I1-Radd, 19 ta' Frar, 2017 iI-mument 33 Lettcratura

'Albert CamUS: ' Ili~kultllra;lndlgella.::. il-kultura gdid~ .Mediterr,anja (2)

':'

.Minn Toni Aquilina IiI Oliver Friggieri, sinon­imu ghalija mal-kultura Mediterranja fil-linja ta' hsieb ta' Albert Camus Ii dwaru u xoghlijietu tant niehdu gost niddiskutu

III. - Izda din ir-realta ta' hajja Ii hu l-Mediterran mhix xi haga gdida ghali­na. U jidher li din il-kultura hija msejsa

.' fuq. dik tal-antikita Latina Ii {-'_., Rinaxximent ittantajiskopri rttiHl..gdid '

'i-~:.' ,)j-..,.:'-" ql.atur iz-Zniinijie:t tap:Nofs. B-ija ~ il-~ .., • .; . ~., ~.~' ~;' , ....F "';'. • ,, ~ " • . - '; .... -,..,.~" 'f1!" ..... ,, t. - ~ . .... '''~' .~

~\o.~~'~.~~;~": . Lattruta l~ ]v11!~!!~~q5.Si.~e~aCitle_ghu ~ . • '" < ... '.t'~~. , _> '~-qed'jippruvaw jiipptopjaw:'Hii'wli '~v

t

f'isem dan l-ordni Latin Ii, fil-kwest­joni tal-Etijopja, -erbgha u ghoxrin intel­lettwali Occidentali iffirmaw manifest degradanti Ii eZalta c-civilizzar min­nana tal-Italja tal-Etijopja barbara.13

Imma Ie. Mhuwiex dan il-Mediterran Ii "d-Dar tal-Kultura" taghna qed tir­rivendika. Ghax mhuwiex il-veru wiehed. Dan"hu I-Mediterran astratt u konvenzjo.mlli rapprezentat minn Ruma u r-Rumani. Dal-poplu t'imitaturi bla immaginazzjoni sthajlu .b'danakollu kapaci jibdel il-genju artistiku u s-sens ta' hajja Ii m'ghandux permezz tal­genju harrieb. U dak l-ordni Ii tant jif­tahru bih kien l-ordni imposta bil-forza u mhux dak li jistahja fid-dehen. Sahansitra f'dak Ii kkopjaw ghamlu froga. U lanqas tghid almenu imitaw il­genju fundamentali tal-Grecja, imma 1-frott tad-dekadenza taghha u t'gheltiji­etha. Mhux il-Grecja b'sannitha u samma tal-kittieba kbar tragici jew komici, izda l-frilli u l-affettazzjonijiet ta' dawn l-annar sekli. Mhux iI-hajj a Ii Ruma hadet minghand il-Grecja, izda 1-astrazzjoni pwerili u pikuza. 11-Mediterran xi mkien iehor qieghed. Hu sewwasew it-tichid ta' Ruma u l-genju Latin. Huw~ haj .u·m'ghandux x'jambi­ha l-astrazzjoni. U wiehed bil-qalb koll­ha jista' jikkoncedi IiI Mussolini Ii hu s­successur denju tac-Cesarijiet u 1-Awgusti tal-qedem, sakemm b'dan nifhmu Ii hu qed jissaggrifika, bhal­hom, is-sewwa u l-kobo~ favur il.., vjolenza bla ruh.

Mhux il-hajra ghall-argumentazzjoni u l-astrazzjoni Ii nirrivendikaw anna til­Mediterran, izda l-hajja Ii fih - il-btiehi, is-sigar tac-cipress, ix-xtieli tal-bzar­Eskilu u mhux Ewripide l4 - l-Apollojiet Dorici1S, u mhux il-kopji tal-Vatikan. Hija Spanja, il-forza u l-pessimizmu taghha, u mhux il-ftahir ta' Rurna - il-

pajsaggi mghaffgin taht ix-xemx u mhux ix-xenarji tal-palk fejn dittatur jisker jisma' lilu nnifsu u jzomm il­folol fil-jasar. Li rridu ahna, mhux il­gidba li rebhet fl-Etijopja, izda l-verita Ii qed tinqered gewwa Spanja.16

IV. - Bacir intemazzjonali bil-kurren­ti kollha li jghaddu minnu minn nan~ s'onra, il-Mediterran huwa fost ir­regjuni-kQllba}uniku forsi Ii jilhaq ir­tilosofiji Orjentali 1-kbar.17 Minhabba li mhux klassiku u ordnat, hu mi~x u mqanqal, bhal dawk id-distretti Gharab jew dawk il-portijiet ta' Genova u t­Tunezija. Dik il-hajra rebbieha ghall­hajja, dak is-sens ta' taghfig uta' diqa, 1-imsierah bahh f'nofsinhar gewwa Spanja, is-sjesta; dan hu 1-Mediterran ta' vera, u jixbah lill-Orjent. Mhux li11-Occident Latin. L-Afrika ta' Fuq hi wiehed mill-unici regjuni fejn 1-0rjent u I-Occident jikkoabitaw. U f'dil-kon­fluwenza m'hemmx distinzjoni bejn il­mod kif jghix Spanjol jew Taljan fuq il­mQllijiet t' Algeri, u l-Gharab ta' mad-

. warhQm. 18 Dak Ii hu !7akm;: essenzjali ,fil-ger]u Medlterranj~ forsiijonr9g· . :~jxiJi.;~an:i~;ifu~~~h.iln$i fi~is,to.rja if I; geogra1ija: liIiiss1li 1-0ijtnt u: 1= .. '-" Occident bejniethom. (Inkwantu ghat dan wiehed jista' jirreferi ghal Audisio.)19

Din il-kultura, din il-verita Mediterranja tei:isti u timmanifesta ruhha fuq il-binarji kollha: 10 unita ling\y"i~tika - facli wiehed jitghallem lingwa .ta.tiha darba diga jkun jaf onra - ; go unjta ~' rusel - kollettivizmu str( pidinaFju fii::;Zminijiet tan-Nofs -ordiii· fa! kavallieri, ordni ta' religjui:i, sislemi fewqali, ecc.20 Il-Mediterran,

., ...... · 1,~~1

fuq dawn il-biniujl kollha, jaghtina . haw.;gbcekk stampa ta' civilta hajja u ~~~qa;: kdiikreta, li tittrasforma d-dut­trijf ·fL·~b~~hetpa ~ ~ tixrob l-ideat . mmghaJr rna bbdt:l ill-natura propfJa taghha.

Imma allura, sa jghid xi hadd, x'hemm bi:onn Ii wiehed imur aktar '1 boghod?

V. - Ghax l-istess regjun li ttrasforma tant u tant duttrini rna jistax rna jit­trasformax id-duttrini tal-lum. Kollettivii:mu Mediterranju ser ikun differenti minn kollettivii:mu RUSSU21

veru u proprju. Il-Ioghba kollettivista mhux fir-Russja qed tintlaghab: qed tintlaghab til~l;>acir Me~iterranju u gewwa Spanj~Jl~-siegha Ii qeghdin fiha. Certam~n~ rr-Ioghba ghall-bnie­dem ilha tiniiagh~b zmien twil, izda huwa forsi hawnhekk Ii lanqet l-aktar punt tragiku, u .:li, gliandna daqstant karti tar-rebh mi~i?~Tdaqqa go jdejna. Ghandna qhgdiertl ghajnejna realtajiet Ii hurna aktar b's3.tmi.thom minna. L-ideat taghna sa jitghawgu u jadattaw rwiehhom ghalihom. Din ir-raguni ghala l-avvers'iiF.i:i; taghna qed jizbaljaw bl-oggezzjonijiet'1.i jgibu. Wiehed m'ghandux drittjtggudieka minn qabel . id-destin ta' xi duttrina, u jiggudika 1-gejjieni taghna f'isem il-passat, anki

------.. --- ......... ~ _______ ..-.. ...... _· _ _ _ ... · ._~ ... ....,."""' ....,..,...-.:ro_ . _ _ _ .. ' __ ... .... M .. • ... ....... _, ... _ ....... # _ ' ;.~~ _ _ ••

jekk ikun dak tar-Russia. ~ ' . . ~i()@&l!la. h~wn stes.s-.h.u dak li!lfrri-

;. #,ih,~i;..ili&i~it~~~~t1§~Jph'. lu(a.}~ • ihingt(~"&wkmitii4trioika"'Wlf .',. '" b'mod ingust, u nhejjuh bil-lest biex jilqa' l-forom ekonomici Ii qed jisten­newh. Huwa dak Ii niskopru x 'hemm fih Ii hu konkret u haj, u dak Ii niffa­vorixxu f'kull okkaZjoni Ii tigina 1-aspetti diversi ta' din il-kultura. Anna hafna aktar imhejjija ghal dil-biCca xoghol ghax qeghdin f'kuntatt immed­jat rna' dan l-Orjent Ii tant ghandu x'jghallimna f'dan ir-rigward. Hawn anna nZomma mal-Mediterrail kontra Ruma. U r-rwol essenzjali li jista' jkoll­hom bliet bhal Algeri u Barcellona, hu dak Ii jaghtu sehemhom, urnli kemm ikun umli, biex isostnu dak l-aspett tal­kultura Mediterranja Ii jseddaq lill­bniedem flok rna jghaffgu.

ALBERT CAMUS

13. L-Italja invadiet 1-Etijopja fit-3 ta' Ottubru 1935.

14. Fiz-zmien Ii Camus ta din it-., I). f' .J.: '

tandita kien qed ihejji t-trageuja 1- '-;'

Eskiljana Promethie enchafne biex tit­tella' fuq il-palk,t'Algeri mit~Thel;ltre du Travail. L-eWwd rapprezentazzjoni saret fis-6 ta' Marzu 1937. FI-1946 Camusjerga' lura ghat-tema ta' Prometju fl-.esej letterarja tieghu, Prometfu fl-Abbissi (ara ,Faraxa, Is-Sajj, 2013:33).

15. Statwi ta' Apollo. It-terminu "Doriku" jirreferi ghall-aktar stil bikri u semplici f'dik Ii hi arkitettura u skul­tura Griega.

16. Referenza ghall-gwerra civili fi Spanja Ii bdiet f'Lulju tal-1936 meta ufficjali tal-armata qajmu ribelljoni fiz­zona Spanjola tal-Marokko Camus ZaJnm mar-Repubblikani kontra Franco.

17. Kif jindika 1-$ tal-plural, ., Camus hawn nlhux.necessarjameht' qieghed jirreferi ghall-Islam. Anzi hemm x'juri ( ara L-Apostatajew moM

,..

.,..,

-,

imliarbgt, wanda min-i),Qvelli til-gabr:a ., ., • -, • "-. ,J

Turufnament u Saltna - J.IMalti, ~. ' ..• "~'. ~ ~9Q6:.s3~~-5). 1i"h~19~Aj~a p~.!1t~{i~a.'> ~~~~:it..;.:~

· g1i.all~fainuZapeniee(fu1n{di tieghrf /;.·-"'·4.: ..... w"" ... ~ bhala l-mudell ta' hsieb Mediterranju kif aktar tard esposonieh f'L:Homme revolte Ill-Bniedem RibeU.

18. Id-deskrizzjoni tal-Musulmani tal-Algerija bhala "Gharab" trid tin­ftiehem naturalment til-kuntest kolon­jali ta' dawk iz-zminijiet. Ma nistax rna nZidx izda Ii ghal Camus kienet u baqghet "I-Algerija Ewro-Gharbija Ii kellha sservi ta' 'Kapiltali' ghal speci ta' Commonwealth Franciz. Ghalhekk wiehed malajr jasal biex jifuem il-ghala l-gwerra ghall-indipendenza fl-Algerija tal-hamsinijiet1aenet 'ghal Albert Camus daqqa ta' harta doppja - ghax barra t-tixrid tad-demm u l-mibgheda, gabet ukoll maghha l-WAQGHA tal­progett tieghu favur il-multi- kulturaliz­mu Mediterranju.

19. Gabriel Audisio (1900-1978),1-awtur ta' zewg volumi t'essejs intitolati Jeunesse de la Mediterranee / Zgnoiija tal-Mediterran (Gallimard, 1935 u 1936), u Ii kellu influwenza kbira fuq Albert Camus.

20. Camus hawnhekk qed ikun konbi: bhalma jaghmel kelliem Ii jip­prepara biss spunti Ii mbaghad jidhol fthom b'aktar dettal waqt it-tandita vera u proprja. Inkwantu ghall-ordre des

. chevaliers Ii jirreferi ghalih, l-istudjui: Conor Cruise O'Brien hu tal-fehma Ii kellu f'monnu jsemmi l-Krucjati (Fontana, Camus, 1970: 12).

21. l1-kollettivii:mu hu bbaZat fuq it- . teorija Ii l-mezzi tal-produzzjoni ta' pajjii: ghandu jkun f'idejn il-poplu. Fl­Unjoni Sovjetika dan gie rinforzat fis­settur agrikolu bejn 1-1928 u 1-1940 u beda bhala parti mill-ewwel pjan ta' hames snin. FI-1937 in-numru ta' rziezet fis-sistema kollettivista tar­Russja kien ilahhaq 243 700 bi 93% tal-agrikultura socjali kkollettiVizzata. It-tie/et partu tkompli I-If add Ii gej

-:>