo en Deetlefs v Wright hierbo. Die reg erken
immers verder tog ook fiktiewe vervulling as beskermingsmaatreël. Sien in dié verband
Joubert in Suid-Afrikaanse Handelsreg (red. Van Jaarsveld) (1988) (3e uitgawe)
(Vol. 1) 129. 113 Weereens dieselfde beginsel as by die erfreg. 114 Joubert in Suid-Afrikaanse Handelsreg (red. Van Jaarsveld) (1988) (3e uitgawe)
(Vol. 1) 128. ’n Voorbeeld van so ‘n voorwaarde is waar A sy motor aan B skenk welke motor
B moet teruggee as hy nie binne een jaar die Suid-Afrikaanse gholfkampioen word nie.
299
voorwaardelike regte in. 115 Waar Cameron et al 116 daarop wys dat ‘n
begunstigde met slegs ‘n voorwaardelike reg117 nie regteloos is nie, moet
hulle op sterkte van bogaande uiteensetting gelyk gegee word.118
7.3.3 Die Inkomstebelastingreg
In die Suid-Afrikaanse inkomstebelastingreg het die betekenis van die begrip
“toevalling” (wat baie nou verband hou met die begrip “vestiging”, maar nie
altyd presies dieselfde betekenis inhou nie) reeds baie aandag geniet.
Inkomstebelastingaanspreeklikheid ontstaan nie net wanneer belasbare
inkomste ontvang word nie, maar ook indien sodanige inkomste selfs net
toeval. 119
Die begrip “toegeval aan” was nog nooit in die Suid-Afrikaanse
inkomstebelastingwetgewing omskryf nie en gevolglik was dit aan die howe
oorgelaat om ‘n betekenis daaraan te heg. Aanvanklik het botsende
vertolkings van dié begrip bestaan. Aan die een kant was daar die standpunt
soos gestel in Lategan v CIR120 en sekere daaropvolgende sake121 dat ‘n
bedrag reeds aan die belastingpligtige toeval wanneer hy daarop geregtig
word, hoewel die bedrag moontlik nog nie eens verskuldig en betaalbaar mag
wees nie (dies cedit).122 Aan die ander kant was daar weer die standpunt
115 Wat van mekaar verskil op grond van die inhoud daarvan. 116 Volgens Cameron, De Waal, Wunsh, Solomon en Kahn Honoré’s South African Law
of Trusts (2002) (5e uitgawe) 556 het so ‘n begunstigde steeds “legal standing to ensure that
the trust is properly administered and that the trust property is not improperly alienated”. 117 Cameron et al 556 gebruik die term “contingent right”. 118 Cameron et al 556 - 565. 119 Volgens die definisie van “bruto inkomste” in artikel 1 van die Inkomstebelastingwet
Wet 58 van 1962. 120 Lategan v CIR 1926 CPD 302. 121 Ochberg v CIR 1931 AD 215. 122 Hiermee beweeg die inkomstebelastingreg baie na aan Cowen se tweede
konstruksie.
Formatted: Bullets andNumbering
300
gehuldig in die beslissing in CIR v Delfos,123 dat toevalling slegs plaasgevind
het indien die inkomste reeds verskuldig en betaalbaar was. Die Appèlhof124
het in 1990 in dié verband standpunt ingeneem en beslis dat toevalling vir
doeleindes van inkomstebelastingaanspreeklikheid in Suid-Afrika plaasvind
sodra ‘n onvoorwaardelike afdwingbare aanspraak op die bedrag ontstaan,
ongeag of die bedrag dan reeds verskuldig en betaalbaar is. Sodra ‘n
belastingpligtige onvoorwaardelik op ‘n bedrag geregtig word, is daar dus
sprake van belastingaanspreeklikheid.
Die vraag wat dadelik hieruit voortspruit, is wat presies met
onvoorwaardelikheid in dié verband bedoel word. Om hierdie vraag na
behore in die belastingreg te beantwoord, het die howe hulle gewend tot die
algemene beginsels van die kontraktereg.125 Op sterkte van algemene
kontraktuele beginsels is geleer dat slegs ‘n suiwere voorwaarde126
belastingaanspreeklikheid kan beïnvloed. Regter Van Dijkhorst127 is van
mening dat ‘n blote beding in ‘n kontrak wat nie die inwerkingtreding van
kontrakverpligtinge beïnvloed nie, nie enige rol speel by die bepaling van die
vraag of ‘n toevalling voorwaardelik of onvoorwaardelik plaasgevind het nie.
Van der Merwe 128 toon aan dat die vertrekpunt die vraag moet wees na die
onvoorwaardelike toevalling van inkomste. Sy kom tot die gevolgtrekking dat
slegs opskortende voorwaardes, soos in die verbintenisreg omskryf, toevalling
123 CIR v Delfos 1933 AD 242. 124 CIR v People’s Stores (Walvis Bay) (Pty) Ltd 1990 2 SA 353 (A). Sien ook die
vonnisbespreking deur Swart in 1990 SA Mercantile Law Journal 97 e.v. Hierdie benadering
is sedertdien herbevestig in onder andere Hilda Holt Will Trust v CIR 1992 4 SA 661 (A). 125 Hierdie beginsels is bespreek in paragraaf 7.3.2. 126 ’n Onsekere toekomstige gebeurtenis wat die ontstaan van kontrakverpligtinge
beïnvloed. 127 ITC 1587 57 SATC 97. 128 Van der Merwe 1995 De Jure 293 e.v.
301
van inkomste kan verhoed.129 Van der Merwe 130 voer aan dat die term
“toevalling” van die Inkomstebelastingreg gelyk gestel kan word aan die
begrip “vestiging van regte”. In haar bespreking van dié onderwerp vanuit die
oogpunt van die Inkomstebelastingreg, doen sy die volgende definisie van die
term “vestiging” aan die hand:131
“A vested right indicates that its beneficiary is the holder of a complete
real or personal right. A complete right is one that has all the parts
necessary to allow for its full operation and for all consequences
flowing from it. A right will not be complete when it is subject to a
suspensive condition. However, ownership of the benefit, and
transmissability and immediate enjoyment of the right are not
requirements for its vesting.”
7.3.4 Die Wet op Hereregte
In terme van die Wet op Hereregte 132 word hereregte gehef op die waarde
van enige eiendom wat deur enige persoon by wyse van ’n transaksie of op
enige ander wyse verkry word. Hereregte is dus ter sprake sodra eiendom
verkry word. In artikel 1 van die Wet op Hereregte word “datum van
verkryging” gedefinieer en bepaal die definisie onder andere dat “datum van
verkryging” die datum is waarop ’n transaksie aangegaan is, hetsy die
transaksie voorwaardelik was of nie. As eiendom verkry word anders dan by
wyse van ’n transaksie, beteken “datum van verkryging”, die datum waarop so
129 Van der Merwe 1995 De Jure 293 e.v. Dit wil voorkom asof Van der Merwe dus, uit
’n belastingoogpunt, die regte wat volgens Van Jaarsveld, Otto en andere uit ’n opskortende
ooreenkoms voortspruit, ignoreer. Sien in die verband paragraaf 7.3.3 hierbo. 130 Van der Merwe “The Meaning and Relevance of the Phrase ‘Vested Right’” 2000 SA
Mercantile Law Journal 326. 131 Van der Merwe 2000 SA Mercantile Law Journal 329. Van der Merwe verskaf hierdie
omskrywing nadat sy aan die hand gedoen het dat dit hoog tyd is dat aan die betrokke term
dieselfde betekenis geheg word in al die verskillende vakdissiplines. 132 Artikel 2 van die Wet op Hereregte 40 van 1949. Hereregte voortspruitend uit die
afstanddoening van ‘n belang word nie hier bespreek nie.
Formatted: Bullets andNumbering
302
’n persoon op die eiendom geregtig word. In geval van ’n opsie, is die datum
van uitoefening van die opsie die datum van verkryging.
In De Leef Family Trust v CIR1 3 3 het die Appèlhof ondersoek ingestel na die
betekenis van die begrip “verkryging” en het die betekenis van die term
“vestiging van regte” in die proses ook die hof se aandag geniet.
Appèlregter Joubert 134 wys daarop dat hereregte betaalbaar is indien “the
right to aquire the ownership of land” of soos hy dit ook noem, “to obtain
dominium in immovable property (ius in personam ad rem acquirendam)” deur
‘n persoon verkry word.
Wat vestiging betref, verwys die regter na die erfregtelike begrippe dies cedit
en dies venit.135 Volgens die erfreg vind vestiging van regte volgens Joubert
plaas sodra dies cedit intree. Die persoon verkry op hierdie tydstip egter
slegs ‘n persoonlike vorderingsreg om in die toekoms sekere bates te kan
opeis. Eers by dies venit verkry die persoon dan ‘n reg op genot en dan kan
oordrag van die bate geëis word. Sodoende verkry die persoon dan eers
tydens dies venit ‘n ius in personam ad rem acquirendam.1 3 6 Alhoewel regte
dus volgens Joubert vestig by dies cedit, ontstaan ‘n hereregteverpligting eers
op die vroegste tydens dies venit aangesien die persoon dan eers ‘n ius in
personam ad rem acquirendam verkry.
133
De Leef Family Trust v CIR 1993 3 SA 345 (A). 134 De Leef Family Trust v CIR hierbo 355C e.v. (My onderstreping.) Sien ook CIR v
Viljoen 1995 4 SA 476 (E). 135 De Leef Family Trust v CIR hierbo 356C. Hierdie begrippe is in paragraaf 7.3.1
bespreek. 136 Eers dan sou die hereregteverpligting ontstaan.
303
7.3.5 Spes
Die term “spes” het waarskynlik vanuit die Romeins-Hollandse
fideicommissum-figuur na die trustreg oorgespoel juis omdat die
fideicommissum by die trust mortis causa ‘n rol gespeel het. Wat die regte
van die fideicommissarius onder ‘n fideicommissum mortis causa betref, was
die tradisionele beskouing dat hy/sy geen reg op, of ten opsigte van die
fideikommissêre bates voor die vervulling van die fideikommissêre
voorwaarde gehad het nie.137 Hy/sy sou dan alleen ‘n hoop hê om te erf - ‘n
sogenaamde spes.138 Sommige skrywers wat hierdie benaming gebruik,
maak melding van die feit dat ‘n mens egter hier met geen gewone spes te
doen het nie, maar wel een met wonderbaarlike eienskappe. 139 Hierdie
eienskappe dui op die feit dat die fideicommissarius se sogenaamde spes nie
net beswarend op die fiduciarius se regsposisie inwerk nie, maar ook dat dit
vanaf regsweë aansienlike beskerming geniet.140 Ander skrywers is weer van
mening dat die fideicommissarius bloot oor ‘n persoonlike reg beskik.141
Sommige skrywers voorsien weer die moontlikheid dat ‘n saaklike reg
voorhande kan wees.142
Olivier143 ondersoek die spes-idee in sy proefskrif en kom tot die
gevolgtrekking dat ‘n fideicommissarius voor die vervulling van die
137 Van der Merwe en Rowland 332. 138 Estate Kemp v McDonald’s Trustee 1915 AD 491. 139 Van der Merwe en Rowland 333. 140 Van der Merwe en Rowland 333. Olivier Trustreg en Praktyk 96. 141 Swanepoel Oor Stigting, Trust, Fideicommissum, Modus en Beding ten behoewe van
‘n Derde (1961) 81. 142 Laurens ”Fideikommis oor onroerende goed: aard van die fideicommissarius se reg”
1983 THRHR 26, verwys daarna. Juis die twyfel oor wat die presiese posisie van die
fideicommissarius se belang (synde regte al dan nie) behels, werk mee tot die onsekerheid
met betrekking tot die trustbegunstigde se aansprake wat geskiedkundig, soos aangetoon, uit
dieselfde stal kom. Daar moet egter in gedagte gehou word dat die hof in die beslissing van
Braun v Blann and Botha 1984 2 SA 850 (A), die gelykstelling van die trust aan die
fideicommissum ongedaan gemaak het. 143 Olivier 396.
Formatted: Bullets andNumbering
304
fideikommissêre voorwaarde veel meer het as net ‘n spes. Nie net kan ‘n
fideicommissarius se regte teen die titelakte van die belaste eiendom
geregistreer word nie, maar ‘n hof sal volgens Olivier ook intree om ‘n
ongeoorloofde vervreemding van die fideikommissêre goedere by wyse van
interdik hok te slaan. So ‘n interdik sal volgens Olivier tog slegs verleen word
as die fideicommissarius ‘n duidelike reg het.
In Barnhoorn v Duvenage144 het die Appèlhof tot die gevolgtrekking gekom
dat ‘n fideicommissarius ‘n geldige sessie van sy regte kan gee. Dié
beslissing word deur Van der Merwe145 as die einde van die spes
fideicommissi gesien. Volgens dié beslissing is ‘n fideicommissarius van meet
af aan ‘n reghebbende.
Regter Smuts merk egter in Wasserman v Sackstein1 4 6 op dat hy nie met Van
der Merwe kan saamstem dat die Barnhoorn-saak die doodsklok vir die spes
fideicommissi gelui het nie. Olivier147 argumenteer egter dat regter Smuts in
sy siening fouteer en voer aan dat die regter eenvoudig die tradisionele
beskouing148 nagevolg het sonder om veel ag te slaan op die sienings van
verskeie gesaghebbende skrywers.
144 Barnhoorn v Duvenage 1964 2 SA 486 (A). Olivier 396 bespreek die saak en kom tot
dieselfde gevolgtrekking. 145 1965 THRHR 141. 146
Wasserman v Sackstein 1980 2 SA 536 (O) 544A. 147 Olivier 396. 148 Net hierbo na verwys. Wat die regte van die fideicommissarius onder ‘n
fideicommissum mortis causa betref, was die tradisionele beskouing dat hy/sy geen reg op, of
ten opsigte van die fideikommissêre bates voor die vervulling van die fideikommissêre
voorwaarde gehad het nie. Hy/sy sou dan alleen ‘n hoop hê om te erf - ‘n sogenaamde spes.
305
Volgens Olivier lê die fideicommissarius se regte in die persoonlike reg teen
die fiduciarius op instandhouding van die fideikommissêre goed.149
Bykomend hiertoe het hy egter ook nog onder andere ‘n hoop of ‘n verwagting
om die betrokke goedere eendag as reghebbende te verkry. Hierdie hoop of
verwagting is egter geen reg nie.
Olivier stem saam dat die
“… spes fideicommissi-beskouing ‘n spookgestalte is. Die spes
fideicommissi het geen juridiese inhoud nie en om dit as ‘n
regsbeginsel te probeer toepas, negeer die regte van ‘n
fideicommissarius wat inderdaad bestaan”.
Tydens die bespreking van gevestigde regte is gesê dat sodanige regte slegs
bestaanbaar is indien ten minste voldoen word aan een van Cowen150 se
twee konstruksies. Verder is die opmerking gemaak dat daar van die term
“voorwaardelike regte” (indien dit bestaansreg het) slegs sprake kan wees as
Strydom151 se konstruksie aanvaar word. In die lig hiervan word aan die hand
gedoen dat die term spes slegs kan verwys na daardie aansprake of
verwagtinge waaraan Strydom nie eens die benaming “voorwaardelike regte”
wil toeken nie.
149 Daarby kom ook nog volgens Olivier 396 dat die reg van die fideicommissarius ‘n
geldwaarde het. As die waarde van ‘n fiduciarius se regte volgens artikel 3(2)(a) en 5(1)(b)
van die Boedelbelastingwet 45 van 1955 bereken word, sal die waarde volgens Olivier “altyd
minder as die volle markwaarde van die betrokke goedere wees. Alhoewel die fiduciarius dus
eienaar is, het die las op die eiendom ten gunste van die fideicommissarius , statutêr ook ‘n
waarde wat, myns insiens, die verskil tussen die markwaarde en die fidusiêre waarde is”. 150 Paragraaf 7.3.1.1. 151 Paragraaf 7.3.1.2.
306
7.3.6 Samevatting
Tot dusver is die terme “regte”, “gevestigde regte”, “voorwaardelike regte” en
“spes” ondersoek vanuit die oogpunt van die Suid-Afrikaanse privaatreg en
veral die erfreg en verbintenisreg as onderafdelings daarvan. Daar is ook
ondersoek ingestel na hoe hierdie begrippe in sommige belastingwetgewing
hanteer word. Daar is vasgestel dat, alhoewel daar terminologiese verskille
mag bestaan, die onderliggende betekenisse wat aan hierdie terme toegedig
word kragtens die verskillende vakdissiplines in wese ooreenstem.
Daar is bevind dat ‘n reg gevestig is mits gesê kan word dat die regstitel in die
reg volledig en onvoorwaardelik is of, selfs al is nog nie aan al die
voorwaardes voldoen nie, maar dit seker is dat aan almal in die toekoms
voldoen sal word. Daar is verder vasgestel dat termyn- of tydsbepalings nie
die vestiging van regte as sodanig beïnvloed nie, maar bloot ‘n rol speel by
die vasstelling van dies venit - oftewel wanneer hierdie regte opeisbaar of
afdwingbaar word. Voorwaardelike regte in die eng sin152 het ook
bestaansreg onder die saambreelbegrip153 “regte”. In geval van ontbindende
voorwaardelike regte, vestig die regte dadelik, maar verval as en wanneer die
ontbindende voorwaarde in vervulling gaan. Alhoewel ‘n opskortende
voorwaardelike bepaling in ’n koopkontrak tans onbevredigend hanteer word
deur die howe, wys verskeie skrywers daarop dat selfs in die geval van ’n
koopooreenkoms onderworpe aan ’n opskortende voorwaarde, ’n verbintenis
steeds onmiddellik ontstaan. Selfs ingeval van ‘n opskortende voorwaardelike
bepaling, beskik ‘n begunstigde dus onmiddellik, ten minste, oor
voorwaardelike regte - minstens ‘n reg op nakoming van sommige
kontraksverpligtinge.154 Daar is verder tot die gevolgtrekking gekom
152 Addisioneel tot gevestigde regte, soos gedefinieer deur Strydom en net hierbo
bespreek. 153 Met hierdie term in dié konteks word bedoel dat die algemene begrip “regte”
gevestigde en voorwaardelike regte omvat. 154 Joubert in Suid-Afrikaanse Handelsreg (red. Van Jaarsveld) (1988) (3e uitgawe)
(Vol. 1) 127.
Formatted: Bullets andNumbering
307
dat die werklike verskil tussen gevestigde en voorwaardelike regte hoofsaaklik
geleë is in die verskil in inhoud van die betrokke regte. Die begrip spes as
sinoniem vir voorwaardelike aansprake, verleen geen regte nie omdat die
gemeenskap die aansprake nie as beskermingswaardig ag nie en geen
konstituerende feite nog ingetree het wat aan die aanspraak iets sekers
toedig nie.155 Op sterkte hiervan word aan die hand gedoen dat die begrip
spes geen verdere rol te speel het as dit gaan oor ’n ondersoek na die regte
van trustbegunstigdes nie.
7.4 TRUSTBEGUNSTIGDES EN REGTE
7.4.1 Identifiseerbare Trustbegunstigdes
Uit die essensiële vereistes, soos in hoofstuk 4 bespreek, blyk dit dat die
Sui d-Afrikaanse reg vereis dat ‘n trust oor identifiseerbare begunstigdes moet
beskik. ‘n Trust sonder ‘n identifiseerbare begunstigde(s) is nietig.1 5 6
Cameron et al 157 maak dit duidelik dat, indien daar by ‘n trust mortis causa of
inter vivos, ‘n gebrek aan behoorlik identifiseerbare trustbegunstigdes
bestaan, so ‘n trust nietig sal wees juis vanweë so ‘n gebrek. Met hierdie
standpunt word saamgestem. Dit is ook in ooreenstemming met die
historiese ontwikkeling van die trustfiguur in die ander jurisdiksies wat
ondersoek is.
Die Suid-Afrikaanse posisie is dat trustbegunstigdes identifiseerbaar moet
wees deurdat hulle “can either be named or can be ascertained from the
definition in the trust deed from a specified group of beneficiaries”. 158
155 Strydom 161. 156 Van der Westhuizen “Trusts” in Pace en Van der Westhuizen Wills and Trusts (2005)
27 en 35; Corbett et al 394; Deedat v The Master 1995 2 SA 377 (A). Hierdie aangeleentheid
is reeds bespreek in hoofstuk 4. 157 Cameron et al 151 e.v. 158 Van der Westhuizen 27. Sien ook Corbett et al 394. Sien ook bespreking van
essensiële vereistes en van “power of appointment” in hoofstuk 4.
308
’n Vraag wat nou ontstaan, is waarom die vereiste ook in die Suid-Afrikaanse
reg gestel word dat ‘n trust (identifiseerbare) begunstigde(s) moet hê om
geldig te ontstaan en ook voort te kan bestaan.
Die antwoord hierop lê waarskynlik in die geskiedkundige oorsprong van die
trustfiguur en ook in die algemene siening dat ‘n trust ten gunste van iemand
afgedwing moet kan word, anders het dit geen sin nie.
Die trust het, soos reeds aangetoon, op een of ander manier die Treuhand-
beginsel as basis. By die trust gaan dit nie ten behoewe van die trustee nie,
maar ten behoewe van die begunstigde. ‘n Vertrouensverhouding waaruit
verpligtinge en regte voortspruit is van oudsher af by die trustfiguur
voorhande. As daar nie ‘n begunstigde is ten behoewe van wie ‘n trustee
trusteiendom hou nie, is dit ‘n absurditeit. Dit was juis ter beskerming van
hierdie begunstigdes se regte dat die “Chancellor” ingegryp het.
In die Engelse en ook die Skotse reg word gepraat van “certainties” as verwys
word na die essensiële vereistes van ‘n trus t. Een van hierdie “certainties” is
die sogenaamde “certainty of objects”. Volgens die Engelse en Skotse
beskouing moet die begunstigde (net soos in die Suid-Afrikaanse regstelsel)
bepaal of bepaalbaar wees.159 Die rede vir hierdie vereiste is volgens die
Engelse regspraak voor die handliggend, naamlik “… there must be someone
in whose favour the court can decree performance”.160 Dit was immers juis in
die Engelse reg waar hul common law-stelsel trustbegunstigdes remedieloos
gelaat het. Om hierdie persone se regte te beskerm, het die “Chancellor” na
vore getree en deur middel van equity law hierdie rol begin vervul.
De Waal en Honoré beskou die behoorlike beskerming van regte van
trustbegunstigdes as so belangrik dat hulle dit verhef tot een van die
wesenskenmerke van ‘n suiwer trust.161 De Waal doen terselfdertyd aan die
159 Sien hoofstukke 3 en 5. 160 Morice v Bishop of Durham 1804 9 Ves. 399 op 405, soos aangehaal deur Oakley 74. 161 Sien hoofstuk 4 paragraaf 4.3.3.2.
309
hand dat die Suid-Afrikaanse trustfiguur wel ‘n suiwer trustfiguur is. Dit word
aan die hand gedoen dat daar op sterkte van dit wat hierbo uiteengesit is, ook
in Suid-Afrika, net een logi ese rede bestaan vir die vereiste dat
identifiseerbare trustbegunstigdes moet bestaan en dit is om iemand te kan
hê in wie se guns of ter wille van wie trustbepalings nagekom moet word.162
Anders gestel, kom die vereiste daarop neer dat so ‘n persoon ten gunste van
wie die hof kan beslis tog nooit regteloos kan wees nie, want wat is daar dan
om te beskerm of ten gunste van te beslis? Uit die voorgaande volg dus dat,
waar dit vereis word dat begunstigdes bestaan of bestaanbaar moet wees, die
duidelike implikasie is dat daarmee bedoel word, begunstigdes met regte.
Slegs op hierdie wyse kan sin gemaak word uit die vereiste dat daar iemand
moet wees in wie se guns die howe nakoming van trustbepalings kan gelas
en op die wyse geskied dan ook reg aan De Waal se standpunt dat die Suid-
Afrikaanse trustfiguur ‘n suiwer trustfiguur is. Wat die aard van hierdie regte
kan wees, word hieronder verder ondersoek.
Afgelei uit die bogaande moet ‘n suiwer trust beskik oor identifiseerbare
begunstigdes met regte . Olivier163 vra homself die vraag af of ‘n trust
bestaanbaar is met begunstigdes sonder enige regte, selfs nie eens ‘n
persoonlike reg teen die trustee op instandhouding van die trust nie. Hy kom
dan tot die volgende gevolgtrekking:
”In die Amerikaanse reg en in die Engelse reg is ‘n begunstigde
onontbeerlik vir die bestaan van ‘n trust en die begunstigde se regte
ontstaan outomaties by die totstandkoming van die trust. 164 Die
begunstigde het wel die reg om te aanvaar of te verwerp, maar die
162
Alhoewel geargumenteer mag word dat die geldigheid van die liefdadigheidstrust,
hierdie argument omverwerp, word aan die hand gedoen dat die liefdadigheidstrust op
dieselfde wyse hanteer behoort te word as in die Engelse reg. Sien in dié verband hoofstuk 6
paragrawe 6.2.1 en 6.2.2. 163 Olivier 326. 164 Omrede die trust gesien word as ‘n vertrouensverhouding wat ex lege ontstaan en
waaruit outomaties regte en verpligtinge spruit.
310
aanvaarding of verwerping is terugwerkend tot die oomblik waarop die
trust tot stand gekom het.
Ook in die Suid-Afrikaanse trustreg is ‘n begunstigde noodsaaklik. Dit
is ook duidelik dat ‘n trustee, wanneer hy aanvaar, die plig op hom
neem om die trustgoedere ten behoewe van die begunstigde te
administreer. Daar ontstaan dus outomaties ‘n verhouding 165 tussen
trustee en begunstigde waarvolgens die trustee die trustgoedere
uitsluitlik ten behoewe van die begunstigde moet administreer. Die
trustee se pligte hou dus verband met die regte van die begunstigde.
Om te leer dat ‘n begunstigde noodsaaklik is vir die totstandkoming van
‘n trust en dat die trust kan bestaan met ‘n begunstigde wat nie
aanvaar het nie, maar tot tyd en wyl die begunstigde wel aanvaar het,
het die begunstigde geen regte nie, skyn vir my botsend te wees.
Myns insiens is ‘n privaat trust met ‘n begunstigde maar sonder regte,
nie bestaanbaar nie.”
Dit word dus aan die hand gedoen dat ‘n begunstigde met regte vanaf die
oomblik van totstandkoming van enige trust essensieel is. 166
7.4.2 Die Begrip “Regte” in die Suid-Afrikaanse Trustreg
Indien die algemene beskouing van die begrip “regte” toegepas word op die
trustfiguur, en meer spesifiek op die begunstigde van ‘n trust, is die eerste
vraag dus of so ‘n trustbegunstigde as regsubjek beskermingswaardige
belange besit. Dié vraag moet beantwoord word aan die hand van ‘n proses
165 ‘n Vertrouensverhouding. 166 In welke mate daar volgens die Suid-Afrikaanse howe ruimte bestaan vir hierdie
standpunt, word in hoofstuk 8 bespreek.
Formatted: Bullets andNumbering
311
van belange-afweging deur die betrokke samelewing.167 As gelet word op die
historiese ontwikkeling van die trustfiguur en ook wat reeds hierbo in die
verband opgemerk is en om enigsins sin te maak van die hele trustgedagte,
kan geen twyfel meer bestaan dat ‘n trustbegunstigde wel oor beskermings-
waardige belange moet beskik nie.
As die vraag bevestigend beantwoord word, beskik so ‘n subjek oor regte wat
volgens die subjektiewe regsleer gereguleer sal word óf binne die privaatreg
óf die publiekreg óf beide, afhangende van die aard van die verhoudings wat
beskerm moet word. 168 Sodanige regte kan dan gevestig of voorwaardelik
wees, ooreenkomstig die algemene betekenis wat hierbo aan die betrokke
begrippe gegee is. Die objek169 van die trustbegunstigde se regte sal
aanvanklik die nakoming van die spesifieke trustbepalings wees (dus ‘n
prestasieverpligting) en daarom ‘n vorderingsreg. Die bestaan van saaklike
regte is egter ook moontlik.1 7 0 Die inhoud en aard van ‘n begunstigde se
167 In die lig van wat reeds onder die objektiewe regsleer bespreek is, is al ‘n
begunstigde se verwagtinge of belange teenoor die trustee of andere, voortspruitend uit die
betrokke trustakte en selfs ten opsigte van die trustbates, nie noodwendig “regte” nie. As die
term “verwagtinge” of “belange” dui op die totaliteit van die verhouding tussen die
begunstigde en andere met betrekking tot die trustbates, dan dui die term “regte” op daardie
gedeelte van die begunstigde se aansprake wat deur die objektiewe reg as
beskermingswaardig geag word. In hierdie geval loop die ontstaan van “regte” ook hand aan
hand met ‘n belange-afweging van verhoudings, soos reeds hierbo aangedui. Strydom 153
bespreek die aangeleentheid in diepte. Sien ook CIR v Pretorius 1986 1 SA 238 (A) 248G. 168 Honoré The South African Law of Trusts (1976) (2e uitgawe) 2, 4, 152, 171; Cameron
et al 4, 11, 181 e.v. Omdat die trustee ‘n openbare amp beklee en gevolglik in ‘n fidusiêre
verhouding teenoor die begunstigde staan kan die begunstigde se regte ook binne die
publiekreg as deel van die objektiewe reg val. Hierdie aspek word volledig bespreek in
hoofstuk 8. 169 Hierdie term moet nie verwar word met die Engelse term “certainty of objects” wat
weer dui op trustbegunstigdes en nie die doel van die trust nie. 170 Soos byvoorbeeld in die geval van ‘n bewindtrust.
312
regte het te make met die verskillende subjektiewe regte wat tot sy beskikking
is in terme van die subjektiewe regsleer.171
Volgens Olivier172 is dit moontlik om die objek en aard van ‘n begunstigde se
“regte” op die trustgoedere volgens die norme van die bestaande subjektiewe
reg te beoordeel - sonder hulp van Engelsregtelike terme soos “beneficial
ownership” of “beneficial interest”. Olivier173 voer aan dat die begunstigde ‘n
regsubjek is en dit impliseer noodwendig dat ‘n subjek-objek verhouding binne
een van bogemelde vier indelings174 ontstaan. So merk hy175 op:
“Oorgeprojekteer op ‘n trust beteken dit dat die begunstigde as
regsubjek een of meer van die subjektiewe regte behalwe
persoonlikheidsregte kan hê. As sy reg na ‘n persoonlike reg teen die
trustee op instandhouding van die trust verwys, het hy ‘n
vorderingsreg. Sy reg kan ook moontlik ‘n saaklike reg wees as die
trustgoedere in hom vestig ... Die Suid-Afrikaanse beskouing en
indeling van subjektiewe regte en die toepaslike terminologie is
heeltemal voldoende om die regte van die begunstigde te identifiseer
en te beskryf. ‘Beneficial ownership’ of ‘beneficial interest’ het geen
betekenis in ons reg nie en die gebruik van dié uitdrukkings kan gerus
laat vaar word.”
As Olivier gelyk het,176 en dit word aan die hand gedoen dat dit wel die geval
is, blyk dit dus dat die algemeen geldende beginsels van toepassing by die
beoordeling van die term “regte” in die Suid-Afrikaanse konteks, toepassing
kan vind wanneer dit gaan oor regte van trustbegunstigdes. In die algemeen
beteken “regte”, ook in trustverband, dus daardie verwagtings of belange van
171 Van Zyl en Van der Vyver 421 e.v. 172 Olivier 390 e.v. 173 Olivier 391 e.v. 174 Sien paragraaf 7.2.2. 175 Olivier 391. 176 Dit word aan die hand gedoen dat Olivier inderdaad reg is.
313
‘n regsubjek teenoor ‘n ander regsubjek of -subjekte wat die samelewing as
beskermingswaardig beskou. Gebaseer op wat reeds in hierdie hoofstuk
behandel is rakende die objektiewe en subjektiewe reg, kan ‘n trust-
begunstigde dus moontlik beskik oor regte voortspruitend uit die erfreg en die
verbintenisreg, maar ook die publiekreg177 en hierdie regte kan gevestig of
voorwaardelik wees.
7.4.3 Bron van Regte Ooreenkomstig die Trustkonstruksie
Uit wat reeds hierbo gesê is, kan trustregte voortspruit uit die erfreg,
kontraktereg en moontlik ook uit die vertrouensverhouding wat met
trustoprigting gepaard gaan.178 Dit is ook moontlik dat ‘n kombinasie van
hierdie bronne tot regte en verpligtinge aanleiding kan gee. In hierdie
hoofstuk word slegs stilgestaan by die erfreg en verbintenisreg as moontlike
bron van regte van trustbegunstigdes.179
Coertze180 is van mening dat die bron van die trusteeverpligtinge (met die
regte van trustbegunstigdes as teenpool) by ‘n trust inter vivos ‘n ooreenkoms
is en by ‘n testamentêre trust ‘n obligatio quasi ex contractu is. In beide
gevalle dus ‘n verbintenis.
Van der Merwe en Rowland 181 is weer van mening dat ‘n trust inter vivos deur
ooreenkoms ontstaan en daarom is die trustees se verpligtinge ex contractu.
By die trust mortis causa ontstaan, volgens dieselfde skrywers, die
trusteeverpligtinge ooreenkomstig die erfreg net soos by die verpligtinge van
‘n fiduciarius en dus in terme van die erfreg.
177 In hoofstuk 8 word standpunt ingeneem dat regte ook aan die trustbegunstigde
toekom uit die vertrouensverhouding wat die trustverhouding inderdaad is. 178 Die erfreg en verbintenisreg word in hierdie hoofstuk bespreek en in hoofstuk 8 word
die vertrouensverhouding bespreek. 179 Die vertrouensverhouding as bron word in hoofstuk 8 behandel. 180 Coertze Die Trust in die Romeins-Hollandse Reg (LLD-proefskrif 1948 US) 86. 181 Van der Merwe en Rowland 374 e.v.
314
Die feit dat in die Suid-Afrikaanse reg ‘n onderskeid getref word tussen
trustfigure op sterkte van die bron waaruit so ‘n trustfiguur voortspruit, staan
vas.182 Hiermee word geensins toegegee dat so ‘n onderskeid korrek of
aanvaarbaar is nie - trouens standpunt is reeds ingeneem 183 dat die
onderskeid inderdaad ongewens is. Die feit van die saak is egter dat so ‘n
onderskeid tans in Suid-Afrika getref word 184 en daarom in ag geneem sal
moet word in enige ondersoek na die trustfiguur in Suid-Afrika.185 Uit die
voorgaande moet dus afgelei word dat trustbegunstiges se regte minstens
kan voortspruit uit en beoordeel moet word aan die hand van die erfreg en die
verbintenisreg en wel as gevolg van die besondere trustkonstruksie.
7.4.4 Begrip Gevestigde en Voorwaardelike Regte in die Konteks van
die Trustreg
Soos reeds aangetoon, is die erfreg en die verbintenisreg moontlike bronne
van die regte van trustbegunstigdes. Hierbo is verder aangetoon dat die
begrip “gevestigde regte” en “voorwaardelike regte” in die erfreg en
verbintenisreg wesentlik dieselfde betekenis dra. Die afleiding wat dus
gemaak kan word is dat alhoewel terminologies onderskei word tussen
trustfigure op sterkte van sulke figure se ontstaansbronne, die begrip
“gevestigde regte” en “voorwaardelike regte” vir beide die trust mortis causa
en die trust inter vivos dieselfde betekenis het, welke betekenisse ooreenstem
met die algemene betekenis wat in die Suid-Afrikaanse reg aan hierdie
182 Hierdie aspek is bespreek in hoofstuk 4. 183 Hoofstuk 4 paragraaf 4.3.2.2.3. 184 Hierdie aspek is bespreek in hoofstuk 4. 185 Dit sluit ‘n ondersoek na die bron van trustregte in. Omdat, soos later gesien sal
word, ‘n trust histories en vandag nog gesien word as ‘n vertrouensverhouding wat aanleiding
gee tot fidusiêre verpligtinge, word die standpunt gehuldig dat die soeke na die bron van regte
van trustbegunstigdes nie beperk moet wees tot die erf - en verbintenisreg nie, maar uitgebrei
moet word na die beginsels onderliggend aan vertrouensverhoudings, veral soos wat dit
toepassing vind in die trustreg. Daar word aan die hand gedoen dat alhoewel die regte van
trustbegunstigdes ex contractu of ex testamento kan ontstaan, dit nie die enigste of selfs
vernaamste bron(ne) van hierdie regte is nie.
315
begrippe verleen word. Hierdie standpunt is in ooreenstemming met
Cameron et al ,186 wat beide trusts mortis causa en inter vivos behandel en
tydens die bespreking van hierdie onderwerp, geen onderskeid tussen die
twee figure tref nie. Dit is ook hoofregter Corbett se standpunt soos
uiteengesit in McAlpine v McAlpine.187
7.4.4.1 Gevestigde Regte
Vanuit die oogpunt van die trustreg en gebaseer op die algemene beginsels
van die verskillende vakdissiplines wat reeds bespreek is, het ‘n
trustbegunstigde dus ‘n gevestigde reg indien ’n regsgeldige verbintenis188
bestaan en hy:
(a) bepaald en in lewe is.189 Dit moet uit die trustakte blyk dat net die
bepaalde begunstigdes die bevoordeeldes is, of indien daar aan ‘n
trustee diskresionêre magte verleen is, moes die trustee eers sy
diskresie duidelik ten gunste van die betrokke persoon uitgeoefen het.
Ongeborenes kan geen gevestigde regte besit nie.190
186 Cameron et al 556 e.v. 187 McAlpine v McAlpine 1997 (1) SA 736 (A) 751E-J:
“The application of this test involves the distinction drawn in our jurisprudence
between vested and contingent rights. In the case of Jewish Colonial Trust Ltd v
Estate Nathan 1940 AD 163, this Court discussed this distinction in the testamentary
context … These concepts of vesting - dies cedit and dies venit - arise also in the law
of contract.” 188 Daar dien op gelet te word dat voordat enige regte voortspruit uit ‘n verbintenis, die
verbintenis uit die aard van die saak eers regsgeldig tot stand moet kom. In hierdie verband
word verwys na die inleidende opmerkings van paragraaf 7.3.2 hierbo. Waar die bron van die
verbintenis, byvoorbeeld ‘n stipulatio alteri is, is die howe se standpunt dat aanvaarding van
voordele deur die begunstigde een van die voorvereistes is vir die totstandkoming van ‘n
geldige verbintenis tussen die derde en die stipulans. 189 Austin 886. 190 Die nasciturus-fiksie word hier buite rekening gelaat.
316
en
(b) ‘n onvoorwaardelike volledige regstitel op die bevoordeling het. 191
Hierdie vereiste sluit ‘n tyds- of termynbepaling asook ’n ontbindende
voorwaarde in, soos hierbo aangetoon.
Volgens Cameron et al 192 het ‘n trustbegunstigde gevestigde regte indien dit
duidelik is dat die begunstigde reeds eienaar is van die reg met of sonder die
reg van genot van die regte.1 9 3 Na hierdie reg word ook verwys as “an
immediate right”. ‘n Reg is “immediate” as dit “does not depend on any
further contingency such as survival of the beneficiary to a given age or at the
death of a given person”.194 Ook Stander 195 beklemtoon dat trustregte
gevestig is indien dies cedit reeds ingetree het en ‘n vorderingsreg ontstaan
het. Die reg hang dus nie van enige verdere onsekere voorwaarde af nie.
Sher,196 in sy bespreking van dié onderwerp, beklemtoon dat onderskei moet
word tussen gevestigde en voorwaardelike regte. Hy wys daarop dat die
bepalings van die trustakte ‘n belangrike rol speel by die beantwoording van
die vraag of regte gevestig het al dan nie. Indien die trustees volgens hom ‘n
diskresie het “to select the capital beneficiaries or to distribute the capital or
191 Cowen 1949 SALJ 405; Strydom 153 e.v. bespreek ook hierdie aangeleentheid in
besonderhede. 192 Cameron et al 555 e.v. Hou in gedagte dat vestiging ook ‘n spesifieke betekenis kan
hê soos byvoorbeeld by inkomstebelasting aangeleenthede. 193 Cameron et al 556 e.v. Hierdie is die tipiese bewindtrustsituasie, hiermee word
gevolg gegee aan Austin se siening asook aan Cowen se eerste konstruksie soos bespreek
in paragraaf 7.3.1.1. 194
Hier gaan dit dus oor die beginsel wat in die Jewish Colonial-beslissing voorgestaan
word, naamlik “to draw a distinction between what is certain and what is conditional: a vested
right is distinguished from a contingent or conditional right.” Hierdie konstruksie stem dan ook
ooreen met Cowen se tweede konstruksie soos bespreek in paragraaf 7.3.1.1. 195 Stander 1999 TRW 148. 196 Sher “The Sale of a Trust” 1996 JBL 169. (My onderstreping).
317
trust income, the rights of the beneficiaries are ‘contingent’. If the trustee has
no such right, their rights are vested.”197
‘n Gevestigde reg volgens die trustreg beteken dus daardie regte wat volgens
Cowen198 voortspruit uit verbintenisse waarvan óf reeds aan al die elemente
voldoen is óf waar nog nie aan almal daarvan voldoen is nie, maar waar dit
seker is dat aan almal in die toekoms voldoen sal word.
7.4.4.2 Voorwaardelike Regte
Standpunt is reeds ingeneem dat gevestigde regte nie die enigste regte is
waaroor ’n begunstigde kan beskik nie. Tydens die bespreking hierbo is
aangetoon dat alhoewel ’n ooreenkoms199 selfs voorwaardelik en opskortend
is, kontrakspartye steeds oor regte beskik. Alhoewel die inhoud van die
betrokke vorderingsregte kan verskil, bly dit steeds vorderingsregte en behels
dit in dié geval ’n reg op nakoming en eerbiediging van die kontraksterme.200
Wat betref ’n trust mortis causa verkry ’n begunstigde ook ’n persoonlike reg
teen die trustee vir die behoorlike administrasie van trust vanaf die oomblik
waarop die trust ontstaan. 201 In die volgende hoofstuk gaan aangetoon word
dat hierdie voorwaardelike reg inhoudelik ooreenstem met die fidusiêre regte
van veral ’n diskresionêre trustbegunstigde.
197 Van belang vir hierdie studie is egter nou reeds dat Sher aanvaar dat
trustbegunstigdes naas gevestigde regte ook oor ander (voorwaardelike) regte beskik. 198 Cowen 1949 SALJ 406; Strydom 158 e.v. 199 Daar is reeds by herhaling aangetoon dat ‘n truts inter vivos as ‘n ooreenkoms
beskou word. 200 Weens die feit dat die trust inter vivos oor die boeg van ‘n kontrak gegooi word, word
aan die hand gedoen dat hierdie beginsel ook geld vir dié tipe trust - veral dan ook die
diskresionêre trust. Hierdie aspek is ook bespreek in paragraaf 7.3.1.2. 201 Hansen’s Estate v CIR 1956 1 SA 398 (A); CIR v Lazarus’ Estate 1958 1 SA 311 (A)
320 e.v. en SIR v Rosen 1971 1 SA 172 (A) 189.
318
7.4.5 Regte Voortspruitend uit die Trustkonstruksie
Soos reeds aangetoon,202 word trusts in Suid-Afrika nie net geklassifiseer op
sterkte van die ontstaansbron daarvan nie, 203 maar ook op grond van
vestiging van regte. Veral laasgenoemde klassifikasie speel weer ‘n
belangrike rol as dit kom by die aard en inhoud van die regte voortspruitend
uit trustverbintenisse.
7.4.5.1 Persoonlike Regte
Volgens Coertze204 het ‘n trustbegunstigde, as algemene reël, ‘n ius in
personam teen die trustee. Hy besit nie ‘n ius in re op die trustgoed nie.
Coertze205 wys daarop dat, indien die trustee die trustgoed dus vervreem in
trustbreuk, die begunstigde nie op ‘n ius in re kan steun om die trustgoed van
‘n derde wat in besit daarvan is, op te eis nie. 206 Volgens Swanepoel207
verkry die begunstigde van ’n beding ten behoewe van ’n derde na
aanvaarding beslis nie ‘n ius in re ten opsigte van die trustgoed nie. Vir hom
is die begunstigde se reg soortgelyk aan die reg van ‘n skuldeiser teenoor ‘n
skuldenaar wat in fraudem creditoris vervreem en is dit bloot persoonlike
vorderingsregte teenoor die promittens.
Volgens Olivier208 het ‘n trustbegunstigde by ‘n trust in die engere sin, waar
die eiendomsreg van die trustgoedere in die trustee vestig of waar die trustee
‘n vorderingsreg op die goedere het, ‘n vorderingsreg teen die trustee op
202 Hoofstuk 4 paragraaf 4.3.2. 203 Daar is ook so pas aangetoon dat die ontstaansbron van ‘n trust ‘n belangrike rol
speel by die vraag na die bron van enige regte voortspruitend uit ‘n spesifieke trustfiguur. 204 Coertze 99. 205 Coertze 99. 206 Hy sal gebruik moet maak van die beginsel van die kennisleer soos toegepas op
gevalle van trustbegunstigdes. 207 Swanepoel 78. 208 Olivier 386.
319
instandhouding van die trust. Olivier merk op dat, indien dit uit die testament
sou blyk dat die begunstigde ‘n vorderingsreg op die trustgoedere het, dit
onwaarskynlik sal wees dat ‘n mens dan te make het met ’n trust in die
engere sin (onthou dat Olivier van Cameron et al en waarskynlik ook van die
howe verskil oor die betekenis van die trust in die engere sin).209 As gevolg
van die uniekheid van die Suid-Afrikaanse sakereg kan dominium van die
trustgoedere nie in die trustee vestig, terwyl die begunstigde tegelykertyd ook
‘n saaklike reg (of soos Olivier dit noem, “’n vorderingsreg op die goedere”)
het nie. Dit is juis omdat daar nie met die “estates”- of “dual ownership”-idee
van die Engelse gewerk word nie.
Honoré 210 beaam die siening dat ’n begunstigde normaalweg ‘n persoonlike
reg teen die trustee het en nie ’n saaklike reg op die trustgoedere nie.
Volgens Cameron et al 2 1 1 kan ‘n trustbegunstigde van ‘n trust waar die
trustee eienaar van die trustbates is, nooit ‘n ius in rem op trustbates vestig
nie, aangesien die trustee steeds die eienaar bly solank die trust bestaan.
Corbett et al 212 is van mening dat ‘n begunstigde van ‘n trust eers ‘n
vorderingsreg ten opsigte van die trustgoedere verwerf as dit uit die trustakte
blyk dat hy, en net hy, onvoorwaardelik die kapitaalvoordeel uit die
trustgoedere moet kry.
Van der Westhuizen213 stel dit dat die begunstigdes in
“… the case of a testamentary trust, only have a personal right against
the trustee from the moment the trust comes into existence”.
209 Hoofstuk 4 paragraaf 4.3.3.1. 210 Honoré The South African Law of Trusts (1976) (2e uitgawe) 396 e.v. 211 Cameron et al 559 e.v. 212 Corbett et al 413. 213 Van der Westhuizen 26.
320
Stander214 sit die algemene posisie ten opsigte van die begunstigdes se regte
uiteen deur te onderskei tussen die diskresionêre trust 215 en die bewindtrust.
In geval van die diskresionêre trust het die begunstigde volgens Stander slegs
‘n vorderingsreg teen die trustee op instandhouding van die trust. 216 So ‘n
begunstigde het geen saaklike reg ten opsigte van trustbates nie en is verplig
om die saaklike regte van ander daarop te respekteer. As die inhoud van die
trustakte vir die begunstigde ‘n besondere reg soos byvoorbeeld op inkomste
skep, bly die trustees steeds eienaar van die corpus wat tot die inkomste
aanleiding gegee het en ook van die inkomste as sodanig. So ‘n begunstigde
het steeds net ‘n vorderingsreg. ‘n Kapitaalbegunstigde het ook ‘n
persoonlike of vorderingsreg teen die trustee op instandhouding van die trust.
7.4.5.2 Saaklike Regte
‘n Begunstigde van ‘n trust kan volgens Stander eers eienaar van die
trustbates word (‘n saaklike reg verkry) as die trustee nie meer eienaar
daarvan is nie. Hier noem Stander twee voorbeelde naamlik wanneer die
tydstip aangebreek het vir oorhandiging of uitbetaling van trustbates217 of in
die geval van die bewindtrust.
In die geval van die bewindtrust beskik die begunstigde oor eiendomsreg op
trustbates. Hierdie saaklike regte vestig vanaf die ontstaan van die trust en
die trustee is nooit eienaar nie. Die trustee verkry slegs sekere beheer- en
beskikkingsregte oor die bates welke regte die begunstigde se ius in rem
beperk, maar nooit ongedaan maak nie. 218
As Stander egter aanvoer dat “…’n trustbegunstigde onder ‘n diskresionêre
trust verkry voor uitoefening van die diskresie geen regte hoegenaamd nie”
214 Stander 1999 TRW 147. 215 Die tipiese diskresionêre trusts soos in hoofstuk 4 paragraaf 4.3.2.1.1. 216
Dit wil sê nakoming van die trustbepalings. 217
Dies venit dus. 218 Stander 1999 TRW 151.
321
(as voorbeeld dat dies cedit nog nie aangebreek het nie),219 kan nie
saamgestem word nie. Soos reeds aangetoon, word die mening gehuldig dat
‘n trustbegunstigde sonder regte onbestaanbaar is en ‘n diskresionêre
trustbegunstigde reeds oor ten minste voorwaardelike vorderingsregte220
teenoor die trustee beskik.
By die bewindtrust besit die begunstigde ‘n ius in rem omdat die trustee nie
eienaar van die bates is nie, maar bloot die bates moet administreer. Hierdie
saaklike reg is egter onderworpe aan die bepalings van die trustakte en ook
dit wat in die algemeen oor dies venit gesê is.221
In sekere beslissings is al so ver gegaan dat beslis is dat die regte van ‘n
inkomstebegunstigde, wat ‘n duidelike vorderingsreg op die inkomste van ‘n
trust het, in sekere opsigte soortgelyk is aan ‘n vruggebruik. Alhoewel dit nie
beteken dat daar in die algemeen beweer kan word dat ons trustreg so
ontwikkel het dat die begunstigde saaklike regte het nie, is die praktiese
situasie tog dat dit wel moontlik is om die trustbepalings sodanig in te klee dat
‘n begunstigde in gegewe omstandighede wel ‘n saaklike reg óf ‘n
vorderingsreg kan verwerf.222
C.P. Joubert223 merk op:
“Ons wil die aandag daarop vestig dat die neiging in die Anglo-
Amerikaanse trustreg is om die begrip ‘equitable ownership’ oorboord
te gooi en oor te hel na die begrip saaklike reg wat die aard van die
trustbegunstigde se regte betref. Wat ons eie trustreg betref, is ons
219
Stander 1999 TRW 151. 220 Hierdie aangeleentheid is bespreek onder paragraaf 7.3.1.2. 221 Van der Westhuizen 25. 222 Hiddingh v CIR 1941 AD 111. Ook Joubert “‘n Kritiese beskouing van Honoré se
Opvattings oor ons Trustreg” 1968 THRHR 276. 223 Joubert 1968 THRHR 277.
322
regspraak alreeds besig om die ‘beneficial interest’ van die
inkomstebegunstigde as ‘n reg van vruggebruik te beskou. Hierdie reg
van vruggebruik verskil van die gewone vruggebruiker se vruggebruik
deurdat die gewone vruggebruiker besit van en beheer oor die res
usufructuaria het terwyl die beheersreg by die trustee berus. Die
regsposisie van die inkomstebegunstigde se reg van vruggebruik stem
derhalwe ooreen met dié vruggebruik wat aangetref word waar ‘n
gemeenregtelike administrateur die res usufructuaria beheer en
administreer. Die aanduidings is daar dat ons trustreg in die rigting
ontwikkel dat die trustbegunstigde wel saaklike regte het.”
Cameron et al 224 merk verder op dat
“in spite of the fairly restricted character of the beneficiary’s rights in
our law in comparison with English law, it is common to speak of the
beneficiary as having the ‘beneficial ownership’ of or a ‘beneficial
interest’ in the trust property, or of the trust property ‘belonging’ to him.
Likewise it is emphasized that the trustee does not have the ‘beneficial
ownership’ or a ‘beneficial interest’ in the trust property.
If the trust beneficiary were no more than an ordinary creditor of the
trustee, there would be no reason to speak of his right in such terms.
The justification for speaking of a beneficiary as a ‘beneficial owner’ or
as having a ‘beneficial interest’ in the trust property comes from the
existence of a trust estate or fund and its partial segregation from the
private assets of the trustee.”
In soverre enige van die bogemelde skrywers enigsins aan die
vorderingsregte van trustbegunstigdes ‘n saaklike kleur wil toedig, kan nie
daarmee saamgestem word nie. Daar is immers reeds hierbo225 aangetoon
224 Cameron et al 579; Honoré 412. 225 Paragrawe 7.2.4 en 7.4.5.2.
323
dat dit in stryd is met die Suid-Afrikaanse beskouing en in elk geval onnodig
is.
7.4.5.3 Samevatting
Na aanleiding van die ondersoek na die regte van trustbegunstigdes in Suid-
Afrika, maar voor inagneming van enige moontlike fidusiêre regte van
trustbegunstigdes, word aan die hand gedoen dat die regte van
trustbegunstigdes tans soos volg daaruit sien:
(1) Die trustbegunstigdes van ‘n diskresionêre trust mortis causa verkry
vanaf dies cedit en selfs voor uitoefening van ’n diskresie deur die
trustee(s) ‘n (voorwaardelike) vorderingsreg.
(2) Geen trustbegunstigde van ‘n diskresionêre trust inter vivos verkry voor
aanvaarding van voordele enige vorderingsregte nie.226
(3) ‘n Trustbegunstigde van ‘n diskresionêre trust inter vivos verkry na
aanvaarding van die voordele van hul regte en selfs voor uitoefening
van die trustees se diskresie ’n (voorwaardelike) vorderingsreg.
(4) Die trustbegunstigde by die bewindtrust mortis causa verkry saaklike
regte, maar die administrasie en bestuur daarvan word van so ‘n
begunstigde weerhou.
(5) Die trustbegunstigde by die bewindtrust inter vivos het voor
aanvaarding van voordele geen vorderings- of saaklike reg nie.227
226 Geen verbintenis het dan nog ontstaan wat aanleiding tot regte kan gee nie - sien die
howe se interpretasie van die stipulatio alteri in veral hoofstuk 4 paragraaf 4.3.1.2. 227 Geen verbintenis het dan nog ontstaan wat aanleiding tot regte kan gee nie - sien die
howe se interpretasie van die stipulatio alteri in veral hoofstuk 4 paragraaf 4.3.1.2.
324
(6) Die trustbegunstigde by die bewindtrust inter vivos verkry na
aanvaarding van voordele saaklike regte, maar die administrasie en
bestuur daarvan word van so ‘n begunstigde weerhou.
Word die trustfiguur (en in besonder die regte van trustbegunstigdes) dus
beoordeel slegs op sterkte van die geldende beginsels van die kontraktereg
en die erfreg, blyk dit dat daar inderdaad trustbeguntigdes sonder regte kan
bestaan. 228 Dit is ook in ooreenstemming met die regspraak in Suid-Afrika.
Met so ’n situasie kan nie saamgestem word nie en die aspek word verder
gevoer in hoofstuk 8.
7.4.6 Begunstigdes se Remedies ten opsigte van Regte Voortspruitend
uit Trustverbintenisse
Volgens De Wet229 is een van die eerste regsmiddels waarvan ‘n onskuldige
party by inbreukmaking op sy kontraktuele vorderingsregte gebruik kan maak,
“vervulling”. Hierkragtens sal so ‘n party aksie teen die skuldige party kan
instel om sy verpligtinge na behore na te kom. Soms kan dit egter gebeur dat
‘n onskuldige party nie daadwerklike vervulling kan eis nie en dan moet hy
soms tevrede wees met skadevergoeding as surrogaat van die besondere
prestasie.230 Selfs waar daadwerklike vervulling vereis word, kan addisioneel
daartoe ook nog sodanige skade van die skuldige party geëis word as wat die
onskuldige party gely het.231 ’n Verontregte kontraksparty kan verder ook ’n
aksie instel teen die ander party op grond van verryking.232 Al hierdie aksies
228 Hierdie begunstigdes sluit in alle begunstigdes van trusts inter vivos, voor
aanvaarding, maar kan moontlik ook alle diskresionêre trustbegunstigdes (mortis causa en
inter vivos) insluit indien die standpunt wat hierbo ingeneem is, foutief blyk te wees. Soos
reeds vermeld kan nie met so ‘n situasie saamgestem word nie en kan dit ongewenste
gevolge meebring. 229 De Wet en Van Wyk 176 e.v. 230 De Wet en Van Wyk 177. 231 De Wet en Van Wyk 200 e.v. 232 De Wet en Van Wyk 187 e.v.
Formatted: Bullets andNumbering
325
is gerig teenoor die ander kontraksparty persoonlik, juis vanweë die inherente
aard van ’n vorderingsreg.
Die reghebbende van ‘n vorderingsreg is egter nie net beperk tot aksies teen
die ander kontraksparty nie, maar kan ook onder sekere omstandighede na
derdes uitgebrei word. In die Suid-Afrikaanse reg geld die beginsels van die
Romeins-Hollandse actio Pauliana en die “kennisleer” nog.233 Hierkragtens
kan van ‘n derde wat bewus was van die bestaan van die vorderingsreg of
wat ‘n saak titulo lucrativo ontvang het, vereis word om die vermoë van die
skuldige kontraksparty weer in die toestand te plaas waarin dit verkeer het
voor die bedrieglike handeling plaasgevind het. Die posisie is dan asof die
saak wat aan die derde vervreem is, nooit die skuldenaar se boedel verlaat
het nie.234
Honoré en Cameron235 som die regsposie van die benadeelde
trustbegunstigde onder hierdie omstandighede soos volg op:
“In our law a trust beneficiary’s right is normally in personam against
the trustee. He may bring an action in delict against a third party. He
cannot claim delivery of the property unless he was entitled … to the
delivery of the trust property in specie … and the acquirer has notice …
or took by lucrative title viz gratuitously. The English doctrine of
following trust property is no part of our law.”
233 Van der Merwe en Olivier Die Onregmatige Daad in die Suid-Afrikaanse Reg (1989)
(6e uitgawe) 259 e.v. 234 Van der Merwe en Olivier 259 e.v. Die skrywers toon op 280 aan dat beide die actio
Pauliana en kennisleer as selfstandige aksies tans oorbodig is en dat dieselfde resultate
hedendaags deur middel van die interdik en die lex Aquila bereik kan word. Dit is nie die doel
van hierdie verhandeling om in hierdie polemiek betrokke te raak nie. Die doel is slegs om
aan te toon dat ook in die geval van blote vorderingsregte beskerming bestaan teen sekere
derde partye. In parafraaf 7.2.3 is ook hierna verwys. 235 Honoré en Cameron Honoré’s South African Law of Trusts (1992) (4e uitgawe) 491
e.v.
326
In terme van die bepalings van die Wet op die Beheer van Trustgoed236 vorm
trustbates nie deel van ‘n trustee se eie boedel nie. Indien ‘n trustee se
privaatboedel gesekwestreer sou word, is die trustbates en dus die
trustkrediteure en -begunstigdes beskerm.237 Een uitsondering is waar die
trustbates met die trustee se privaatbates vermeng word, byvoorbeeld in ‘n
bankrekening. Alhoewel Stander2 3 8 daarop wys dat die posisie in die Suid-
Afrikaanse reg nog onbeslis is, doen sy aan die hand dat in so ‘n geval privaat
skuldeisers en trust skuldeisers (wat begunstigdes insluit) almal proporsioneel
tot die netto balans van so ‘n fonds sou moet eis. Die trustbegunstigdes se
beskerming in so ‘n geval is dus slegs gedeeltelik.239 Daar moet ontho u word
dat dit heeltemal toelaatbaar is in die Suid-Afrikaanse reg om ‘n mondelingse
trust op te rig. Hierdie tipe trust val dan nie onder die bepalings van die Wet
op Beheer van Trustgoed nie.240 Volgens Corbett sal die gemenereg dan
geld en die regsposisie daarkragtens is onduidelik. Een siening is dat,
aangesien trustgoedere gemeenregtelik vestig in die trustee, sodanige
goedere deel behoort uit te maak van die trustee se insolvente boedel, met
slegs ‘n moontlike vorderingsreg op die oorskot ten gunste van
trustbegunstigdes. ‘n Ander siening is egter dat ‘n trustee gemeenregtelik
twee boedels besit het, 241 waarvan die trustboedel apart en buite die hande
van sy privaat skuldeisers geval het. Die feit dat die Suid-Afrikaanse howe
toelaat dat ‘n trustboedel gesekwestreer kan word, 242 is waarskynlik steun vir
die laasgenoemde standpunt.
236 Artikel 12 van die Wet op die Beheer van Trustgoed 57 van 1988. 237 Stander 1999 TRW 153. 238 Stander 1999 TRW 154. 239 Hou egter in gedagte dat aangedring mag word op sekerheidstelling deur trustees in
terme van die Wet op die Beheer oor Trustgoed 57 van 1988 wat trustbegunstigdes se
posisie aansienlik kan versterk en verbeter. 240 Corbett “Trust Law in the 90’s” 1993 THRHR 268. 241 Hierdie situasie stem ooreen met die patrimonium-gedagte in die Skotse reg. 242 Magnum Financial Holdings (Pty) Ltd (In Liquidation) v Summerly 1984 1 SA 160 (W).
327
In geval van sekwestrasie van ‘n trust243 verkry trustskuldeisers voorkeur bo
begunstigdes ten opsigte van die opbrengs van trustbates.244 Een
uitsondering op hierdie algemene reël is egter waar die skuldeiser sy eis
verkry het uit die verbreking van trust en die eiser óf daarvan bewus was óf
onvoldoende waarde vir die betrokke skuld gegee het.
Soos reeds aangetoon, kan ‘n trustbegunstigde ook beskik oor ‘n saaklike
reg. Dit vind veral plaas in gevalle van die sogenaamde bewindtrust en ook in
geval van die diskresionêre trust waar dies cedit en dies venit reeds
aangebreek het.
Saaklike regte kan met tipiese saaklike remedies beskerm word. 245 In hierdie
geval is die objek van die remedies alle derde partye, insluitend die trustee.246
Seker die mees algemene remedie waaroor die saaklik geregtigde beskik, is
die rei vindicatio. Hierkragtens kan die eienaar sy saak direk uit die beheer
van enige derde opvorder, ongeag of die derde te goeder trou en teen óf
sonder vergoeding in beheer van die saak gekom het. Die eienaar hoef hom
dus nie tot sy kontraksparty alleen te wend om van hierdie remedie gebruik te
maak nie. Verdere remedies wat ‘n saaklik geregtigde ter beskikking is, is
onder andere die Mandament van Spolie, die actio negatoria, die interdik en
die actio ad exhibendum.247
Daar is nou aangetoon dat omdat die trust mortis causa en die trust inter
vivos geskoei is op die beginsels van die erf- en die verbintenisreg daar soms
vorderingsregte en soms saaklike regte kan vestig ten gunste van
trustbegunstigdes wat op spesifieke wyse beskerm kan word. Daar is ook
bevind dat sekere trustbegunstigdes geen regte uit die trust as
243 ‘n Trust kan ‘n skuldenaar in die gewone sin van die woord wees. Dit kan skuld
aangaan, bates hou, ens. Sien Stander 1999 TRW 158 e.v. 244 Stander 1999 TRW 158. 245 Sonnekus en Neels 100 e.v. 246 Paragrawe 7.2.3. en 7.2.4. 247 Sonnekus en Neels 100 e.v.
328
verbintenisskeppende instrument opdoen nie. Hier word ve ral gedink aan alle
trustbeguntigdes van ’n trust inter vivos waar geen aanvaarding van voordele
nog plaasgevind het nie en moontlik ook diskresionêre trusts (inter vivos en
mortis causa) waar begunstigdes moontlik nog nie eens oor ’n voorwaardelike
reg beskik nie. 248 Verreweg die meeste trusts in Suid-Afrika val binne een of
meer van hierdie tipe trustgroeperinge. Hierdie aspek wek kommer omdat
reeds standpunt ingeneem is dat trustbegunstigdes sonder regte
onbestaanbaar is en dit ’n groot invloed kan uitoefen op die trustreg in Suid-
Afrika. Die vraag wat nou ondersoek moet word is of trustbegunstigdes nie
moontlik elders regte kan opdoen soos, byvoorbeeld uit die
vertrouensverhouding wat na trustoprigting ontstaan nie. Hierdie aspek
geniet verdere aandag in hoofstuk 8.
248 Indien die standpunt wat in hierdie hoofstuk ingeneem is dat diskresionêre
trustbegunstigdes oor voorwaardelike regte beskik, moontlik verkeerd is.
329
HOOFSTUK 8
DIE AARD VAN TRUSTBEGUNSTIGDES SE REGTE VOORTSPRUITEND
UIT ’N FIDUSIÊRE VERHOUDING VOLGENS DIE
SUID-AFRIKAANSE REG
8.1 INLEIDING .................................................................................................330
8.2 DIE BESTAAN EN INHOUD VAN
VERTROUENSVERHOUDINGS .....................................................................332
8.2.1 Verteenwoordigingsreg .....................................................................332
8.2.2 Vennootskapsreg ...............................................................................336
8.2.3 Kontraktereg........................................................................................339
8.2.4 Maatskappyereg .................................................................................343
8.2.5 Samevatting ........................................................................................348
8.3 DIE ERKENNING VAN FIDUSIÊRE
VERHOUDINGS IN DIE SUID -AFRIKAANSE TRUSTREG .......................350
8.4 DIE BEGUNSTIGDE VAN DIE FIDUSIÊRE
VERHOUDING IN DIE SUID-AFRIKAANSE TRUSTREG..........................354
8.5 DIE AARD EN INHOUD VAN FIDUSIÊRE
REGTE VOORTSPRUITEND UIT DIE TRUSTREG....................................357
8.6 BEGUNSTIGDES SE REMEDIES VOORTSPRUITEND UIT
FIDUSIÊRE VERHOUDINGS EN DIE GRONDSLAG DAARVAN.............364
8.7 DIE HOWE SE STANDPUNT EN FIDUSIÊRE REGTE .....................370
8.8 SAMEVATTING.........................................................................................382
330
8.1 INLEIDING
Die idee van ‘n fidusiêre verhouding 1 tussen sekere partye, onder sekere
omstandighede en waaruit regte en verpligtinge ex lege voortspruit, is
wêreldwyd bekend en aanvaar.2 Hierdie idee spruit histories voort uit die
Engelse reg en oorspronklik uit die Engelse trustreg. Fidusiêre verhoudings
was ook nie vreemd aan die Romeinse reg nie. In die Romeinse reg kan dié
beginsel teruggespeur word na die vereiste van bona fides en dit het ook
oorgespoel na die Romeins-Hollandse reg.3 Die beginsel van
vertrouensverhoudings/fidusiêre verhoudings word hedendaags aangetref
binne verskeie regsverhoudings soos, byvoorbeeld versekeringskontrakte,
vennootskappe, verteenwoordiging en maatskappye.4
Om die begrip “fidusiêr” te definieer is nie maklik nie. So wys Shepherd5
daarop dat:
“Courts and academics have used a number of tools to evade definition
of the term ‘fiduciary’. Some have come right out and stated that
attempts at a definition are unwise or inappropriate, although, sadly,
they have rarely presented the philosophical arguments in favour of
this position, much less tested them for validity. Another avoidance
technique has been to concentrate on the open-ended nature of the
fiduciary concept, in the process necessarily rejecting all potential
definitions … It is no wonder, then, that this vague concept we call a
‘fiduciary’ has never been successfully defined or analysed.”
1 Die terme “fidusiêre verhouding” en “vertrouensverhouding” word in hierdie
verhandeling as sinonieme gebruik. 2 In al die regsjurisdiksies wat ondersoek is, blyk dit dat begrippe soos
“vertrouensverhouding”, “fidusiêre verhouding” en “position of trust” aan dié jurisdiksies
bekend is en toegepas word. 3 Havenga Fiduciary Duties of Company Directors with Specific Regard to Corporate
Opportunities (LLD-proefskrif 1995 Unisa) 21. 4 Havenga 7 e.v. 5 Shepherd The Law of Fiduciaries (1981) 1.
331
In die Amerikaanse reg word die betekenis en omvang van dié begrip
tuisgebring en geïllustreer onder ‘n lang lys moontlikhede wat die trustees se
“duty of loyalty” genoem word.6
Havenga7 wys daarop dat die meeste fidusiêre verhoudings duidelike
ooreenkomste toon. Volgens Havenga8 word twee algemene karaktertrekke
in ‘n verhouding vereis alvorens dit as ‘n fidusiêre verhouding beskou kan
word, naamlik;
(1) die vertrouenspersoon moet beskik oor ‘n diskresie of magte;
(2) die vertrouenspersoon moet in staat wees om sodanige magte
eensydiglik te kan uitoefen op sodanige wyse dat dit die begunstigde
se regte kan aantas.
As die algemene karaktertrekke waarna Havenga verwys, gesien kan word as
wesenskenmerke van ’n fidusiêre verhouding, is dit duidelik dat daar heelwat
regsfigure in die Suid-Afrikaanse reg bestaan wat op sterkte van sodanige
wesenskenmerke fidusiêre verhoudings daarstel. Figure wat dadelik na vore
kan tree is verteenwoordiging, die vennootskap, die maatskappy en natuurlik
die trust. Die vraag wat nou ondersoek moet word, is of hierdie figure
inderdaad deur die Suid-Afrikaanse reg erken word as figure wat aanleiding
gee tot fidusiêre verhoudings en, indien wel, of daar ooreenkomste tussen die
figure bestaan waaruit afleidings gemaak kan word, veral ten opsigte van die
aard en inhoud van die regte en verpligtinge wat uit sulke verhoudings
voortspruit.
6 Olivier Trustreg en Praktyk (1989) 2 e.v. 7 Havenga 8. 8 Havenga 9 e.v.
332
8.2 DIE BESTAAN EN INHOUD VAN VERTROUENSVERHOUDINGS
Hier gaan nie gepoog word om ‘n ondersoek te loods na die bestaan van alle
moontlike fidusiêre verhoudings in die Suid-Afrikaanse reg nie. Die doel van
hierdie ondersoek is slegs om stil te staan by sommige van hierdie
verhoudings in ‘n poging om vas te stel hoe ander vakdissiplines dié
onderwerp hanteer en welke inhoud daaraan verleen word. Die moontlikheid
bestaan dat gemeenskaplike faktore gevind mag word wat ook toepassing
kan vind by die trustreg.9
8.2.1 Verteenwoordigingsreg
Soos reeds aangetoon in hoofstuk 210 was die beginsel van
verteenwoordiging aan die gemenereg bekend. Van Jaarsveld 11 merk egter
op dat die invloed van die Engelse reg op die ontwikkeling van dié regsfiguur
in Suid-Afrika nie uit die oog verloor moet word nie.
Verteenwoordiging kan omskryf word as die algemene regsituasie waar een
persoon (die verteenwoordiger) kragtens volmag (voortvloeiend uit ‘n
lasgewingskontrak, ‘n dienskontrak, ratifikasie of regswerking12) regs-
handelinge namens ‘n ander persoon (die prinsipaal) verrig sodat slegs
9 Dit is ‘n feit dat vertrouensverhoudings ten minste aanvanklik uit die trustreg ontwikkel
het. Du Plessis ”Direkteure se Vertrouenspligte en die Grondslag van Aanspreeklikheid vir
die Verbreking daarvan” 1993 THRHR 15 wys daarop dat onveranderde trustbeginsels
gedurende die 18e en 19e eeue toegepas is op verskeie vertrouensbekleërs en dat trustee-
analogie bykans onveranderd aanwending begin vind het binne die verhouding tussen,
byvoorbeeld, direkteur en maatskappy. 10 Paragraaf 2.5.5. 11 Van Jaarsveld in Suid-Afrikaanse Handelsreg (red. Van Jaarsveld) (1988) (3e
uitgawe) (Vol. 1) 208. 12 Verskillende ontstaansbronne net soos, byvoorbeeld by die trustfiguur.
333
laasgenoemde en die derde persoon die regte en verpligtinge wat daaruit
voortvloei, verkry.13 Vir ‘n geldige verteenwoordigingshandeling word vereis,
wilsooreenstemming, handelingsbevoegdheid, juridiese en fisiese
uitvoerbaarheid, ‘n geldige volmag en nakoming van spesifieke formaliteite
waar dit van regsweë vir ‘n spesifieke verhouding voorgeskryf word.14 So ‘n
verhouding kan dus soms selfs mondelings ontstaan. Volgens Kerr15 is die
onderskeid tussen ‘n verteenwoordiger en iemand wat bloot een of ander taak
vir ‘n ander verrig, onder andere juis daarin geleë dat, in die geval van
verteenwoordiging, die verteenwoordiger die reg het om ‘n diskresie namens
sy prinsipaal te kan uitoefen en altyd die verpligting het om in belang van sy
prinsipaal op te tree. Die algemene kenmerke soos deur Havenga16 gestel vir
‘n vertrouensverhouding is duidelik te bespeur in hierdie regsfiguur, naamlik ‘n
verteenwoordiger met magte en ‘n diskresie en ook die potensiaal om die
prinsipaal se regte aan te tas. Gesien vanuit die oogpunt van die
verteenwoordiger behels hierdie verhouding dat die verteenwoordiger
“while holding his position of trust and confidence, prefer the interest of
his principal even to his own in a case of conflict, and to his skill,
dilligence, and zeal must be added the utmost faith”.17
Coaker en Zeffertt18 merk op dat “(t)he contract of agency is one demanding
the utmost good faith between principal and agent”. Dieselfde skrywers toon
13 Van Jaarsveld 208 en 209; Van Jaarsveld in Nagel et al Kommersiële Reg (2000) (2e
uitgawe) 156. (Van Jaarsveld huldig die standpunt dat so ‘n verhouding ook uit estoppel kan
voortspruit. Alhoewel nie ter sake vir doeleindes van hierdie navorsing nie, dien tog daarop
gelet te word dat hierdie standpunt klaarblyklik verkeerd is. Estoppel is bloot ‘n oënskynlike
volmag en nie ‘n bron van ‘n verteenwoordigingsverhouding nie.) 14 Van Jaarsveld 209 en 210. 15 Kerr The Law of Agency (1972) 1 e.v. 16 Havenga 9. 17 Regter Mason in Transvaal Cold Storage Co Ltd v Palmer 1904 TS 4 33. 18 Coaker en Zeffertt (reds.) Wille and Millin’s Mercantile Law of South Africa (1984)
(18e uitgawe) 495.
334
ook aan dat die verteenwoordiger verplig is om sy prinsipaal se bates apart te
hou van sy eie bates.19
Uit hierdie aanhalings blyk dit dat twee primêre vereistes gestel word wat
betref die verhouding tussen prinsipaal en verteenwoordiger, naamlik;
(1) vermy konflik tussen eie en die prinsipaal se belange en
(2) goeie trou of dan bona fides te alle tye.
Die verhouding tussen prinsipaal en verteenwoordiger is dus een van goeie
trou.20 De Wet en Van Wyk21 noem dit ‘n verhouding van vertroue wat
meebring dat die belange van die prinsipaal en nie eie belang nie, voorop
gestel moet word. Hierdie vertrouensverhouding het waarskynlik sy
oorsprong uit die Engelse reg,22 maar Kerr23 verwys tog ook na skrywers soos
Van Leeuwen en Pothier, waar hy aantoon dat die verteenwoordiger sy
mandaat moet uitoefen met ywer en te goeder trou. Uit Kerr24 se behandeling
van hierdie aspek, blyk dat daar uit die verhouding tussen prinsipaal en
verteenwoordiger, as teenpool van die verteenwoordiger se troupligte, ook vir
die prinsipaal regte voortspruit om van die verteenwoordiger te eis dat hy sy
pligte na behore nakom. Coaker en Zeffertt25 wys in die verband daarop dat
“(t)he principal is, therefore, entitled to the fullest confidence of the agent …”.
Wanneer De Wet en Van Wyk 26 die beginsel van lasgewing 27 ondersoek,
19 Coaker en Zeffertt 494. 20 Van Jaarsveld in Nagel et al 180 e.v. 21 De Wet en Van Wyk De Wet en Yeats Die Suid-Afrikaanse Kontrakte en Handelsreg
(1978) (4e uitgawe) 341. 22 Joubert Die Suid-Afrikaanse Verteenwoordigingsreg (1979) 215. 23 Kerr 122. 24 Kerr 122. 25 Coaker en Zeffertt 495. 26 De Wet en Van Wyk 341. 27 Een van die wyses waaruit ‘n verteenwoordigingsverhouding kan voortspruit, soos
hierbo aangetoon.
335
merk hulle op dat lasgewing vir die lashebber en lasgewer regte en
verpligtinge skep.
In paragraaf 8.1 hierbo is aangetoon dat die beginsel van vertrouens-
verhoudings bekend was aan die Romeins-Hollandse reg. Daar is ook reeds
aangetoon dat verteenwoordigingsreg in Suid-Afrika waarskynlik beïnvloed is
deur die Engelse reg. In hoofstuk 3 en 6 is aangetoon hoe die beginsel van
fidusiêre verhoudings uit equity ontwikkel het, juis om die regte van begun-
stigdes van vertrouensverhoudings te beskerm en dat dit hedendaags ’n
universele verskynsel is.28 Uit die voorgaande blyk dat verteenwoordiging,
soos hedendaags in Suid-Afrika toegepas, nie net ’n verskyningsvorm van
sodanige fidusiêre verhoudings is nie, maar ook aanleiding gee tot die
ontstaan van verpligtinge en regte as teenpool daarvan.
Verteenwoordiging kom dikwels voor in die alledaagse Suid-Afrikaanse
regsverkeer en vind onder andere toepassing waar eiendomsagente
aangestel word, waar van makelaars gebruik gemaak word, waar kurators
aangestel word vir geestesongesteldes en minderjariges, waar aan iemand
kragtens volmag die mag verleen word om namens ‘n ander op te tree en nog
vele meer.
Die besondere verhouding tussen prinsipaal en verteenwoordiger kan
voortspruit uit verskillende ontstaanbronne,29 soos byvoorbeeld ‘n
lasgewingskontrak, ‘n dienskontrak, ratifikasie of regswerking, en dit ontstaan
sodra die spesifieke verbintenis regsgeldig tot stand kom.30 Sodra die
verhouding egter ontstaan het (uit welke bron ook al en hetsy skriftelik of
28 Hierdie aspek is onlangs weer benadruk in Land and Agricultural Bank of South
Africa v Parker 2005 2 SA 77 (SCA) 86F. 29 Soos ook by die trustfiguur. 30 Van Jaarsveld 209 e.v.; Van Jaarsveld in Nagel et al 157 en 174. Hiermee word
bedoel dat die geldigheidsvereistes van die ontstaanbron nagekom is, soos byvoorbeeld
wilsooreenstemming, handelingsbevoegdheid, juridies en fisiese uitvoerbaarheid en
spesifieke formaliteite soos opskrifstelling, waar dit regtens of as formailiteit deur die partye
vereis mag wees.
336
mondelings), spruit die plig van die verteenwoordiger om te goeder trou en
met ywer op te tree ex lege voort en wel in terme van die algemene beginsel,
soos gestel deur regter Milne in Bloom’s Woollens (Pty) Ltd v Taylor,31
naamlik:
“(I)n the course of time the law has implied into every contract of
agency an undertaking by the agent that he will act with the care and
diligence of the ordinary prudent man when he engages upon his
principal’s business …”
In vorige hoofstukke is aangetoon dat die trustverhouding (met die regte
daaruit voortspruitend) in die ander regsjurisdiksies wat ondersoek is, op ‘n
vertrouensverhouding gebaseer is en dat die spesifieke regte en verpligtinge
wat uit so ‘n verhouding spruit ex lege volg sodra die verhouding ontstaan. By
verteenwoordiging in die Suid-Afrikaanse reg, geld dié beginsel ook. Sodra ‘n
lasgewingsverhouding dus ontstaan, word die vertrouensverhouding wat
daaruit voortspruit, verder ex lege gereguleer in ooreenstemming met die
algemene beginsels soos neergelê deur regter Milne.32 Nadat die
vertrouensverhouding ontstaan het, verskuif die ontstaansbron as ‘t ware na
die agtergrond en word die inhoud van die fidusiêre vorderingsreg en dus die
regte en verpligtinge wat daaruit voortspruit, bepaal aan die hand van die boni
mores van die bepaalde gemeenskap.33
8.2.2 Vennootskapsreg
Volgens die Suid-Afrikaanse reg is ‘n vennootskap ‘n vereniging van twee of
meer persone, maar behoudens enkele uitsonderings, nie meer as twintig nie,
wat kontraktueel teenoor mekaar gebonde is om ‘n gesamentlike besigheid
met winsbejag as hoofdoelstelling te dryf, die afgewerpte wins onder almal te
verdeel, terwyl elke vennoot geld, goedere of dienste in ‘n gesamentlike
31 Bloom’s Woollens (Pty) Ltd v Taylor 1961 3 SA 248 (N) 253 - 254. (My onder-
streping). 32 Bloom’s Woollens (Pty) Ltd v Taylor 1961 3 SA 248 (N) 253 - 254. 33 Havenga 340. Sien ook in dié verband paragrawe 8.2.2 tot 8.2.4 hierna.
337
vennootskapsvermoë moet inbring wat tot die beskikking van en onderhewig
aan die risiko van die onderneming gestel word.34 ‘n Vennootskap kom as
gevolg van kontraksluiting tussen die vennote tot stand en mits aan al die
normale vereistes wat vir die totstandkoming van ‘n geldige kontrak vereis
word, voldoen is.35 Die kontrak kan skriftelik of mondelings wees of selfs
stilswyend.36
Soos reeds in hoofstuk 237 aangetoon, is die Suid-Afrikaanse
vennootskapsreg van bykans suiwer gemeenregtelike oorsprong, maar
wesentlik deur onder andere die Engelse reg beïnvloed. In Wegner v
Surgeson38 wys regter Wessels daarop dat die verhouding wat voortspruit uit
‘n vennootskapsooreenkoms, een is van uberrimae fides. Wanneer regter
Wessels na die onderlinge verhouding tussen vennote verwys, stel hy dit
gelyk aan die verhouding wat tussen broers behoort te geld. Volgens
Bamford39 word ook nie bloot goeie trou vereis nie, maar inderdaad uberrimae
fides of dan die hoogste mate van goeie trou tussen die betrokke partye.40
Ook in die Suid-Afrikaanse vennootskapsreg word erkenning dus verleen aan
die beginsel van goeie trou tussen vennote en het hierdie vertrouens-
verhouding sy oorsprong in die feit dat verskillende vennote namens andere 34 Du Plessis in Suid-Afrikaanse Handelsreg (red. Oosthuizen ) (1988) (3e uitgawe)
(Vol. 2) 250. 35 Du Plessis 250. Byvoorbeeld handelingsbevoegdheid en wilsooreenstemming.
Hierdie situasie herinner sterk aan die totstandkoming van ’n trust inter vivos. 36 Du Plessis 251. 37 Paragraaf 2.5.6. 38 Wegner v Surgeson 1910 TPD 571 579. Na hierdie beslissing is ook met
goedkeuring verwys in onder andere Latham v Sher 1974 4 SA 687 (W). Sien ook Purdon v
Muller 1961 2 SA 211 (A); Versluis v Greenblatt 1973 2 SA 271 (NK). 39 Bamford Bamford on the Law of Partnership and Voluntary Association in South
Africa (1982) 31. 40 Ook in die versekeringsreg en veral versekeringskontrakte is tradisioneel die hoogste
goeie trou (uberrimae fides) tussen die partye vereis. Die meerderheid uitspraak in Mutual
and Federal Insurance Co v Oudtshoorn Municipality 1985 1 SA 419 (A) het egter hieraan ‘n
einde gemaak. In hierdie uitspraak toon appèlregter Joubert (432B -C) aan dat volgens
Romeinse reg slegs tussen goeie en kwade trou onderskei is. Grade van goeie trou is dus
onbestaanbaar.
338
handel en dus beskik oor ‘n diskresie of magte wat so ’n vennoot in staat stel
om sy magte eensydiglik uit te oefen op sodanige wyse dat dit die ander
vennoot(e) se regte kan beïnvloed.41 De Wet en Van Wyk 42 stel weer die
onderlinge verhouding tussen vennote, wat betref hulle trou en
sorgsaamheidspligte gelyk aan dié van ‘n verteenwoordiger en prinsipaal, in
geval van ‘n lasgewingsooreenkoms, of selfs direkteure van ‘n maatskappy.
Volgens Bamford43 is die begunstigde van hierdie vertrouensverhouding elke
vennoot se mede-vennote. Sodra ’n vennootskapsverhouding dus ontstaan,44
spruit daaruit, deur regswerking, ’n vertrouensverhouding voort tussen die
vennote wat aan die vennote nie net ’n verpligting tot goeie trou oplê teenoor
die ander vennote nie, maar ook ’n reg om dit van die ander vennote te
vereis.45 Nie net geld hierdie regte en verpligtinge tydens die bestaan van die
vennootskap nie, maar ook reeds vanaf die aanknoop van onderhandelinge
om ‘n vennootskap op te rig en dit duur na ontbinding voort totdat die
likwidasie proses ten volle afgehandel is.46
Die inhoud van hierdie regte en verpligtinge behels weereens die verpligting
om ‘n botsing van belange te vermy47 en om altyd te goeder trou op te tree.48
Belangrik vir die onderhawige navorsing is verder die feit dat, ook by
vennootskapsreg, gevind word dat enersyds ’n verbintenis kontraktueel
ontstaan, maar dan na ontstaan van die verbintenis, daar as gevolg van die
verbintenis, deur regswerking, ’n verhouding tussen die kontrakspartye
voortspruit en voortduur wat nie noodwendig aan die hand van die
verbintenisskeppende dokument beoordeel moet word nie, maar beslis aan
41 Weereens is Havenga se twee wesensvereistes vir ‘n fidusiêre verhouding dus
teenwoordig. 42 De Wet en Van Wyk 397. 43 Bamford 31. 44 Deur middel van ‘n geldige kontrak, soos reeds aangetoon. 45 Weereens behels hierdie trouplig in wese nie net die openbaring van goeie trou nie,
maar ook die vermyding van belange botsings. 46 Du Plessis 272. 47 Du Plessis 272. 48 Bamford 31 e.v.
339
die hand van die algemene beginsels van goeie trou. Ook by die
vennootskap is dit dus normaal dat ’n verbintenis ex contractu ontstaan, maar
dat die vertrouensverhouding wat daaruit ontstaan verder ex lege beoordeel
word, ook wat betref die aard en inhoud van die regte en verpligtinge daaruit
voortspruitend.
8.2.3 Kontraktereg
In die Suid-Afrikaanse kontraktereg word tans gevind dat al meer en meer
klem geplaas word op die beginsel van bona fides tussen kontrakspartye.49
Volgens Van der Merwe et al50 dui die beslissing in Bank of Lisbon and South
Africa Ltd v De Ornelas51 nog nie op ’n duidelike erkenning van ’n algemene
beginsel van bona fides by kontrakte in die Suid-Afrikaanse reg nie, maar
hulle wys tog daarop dat bona fides, of dan goeie trou, as algemene
kontrakregtelike konsep gepas is. In dié verband merk hulle op:52
49 Pretorius “Individualism, Collectivism and the Limits of Good Faith” 2003 THRHR
643; Janse van Rensburg v Grieve Trust CC 2000 1 SA 315 (C) 325; Mort v Henry Shields-
Chiat 2001 1 SA 464 (C) 474 - 475; Miller v Dannecker 2001 1 SA 928 (C) 938 en appèlregter
Olivier in Eerste Nasionale Bank van Suidelike Afrika Bpk v Saayman 1997 4 SA 302 (HHA),
wat net hierna meer volledig aangehaal word. In Brisley v Drotsky 2002 4 SA 1 (SCA) 15E
e.v. het die meerderheidsuitspraak dit duidelik gemaak dat hierdie aspek met groot
omsigtigheid hanteer moet word en tans nie verhef moet word tot ‘n onafhanklike grond vir
tersydestelling van ‘n ooreenkoms nie - die beginsel dat goeie trou, billikheid, redelikheid en
geregtigheid steeds onderliggend is aan die Suid-Afrikaanse kontraktereg is egter erken en
aanvaar. Sien ook Afrox Healthcare Bpk v Strydom 2002 6 SA 21 (SCA) 40I - 41B waar
dieselfde standpunt ingeneem is. 50 Van der Merwe, Van Huysteen, Reinecke, Lubbe en Lotz Kontraktereg Algemene
Beginsels (1994) 235 e.v. Let daarop dat die beslissing in Eerste Nasionale Bank van
Suidelike Afrika Bpk v Saayman 1997 4 SA 302 (HHA) gelewer is na publikasie van hierdie
boek. Sien appèlregter Olivier se standpunt net hierna. 51 Bank of Lisbon and South Africa Ltd v De Ornelas 1988 3 SA 580 (A). 52 Van der Merwe et al 296.
340
“All told, the conservative approach of the supreme court of appeal is
understandable and favours immediate certainty in the law. However,
in a living and virile system of law, neither the courts nor the legislator
can disregard the need that, at least in marginal circumstances, the law
of contract, too, must be experienced as effecting fairness in respect of
a contract that is eventually found not to effect fairness towards both
contractants …”53
Lubbe en Murray54 se standpunt is dat daar goeie rede bestaan vir die
toepassing van die beginsels van bona fides by alle ooreenkomste. Belangrik
is hulle opmerking dat die verpligting om bona fide op te tree deur onder
andere nie die kontrak te repudieer nie, as teenpool ‘n reg het om te verwag
dat ‘n ander party so sal optree. Die skrywers wys verder daarop dat hierdie
reg en plig ex lege voortspruit uit die algemene beginsel van goeie trou en
dus ná ontstaan, nie beheer word deur die inhoud van die kontrak
(ontstaansbron) nie.55
Wanneer Zimmermann56 hierdie aangeleentheid onder die loep neem, wys hy
daarop dat alhoewel die Suid-Afrikaanse regstelsel aansienlik deur die
Engelse common law beïnvloed is, die Engelse onderskeid tussen
geregshowe en billikheidshowe nooit oorgeneem is nie. Tog, so meld hierdie
skrywer verder, het hierdie benadering meegebring dat aanvaar was dat die
Appèlhof van Suid-Afrika nie net ‘n suiwer geregshof was nie, maar ook
billikheid in oorweging moes neem - solank dit egter net nooit in stryd was met
die beginsels van die Romeins-Hollandse reg wat hier te lande die
53 As hierdie beginsel voorgestaan word ten opsigte van kontraktereg waar beide
kontrakspartye ten minste min of meer op gelyke voet verkeer, hoeveel te meer geld dit nie in
die ongelyke verhouding tussen byvoorbeeld trustee en begunstigde nie! 54 Lubbe en Murray Farlam and Hathaway Contract, Cases, Materials and Commentary
(1988) (3e uitgawe) 474 e.v. 55 Lubbe en Murray 474. 56 Zimmermann “Good Faith and Equity” in Southern Cross Civil Law and Common Law
in South Africa (reds. Zimmermann en Visser) (1996) 217 e.v.
341
gemenereg gevorm het nie.57 Zimmermann gaan verder en toon aan dat
laasgenoemde vereiste nie problematies is nie omrede die Romeins-
Hollandse reg in elk geval inherent billik was. Hy wys daarop dat die
algemene beginsel van goeie trou by kontraksluiting in die Romeins-
Hollandse reg as billikheidsbeginsel erkenning geniet het en doen aan die
hand dat dit ook die geval in Suid-Afrika behoort te wees.
In Eerste Nasionale Bank van Suidelike Afrika Bpk v Saayman58 het
appèlregter Olivier aangevoer dat die bona fide-beginsel waardevol en
belangrik is en dat dit deel behoort te wees van die beginsels en reëls van die
kontraktereg. Hy doen aan die hand dat dit ‘n normkompleks is wat van geval
tot geval gepositiveer moet word ten einde die openbare belang en
geregtigheid te verwesentlik. Vir Olivier is dit belangrik dat erkenning van
hierdie beginsel in lyn moet wees met dit wat die openbare belang vereis -
wat volgens Olivier die toepassing van die beginsels van goeie trou by
kontraktereg is. Verskeie ander juriste deel die siening dat bona fides as ’n
basiese beginsel in die Suid-Afrikaanse kontraktereg, meer aandag moet
kry.59
Volgens appèlregter Olivier60 beteken die beslissing in Bank of Lisbon and
South Africa Ltd v De Ornelas61 nie die einde van die bona fide-beginsel of die
rol wat die openbare belang in kontraktereg speel nie. Olivier huldig die
standpunt dat die verwerping deur die hof van die exceptio doli-generalis-
beginsel in die Suid-Afrikaanse reg ‘n logiese stap was. In die verband wys
hy daarop dat:62
57 Zimmermann 217. 58 Eerste Nasionale Bank van Suidelike Afrika Bpk v Saayman 1997 4 SA 302 (HHA)
319 e.v. 59 Byvoorbeeld Neels “Die Aanvullende en Beperkende Werking van Redelikheid en
Billikheid in die Kontraktereg” 1999 TSAR 684; Hawthorne “The End of Bona Fides” 2003 SA
Mercantile Law Journal 271 e.v. en Pretorius “Individualism, Collectivism and the Limits of
Good Faith” 2003 THRHR 638 e.v. 60 Eerste Nasionale Bank van Suidelike Afrika Bpk v Saayman hierbo 318 e.v. 61 Bank of Lisbon and South Africa Ltd v De Ornelas hierbo. 62 Eerste Nasionale Bank van Suidelike Afrika Bpk v Saayman hierbo 323D e.v.
342
“As mens die breë, dinamiese werking van die bona fide-beginsel
aanvaar, dan volg dit eintlik vanselfsprekend dat die exceptio doli-
generalis by daardie naam en as ‘n spesifieke beperkte verweer wat
nou juis gepleit moet word, oorbodig is.”
Appèlregter Olivier63 huldig die standpunt dat die funksie van die bona fide-
begrip, wat hy gelykstel met die beginsel van goeie trou, eenvoudig is om
gemeenskapsopvattings ten aansien van behoorlikheid, redelikheid en
billikheid in die kontraktereg te verwesentlik. Nie alleen is hy van mening dat
die beginsel erkenning geniet in die Suid-Afrikaanse kontraktereg nie, maar
dat dit inderdaad aan die uitbrei is in ooreenstemming met moderne
beginsels.64
Christie65 ondersteun Olivier se standpunt. Christie wys daarop dat die
beginsel van goeie trou by alle kontrakte reeds die Appèlhof se erkenning
geniet sedert die beslissings van Tuckers Land and Development Corporation
(Pty) Ltd v Hovis66 en Mutual and Federal Insurance Co Ltd v Oudtshoorn
Municiplity67 In Tuckers Land and Development Corporation (Pty) Ltd v
Hovis,68 merk appèlregter Jansen op dat “… there appears in any event to be
no real difficulty in ascribing such an obligation to flow, by operation of law,
from the bona fides underlying contractual relations in our law. All our
contracts are said to be bonae fidei.”
63 Eerste Nasionale Bank van Suidelike Afrika Bpk v Saayman hierbo 319B. 64 Sien ook Axiam Holdings Ltd v Deloitte & Touche 2006 1 SA 237 (SCA) en Duvenage
v Eerste Nasionale Bank van SA Bpk 2005 4 All SA 41 (N), waar verwys word na die
gemeenskapsopvatting as maatstaf vir die bepaling van die inhoud van besondere
vertrouenspligte. 65 Christie The Law of Contract in South Africa (2001) (4e uitgawe) 19. 66 Tuckers Land and Development Corporation (Pty) Ltd v Hovis 1980 1 SA 645 (A)
651C - 652G. 67 Mutual and Federal Insurance Co Ltd v Oudtshoorn Municipality 1985 1 SA 419 (A)
433B. 68 Tuckers Land and Development Corporation (Pty) Ltd v Hovis 1980 1 SA 645 (A)
651C. (My onderstreping).
343
Ook uit die beginsels soos neergelê vir die kontraktereg in die algemeen, blyk
twee belangrike aspekte vir doeleindes van hierdie verhandeling:
(1) Die erkenning wat verleen word aan die bestaan van ‘n algemene
fidusiêre verhouding tussen kontrakspartye.
(2) Die beginsel dat die inhoud van die regte en verpligtinge voortspruit uit
die fidusiêre verhouding ex lege en nie uit die ooreenkoms self nie en
dat dit na ontstaan van die fidusiêre verhouding, onafhanklik voortduur.
8.2.4 Maatskappyereg
Die fidusiêre verpligtinge van maatskappydirekteure is in Suid-Afrika grootliks
oorgeneem vanuit die Engelse reg en in besonder vanuit die Engelse equity-
reg.69 Aanvanklik was hierdie fidusiêre verhouding in Engeland juis gebaseer
op die basis dat so ‘n direkteur beskou is as trustee van die maatskappy en
dat sy fidusiêre verpligtinge juis uit die trustverhouding voortspruit.70
Vir doeleindes van die onderhawige bespreking is dit belangrik om ondersoek
in te stel na wie die begunstigde van die fidusiêre verpligtinge in maatskappy
verband is. As algemene reël word geleer dat die begunstigde van direkteure
se vertrouenspligte die maatskappy as ‘n geheel is. Alhoewel daar al
geargumenteer is tot die teendeel, wys Havenga daarop dat in terme van die
beslissing van Percival v Wright71 die korrekte benadering is dat die
maatskappy as sodanig die begunstigde is “even if the director should
consider the interests of the shareholder”72 en soms ook die belange van
69 Havenga 11. 70 Havenga 11. Havenga voer aan dat dit nie noodwendig ‘n korrekte benadering is nie,
dat die direkteur se fidusiêre posisie sui generis is, maar gee toe dat die aanvanklike
toepassing van hierdie besondere verhouding daaruit kon voortspruit. 71 Percival v Wright 1902 2 Ch 421 soos aangehaal deur Havanga 27 en 28. 72 Havenga 31.
344
andere,73 afhangende van die omstandighede.74
Ook Fourie75 wys daarop dat die tradisionele opvatting is dat direkteure in ‘n
vertrouensverhouding staan teenoor die maatskappy en dat hy bona fide in
belang van die maatskappy moet optree. As Fourie aanvoer dat alle ander
belange ondergeskik is aan dié van ‘n maatskappy se aandeelhouers,
ontstaan die vraag of die begunstigdes van die verpligtinge dan nie eerder die
aandeelhouers in plaas van die maatskappy is nie. Volgens Fourie bestaan
daar verskeie opvattings in hierdie verband. Die term “in belang van die
maatskappy” kan dui op die aandeelhouers as ‘n groep, of al die
aandeelhouers tans en in die toekoms, of die maatskappy as regsentiteit. Dit
kan ook dui, nie net op die aandeelhouers nie, maar ook op ander partye soos
byvoorbeeld krediteure en die samelewing as geheel. Fourie neem die
probleem, spesifiek wat betref aandeelhouers van ‘n maatskappy, nie verder
nie. Sy gevolgtrekking is dat wat ook al die werklike betekenis van hierdie
begrip tans is, daar duidelike aanduidings is dat die begunstigdes van hierdie
verpligting aan die uitbrei is.76
Du Plessis77 beaam die feit dat daar wêreldwyd ‘n besliste uitbreiding aan die
plaasvind is wat bertref die begunstigdes van die direkteur se vertrouensplig.
Hy78 beweer dat daar ‘n onomkeerbare proses aan die gang is waardeur die
direkteur blootgestel word aan ‘n al groter wordende getal pligte en
verantwoordelikhede nie net teenoor die maatskappy nie, maar onder andere
73 Soos krediteure. 74 Havenga 32 e.v. wys daarop dat dit nie net die belange is van aandeelhouers wat van
tyd tot tyd oorweging behoort te geniet nie, maar ook ander partye soos krediteure van die
maatskappy, die algemene publiek en die staat. 75 Fourie “Die Plig van Direkteure Teenoor Maatskappyskuldeisers” 1992 SA Mercantile
Law Journal 25. Sien ook onder andere Fisheries Development Corporation of SA Ltd v
Jorgensen 1980 4 SA 156 (W). 76 Fourie 1992 SA Mercantile Law Journal 28 e.v.; Hulett v Hulett 1992 4 SA 291 (A).
77 Du Plessis “Direkteure se Pligte teenoor partye anders as die Maatskappy” 1992 De
Jure 386 e.v. 78 Du Plessis 1992 De Jure 386 e.v.
345
ook die aandeelhouers van die maatskappy. Daar moet verder in gedagte
gehou word dat maatskappywetgewing reeds ook statutêr voorsiening maak
vir die verdere beskerming van aandeelhouers.79 Havenga80 stem ook saam
dat daar algaande ‘n uitbreiding te bespeur is van hierdie groep van
begunstigdes, alhoewel sy nie noodwendig daarmee saamstem nie en van
mening is dat enige sodanige uitbreiding eerder statutêr gereël moet word.
Die vertrouensplig van die direkteur kan óf deur die maatskappy óf deur ‘n
aandeelhouer afgedwing word.81 Die afleiding hieruit kan dus ook wees dat
aandeelhouers van ‘n maatskappy ‘n beskermingswaardige belang (dit wil sê
‘n reg) teenoor direkteure van die maatskappy het om hul vertrouenspligte te
goeder trou na te kom, by gebreke waaraan hulle die reg kan afdwing.
Du Plessis82 is van oordeel dat die grondslag van die direkteur se
aanspreeklikheid deliktueel van aard is en dus onderworpe is aan die
algemene beginsels van die actio legis Aquilliae. Havenga83 verskil en doen
aan die hand dat die basis van aanspreeklikheid nóg kontraktueel nóg
deliktueel is, maar eerder sui generis. McLennan84 se standpunt is skynbaar
ook eerder dat die grondslag sui generis is en dan is hy van mening dat die
toets vir aanspreeklikheid ‘n objektiewe toets is, naamlik of ‘n redelike man die
optrede van die direkteur sou beskou het as in belang van die maatskappy as
‘n geheel.85
79 Hier word onder andere gedink aan die bepalings ten opsigte van binnekennis-
transaksies waarna Du Plessis 1992 De Jure 381 e.v. verwys. 80 Havenga 1997 SA Mercantile Law Journal 320 e.v. 81 Havenga 1997 SA Mercantile Law Journal 320. 82 Du Plessis “Direkteure se Vertrouenspligte en die Grondslag van Aanspreeklikheid vir
die Verbreking daarvan” 1993 THRHR 33 e.v. Na hierdie aangeleentheid word weer in
besonderhede gekyk wanneer fidusiêre regte van trustbegunstigdes bespreek word in
paragraaf 8.4 en 8.5. 83 Havenga “Breach of Directors’ Fiduciary Duties: Liability on What Basis?” 1996 SA
Mercantile Law Journal 376. 84 McLennan “Directors Duties and Misapplication of Company Funds” 1982 SALJ 403. 85 McLennan 1982 SALJ 394. Die skrywer wys egter daarop dat die toets tog ‘n mate
van ‘n subjektiewe kleur het.
346
Die direkteur se trouplig ontstaan sodra hy as direkteur aangestel is of as
sodanig begin optree. Sy trouplig kan selfs voortduur tot na die beëindiging
van sy amp as direkteur afhangende van die spesifieke omstandighede en
feite.86
Wat betref die inhoud van ‘n direkteur se fidusiêre verpligtinge wys Havenga
daarop dat daarteen gewaak moet word om hierdie verpligtinge te
kategoriseer en te veralgemeen. In beginsel sal die fidusiêre verpligting
afhang van die besondere omstandighede van elke geval en die spesifieke
gemeenskap se opvatting van wat onder die betrokke omstandighede van ‘n
direkteur verwag kan word. Twee basiese verpligtinge omskryf volgens
Havenga die algemene inhoud van hierdie verpligting, nl:
(1) Die direkteur moet sy amp en magte so aanwend dat dit altyd bona fide
tot voordeel is van die begunstigdes van die verpligting; en
(2) hy moet ‘n botsing of moontlike botsing tussen sy eie belange en die
van die begunstigde van sy verpligtinge vermy.
Juis om makliker gevolg te gee aan hierdie basiese vereistes, het die gebruik
oor tyd tog ontwikkel om die meer algemene fidusiêre verpligtinge te
kategoriseer. Van die belangrikste kategorieë is hedendaags dat die direkteur
sy regte en magte moet uitoefen waarvoor dit bedoel was, dat hy ‘n konflik
van belange en verpligtinge moet vermy en sy verpligtinge te goeder trou
moet nakom. Om te bepaal of ‘n direkteur te goeder trou opgetree het, sal sy
optrede getoets moet word aan die boni mores van die gemeenskap soos
weerspieël in die Handves van Regte van Suid-Afrika.87
86 Havenga 312. 87 Havenga 340.
347
In 200488 loods Du Plessis ‘n ondersoek na die huidige stand van sake ten
opsigte van direkteure se aanspreeklikheid waar hulle nie hulle pligte
behoorlik nakom nie. Du Plessis toon aan dat dié aspek van die Suid-
Afrikaanse reg gedurende die laaste tyd heelwat deur die Australiese reg
beïnvloed is. Wat tans, volgens hierdie skrywer die Suid-Afrikaanse
regsposisie verteenwoordig, is dat waar direkteure die pligte aan hulle opgelê
kragtens die maatskappy se memorandum - wat beskou word as die
direkteure se fidusiêre “handleiding”- aanwend vir ‘n onbehoorlike of
ontoelaatbare doel, ‘n benadeelde die hof kan nader vir regsverligting. Du
Plessis gaan dan verder en ondersoek veral die aard van die benadeelde se
regte in hierdie verband. Die skrywer toon aan dat ‘n hof wat om
regsverligting genader word, die onbenydenswaardige taak sal hê om
eerstens uit die memorandum van die maatskappy (synde die fidusiêre
handleiding) te probeer vasstel wat die doel van ‘n spesifieke plig was wat
aan ‘n direkteur verleen was en tweedens of so ‘n direkteur dan, in die lig van
die spesifieke omstandighede, sy regte misbruik het en sodoende nagelaat
het om sy fidusiêre verpligtinge na te kom. Laasgenoemde toets sal
klaarblyklik ‘n subjektiewe kleur hê omdat die hof
“... will necessarily have to investigate the state of mind of those who
acted and the motive on which they acted. This could be a daunting
task as it involves an inquiry into motivations of an almost infinite range
of variety.”89
Samevattend kan dus gesê word dat die vertrouenspligte van direkteure
ontwikkel het vanuit die trustverhouding,90 maar daarna snel en selfstandig
88 Du Plessis “Directors’s Duty to Use their Powers for Proper or Permissible Purposes”
2004 SA Mercantile Law Journal 308 e.v. Sien ook Robinson v Randfontein Estates Gold
Mining Co Ltd 1921 AD 168. 89 Du Plessis “Directors’s Duty to Use their Powers for Proper or Permissible Purposes”
2004 SA Mercantile Law Journal 323. 90 Havenga 11.
348
ontwikkel het91 tot so ‘n mate dat dit hedendaags waarskynlik aan die
voorpunt is van die ontwikkelings met betrekking tot die aard en inhoud van
vertrouensverhoudings. As sodanig sou dit waarskynlik nie verkeerd wees
om by die maatskapppyereg kers op te steek wanneer die fidusiêre
verpligtinge van trustees en die begunstigdes van hierdie verpligtinge later
verder ondersoek word nie.92 Wat betref die maatskappy en ’n onderliggende
vertrouensverhouding is dit duidelik dat maatskappy-oprigting en aanvaarding
van die amp as direkteur aanleiding gee tot die ontstaan van ’n fidusiêre
verhouding.93 Soos Havenga94 dit stel: “The holding of the office of director
carries with it the burden of fiduciary duties.” Sodra dié verhouding ontstaan,
bestaan dit voort in eie reg in terme van algemeen neergelegde riglyne in
ooreenstemming met die betrokke gemeenskap se opvattings van wat in die
algemeen van ’n direkteur wat ’n vertrouensposisie teenoor andere beklee,
verwag word. Dié regte en verpligtinge ontstaan ex lege en is aanvullend (en
nie vervangend) tot enige ander regte en verpligtinge wat die direkteur opgelê
word.95
8.2.5 Samevatting
Nadat verskillende regsfigure wat aanleiding tot ‘n fidusiêre verhouding kan
gee, ondersoek is, blyk opsommend dat:
(1) Die beginsels van trouplig histories voortspruit uit die Engelse equity-
reg, maar nie aan die gemenereg onbekend was nie.
91 Moontlik omdat maatskappye en direkteure heelwat meer prominent aan die
ekonomiese verkeer deelneem. 92 Soos aangedui, was die trustfiguur die oudste vertrouensverhouding en het die
beginsel van fidusiêre verhoudings in maatskappy verband waarskynlik juis daaruit ontwikkel.
Sien ook in die verband Simplex (Pty) Ltd v Van der Merwe 1996 1 SA 111 (W) 75D - 76E. 93 Waarskynlik tussen die direkteur(e) van die maatskappy en sy aandeelhouers
gesamentlik wat in wese die maatskappy is. Die wesenskenmerke soos deur Havenga
voorgehou vir ‘n fidusiêre verhouding is ook teenwoordig. 94 Havenga 312. 95 Havenga 312 en 313.
349
(2) Die Engelse trustfiguur van oudsher af ‘n vertrouensverhouding
daarstel waaruit die beginsels van trouplig blyk.
(3) Fidusiêre verhoudings in die Suid-Afrikaanse reg dikwels toepassing
vind en algaande ‘n meer prominente rol begin speel.
(4) Fidusiêre verhoudings ex lege ontstaan sodra die onderliggende
regsfiguur soos ‘n vennootskap, lasgewingsooreenkoms, kontrak of
maatskappy tot stand kom.
(5) Fidusiêre verhoudings na ontstaan daarvan grootliks onafhanklik van
die bron waarkragtens dit tot stand gekom het, voortduur.
(6) Die prestasieverpligtings wat ontstaan in terme van die vorderingsreg
wat uit die fidusiêre verhouding spruit, uniek is wat betref die aard en
inhoud daarvan.
(7) Alhoewel daar ‘n groot mate van ooreenkoms bespeur word tussen
verskillende vertrouensverhoudings, altyd in gedagte gehou moet word
dat daar wel ook onderlinge verskille kan bestaan. 96
(8) Die feit dat daar besliste vertrouensverhoudings bestaan waaruit
verpligtinge voortspruit, noodwendig meebring dat begunstigdes van
sodanige verpligtings met regte (as teenpool van hierdie verpligtings)
beklee is. Dit is tog onlogies om aan te voer dat daar ‘n verhouding
(soos die vertrouensverhoudings wat nou bespreek is) kan bestaan
met, as inhoud, verskillende verpligtinge ten gunste van sekere
begunstigdes, maar dat sodanige begunstigdes nie onmiddellik oor
ooreenstemmende beskermingswaardige belange (dus regte) beskik
as teenpool van die betrokke verpligtinge nie. So ‘n “eensydige”
struktuur is onlogies en onbestaanbaar. Volgens waarnemende
96 Havenga 7 en 8.
350
hoofregter Van Heerden97 kan ‘n reg in regsterminologiese taal nie in
die abstrak bestaan nie. Dit is bloot een pool van ‘n verbintenis
waarvan die ander ‘n verpligting is, onder andere as gevolg van ‘n
kontraktuele band. Du Plessis98 bevestig hierdie benadering as hy
aantoon dat “die teenoorgestelde van ‘n reg is dus ‘n plig”.
(9) Dit heeltemal moontlik is dat daar meerdere begunstigdes binne een
vertrouensverhouding kan wees99 en dat hierdie verhouding (dus die
verpligtinge en ooreenstemmende regte) normaalweg ontstaan
wanneer die vertrouensman sy pos of amp aanvaar.
(10) Die toets vir verbreking van ‘n trouplig die gemeenskapsopvatting of
dan boni mores op ‘n gegewe tydstip is. Havenga100 waarsku egter
daarteen dat die afleiding hieruit nie gemaak behoort te word dat ‘n
trouplig slegs verbreek word indien ‘n subjektiewe reg van ‘n ander
aangetas word nie (dit wil sê dat na ‘n belange afweging deur die
gemeenskap bevind word dat ‘n beskermingswaardige belang
inderdaad aangetas is). Sy voer aan dat dit ook voldoende sal wees
indien bloot ‘n regsplig in die algemeen verbreek word.
8.3 DIE ERKENNING VAN FIDUSIÊRE VERHOUDINGS IN DIE SUID-
AFRIKAANSE TRUSTREG
Dit blyk dat die onderliggende rede vir die ontwikkeling van die algemene
begrip “fidusiêre verhouding” spruit uit ‘n gemeenskapsiening dat sekere
unieke verhoudings ‘n besondere vertrouensverhouding tussen partye
meebring welke verhoudings nie ooreenkomstig bestaande regsmiddels en
sonder ’n aansienlike mate van billikheid, na behore gereguleer en beskerm
97 Wessels v De Jager 2000 4 SA 924 (HHA) 928C. 98 Du Plessis An Introduction to Law (1999) (3e uitgawe) 140 e.v. 99 Byvoorbeeld by die vennootskap, al die mede-vennote en by die maatskappy, die
maatskappy en aandeelhouers. 100 Havenga 1996 SA Mercantile Law Journal 372 e.v.
351
kan word nie. Een so ‘n verhouding is dié tussen trustpartye.101 Dat die
trustfiguur en sy voorgangers histories nog altyd geskoei was op ‘n
vertrouensverhouding tussen die partye staan vas.102
Havenga103 wys daarop dat die vertrouensverhouding as ‘n regsfiguur uit die
Engelse reg voortspruit, maar in Suid-Afrika toepassing vind binne ‘n wye
reeks verhoudings (waarvan Maatskappyereg en Trustreg net enkeles is).
Olivier104 toon aan dat waar iemand ‘n fidusiêre posisie beklee, soos ‘n trustee
van ‘n trust, daar van so iemand vereis word dat hy ten alle tye die hoogste
trou en lojaliteit ter vervulling van sy pligte tot voordeel van die begunstigde
moet nastreef.
Van der Westhuizen105 gebruik die Engelse “fiduciary”-begrip en die
Romeinse bona fides-begrip as sinonieme waar hy die bestaan van dié figuur
binne trustverband erken en opmerk dat
“… (t)he fiduciary position in which a trustee finds himself causes him
to always act in good faith similar to what Roman law defined as bonus
et diligens paterfamilias”.106
En later weer meld hy dat107
“… (a) trustee must so far as possible avoid a position where private
interests conflicts with his or her duty as a trustee. A trustee must also
101 Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker 2005 2 SA 77 (SCA) 86 e.v. 102 Coertze Die Trust in die Romeins-Hollandse Reg (LLD-proefskrif 1948 US) 13, waar
hy aantoon dat ‘n trouplig reeds aan die Saalman opgelê is. 103 Havenga 1996 SA Mercantile Law Journal 366 e.v. 104 Olivier Trustreg en Praktyk 5. 105 Van der Westhuizen “Trusts” in Pace en Van der Westhuizen Wills and Trusts (2005)
49. 106 Van der Westhuizen 49. 107 Van der Westhuizen 54.
352
not favour one beneficiary or group of beneficiaries against another but
must treat all impartially”.
Volgens Wunsh108 spruit die bestaan van ‘n fidusiêre trustverhouding weens
wetgewing in Suid-Afrika nou voort uit die bekleding, deur die trustee, van ‘n
openbare amp en behoorlike trustadministrasie is dan ‘n saak van openbare
belang. In Havenga se woorde bestaan daar dus nou ‘n algemene
regsplig.109
Cameron et al 110 wys ook daarop dat die beginsels van behoorlike
trustadministrasie (en dus onder andere die trouplig van trustees) in Suid-
Afrika vasgelê is, aanvanklik na analogie van kurators en soortgelyke
Romeins-Hollandse instellings, maar later op sterkte van spesifieke
wetgewing in Suid-Afrika, naamlik die Wet op die Beheer van Trustgoed.111
Later, in sy uitspraak in Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker112
merk appèlregter Cameron in dié verband op dat “the trustee is appointed and
accepts office to exercise fiduciary responsibility”.
Nie net word erkenning in Suid-Afrika dus aan die algemene gedagte van ‘n
fidusiêre verhouding tussen trustpartye van die trust verleen nie, maar dié
fidusiêre verhouding het ook hier te lande statutêre beslag verkry. 113 Die
basis van hierdie verhouding wat voortspruit uit die Engelse reg is ook nie
vreemd aan die Romeins-Hollandse reg nie alhoewel daar terminologiese
verskille bestaan.114 108 Wunsh “Trusts in Practice” in Trusts (reds. Wiechers en Roos) (1993) 61. 109 Havenga 1996 SA Mercantile Law Journal 372 e.v. 110 Cameron, De Waal, Wunsh, Solomon en Kahn Honoré’s South African Law of Trusts
(2002) (5e uitgawe) 262. Sien ook Cameron et al 33 e.v. 111 Wet op die Beheer van Trustgoed 57 van 1988. 112 Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker 2005 2 SA 77 (SCA) 86G. (My
onderstreping). 113 Wet op die Beheer van Trustgoed 57 van 1988 artikel 9. Sien in die verband ook
artikel 2(8) van die Wet op Hereregte 40 van 1949 waaruit dit duidelik blyk dat die wetgewer,
reeds so vroeg as 1949, ‘n trustee beskou het as iemand wat ‘n fidusiêre posisie beklee. 114 Sackville West v Nourse 1925 AD 516 534 e.v.
353
Trustwetgewing is voorafgegaan deur die aanstelling van ‘n regskommissie
om die stand van trustreg in Suid-Afrika te bepaal. Wat betref die
sorgsaamheidspligte, het die kommissie beide die benadering in sowel
Kanada (die sogenaamde Ontario Report) as in Engeland (die sogenaamde
“Law Reform Committee”-verslag) oorweeg. Volgens die Ontario Report word
verkies dat sorgsaamheid beoordeel moet word aan die hand van die vraag of
‘n trustee goed so hanteer het soos wat hy met ‘n ander se goed sou doen.
Die Engelse toets is gebaseer op wat ‘n trustee met sy eie goed sou doen.
Soos uit die ondergemelde wetgewing sal blyk, het die kommissie die
Kanadese model verkies.115
Die kommissie het dit verder skynbaar verkies om nie in te meng met die
siening dat ‘n inter vivos trust as ‘n stipulatio alteri hanteer word nie. Net so
het die kommissie ook geen uitspraak gelewer wat betref die trustbegunstigde
se regte nie.116 Dit word aan die hand gedoen dat dit ook nie vir die
kommissie nodig was om hom oor hierdie aspekte uit te spreek nie. Dié
betrokke aspekte val immers op die gebied van die privaatreg (verbintenis- en
erfreg) terwyl die wetgewer gevolg wou gee aan die beskerming van
trustbegunstigdes se regte vanuit die publiekregtelike oogpunt en deur die
trustee ‘n openbare amp te laat beklee “with proper administration being a
matter of public concern”.117
Artikel 9 van die Wet op die Beheer van Trustgoed 57 van 1988 bepaal:
“9(1) ‘n Trustee moet by die nakoming van sy pligte en die uitoefening
van sy bevoegdhede met die sorgsaamheid, ywer en kundigheid
optree wat redelikerwys verwag kan word van ‘n persoon wat
die sake van ‘n ander hanteer.
115 Die Suid-Afrikaanse Regskommissie Projek 9 “Hersiening van Trustreg Verslag”
(1987) 32. 116 Die Suid-Afrikaanse Regskommissie Projek 9 90 e.v. 117 Cameron et al 181.
354
9(2) ‘n Bepaling van ‘n trustdokument wat die uitwerking sou hê dat
‘n trustee vrygestel word van of gevrywaar word teen
aanspreeklikheid vir troubreuk indien hy versuim om die mate
van sorg, kundigheid en vlyt aan die dag te lê soos in sub-artikel
(1) vereis, is nietig.”118
Uit die inhoud van die aangehaalde artikel, blyk een aspek duidelik. Die
wetgewer het naamlik geen onderskeid getref tussen verskillende
trustklassifikasies nie en het ‘n algemeen geldende vertrouensplig ten opsigte
van alle Suid-Afrikaanse trustfigure daargestel. Geen melding of onderskeid
word gemaak tussen trusts mortis causa en trusts inter vivos of tussen
bewindtrusts en diskresionêre trusts nie.119
8.4 DIE BEGUNSTIGDE VAN DIE FIDUSIÊRE VERHOUDING IN DIE
SUID-AFRIKAANSE TRUSTREG
Alhoewel dit vasstaan dat elke Suid-Afrikaanse trustee nie net gemeenregtelik
nie, maar ook ‘n statutêre vertrouensplig verskuldig is, bestaan daar nie
duidelikheid oor die vraag wie presies die begunstigde van hierdie trouplig is
nie. Is dit die trust of is dit die begunstigdes of albei?120
Volgens Honoré en Cameron:121
“A trustee holds an office and is not merely party to a contract with the
founder. In principle therefore, he is entitled to agree to revocation or
variation only if he thinks that to do so is in the interests both of the
founder and of the actual or potential beneficiaries. It is fallacious to
118 Let daarop dat trustees in Suid-Afrika selfs aan strenger sorgsaamheidspligte
onderwerp word as elders. Volgens Sackville-West v Nourse 1925 AD 516 533 moet so ‘n
trustee selfs groter sorg aan die dag lê as ten opsigte van sy eie eiendom. 119 Sien hoofstuk 4 paragraaf 4.3.3.1 vir ‘n bespreking van welke tipe trusts binne die
omskrywing van die wet val. 120 Hierdie vraag toon sterk ooreenstemming met die posisie van die maatskappyereg in
Suid-Afrika. 121 Honoré en Cameron Honoré’s South African Law of Trusts (1992) (4e uitgawe) 417.
355
argue that a trustee can have no duty to take account of the interests of
contingent beneficiaries.”
Wanneer Corbett,122 met klaarblyklike goedkeuring Honoré en Cameron
aanhaal “that a trustee will not always be free to agree with the settlor that the
trust should be cancelled or varied, even if it is not expressed to be
irrevocable” - bedoel hy duidelik hiermee dat die begunstigde tog te alle tye
regte het wat die trustee in ag moet neem.
Cameron et al 123 wys daarop dat:
“It is therefore fallacious to contend that a trustee can have no duty to
take account of the interests of contingent or potential beneficiaries.
The trustee’s duty is to see to the proper execution of the trust and if
the trust includes provision for beneficiaries who have not yet come
into existence or accepted, they must necessarily fall within the scope
of the trustee’s fiduciary concern. This implies, for example, that a
trustee must also take account of the interests of such beneficiaries in
the administration of the trust.”
De Waal124 se siening word weerspieël in sy volgende opmerking:
“In hierdie beginsel lê die wese van die trustee se fidusiêre plig teenoor
die begunstigdes saamgevat en hieraan word hy in sy administrasie
van die trust gemeet.”
122 Corbett “Trust Law in the 90’s” 1993 THRHR 266 waar hy Honoré en Cameron se
benadering bespreek. 123 Cameron et al 496. In Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker 2005 2 SA
77 (SCA) herbevestig appèlregter Cameron sy siening dat die begunstigdes van hierdie regte
wel die trustbegunstigdes is. 124 De Waal “Die Wysiging van ‘n Inter Vivos Trust” 1998 TSAR 2 330. (My
onderstreping).
356
Uit wat skrywers oor die trustreg hieromtrent te sê het, word standpunt
ingeneem dat die trustbegunstigdes die begunstigdes (reghebbendes) is van
die trustee(s) se trouplig.
Vantevore is reeds aan die hand gedoen dat dit in orde behoort te wees om
ook van die maatskappyereg te leen, waar dit gaan oor die ontwikkeling van
die trouplig van trustees. In maatskappyverband is aangetoon dat die
begunstigdes van die trouplig die maatskappy self en moontlik ook die
aandeelhouers as ‘n groep is. Daar moet egter in gedagte gehou word dat,
anders as ‘n maatskappy, ‘n trust geen afsonderlike regspersoonlikheid besit
nie125 en om dus die trust as sodanig te beskou as begunstigde van die
trouplig (eienaar van regte) sou onsuiwer wees in die lig van die gebrek aan
regspersoonlikheid. Na analogie hiervan wil dit ook voorkom asof ‘n
standpunt dat die begunstigdes van ‘n trust die begunstigdes van die trouplig
in trustverband behoort te wees, die korrekte is.
Die tendens in die kontraktereg waar al meer en meer klem gelê word op
goeie trou tussen kontrakspartye en in die maatskappyereg om die
begunstigdes van die direkteur se vertrouenspligte algaande uit te brei, kan
as verdere motivering dien vir die standpunt dat die gemeenskapsopvatting in
elk geval dui op ‘n algaande groter wordende gevoel van beskerming ten
gunste van alle partye betrokke by ‘n spesifieke regsverhouding. Op sterkte
hiervan kan geargumenteer word dat die gemeenskapsopvatting ook by die
trustreg in elk geval in die guns van trustbegunstigdes as begunstigdes van
die trouplig sal wees.
Die geskiedkundige ontwikkeling van die fidusiêre gedagte in Engeland staaf
ook hierdie standpunt. Die gedagte van ‘n trouplig het tog in equity ontwikkel
juis om beskerming te verleen aan belange van regsubjekte wat nie
beskermingswaardig geag is volgens die common law nie, maar ten opsigte
waarvan equity geoordeel het, die belange wel broos en, op billikheidsgronde,
beskermingswaardig was (en dus as regte aangemerk kon word). Dié unieke
125 Hierdie aangeleentheid is aangeraak in hoofstuk 4 paragraaf 4.3.1.
357
metode van beskerming het dan ontwikkel tot die leerstuk van
vertrouenspligte jeens sekere subjekte soos wat dit ook uit die Engelse reg in
die Suid-Afrikaanse reg opgeneem is.
Dit word dus aan die hand gedoen dat dit uit die voorgaande logies volg dat
die algemeen geldende trouplig van trustees as teenpool, beskermings-
waardige belange (regte) meebring vir alle trustbegunstigdes.126 Dit word
verder aan die hand gedoen dat die Suid-Afrikaanse wetgewer met artikel 9
nie net gevolg gegee het aan die wêreldwye erkenning van ‘n fidusiêre
verhouding by trustfigure nie, maar (meer belangrik), met hierdie artikel
heelwat verder gegaan het en ‘n statutêre reg verleen het aan alle
trustbegunstigdes met as objek die trustee se fidusiêre nakomingspligte.127
Hierdie standpunt sluit ook spesifiek begunstigdes in van die inter vivos
trust128 en van alle diskresionêre trusts.129
8.5 DIE AARD EN INHOUD VAN FIDUSIÊRE REGTE VOORTSPRUITEND
UIT DIE TRUSTREG
Olivier130 wys daarop dat die fidusiêre trustverhouding in die algemeen te
doen het met ‘n vertrouensverhouding wat so intens is dat die trustee
deurgaans slegs in belang van die begunstigdes, streng in ooreenstemming
126 Elke regsplig verleen tog immers aan een of ander regsubjek regte om aan te dring
op nakoming van sodanige pligte. Dit is juis hoe die reg saamgestel word, naamlik uit
belange oorwegings. As die gemeenskap van oordeel is dat aansprake of belange van ‘n
subjek beskermingswaardig is, word maatreëls ingestel om sodanige belange, dan regte
genoem, te beskerm. 127 Die presiese inhoud is nie hier ter sprake nie. Dit gaan oor die beginsel dat ‘n reg
vestig ten gunste van begunstigdes, wat die inhoud daarvan ook al mag wees. 128 Ongeag aanvaarding al dan nie deur die begunstigde van sy ander regte, in terme
van die stipulatio alteri-konstruksie. 129 Hierdie aspek word bespreek in onder andere hoofstukke 4 paragraaf 4.3.2 en 6
paragraaf 6.2.5. 130 Olivier Aspekte van die Reg insake Trust en Trustee met besondere verwysing na die
Amerikaanse Reg (LLD-proefskrif 1982 UP) 46.
358
met die magte wat aan hom verleen is en onderhewig aan pligte wat aan sy
amp klee, moet optree.
Uit die inhoud van die trustee se vertrouenspligte kan die inhoud van die
begunstigde se “fidusiêre reg” as teenpool van ‘n trustee se fidusiêre
verpligtinge afgelei word. Hierdie reg van enige trustbegunstige behels dan
dat die trustee(s) van die trust waarvan hy die begunstigde is moet toesien
dat die betrokke trustbepalings uitgevoer word ooreenkomstig die wense van
die trustoprigter op so ‘n wyse dat hy reg laat geskied aan sy
vertrouensposisie as trustee.131
In die eerste plek gaan dit dus om ‘n behoorlike ontleding van die bepalings
van die trustakte. Uit die aard van die saak sal die normale uitlegreëls vir
testamente en kontrakte hier geld.132 Die bedoeling van die trustoprigter is
dus belangrik en sal altyd uiteindelik ‘n feitevraag wees.
Olivier wys daarop dat hierdie reg van die trustbegunstigde verder gebaseer
is op die oorheersende vereiste om deurgaans in belang van die begunstigde
op te tree.133 Ook die bepaling hiervan moet noodwendig ‘n feitevraag wees.
Statutêr moet ‘n trustee by die nakoming van sy pligte en die uitoefening van
sy bevoegdhede met die sorgsaamheid, ywer en kundigheid optree wat
redelikerwys verwag kan word van ‘n persoon wat die sake van ‘n ander
131 Du Toit South African Trust Law Principles and Practice (2002) 108. Hierdie reg stem
in wese dus ooreen met die reg van ‘n kontraksparty op nakoming van die kontrak deur ‘n
ander selfs voordat so ‘n party nog ‘n gevestigde reg bekom het en ook die algemene vereiste
van bona fides tussen kontrakspartye. Hierdie aspekte is hierbo bespreek onder paragraaf
8.2.3. en in hoofstuk 7 paragrawe 7.3.1.2 en 7.3.2. Hierdie aangeleentheid is ook ondersoek
in Colonial Banking and Trust Co Ltd v Estate Hughes 1932 AD 1; Grobbelaar v Grobbelaar
1959 4 SA 719 (A); Harris v Fisher 1960 4 SA 855 (A); Ex Parte Ewing: In Re Sheridan 1995
4 SA 101 (D) asook Jowell v Bramwell-Jones 2000 3 SA 274 (SCA) 284G - 285A. 132 Omrede die ontstaansbronne van ‘n trust meestal testamentêr of kontraktueel is. 133 Olivier Trustreg en Praktyk 70; Sackville West v Nourse 1925 AD 516; Hoppen v
Shub 1987 3 SA 201 (K); Administrators, Estate Richards v Nichol 1999 1 SA 551 (SCA);
Tijmstra v Blunt-Mackenzie 2002 1 SA 459 (T).
359
hanteer en selfs ‘n bepaling in ‘n trustdokument wat die uitwerking sou hê dat
‘n trustee vrygestel word van, of gevrywaar word teen aanspreeklikheid vir
troubreuk, is nietig.134
Net soos by die Maatskappyereg en ander fidusiêre verhoudings wat
bespreek is, rus daar dus op elke trustee ‘n plig om te goeder trou (met die
begunstigdes se belange voorop) en met die nodige sorgsaamheid en kennis
op te tree. Soos by die Maatskappyereg het in die trustreg ook sekere meer
algemene fidusiêre trusteepligte uitgekristalliseer.135 Dit word aan die hand
gedoen dat hierdie spesifieke pligte eenvoudig bydra om gevolg te gee aan
die algemene vereistes dat begunstigdes se belange altyd voorrang moet
geniet, dat konflik tussen bekleër van die vertrouensampte en die begunstigde
van die verhouding se belange vermy moet word en dat in die algemeen altyd
in goeie trou of dan bona fide opgetree moet word. Hierdie trouplig van ‘n
trustee is onafskeidbaar aan die amp van ‘n trustee gekoppel.
Gebaseer op die voorgaande ontstaan daar dus vir die trustee(s) van ‘n trust
‘n prestasieverpligting.136 Soos in hoofstuk 7 aangetoon137 is die aard van die
subjektiewe reg wat ten opsigte van ’n prestasieverpligting as objek geld ’n
vorderingsreg ook genoem ‘n persoonlike reg en is die enigste logiese
afleiding uit die voorgaande dus dat alle trustbegunstigdes, onmiddellik by
totstandkoming van ‘n trust, persoonlike regte, waarvan die inhoud van
134 Artikel 9(2) van die Wet op die Beheer van Trustgoed 57 van 1988. 135 Cameron et al 263 e.v.; Olivier Trustreg en Praktyk 69 e.v. Spesifieke pligte is onder
andere: Bestudering van die trustakte, besitname van trusteiendom, aparte rekordhouding
van trustbates, om trustgoed produktief te maak, om selfbevoordeling te vermy, om inligting te
verskaf en onpartydigheid. Daar bestaan nie een stel altyd geldende pligte in die verband
nie. Die doel is immers dat alle spesifieke pligte moet bydra tot die beskerming en
bevordering van begunstigdes se regte in die algemeen. 136 Waarvan die inhoud so pas bespreek is en wesentlik neerkom op die behoorlike
nakoming/instandhouding van die trust - Levin v Gutkin, Fisher and Schneier 1997 3 SA 267
(W) 284D. 137 Paragraaf 7.2.2.
360
fidusiêre aard is,138 vestig teen die trustee(s) van hul trust.139
Wanneer inbreukmaking op hierdie fidusiêre regte van begunstigdes deur
trustees ondersoek word, blyk dit dat daar in die algemeen gesproke twee
moontlikhede bestaan. Aan die een kant is daar die gevalle waar trustees in
troubreuk handel met trustbates.140 Hierdie tipe optrede van trustees is
vergelykbaar met soorgelyke optrede deur direkteure van maatskappye. Juis
daarom kan dan ook kers opgesteek word by die maatskappyereg wanneer
dit gaan om die beoordeling van hierdie tipe optrede deur trustees. Trustees
van trusts kan egter ook moontlik op trustbegunstigdes se regte inbreuk maak
deur nie noodwendig trustbates wan aan te wend nie, maar mee te doen om
trustbepalings te wysig (en selfs op hierdie wyse begunstigdes van ‘n trust
vervang of aanvul).
In ’n poging om die moontlike aantasting van begunstigdes se fidusiêre regte
in die geval van trustwysiging verder toe te lig, gaan gebruik gemaak word
van ’n denkbeeldige feitestel:
Gestel oprigter A rig ’n inter vivos trust op met sy drie seuns as trustees S1,
S2 en S3. Die doel waarvoor die trust opgerig word, is om te verseker dat die
oprigter se dogter (D1), haar eggenoot en haar nageslag behoorlik en veilig
versorg word. Die trustakte bepaal dat alle trusteebesluite geneem kan word
deur middel van meerderheidsbesluite. Die trustakte bepaal verder dat die
inhoud van die akte gewysig kan word, gedurende die lewe van A, by wyse
van ooreenkoms tussen A en die trustees en na die dood van A, deur die
138 En gemik op die behoorlike nakoming, deur die trustee(s), van hulle fidusiêre
verpligtinge soos net hierbo beskryf. 139 Wunsh “Law of Succession and Trusts 1995 Cases” 1995 Annual Survey of South
African Law 354, tydens die bespreking van die beslissing in Pentz v Gross 1995 805 (C)
(sic) (voor die appèlhofuitspraak) stel dit dat “a beneficiary, even a contingent beneficiary,
has a vested interest in the proper administration of a trust”. (Die korrekte saakverwysing is
Pentz v Gross 1996 2 SA 518 (C)). 140 Dit sou byvoorbeeld wees waar trustees trustbates in troubreuk vervreem, geheime
winste maak, swak beleggings maak, nie behoorlik ag slaan op trustbepalings nie, swak
rekords hou, nie inkomste op tyd uitkeer nie, trustbates en persoonlike bates vermeng, ens.
361
trustees. A skenk sy waardevolle familieplaas met boerdery as lopende saak
aan die trustees vir die tyd en wyl van die trust (en betaal die
skenkingsbelasting). Die inkomstebegunstigdes van die trust is A se
ongetroude dogter D1, enige toekomstige eggenoot van D1 en haar kinders
nog gebore te word. Die kapitaalbegunstigdes van die trust is D1 se kinders
nog gebore te word. Die trust is ’n eiendomstrust (dus ’n diskresionêre trust
wat betref inkomste en kapitaal) en kan in die diskresie van die trustees
voortduur tot die dood van D1 waarna die trust moet beëindig en die trustees
dan die trustbates aan enige een of meer van die kapitale trustbegunstigdes
dan in lewe moet uitkeer. D1 trou daarna met M1 en skenk geboorte aan hul
eersteling. Geeneen van die begunstigdes het nog enige uitkerings uit die
trust ontvang nie of enige regte aanvaar nie. S1, S2 en S3 raak betrokke in ’n
hewige rusie met M1 oor die feit dat M1 sy kind nie na sy oupa wil vernoem
nie en ook D1 tot ’n vreemde geloof oortuig. Intussen is ook vasgestel dat ’n
waardevolle mineraal op die plaas aangetref word wat miljoene rande werd is.
Die verhouding tussen A, S1, S2 en S3 aan die een kant en D1 en M1 aan die
ander kant vertroebel totaal en al. Die seuns moedig A aan om sy dogter,
skoonseun en kleinkind(ers) te onterf. So sal M1 dan ’n les geleer word en
S1, S2 en S3 na die dood van A hul hande op die mineraal kan lê sonder dat
hulle suster daarin hoef te deel.
A word geadviseer dat omdat ’n inter vivos trust volgens die Suid-Afrikaanse
reg geag word ’n beding ten behoewe van ’n derde te wees, hy die trustakte
kan wysig in samewerking met die trustees na goeddunke. Die trustakte word
gewysig deurdat die inkomste en kapitaalbegunstigdes vervang word met S1,
S2 en S3 en hulle kinders gebore of nog gebore te word.
D1 en haar man is ontevrede en soek beskerming teen A en die trustees se
”onreg” wat hulle aangedoen is. A, S1, S2 en S3 se siening is dat hulle binne
die reg opgetree het deurdat hulle doodeenvoudig ’n ooreenkoms, meer
spesifiek ’n beding ten behoewe van ’n derde, gewysig het voordat enige
derde enige voordele aanvaar het. Hulle gee toe dat hulle selfs mala fide in
hul optrede was, maar is geadviseer dat dit irrelevant is. Gesien vanuit die
huidige regsposisie ten opsigte van die trust as ’n verbintenis, is A en sy
362
seuns skynbaar regtens onaantasbaar.141 Geen regte het nog in enige van
die begunstigdes gevestig nie en hulle beskik dus oor geen remedie nie. Die
moontlikheid bestaan selfs dat die begunstigdes (gesien vanuit die oogpunt
van die erfreg) ook remedieloos kon wees selfs al was die trust testamentêr
opgerig. Dan nie op sterkte van die interpretasie van die stipulatio alteri nie,
maar omdat die siening bestaan dat diskresionêre trustbegunstigdes se regte
nog nie gevestig of selfs voorwaardelik is nie en sulke begunstigdes dus nog
nie oor beskermingswaardige belange (regte) beskik alvorens ’n diskresie in
hulle guns nog nie uitgeoefen is nie.142
Die vraag is nou of die trustees nie moontlik hul vertrouenspligte jeens
trustbegunstigdes verbreek het en daarom verhoed kan word om met die
trustwysiging voort te gaan nie. Die antwoord hierop is tweërlei. Eerstens
moet die vraag beantwoord word of ’n trouplig inderdaad verbreek is en indien
wel moet tweedens bepaal word wat die grondslag en remedie vir so ’n
verbreking kan wees. Wat betref die vraag na die verbreking van ’n trouplig,
wil dit blyk of die antwoord daarop bevestigend is omdat :
♦ Alle trustees fidusiêre verpligtinge (’n regsplig) het.
♦ Die inhoud van hierdie verpligtinge in die breë behels dat konflik tussen
die bekleër van die vertrouensamp en die begunstigde van die verhouding
se belange vermy moet word en dat in die algemeen altyd in goeie trou of
dan met bona fides opgetree moet word. Die toets vir behoorlike belange
behartiging en bona fides, is die boni mores van ‘n spesifieke
gemeenskap.143 Selfs al sou nie bewys kon word dat hulle inbreuk
gemaak het op spesifieke subjektiewe regte van die trustbegunstigdes nie,
141 Hierdie aspek is behandel in hoofstuk 7. 142 In hoofstuk 7 paragraaf 7.3.1.2 is aangedui dat nie met so ‘n standpunt saamgestem
word nie, maar die moontlikheid bestaan altyd dat die standpunt wel korrek kan wees. 143 Eerste Nasionale Bank van Suidelike Afrika Bpk v Saayman hierbo 319B.
363
het hulle waarskynlik in elk geval die algemene regsplig teenoor die
trustbegunstigdes verbreek.144
♦ Dit sterk te betwyfel is of S1, S2 en S3 se optrede die gemeenskap
tevrede sal stel. Hulle optrede skiet waarskynlik te kort aan die
gemeenskap se siening van goeie trou onder dié omstandighede. Nie
alleen word persoonlike konflik nie vermy nie, maar dit is verder tog
duidelik dat die trustees nie in belang van die trustbegunstigdes optree nie
- veel eerder tree hulle in eie belang op! Van goeie trou en vermyding van
botsing van belange is hier beslis nie sprake nie. Die trustees se optrede
skiet beslis tekort aan die boni mores van die Suid-Afrikaanse
gemeenskap.
♦ Daar reeds geargumenteer is dat al die moontlike begunstigdes (huidig en
toekomstig) van die trust die begunstigdes van die fidusiêre pligte van die
trustees is en dat die teenpool van verpligtinge regte is.
♦ ’n Trouplig ontstaan sodra, onder andere, ’n trustverhouding ontstaan,
maar dan daarna onafhanklik ex lege voortbestaan, ongeag die aard en
inhoud van die ontstaansbron van die vertrouensverhouding.
♦ Alhoewel trustees dus onder bogemelde omstandighede geldig (en
waarskynlik sonder vrees vir aanspreeklikheid teenoor begunstigdes)
kontraktueel kan optree, is dit net die een kant van die munt. Trustees kan
doodeenvoudig nie net (in stryd met die beginsels van bona fides en
behoorlike belange opweging van trustbegunstigdes) die fidusiêre regte
van trustbegunstigdes negeer en aanvaar dat hulle ook in dié verband
geen aanspreeklikheid sal opdoen nie.
144 Havenga “Breach of Directors’ Fiduciary Duties: Liability on What Basis?” 1996 SA
Mercantile Law Journal 376.
364
Alhoewel die begunstigdes dus uit hoofde van die verbintenisreg regteloos is,
word die standpunt ingeneem dat dit allermins die geval is kragtens die
vertrouensplig wat sui generis geld binne die Suid-Afrikaanse trustreg.
Die volgende vraag om te beantwoord is hoe die trustbegunstigde se fidusiêre
regte beskerm word en wat die grondslag daarvan is.
8.6 BEGUNSTIGDES SE REMEDIES VOORTSPRUITEND UIT
FIDUSIÊRE VERHOUDINGS EN DIE GRONDSLAG DAARVAN
As nou aanvaar word dat die begunstigde se reg gebaseer kan word op die
fidusiêre plig van die trustee en dat dit ontstaan op datum van totstandkoming
van die trust, ontstaan die volgende vraag nou: Op welke wyse kan die
begunstigde hom verweer teen ‘n trustee wat die fidusiêre plig verbreek en
wat is die basis van so ’n aksie?
Olivier145 is die mening toegedaan dat, indien ‘n trustee versuim om sy pligte
na te kom, hy ‘n delik pleeg en gevolglik is die begunstigde in beginsel
geregtig om aksie in te stel wat gebaseer is op die actio legis Aquiliae. Dit is
egter belangrik om daarvan kennis te neem dat die bewys van vermoënskade
dan onder andere ‘n element van hierdie aksie is. Die groot vraag is of so ‘n
begunstigde wel vermoënskade sal kan bewys want Olivier voer aan dat die
skade waarskynlik eerder aan die trustfonds as aan die begunstigde
veroorsaak sal word.146 Die begunstigde sal dus op een of ander wyse ‘n
kousale verband moet bewys tussen sy skade en skade aan die trustfonds.
Na ‘n in diepte ondersoek kom Olivier147 tot die gevolgtrekking dat “die
begunstigde het derhalwe sodanige remedie, hetsy restitusie, interdik of
skadevergoeding, as wat nodig is om die trust in stand te hou”. Met hierdie
145 Olivier Trustreg en Praktyk 102 e.v. 146 Soos reeds aangedui, kan die verbreking van trustees se vertrouenspligte breedweg
in twee groepe verdeel word. Enersyds waar trustfondse wanaangewend word - wat sterk
ooreenkoms toon met die direkteur wat maatskappy bates wanaanwend en andersyds waar
trustaktes gewysig word om trustbegunstigdes van hul regte te ontneem. 147 Olivier Trustreg en Praktyk 103.
365
afleiding van Olivier word nie saamgestem nie. Dit word aan die hand gedoen
dat juis hierdie geforseerde afleiding dat trustbreuk altyd ’n delik is, die howe
sal laat wegskram om die moontlikheid van ’n reg en remedie in troubreuk vir
trustbegunstigdes na behore te oorweeg.148
Ook Du Toit149 huldig die standpunt dat die aanspreeklikheid van trustees
weens troubreuk, deliktueel van aard is en dat die primêre aksie dus die actio
legis Aquiliae is. Ook hy wys daarop dat om met so ’n aksie te slaag, al die
elemente vir deliktuele aanspreeklikheid aanwesig moet wees.150 ’n
Trustbegunstigde met gevestigde regte in inkomste of trustkapitaal, behoort
hierdie elemente te kan bewys, maar die vraag is wat word van ’n
trustbegunstigde wat nog geen gevestigde regte volgens die verbintenisreg
op trustinkomste of -kapitaal het nie of slegs beskik oor ’n gevestigde
vorderingsreg teenoor die trustee op instandhouding van die trust. Vir so ’n
trustbegunstigde, om veral vermoënskade te bewys, is bykans onmoontlik.
Du Toit verwys na Corbett et al151 wat ook van mening is dat slegs
trustbegunstigdes met gevestigde regte in trustinkomste of -kapitaal met so ’n
eis sal slaag. Dit was skynbaar ook die siening van die hof in Gross v
Pentz.152 Vir De Waal153 is dit logies dat ’n trustbegunstigde nie byvoorbeeld
’n eis om skadevergoeding kan instel indien hy nog geen gevestigde reg met
betrekking tot trustinkomste of -kapitaal het nie.
Met die siening van al bogemelde skrywers kan geen fout gevind word in
soverre dit gesag is vir die feit dat die actio legis Aquiliae waarskynlik slegs ter
beskikking is van daardie trustbegunstigdes met gevestigde kontraktuele
148 Dit word aan die hand gedoen dat juis hierdie benadering ‘n rol gespeel het toe die
hof in Hofer v Kevitt 1998 1 SA 382 (SCA) nie die argument van die bestaan van ‘n fidusiêre
reg wou ondersteun nie. Die aspek word bespreek in paragraaf 8.7. 149 Du Toit 84. 150 Du Toit 84. Dit is ‘n handeling, onregmatigheid, skuld (dolus of culpa), vermoënskade
(huidig of toekomstig) en kousaliteit. 151 Du Toit 85. 152 Gross v Pentz 1996 4 SA 617 (A) 626H - I. 153 De Waal “Die Bevoegdheid van ‘n Trustbegunstigde om Onafhanklik van die Trustee
‘n Regsgeding in verband met ‘n Trust te Voer” 1997 TSAR 151.
366
regte in trustinkomste of -kapitaal en die trustees dan in troubreuk sodanige
bates verkwansel of aantas. Dit word egter aan die hand gedoen dat
bogemelde standpunte nie gesag is vir die feit dat ’n aksie vir troubreuk slegs
deliktueel van aard is en gebaseer is op die actio legis Aquiliae nie. Die
skrywers se standpunte is eerder gesag vir die feit dat sekere
trustbegunstigdes oor die betrokke remedie beskik, sonder om standpunt in te
neem wat betref ander of addisionele remedies vir ander trustbegunstigdes.
Veral waar dit gaan om gevalle van verbreking van trustbegunstigdes se
fidusiêre regte deur middel van trustwysiging, bevredig bogemelde
standpunte nie. In so ‘n geval sal ‘n trustbegunstigde, wat oor geen regte
kragtens die verbintenisreg beskik nie, immers baie sukkel om spesifieke
vermoënskade te kan bewys en dus met die actio legis Aquiliae te slaag.
As Cameron et al 154 se siening ontleed word, kom dit ook voor asof hulle die
mening toegedaan is dat om trustbegunstigdes se remedies te beperk tot
slegs ‘n aksie vir skadevergoeding ten gunste van slegs trustbegunstigdes
met gevestigde regte in inkomste of kapitaal, te streng is. Hulle wys spesifiek
daarop dat
“… the action is based on the duty owed by one who deals or meddles
with the property of another to exercise due care in doing so. It is
immaterial that the property in the case of a trust beneficiary, normally
consists only of personal rights against the trustee. The trustee is not
merely an ordinary debtor but holds a quasi-public office, like that of an
executor, tutor or curator which carries with it a duty to safeguard these
personal rights”.
Word gelet op wat die posisie is in maatskappyereg verband, blyk dit dat daar
ook verskillende sienings bestaan. Soos reeds gemeld, is skrywers soos Du
Plessis155 van oordeel dat die grondslag van die direkteur se aanspreeklikheid
154 Cameron et al 362. 155 Du Plessis 1993 THRHR 33 e.v.
367
deliktueel van aard is en dus onderworpe is aan die algemene beginsels van
die actio legis Aquilliae.
Cilliers et al 156 verskil egter en wys daarop dat die grondslag waarop ‘n
direkteur aanspreeklikheid op die hals haal vir verbreking van sy
vertrouensplig die algemene beginsel is dat iemand wat in ‘n
vertrouensverhouding tot ‘n ander staan troubreuk pleeg as hy handel vir eie
voordeel of tot nadeel van die ander. Volgens die skrywers is die
skuldoorsaak nóg dilektueel nóg kontraktueel, maar eiesoortig.
Havenga en McLennan157 is ook van mening dat die basis van
aanspreeklikheid nóg kontraktueel nóg deliktueel is, maar eerder sui generis.
As die standpunte van die skrywers oor die maatskappyereg toegepas word
op die trustreg en daar veral gelet word op die unieke trustsituasie waar
begunstigdes se regte ook deur trustwysiging (in teenstelling met
wanaanwending van trustbates) aangetas kan word, moet Havenga se
standpunt ondersteun word.158 In die lig daarvan dat reeds aangetoon is dat
die trustreg heelwat baat kan vind by vinniger ontwikkeling wat in die
maatskappyereg op dié gebied plaasgevind het, word aan die hand gedoen
dat, ook wat betref die trustreg, dit suiwerder sal wees om die basis van
trustee aanspreeklikheid as sui generis te beskou.159 So ‘n beskouing sal dan
meebring dat die afwesigheid van onder andere duidelike vermoënskade nie
die geldigheid van so ‘n aksie sal belemmer nie en sodoende sal meewerk tot 156 Cilliers, Benade, Henning, Du Plessis, Delport, De Koker en Pretorius Corporate Law
(2000) 141 met verwysing na Robinson v Randfontein Estates Gold Mining Co Ltd 1921 AD
168. 157 Havenga 1996 SA Mercantile Law Journal 376; McLennan “Directors Duties and
Misapplication of Company Funds” 1982 SALJ 403. 158 Havenga 1996 SA Mercantile Law Journal 374 wys daarop dat ook in die
Maatskappyereg verskeie moontlikhede bestaan vir aanspreeklikheid waar geen
vermoënskade gely is nie. 159 Op hierdie wyse sal dit dan onder andere nie nodig wees om soos Olivier te spook
om vermoënskade te fabriseer nie aangesien die unieke regsbasis soos deur Havenga
voorgestel, dit nie vereis nie.
368
‘n billike en regverdige bedeling.160 Behalwe vir ’n skadevergoedingseis sal ‘n
benadeelde trustbegunstigde in Suid-Afrika dus in terme van hierdie sui
generis-aksie op grond van verbreking van sy fidusiêre regte ’n hof kan nader
om ‘n bevel wat die trustee gelas om die verbreking van sy fidusiêre plig reg
te stel. In die verband kan ’n hof byvoorbeeld tersydestelling van ’n handeling
gelas of ’n interdik toestaan waarkragtens die skuldige verbied word om sy
fidusiêre plig te verbreek. ’n Tustbegunstigde sal geregtig wees op
regsverligting sonder om noodwendig ’n gevestigde reg op trustinkomste of -
kapitaal te hê en dus direkte vermoënskade te moet bewys.161
In Skotland is die posisie volgens Chalmers162 dat
“the first remedy of a beneficiary against a trustee is naturally a
preventitive one. Where the beneficiary desires to interfere with the
action of a trustee who proposes to do anything that the beneficiary
thinks ultra vires, the proper legal process for the purpose is that of
suspension and interdict.”
Daarna volg ‘n aksie vir skadevergoeding:
“There may be varieties in breaches or alleged breaches of trusts. A
breach of trust may consist of embezzlement, or it may arise simply
from failure to account, or it may consist, as alleged here, of some act
or default which amounts only to some irregularity or error of
judgement for which, nevertheless, there may be personal liability. But
in all such cases the result is simply to create a liability by the trustee to
make good to the trust estate the loss which he has caused.”
160 Wat sedert die vroegste tye juis die onderbou van trustreg in Engeland was. Dit was
immers juis om trustbegunstigdes op ‘n billike en regverdige wyse te beskerm dat equity
ingegryp het. 161 Du Toit 108; Cameron et al 555 e.v. Doyle v Board of Executors 1999 2 SA 805 (C).
Hierdie benadering vind ook steun in die maatskappyereg, aldus Du Plessis 1993 THRHR 23. 162 Chalmers Trusts: Cases and Materials (2002) 172 e.v.
369
Alhoewel alle trustbegunstigdes ten minste ‘n vorderingsreg teenoor die
trustees van die trust op die instandhouding van die trust het, moet daar
steeds in gedagte gehou word dat geen saaklike regte hieruit ontstaan ten
opsigte van enige spesifieke trustbates nie.163 Die Hoogste Hof van Appèl164
erken trustbegunstigdes, met gevestigde regte op trustinkomste of -kapitaal,
se reg om aksie in te stel teen trustees byvoorbeeld weens
wanadministrasie165 en versuim om aan begunstigdes te betaal wat hulle
reeds toekom. Die begunstigdes sou kon optree selfs al het hulle nog nie
gevestigde regte bekom nie, maar slegs voorwaardelike regte.166 Op sterkte
van die feit dat die Appèlhof dus oënskynlik aan enige begunstigde met regte
so ’n geleentheid bied, bestaan daar geen rede waarom die hof nie ook
trustbegunstigdes met fidusiêre regte,167 dieselfde geleentheid sal bied nie,
veral as die grondslag van die reg nie slegs deliktueel van aard is nie.168
Steun vir hierdie standpunt blyk verder uit appèlregter Cameron se algemene
opmerking in Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker169 dat waar
trustees nie hulle verpligtinge na behore nakom nie, sodanige “lapse may be
visited with action by beneficiaries whose interests conduce to demanding
better”.
163 Stander “Hoe Veilig is bates in ‘n Trust” 1999 TRW 147. 164 Gross v Pentz 1996 4 SA 617 (A). 165 Sien onder andere Boyce v Bloem 1960 3 SA 855 (T). 166 De Waal “Trustreg” 1996 De Rebus 819 e.v. waar hy die Pentz-beslissing bespreek;
De Waal “Die Bevoegdheid van ‘n Trustbegunstigde om onafhanklik van die Trustee ‘n
regsgeding in verband met ‘n Trust te voer” 1997 TSAR 148 e.v. 167 Die begrip regte is in hoofstuk 7 ondersoek. Daar is bevind dat alle
beskermingswaardige belange, wat ook al die bron daarvan en hetsy voorwaardelik of
gevestig, regte is. 168 Begunstigdes is verder ook geregtig om namens die trust as sodanig aksie teen
derdes in te stel, maar dan slegs in gevalle waar die sogenaamde Benningfield-uitsondering
van toepassing is - Gross v Pentz 1996 4 SA 617 (A). Hierdie uitsondering geld waar ‘n
begunstigde kan aantoon dat die verlies wat die trust gely het juis is as gevolg van die
optrede of versuim van die trustees. 169 Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker 2005 2 SA 77 (SCA) 87C.
370
8.7 DIE HOWE SE STANDPUNT EN FIDUSIÊRE REGTE
Die vraag is nou of die standpunt wat in hierdie verhandeling ingeneem word,
naamlik dat alle trustbegunstigdes in die Suid-Afrikaanse reg ten minste oor
fidusiêre regte beskik, enigsins te versoen is met die klaarblyklike standpunt
van die howe tot die teendeel.
Verskeie skrywers voer aan dat die standpunt van die howe nie noodwendig
in botsing is met ‘n standpunt soos in hierdie verhandeling voorgehou nie:
♦ Honoré170 aanvaar nie dat die hof inderdaad in Crookes v Watson171 tot
die gevolgtrekking gekom het dat ‘n trust inter vivos ‘n beding ten behoewe
van ‘n derde is nie:
“But on reflection it is plain that the point being made is simply that the
method of creation of a trust inter vivos is by way of a contract and that
the contract usually contains a stipulation in favour of the beneficiary,
who by accepting acquires an indefeasible right under the trust …
Hence the creation and revocation of certain trusts and the acquisition
of rights by the beneficiaries under them are regulated by the rules of
contract. But this is not to say that trusts inter vivos are contracts or
species of contract. A contract is not a public law institution. The
performance of contracts is left to the parties and is not subject to the
supervision of the court.”
♦ Honoré, en later Cameron et al, handhaaf hierdie siening in latere
uitgawes van Honoré’s South African Law of Trusts.172
170 Honoré The South African Law of Trusts (1976) (2e uitgawe) 23. 171 Crookes v Watson 1956 1 SA 277 (A). 172 Honoré en Cameron 26; Cameron et al 35.
371
♦ Corbett173 wys daarop dat wat ook al die teoretiese argumente vir en teen
die howe se interpretasie van die stipulatio alteri in ons regstelsel mag
wees, dit tans die geldende regsposisie van die trustbevoordeelde
daarstel. Tog doen hy aan die hand dat dit nie noodwendig meebring dat
die begunstigde geen regte het nie. Volgens hom is dit heel moontlik dat
Cameron et al 174 reg is waar geargumenteer word dat, alhoewel hulle
geen kontraktuele regte het nie, trustbegunstigdes inter vivos tog wel
ander regte teenoor die trustees mag besit.
♦ In soverre die Suid-Afrikaanse regspraak die siening dat “ander” regte
mag bestaan, mag weerspreek,175 wys Corbett176 op die volgende:
“Such a legal consequence would not be consistent with English
common law, where the rule is that once the trust is completely
constituted it is generally binding and irrevocable in the absence of an
express power of revocation … and it appears that in England a trust
may be completely constituted without communication of it to the
trustee or to the beneficiary.”
♦ Volgens Honoré en Cameron:177
“A trustee holds an office and is not merely party to a contract with the
founder. In principle therefore, in the absence of an express provision
in the trust instrument, he is entitled to agree to revocation or variation
only if he thinks that to do so is in the interests both of the founder and
of the actual or potential beneficiaries.”
173 Corbett 1993 THRHR 266. 174 Cameron et al 496 e.v. 175 Die aspek word net hierna bespreek. 176 Corbett 1993 THRHR 265. 177 Honoré en Cameron 417. Cameron et al 320 en 496 beaam die beginsel.
372
♦ Cameron et al 178 in navolging van die vroeër uitgawe van Honoré
hierbo179 aangehaal, interpreteer die aangeleentheid soos volg:
“Hence the creation and revocation of such trusts and the acquisition of
rights by the beneficiaries under them are regulated by the rules of
contract law. But this does not establish that trusts inter vivos are
contracts or species of contract, and the suggestion that ‘in our law a
consensual trust is nothing but a contract’ suggest an unfortunate
reductionism that ignores the subtlety of 200 years of historical
development, while threatening to impoverish our law of obligations. A
contract is not a public-law institution and the courts have no general
protective supervisory jurisdiction over contracting parties.”
en later:
“The statement in CIR v Estate Crew that ‘there is no reason why the
problems presented by trusts in our law should not be solved by the
application of the principles of our law of contracts’ thus alludes to
problems concerning the formation and revocation of trusts inter vivos
… and not to the administration of trusts …”180
Dit bring mee dat alhoewel die oprigter en trustee die akte kan herroep en
wysig voor aanvaarding sonder tussenkoms van die begunstigde, dit nie
noodwendig beteken dat begunstigdes geen regte het nie.
♦ Strydom181 deel die siening dat ‘n begunstigde sonder regte in wese geen
begunstigde is nie:
“Verder is een van die essensiële elemente vir die geldigheid van ‘n 178 Cameron et al 35. 179 Honoré en Cameron 417. Sien ook Honoré 23. 180 Cameron et al 35. 181 Strydom Die Aansprake van ‘n Trustbegunstigde in die Suid-Afrikaanse Trustreg
(LLD-proefskrif 2001 PU vir CHO) 118.
373
trust dat die trustee as gevolg van die bedoeling van die oprigter
sekere pligte opgelê word. Gevolglik moet die persoon ten behoewe
van wie die pligte geld (die begunstigde) vanselfsprekend as teenpool
daarvan oor ‘n reg beskik om die pligte te kan afdwing. Andersins sou
sodanige vereiste pligte ‘n absurditeit wees.”
Om hierdie probleem te oorbrug, doen Strydom182 aan die hand dat
“die hof het ook nie uitdruklik die trust inter vivos met die beding ten
behoewe van ‘n derde gelykgestel nie”.
Vervolgens verwys hy dan na ‘n aanhaling van Pollock uit die 10e uitgawe
van sy boek Contracts soos weergegee deur regter Watermeyer tydens
sy uitspraak in CIR v Estate Crewe 183 wat lui:
“Although every trust may be said in this sense to include a contract, it
includes so much more. And the purpose for which the machinery of
trusts is employed are of so different a kind that trusts are distinct in a
marked way not merely from every other species of contract, but from
all contracts as a genus. The complex relations involved in a trust
cannot be reduced to the ordinary elements of contract. Trust, in fact,
is a legal category sui generis …”
♦ In sy bespreking van die Hofer-beslissing 184 verwys De Waal185 na die
algemene interpretasie van die stipulatio alteri deur die Appèlhof in die
Crookes-saak, naamlik dat die kontrak nie as sodanig regte aan die
begunstigde verleen alvorens die begunstigde hom nie sodanige regte
toe-eien nie. Hy wys egter verder daarop dat dié netelige situasie waarin
sekere trustbegunstigdes hulself, juis weens hierdie benadering bevind
het, veroorsaak het dat daar in die Hofer-beslissing na ander hulpmiddels
182 Strydom 123. 183 CIR v Estate Crewe 1943 AD 656 673. 184 Hofer v Kevitt 1998 1 SA 382 (SCA). 185 De Waal “Die Wysiging van ‘n Inter Vivos Trust” 1998 TSAR 326.
374
gesoek is ten einde moontlike beskerming te bied aan hierdie “regtelose
begunstigdes”.
Nie net in die hof a quo nie, maar ook in die Hoogste Hof van Appèl, word
na aanleiding van hierdie situasie aangevoer dat begunstigdes tog regte
het wat beskermingswaardig is, moontlik dan nie kontraktueel nie, maar
voortspruitende uit die fidusiêre pligte wat op trustees gelê word. Die
argument sou dan wees dat daar inderdaad ‘n fidusiêre plig op trustees
rus teenoor potensiële begunstigdes (d.w.s. selfs begunstigdes wat nog
nie voordele in terme van die stipulatio alteri-konstruksie aanvaar het nie).
In die hof a quo186 word bevind dat die belang van die potensiële
begunstigde egter nie sodanig is dat dit ‘n fidusiêre plig op die trustees
plaas om die begunstigdes se belange te beveilig of te verdedig nie. In
dié verband merk regter Conradie op dat
“(t)he fiduciary duty which a trustee may appear to owe to a beneficiary
who has not accepted is really a reflection of the duty owed by the
trustee to the founder. It arises from the contract concluded between
the founder and the trustee. It obviously benefits the contingent
beneficiary, but he would have no remedy against an errant trustee.”187
Met hierdie standpunt kan nie saamgestem word nie. Soos reeds
aangetoon kan trustverpligtinge óf kontraktueel óf uit ‘n vertrouens-
verhouding ontstaan. Die fidusiêre pligte van trustees ontstaan nie ex
contractu nie, maar ex lege, na aanstelling van die trustee en die
begunstigdes van die pligte is die trustbegunstigdes. Die oprigter het aan
sy doel voldoen. Hy kan nog ‘n rol speel by die moontlike kontraktuele
wysiging van ‘n trustakte, maar kan nooit weer die trustee onthef van sy
vertrouensverpligtinge jeens die trustbegunstigdes nie aangesien die
186 Hofer v Kevitt 1996 2 SA 402 (C). In die Hoogste Hof van Appèl is hierdie vraag
oopgelaat. Alhoewel die hof a quo se beslissing dus nagevolg moet word binne die jurisdiksie
van die Kaapse hoë hof, het die Hoogste Hof van Appèl nog nie standpunt in die verband
ingeneem ten opsigte van die hele Suid-Afrika nie. Sien ook Van der Westhuizen 62(3) e.v. 187 Hofer v Kevitt 1996 2 SA 402 (C) 408B.
375
verpligtinge na ontstaan daarvan onafhanklik van die ontstaansbron en ex
lege voortbestaan. Dit is so omdat dié verpligtinge nie deur toedoen van
die oprigter ontstaan en daarna voortduur nie, maar deur regswerking.
Steun vir hierdie standpunt is verder te vinde in artikel 9(2) van die Wet op
die Beheer van Trustgoed 57 van 1988 wat daarop neerkom dat ‘n
handeling waarkragtens ‘n trustee van sy fidusiêre verantwoordelikheid
onthef word in die algemeen selfs as nietig beskou word.188
De Waal189 is van mening dat, alhoewel ‘n inter vivos trust gewoonlik by
wyse van ‘n stipulatio alteri tot stand kom, dit verkeerd sou wees om ‘n
inter vivos trust aan ‘n stipulatio alteri of kontrak gelyk te stel. De Waal
wys verder daarop dat die onderskeid tussen totstandkoming van ’n trust
en die trust self ook blyk uit sekere opmerkings van regter Steyn in die
Crookes-beslissing. Die punt wat De Waal dus maak, is dat alle vrae
rakende ‘n inter vivos trust nie met verwysing na die kontraktereg
beantwoord kan word nie. Juis daarom voer hy aan dat die fidusiêre plig
van die trustee wat in die hof a quo sonder meer afgemaak is as sou dit
ook sorteer binne kontraktuele aspekte van die trust, nie uit die kontrak
voortspruit nie, maar uit die amp wat die trustee beklee. So merk De
Waal190 op: “Dit is dus non sequitur om uit die afwesigheid van ‘n
kontraktuele verhouding die afwesigheid van ‘n fidusiêre plig af te lei.” Na
aanleiding ook van die Gross v Pentz-beslissing 191 doen De Waal aan die
hand dat ‘n potensiële begunstigde by ‘n inter vivos trust gevestigde
belange in die behoorlike administrasie van ‘n trust het. Alhoewel De
Waal192 saamstem dat die hof tereg geweier het om nie die regsverligting
188 Sien ook Van der Westhuizen 57. 189 De Waal 1998 TSAR 329 waar hy ook na Honoré en Cameron verwys. 190 De Waal 1998 TSAR 331. 191 Gross v Pentz 1996 4 SA 617 (A). Sien ook De Waal se vonnisbespreking in 1996
De Rebus 819 e.v. 192 De Waal 1998 TSAR 332.
376
soos aangevra te verleen nie,193 is hy oortuig dat ‘n trustee tog steeds ‘n
fidusiêre plig het - ook teenoor ‘n begunstigde wat nog nie aanvaar het
nie.
♦ Volgens Corbett194 staan dit vas dat ‘n trustee “as ho lder of an office and
not only as a party to a contract” ook die potensiële regte van die
begunstigde in ag moet neem in terme van sy fidusiêre plig jeens
belanghebbendes. Hierdie “office of trusteeship” is juis een van die unieke
onderskeidende kenmerke van die hedendaagse trust - aldus De Waal et
al.195 Cameron et al196 praat in die verband van ‘n “special feature” van
die trustfiguur. De Waal verwys ook na hierdie as een van die
wesenskenmerke van ‘n suiwer trustfiguur.197
♦ Van der Westhuizen198 se siening, waarmee saamgestem word, is:
“Section 9 actually confirms the trustee’s common law fiduciary duty
and perhaps even goes beyond in that acceptance by the beneficiary
of any benefit is not a prerequisite (vinculum iuris) for the statutory
fiduciary duty to find application.”
193 Dit word aan die hand gedoen dat De Waal se standpunt hier suiwer gebaseer is op
die verbintenisreg en dat hy dus saamstem dat die wysiging kontraktueel in orde was omrede
aanvaarding van voordele nog nie plaasgevind het nie en ‘n verbintenis waaruit regte kan
voortspruit dus nog nie ontstaan het nie. 194 Corbett 1993 THRHR 267. 195 De Waal, Erasmus, Gauntlett en Wiechers (hersien deur Jamneck en Williams)
LAWSA (red. Scott) 31 (2001) par. 501. 196 Cameron et al 5. 197 De Waal 2000 SALJ 557 e.v. 198 Van der Westhuizen 57.
377
♦ Olivier199 is van mening dat
“as daar magte aan ‘n trustee verleen word, geskied dit in die konteks
van ‘n trustakte om die trustee in staat te stel om sy verpligtinge
ingevolge die fidusiêre verhouding waarin hy verkeer, behoorlik na te
kom. Vanselfsprekend rus daar ‘n plig op die trustee om sy magte so
uit te oefen dat die belange van die begunstigde voorrang geniet.”
Olivier200 voer aan dat hierdie benadering eenvoudig logies is omdat
“magte die keersy is van verpligtinge”.
Volgens Olivier201 is die bron van regte en verpligtinge tussen trustee en
begunstigde die fidusiêre verhouding en nie enige privaatregtelike
verbintenis nie. Volgens dié skrywer is die nut van die privaatregtelike
verbintenis beperk tot die aanvaarding om as ampsbekleër op te tree en
ontvangs van die trustgoedere (dus as ontstaansbron van die
trustverhouding). Hiermee word saamgestem.
♦ Du Toit202 se siening in dié verband is dat
“Every trust beneficiary, regardless of any other rights he may have,
therefore enjoys a concomitant personal right against a trust’s trustee
for the administration of the trust in accordance with the proper
discharge of his office.”
Hierdie persoonlike reg, so voer Du Toit203 aan, ontstaan in beide gevalle
van die trust mortis causa en inter vivos, by “inception of the office of
trustee, usually upon commencement of the trust”.
199 Olivier Trustreg en Praktyk 69. 200 Olivier Trustreg en Praktyk 69. 201 Olivier Trustreg en Praktyk 90. 202 Du Toit 108. 203 Du Toit 108 - 109.
378
♦ In Doyle v Board of Executors204 het die vraag ter sprake gekom of ‘n inter
vivos trustbegunstigde wat nog nie oor gevestigde regte 205 beskik het nie,
op sekere inligting van die trustadministrasie geregtig sou wees. Dit was
gemeensaak dat so ‘n begunstigde slegs die inligting sou kon eis indien hy
oor regte beskik het. Regter Slomowitz206 wys daarop dat hy die
navorsing vir sy uitspraak nie beperk het tot inter vivos
trustaangeleenthede nie, maar eerder na alle gevalle waar ‘n fidusiêre
verhouding bestaan.
Die begunstigde in die onderhawige trust (wat ‘n inter vivos trust was) sou
volgens die trustakte slegs op trustvoordele aanspraak kon maak mits hy
die ouderdom van 25 jaar bereik en hy sy moeder oorleef.207 Hy het op
die stadium van die hofgeding nog geen voordele van die trust aanvaar
nie. Die feitelike situasie in hierdie beslissing was dus dat die
trustbegunstigde, in ooreenstemming met die siening betreffende
privaatregtelike gevestigde regte, veral by trusts inter vivos,208 oor geen
regte beskik het nie en dus regteloos en waarskynlik remedieloos was.
In sy soeke na die moontlikheid of ‘n begunstigde op enige ander wyse
regte kon bekom, vestig regter Slomowitz sy aandag op ‘n moontlike
fidusiêre verhouding tussen die trustee en alle begunstigdes. Hy toon aan
dat regter Conradie in die hofuitspraak a quo in Hofer v Kevitt 209 van
mening was dat
“I doubt that the office occupied by a trustee could by itself serve as a
source of a fiduciary duty to a potential beneficiary”.
204 Doyle v Board of Executors 1999 (2) SA 805 (C). 205 Beskou vanuit die oogpunt van die verbintenisreg. 206 Doyle v Board of Executors hierbo 808F. 207 Vestiging het dus nog nie volgens enige van Cowen se twee konstruksies
plaasgevind nie. 208 Hoofstuk 7 veral paragraaf 7.4.3 en hoofstuk 4 paragraaf 4.3.1.2. 209 Hofer v Kevitt 1996 2 SA 402 (C) 408B.
379
Regter Slomowitz210 verskil van hierdie siening waar hy opmerk:
“To my mind that cannot, expressed as a principle of general
application, be the law.”
Met hierdie standpunt word saamgestem. Dit is eenvoudig histories
verkeerd om standpunt in te neem dat die trustverhouding nie aanleiding
gee tot ’n fidusiêre verhouding, sui generis, waaruit regte en verpligtinge
voortspruit nie. Nie net is aangetoon dat die siening in stryd is met die
posisie in verskeie ander regsjurisdiksies nie,211 maar ook in Suid-Afrika.
Regter Slomowitz vind ook steun vir sy siening in regter Corbett se
uitspraak in Gross v Pentz 212 waar laasgenoemde die mening uitspreek
dat:
“While the rights of such beneficiaries are contingent, they do, as the
Court a quo observed, have vested interests in the proper
administration of the trust. Although there does not appear to be any
authority directly in point, I am of opinion that such a beneficiary may
bring a representative action.”
In ‘n poging om bogemelde twee, oënskynlik teenstrydige, standpunte te
versoen, wys regter Slomowitz213 daarop dat regter Conradie die
aangeleentheid klaarblyklik net vanuit ‘n verbintenisregoogpunt benader
het, terwyl regter Corbett en ook regter Slomowitz die aangeleentheid ook
vanuit die publiekregtelike fidusiêre verhoudingsleer benader:
”Conradie J was, of course, not concerned with matters of
administration, but rather with the power of donor and trustee, acting as
principals, to revoke an unaccepted contract. In that context he held,
as did the Appeal Court, that a trustee owed no duty to contingent
210 Doyle v Board of Executors hierbo 812F. 211 Hoofstuk 6 en paragraaf 8.3. 212 Gross v Pentz 1996 4 SA 617 (A) 628I. 213 Doyle v Board of Executors hierbo 812H.
380
beneficiaries. It seems to me, however, that the equation of a trust
inter vivos with a stipulatio alteri has limits beyond which it may not be
pressed. The duty which falls upon those who occupy a fiduciary
position … is often said to be sui generis.”
De Waal214 wys ook daarop dat selfs waarnemende appèlregter Van
Coller in Hofer v Kevitt215 die regsvraag omtrent die trustee se fidusiêre
plig teenoor die begunstigde nie ondubbelsinnig beantwoord nie, maar
eerder besluit het om sy bevinding doodeenvoudig te baseer op die vraag
of die wysiging van die trust, soos wat dit in die onderhawige saak gedoen
is, op ‘n geldige wyse uitgevoer is. Die regter weerhou hom ongelukkig
van “an approach which recognises that an inter vivos trust is not purely
contractual in nature”. Die Hofer-hoogste hof van appèlbeslissing kan
egter nie as gesag dien dat ‘n trust slegs van kontraktuele aard is nie.216
Regter Slomowitz in Doyle v Board of Executors217 bevind aan die ander
kant dat die ontstaansbron van hierdie fidusiêre regte nie noodwendig ‘n
kontrak hoef te wees nie. Hy verwys ter stawing van hierdie siening
onder andere ook na ‘n terloopse opmerking van regter Steyn in die
Crookes-beslissing,218 naamlik “that a trust may also have other than
contractual incidents”. Regter Slomowitz bevind uiteindelik dat trustees
aan alle trustbegunstigdes fidusiêre pligte verskuldig is. Op die basis dat
die verskaffing van volledige inligting een sodanige plig is, word bevind
ten gunste van die eiser en word gelas dat die nodige inligting aan hom
voorsien moet word.
214 De Waal 1998 TSAR 328 e.v. 215 Hofer v Kevitt 1998 1 SA 382 (SCA). 216 Die regter maak geen bevinding in die verband nie. Sy uitspraak is gebaseer op ‘n
bevinding dat die trust as ‘n kontrak, meer spesifiek ‘n stipulatio alteri, voor aanvaarding
sonder tussenkoms van begunstigdes gewysig kon word, omdat hulle nog geen kontraktuele
regte op daardie stadium bekom het nie. 217 Doyle v Board of Executors hierbo 813A. 218 Crookes v Watson 1956 (1) SA 277 (A) 306A - C.
381
Dit word aan die hand gedoen dat regter Slomowitz se siening die korrekte is.
Daar is nou reeds by herhaling aangetoon dat die fidusiêre trustverhouding ‘n
verhouding sui generis is. In Land and Agricultural Bank of South Africa v
Parker219 maak appèlregter Cameron nie een keer melding van die
ontstaansbron van die trust wanneer hy hom uitspreek oor die fidusiêre aard
van die trustfiguur nie. Belangrik is sy opmerking in dié verband dat:
“It may be said, adapting the historical exposition of Tony Honoré, that
the English law trust, and the trust-like institutions of the Roman and
Roman-Dutch law, were designed essentially to protect the weak and
to safeguard the interests of those who are absent or dead.”
Daar is ook reeds gepoog om verder aan te toon dat hierdie unieke
regsverhouding sy ontstaan te danke het aan die publiekregtelike siening dat
sekere verhoudings besondere beskerming deur die samelewing vereis. In
Suid-Afrika is hierdie beskerming verder statutêr beliggaam. In dié verband
het die wetgewer220 selfs só ver gegaan om aan die Meesters van die
Hooggeregshof die reg te verleen om aan te dring op sekerheidstelling deur
trustees vir die behoorlike nakoming van hulle trustpligte, selfs ongeag of die
trustakte sodanige sekuriteit vereis - die rede hiervoor kan tog net wees om
die beskerming van trustbegunstigdes se regte (as teenpool van die trustee(s)
se pligte) verder te versterk. In hierdie wetgewing het die wetgewer, bewus
van die polemiek rondom die aard van spesifiek die trust inter vivos, dit goed
gevind om ‘n algemene statutêre trouplig in te stel. Die wetgewer onderskei
nie tussen begunstigdes wat reeds privaatregtelik oor gevestigde regte beskik
en diegene wat nog geen regte het nie. Alle begunstigdes het kragtens
hierdie wetgewing regte teenoor hulle trustees as teenpool van die algemene
statutêre regsplig wat trustees in Suid-Afrika opgelê word.
219 Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker 2005 2 SA 77 (SCA) 86F. 220 In artikel 6(3) van die Wet op die Beheer oor Trustgoed 57 van 1988.
382
8.8 SAMEVATTING
Dit word aan die hand gedoen dat die regte van alle trustbegunstigdes primêr
aan die fidusiêre verhouding tussen trustpartye ontleen word.221 Dit is egter
nie die enigste bron van dié regte nie. Juis weens die feit dat die
ontstaansbron van ‘n trust steeds beklemtoon word, kan verdere regte ook uit
die betrokke ontstaansbron voortspruit.222 Alhoewel die betrokke trustakte
altyd die beginpunt sal vorm van ’n soeke na die moontlike regte van
trustbegunstigdes, merk Olivier223 op dat selfs ‘n omvattende en baie
volledige trustakte op sy beste, ’n belangrike, maar sekondêre rol speel by die
skepping van regte en verpligtinge. Die trustee het immers te alle tye steeds
magte en verpligtinge - selfs by ontstentenis van ’n volledige trustakte, maar
dan ex lege.
Cameron et al 224 verwys in hierdie verband daarna dat “the trustee must give
effect to the trust instrument, properly interpreted, as far as it is lawful and
effective under the law of the place where the administration is to take
place”.225 Hieruit blyk dus ook dat die inhoud van die trustakte ondergeskik is
aan die reg van die betrokke jurisdiksie waarin die trust funksioneer en dus
ook aan die werking en beginsels van, byvoorbeeld fidusiêre verhoudings in
Suid-Afrika.
221 Olivier 116. Cameron et al 262 e.v. Olivier 361 kom tot die gevolgtrekking dat die
bron van die trustee se verpligtinge en dus die begunstigde se regte, in alle gevalle, die
fidusiêre verhouding is wat ‘n natuurlike en onontbeerlike eienskap van die trustee-amp is. 222 Hiermee word byvoorbeeld bedoel saaklike regte in geval van die bewindtrust inter
vivos, na aanvaarding van voordele, of vorderingsregte in gevalle van trusts mortis causa na
dies cedit, ensovoorts. 223 Olivier 117. 224 Cameron et al 262. (My onderstreping). 225 Hier word byvoorbeeld gedink aan artikel 9(2) van die Wet op die Beheer oor
Trustgoed 57 van 1988, wat hierbo bespreek is.
383
In hoofstuk 9 gaan gelet word op die moontlike gevolge van ‘n standpunt dat
alle trustbegunstigdes in die Suid-Afrikaanse trustreg, soos in die ander
regsjurisdiksies wat ondersoek is, oor regte beskik. Sekere gedagtes gaan
ook uitgespreek word oor toekomstige trustontwikkeling indien aanvaar sou
word dat alle trustbegunstigdes oor regte beskik sodra ‘n trust ontstaan.
384
HOOFSTUK 9
FINALE GEVOLGTREKKINGS EN ‘N TOEKOMSBLIK
9.1 INLEIDING...................................................................................................384
9.2 FIDUSIÊRE VERHOUDINGS ..................................................................391
9.3 ALTERNATIEWE BENADERING ............................................................398
9.4 GEVOLGE VAN DIE ALTERNATIEWE BENADERING ......................402
9.4.1 Hantering van die regte .....................................................................402
9.4.2 Trustees ...............................................................................................404
9.4.3 Wysiging van Trustaktes ...................................................................409
9.4.4 Meesterskantore .................................................................................411
9.5 SLOT ............................................................................................................413
9.1 INLEIDING
In Crookes v Watson1 het die Appèlhof bevind dat Suid-Afrikaanse
trustbegunstigdes van inter vivos trusts, wat nog geen regte aanvaar het nie,
nie oor regte beskik nie. In hoofstuk 1 is die vrees uitgespreek dat hierdie feit
kan meebring dat veral die populêre inter vivos trust in Suid-Afrika moontlik
ongeldig kan wees of dat die trustfiguur in Suid-Afrika moontlik nie ‘n suiwer
trustfiguur is nie. In hoofstuk 72 is die standpunt dat ook diskresionêre
trustbegunstiges (mortis causa en inter vivos) moontlik oor geen regte beskik
nie, onder die loep geneem. In hoofstuk 8 is aan die hand gedoen dat omdat
die howe soveel klem lê op die ontstaansbron van ‘n trust, hulle die
1 Crookes v Watson 1956 1 SA 277 (A). 2 Hoofstuk 7 paragrawe 7.3.1.2 en 7.4.4.2.
Deleted: 8
385
vertrouensverhouding as moontlike bron van trustbegunstigdes se regte totaal
onderbeklemtoon.
‘n Deeglike ondersoek na die huidige regsposisie van die begunstigdes in die
geval van trusts in Suid-Afrika het bevestig dat, sonder inagneming van
moontlike regte voortspruitend uit die trust as ‘n vertrouensverhouding, dit
inderdaad blyk dat sommige trustbegunstigdes oënskynlik regteloos is en dat
die regte van verskillende tipe trustbegunstigdes3 ook verskillend hanteer
word. Uit die ondersoek het hoofsaaklik twee redes geblyk vir hierdie toedrag
van sake:
(1) Die eerste rede was die feit dat trustfigure en in besonder ook die regte
en verpligtinge wat daaruit voortspruit, verskillend hanteer en
beoordeel word na gelang van die feit of die betrokke trust mortis
causa of inter vivos ontstaan het.4
(2) Die tweede rede was die Suid-Afrikaanse howe se oënskynlike
standpunt dat begunstigdes se regte, na ontstaan van ‘n trust, steeds
beoordeel moet word aan die hand van die erkende reëls van die
ontstaansbron.5
Daar moet in gedagte gehou word dat waar die howe tot dusver standpunt oor
die regte van trustbegunstigdes moes inneem, dit in omstandighede was waar
dit hoofsaaklik gegaan het oor gevalle van wysiging van trustaktes inter vivos.
3 Trustbegunstigdes is geklassifiseer en hulle regte beoordeel, ooreenkomstig die
spesifieke trustkonstruksie (mortis causa of inter vivos) wat ter sprake was. 4 Die oprigtingshandeling speel dus ‘n deurslaggewende rol. 5 Dit wil sê erfregtelik of kontraktueel. Dit is na aanleiding van die huidige regsposisie
in Suid-Afrika dat ‘n trust inter vivos as ‘n beding ten behoewe van ‘n derde en dus ‘n
spesifieke soort kontrak beskou word en die verdere feit dat trusts mortis causa in terme van
die reëls van die erfreg beoordeel moet word. Soos in hoofstuk 8 aangetoon, word aan die
hand gedoen dat hierdie standpunt beslis aan die verander is in die lig van die beslissings in
Doyle v Board of Executors 1999 2 SA 805 (C) en ook Land and Agricultural Bank of South
Africa v Parker 2005 2 SA 77 (SCA) - hierdie aspek word net hierna verder toegelig.
386
Die feit dat dit dus in hierdie gevalle primêr gegaan het om die wysiging van
die trustakte, wat as ‘n tipe kontrak beskou is, het waarskynlik meegebring dat
die howe makliker geneig was om te konsentreer op die ontstaansbron van
die trustverbintenis en die reëls daarop van toepassing, sonder om werklik ag
te slaan op die ware inhoud van die trustverhouding as ‘n vertrouens-
verhouding waaruit vanself sekere unieke regte en verpligtinge voortspruit.
Daar is in hierdie navorsing aangetoon dat, ten opsigte van verskeie ander
regsjurisdiksies, die ontstaansbron van die trustverhouding geen beduidende
rol speel in die beoordeling van die regte van trustbegunstigdes na die
totstandkoming van die trust nie. 6 Na ontstaan van die trust7 bestaan ‘n
regsfiguur sui generis en van regtelose trustbegunstigdes of
trustbegunstigdes met verskillende regte, na aanleiding van ‘n spesifieke
ontstaansbron, is in daardie jurisdiksies nie sprake nie. Die regsposisie in al
die jurisdiksies wat ondersoek is, is dat ‘n suiwer trust sonder identifiseerbare
trustbegunstigdes met regte, in wie se guns die howe nakoming van die
trustbepalings kan gelas, inderdaad onbestaanbaar is.8
Daar is verder aangetoon dat die behoorlike beskerming van die regte van
trustbegunstigdes so ‘n belangrike onderdeel van die suiwer trustfiguur is dat
dit verhef is tot een van enkele wesenskenmerke van ‘n suiwer trustfiguur.
Hierdie strewe na behoorlike beskerming van die brose regte van
trustbegunstigdes het dan ook na alle waarskynlikheid gelei tot die toepassing
van die Engelse dual ownership-idee en equity-regsbeginsels op die Engelse
common law-trustfiguur. 9 Daar bestaan selfs onder sommige Engelse juriste
die siening dat die hele konsep van dual ownership bloot ‘n metode van die
Chancery-howe was om die bewysregtelike aspekte van troubreuk teenoor
6 Sien ook Aanhangsel B vir ‘n kriptiese opsomming in die verband. 7 Mortis causa, inter vivos of deur regswerking. 8 Sien ook Aanhangsel B vir ‘n kriptiese opsomming in die verband. 9 Hoofstuk 6 paragraaf 6.2.2.
387
trustbegunstigdes by trustverhoudings te vergemaklik10 en dat daar nie veel
meer as dit in die dual ownership-konsep van die Engelse trustreg gelees
moet word nie.11 Daar is aangetoon dat dit wat vandag bekend staan as
fidusiêre of vertrouensverhoudings met die besondere regte en verpligtinge
wat, ex lege, daaruit voortspruit, ‘n algemene verskynsel is, met as
waarskynlike oorsprong, die Engelse equity-reg wat in wese niks anders is as
‘n stel billikheidsreëls, waaruit regte en verpligtinge voortspruit, wat in
besondere omstandighede op ‘n besondere wyse toepassing vind nie.
Of die erkenning van die beginsel van vertrouensverhoudings in ander
regsjurisdiksies geheel en al of slegs gedeeltelik deur die Engelse
ontwikkeling beïnvloed is, is onseker, maar gelukkig nie so belangrik nie,
aangesien dié betrokke beginsel ook reeds in die Romeinse reg erkenning
geniet het onder die vaandel van bona fides. Daar is aangetoon dat die
siening selfs bestaan dat equity-beginsels deur Romeinse beginsels
beïnvloed is. Wat wel van belang is, is dat die idee van ‘n
vertrouensverhouding met regte en verpligtinge, wat daaruit voortspruit,
vandag ‘n universele verskynsel is en dat vasgestel is dat dit toepassing vind
in al die jurisdiksies wat in die navorsing ondersoek is.
Wat ook duidelik voortgespruit het uit die ondersoek van die trustreg in ander
jurisdiksies is dat in elk van hierdie jurisdiksies (óf deur middel van die
gemenereg óf deur middel van wetgewing) die regte van die
trustbegunstigdes primêr1 2 baseer word op ‘n besondere fidusiêre
10 Om sodoende meer effektiewe beskerming aan die regte van trustbegunstigdes te
verleen. 11 Hoofstuk 6 paragraaf 6.2.2. 12 Hierdie kwalifikasie word in die volgende paragraaf bespreek.
388
verhouding13 met besondere verpligtinge en regte14 en dat die ontstaansbron
in dié verband onbelangrik is.
Vanuit die oogpunt van die gemeenregtelike ontwikkeling van die trustfiguur is
in hoofstuk 2 aangedui dat vertrouensverhoudings reeds in die Romeinse en
Romeins-Hollandse reg bestaan het en as beskermingswaardig beskou is en
dat hierdie vertrouensverhoudings of ‘n kombinasie daarvan, waarskynlik een
van die historiese ontwikkelingsbronne van die hedendaagse trustreg in civil
law-lande kan wees.
Daar is vasgestel dat die algemene beginsels van fidusiêre verhoudings ook
in Suid-Afrika geld, waar dit uit beide die gemenereg en die Engelse reg
ingevoer is. 15 Dit geld ook vir trustreg in besonder, waar sodanige beginsels
selfs statutêr beliggaam is.16 Anders as elders in die jurisdiksies wat
ondersoek is, en weens die besondere siening van die howe, blyk dit egter
asof die Suid-Afrikaanse regsposisie17 is dat die regte van trustbegunstigdes
in Suid-Afrika eerder voortspruit uit óf die erfreg óf die kontraktereg (dit wil sê
ex contractu) in stede van uit die onderliggende fidusiêre verhouding en dus
ex lege. Indien dit so is, verskil die Suid-Afrikaanse trustreg van al die ander
regsjurisdiksies wat ondersoek is. Alhoewel die howe die bestaan van ‘n
fidusiêre verhouding binne trustverband erken, is hul siening (minstens wat
betref gevalle van trustwysiging) dat so ‘n verhouding nie wesentlik genoeg is
13 Addisioneel beskik die trustbegunstigdes in die verskillende regsjurisdiksies ook nog
oor verdere regte. In Engeland staan hierdie verdere regte bekend as “tracing rights”, in
Skotland word die verdere regte uitgeoefen in terme van hulle beginsel van “real
subrogation”. In Sri Lanka, Louisiana en Quebec word die verdere regte statutêr beliggaam. 14 Hiermee word allermins bedoel dat daar wêreldwyd eenvormige regte en verpligtinge
uit so ‘n verhouding spruit. Wat hiermee bedoel word, is dat die konsep “fidusiêre
verhouding” universeel is, maar waarskynlik individueel ontwikkel het in verskillende
jurisdiksies na aanleiding van besondere jurisdiksies se opvattings van wat die boni mores
(gemeenskapsopvatting) behels. 15 Hierdie aspek is in hoofstuk 8 bespreek. 16 In hoofstuk 8 paragraaf 8.3 is hierdie aspek bespreek. 17
Soos net hierna aangedui, word aan die hand gedoen dat hierdie posisie beslis aan
die verander is in die lig van onlangse beslissings.
389
om die regte van trustbegunstigdes te beïnvloed ni e. Waar dit in die ander
jurisdiksies wat ondersoek is eerstens gaan om die fidusiêre verhouding as
primêre bron van die regte van trustbegunstigdes, gaan dit dus in Suid-Afrika,
volgens die howe se siening, tans primêr oor moontlike kontraktuele regte,
met die siening dat alhoewel ’n fidusiêre verhouding bestaan, dié verhouding
nie wesentlik genoeg is om die aard en omvang van begunstigdes se regte te
beïnvloed nie.18 Met hierdie sienswyse kan, soos in hoofstuk 8 aangetoon,
nie saamgestem word nie. Juis die siening van die howe dat
trustbegunstigdes se regte afhanklik is van erfregtelike of kontraktuele
verbintenisse, bring mee dat trustbegunstigdes, afhangende van die
besondere vereistes en kenmerke van spesifieke verbintenisse, soms
regteloos (en soms nie) kan wees ongeag die bestaan van ‘n onafhanklike
trustfiguur.19 Hierdie Suid-Afrikaanse benadering veroorsaak verder dat daar
oënskynlik trustbegunstigdes in Suid-Afrika kan wees sonder regte en ook dat
twyfel ontstaan oor die suiwerheid van die trustfiguur in Suid-Afrika en die
regsposisie van hierdie trustbegunstigdes. Tog blyk uit die navorsing wat
gedoen is dat daar in die algemeen al meer in Suid-Afrika gewag gemaak
word van die bestaan en belangrikheid van fidusiêre verhoudings - wat ook,
soos aangetoon, die regte van trustbegunstigdes behoort te beïnvloed. 20
Daar is verder aan die hand gedoen dat daar ook ’n duidelike verandering in
standpunt onder die howe te bespeur is in soverre dit die belangrikheid van
fidusiêre regte en verpligtinge in die trustverhouding betref. Dit is veral die
meer onlangse beslissings van Doyle v Board of Executors21 en Land and
Agricultural Bank of South Africa v Parker22 wat hier van besondere belang is.
18 Hofer v Kevitt 1998 1 SA 382 (SCA). 19
Dit moet altyd in gedagte gehou word dat die howe hierdie houding ingeneem het in
gevalle waar dit gegaan het oor wysiging van trustaktes en nie in gevalle van suiwer
aantasting van enige besondere regte van trustbegunstigdes nie. 20 Hierdie aspek is bespreek in hoofstuk 8 en word kortliks opgesom in paragraaf 9.2
hierna. 21 Doyle v Board of Executors 1999 2 SA 805 (C). 22 Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker 2005 2 SA 77 (SCA).
390
Soos reeds in hoofstuk 8 bespreek, toon regter Slomowitz in Doyle v Board of
Executors23 , na ‘n deeglike ondersoek van hierdie aangeleentheid en ook op
sterkte van hoofregter Corbett se siening in Gross v Pentz 2 4 aan waarom hy
nie met regter Conradie se uitspraak in die hof a quo in Hofer v Kevitt 25 kan
saamstem nie. Regter Slomowitz26 se standpunt is dat regter Conradie die
moontlike regte van trustbegunstigdes net vanuit ‘n verbintenisregoogpunt
benader het, terwyl hoofregter Corbett in Gross v Pentz 27 en ook regter
Slomowitz self in Doyle v Board of Executors28 die aangeleentheid ook vanuit
die publiekregtelike fidusiêre verhoudingsleer benader. De Waal29 wys in dié
verband daarop dat selfs waarnemende appèlregter Van Coller in die
uitspraak van die Hoogste Hof van Appèl in Hofer v Kevitt30 die regsvraag
omtrent die trustee se fidusiêre plig teenoor die begunstigde nie
ondubbelsinnig beantwoord het nie. Regter Slomowitz3 1 bevind uiteindelik
dat trustees aan alle trustbegunstigdes fidusiêre pligte verskuldig is en
hiermee word, soos reeds aangetoon, heelhartig saamgestem. Alhoewel die
spesifieke feite in Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker32 sig
nie geleen het tot ‘n in diepte ondersoek van die aard en omvang van die
regte van trustbegunstigdes nie, verhoed dit nie appèlregter Cameron om by
verskeie geleenthede33 te verwys na die fidusiêre aard en ook fidusiêre
23 Doyle v Board of Executors 1999 2 SA 805 (C). 24 Gross v Pentz 1996 4 SA 617 (A) 628I. 25 Hofer v Kevitt 1996 2 SA 402 (C) 408B. 26 Doyle v Board of Executors hierbo 812H. 27 Gross v Pentz 1996 4 SA 617 (A) 628I. 28 Doyle v Board of Executors 1999 2 SA 805 (C). 29
De Waal 1998 TSAR 328 e.v. 30 Hofer v Kevitt 1998 1 SA 382 (SCA). 31 Doyle v Board of Executors hierbo 813A. 32 Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker 2005 2 SA 77 (SCA) 86F. 33 Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker 2005 2 SA 77 (SCA) 82B, 84F,
84H, 85A, 86E - H, 87C, 88G, 90A - D.
391
verpligtinge van trustees en ooreenstemmende regte van trustbegunstigdes
nie.
Daar is dus in hoofstuk 8 aan die hand gedoen dat die beginsel van regte
voortspruitend uit fidusiêre verhoudings as primêre bron van alle
trustbegunstigdes se regte, moontlik ‘n oplossing kan bied vir hierdie
onaanvaarbare regsposisie in Suid-Afrika en dat so ‘n standpunt klaarblyklik
nie in stryd is met die meer onlangse regspraak in die verband nie.
9.2 FIDUSIÊRE VERHOUDINGS
Soos aangetoon is, speel die gemeenskapsopvatting by fidusiêre verhoudings
‘n belangrike rol. Juis daarom was dit, toe die spesifieke aangeleentheid van
vertrouensverhoudings in die trustreg ondersoek is, belangrik om breër te let
op wat die Suid-Afrikaanse regsgemeenskap se siening is ten opsigte van die
fidusiêre verantwoordelikhede en regte van diegene in vertrouensverhoudings
in die algemeen.
Dit blyk dat die Romeinse begrip bona fides en die common law-idee van
fidusiêre verantwoordelikheid, ineengestrengelde begrippe is. Die algemene
begrippe “billikheid” en “natuurlike geregtigheid” word dikwels ook in dieselfde
asem genoem wanneer dit gaan om die wyse waarop partye in besondere
verhoudings tot mekaar, teenoor mekaar moet optree. Indien enige van
hierdie begrippe in ‘n spesifieke vakdissipline van ‘n besondere regstelsel
algaande meer erkenning verkry, kan waarskynlik aanvaar word dat weens
die betrokke gemeenskapsopvatting, soortgelyke aanvaarding van daardie
begrip ook in ander vakdissiplines teenwoordig is, of sal volg. Dit is dan ook
die geval in Suid-Afrika waar uit ‘n ondersoek van verskeie vakdissiplines
392
duidelik blyk dat algaande meer aandag en belangrikheid aan die begrip
“trouplig,”34 oor die algemeen verleen word:
♦ Verteenwoordigingsreg
Daar is in hoofstuk 8 aangetoon dat die verhouding tussen prinsipaal en
verteenwoordiger volgens die Suid-Afrikaanse reg ongetwyfeld een van goeie
trou is.35 Die feit dat hierdie fidusiêre verhouding ook sy oorsprong in die
Engelse reg gehad het, is insiggewend.36
♦ Vennootskapsreg
Ook in die Suid-Afrikaanse vennootskapsreg word ‘n algemene erkenning
verleen aan die beginsel van goeie trou tussen vennote.37
♦ Kontraktereg
In die Suid-Afrikaanse kontraktereg is bevind dat algaande meer klem
geplaas word op die beginsel van bona fides tussen kontrakspartye.
In Eerste Nasionale Bank van Suidelike Afrika Bpk v Saayman verwys
appèlregter Olivier reeds na “moderne, uitgebreide regsbeginsels van die
34 Die begrip “trouplig” is in hierdie verhandeling gebruik as sinoniem vir fidusiêre pligte
voortspruitend uit ‘n vertrouensverhouding/fidusiêre verhouding. Die begrip is gebruik as ‘n
sambreelbegrip wat begrippe soos “bona fides”, “billikheid” en “fidusiêre pligte” insluit. Die
teenpool van hierdie trouplig is dan die fidusiêre reg van die ander party in die verhouding wat
neerkom op ‘n reg om te verwag dat die vertrouensman bona fide, billik en ooreenkomstig die
gemeenskapsopvatting van wat alles in terme van ‘n besondere fidusiêre verhouding
eerbiedig en beskerm moet word, optree. 35 Paragraaf 8.2.1. 36 Joubert Die Suid-Afrikaanse Verteenwoordigingsreg (1979) 215. 37 Du Plessis in Suid-Afrikaanse Handelsreg (red. Oosthuizen) (1988) (3e uitgawe) (Vol.
2) 272.
393
bona fides”.38 Verskeie ander juriste deel die siening dat bona fides as ’n
basiese beginsel in die Suid-Afrikaanse kontraktereg, meer aandag moet
kry.39 Volgens appèlregter Olivier 40 beteken die beslissing in Bank of Lisbon
and South Africa Ltd v De Ornelas and Another4 1 nie die einde van die bona
fide-beginsel of die rol wat die openbare belang in kontaktereg speel nie,
maar eerder die beklemtoning daarvan.4 2 Appèlregter Olivier43 se standpunt
dat die funksie van die bona fide-begrip, wat hy gelykstel met die beginsel van
goeie trou, eenvoudig is om gemeenskapsopvattings ten aansien van
behoorlikheid, redelikheid en billikheid in die kontraktereg te verwesentlik, is
van groot belang wanneer dit kom by die bepaling van die inhoud van
spesifieke fidusiêre regte en verpligtinge. Nie alleen is appèlregter Olivier dus
van mening dat die algemene beginsel van goeie trou erkenning geniet in die
Suid-Afrikaanse kontraktereg nie, maar dat dit inderdaad aan die uitbrei is in
ooreenstemming met moderne beginsels.
♦ Maatskappyereg
Die fidusiêre verpligtinge van maatskappydirekteure is in Suid-Afrika grootliks
oorgeneem vanuit die Engelse reg en in besonder vanuit die Engelse equity-
reg.44 Aanvanklik was hierdie fidusiêre verhouding in Engeland juis gebaseer
38 Eerste Nasionale Bank van Suidelike Afrika Bpk v Saayman 1997 4 SA 302 (HHA)
318H. 39 Hierdie aspek is bespreek in hoofstuk 8 paragraaf 8.2.3. 40 Eerste Nasionale Bank van Suidelike Afrika Bpk v Saayman 1997 4 SA 302 (HHA)
318 e.v. 41 Bank of Lisbon and South Africa Ltd v De Ornelas 1988 3 SA 580 (A). 42 Soos in hoofstuk 8 aangetoon, huldig Olivier die standpunt dat die verwerping deur
die hof van die exceptio doli -generalis-beginsel in die Suid-Afrikaanse reg ‘n logiese stap was
omrede dit die weg gebaan het vir ‘n algemene aksie gebaseer op verbreking van die
beginsel van goeie trou in die plek van die meer beperkende exceptio doli-generalis. 43 Eerste Nasionale Bank van Suidelike Afrika Bpk v Saayman hierbo 319B. Sien ook
Axiam Holdings Ltd v Deloitte & Touche 2006 1 SA 237 (SCA) en Duvenage v Eerste
Nasionale Bank van SA Bpk 2005 4 All SA 41 (N). 44 Havenga Fiduciary Duties of Company Directors with Specific Regard to Corporate
Opportunities (LLD-proefskrif 1995 Unisa) 11.
394
op die basis dat so ‘n direkteur beskou is as trustee van die maatskappy en
dat sy fidusiêre verpligtinge juis daaruit voortspruit.45 Du Plessis46 beaam die
feit dat daar wêreldwyd ‘n besliste klemverskuiwing plaasvind wat direkteure
se vertrouensplig betref. Hy47 beweer dat daar ‘n onomkeerbare proses aan
die gang is waardeur die direkteur blootgestel word aan ‘n al groter wordende
getal pligte - nie net teenoor die maatskappy nie, maar onder andere ook
teenoor die aandeelhouers van die maatskappy.48
Mongalo49 wys daarop dat teen die middel van die 19e eeu, aandeelhouers
van maatskappye meestal die enigste direkteure van sodanige maatskappye
was en dat daar destyds weinig behoefte bestaan het aan eksterne
hulpmiddels om toe te sien dat maatskappye behoorlik bestuur en beheer
word. Die posisie het egter hedendaags dramaties verander, soveel so dat
daar ‘n toenemende gemeenskapsgevoel aan die ontwikkel is tot al meer en
meer beheer oor maatskappy-amptenare, veral direkteure. Die behoefte aan
beter en gevorderde beheer is veral ook beklemtoon deur die ineenstorting
van verskeie maatskappye in die 1980’s en 1990’s. ‘n Toenemende behoefte
aan beskerming van partye in vertrouensverhoudings word ook juis
beklemtoon deur die ontwikkeling van meer spesifieke beskermingstrukture
binne maatskappyeregverband wat, ten minste in Suid-Afrika, besli s die toon
aangee as dit kom by die beskerming van fidusiêre regte.50
45 Havenga 11. Havenga voer egter aan dat dit nie noodwendig ‘n korrekte benadering
is nie, dat die direkteur se fidusiêre posisie sui generis is, maar gee toe dat die aanvanklike
toepassing van hierdie besondere verhouding daaruit kon voortspruit. 46 Du Plessis “Direkteure se pligte teenoor partye anders as die maatskappy” 1992 De
Jure 386 e.v. 47 Du Plessis 1992 De Jure 386 e.v. 48 Hier word onder andere gedink aan die bepalings ten opsigte van
binnekennistransaksies waarna Du Plessis 1992 De Jure 381 verwys. 49 Mongalo “South Africanizing Company Law for a Modern Competitive Global
Economy” 2004 SALJ 93 e.v. 50 Hierdie aspek is bespreek in hoofstuk 8 paragraaf 8.2.5 en die feit dat ‘n behoefte
aan ontwikkeling van die hantering van fidusiêre verhoudings nie net tot maatskappyereg
beperk is nie, word ook aangeroer deur Mongalo 2004 SALJ 99 e.v.
395
♦ Samevatting
Nie net geniet die beginsels van goeie trou, billikheid en dus ”fidusiêre
verhoudings”5 1 wye erkenning in die Suid-Afrikaanse reg nie, maar dit blyk
duidelik dat hierdie beginsels algaande meer belangrik geag word en verhef
word tot ’n onontbeerlike onderdeel van regsverhoudings in Suid-Afrika. Daar
is reeds opgemerk dat indien die beginsels van ‘n trouplig in ‘n spesifieke
vakdissipline van ‘n besondere regstelsel algaande meer erkenning verkry,
aanvaar kan word dat weens die betrokke gemeenskapsopvatting,
soortgelyke aanvaarding van daardie begrip en die beginsels daaruit
voortspruitend ook in ander vakdissiplines teenwoordig is, of sal volg.
Nie net in Suid-Afrika nie, maar ook elders in die wêreld is daar ’n algaande
groter wordende bewussyn met betrekking tot die belangrikheid van goeie
trou tussen kontrakspartye. So merk Glover 52 byvoorbeeld in 1995 op:
“Fiduciary relationships in commerce were once thought to be an
improbable thing. The heart of commerce was conceived as certainty
and despatch - which left little room for conscientious obligations and
the balancing of rival equities.”
Dan gaan Glover 53voort en toon aan dat dit hedendaags beslis nie meer die
geval is nie. Die skrywer toon dan aan dat die rol van fidusiêre regte en
verpligtinge in die regspleging dramaties uitgebrei het en hedendaags ‘n
belangrike rol speel wanneer dit in die regsverkeer gaan oor die beskerming
van die belange van begunstigdes van ‘n vertrouensplig binne ‘n
vertrouensverhouding.
51 Wat soos hierbo aangetoon onder die sambreelbegrip “trouplig” val. 52 Glover Commercial Equity Fiduciary Relationships (1995) XI. 53 Glover Commercial Equity Fiduciary Relationships (1995) XI.
396
♦ Trustreg
Dit word aan die hand gedoen dat die Hoogste Hof van Appèl in die Hofer-
beslissing54 beslis nie die bestaan van ‘n fidusiêre verhouding en dus die
bestaan van fidusiêre regte vir trustbegunstigdes verwerp het nie. Wat die hof
gedoen het, was om klem te lê op dit wat die hof beskou het as die primêre
bron van trustbegunstigdes se regte naamlik die kontrak (en in die proses die
moontlike bestaan van fidusiêre trustverhoudings as selfstandige bron van
regte vir trustbegunstigdes heeltemal negeer het). Die standpunt dat ’n
fidusiêre verhouding wel bestaan en van wesentlike belang is, word
ondersteun deur die uitsprake in Doyle v Board of Executors 55 en Land and
Agricultural Bank of South Africa v Parker.56 Alhoewel nie noodwendig met
die uiteindelike resultaat van die Hofer-uitspraak verskil word nie, word aan
die hand gedoen dat die hof wel in sy benadering fouteer het. In Suid-Afrika
word die bestaan van ‘n fidusiêre trustverhouding erken. Dit is ook duidelik
dat die fidusiêre verhouding nie sy verpligtinge en regte ex contractu ontleen
nie, maar ex lege. As verder gelet word op die toenemende mate waarin
oproepe in ander vakdissiplines gemaak word om al meer en meer klem te
laat val op die bona fides of dan fidusiêre verhouding, is dit jammer dat die
hof, toe die geleentheid sig voorgedoen het, dié beginsel in trustverband nie
ook in meer diepte in oorweging geneem het nie. As die hof sou bevind dat
die begunstigdes in die betrokke geval (fidusiêre, maar nie kontraktuele) regte
gehad het, maar, op die feite, daar nie verbreking van die trouplig plaasgevind
het nie, dan is dieselfde resultaat bereik, maar die hof sou ‘n reuse stap
vorentoe geneem het met regsekerheid in trustverband. Om egter die
beginsel totaal en al te negeer, is, met respek, om ’n onreg te doen aan die
hele historiese ontwikkeling van die suiwer trustfiguur en om die klem te laat
val op die sekondêre ten koste van die primêre bron van die regte van
trustbegunstigdes en daardeur verder mee te werk tot die huidige onhoudbare
regsonsekerheid.
54 Hofer v Kevitt hierbo. 55 Doyle v Board of Executors 1999 (2) SA 805 (C). 56 Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker 2005 2 SA 77 (SCA).
397
Appèlregter Cameron se siening in Land and Agricultural Bank of South Africa
v Parker 57 is insiggewend waar hy in dié verband weereens duidelik aandui
dat die grondidee van ‘n trust die skeiding is van eienaarskap aan die een
kant en die genot daarvan aan die ander kant - anders gestel, die beginsel dat
die persoon wat beheer moet uitoefen oor die trustbates dit primêr nie vir
homself doen nie, maar ten behoewe van ‘n ander. Volgens appèlregter
Cameron ontleen die trustee juis sy fidusiêre verpligtinge (en dus die
trustbegunstigde sy regte) aan hierdie beginsel. In dié verband merk
appèlregter Cameron58 op:
“And it is separation that serves to secure diligence on the part of the
trustee, since a lapse may be visited with action by beneficiaries whose
interests conduce to demanding better.”
As daar voor die Doyle- en Parker-beslissings twyfel bestaan het dat ‘n
trustbegunstigde altyd beskik oor fidusiêre regte of aanvaar is dat die Hofer-
beslissing weggedoen het met die bestaan van fidusiêre regte vir
trustbegunstigdes teenoor die trustee (met fidusiêre verpligtinge as teenpool),
word aan die hand gedoen dat sodanige twyfel nou deur die Doyle-beslissing
en die Hoogste Hof van Appèl in Suid-Afrika, by monde van appèlregter
Cameron, 59 uit die weg geruim is.
Daar kan op hierdie stadium geen twyfel meer bestaan dat
(1) sodra ’n fidusiêre verhouding, in die konteks van suiwer trusts
ontstaan, dit dan verder onafhanklik voortbestaan en beheers word
deur ’n eie unieke stel reëls wat betref die aard en inhoud van die regte
57
Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker 2005 2 SA 77 (SCA). 58 Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker hierbo 87D (my onderstreping).
Vantevore (sien hoofstuk 7 paragraaf 7.2) is reeds aangetoon dat “interests” selfs nog ‘n wyer
begrip as “regte” is, en dat eersgenoemde laasgenoemde beslis insluit. 59 Hy is ook mede-outeur van The South African Law of Trusts (1976) (2e uitgawe) en
Honoré’s South African Law of Trusts (2002) (5e uitgawe).
398
en verpligtinge voortspruitend uit so ’n verhouding;
(2) ander vakdissiplines in Suid-Afrika, in besonder die verteenwoor-
digingsreg, vennootskapsreg, die kontraktereg en die maatskappyereg,
erkenning en belang heg aan hierdie beginsel, veral as dit gaan om die
beskerming van belange van die kontrakspartye, of die maatskappy en
die aandeelhouers en dat hierdie beginsel steeds in belangrikheid aan
die toeneem is binne hierdie vakdissiplines;
(3) die beginsel van fidusiêre regte en verpligtinge wat voortspruit uit ‘n
trustverhouding wel in Suid-Afrika erkenning geniet;
(4) dieselfde beginsel in die ander jurisdiksies wat ondersoek is, ook hier
te lande ‘n primêre rol behoort te speel wanneer dit gaan oor die regte
van trustbegunstigdes en die beskerming daarvan;
(5) die maatskappyereg met vrug gebruik kan word as dit kom by die
hantering van regte van begunstigdes in ‘n vertrouensverhouding
(waarvan die trustverhouding in historiese konteks inderdaad een van
die vroegstes was). Ook die feit dat, soos in die trustreg tussen trustee
en begunstigde, daar in die geval van die maatskappyereg ook geen
direkte onderliggende kontraktuele band tussen die direkteure en die
aandeelhouers bestaan nie, regverdig verder, in besonder ’n
vergelyking tussen hierdie twee vakdissiplines;
(6) die moontlike ex contractu regte wat daar ter beskikking van
trustbegunstigdes mag wees op die beste aanvullend tot, maar nooit
uitsluitend tot , die fidusiêre regte van trustbegunstigdes toegepas mag
word nie.
9.3 ALTERNATIEWE BENADERING
Die vraag wat beantwoord moet word, is hoe die klaarblyklike onhoudbare
situasie met betrekking tot die regte van trustbegunstigdes in Suid-Afrika dan
399
opgelos kan word. ‘n Moontlike oplossing is om te aanvaar dat, soos elders in
die ander jurisdiksies wat ondersoek is, alle trustbegunstigdes primêr hulle
regte aan die bestaande fidusiêre trustverhouding ontleen en sekondêr soms
ook kontraktueel. Op hierdie wyse is slegs ’n klemverskuiwing nodig - ’n
verskuiwing wat in wese nie net reeds statutêr60 plaasgevind het nie, maar
ook aan die plaasvind is in verskeie vakdissiplines en in besonder die
trustreg.
Deur die klem te verskuif, soos voorgestel, word nie noodwendig voorgehou
dat die resultaat van die howe se standpunte verkeerd is nie, maar slegs dat
die wyse waarop dit bereik is, tekort skiet daarin dat geen ag geslaan is op die
begunstigdes se brose regte nie.
As ‘n klemverskuiwing, soos voorgestel, nie plaasvind nie en volstaan word
met die huidige benadering, is Van der Westhuizen61 se opmerking dat
“protection of beneficiaries … should rather determine the objective for
creating the trust” immers sinneloos - hoe kan regtelose begunstigdes
beskerm word - wat is daar dan om te beskerm! In so ‘n geval sal De Waal
ook nie geldig die afleiding kan maak dat die Suid-Afrikaanse trust ‘n suiwer
trustfiguur is nie - daar sal immers dan nie net onvoldoende beskerming vir
sommige trustbegunstigdes bestaan nie, maar selfs totale regtelose
trustbegunstigdes!
As Honoré en ook Cameron reg verstaan word, is dit hulle siening dat die
ontstaan van die Suid-Afrikaanse trust gebaseer word op sekere beginsels62
en dat na ontstaan word dit aangevul deur die beginsels van die publiekreg en
60 Sien in die verband hoofstuk 8 paragraaf 8.3. 61 Van der Westhuizen “Trusts” in Pace en Van der Westhuizen
Wills and Trusts (2005) 1. 62 Die inter vivos trust word byvoorbeeld baseer op die Kontraktereg.
400
laasgenoemde skep onder andere die basis waaruit die begunstigde se
(fidusiêre) regte outomaties weens regswerking ontstaan.63
Vind die klemverskuiwing, soos voorgestel, plaas, is die gevolg daarvan dat
trustbegunstigdes se regsposisie dan soos volg daaruit sien:
(1) Alle trustbegunstigdes verkry vanaf ontstaan van enige trust ex lege
persoonlike vorderingsregte teenoor die trustee as teenpool van die
trustee se fidusiêre verpligtinge teenoor alle begunstigdes.
(2) Die trustbegunstigdes van ‘n diskresionêre trust mortis causa verkry
vanaf dies cedit ook ‘n vorderingsreg weens die werking van die reëls
van die erfreg.64 Dies cedit sal, in die geval van ’n diskresionêre mortis
causa trust egter op die vroegste eers intree nadat die trustees hulle
diskresies uitgeoefen het. Alhoewel daar teenstrydige sieni ngs in die
verband bestaan, is aan die hand gedoen dat sodanige begunstigdes
selfs voor uitoefening van die diskresie oor regte beskik en wel oor
voorwaardelike regte. Word egter aanvaar dat die fidusiêre verhouding
die primêre bron van regte is, is dit onbelangrik hoe en wanneer die
diskresionêre trustbegunstigde kragtens die erfreg persoonlike regte
bekom, aangesien soortgelyke regte reeds fidusiêr verwerf word
tydens ontstaan van die trust.
63 Soos reeds aangetoon, is dit die skrywer se standpunt dat, omrede die trust inter
vivos nie net suiwer kontraktueel van aard is nie en die trust mortis causa nie net suiwer
testamentêr van aard nie, maar beide ook fidusiêr van aard is, die afleiding gemaak kan word
dat trustbepalings inter vivos en mortis causa (insluitende regte van trustpartye) eerstens
beoordeel moet word vanuit die oogpunt van hierdie sui generis fidusiêre verhouding tussen
trustee en begunstigde. Begunstigdes van trusts behoort dus in alle gevalle minstens ‘n
persoonlike reg te besit teenoor die trustee ten opsigte van die nakoming van die
trustbepalings en -doel. 64 Mits die begunstigde dan reeds aanvaar het - Wessels v De Jager 2000 4 SA (HHA)
924.
401
(3) Geen trustbegunstigde van ‘n diskresionêre trust inter vivos verkry voor
aanvaarding van voordele enige kontraktuele vorderingsregte nie. As
die fidusiêre verhouding die primêre bron van regte is, is ook hierdie
aspek onbelangrik aangesien die diskresionêre trustbegunstigde inter
vivos ook reeds fidusiêre regte verkry het tydens die ontstaan van die
trust.
(4) ‘n Trustbegunstigde van ‘n diskresionêre trust inter vivos verkry na
uitoefening van die trustees se diskresie65 en aanvaarding van die
voordele van hul regte, ’n vorderingsreg. So ’n begunstigde beskik
egter dan reeds oor ’n vorderingsreg voortspruitend uit die fidusiêre
verhouding.
(5) Die trustbegunstigde by die bewindtrust mortis causa verkry ook
saaklike regte, maar die administrasie en bestuur daarvan word van so
‘n begunstigde weerhou.
(6) Die trustbegunstigde by die bewindtrust inter vivos het voor
aanvaarding van voordele geen saaklike reg nie, maar beskik reeds
sedert ontstaan van die trust oor ’n fidusiêre vorderingsreg.
(7) Die trustbegunstigde by die bewindtrust inter vivos verkry na
aanvaarding van voordele saaklike regte, maar die administrasie en
bestuur daarvan word van so ‘n begunstigde weerhou.
Die debiteur van die begunstigdes se fidusiêre vorderingsregte is hoofsaaklik
die trustee.66 Begunstigdes in terme van hierdie vorderingsregte het geen reg
op spesifieke trustbates nie. Die inhoud van die begunstigdes se
65 Tydens die bespreking van die diskresionêre trustbegunstigde mortis causa se
posisie in hoofstuk 7, is aan die hand gedoen dat so ‘n begunstigde waarskynlik wel
voorwaardelike regte besit. Dieselfde standpunt word ingeneem ten opsigte van die
diskresionêre begunstigde inter vivos, en na aanvaarding van voordele. 66 En soms ook ander partye, sien hoofstuk 7 paragraaf 7.2.3.
402
prestasieverpligtinge in terme van hulle vorderingsregte is gemik op die
nakoming deur die trustee van sy fidusiêre verpligtinge voortspruitend uit die
besondere vertrouensverhouding soos beliggaam in die trustakte.
9.4 GEVOLGE VAN DIE ALTERNATIEWE BENADERING
Die vraag wat nou ontstaan, is dat as aanvaar sou word dat alle
trustbegunstigdes regte het wat primêr voortspruit uit die besondere fidusiêre
verhouding, wat die belangrikste gevolge van so ‘n benadering sal wees. In
die verband sal veral gekyk moet word hoe die regte van trustbegunstigdes
dan moontlik hanteer moet word, wat die moontlike veranderde posisie van
trustees sal wees, hoe so ‘n veranderde standpunt toekomstige trustwysigings
kan beïnvloed6 7 en wat die moontlike effek daarvan op die huidige praktyk van
meesterskantore sal wees.
9.4.1 Hantering van die regte
Sodra ‘n trust ontstaan en ‘n trustee dus sy amp aanvaar het, sal so ‘n trustee
homself die vraag moet afvra hoe elke trustbegunstige se regte bepaal moet
word en hoe dit eerbiedig moet word. In die verband word aan die hand
gedoen dat die maatskappyereg-benadering soos deur Du Plessis68
aanbeveel, met die nodige wysigings op die trustreg toegepas kan word.
Daarvolgens sal eerstens dan uit die trustakte van die spesifieke trust
vasgestel moet word wat die doel van elke trustbepaling is en hoe dit
uitgevoer moet word. Uit die aard van die saak sal die trustee en die howe,
indien nodig, hulleself hier moet laat lei deur alle toelaatbare feite wat die
67 Hierbo is aangedui dat die regte van trustbegunstiges veral ter sprake gekom het in
gevalle van trustwysigings en daarom sal dit goed wees om in besonder te let op die gevolge
van ‘n veranderde standpunt in sodanige gevalle. 68 Du Plessis “Directors’s Duty to Use their Powers for Proper or Permissible Purposes”
2004 SA Mercantile Law Journal 308 e.v. Hierdie aspek is bespreek in hoofstuk 8 paragraaf
8.2.5.
403
bedoeling van die trustoprigter behoorlik kan toelig.69 Op hierdie wyse sal dan
vasgestel kan word op welke wyse die trustoprigter ‘n spesifieke
trustbegunstigde wou begunstig en dus waarop so ‘n begunstigde geregtig is.
Tweedens sal die trustee en, indien nodig, die howe moet bepaal hoe so ‘n
trustee dan in die lig van die spesifieke omstandighede, sy/haar trouplig moet
nakom sodat die doelstellings van die trust en in besonder die regte van die
begunstigde nie misbruik of ontken word nie. Hierdie toets behoort te geskied
aan die hand van wat die betrokke gemeenskap se opvatting is van reg en
verkeerd. Soos reeds aangetoon, verskaf die besondere gemeenskap
spesifieke inhoud en kenmerke aan die algemeen geldende beginsel van
vertrouensverhoudings en die regte en verpligtinge wat daaruit voortspruit.
Toegepas op die feitestel wat in hoofstuk 870 gebruik is, sal vasgestel moet
word wat die doel van die trustoprigter met die oprigting van die trust teenoor
die spesifieke begunstigdes was en of, in ooreenstemming met die boni mori,
die trustee(s) trustbreuk gepleeg het en dus die trustbegunstigde(s) se regte
geskaad het.
Namate die gemeenskapsopvatting ten gunste van beskerming van die
individu verskerp 71 en die algemene gevoel ten gunste van ‘n trouplig tussen
kontakspartye toeneem, kan aanvaar word dat al meer klem gelê sal word
deur die gemeenskap op die behoorlike vasstelling en beskerming van
begunstigdes se regte. Du Plessis het daarop gewys dat hierdie behoefte in
die maatskappyereg begin ontstaan het veral toe buitestaanders algaande
69 Waarskynlik baie soos in die geval van uitleg van testamente, behalwe dat by die
trust die oprigter moontlik nog in lewe kan wees. Die begunstigde wat kla dat die trustee nie
uitvoering gee aan die trustdoelstellings nie, sal waarskynlik die bewyslas dra. 70 Hoofstuk 8 paragraaf 8.5. 71 Hierdie aspekte is reeds oral in die Suid-Afrikaanse regstelsel in belangrikheid aan
die toeneem. In die verband word onder andere gedink aan die bepalings van die Grondwet,
byvoorbeeld die reg op toegang tot inligting, die verskerping van hierdie siening in ander
vakdissiplines en ook in ander regsjurisdiksies wat ondersoek is.
404
meer as direkteure begin optree het. Is dit nie juis ook die pad wat trustreg
nou noodwendig sal moet volg na aanleiding van die Parker-beslissing7 2 nie?
9.4.2 Trustees
♦ Professionele Trustee
Namate trustees meer onderwerp word aan ondersoeke ten opsigte van
moontlike benadeling van regte van trustbegunstigdes en nie meer kan skuil
agter die huidige standpunt dat hulle begunstigdes sonder regte ex contractu,
in effek geheel en al kan ignoreer nie, sal die trustpraktyk na alle
waarskynlikheid dieselfde roete volg as wat gedurende die afgelope tyd binne
maatskappyverband met direkteure gebeur het.73 Waarskynlik sal gevind
word dat trustees al meer ongeneë sal raak om bloot as sogenaamde
“sleeping trustees” diens te doen terwyl hulle geen noemenswaardige aktiewe
en bydraende rol tot verwesentliking van die trustdoelstellings speel nie.
Sodanige trustees sal al meer blootgestel word aan verwyte en eise van
72 Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker hierbo 90B. Appèlregter
Cameron gaan selfs so ver en gee opdrag aan meesters om toe te sien dat ‘n onafhanklike
trustee (buitestaander) aangestel word in elke trust waar die ander trustees almal
beguntigdes is en die begunstigdes aan mekaar verwant is. Na aanleiding van persoonlike
gesprekke gevoer met senior amptenare van die meesterskantoor in Bloemfontein blyk dit
asof die meesterskantore nie noodwendig nog op buitestaanders as sodanig gaan aandring
nie - waarop hulle wel gaan aandring is dat minstens een trustee nie ‘n inkomste- of
kapitaalbegunstigde mag wees nie. Dit is verder interessant dat die meesterskantoor ook nie
bereid is om ‘n magtigingsbrief aan trustees uit te reik indien ‘n rekenmeester/ouditeur nie vir
die trust benoem is en sy aanstelling aanvaar het nie. Die meester pas die beginsel toe selfs
al sou die trustakte uitdruklik bepaal dat dit nie nodig is dat die trust se finansiële state
nagegaan word of dat ‘n rekenmeester/ouditeur aangestel word nie. 73 In Vrystaat Mielies (Edms) Bpk v Nieuwoudt 2004 3 SA 486 (HHA) is byvoorbeeld
ook al ondersoek ingestel na die toepassing van die Turquand-reël op trusts en alhoewel die
gedagte in die hof a quo steun ontvang het, is dit uiteindelik deur die Hoogste Hof van Appèl
verwerp, maar hoofsaaklik weens praktiese oorwegings.
405
begunstigdes74 terwyl hulle betrokkenheid by en insae van trustaktes uiters
beperk is. Die professionele trustee, wat teen vergoeding optree, stiptelik en
onafhanklik in ooreenstemming met sy/haar fidusiêre verpligtinge teenoor die
trustbegunstiges, sal waarskynlik al meer na vore tree.75 Dit word aan die
hand gedoen dat dit reeds die gevolg is van die Parker-beslissing. In dié
verband moet in gedagte gehou word dat trustadministrasiekoste waarskynlik
sal verhoog. ‘n Verhoogde kostestruktuur binne redelike perke is egter ‘n
klein prys om te betaal vir regsekerheid met betrekking tot die aard en
omvang van die regte van alle trustbegunstigdes.
♦ Die Besigheidstrust
Hierdie benadering kan ook ‘n invloed hê op die sogenaamde
besigheidstrust.76 Hoe die neem van besigheidsrisiko’s deur trustees, as
algemene reël, te versoen is met die fidusiêre verpligtinge van trustees van
74 Die beslissing in Tijmstra v Blunt-Mackenzie 2002 1 SA 459 (T) is ‘n duidelike bewys
dat hierdie proses reeds ‘n aanvang geneem het en duidelik in dieselfde rigting as die
maatskappyereg beweeg. Sien ook in die algemeen Simpex Pty Ltd v Van der Merwe 1999 4
SA 71 (WLD). 75 In die praktyk word hierdie benadering reeds opgemerk. Dat van trustees verwag
word om onafhanklik op te tree is geen nuwigheid nie, sien byvoorbeeld Ehrlich v Rand Cold
Storage and Suppliers Co Ltd 1911 TPD 170. 76 Alhoewel die tipe trust in wese niks anders as ‘n inter vivos of mortis causa trust is nie
en óf diskresionêr óf vestigend kan wees, word van die terminologie gebruik gemaak om aan
te dui dat so ‘n besondere trust vrylik en gereeld aan die besigheidsverkeer deelneem en dus
gebruik word as besigheidsentiteit in stede van maatskappye, beslote korporasies en
vennootskappe. Die kritiek teen die gebruik van ‘n trust in die verband is onder andere dat, in
teenstelling met byvoorbeeld maatskappye en beslote korporasies, ‘n trust tans nog bykans
geen openbaarmakingspligte het nie en dit vir derdes wat met so ‘n trust besigheid doen
bykans onmoontlik is om insae te verkry in byvoorbeeld die trustakte (om onder andere vas te
stel wat die magte van trustees is, hoe besluite geneem mag word, wie namens die trust mag
kontrakteer, ensovoorts) omrede trustaktes tans nog nie openbare dok umente is nie. Sien in
die verband ook Van der Westhuizen 7 e.v.; Klopper “Besigheidstrusts, Begunstigdes en
Artikels 30 en 31 van die Maatskappywet 61 van 1973” 1978 De Jure 343; Goodricke and
Son (Pty) Limited v Registrar of Deeds, Natal 1974 1 SA 404 (N); Pretorius v CIR 1984 2 SA
619 (T).
406
sulke trusts is ‘n ope vraag. 77 Dit is nie vergesog om aan die hand te doen
dat die erkenning van die bestaan van regte vir alle trustbegunstigdes
moontlik juis die gebruik van die familietrusts vir suiwer besigheidsdoeleindes
kan beperk of selfs in onbruik kan laat verval nie.
♦ Uitoefening van ’n Diskresie
Indien aanvaar word dat alle trustbegunstigdes oor regte beskik kan die
“ongelyke” uitoefening 78 van trustees se diskresies ook onder die vergrootglas
beland. Tans word, na aanleiding van die huidige gesag, die standpunt
gehuldig dat trustees van diskresionêre trusts 79‘n diskresie kan uitoefen om
byvoorbeeld slegs een inkomste- of kapitaalbegunstigde uit ‘n hele groep te
bevoordeel, sonder dat enige ander begunstigde so ‘n besluit sal kan
bevraagteken aangesien so ’n ander begunstigde regteloos is.
Die vraag op welke wyse ‘n diskresie wat aan een kontraksparty verleen is, in
die algemeen uitgeoefen moet word, is onlangs weer ondersoek in
77 Sackville West v Nourse and Another 1925 AD 516. Sien ook Administrators, Estate
Richards v Nichol 1999 1 SA 551 (SCA) 558H waar die hof van mening was dat die
spesifieke feite van elke geval van belang is en in die spesifieke omstandighede dit wel in
orde gevind het dat ‘n meer riskante beleggingsbesluit geneem word. In Tijmstra v Blunt-
Mackenzie 2002 1 SA 459 (T) bevind die hof dat ‘n trustee, as algemene reël, nie
begunstigdes se trustbates aan enige besigheidsrisiko mag onderwerp nie. In Liebenberg v
MGK Bedryfsmaatskappy (Edms) Bpk 2003 2 SA 224 (SCA) wys die Hoogste Hof van Appèl
op die algemene gemeenregtelike beginsel dat trustees nie geregtig is om trustbates aan
besigheids - of boerderyrisiko’s te onderwerp indien die trustees nie uitdruklik in die trustakte
daartoe gemagtig is nie. 78 Hiermee word bedoel waar aan trustees die diskresie verleen word om een of meer
begunstigdes te bevoordeel en sulke trustees hul diskresie byvoorbeeld uitoefen ten gunste
van net een begunstigde. Sien in hierdie verband ook Harris v Fisher 1960 4 SA 855 (A) 862;
Schaefer and Nagel NNO v Estate Petzall 1966 3 SA 769 (W); Jowell v Bramwell-Jones 2000
3 SA 274 (SCA) 284G - 285A. 79 Die betekenis wat aan dié term verleen word in hierdie verhandeling is bespreek in
hoofstuk 4 paragraaf 4.3.2.1.1. Die diskresie wat hier ter sprake is, is ‘n onbelemmerde
diskresie om begunstigdes aan te wys en in die proses moontlik selfs teen ander
begunstigdes te diskrimineer.
407
NBS Boland Bank Ltd v One Berg River Drive CC.80 Appèlregter Van
Heerden begin sy ondersoek met ‘n verwysing na hoe die betrokke
aangeleentheid elders ter wêreld hanteer word en wys daarop dat in
Duitsland 81 vereis word dat so ‘n kontraksparty altyd “an equitable discretion”
moet uitoefen. Volgens Hollandse reg82 geld die vereiste dat ‘n diskresie op
‘n billike en redelike wyse uitgeoefen moet word. In die Verenigde State van
Amerika83 moet so ‘n diskresie te goeder trou uitgeoefen word. Wanneer die
regter hom dan wend tot die Suid-Afrikaanse gemenereg, merk hy op:84
“It is, I think, a rule of our common law that unless a contractual
discretionary power was clearly intended to be completely unfettered,
an exercise of such a discretion must be made arbitrio bono viri .”
Appèlregter Van Heerden verwys in die verband ook met goedkeuring na
Windscheid85 waar laasgenoemde tydens sy kommentaar op die Digesta
opmerk:
“One must in general approve of the principle that wherever in actions
of good faith the condition of someone is placed in the power of his
master or of his procurator, then this power is to be regarded as
equivalent to the power of the decision of a good man.”
80 NBS Boland Bank Ltd v One Berg River Drive CC 1999 4 SA 928 (SCA). Reeds in
1955 het die Appèlhof al hieroor ‘n standpunt uitgespreek in CIR v Sive’s Estate 1955 1 SA
249 (A) en bevind dat behalwe as ‘n trustakte uitdruklik tot die teendeel bepaal, die
uitoefening van ‘n diskresie aan ‘n objektiewe standaard getoets moet word. 81
NBS Boland Bank Ltd v One Berg River Drive CC hierbo 934H. 82 NBS Boland Bank Ltd v One Berg River Drive CC hierbo 934I. 83 NBS Boland Bank Ltd v One Berg River Drive CC hierbo 935A. 84 NBS Boland Bank Ltd v One Berg River Drive CC hierbo 935B - C. 85 NBS Boland Bank Ltd v One Berg River Drive CC hierbo 935C - D, waar hy verwys
na en Windscheid ook aanhaal.
408
Appèlregter Van Heerden86 bevind dus dat die uitoefening van ‘n diskresie in
die algemeen altyd bona fide en billik moet wees. Hy toon ook aan dat so ‘n
benadering in elk geval ooreenstem met die hedendaagse gemeenskaps-
opvatting dat goeie trou en billikheid ‘n belangrike oorweging is waar die
belange van kontrakspartye opgeweeg moet word. Appèlregter Farlam in
Absa Bank Ltd v Lombard8 7 stem saam met die siening van appèlregter Van
Heerden. Dit is belangrik om daarop te let dat, soos in die geval van verskeie
ander vakdissiplines, die toepassing van die beginsels van bona fides en
redelikheid, dus ook erken word in die geval waar ‘n diskresie ten gunste van
een kontraksparty verleen is en dat die aard en inhoud van die verpligtinge
van so ’n party voortspruit uit die besondere vertrouensverhouding en nie die
onderliggende ooreenkoms waaruit die verhouding aanvanklik ontstaan het
nie. Alhoewel die ooreenkoms lei tot die ontstaan van die besondere
verhouding waaruit prestasieverpligtinge uiteindelik spruit, vervaag die
belangrikheid van die aanvanklike ooreenkoms daarna wat betref die aard en
inhoud van die besondere vertrouenspligte. Hierdie situasie impliseer verder
dat die party wat die begunstigde van die diskresie kan wees, ‘n reg het om te
verwag dat so ‘n diskresie korrek uitgeoefen word. Om dus te sê dat voordat
‘n diskresie ten gunste van ‘n begunstigde uitgeoefen word, so ‘n begunstigde
geen regte het nie, is klaarblyklik verkeerd en te wyd gestel. Dit word aan die
hand gedoen dat, in die lig van die groeiende gemeenskapsopvatting ten
gunste van redelikheid, billikheid, natuurlike geregtigheid en goeie trou, selfs
diegene wat beskik oor sogenaamde onbelemmerde diskresionêre magte
onderworpe behoort te wees aan hierdie beginsels. Sodanige persone sal
ook ten minste moet kan aantoon of regverdig dat hulle hierdie wye diskresie
in ooreenstemming met bogemelde beginsels uitgeoefen het en dus in
ooreenstemming met hulle fidusiêre verpligtinge teenoor alle begunstigdes,
hetsy diskresionêre of nie, opgetree het.
86 NBS Boland Bank Ltd v One Berg River Drive CC hierbo 937G. 87 Absa Bank Ltd v Lombard 2005 5 SA 350 (SCA) 353B.
409
Dié beginsel behoort ook te geld in die trustreg. Nie alleen word trusts inter
vivos in elk geval as kontrakte beskou nie, maar, soos reeds aangetoon, gee
’n trustverhouding in elk geval aanleiding tot ’n vertrouensverhouding waaruit
ook regte en verpligtinge voortspruit. Trustees behoort dus in terme van hulle
fidusiêre verpligtinge die toets, soos hierbo voorgestel,88 in trustverband na te
volg. Gebeur dit, behoort trustees se benadering noodwendig te verander.
Die trustee(s) sal in so ’n geval nou eers oor die doel van die trust ten opsigte
van elke begunstigde moet besin. Daarna en mits dit in ooreenstemming is
met die ware trustdoel89 en mits die trustee optree in ooreenstemming met dit
wat die besondere gemeenskap van ‘n bona fide bekleër van ‘n trustamp
verwag, sal so ’n trustee sy diskresie suksesvol kan uitoefen. ‘n Beswaarde
trustbegunstigde sal na alle waarskynlikheid onder meer redes kan aanvra
wat verduidelik hoe ‘n trustee sy/haar diskresie uitgeoefen het ten einde te
kan bepaal of aan die twee bene van die bogemelde voorgestelde toets
voldoen is.
9.4.3 Wysiging van Trustaktes
Weens die feit dat alle trustbegunstigdes nou oor regte beskik, sal trustees
hulle nie sonder meer op die Crookes v Watson- en Hofer-beginsels kan
beroep en sonder om enigsins die belange van trustbegunstigdes te oorweeg,
trustaktes kan wysig nie. Dit word beklemtoon dat die standpunt nie is dat
geen wysigings sonder begunstigdes se toestemming moontlik is nie, maar
bloot dat die trustees hulself vooraf, aan die hand van die tweeledige toets
wat hierbo voorgestel word,90 sal moet vergewis dat hulle hulself nie aan
verbreking van enige fidusiêre regte blootstel nie. As begunstigdes verder
ook oor kontraktuele regte beskik (byvoorbeeld in die geval van die
bewindtrust, of na uitoefening van ‘n diskresie in die geval van ‘n
diskresionêre trust) sal sodanige regte addisioneel tot die fidusiêre regte in ag
geneem moet word deur trustees. Hierdie situasie sal waarskynlik in die
88 In paragraaf 9.4.1. 89 Waaroor die beswaarde begunstigde inspraak sal kan hê. 90 Paragraaf 9.4.1 hierbo.
410
praktyk meebring dat trustees slegs sal toestem tot wysinging van trustaktes
indien alle begunstigdes daartoe toegestem het of ‘n party tot sodanige
wysiging is91, tensy hulle hulself oortuig het dat sodanige wysigings
begunstigdes se regte glad nie raak nie. Dieselfde beginsels behoort te geld
by die vervreemding van trustbates. Indien verder nog ingedagte gehou word
dat ‘n trustee hom klaarblyklik nie uit sy fidusiêre verantwoordelikhede kan
kontrakteer nie, 92 word hierdie aangeleentheid nog meer gekompliseerd en
word dit aan die hand gedoen dat selfs om die toestemming van begunstigdes
te verkry of hulle te voeg as partye tot trustwysiging nie noodwendig sal
meebring dat ‘n trustee skotvry kom nie. Op hierdie basis sal wesentlike
wysigings van trustaktes, sonder tussenkoms van die howe, eerder die
uitsondering as die reël word.
Toegepas op die Crookes v Watson -93 en Hofer94-beginsels, ontstaan die
vraag nou of die standpunt soos in hierdie verhandeling voorgehou, enigsins
’n invloed op die uitsprake sou gehad het. Dit word aan die hand gedoen dat
dit wel die geval sou wees.95 Waar die howe hoofsaaklik gelet het op die
wesensvereistes van die besondere kontrak96 en bevind het dat een van
hierdie vereistes ontbreek en ’n kontraktuele verbintenis teenoor die
begunstigdes nog nie ontstaan het nie, moes die howe eerder aanvaar het dat
’n vertrouensverhouding ontstaan het onmiddellik tydens trustoprigting en
daar dus onmiddellik ex lege ’n trouplig jeens die begunstigdes ontstaan het
welke trouplig regte as teenpool ingesluit het. Op hierdie wyse sou die howe
91 In dié verband moet verder in gedagte gehou word dat minderjarige
trustbegunstigdes, bygestaan deur hulle voogde, steeds nie gebonde gehou kan word as
hulle tot hul nadeel kontrakteer nie. 92 Sien in die verband onder andere artikel 9(2) van die Wet op die Beheer oor
Trustgoed 57 van 1988. 93
Crookes v Watson 1956 1 SA 277 (A). 94 Hofer v Kevitt hierbo. 95 Nie noodwendig op die uiteindelike resultaat nie, maar beslis op die
prosedure/metode wat gevolg moes word. 96 Dit moet in gedagte gehou word dat die trustfiguur inter vivos as ‘n beding ten
behoewe van ‘n derde (en dus ‘n besondere tipe kontrak) beskou is.
411
dus eers hierdie regte moes bepaal en daarna ondersoek moes instel na ’n
moontlike inbreukmaking op die betrokke regte. Indien die howe hierdie
benadering sou volg, sou hulle eers die trustakte deeglik moes ondersoek ten
einde te bepaal wat die trustoprigter aanvanklik vir die begunstigdes beoog
het97 en daarna sou dit nodig wees dat die howe oortuig moes word dat die
trustwysiging nie hierdie aanvanklike oogmerk ongedaan maak nie. Waar die
trustoprigter nog lewe sou sy getuienis in die verband natuurlik onmisbaar
wees. Insette deur trustbegunstigdes wat ’n positiewe bydrae kon maak, sou
ook baie kon help. Om finaal vas te stel of inbreuk gemaak word op die
fidusiêre regte van die betrokke begunstigdes, sou die howe hulle moes laat
lei deur die boni mori van die Suid-Afrikaanse gemeenskap. Eers as bevind is
dat die trustees nie hulle trouplig jeens die begunstigdes verbreek het nie, sou
die howe op sterkte daarvan kon toestem tot wysiging, mits daar dan nie
ander kontraktuele struikelblokke98 in die pad van so ’n wysiging staan nie.
9.4.4 Meesterskantore
Soos reeds aangetoon, reik meesterskantore regoor di e land die
magtigingsbriewe uit in terme waarvan trustees mag optree. Die Wet op die
Beheer van Trustgoed9 9 bepaal onder andere dat trustinstrumente en
wysigings daarvan by die betrokke meesterskantoor, wat jurisdiksie het,
ingedien moet word. Onlangs weer het geblyk dat die howe 100 die meesters
gebruik om nie net beheer oor administratiewe aangeleenthede rakende
97 In plaas daarvan om net te bepaal of die vereistes van ‘n beding ten behoewe van ‘n
derde nagekom is. 98 Dit gaan juis hier oor die sêkondere regte van trustbegunstigdes wat hulle kon
verwerf, byvoorbeeld by die bewindtrust, of in geval van die inter vivos diskresionêre trust
waar begunstigdes reeds voordele aanvaar het. Die skrywer se standpunt is egter dat al
hierdie “ander” regte altyd bykomend sal wees tot elke begunstigde se primêre fidusiêre reg
wat hy outomaties en ex lege verwerf sodra ‘n trust tot stand kom. 99 Die Wet op die Beheer oor Trustgoed 57 van 1988, artikels 3, 4, 5, 6 en 7 reguleer
hierdie aspekte. 100 Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker 2005 2 SA 77 (SCA).
412
trusts uit te oefen nie, maar ook om as bewaker op te tree in aangeleenthede
wat die howe van oordeel is, beter toepassing moet vind by trustreg. 101
Tot dusver en, waarskynlik in die lig van die feit dat begunstigdes veral in die
gevalle van trusts inter vivos oënskynlik oor geen regte beskik nie, is in die
praktyk gevind dat meesterskantore nie inmeng in gevalle van wysiging van
trustaktes nie en doodeenvoudig sodanige wysigende aktes liasseer.102 Dit is
‘n ope vraag of met hierdie praktyk volhard sal word indien aanvaar word dat
alle trustbegunstigdes oor regte beskik, welke regte moontlik deur
trustwysigings geraak mag word. Enersyds mag meesterskantore die
houding inneem dat hulle alleenlik wysigings sal aanvaar mits hulle oortuig is
daarvan dat sodanige wysigings geen invloed het op enige regte van
begunstigdes nie of dat sodanige wysigings duidelik deur die trustakte
gemagtig word, maar andersyds mag juis hierdie situasie meebring dat
wysiging van trustaktes, behalwe in gevalle van duidelike blote
administratiewe wysigings wat sonder twyfel geen regte kan aantas nie, slegs
aanvaar sal word nadat die howe dit bekragtig het.1 0 3 In ooreenstemming met
veral artikel 9(2) van die Wet op die Beheer van Trustgoed mag
meesterskantore besluit om selfs wysigings waartoe begunstigdes of hulle
verteenwoordigers partye is, nie te aanvaar alvorens die howe dit sanksioneer
nie, aangesien, soos reeds hierbo aangetoon, trustees hulle nie uit hulle
fidusiêre verpligtinge kan kontrakteer nie. So ‘n strenger houding jeens
101 Die beslissing in Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker hierbo, waar
appèlregter Cameron aan die meesterskantore opdrag gegee het dat magtigingsbriewe nie
verder uitgereik mag word indien minstens een trustee nie ‘n onafhanklike buitestaander is
nie. 102 Dit is die skrywer se persoonlike ondervinding en ook die van kollegas waarmee die
aangeleentheid bespreek is. 103 Die praktyk dat wysigings hoofsaaklik deur die howe hanteer word stem ooreen met
die ander regsjurisdiksies wat ondersoek is. Pettit Equity and the Law of Trusts (2001) (9e
uitgawe) 482 e.v.; Oakley Parker and Mellows: The Modern Law of Trusts (2003) (8e
uitgawe) 741 e.v.; Todd en Wilson Textbook on Trusts (2003) (6e uitgawe) 424 e.v. en
Chalmers Trusts: Cases and Materials (2002) 222 e.v. Sien ook hoofstuk 6 waar die
aangeleentheid elke keer aangeraak is toe die verskillende regsjurisdiksies ondersoek is.
413
wysiging van trustaktes sal noodwendig verder beskermend inwerk jeens die
regte van trustbegunstigdes en ook op hierdie wyse meewerk tot groter
regsekerheid in hierdie verband. Wat wel belangrik sal wees is dat ‘n
duidelike onderskeid getref sal moet word tussen blote administratiewe
wysigings van trustaktes en aantasting van regte van trustbegunstigdes.
Sodoende sal verhoed word dat howe se tyd en aandag vermors word met
aangeleenthede van blote administratiewe aard,104 terwyl die regte van
begunstigdes steeds, ook op hierdie wyse, die nodige aandag en beskerming
ontvang, wat nodig is.
9.5 SLOT
Dit word aan die hand gedoen dat aanvaar kan en moet word dat die primêre
bron van die regte van alle trustbegunstigdes in Suid-Afrika die fidusiêre
verhouding is wat ex lege spruit uit die trustverhouding. Dit sal nie alleen
meebring dat trustreg in Suid-Afrika, ook wat die regte van trustbegunstigdes
betref, in ooreenstemming gebring word met ander regsjurisdiksies waar die
suiwer trustfiguur aanwending vind nie, maar ook regsekerheid vir en
eenvormige hantering van die regte van alle trustbegunstigdes in Suid-Afrika
meebring.
Indien hierdie standpunt aanvaar word, sal Reid1 0 5 se opsomming van die
regsposisie in civil law lande ook vir Suid-Afrika geld:
104 Cameron, De Waal, Wunsh, Solomon en Kahn Honoré’s South African Law of Trusts
(2002) (5e uitgawe) 260 e.v. bespreek volledig wat ingesluit sou kon word onder
administratiewe aangeleenthede in trustverband. 105
Reid “Patrymony not Equity: the Trust in Scotland” in Privaatrecht Trusts in Mixed
Legal Systems Milo en Smits (reds.) (2001) 27. (My onderstreping.) In aanhangsel “B” is
gepoog om in tabelvorm aan te toon hoe min die verskillende trustfigure werklik verskil as dit
gaan om dié kernaspekte wat in hierdie verhandeling bespreek is. Waar die Suid-Afrikaanse
posisie wel verskil van die ander, is aangedui wat die standpunte, soos in hierdie
verhandeling ingeneem, daaromtrent is.
414
“There are two main models for beneficiaries. The first allows them a
personal right against the trustee, exigible out of the trust patrimony.
This is the soluti on in mixed legal systems - and indeed in civil law
systems which recognise Treuhand or fiducia cum amico. The other
model - favoured in England and other common law jurisdictions - is to
give beneficiaries some kind of right in rem, but one which falls short of
a real right in the civilian sense. This, of course, is beneficial
ownership.
The choice is less important than it might seem. It has little or no
impact on the internal workings of the trust. For on either model the
trustee must administer the trust property for the benefit of the
beneficiaries, or face a (personal) action for breach of trust.“
419
BIBLIOGRAFIE
Austin, J 1879, Lectures on Jurisprudence or The Philosophy of Positive Law, 4e
uitgawe, John Murray, Londen.
Bamford, BR 1982, Bamford on the Law of Partnership and Voluntary
Association in South Africa, 3e uitgawe, Juta & Kie, Kaapstad.
Banner, S 1963, Legal Systems in Conflict: Legal History of North America,
University of Oklahoma Press, Oklahoma.
Barnard, MF 1963, A History of Australia, 2e uitgawe, 1967 herdruk, Angus &
Robertson, Sydney.
Bayer, MH 1956, “Trusts Inter Vivos: Vonnisbespreking Crookes NO and
Another v Watson and Others 1956 1 SA 277 (A)”, SALJ, pp. 255 - 260.
Bogert, GG en Bogert, GT 1966, The Law of Trusts and Trustees , 2e uitgawe,
West Publishing Company, St Paul Minnesota.
Bogert, GG en Bogert, GT 1973, Handbook of the Law of Trusts, 5e uitgawe,
West Publishing Company, St Paul Minnesota.
Bosman, F en Hosten, WJ 1979, Inleiding tot die Suid-Afrikaanse Reg en
Regsleer, Butterworths, Durban.
Brown, PH 1919, Surveys of Scottish History, James Maclehose and Sons,
Glasgow.
Burgess, R 1974, “Thoughts on the Origins of the Trust in Scots Law”, Judicial
Review, pp. 196 - 212.
420
Burn, EH 2000, Cheshire and Burn’s Modern Law of Real Property , 16e uitgawe,
Butterworths, Londen.
Cairns, JW in Reid, K en Zimmermann, R (reds.) 2000, A History of Private Law
in Scotland, vol. 1, University Press, Oxford.
Cameron, E, De Waal, M, Wunsh, B, Solomon, P en Kahn, E 2002, Honoré’s
South African Law of Trusts, 5e uitgawe, Juta & Kie, Lansdowne.
Christie, RH 2001, The Law of Contract in South Africa, 4e uitgawe, LexisNexis
Butterworths, Durban.
Cilliers, HS, Benade, ML, Henning, JJ, Du Plessis, JJ, Delport, PA, De Koker, L
en Pretorius, JT 2000, Corporate Law, 3e uitgawe, LexisNexis Butterworths,
Durban.
Castel, JG 1962, The Civil Law System of the Province of Quebec. (Notes,
Cases and Materials), Butterworths, Toronto.
Chalmers, D 1998, Introduction to Trusts, The Law Book Company, North Ryde,
N.S.W.
Chalmers, JP 2002, Trusts: Cases and Materials, W Green/Sweet & Maxwell,
Edinburgh.
Chaytor, AH en Whittaker, WJ (reds.) 1929, Equity also The Forms of Action at
Common Law, University Press, Cambridge, Herdruk 1984, Fred B. Rothman &
Co, Littleton, Colorado.
Coaker, JF en Zeffertt, DT (reds.) 1984, Wille and Millin’s Mercantile Law of
South Africa, 18e uitgawe, Hortors Stationery, Johannesburg.
421
Coertze, LI 1948, Die Trust in die Romeins-Hollandse Reg, LLD-Proefskrif,
Universiteit van Stellenbosch, Stellenbosch.
Cooray, LJM 1969, “The Reception of the English Trust in the Roman Dutch
Jurisprudence of Ceylon”, SALJ, pp. 75 - 87 en pp. 215 - 226.
Cooray, LJM 1971, The reception in Ceylon of the English Trust: an analysis of
the case law and statutory principles relating to trusts and trustees in Ceylon in
the light of the relevant foreign cases and authorities, Lake House Printers and
Publishers, Colombo.
Corbett, MM 1993, “Trust Law in the 90s: Challenges and Change”, THRHR,
pp. 262 - 270.
Corbett, MM, Hofmeyr, G en Kahn, E 2001, The Law of Succession in South
Africa, 2e uitgawe, Juta & Kie, Lansdowne.
Cowen, DV 1949, “Vested and Contingent Rights”, SALJ, pp. 404 - 421.
Cronjé, DSP en Lotz, JG 1977, “Die Koopkontrak en ’n Opskortende
Voorwaarde”, THRHR, pp. 276 - 284.
Cumyn, C in Milo, JM en Smits, JM (reds.) 2001, Privaatrecht: Trusts in Mixed
Legal Systems, Ars Aequi Libri, Nijmegen.
Dal Pont, GE en Chalmers, DRC 2000, Equity and Trusts in Australia and New
Zealand, 2e uitgawe, LBC Information Services, Pyrmont, N.S.W.
Denoon, D, Mein-Smith, P en Wyndham, M 2000, A History of Australia, New
Zealand and the Pacific, Blackwell Publishers, Oxford.
De Silva, KM 1981, A History of Sri Lanka, C Hurst & Co, Londen.
422
De Waal, MJ 1991, “Inkomste - inkomstebelasting - a 5 van die
Inkomstebelastingwet 58 van 1962 - Testamentêre Trust nie ‘n ‘Persoon’ vir
doeleindes van die Wet nie - dus geen belastingaanspreeklikheid op
onuitgekeerde Inkomste nie”, De Rebus, pp. 397 - 398.
De Waal, MJ 1993, “Anomalieë in die Suid-Afrikaanse trustreg”, THRHR,
pp. 1 - 10.
De Waal, MJ 1996, “Vonnisbespreking Van der Westhuizen v Van Sandwyk 1996
2 SA 490 (W)”, De Rebus, pp. 381 - 382.
De Waal, MJ 1996, “Vonnisbespreking Gross and Others v Pentz 1996 4 SA 617
(A)”, De Rebus, pp. 819 - 820.
De Waal, MJ 1997, “Die Bevoegdheid van ‘n Trustbegunstigde om Onafhanklik
van die Trustee ‘n Regsgeding in verband met ‘n Trust te Voer”, TSAR,
pp. 148 - 154.
De Waal, MJ 1998, “Die Wysiging van ‘n Inter Vivos Trust”, TSAR, pp. 326 - 334.
De Waal, MJ 1998, “Vonnisbespreking Metequity Ltd and Another v NWN
Properties Ltd and Others 1998 2 SA 544 (T)”, De Rebus, pp. 43 - 44.
De Waal, MJ 1998, “Vonnisbespreking Hofer and Others v Kevitt NO and Others
1997 All SA 620 (HHA)”, De Rebus, p. 35.
De Waal, MJ 2000, “The Core Elements of the Trust: Aspects of the English,
Scottish and South African Trusts Compared”, SALJ, pp. 548 - 571.
De Waal, MJ 2000, “Authorisation of Trustees in terms of the Trust Property
Control Act”, THRHR, pp. 472 - 478.
423
De Waal, MJ 2001, “In Search of a Model for the Introduction of the Trust into a
Civilian Context”, Stellenbosch Law Review, pp. 63 - 85.
De Waal, MJ in Milo, JM en Smits, JM (reds.) 2001, Privaatrecht: Trusts in Mixed
Legal Systems, Ars Aequi Libri, Nijmegen.
De Waal, MJ en Paisley, RRM in Zimmermann, R, Visser, D en Reid, K (reds.)
2004, Mixed Legal Systems in Comparative Perspective: Property and
Obligations in Scotland and South Africa, University Press, Oxford.
De Waal, MJ en Schoeman, MC 2003, Inleiding tot die Erfreg, 3e uitgawe, Juta
& Kie, Lansdowne.
De Waal, MJ en Theron, L 1991, “Die Aard van die Trust in die Suid-Afrikaanse
Reg - Skikking na Aanleiding van Behoefte?”, TSAR, pp. 499 - 504.
De Wet, JC 1940, Die Ontwikkeling van die Ooreenkoms Ten Behoewe van ‘n
Derde, LLD-Proefskrif, De Rijksuniversiteit, Leiden.
De Wet, JC en Van Wyk, AH 1978, De Wet en Yeats Die Suid-Afrikaanse
Kontrakte en Handelsreg, 4e uitgawe, Butterworths, Durban.
De Wet, JC 1988, Die Ou Skrywers in Perspektief, Butterworths, Durban.
De Wulf, C 1965, The Trust and Corresponding Institutions in the Civil Law,
Establissements Emile Bruylant, Brussels.
Die Suid-Afrikaanse Regskommissie, 1987, Projek 9: Verslag oor die Hersiening
van Trustreg, Pretoria.
Donaldson, G 1995, Scotland’s History: Approaches and Reflections, Scottish
Academic Press, Edinburgh.
424
Dowley, T 1977, Die Geskiedenis van die Christendom , Struik Christelike Boeke,
Kaapstad.
Du Plessis, PA in Oosthuizen, MJ (red.) 1988, Suid-Afrikaanse Handelsreg, 3e
uitgawe, vol. 2, Perskor-Boekdrukkery, Johannesburg.
Du Plessis, JJ 1992, “Direkteure se Pligte teenoor partye anders as die
Maatskappy”, De Jure , pp. 378 - 392.
Du Plessis, JJ 1993, “Direkteure se Vertrouenspligte en die Grondslag van
Aanspreeklikheid vir die Verbreking daarvan”, THRHR, pp. 11 - 37.
Du Plessis, JJ 1994, “Corporate Governance and the Cadbury Report”, S A
Mercantile Law Journal, pp. 81 - 90.
Du Plessis, JJ 2004, “Directors’s Duty to Use their Powers for Proper or
Permissible Purposes”, S A Mercantile Law Journal, pp. 308 - 326.
Du Toit, F 2002, South African Trust Law Principles and Practice, LexisNexis
Butterworths, Kaapstad.
Du Plessis, L 1999, An Introduction to Law, 3e uitgawe, Juta & Kie, Lansdowne.
Edwards, R 2004, Trusts and Equity, 6e uitgawe, Pearson Longman, Harlow.
Emery, CT 1982, “The Most Hallowed Principle - Certainty of Beneficiaries of
Trusts and Powers of Appointment”, The Law Quarterly Review, pp. 551 - 586.
Finn, PD 1977, Fiduciary Obligations, The Law Book Company Limited, Sydney.
Fourie, OJS 1992, “Die Plig van Direkteure Teenoor Maatskappyskuldeisers”,
S A Mercantile Law Journal, pp. 25 - 52.
425
Franzsen, RCD 1991, “Transfer Duty Implications of Trusts”, De Rebus,
pp. 459 - 460.
Franzsen, RCD 1996, “CIR v NG and SM Lotz Ongerapporteerde Saaknr
99/95(O) Hereregte - trustees - trustbegunstigdes”, De Jure, pp. 367 - 371.
Garner, BA (red.) 1999, Black’s Law Dictionary, 7e uitgawe, West Publishing
Company, St Paul Minnesota.
Garrow, JME en Kelly, NC 1982, Garrow and Kelly’s Law of Trusts and Trustees,
5e uitgawe, Butterworths, Wellington.
Giraud, M 1953, A History of French Louisiana - The Reign of Louis XIV,
1698 - 1715, vol.1, State University Press, Louisiana. In Engels vertaal deur
Lambert, JC 1973.
Glover, J 1995, Commercial Equity: Fiduciary Relationships, Butterworths,
Sydney.
Greer, A 1985, Peasant, Lord, and Merchant: Rural Society in Three Quebec
Parishes 1740 - 1840, University of Toronto Press, Buffalo, Toronto.
Gretton, G 2000, “Trusts without Equity”, International and Comparative Law
Quarterly, vol. 49, pp. 599 - 620.
Gretton, G in Reid, K en Zimmermann, R (reds.) 2000, A History of Private Law
in Scotland, vol. 1, University Press, Oxford.
Haas, EF 1983, Louisiana’s Legal Heritage. An Introduction, The Perdido Bay
Press, Pensacola, Florida.
Hahlo, HR 1952, “Revocation of Trust: Vonnisbespreking Ex parte Orchison
1951 2 SA 550 (T)”, SALJ, pp. 348 - 350.
426
Hahlo, HR 1961, “Trust in South African Law”, SALJ, pp. 195 - 208.
Hardingham, IJ en Baxt, R 1984, Discretionary Trusts, 2e uitgawe, Butterworths,
Sydney.
Havenga, MK 1995, Fiduciary Duties of Company Directors with Specific Regard
to Corporate Opportunities, LLD-Proefskrif, Universiteit van Suid-Afrika, Pretoria.
Havenga, M 1996, “Breach of Directors’ Fiduciary Duties: Liability on What
Basis?”, S A Mercantile Law Journal, pp. 366 - 376.
Havenga, M 1997, “Directors’ Fiduciary Duties Under Our Future Company-law
Regime”, S A Mercantile Law Journal, pp. 310 - 324.
Hayton, DJ 1979, Underhills’ Law relating to Trusts and Trustees, 13e uitgawe,
Butterworths, Londen.
Hayton, DJ 1991, Hayton and Marshall Cases and Commentary on The Law of
Trust, 9e uitgawe, Sweet & Maxwell, Londen.
Hawthorne, L 2003, “The End of bona fides”, S A Mercantile Law Journal, pp.
271 - 278.
Hawthorne, L 2004, “Closing of the Open Norms in the Law of Contract”,
THRHR, pp. 294 - 302.
Hiemstra, VG en Gonin, HL 1992, Drietalige Regswoordeboek, 3e uitgawe, 6e
druk (2005), Juta & Kie, Lansdowne.
Honoré, T 1976, The South African Law of Trusts , 2e uitgawe, Juta & Kie,
Kaapstad.
427
Honoré, T Geen Datum, “On Fitting Trusts into Civil Law Jurisdictions”,
http://users.ox.ac.uk/~alls0079/chinatrusts2.PDF - 6 Maart 2006.
Honoré, T en Cameron, E 1992, Honoré’s South African Law of Trusts, 4e
uitgawe, Juta & Kie, Kaapstad.
Jamneck, J 2001, “Die onderskeid tussen voorwaardes, modus, fideicommissum
en trust in die Suid-Afrikaanse erfreg”,THRHR, pp. 83 - 96.
Jacobs, KS, Meagher, RP en Gummow, WMC 1997, Jacobs’ Law of Trusts in
Australia, 6e uitgawe, Butterworths, Sydney.
Jacobs, M 1982, The Law of Expropriation in South Africa, Juta & Kie, Kaapstad.
Johnston, D 1988, The Roman Law of Trusts , University Press, Oxford.
Joubert, CP 1951, Die Stigting in die Romeins-Hollandse Reg en die Suid-
Afrikaanse Reg, Uitgeverij Excelsior, ‘S-Gravenage.
Joubert, CP 1954, “Boekbespreking: Percival Frere-Smith, Manual of South
African Trust Law”, THRHR, pp. 299 - 317.
Joubert, CP 1956, “Vonnisbespreking: Crookes, NO and Another v Watson and
Others 1956 1 SA 277”, THRHR, pp. 150 - 157.
Joubert, CP 1968, “’n Kritiese beskouing van Honoré se Opvattings oor ons
Trustreg”, THRHR, pp. 124 - 146.
Joubert, DJ 1979, Die Suid-Afrikaanse Verteenwoordigingsreg, Juta & Kie,
Kaapstad.
Joubert, DJ in Van Jaarsveld, SR (red.) 1988, Suid-Afrikaanse Handelsreg, 3e
uitgawe, vol. 1, Perskor-Boekdrukkery, Johannesburg.
428
Kahn, E 1988, Contract and Mercantile Law, 2e uitgawe, vol. 1, Juta & Kie,
Kaapstad.
Kaplan, A en Ogden, P 2000, Trusts in Prime Jurisdictions, Kluwer International,
The Hague, Nederland.
Keeton, GW en Sheridan, LA 1976, The Comparative Law of Trusts in the
Commonwealth and Irish Republic, Barry Rose Publishers, Londen.
Kerr, AJ 1958, “The Juristic Nature of Trusts Inter Vivos”, SALJ, pp. 84 - 93.
Kerr, AJ 1972, The Law of Agency, Butterworths, Durban.
Kerr, AJ 1980, The Principles of the Law of Contract, 3e uitgawe, Butterworths,
Durban.
Kilbourne, RH 1987, A History of the Louisiana Civil Code, Paul M Herbert Law
Center, The Publications Institute, Louisiana State University.
Kleyn, D en Viljoen, F 2002, Beginnersgids vir Regstudente, 3e uitgawe, Juta &
Kie, Pretoria.
Klopper, HB 1978, “Besigheidstrusts, Begunstigdes en Artikels 30 en 31 van die
Maatskappywet 61 van 1973”, De Jure, pp. 340 - 348.
Klopper, HB 1990, “Sekere Probleme in verband met Inter Vivos Trusts en
Getroude Persone”, SALJ, pp. 702 - 710.
Landry, RA en Caparros, E 1984, Essays on the Civil Codes of Quebec and St
Lucia, University of Ottawa Press, Ottawa.
429
Laurens, RC 1983, “Fideikommis oor onroerende goed: aard van die
fideicommissarius se reg”, THRHR, pp. 14 - 31.
Lee, RW 1953, An Introduction to Roman-Dutch Law, 5e uitgawe, Claredon
Press, Oxford.
Lubbe, GF en Murray, CM 1988, Farlam and Hathaway Contract, Cases,
Materials and Commentary, 3e uitgawe, Juta & Kie, Kaapstad.
Lynch, M 1991, Scotland A New History, Century Ltd, Londen.
Lupoi, M 1999, Trusts: A Comparative Study, The Press Syndicate of the
University of Cambridge, Cambridge.
Maitland, FW 1926, herdruk 1993, The Constitutional History of England: A
Course of Lectures Delivered, W M Gaunt & Sons, Holmes Beach.
Martin, JE 2001, Hanbury & Martin Modern Equity, 16e uitgawe, Sweet &
Maxwell, Londen.
McBryde, WW 2001, The Law of Contract in Scotland, 2e uitgawe, W Green,
Edinburgh.
McLennan, JS 1982, “Directors Duties and Misapplication of Company Funds”,
South African Law Journal, pp. 394 - 412.
McLennan, JS 1996, “Duties of Care and Skill of Company Directors and Their
Liability for Negligence”, S A Mercantile Law Journal, pp. 94 - 102.
McWhinney, E 1979, Quebec and the Constitution 1960 - 1978, University of
Toronto Press, Buffalo, Toronto.
430
Mennell, RL 1994, Wills and Trusts in a Nutshell, 2e uitgawe, West Publishing
Company, St Paul Minnesota.
Milo, JM en Smits, JM 2001, Privaatrecht: Trusts in Mixed Legal Systems, Ars
Aequi Libri, Nijmegen.
Mongalo, T 2004, “South Africanizing Company Law for a Modern Competitive
Global Economy”, SALJ, pp. 93 - 116.
Murray, IB 1958, “The Nature of a Trust in South African Law”, Acta Juridica,
pp. 64 - 71.
Nabors, EA 1938 - 1939, “The Shortcomings of the Louisiana Trust Estates Act
and some Problems of Drafting Trust Instruments Thereunder”, Tulane Law
Review, vol. 13, pp. 178 - 213.
Nagel, CJ, Boraine, A, Delport, PA, Lötz, DJ, Olivier, L, Otto, JM, Prozesky-
Kuschke, B, Roestoff, M, Van Eck, BPS en Van Jaarsveld, SR 2000,
Kommersiële Reg, 2e uitgawe, LexisNexis Butterworths, Durban.
Neels, JL 1999, “Die Aanvullende en Beperkende Werking van Redelikheid en
Billikheid in die Kontraktereg”, TSAR, pp. 684 - 705.
Norrie, KMcK en Scobbie, EM 1991, Trusts, W Green and Son, Edinburgh.
Oakley, AJ 1998, Parker and Mellows: The Modern Law of Trusts, 7e uitgawe,
Sweet & Maxwell, Londen.
Oakley, AJ 2003, Parker and Mellows: The Modern Law of Trusts, 8e uitgawe,
Sweet & Maxwell, Londen.
Olivier, L 1997, “The Law of Trust: Some Reflections on Recent Decisions”,
TSAR, pp. 765 - 771.
431
Olivier, L 2001, “Trusts: Traps and Pitfalls”, SALJ, pp. 224 - 230.
Olivier, PA 1982, Aspekte van die Reg insake Trust en Trustee met besondere
verwysing na die Amerikaanse Reg, LLD-Proefskrif, Universiteit van Pretoria,
Pretoria.
Olivier, PA 1989, Trustreg en Praktyk, De Jager-Haum, Pretoria.
Olivier, PJJ 1980, “Opskortende Voorwaarde en Koopkontrak”, De Jure,
pp. 238 - 247.
Ong, DSK 1999, Trusts Law in Australia, The Federation Press, Leichardt,
N.S.W.
Ong, DSK 2003, Trusts Law in Australia, 2e uitgawe, The Federation Press ,
Leichardt, NSW.
Oosthuizen, MJ (red.) 1988, Suid-Afrikaanse Handelsreg, 3e uitgawe, vol. 2,
Perskor-Boekdrukkery, Johannesburg.
Oppenheim, L 1957 - 1958, “ Why a Revision of the Louisiana Trust Estates Act
Is Necessary”, Louisiana Law Review, vol. 18, pp. 599 - 608.
Otto, JM 1981, “Eiendomsvoorbehoud en opskortende voorwaardes by die
koopkontrak”, THRHR, pp. 255 - 268 en pp. 396 - 412.
Otto, JM in Van Jaarsveld, SR (red.) 1988, Suid-Afrikaanse Handelsreg, 3e
uitgawe, vol. 1, Perskor-Boekdrukkery, Johannesburg.
Pace, RP en Van der Westhuizen, WM 2005, Wills and Trusts , 9e uitgawe,
LexisNexis Butterworths, Durban.
432
Paisley, RRM 1999, Law Basics Trusts, W Green/Sweet & Maxwell, Edinburgh.
Parker, DB en Mellows, AR 1979, The Modern Law of Trusts, 4e uitgawe, Sweet
& Maxwell, Londen.
Pettit, PH 1997, Equity and the Law of Trusts , 8e uitgawe, Butterworths, Londen.
Pettit, PH 2001, Equity and the Law of Trusts , 9e uitgawe, Butterworths, Londen.
Plucknett, TFT 1956, A Concise History of the Common Law, 5e uitgawe,
Butterworths, Londen.
Pollock, F en Maitland, FW 1968, The History of English Law, 2e uitgawe, vol. 1,
University Press, Cambridge.
Potter, H en Kiralfy, AKR 1958, Potter’s Outlines of English Legal History, 5e
uitgawe, Sweet & Maxwell, Londen.
Pretorius, CJ 2003, “Individualism, Collectivism and the Limits of Good Faith”,
THRHR, pp. 638 - 645.
Ramjohn, M 1998, Source Book on Law of Trusts, 2e uitgawe, Cavendish
Publishing, Londen.
Reid, KGC in Milo, JM en Smits, JM 2001, Privaatrecht: Trusts in Mixed Legal
Systems, Ars Aequi Libri, Nijmegen.
Reid, K in Reid, K en Zimmermann, R (reds.) 2000, A History of Private Law in
Scotland, vol. 1, University Press, Oxford.
Reid, K en Zimmermann, R (reds.) 2000, A History of Private Law in Scotland,
vol. 1, University Press, Oxford.
433
Reid, K en Zimmermann, R (reds.) 2000, A History of Private Law in Scotland,
vol. 2, University Press, Oxford.
Riddall, JG 2002, The Law of Trusts , 6e uitgawe, Butterworths, Londen.
Roos, A 1990, “Die Wet op die Beheer oor Trustgoed”, THRHR, pp. 84 - 92.
Scott, AW 1967, The Law of Trusts, 3e uitgawe, Little Brown & Company,
Boston.
Scrutton, TE 1885, The Influence of the Roman Law on the Law of England,
University Press, Cambridge.
Shaw, AGL 1961, The Story of Australia, 2e uitgawe, Faber & Faber, Londen.
Sheridan, LA 1993, Keeton and Sheridan’s The Law of Trusts, 12e uitgawe,
Barry Rose Law Publishers, Londen.
Shindler, G en Hodkinson, K 1984, Law of Trusts , CCH Editions Ltd, Oxfordshire.
Shepherd, JC 1981, The Law of Fiduciaries, The Carswell Company, Toronto.
Sher, H 1996, “The Sale of a Trust”, JBL, pp. 169 - 170.
Sinclair, K 1980, A History of New Zealand, Allen Lane, Londen. Hersiene druk.
Smith, BG 1979, Introduction to the Canadian Law of Trusts, Butterworths,
Toronto.
Smith, JAC en Kerby, J 1975, Private Law in Canada. A Comparative Study,
vol. 1, University of Ottawa Press, Ottawa.
434
Smits, J en Lubbe, G (reds.) 2003, Remedies in Zuid-Afrika en Europa,
Intersentia Uitgevers, Antwerpen.
Sonnekus, JC en Neels, JL 1994, Sakereg Vonnisbundel, 2e uitgawe,
Butterworths, Durban.
Sonneveldt, F en Van Mens, HL 1992, The Trust: Bridge or Abyss between
Common and Cicil Law Jurisdictions?, Kluwer Law and Taxation Publishers,
Boston.
Stander, L 1999, “Hoe Veilig is bates in ‘n Trust in geval van die sekwestrasie
van die boedel van een van die betrokke partye?”, TRW, pp. 145 - 170.
Strydom, S 2001, Die Aansprake van ‘n Trustbegunstigde in die Suid-Afrikaanse
Trustreg, LLD-Proefskrif, Potchefstroom Universiteit vir Christelike Hoër
Onderwys, Potchefstroom.
Swanepoel, HL 1961, Oor Stigting, Trust, Fideicommissum , Modus en Beding ten
behoewe van ‘n Derde, Pro Rege Pers, Potchefstroom.
Swart, GJ 1990, “The Accrual of Income - Some Answers”, S A Mercantile Law
Journal, pp. 97 - 108.
Tabraham, C 2003, The Illustrated History of Scotland, Lomond Books,
Edinburgh.
Theron, L 1990, Die Besigheidstrust, LLM-Verhandeling, Randse Afrikaanse
Universiteit, Johannesburg.
Theron, L 1991, “Regulering van die Besigheidstrust”, SALJ, pp. 277 - 292.
435
Theron, L 1991, “Enkele Gedagtes oor die Regsaard van ‘n Trust en die
Aanspreeklikheid van ‘n Trustee vir Trustskulde”, De Jure, pp. 319 - 328.
Thomas, CM 2002, Forsyth’s Brief Outline of the Law Relating to Trusts, Wills,
Executors and Administrators, 5e uitgawe, The Dunmore Press, Palmerston
North.
Thomas, GW en Hudson, A 2004, The Law of Trusts, University Press, Oxford.
Thurston, JMR 2001, A Practitioner’s Guide to Trusts, 3e uitgawe, Tolley, Surrey.
Todd, P 1986, An Introduction to The Law of Trusts, Blackstone Press Limited,
Londen.
Todd, P 1996, Textbook on Trusts, 3e uitgawe, Blackstone Press Limited,
Londen.
Todd, P 2000, Cases and Materials on Equity and Trusts, 3e uitgawe, Blackstone
Press Limited, Londen.
Todd, P en Lowrie, S 2000, Textbook on Trusts , 5e uitgawe, Blackstone Press
Limited, Londen.
Todd, P en Wilson, S 2003, Textbook on Trusts, 6e uitgawe, University Press,
Oxford.
Tulane Law School, 1981, The Louisiana Civil Code: A Humanistic Appraisal ,
New Orleans, Louisiana.
Van der Merwe, BA 1995, “Die onvoorwaardelikheidsvereiste in die Suid-
Afrikaanse Inkomstebelastingreg”, De Jure, pp. 279 - 293.
436
Van der Merwe, BA 1996, “Die bestaansreg van die ‘ontvangs’ -element”,
Codicillus, pp. 17 - 28.
Van der Merwe, BA 2000, “The Meaning and Relevance of the Phrase ‘Vested
Right’ in Income Tax Law”, S A Mercantile Law Journal, pp. 319 - 329.
Van der Merwe, CG 1989, Sakereg, 2e uitgawe, Butterworths, Durban.
Van der Merwe, NJ 1965, “Spes Fideicommissi of Ius in Personam”, THRHR,
pp. 138 - 141.
Van der Merwe, S, Van Huysteen, LF, Reinecke, MFB, Lubbe, CF en Lotz, JG
1994, Kontraktereg Algemene Beginsels, Juta & Kie, Kenwyn.
Van der Merwe, NJ en Olivier, PJJ 1989, Die Onregmatige Daad in die Suid-
Afrikaanse Reg, 6e uitgawe, J P van der Walt en Seun (Edms) Bpk, Pretoria.
Van der Merwe, NJ, Rowland, CJ en Cronjé, MB 1990, Die Suid-Afrikaanse
Erfreg, 6e uitgawe, J P van der Walt en Seun (Edms) Bpk, Pretoria.
Van der Westhuizen, WM in Pace, RP en Van der Westhuizen, WM 2005, Wills
and Trusts, 9e uitgawe, LexisNexis Butterworths, Durban.
Van Jaarsveld, SR in Van Jaarsveld, SR (red.) 1988, Suid-Afrikaanse
Handelsreg, 3e uitgawe, vol. 1, Perskor-Boekdrukkery, Johannesburg.
Van Jaarsveld, SR (red.) 1988, Suid-Afrikaanse Handelsreg, 3e uitgawe, vol. 1,
Perskor-Boekdrukkery, Johannesburg.
Van Jaarsveld, SR in Nagel, CJ, Boraine, A, Delport, PA, Lötz, DJ, Olivier, L,
Otto, JM, Prozesky-Kuschke, B, Roestoff, M, Van Eck, BPS en Van Jaarsveld,
SR 2000, Kommersiële Reg, 2e uitgawe, LexisNexis Butterworths, Durban.
437
Van Schoor, SM 1990, Wysigings van Trustaktes met inagneming van die Beding
ten Behoewe van ‘n Derde, LLM-Verhandeling, Universiteit van die Oranje
Vrystaat, Bloemfontein.
Van Warmelo, P 1973, Die Oorsprong en Betekenis van die Romeinse Reg, J L
van Schaik, Pretoria.
Van Warmelo, P 1976, An Introduction to the Principles of Roman Civil Law, Juta
& Kie, Kaapstad.
Van Zyl, DH 1979, Geskiedenis van die Romeins-Hollandse Reg, Butterworths,
Durban.
Van Zyl, DH 1983, History and Principles of Roman Private Law, Butterworths,
Durban.
Van Zyl, FJ en Van der Vyver, JD 1982, Inleiding tot die Regswetenskap , 2e
uitgawe, Butterworths, Durban.
Vinter, E 1938, A Treatise on the History and Law of Fiduciary Relationship and
Resulting Trusts, 2e uitgawe, Stevens & Sons Ltd, Londen.
Walker, DM 1970, Principles of Scottish Private Law, vol. I, Clarendon Press
Oxford.
Walker, DM 1975, Principles of Scottish Private Law, vol. II, 2e uitgawe,
Clarendon Press, Oxford.
Walker, DM 1988, A Legal History of Scotland, vol. 1, W Green & Son,
Edinburgh.
Walker, DM 1989, Principles of Scottish Private Law, vol. IV, 4e uitgawe,
Clarendon Press, Oxford.
438
Waters, DWM 1974, Law of Trusts in Canada, The Carswell Company, Toronto.
Watson, A 1991, Roman Law & Comparative Law, The University of Georgia
Press, Georgia.
Watt, G 2003, Trusts and Equity, University Press, Oxford.
Watt, G 2004, Trusts, University Press, Oxford.
Wessels, JW 1908, The History of the Roman-Dutch Law, African Book
Company, Grahamstown.
Wessels, L 1993, “Wysiging van Testamentêre Trusts en die Wet op die Beheer
oor Trustgoed 57 van 1988: twee nuwe uitsprake”, De Rebus, pp. 819 - 822.
Wiechers, NJ en Roos, A (reds.) 1993, Trusts, Unisa, Pretoria.
Wikramanayake, A Geen Datum, “Philanthropy and Law in Sri Lanka”,
http://www.asianphilanthropy.org/pdfs/law_south/6-sri-lanka.pdf - 6 Maart 2006.
Winius, GD 1971, The Fatal History of Portuguese Ceylon: Transition to Dutch
Rule, Harvard University Press, Cambridge.
Wilson, WA, Duncan, AGM en Elliott, WA 1995, Trusts, Trustees and Executors ,
2e uitgawe, W Green, Edinburgh.
Wisdom, JM 1938 - 1939, “A Trust Code in the Civil Law, based on the
Restatement and Uniform Acts: The Louisiana Trust Estates Act”, Tulane Law
Review, pp. 70 - 91.
Wunsh, B 1990, “Law of Succession (Including Administration of Estates) and
Trusts”, Annual Survey of South African Law, pp. 250 - 266.
439
Wunsh, B 1995, “Law of Succession and Trusts 1995 Cases”, Annual Survey of
South African Law, pp. 344 - 359.
Yiannopoulos, AN 1965, Civil Law in the Modern World, State University Press,
Louisiana.
Yiannopoulos, AN in Milo, JM en Smits, JM (reds.) 2001, Privaatrecht: Trusts in
Mixed Legal Systems, Ars Aequi Libri, Nijmegen.
Youdan, TG 1989, Equity, Fiduciaries and Trusts, The Law Book Company
Limited, Toronto.
Zimmermann, R in Zimmermann, R en Visser D 1996, Southern Cross Civil Law
and Common Law in South Africa, Juta & Kie, Kenwyn.
Zimmermann, R en Visser D 1996, Southern Cross Civil Law and Common Law
in South Africa, Juta & Kie, Kenwyn.
Zimmermann, R 2001, Roman Law, Contemporary Law, European Law: The
Civilian Tradition Today, University Press, Oxford.
Zimmermann, R, Visser, D en Reid, K (reds.) 2004, Mixed Legal Systems in
Comparative Perspective: Property and Obligations in Scotland and South
Africa, University Press, Oxford.
415
AANHANGSEL A
REGISTRASIE VAN TRUSTS INTER VIVOS BY SOMMIGE MEESTERSKANTORE
IN SUID-AFRIKA DIE AFGELOPE DEKADE
JAAR
KAAPSTAD
PRETORIA
BLOEMFONTEIN
GRAHAMSTAD
BISHO
PIETERMARITZBURG
TOTAAL
1995
4 799
8 713
1 541
2 407
5
2 672
20 137
1996
6 953
12 814
2 242
2 944
21
3 455
28 429
1997
5 726
12 658
2 260
2 529
25
3 200
26 398
1998
4 156
13 074
2 355
2 087
21
2 722
24 415
1999
4 765
13 835
2 527
1 886
10
2 794
25 817
2000
4 379
12 060
2 596
1 739
9
2 501
23 284
2001
3 701
10 182
2 496
1 354
5
1 827
19 565
2002
3 538
9 471
2 338
1 178
4
1 733
18 262
2003
3 385
9 456
1 983
1 129
1
1 579
17 533
2004
4 492
12 153
2 033
1 352
2
2 212
22 244
2005
5 167
12 651
1 701
1 603
2
2 111
23 235
Totaal
51 061
127 067
24 072
20 208
105
26 806
249 319
416
416
AANHANGSEL B
GEMEENSKAPLIKE EIENSKAPPE / VERSKILLE WAT VOORKOM IN DIE
VERSKILLENDE TRUSTFIGURE WAT ONDERSOEK IS
EIENSKAP
ENGELAND
SKOTLAND
SRI LANKA
LOUISIANA
QUEBEC
SUID-AFRIKA
Oorsprong van Trustfiguur
Die “use”-figuur
Ius Commune en
Gemeenregtelik as Fidusiêre Konsep
Engels deur wetgewing
Engels deur wetgewing
Onseker -
waarskynlik civil law meganisme van patrimonium
Engels
Ander Invloede
Romeinse reg
Engelse reg
Romeins-
Hollandse reg Engelse reg
Romeins-
Hollandse reg Engelse reg
Franse reg Engelse reg
Romeins-
Hollandse reg
Trust sonder begunstigdes
Nee
Nee
Nee
Nee
Nee
Nee
Begunstigdes sonder regte
Nooit
Nooit
Nooit
Nooit
Nooit
Soms
Eie standpunt Nooit
417 Wysiging slegs in samewerking met begunstigdes of hof
Ja
Ja
Ja
Ja
Ja
Nee
Eie standpunt Ja
Trust as Vertrouens-verhouding
Ja
Ja
Ja
Ja
Ja
Ja
Bron van Regte van Begunstigdes
Equity
as voorloper van vertrouens-verhouding
Vertrouens-verhouding
Vertrouens-verhouding
Vertrouens-verhouding
Vertrouens-verhouding
Kontraktereg en
Erfreg Eie standpunt
Ook Vertrouens-verhouding
Vorderingsreg
Ja
Ja
Ja
Ja
Ja
Soms
Eie standpunt Ja
Addisionele Beskerming van Begunstigdes
Dual-ownership/
Tracing/ Constructive Trust
Patrimonium/
Constructive Trust Subrogasie
Wetgewing Baie soos
Engelse reg
Wetgewing
Wetgewing
Kennisleer/ Wetgewing
418 Geld regte teen bona fide besitter
Nee
Nee
Nee
Nee
Nee
Nee
Regsfiguur Sui Generis
Ja
Ja
Ja
Ja
Ja
Soms
Eie standpunt Ja
Regspersoonlik-heid
Nee
Nee
Nee
Nee
Ja
Nee
Oprigting
Hoofsaaklik Mortis Causa/Inter Vivos
Hoofsaaklik Mortis Causa/Inter Vivos
Hoofsaaklik Mortis Causa/Inter Vivos
Hoofsaaklik Mortis Causa/Inter Vivos
Hoofsaaklik Mortis Causa/Inter Vivos
Hoofsaaklik Mortis Causa/Inter Vivos
Kodifikasie
Nee
Nee
Ja
Ja
Ja
Nee