A~IKPA~A VE

ANADOLU'DA TURKYAZI DiLiNiN OLU~UMU SEMPOZ¥UMU

-BiLDiRiLER-

1 - 2 KASIM 2013 I KI~EHiR

Hazzrlayan

Prof. Dr. M. Fatih KOKSAL

l

GiRi~

ASIK PASA'NIN GARiB-NAME'SiNDE

BAZI SOYLEYiS OZELLiKLERi

Do~. Dr. Beyhan KESiK Giresun Oniversitesi

XIV. yi.izyll, dini-tasawuff hayatln ve atmosferin iyiden iyiye yerle~tigi ve ~ekillendigi, Ti.irk~enin bir ~iir dili olarak yaygmhk kazanmaya ba~ladrgr ve ozellikle terci.ime, telif ve telif-terci.ime ~ok sayrda dini-tasawuff muhtevah mesnevilerin yazrldrgr bir yi.izyrl olmu~ur. Bu yi.izyrlda ~ogu dini muhtevah olan 58 mesnevi kaleme ahnmr~r. Bunlardan bazrlannrn mi.iellifi belli degildir (<;elebioglu 1999: 43).

Bu yi.izyrhn dikkat ~eken mesnevi ~airlerinden biri Krr~ehir'de yeti~en ~rk Pa~a'drr. ~airin Fiirkot-name (Tavuk~u 1995: 51), nazire mecmualannda rastlanrlan 57 par~a ~iiri ve Fakrnome, Vasft Hoi, Hikaye, Kimya Risa/esi ve Risa/ejf-Beyani's­Semo' adh mi.istakil eserleri (Ceylan 2004: 176) olmakla birlikte ~i.iphesiz en onemli eseri Gar/b-nome'sidir. Garib-name, konusu bakrmrndan dini, tasavvuff, ahlaki ve didaktik bir eser olmanm yanr srra, sosyal ve politik mesajlar da ihtiva etmektedir (Kaplan 2002: 178). Si.ileyman Hayri Bolay'a gore ise felseff yoni.i olan bir eserdir. Hatta eserdeki felsefffikirlerin tahlili bir kitap olabilir (Belay 2011: 84).

uGarib-name'de Mevlana tesiri a~ikardrr." (~elebioglu 1999: 52). Fakat A~rk Pa~~ eserini Mevlana'nrn aksine, sade ve yer yer i~en bir konu~ma tarzma doru~en bir Ti.irk~eyle yazmr~r. Bu ozelligiyle ese~ sadece muhteva yoni.inden degil aynr zamanda XIV. yi.izyll Ti.irk~esinin ozelliklerini yansrtmasr bakrmmdan da onemlidir. Daha da onemlisi A~rk Pa~a, XIV. yi.izyrl Anadolu'sunda siyasive ideolojik birligin saglanmasmda, halkr egitmede anadilin gi.ici.ine ve yaranna inanmr~ bir aydm olarak Garib-name'de Ti.irk~eye onem vermi~, eserini bilin~li olarak Ti.irk~e yazmr~tlr (Mengi 1995: 81-82). Boylelikle, Ti.irk~eye ~uurla ve goni.ilden bagh olan A~rk Pa~a, Ti.irk~enin Anadolu'da edebiyat dili olarak yerle~mesinde onemli hizmet gormi.i~, Ti.irk~ecilik cereyanmm en ate~li savunucusu olmu~tur.

Biz de Garib-name'nin, Ti.irk~enin Anadolu'da edebiyat dill olarak yerle~mesine

sagladrgr katkryr bazr soyleyi~ ozellikleri bakrmmdan ele alacagrz. Bu ozellikleri de

daha ~ok ahengi saglayan unsurlar a~rsmdan degerlendirmeye ~ah~acagrz.

• .T ®- I

Do~. Dr. Beyhn11 KESIK

Klasik ~iirde an lam kadar anlamm ifade ~ekli alan soz de biro kadar onemlidir. Anlam ve sozu birbirinden ayn gormek imkansrzdrr da. Hatta ~ogu zaman sozun, anlamm online ge~ip o~u yonlendirdigi de olmu~tur. En guzeli de sozun anlamla butOnle~mesidir. Bu durum, divan ~airlerini ovguye mazhar eden bir haslet olarak kar~rmrza ~rkmaktadrr. Buna belagat kitaplannda selaset, sozun ahenksiz olmasma ise rekaket denmektedir. Klasik ~iiri selis/akiCI krlan ahenk/soyleyi~ ozelliklerinin ba~mda ise kelime se~imi, unlu-unsuz ili~kileri (aliterasyon/asonans), degi~ik duzeydeki tekrarlar (soz tekrarlan ve mrsra tekrarlan), vezin, kafiye, redif ve paralellikler yer ahr. Bunlann yanmda "ses ve soz tekranna" dayall bazr edebi sanatlar da belli ol~ulerde soyleyi~ guzelligine katkrda bulunur. Esas amacr her ne kadar ahenk temin etmek olmasa da bu sanatlan olu~turan gostergelerin ses/soz degerlerinin bir muzikalite, bir ahenk sagladrgr goruiUr. Kaynaklarda bu sanatlarm genellikle "laftzla ilgili/lafzi sanatlar, sozle ilgili sanatlar" ba~llklan altmda ele allndrgr goruiUr. Bunlar, cinas, i~kak, akis, iade, reddii'l-aciiz ale's-sadr, tarsinin yam srra eski ~iirde srk~a kullanrlan fakat genellikle edebi bir sanat olarak ismine rastlamadrgrmrz, sonraki donemlerde armoni diye isimlendirilen a/iterasyon ve asonanst1r. Yine anlam sanatlan ya da heyecana bagll sanatlar i ~erisinde yer alan nida sanatl da bir yonuyle ahenkle ilgili sanatlar i~erisine dahil edilebilir.

Bahsettigimiz bu hususlan, Garib-name'de ~u ~ekilde srralamaya ~all~tlk:

Ses Tekrarlarma Oayah Soyleyi~ Ozellikleri

~iirde ses tekrarlan, ritmin daha dogru bir ifadeyle i~ ahengin olu~masmr saglar. i~ ahenk ~iirin ses degerini arttlnr ve de kolay hat1rlanmasm1 saglar. Hatta verilmek istenen mesaj daha vurgulu bir ~ekilde ifade edilmi~ olur, ifadenin de tesiri artar. Bu yuzdendir ki, mukemmeliyet pe~inde ko~an ~airier, ~iirde musikiyi arttlrmak i~in ses tekrarlarma ba~vururlar. Harfler ve onlann ses degerleri, ~airlerin elinde bir nota huviyetine burunur. Boylelikle ~ii r musikiye yakla~rr. Bunun farkmda alan ~air, bu ses degerlerini ~iirde kullanmak zorunda kallr.

Ses tekrarlarmda bazen bazr seslerin anlamr yansrttlgr gorulur (Sel~uk 2004: 215); fa kat ses tekrarlannm her zaman anlamla ortu~tugunu soylemek imkansrzdrr. ~airlerin tercih ettikleri seslerle miza~lan arasmda bir ili~kinin olup olmad1g1

kesinlik kazanmamakla birlikte, belli seslerin yogun olarak kullamlmasmm ahengi

saglama kaygrsmr a~an bir tarafl olmalldrr (Macit 2005: 66).

a. Armoni (Aiiterasyon-Asonans)

A~rk Pa~a ses tekrarlan ile olu~an musikinin ve sesin ifade gucunun farkmda olmall ki eserinde bu tekra rlardan olduk~a yararlanmr~tlr. ~air, birbiriyle uyumlu kelimeleri se~mi~, bunlan armoni1 denen ses tekrarlanyla desteklemi~ti r.

1) $iirde armoni, bir veya birka~ m1sradaki seslerin birblrine uymasma, birbiriyle veya bir manaya gore armonize edilmeslne denir. $iirde armoni iki vas1ta ile temin olunur: Aliterasyon ve asonans. Aliterasyon OnsOzlerin, asonans OniOierin birveya birka~ m1srada tekranndan ibarettir (Kaplan 1995: 201-202). Sesli ve sessiz harflerin m1sralarda meydana getirdigi mOlik ve ahenk (~ebi 1987: 98).

260 A~rk P~n'nJn. Gnrib-niimeSinde Bazr Soyleyi~ Ozellikleri IC::: :;::. ::::::E::J-'5.-:Yf<~.!>';i!l'E..,~"~~-E:t::::~.-1!"::!'·i:' ~:::·zc;:r;. ;....-:J!•;::!MII

Dof. Dr. Bcyfum KESjK

~air, bazen farkh seslerin yanma aym sesleri getirmekle, bazen aym sesleri art arda gelen kelimelerde, bazen aym sesleri m1sra ba~mda ve sonunda kullanmakla, bazen bir beyitteki dizelere ayn1 sesle ba~lamakla, bazen de ekleri tekrar etmekle ~iirde ahenk meydana getirmi~tir.

Baz1 beyitlerde farkh seslerin yanma ayn1 seslerin gelmesiyle olu~an ses tekrarlan i~ ahengi saglamaktad1r. A~ag1daki beyitte i Onlusuni.in 1-r i.insi.izleriyle ve r i.insi.izi.ini.in e i.inli.isi.iyle olu~turdugu armoni dikkati ~ekmektedir. Redif ve kafiye de bu armoniye e~lik etmi~tir.

Diller ayruk ilia dilek bir idi

Bir i~id kim her biri ne dir idi (621)2

A~ag1daki beyitlerde ise ozellikle a Onli.isi.i ve atJfvavlannrn tekranndan olu~an bir asonans ile beyitte bir ritim saglanm1~t1r. ikinci beyitteki taht, baht ve saht kelimeleri arasmdaki ses benze~meleri {cina5-t lahik) ise ahenge ayn bir ~e~ni katm1~t1r.

Pes melek insan u hayvan u nebat

'Akl u can u nefs i.i ten di.izdi hayat (2493)

Bag~a vi.i bag u saray u taht u baht

'Ay~ u 'i~ret hal u dirlik nerm i.i saht (2409)

A~ag1daki beyitte i:izellikle a-b-d seslerinin bir araya gelmesiyle olu~an armoni beraberinde bir musikl meydana getirmektedir:

Ab u ate~ bad u hak ad eyledi

Bunlan bu mi.ilke bunyad eyledi (1796)

Armoninin bir par~as1 alan aliterasyon bazen mtsra b0$1 kafiyesi/on kafiye3 olarak kendini gostermektedir.

Nun Allah birlik i~inde kod1

Nitekim ~akmak u ta~ u kav od1 (502)

c;akmag1 ald1 eline naz-Jia

c;ok 'azim and virdi ana niyaz-Jia (516)

A~ag1daki beyitler, Garib-name'deki armoni kullan1m1 hakkmda daha fazla fikir sahibi olmam1z1 saglayacaktlr.

Nefsi.in ash hayvana benzer 'ayiin

Ohsar hayviin fenii bellO beyiin (1304)

2) drnek beyitler, Kemal Yavuz tarafmdan hamlanan http:f/ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-275439/h/garib­name.pdf"deki "~1k Pa~a-Garib-name" adh ~ah~madan ahnm1~ olup sadece beyit numaralan belirtilmi~r.

3) M1sra ba~1 kafiyesi hakkmda aynnnh bilgi i~in bkz.: (Aydemir-<;:eltik 2012, 11-16).

Dof. D1: Beyhn11 KESIK

Ev u barh u han-u-man mal u tavar

COmlesi kaygu-durur her kimde va r (1114)

Candadur w;:mag u hem hiir u kusiir

Tendedur tamu vii hem fisk u fOciir (709)

c omle sensin a~ikara vo nihon

Bi -zamon u bl-mekdn u bl-n i~dn (74)

Anlayasm sen seni kim kandasm

Dirligiin ne kim harlfOfi sen nesin (2404)

Armoni haricinde ses tekrarlanna dayah diger soyleyi~ ozelliklerinden bazllan ~u ~ekilde kar~1m1za t;:1kmaktad1r.

b. Akis

Bir metinde kelimelerin bir k1smmm veya tamammm tersten s1ralanarak yinelenmesine akis denir. Tam ve nakts olarak ikiye aynhr. Eger biitiin kelimeler tersine diizenli bir ~ekilde dizilmi~se sanata tam akis, diizensiz bir ~eki lde

dizilm i~se veya dizilirken ifade ve kelimeler Ozerinde baz1 degi~iklikler yapilm1~sa sanata nakts akis denir. Aksi olu~turan kelimeler ayn1 m1srada olabilecegi gibi, ayn1 beyit i~erisinde de olabilmektedir. inceledigimiz eserde akis sanatJ ile ilgili olarak birka~ nak1s akis tespit ettik. Fakat bu akisler, genellikle kelimelerin iki m1srada ~apraz (X) olarak dizilmesinden olu~an ~aprazll tekrarlar (Co~kun 2000: 284) ~eklinde kar~1m 1za t;:1kmaktad1r.

'Aklt vardur nefsi yok rOhaninOn

Nefsi vardur 'aklt yok nefsaninun (724)

<;unki buldt a/ du'a anda necah

COmle garka vard1 a/ buldt felah (284)

Sum bilendiir ki bildi kendiiyi

Kendiiyi bildi vii buld1 Tann'y1 (2274)

Bazen de bir m1sradaki kelimelerin yer degi~tirmesi ~ekl inde gorOIOr.

'A~1ka bu '1~k ne'yler gah gah

5dht kul eyler dilerse kult ~ah (6183)

Her kime kim irdi rahmet ayd1n1

Bilmedi biiiden biri birden bini (8306)

262 A~1k Pn~n'nm Garib-niime'sinde Bnzt Soyleyi~ Ozellikleri cr =:::;:::::::::~J!':Z=-:s-7~z=::::::::::::::::1':::!5illil

Do~. Dr. Beylum KES!K

c. Cinas

Hem anlam hem de ahenkle ilgili bir sanat olan cinas, anlam bak1mrndan farkh, yaz1h~ ve telaffuz bak1mrndan aym ve benzer kelimelerin bir ifade i!;:inde kullamlmasrna denir. Cinash soz soylemeye de tecnis denir. "Bir ibarede cinas bulunmast i~in en az iki /aftz arasmda benzerlik bulunmas1 laztmd1r. Bu laftzlarm isim veya fiil olmast yahut kelime kokilne getirilen ekler ile meydana getirilmi~ o/mas1 durumu degi5tirmez. Laftzlann benzerlifji dort yonden ger~ekle5ir. Bunlar laftzlan meydana getiren harflerin (a) nevi/cinsi, (b) say1s1, (c) harekesi, (d) SffGSidtr." {Sara~ 2004, 221).

Divan ~airleri cinas sanatlm ~ok kullanm1~lard1r. Azeri sahasrnda yeti~en

~airlerden ozellikle Nesimi ve Kad1 Burhanettin'in divanlannda ba~an son a cinas sanatlyla soylenmi~ gazeller vard1r. Anadolu sahasrnda ise daha 90k XV ve XVI. yuzy1l ~airlerinin bu sanata fazla itibar ettikleri gorulur (Macit 2005: 14-15).

Eserde, eski belagat~iler tarafrndan bir9ok alt gruba aynlan bu sa nann he men her tOrune rastlamak mumkundur. Garib-name'de kullamlan ba~hca cinaslar-4 ~un lard 1r:

U~mak (cennet) ve u~mak (u~ma eylemi) kelimelerinin birlikteligi ile tam-basit cinaslardan milmasil cinasS yap1 lm1~tir. Cinasrn bu turunde, cinash kelimelerin her ikisi de ayn1 turden kelimelerden olu~ur.

Ku~ kafasdan bo~anup u9mak diler

Bes bu mu'minler anrn u~mak diler {5673)

Kam (kan+1) ve kam (nerede) kelimelerinin birlikteligi de tam-basit cinaslardan miimasil cinasa guzel bir 6rnektir. Aynca kan kelimesinin eksiz bir ~ekilde her iki m1srada da tekran kam kelimesiyle ikinci bir cinas1 olu~turmaktad1r.

01 suy1 kan eyler an dan kam et

Kam ol su kam kan u kam et (8128)

A~ag1daki beyitte ise kalb kelimeleri cinas1 olu~turmaktad1r.

iki yuzlu oldug1y~un ad1 kalb

Altlna bak1r kat1ld1 o.ld1 kalb (1008)

Gill kelimesinin hem fiil hem de isim olarak kullamlmasrnm sonucunda tam­basit cinaslardan miistevfa cinas yap1lm1~t1r.

Bulbul eydur hal diliyle ol gi.ile

<;unki 'a~1k aglaya ma'~Gk gUie {6478)

4) Cinas ve tOrleri ile ilgili olarak bkz. ( Dil~in 1997: 469; Co$kun 201Z: 252; Sara~ 2004: 221; KOiek~i 1999: 220; Tahiru'I-Mevlevi 1973: 31; Kocakaplan 1992: 20; Macit, Soldan 2008: 67).

S) Cinaslann tasnifinde bkz. (Co~kun 2012: 252-259).

?1't' ... t? • A~1k Pa~a ve Anadolu~a Tiirk Yau Dilinin 0/u~wmt Sempozywmt r~~ ~1

Dor;. D1: Beylum KESIK

Bulbi.iiUn gi.il gUier u~bu sazine

Ya'ni az1rgar an1 kendi.izine (6481)

Benzer kelimelerin· yaz1h~larmm ayn1 olmas1 sonucu olu~an tam­mi.irekke·p cinaslardan cinas-1 milte~abih, Garib-name'de ~ok kullanllan cinas arneklerindendir.

Geldi.ik imdi slit ile bal ~erhine

Dinle bir gar takriri ne ne ~erhi ne (2329}

Out kulagun ol erenler sozine

Kim bilesin dilegi ne so~i ne (1939)

Suy1 gar kim tamarunda kan-durur

Hem i~ersen susay1~ak kandurur (1828)

i~id imdi her birini.in i~i ne

Gor ki ni~e ho~nud i~li.i i~ine (1799}

Eserde, cinas1 meydana getiren laflzlar arasmda daha once say1lan dort hususun birindeki benzerligin bozulmas1yla olu~an tam olmayanj nok1s cinas/ara ~ok~a yer verilmi~tir.

Nok1s cinaslar, cinash kelimelerin herhangi birinde bir· harfin fazla olma esasma dayamr ve fazla harfin ba~ta (cinas-1 mutarraf), ortada (c_inas-1 mii~evve~}, sonda (cinas-1 milzeyyel) olmasma gore ti.irlere aynhr.

Garib-name'de, daha ~ok ba~ta harf fazlahgmdan meydana gelen mutarraf cinasa yer verildigi gori.ili.ir.

Padi~ah gordi begendi old1 ~ad

Diledi kim ~1kara di.inyada ad (1529}

i ~id imdi her birini.in admt

Kim bilesin u~bu sozun dadmt (1890}

Anlag1l kim sen nesin u~mak nedur

Hem ol u~makda hurl ku~mak nedur (5691}

Olen oldur kim bu i~i duymad1

Di.inyada hak ·dostlanna uymad1 (1335}

Nak1s cinaslardan, miitekorib cinaslarm da eserde say1 olarak ~ok~a yer ald1g1 gari.ili.ir. Cinash kelimelerde harf say1lan aym olmakla birlikte, bir harfin degi~ik olmasmdan kaynaklanan bu cinas ti.iri.i, harflerin te~ekki.il noktalannm yakm (cinas-1 muzorf), uzak (cinas-1/ohik) olmalan bak1mmdan ikiye aynhr.

264 A~1k Paia'IUll (;arib-nfime~inde Ba:z1 Soyleyi~ Ozellikleri 1 • , :;. ,.,, .,,!•<vt :if '$ :• ; : I '" I ·: ~ -?BR

Dof. Dr. Beylum K.ES!K

Eserde, harflerin te~ekkOIIerinin uzak olu~una gore yer alan cinaslar(cinas-1 lahik)dan baz1lan ~unlard1r:

Ni~e kim ma'~Gk anufi fikri ala

01 bu 'alem halkmufi zikri ala (6240)

Pes bu zahir 'ilmine oldur delil

Kim ResGI eytmi~dOr am ya Celil (2729)

Hem bulan 0~ hOner dayim dutar

Din i~inde tahtlm kayim dutar (1742)

Birine virdi vilayet tahtm1

Urd1 gofiOIIerde anufi rahtlm (2048)

Zlra dOnya bunlara mani' degOI ..

DOnya zevkme bular kani' degOI (465)

01 ~arab1 h6~ i~erler zevk-ile

COmlesinOfi cam tolu ~evk-ile (823)

Tam olmayan cinaslardan -Arap harflerine gore yaz1h~lan aym, harekeleri yani okunu~lan ayn alma esasma dayah alan- cinas-1 muharref de eserde birka~ ornekte kar~1m1za ~1kar.

Bay u yohsul'a~1k ala hulkma

Ho~ gele hulk1 bu 'alem halkma (5964)

Yirde gokde gar bu 'alem halkm•

Halkm1 bilsefi bilesin hulkm1 (10226)

,Eserde, cinas1 meydana getiren kelimelerde noktah harflerin bulunmas1 ve bunlann arasmda nokta a~1smdan farkhhk bulunmas1yla olu~an cinas-1 musahhaf/ ci/10s-1 hottfornekleri de mevcuttur.

Hikmete ger s1dk olmazsa delil

Kanda soylerse olur h6r u zelil (2740)

01 ki~i sord1 bu soze ne delll

Nite 'ilm old1 'aziz 0 mal zelil (9515)

~air, bazen aym harften olu~an kelimelerin birlikteliginden olu~an cinas-1 kalbe de ba~vurmu~tur.

Kald1 'akl ol kal'ada old1 zebun

Mahbus old1 can dah1 kald1 zebun (1019)

Do~. D1: Beyha11 KESiK

Yukandaki orneklerde, sadece ayn1 harflerden olu~an kelimeler yer ald1g1 ic;in eksik bir kalp olu~mu~tur. Bu da kalb-i ba'z ornegidir.

Garib-name'de cinaslar, orneklerde de goriildi.igi.i gibi, c;ogunlukla birbiriyle kafiye ve redif olu~turacak ~ekilde kullan1lm1~, boylelikle soyleyi~e -cinasla birlikte- red if ve kafiyenin de katk1s1 olmu~tur.

d. i~tikak

Bir kok ile o kokten ti.iremi~ bir veya daha fazla kelimeyi ayn1 ibarede kullanmak olan i~tikak sanab, incelemeye esas ald1g1m1z eserde s1kc;a ba~vurulan bir sanat olmu~tur. Eserde tespit edebildigimiz i~tikak orneklerinden birkac;1 ~unlarq1r:

Tac u taht u serveri vi.i ser-ke~i

Fa'ili oldur bu fi'li.ifi iy ki~i (8081)

'l~k u 'a~1k sarf ola ol ma'~uka

Gide bu sen ben kala ol ma'~uka (6577)

Nak~a bakmakdan dilek nakka~1dur

Kim bu nak~1 yazmag anufi i~idi.ir (7582)

Halk1 hulk1 c;i.in bilesin sen tamam

Ma'lum ola her muklm i.i her makam (10227)

Biri menna'in didi ma'nl ne var

Ya'ni halk1 men' ider haynn y1gar (10497)

Birisi ~oldur ki sad1k oldllar

Er i.i 'avret SJdk-1c;un can virdiler (10482)

Ta-k1yamet ol hi.iki.im kayim-durur

SGret oli.ir saltanat dayim durur (10063)

Pes bu sun'ufi sani'i var hak'dur ol

Ci.imle i~de hakim-i mutlakdur ol (9421)

Pes melek insan u hayvan u nebat

ikisi sabitdi.ir iksi bi-sebat (1327)

Zahid i.i 'abid ~unufila old dar

Kim hak'a di.in gi.in 'ibadet k1ldllar (9233)

Gerc;i '1 ~kdur di.inyada sayyad-1 kar

Sayd1 anufi mehlika vi.i hub nigar (8777)

<;lin Nebi gordi bularufi halini

Vine sordr Cibril'e ahvalini (8353)

Dor. D1: Beyllan KESiK

Sadece yabancr kelimelerde degil Tlirk~e kelimelerde de bu sanata ba~vurulmu~tur:

<;lin bogrldr soz bogazda az olur

Tertib li zabta gellir li oz olur (8455)

Hod bular her birisi yumr~~rdur

i~ buyuran kanr bunlar i~~idlir (2261)

Gurleylip gok yuzine bulrt agar

Vir ylizine dlipduz ol yagmur yagar (2081)

e. Nida .

Sairin, ~ok duygulanmasr ve heyecanlanmasr sonucunu doguran olaylarr ve varlrklarr goz online getirip "el" hey'' gibi linlemlerle seslenmesidir (Sener, Vrldrz 2003: 322). Nida sanab, ~ok kuvvetli his ve heyecanlarrn anlabmrnda onemli bir vasrta oldugu kadar -bilhassa art arda tekrar edilmesi, ses tekrarlanyla birlikte kullanrlmasr ile ilgili olarak- soyleyi~ glizelligine saglamr~ oldugu katkr bakrmrndan da onemli bir sanatbr.

A~rk Pa~a da nida sanatmrn bu yonunu gormezden gelmemi~, ona eserinde olduk~a yer vermi~ ve boylelikle eserine soyleyi~ bakrmrndan bir akrcrlrk katmr~br. Bu soyleyi~, i~eki kuvvetli his ve heyecanlarrn dr~a vurumu ile tamamlanmr~tlr. Bu anlamda nida sa nab ~ok onemli bir vasrta olmu~tur. Sair, tesirinde kaldrgr varlrklar ve durumlar kar~rsrnda fazla heyecanlandrgrnda ~oklukla "iyfo" Gnlemine sarrlmr~, bu linlem vasrtasryla bazen Allah'a "iy Kerlrn, iy Rahim, iy Hudiiyii, iy ~alab, iy Rahim, iy Kiidir, Kiirsiizo, Riiztko, Piidi~iihO ... " ~eklinde seslenerek dogru yoldan ayrrmamasr ve glinahlannrn bagr~lanmasr i~in dua etmi~tir.

iy Hudavenda Kerima Halrka

Padi~aha Karsaza Razrka (1496)

Bunlarufi ylizi suyr-~un iy Kerim

Dogru yoldan rrma bizi iy Rahim (5833)

iy <;alab sen rOzr krlgrl kamuya

Kim koya kibr G kini 'r~ka uya (6749)

Eytdi iy Kadir senufi fazlufi delim

Sensen ahir hem hakim G hem 'Aiim (6955)

lilffiE::::;-~§ :::::;;:::~::::::;:=::=::::· ;;:]· I Afik Pa1a \'e Anadolu'da Turk Yaz1 Dilinin OIUfl/11111 Sempozyumu ~

Dor;. D1: Beylum KESiK

Bazen, insanlara nasihat verirken "iy dede" ~eklinde seslenmi~tir. Bu hitap ~ekli oldukc;a yaygrn kullamlm1~tlr.

Hem bu 'akl old1 gemic;i di.inyede

Ya'ni yol iz bilen old1 iy dede (7220)

Bildi.ifi a'lay1 bu kez gel evsata

01 dah1 gar nic;e halkdur iy dede (7620)

Eser, bir nasi hat kitab1 oldugu ic;in he men her m1sra1 ya da beyti bir seslenme/ nida ifade etmektedir.

Eyi.i dirlik ~oldur ahir iy sellm

Kim ola ho~nud kuldan ol Kerlm (5982)

Neyc;i.in olursm sen iy bi.ilbi.il deli.i

Ne revadur olmak ussrndan alu (6476)

Secdeye indi.irmeyinc;e gi.imi~i

Komaz elinden bu kur~un iy ki~i (6653)

iy nic;e sac;lar sakallar old1 boz

iy nic;e ak yi.izler i.izre kond1 toz (7792)

Gordi.im anda kadri yok bir zerrec;e

Kendi.i kadri.ifi gel k1yas it iy hoca (7998)

~air, "iy" i.inleminden sonra goni.ildeki 1stlrabm aksini "yo, vay, i~vah, hayf" nidalanyla dile getirir.

'Acz-1la pes bir niyaz itdi hak'a

Eytdi ya Allah u ya hayy u Beka (65)

Eytdi.im iyvah kan1 ol yolda~larum

Kim gec;i.irdi.im bunlarufila ya~larum (5557)

'Omr ho~ sermayedi.ir bilenlere

Vay am hayfrn yavu kulanlara (1166)

Eyde iy hayf u diriga kan1 ol

'i~ret i.i ma'~Gk u saki sag u sol (5398)

ilia hayf kim sen seni bilimedi.ifi

Gec;di 'omri.ifi bir sana gelemedi.ifi (907)

~airin seslenme edatl olmadan da c;ogu kez nida yaptlgl gori.ilmektedir.

Dof. Dr. Beylum KESiK

Kafileye uyd1 yol dutd1 gider

Bir i~id kim varuban anda n'ider {506)

Soz Tekrarlarma Dayah Soyleyi~ 6zellikleri

Soz tekrarlanyla ifadeyi peki~tirme ve ifadeye a!;lkhk kazand1rmanm yan1 s1ra okuyucunun dikkatini !;ekmek ve bu yolla sozOn tesirini arbrmak da ama!;lan1r. Tekrarlanan kelimeler, ayn1 zamanda tekrarlanan sesler vas1tas1yla sozOn ahenkli olmasm1 saglar ve ~iirde bir ritim meydana getirir. Boylelikle hem mana hem de ses bak1mmdan uyumlu bir metin ortaya !;lkar.

a. iade

Bir m1sra veya cOmledeki son sozcOgOn bir sonraki m1sra veya cOm lenin ba~mda tekrar edilmesi alan iade sanatma inceledigimiz eserde !;Ok!;a yer verilmi~tir. Fakat bu iadeler onceki beytin sonundaki kelimeyi sonraki beytin ba~mda tekrar etme ~eklinde olmay1p m1sra sonundaki bir kelimenin bir sonraki m1sram ba~l-nda tekrar edilmesiyle olu~mu~tur.

Bu senOfi cismOfi makamdur mu'teber

Mu'teber bil bilme am muhtasar {1855)

Mevli'nOfi sevdOk kuhdur evliya

Evliyadur dogru varan Mevli'ya {1758)

c;on yaratd1 yir yOzinde Adem'i

Ademe k1ld1 musahhar 'alemi {7095)

Togd1 .. evvel kat u nGndan 'akl-1 kOI

'Akl-1 klilde gizledi gene 0 usGI {7270)

c;on kalemden yagd1 yagmur bitdi harf

Harf i!;inde old1 ma'nl cana sarf (6871)

Gok mu'allak gor ni!;e durmu~ ni~e

Ni~e durm1~ 'ar~1 gor gokden yOce {6766)

'l~k i!;inde gornOdurur dost yOzi

Dost ytizin nedOr goren bu '1~k gozi {6294)

Yidi iklimi dutupdur ol ~eri

01 ~erinOfi ol ki~idOr serveri {6153)

A!; gozOfi bir imdi bu ma'niye bak

Bak ki didOm cOmle sana virdi hak {5693)

Do~. 01: Beyllrm KESi K

b. Reddu'l-acuz Ale's-sadr

iade sanatmm benzeri olan bu sanat, bir beytin veya bir cumlenin ba~(sadr) mdaki kelimenin yine beyit veya ci.imlenin son(acuz)unda tekrar edilmesiyle meydana gelir. Kelime anlam1, sonu ba~a ~evirmektir. iadeden fark1, manzumenin tamamma yay1lmamas1, beyitveya bir cOmle ile s1mrh kalmas1d1r. Baz1 belagat~iler, bu iki farkh sanatl birbirinden ayn telakki etmezler.

Fikir ag1rhkh bir soz sanatl alan bu sanat, Garib-name'de degi~lk ~ekilleriyle '{er ahr. Reddu'l-acOz ale's-sadr yapllan beyitlerin ~ogunda ahenk tekrarlarla desteklenmi~tir.

Aym anlam1 ta~1yan bir kelimenin sadr ve acOzde bulunmas1:

Emr ile gelmi~-idi ol bu ile

Vine bu mOikden gider hem emr-ile (2463)

Mevli'nOfi sevdOk kuhdur evliya

Evliyadur dogru varan M evli'ya (1758)

~air bazen, kelimelerin aralarmdaki i~kakhk ilgisinden yararlanarak bir reddO'I-acOz ale's-sadr yapar.

'A~1kufi sozi 6g0td0r dutana

Dutmayanlar yann anda utana (2397)

Ayn1 anlam1 ta~1yan kelimenin sadr ve ha~de bulunmas1:

Can kulagm a~ ki bu soz afilana

Ho~ ganlmet ola canufi difilene (2563)

c. Tarsi'

~iirde, dizelerdeki sozcOkleri, say1, 61~0 ve uyak bak1mmdan birbirine denk getirmektir. Buna tevazun denir ve bu yolla yaz1lm1~ ~iirler murassa' adm1 ahr (Dil~in 1997: 488). Bu ~ekilde yaz1lm1~ m1sralar bir bak1ma birbirlerinin simetrigi olurlar. ~air, boyle m1sralar soylemek i~in hayli ~aba sarf etmek zorundad1r. Bu yonOyle fikrl sanatlardan olan tarsi, "divan ~iirinin te~ekkul donemlerinde ve hatta XV ve XVI. yuzy1llarda eser veren ~airlerin bi.iyi.ik bir k1smm"(Macit 2005: 54)da oldugu gibi A~1k Pa~a'nm Garlb-name'sinde de olduk~a fazla yer te~kil eder. Hatta bu yonOyle A~1k Pa~a'nm tarsi ~airi oldugu soylenebilir.

oost• sevmek Ia dun gun fikr aiia

Dost1 aiimak Ia herdem zikr ana

(6277)

270 A~1k Pa~a'nm-Garib-m'llne~inde Baz1 Soyleyi~ Oze/likleri Ct ===~rr=::I:=::::!C::::::Z::;;;J .. !Z!Z

Dot;. Dr. Beylu111 KESiK

Vir kesifdiir nitekim tenler kesif

Gok latifdur nitekim canlar Iatif

(5700)

Eyle kim bilmek gerekdi bilmediim

~oyle kim k1lmak gerekdi k1lmadum

(66)

Birnun adt Mescidii'I-Aksa-durur

Birnun adt Kubbetii's-Sahra-durur

(5750)

Eyledi 'ar~t ana seyron-t~un

Do~edi fer~i ana meydon-t~un

(153)

Kimseyi kim ol goturdi kim bas a

<;e~meyi kim ol ak1td1 kim kese

(205)

Diliimuzden ad/art eksilmesiin

GoniGmiizden

Ma'rifet

Ma'siyet

Ana kim

Ana kim

dad/art kesilmesun

(221)

condon kopar ge/Or tene

tenden kopar ge/Or can a

{710)

bildurmedi ni~e lie

buldurmad1 ni~e bula

(948)

Aitk Pllja ve A11adoluiia Tiirk Yaz1 Dililzin 0/uiumu Sempozyumu ~~=

Do(. D1: Beylum KESIK

Ornekler incelediginde, ilk m1sradaki her kelime ile bunlann mukabillerinin bulundugu ikinci m1sradaki kelimeler arasmda vezin ve revi bak1mmdan bir uygunluk bulundugu_gorOIOr.

Eserdeki paralellikler bunlarla s1mrh degildir. ~air -bir veya birka~ kelimenin vezni haric;, tarsiye yakm, hatta rahathkla tarsi denebilecek yOzlerce bey it soylemi~ ve bu ~ekilde soyleyi~ini canh tutma yoluna gitmi~tir.

Ne olursa kaygusuz soyler-idi

Ne gerekse korkusuz sorar-1d1 (290)

Bi-dirig gokden inedur rahmeti

Bi-hisab yirden bitedur ni'meti (1404)

Birisi gozdOr biri kulak-durur

Birisi dildOr biri barmak-durur (2195)

Ne yiriniir dOnyada ni'met i~On

Ne seviniir u~maga rahmet ic;On (1172)

S1dk u ta'at devlete iltiir seni

Nefs o ~ehvet mihnete yiltiir seni (1391)

Hem biliirsin devlet ehli yohm

Hem goriirsin mihnet ehli halini (1394)

Ewe I o/dur ahir oldur dayim ol

Zahir oldur batm oldur kayim ol (8026)

Her ne kim i~lerse halka h6~ gele

Her ne kim soylerse sozi tu~ gele (5881)

Hem teferriicdiir 'a rifler gozine

Hem tema~adur erenler ozine (2287)

Soz i~idende degOI dutandadur

Tohm ekilende degOI bitendediir (2234)

Kimisi gozr;Jen girOr elden c;1kar

Kimi kulakdan girOr dilden c;1kar (2197)

~ai r, anlat1m1nda tarsiye bu kadar fazla yer vermekle sadece ahenk saglama endi~esine kap1lmam1~tlr. Onu bu tarz bir anlanma sevk eden nedenlerden biri -hi~ ~Ophesiz- his ve fikirlerini, birbirini izah eden nitelikteki m1sralarla destekleme dO~Oncesidir. ~air, bu dO~Oncesini tarsinin saglam1~ oldugu e~siz ahenkle kahc1 k1lm1~r.

272 ~lk Pllfa'mn Garib-nilme'sinde Bazr Soyleyif Ozellikleri I: '<··J .:; · , .7•;;!1i,.o:::iL,; ',l'.,. "' "- ?lit~

Dof. Dr. Beylum KESiK

d. Tekrir

Tekrir, sozun etkisini gu~lendirmek amac1yla anlamm uzerinde yogunla~t1g1, sozcuk ya da soz obeklerini arka arkaya yinelemektir. Yapilan yinelemele'rin anlam1 etkilemesi gerekir. Eger yineleme anlam1 etkilemezse buna kesret-i tekror ya da tekerrOr denir. Anlamm etkisini arttlran tekrirlere ise hOsn-i tekror denir (Dil~in 1997: 452).

Turk ~iirinin en onemli ses ara~lan, tekrar teknikleri ve konu~ulan Turk~enin olu~turdugu yogunla~m·~ ses ve anlam birlikleridir. Bu ara~lann se~ilmesi ve duzenlenmesi ~iirin genel sesini belirler (Kortantamer 1993: 335). Turk ~iirinin en onemli, hatta baz1 durumlarda vezin ve kafiyeden en once gelen bu ses ara~lanndan (Sara~ 2004: 179) -bir edebiyat diliyle ~iir yazan her ~air gibi- A~1k Pa~a da yeterince faydalanm1~t1r.

Garib-name'ye an lam ve ahenk bak1mmdan katk1 saglayan buses ara~lan birli, ikili, u~lu, dortiO soz tekrarlan6, m1sra ya da .beyit tekrarlan, metin seviyesindeki soz tekrarland1r.

1. Birli Soz Tekrarlan

~air, birli soz tekrarlarma eserinde muhtelif ~ekillerde yer verir. Bazen, sesi ve anlam1 vurgulanmak istenen bir kelime ilk m1srada soylenmekte ve ikinci m1srada tekrarlanmaktad1r. Tekrarlanan kelimeler m1sralann ba~mda, sonunda veya herhangi bir yerinde olabilmektedir. Bu anlamda Garib-name, adeta ba~tan sona soz tekrarlan ile doludur. Ornek te~kil etmesi bak1mmdan benzer orneklerden birka~m1 vermekle yetinecegiz.

Birli soz tekrarlan Garib-name muhtelif ~ekillerde kar~1m1za ~1kmaktad1r.

M1sra ba~1 r~9if/6n redif' olarak kullanJian bir kelime birinci m1sram ortasmda da kullan11ir.

Ni~e yimek ni~e i~mek ortada

Ni~e zevk kim surdiler bu dunyada (2467)

Hem biter ol ~ol hevada hem yiter

Hem olur kim gok yuzin dupdOz dutar (6792)

Birinci m1sram ba~mda yer alan bir kelime ikinci m1sram ortasmda iki kez kullamllr.

Evsatun a'lasm• bildun tamam

i~id evsatda ned Or evsat makam (7660)

6) Tekrir sanatl i~inde de degerlendirebilecegimiz reddD'/-ocuz o/e's-sodr, iade ve okis (bkz. Sarar; 2004: 178) sananm ayn ayn ba~hklar alnnda inceledigimiz ir;in bunlarla ilgili ornekleri bu bolOme almad1k.

7) M1sra ba~1 redifi hakkmda aynntlh bilgi ir;in bkz.: (Aydemir-t;:eltik 2012, 16-32).

Dof. Dr. 8eyhn11 KESiK

Birinci m1sram ortasmda bulunan bir kelime ikinci m1sram ba~mda kullamhr.

Cern' ola kenduzine tag1lmaya

Kenduzinden ta~ra nesne bulmaya (903)

Biri ~oldur kim ola 'omri diraz

'Omr i~inde k1la ol ~ok ~ok niyaz (5850)

Birinci m1sram ortasmda bulunan bir kelime ikinci m1sram ba~mda ve ortasmda kullamhr.

Bu suratdan ma'nidur maksudumuz

Ma'nide ma'nidur ol ma'budumuz (6899)

Pes bilun kim kanda birlik var-1sa

Kim kimunle ikiliksuz yar-1sa (251)

Birinci m1sram ortasmda bulunan kelime ikinci m1sram da ortasmda kullamhr.

Dilerem ol miilki takrir eyleyem

Ni~e mUikdur vasiim bir bir diyem (5659)

Redif olarak kullamlan bir kelime birinci m1sram ortasmda da kullamllr.

i~id imdi hal nedur dirlik nedur

Her makam i~inde serverlik nedur (1700)

Fiilden turemi~ bir kelime birinci m1sram sonunda, ikinci m1sram ba~mda ve ortasmda kullamhr.

Pes bu ~em'un revnak1 yanmak-durur

Yanadursun yanduran ~On hak-durur (6918)

ikinci m1sram ortas1nda bulunan bir kelime birinci m1srada iki kez yer allr.

Perdur ahir hem doner hem dondurur

ig-durur kayim durur hem gondurur (7765)

Bazen birinci m1sram ba~mdaki bir kelime, ikinci m1sram ba~mda mtsra ba~t redif/on redif olarak tekrarlanmak suretiyle hem gaze hem de kulaga hitap eden

estetik bir durum, bir ritim meydana getirilmi~tir. Boylelikle de ~air, anlat1mm1

gu~IU ve ~ekici k1lm1~ ve dizeleri yer yer muzige yakla~t1rm1~t1r. Bu tOr kelime

tekrarlan olduk~a fazlad1r.

Birisin i~le iresin Tann'ya

Birisin k1lma seni yoldan koya (850)

274 A~rk Pn~n·,~, _Garib-11frme'sinde Bnzr Siiyleyi~ Ozellikleri [I::::· :;-.- :::;::::::::::::;::::::::l·::r' S-l:· ili'h:I'-~"'iZ'· !:· ·:;].jl)\§•:]j~~.I'':lii@ill8

Ni~e mi'mar ol gun anda geldiler

Ni~e altun ak~a pi~in aldllar (1519}

Ni~e getOrdi 'ademden 'alemi

Ni~e bitOrdi 'alemden ademi {3388}

Bun~a kurbanlar virOrler ol ada

Bun~a hacetler olur anda reva (6124}

Bun~a dOrlO ni'meti kim bitOre

Bun~a halka yidOre vO yitOre

Bun~a dOrlO dilleri kimdOr bilen

Bun~a hacetler reva kimdOr k1l {9418-9419}

Birisinde Mustafa k1lm1~ namaz

Birisinde kilm1~ ol Meryem niyaz {5808}

Kam lay1k goz ki sini boylaya

Kam an dil ki zikrOfi eyleye

Kam gofiOI kim k1la her dem niyaz

Kam dostllk kam kulllk kam naz

Kam ta'at hazret'e 'arz itmege

Kam kuvvet dogru yola gitmege {84-86}

Dor;. D1: Beylum KESIK

iki m1srada._yapilan birli soz tekrarlannm yan1 s1ra, tek m1srada yap1lan birli soz tekrarlan da yaygm olarak kullamllr. ~air, bazen farkl1 ~ekim ekleri alm 1~ olan kelimeleri tekrar eder.

Gor bu od1 ni~e yanar yandurur

Hem doner hOlden hOle hem dondOrOr (38}

GirO bunlar cOmle gider aslma

Toprag1 topraga su suya yene (2263}

Vii yile kan~1r u hem od oda

'Akl u can dergaha varur iy dede (2264}

'Akla 'aklum cana canum dir-idi

Nefse vO hem cisme benOm dir-idi {2270}

Tek m1srada yap1lan birli soz tekrarlan bazen ara/Jkl1 ikileme (bkz. Hatiboglu 1972: 63-64} ~eklinde kar~1m1za ~1kar. Tekrar edilen kelimeler ile diger kelimeler

Dor;. Dr. Beyl~tm KESiK

arasmda ses ve anlam bak1mmdan ilgi bulunur. ikilemenin sozdeki etkisi, araya ba~ka kelime girse de surer. En fazla tekrarlanan kelimeler ise isim ve isim soylu kelimelerdir. Bu tur kelime tekrarlannda anlamla muhtevanm butGnle~tigi ~ok ornek vard1r. Bu kelime grubunun beyitteki diger kelimelerle ses bak1mmdan uyumu, gonuldeki hareketliligin de sesle ifadesi olur.

Viii bir gar kim neler eyler neler

01 sema'da ya'ni yuzler tazeler (35)

Arahkh ikileme bazen bir kelimenin m1sra ba~mda ve sonunda tekrar edilmesiyle olu~mu~tur. Dogal olarak beytin kafiyesini de te~kil eden bu gibi tekrarlar e~siz bir soyleyi~ ozelligi olarak kar~lmlza ~lkmaktadlr.

01 melek mulkine hakim iy safa

Mustafa geldi cihana Mustafa (2536)

isim soylu kelimelerden zamirlerle yap1lan arahkh ikilemelerle de ahenkte bir ak1C1hk, bir ritim meydana getirilmi~tir.

Kimi peygamber kimi Gmmetleri

Birbirine bagludur himmetleri (44)

Kimi sultandur kimi le~ker af\a

01 sema'da yugri~urler gorsef\a (45)

CG~a gelmi~ kamus1 harket k1lur

Kim durur u kim gider ii kim gelur (47)

isim soylu kelimelerden s1fatlarla yapllan arahkh ikilemelerle . de soyleyi~ guzel!igi saglanm1~t1r.

Degme bir harf old1 andan bir nihal

Gorklii soz gorklii agaca geldi misal (6872)

Bazen soz tekrann1 meydana getiren kelime hem arahkh ikileme hem de aym s1fattan kurulan ikileme ~eklinde kar~1m1za ~1kmaktad1r.

Di.irlii reng G di.irlii ~ekl G diirlii ad

Gizludur bunlarda di.irlii diirli.i dad (7475)

Arahkh ikilemeler, daha ~ok bagla~ tekran ~eklinde kar~1m1za ~1kmaktad1r. "Geh ... geh/goh ... goh" gibi bagla~ tekrarlannm meydana getirdikleri duraksamalarla m1sra i~indeki harekete uygun bir ahenk ve ritim zenginligi saglanm1~t1r.

Bu surat gah oksurur gah aksurur

U~bu i~ler cumle yil fi'li-durur (2439)

Dof. Dr. Beyhmz KESiK

"Goh. .. goh" baglacmm sagladrgr ifade zenginligini "ne .... ne"tekrar gruplarrnda

da gormek mOmkOndOr. Fa kat "ne ... ne" tekrar grubu farklr an lam katmanlarr ile

kullanrlmr~tlr. Bu da ~airin dile ne denli hakim oldugunun en gOzel ispatldrr. Bazen

baglac; olarak kullanrlrp cOmleye olumsuzluk anlamr katmr~tlr.

Anda ne kaygu vO ne te~vi~ ala

~adrlrk her dem bulara i~ ala (5681)

Eyle mOstagni-durur ol bi-niyaz

Kim ana ne naz irer 0 ne niyaz (8001)

Kankr genie kim dO~erse derd-i yar

Ana ne aram u ne sabr u karar (6222)

Bazen de soru zamiri goreviyle kull~nrlmr~tlr.

Kimse bilmez ol yorOr mi ya uc;ar

Yiri kandadur ne yir 0 ne ic;er (6028)

imdi gel bir bak bu sozOn srrrrna

Anlagrl kim ma'nisi ne srrrr ne (6668)

Kim tolar her dem gonOI yilkenine

Anla imdi yili ne yikeni ne (7186)

Vasf-r haiOm eydeyOm bir bir ana

Kim ne gordOm yolda ne geldi bana (7874)

Baze'n de soru srfatl olarak kullanrlmaktadrr.

Kimseden hergiz bili~lik bulmadum

01 ne menzildOr ne mOikdOr bilmedOm (7937)

. A~rk Pa~a, "yo ... yo, hem ... hem, ger ... ger, kam ... kam" baglac; tekrarlarryla

olu~an aralrklr ikilemelerle de soyleyi~ gOzellegine ula~mr~tlr.

Anaya ana olasrn ya halal

Usan alma olmasun goniOn melal (6420)

Anaya kur~un gerek ya mOrdeseng

Yohsa kaynar kaskatl olur hemc;O seng (6650)

GOmi~i ayrrtlayan kur~un-durur

Hem eridOr hem iner hem indOrOr (6652)

Dof. D1: Beylum KESiK

Birisi yir yuzinuii ferra~rdur

Hem sular hem supurur hem andur (1802)

Hem terazu h.em stratuii sOretin

Eylemi~ler kim tuta halk 'ibretin (5802)

Her biri bir mertebeyle ol sekiz

Hem uludur halk i<;inde hem 'aziz (5842)

Hem tevazu' hem kerem ola i~i

Cumle halkuii goiilin ala ol ki~i (5935)

Dah1 ne eydem sana bundan Iatif

Ger harifseii ger ~erifseii ger zar1f (2470)

Kam kulhk kam ta'at kam naz

Eytdum iy fazl issi hak iy bi-niyaz (7963)

A~tk Pa~a'nm, "hem ... hem, ne ... ne, ger ... ger, geh ... geh" gibi bagla~ tekrarlanyla olu~turdugu bir soyleyi~ ozelligi de "eski retorik (sozbilim} konulan

arasmda yer alan ve soylevlerde, ~iir ve diizyaz1da yararlamlan kar~ltlama'dtr.

Anlat7mm giiciinii ve etkisini saglayan bu anlat7m bi~iminde, birbirine biitiiniiyle

kar~1t kavramlarm bir aroda kullantlmas/ soz konusudur." (Aksan 2005:117). ~air,

bazen bir mtsra, bazen iki mtsra, bazen de her iki mtsrada kar~ttlamalara/tezatlara

ba~vurmu~tur. Kar~ttlamalar/tezatlar yapthrken de soz tekrarlannm gucunden

fazlastyla yararlantlmt~r. A~agtdaki orneklerde II hem ... hem" s~z tekranyla

hitiib/'itob,'imoret/harab ve ytka/yapa kar~ttlamalan yaptlm t ~tJr.

Girur ol yoldan hitab u hem ' itab

Cismi eyler hem 'imaret hem harab (6982)

Her nefes kim ala vire ol ki~i

Hem ytka vu hem yapa her bir i~i (6883)

A~agtdaki ornekler de yine " hem ... hem" soz tekrarlannm gucunden yararlamlarak 'aziz/zelil, hds/'iim, gelen/giden kar~ttlamalan yaptlmt~r.

Kapulardan karuvan i~ler mudam

Hem 'aziz u hem zelil hem has u 'am {6939)

Pes 'aktldur elde san'at i~leden

'Akl-tladur hem gelen u hem giden (7049)

278 A$rk Ptl$tl'nllz..Garib-lltime~iude Bazr Soyleyi$ Ozellikleri El::-===~:rz:;::::;::::;::;. :E.-;::::;:::;:::::t~i.M:III

Dof. D1: Beylum KES!K

A~ag1daki orneklerde ise biri, birisi zamirlerinin tekrarlanyla mii'min/miiniiftk­kiifir, ruhiiniler/ nefsiiniler, rahmiini/~eytiini; ne ... ne tekranyla da 6/ii/diri kar~1tlamalan yap1lm1~t1r.

Biri mu'min hem munaftkdur biri

Biri kafir ne oludur ne diri (7690)

Birine ruhaniler tolm1~-durur

Birini nefsaniler alm1~-durur (723)

Birisi ol meclisun rahmanidi.ir

Birisi hi~ ~ek degul ~eytanidur (807)

A~ag1daki ornekte ise "ger ... ger" soz tekran vas1tas1yla azifok kar~1tlamas1 yap1lm1~t1r.

Dunyelik ger az ola ger ~ok ola

01 ki~ini.in gonli gozi tok ola (5948)

A~ag1daki ornekte ise "geh ... geh" soz tekran vas1tas1yla agar liner kar~1tlamas1 yap1lm1~t1r.

Dinle nedur ol 'ata vi.i ol huner

Biri ~ol kim geh goge agar geh iner (6022)

Eserde yer alan birli soz tekrarlanndan biri de Hatiboglu'nun '~ym Sozciikten Kuru/an pkma!J ikileme" (Hatiboglu 1981: 38) ba~hg1 alnnda inceledigi ikilemelerdir. Bu tUr ikilemede, ikilemeyi olu~turan sozcuklerden birincisi pkma/ aynlma, ikincisi yonelme durumundad1r. Birka«;:1 ~unlard1r.

01 gerek kim yolm ilte ileru

Vol bula ol i~eruden i~eru (794)

Birlig-ile a~d1 yoh Mustafa

Hukm k1ld1 dunyaya kafdan kafa (342)

Hali doksan bin kelime raz-lla

Degdi dostdan dosta yuz bin naz-lla (5781)

01 melek mulki sana seyran ola

Vir yuzi ba~dan ba~a meydan ala (9870)

i~it imdi hikmet-ile hal ni~e

i~idursen eydeven u~dan u~a (268)

~~~"~fi~?'~'*e::E· ~~- 'iiii!E.:z:IE::.::~~.,_~·- :E'-·!!J· 1 A~1k P~a ve Anadolu~a Turk Yaz z Dilinin Ohl$unm Sempozyunm ""-"-'-=-"'"""""

Dof. Dt: Beyha11 KESIK

Hem zekatl gosterOr y1ldan y1la

Hakk1 batlldan sec;er k•ldan k1la {9718)

Dostllguii ne'y"mi~ bilesin d6st-1la

Aiilayasm bu i~i k1ldan k1la {8207) 8

Birisinde devlet 0 mihnet bile

01 sebebden dondOrOr halden hale {1364)

Eserde, yer alan birli soz tekrarlanndan biri de ayn1 kelimenin tekran ile yap1lan eksiz ikilemelerdir. Say1s1 da oldukc;a fazlad1r. ~air, bu tOr ikilemelerle bern

ahengi temin etmekte hem de anlam1 peki~tirmektedir. Bu tOr ikilemelerden biri "bir"lafzmm birc;ok beyitte tekranyla yap1lm1~tlr. SozcOkler vurgulu okundugunda ikilemenin soyleyi~e katt1g1 olaganOstO gOzellik daha iyi anla~llacaktlr.

Bir harem'dedi.ir bular cOmle 'ayan

U~bu kim bir bir didOm bellO beyan {5815)

Ne kim anuii vasfin eytdOm soz-ile

Boyle gordOm bir bir an1 goz-ile {7420)

NOh felekden bile gec;dOm bir bir

Ma'lum anm old1 baiia u~bu s1r (7423)

COmlesi bunlar tokuz mahfil-durur

Dirligi bir bir bulan bildOrOr {7597)

~erhi birle eydeyOm bir bir sana

Kim bilesin bu i~i oiiden soiia {7599)

Diger eksiz ikilemelerden birkac;1 ~unlard1r.

Bi~e ho~ ho~ a~lar od1 yanmadm

Vine ol a~lar veil c;eynenmedin {5682)

Hie; nazar kllmaya kimse malma

~akir ola kendu kendu halma {5947)

Topraga cevher dO~OpdOr renk renk

Taglar altmdan c;1kar ol teng t eng {6685)

'A~1ka bu '1~k ne'yler gah gah

~ah1 kul eyler dilerse kull ~ah {6183)

8) En ~ok kullamlan ~1kmah ikilemedir.

ilia bil kim halk du~Gpdur reng reng

Turk 0 lacik Ermenl vu Rum u Zeng (6698)

Yazludur zerrat-1 'alem harf harf

Zl kitab u zi lugat zi nahv u sarf (6742)

Eserde yer alan birli soz tekrarlarmdan biri de Fars~a kurallara gore yap1lm1~

ikilemelerdir. Divan ~iirinde oldugu gibi, Garlb-name'de de s1k~a kullamlan,

Osmanh Turk~esinde "terklb-i tekerriirl" denilen ve yinelen kelimeler arasmda "a, be, der, e, ender, tti(te)" gibi gramer birliklerinin kullanlld1g1 soz gruplan da bir tOr

ikilemedir (Dil~in 1992: 162-177).

Bu tOr tekrarlarda "a, be, e, to" ekleri, birbirine baglad1klan kelimeler arasmda

bir dalgalanma meydana getirirler. Bu dalgalanmalar, ~iirde ahenk ve anlam ile

paralellik olu~turur.

"-a-" ile yap1lan ikilemeler.

01 zaman cumle cihan gok~ek olur

Vir yuzi levn-a-levun ~i~ek olur (1953)

Ortada afimaz <;alap emrini hi~

Bu hevesler gofile tolm1~ pi~-e-pi~ (2979)

"-be-" ile yapllan ikilemeler arasmda en yaygm kullamlan1 "dem-be-dem"dir.

~ol firi~tehler gibi kim dem-be-dem

Gah urur yirde vu geh go~de kadem (1904)

Ya yimekden na-muvafik lokmalar

GeiGr olur dem-be-dem nefse zarar (2969)

"-be-" ile yap1lan ikilemelerden digerleri ~unlard1r.

U~bu 'azmet ileyinde has u 'am Masivallah ser-be-ser cumle tamam (2577)

K1rk direk var kubbede o k1rk kemer

Cumle altunla s1vanm1~ ser-be-ser (5759)

"-te-" ile yap1lan bir ornek vard1r.

Dirilup ol servere eytdi bular

Cumle i~Gfi caduhkdur ser-te-ser (240)

"-ender-" ile yap1lan ikilemelerin ornegi olduk~a azd1r.

A?tk Pa?a ve Anadolulia Tiirk Yazz Dilinin Olu?WIIU Sempozyumu

Do(:. Dr. Beylum KESIK

Gordum anda bir cihan kim ne cihan

Bl-nihayetdur nihan-ender-nihan (5619)

Mustafa medhin 'ayan-ender-'ayan

Eydeyum bir bir beyan-ender-beyan (7254)

Bazen Turk~e kelimelerle Farsr;a dil kurahna gore ikilemeler yap1lm J~tlr.

Ten dun u gun nefs-ile virur alur

Anun-1r;un hazret'e 'asi olur (690)

Hem bu adem 'alem oghdur yine

Ata ana yir u gokdur butene (1253)

Has u 'am u beg u kul yohsul u bay

Gark olupdur bu i~e y1l on iki ay (2947)

. Hem safa vu hem kudO ret anda bol

Hayr u ~errun yiri vardur sag u sol (5249)

Geh ogul k1z gussas1 geh yaz u k1~

Fasid endl~eler old1 her dem i~ (5364)

Eserde birli soz tekrarlan, bazen diiz yineleme/ikizferile ~eklinde kendini

gosterir. Bu yinelemede mana vurgulanmak ir;in bir kelime veya soz ard1 ardma

aym anlam1yla tekrarlamr (Co~kun 2012:269). Bir de bu tekrarlann beyitteki diger

kelimelerde olu~turdugu armoni beyte hem soyleyi~ hem de muhteva yonunden

ba~ka bir guzellik katm1~tlr. Sesler adeta notaya burunmu~tur.

Can gerekdur can gerekdur can gerek

Can fiday k1lsun kime sultan gerek (1441)

~eyhum oldur ~eyhum oldur ~eyhum ol

Andan a~lld1 bana bu dogru yol (6172)

Mustafa'dur Mustafa'dur Mustafa

Mucteba'dur Mucteba'dur Mucteba (210)

2. Bu tOr soz tekrarlarmm birinci m1srada soylenen iki kelimenin ikinci m1srada

tekrar edilmesiyle meydana geldigi gorulmektedir. Birinci m1srada soylenen

kelimelerin ikinci m1srada aym s1ray1 izledigi, bazen de paralellik arz ettigi gorOIOr.

Tekrarlanan kelimeler bazen m1sram ba~mda mtsra ba~t redif/on redif olarak

yer almaktad1r.

282 A$tk Pn$n'!!.!.". Gnrib-mime~inde Bnzt Soyleyi$ Ozellikleri [1-=::::!w·I-[1=:-:<'i[:· :::::=::::E:~-'::-:::::::;:l.;J:!INIII

Geh gorinUr du~ ic;:inde uykuda

Geh gorinUr tagda ta~da geh suda {6034)

'A~1k ol 'a~1k ki '1~k iltUr hak'a

'A~1k ol kim bulasm 'omr-i beka (1072)

Ne biiUr kenduzini ne ayrug1

Ne biiUr kim nic;:edur hak buyrug1 (1174)

Ni~e dUriU san'at u nic;:e hOner

Ni~e dUriU i~lere ol el sunar (6847)

Bazen mtsra ba~t redifi olarak tekrarlanan kelimeler i~ red if olarak da kullan1hr.

Kimi yohsul kimi baydur kimi bek

Kimi asGde kimi dartar emek (422)

Gah mi'rac ileyinde gah TGr

Gah firdevs i~iginde gah hGr (5095)

Ya zikirdur ya fikirdur ki~ide

Ya diye ya dek dura ayruk n'ide (1055)

Geh yuregin agndur geh bogrini

Geh beli geh goksi vu geh yagnn1 (2440)

Bazen tekrarlanan kelimeler rri1sram ortasmda ic;: redif olarak kullamlmaktad1r.

Degmesi bir dUriU mulke hukm ider

Her biri bir dUriU i~ dutm1~ gider (1717)

Pes bilufi gozden giren elden ~1kar

Hem bu kulakdan giren dilden ~1kar (2201)

Difile imdi ol sekiz dUriU i~i

Kim bulupdur bu sekiz dUriU ki~i (5847)

Bazen tekrarlanan kelimeler, mtsra ba~t redifi ile farkll bir kelimeden o lu~an

i{: redif olarak yer yer kullamlmaktad1r.

Her suratda bun~a durlu a'zalar

Her birinufi bun~a ni'met bah~1 var (1406)

Bazen de m1sra ortasmda araya ba~ka sozcukler girmesiyle olu~ur.

Hem bu dortden bitdi dord nesne tamam Dordi dutd1 suret ic;:re dart makam (2481)

Dof. Dr. Beylum KESi K

3. O~IU Soz Tekrarlan

Eserde yer alan bu tOr soz tekrarlannda, birinci m1srada soylenen kelimelerden iic;:ii, ikinci m1srada duz ve para lei ~ekilde yer a hr.

Tekrarla·nan kelimeler bazen m1sram ba~mda m1sra ba~1 redif/on redif olarak yer almaktad1r.

Bir kana'at var eri i ltiir hak'a

Bir kana'at var k1lan di nden c;:1ka (851)

Bazen m1sra ba~1 redift olarak tekrarlanan kelimeler ir; red if olarak da kullamhr.

Hem Habir u hem Basir u hem ~ekGr

Hem Rahim u hem Kerim ii hem GafGr (73)

Bazen m1sra sonu redift olarak kullanllan kelime ayn1 zamanda ir; red if olarak da kullamlm1~t1r.

Ba~ gibi vii goz gibi kulak gibi

Oil gibi hem el gibi ayak gibi (272)

Bazen m1sra ba~1 redift, ir; redifve m1sra sonu redift farkh kelimelerin tekranyla olu~turu lmu~tur.

Kimisi gozden girur elden ~1kar

Kimi kulakdan girur dilden ~1kar (2197)

Bazen tekrarlanan kelimelerin s1ras1 degi~ebilmektedir.

Padi~ahsm sen bize biz kul senun

Yog-1duk biz sen bizi var eyledun (76)

4. DortiU Soz Tekran

Eserde yer alan bu tur soz tekrarlannda, tekrarlanan kelimelerden uc;:u m1sra ba~1 redif/on redi£ biri de m1sra sonu redifi olabilmektedir.

Ne biiUr kim dost nedur du~man nedur

Ne bilur kim kufr-ile iman nedur (1173)

Bazen birinci m1srada tekrarlanan kelimelerin dordu ikinci m1srada c;:e~itli c;:ekim ekleri alm1~ halde tekrarlan1rlar.

Dosta dostdur du~mana du~man-durur

Dost1 dost u du~mam du~man bilur (1666)

Bazen de kelimelerin s1ras1 degi~mi~tir.

Cam sen virdun tene vu cana ten

Can tene candur u dlnun cam sen (77)

5. Metin Seviyesindeki Soz Tekrarlan

Garlb-name'de metin seviyesindeki soz tekrarlan -m1sra ba~mda tekrarlanan

sozlerin olu~turdugu- on yineleme/mtsra ba~t redif ~eklindedir. ~air, bu soz

tekrarlannda sozle anlam1 butunle~tirmekte, soyleyi~te bir aklcllik meydana getirmektedir.

Birisi ol hikmetGfi rGyendedur

Birisi hayvan gibi pGyendedur

Birisi insan gibi gGyendedur

Birisi hemc;un melek cGyendedur (1873-1874)

Buna benzer on yinelemelerin ornekleri metinde c;okc;a bulunmaktad1r.

Geh doner benden yafia leyl u nehar .

Gah pay1z oluram u geh nevbahar

Geh dogaram 'alem uzre gun gibi

Geh tunarvan halk ic;inde dun gibi

Geh olur kim hasba ic;in koynudur

Geh yarakan rend rengin dondurur (2446-2447)

Ne gofiulde kine duta kimseye

Ne dilinden blhude soz soyleye

Ne tama' klla gozi gorduk yire

Ne galat suna eli irduk yire (1446-1467)

Mtsra ba~t redifbazen beyitlerin ilk m1sralarmda yap11ir.

Geh eserven yil gibi halk ustine

Ugrayam dip ya'ni ol dost dostma

Geh akarvan su gibi ilden ile

Dostlar alsun dip beni elden ele

Geh dutarvan yir gibi sabr u karar

Ta yuzum basa diyup ol dogru yar (5630-5634)

6. M1sra ya da Beyit Tekran

Bu tOr tekrarlarda ~air, bir m1sra1 ya da bir beyti metnin birc;ok yerinde tekrarlam1~t1r. En c;ok dikkati c;eken m1sra tekran "iy Hudaya dogru yo/dan trmagtf"

Dof. Dr. Beylrn11 1\ESIK

9 ~eklindeki yakan~ bildiren mrsradtr. Tespit edebildigimiz kadanyla metinde yirmi be~ yerde gec;:mektedir.

Beyit tekrarlan ise daha c;:ok "iy Hudoyo dogru yo/dan trmaglf" mtsrarna bagh olarak yaptlan tekrarlandr.

iy Hudaya dogru yoldan trmagtl

01 ululardan bizi ayrrmag1P0

iy Hudaya dogru yoldan rrmagtl

Rahmeti.ifiden sen bizi ay1rmagd11

iy Hudaya dogru yoldan 1rmagrl

Kendi.i '1~kufidan bizi ay1rmag1P2

iy Hudaya dogru yoldan rrmagtl

Haslarufidan sen bizi ayrrmag1l13

7. Dogalhk (Konu~ma Dilinden Yararlanma}

Dogan Aksan'a gore ~iiri c;:ekici k1lan, ana i<;tenlik getirerek etkileyici ve kahc1 olmasrnt saglayan ozelliklerden biri dogal soyleyi~tir. Dogal soyleyi~ c;:ogu zaman gunluk konu~ulan dilden, konu~ma dilinde yerle~mi~ anlatlm bic;:imlerinden, kahpla~mt~ ogelerden yararlanrlarak gerc;:ekle~ir (Aksan 2006: 47). Ashnda, buraya kadar ifade etmeye c;:ah~g•mtz soyleyi~ ozelliklerinin buyuk bir c;:ogunlugu, ozellikle de deyimler, Onlemler, tekrirler ve ikilemeler ~airin soyleyi~ini konu~ma diline yakla~tlrmt~tlr. Fa kat A~tk Pa~a her ~eyden kudretli bir ~airdir. Dile hakimdir. Bunu da eserinde yansttmt~r. Dolay1styla ~airin kullandtgt dilin tamamrnrn konu~ma dilini yanstttlgrnt soylemek c;:ok dogru olmaz.

A~agtdaki beyitte "yaz!klar olsun" anlamrnda konu~ma dilinden gelen ve gunumuzde de benzer duygulan ifade etmede kullanrlan "yO" tabirini kullanarak soyleyi~ini daha c;:ekici ve daha ic;:ten ktlml~tlr.

Yohsa ger hayvan husrysa hG sana

Adem-iken hayvan oldun yG sana (2177)

A~agtdaki ornekte de konu~ulan dilin soyleyi~ ozelligi dikkati c;:ekmektedir.

Hem birisi evliyadur evliya

Bu gonG I yO~in gerek bunlar yuya (1714)

9) 204, 404, 469, 867, 901, 1039, 1071, 1084, 2033, 2339, 2569, 3381, 3444, 3764, 4120, 4485, 4835, 4935, 5599, 6299, 7077, 8044, 8486, 9302 ve 9986. beyltlerin ilk m1sralan bu ~ekildedir.

10)469, 376 ve 7739. beyitler bu ~ekildedir. 11)901, 1039, 3444, 8044 ve 8486. beyitler bu ~ekildedir. 12)1071, 1084, 3381, 4835, 4935, 6299 ve 7077. beyitler bu ~ekildedir. 13)4120, 4485 ve 9302. beyitler bu ~ekitdedir.

286 A~tk Pn~n!!_tt! Gnrib-11timesi11de Bnzt Soyleyi~ Ozellikleri [t ~g:· z~ ~!:E~::I:~,:;· .. _;;:;:· ~-.ii:- .::· ·==:E!C·::i:\:::li:;;a.

Dor;. Dr. Beylum KESjK

A~ag1daki ornekteki yOklem yinelemesi konu~ulan dilden gelen bir soyleyi~ ozelligidir.

Kocall~ak ki~i olur ten za'lf

Gitdi kuvvet gitdi et old1 nahlf {1196)

A~ag1daki beyitte ise "goz ar;- ve goz yum-" deyimleri de konu~ma dilindeki gibi kullanllm1~t1r.

Goz a~up bakdugumuz mOik-i cihan

Goz yumup gordOgOmOz mOik-i nihan {747)

A~ag1daki beyit de konu~ulan dili yans1tmaktad1r.

Anlayasm dostun1 dO~manun1

Kurtarasm dO~manundan canun1 {803) . -

A~ag1daki beyitteki "Sag tamam oldt bu kezger; sol yand' m1sramdaki soyleyi~ dogalllgl tamamen konu~ma dilinin soyleyi~ ozelligini yansltmaktadlr.

Sag tamam oldt bu kez ger; sol yana

Gor mOrldOn kank1s1dur ol yana {3568)

A~ag1daki beyitteki "tamam old1 tamam" ifadesindeki dogalllk konu~ma dilinin soyleyi~ ozelligi degildir de nedir?

U~ tamam oldt tamam ol alb ~art

GelsOn eydOn ehl-i dani~ ehl-i zabt {3678)

A~ag1daki beyitler tamamen konu~ulan dilden gelen soyleyi~ ozelliklerini yans1tmaktad1r .. "geh ... geh'~ "sen seni'~ "yer ifer" gibi anlatlmlar soyleyi~teki dogalllg1 yans1tmaktad1r.

Geh goresin sen seni gokde u~ar

Geh goresin yir yOzinde yir ir;er

Gah gorOrsin kendO

Ne yaratd1 neyi neden eyledi {1792)

A~ag1daki beyitteki "imdi gor ne'ymi~" ve "ben diyem bir bir" soyleyi~ ~ekilleri gOnOmOzde bile konu~ma dilinde Slk~a gorOien ozelliklerdir.

imdi gor ne'ymi~ Zuhal fi'li dah1

Ben diyem bir bir 0 sen 'ilmin oh1 {8095)

"Bunfa" s1fat1nm bir~ok yerde yinelenmesi de konu~ulan dili ~agn~t1rmaktad1r.

Bunr;a iller bun(;a taglar atlayup

Bunr;a sular i~Op otlar otlayup {481)

iif.ji( ft ·2 ±'1.-- :.,.· '"h'.f' g" .,;·,_] A~rk Pa~a ve Anadoluita Turk Yazr Dilinin 0/u~unw Sempozyumu -.

Dof. Dr: Bey/rmr KESIK

Sonu!;

A~1k Pa~a, halk1 egitmede anadilin gucune ve yaranna inanm1~ bir aydm olarak Garlb-name'de Turk~eye onem vermi~, eserini bilin~li olarak Turk~e yazm1~t1r. Boylelikle, Turk~eye ~uurla ve gonulden bagh olan ~air, Turk~enin Anadolu'da edebiyat dili olarak yerle~mesinde onemli hizmet gormu~, Turk~ecilik cereyanmm en ate~li savunucusu olmu~tur.

A~1k Pa~a, soylediklerini peki~tirmek ve ifadeye a~1khk kazand1rmak, okuyucunun dikkatini ~ekmek ve bu yolla da sozun tesirini arttlrmak i~in ses ve soz tekrarlanna eserinde ~ok~a yer vermi~tir. Kelime se~iminde kelimelerin birbirleriyle ses ve an lam yonunden uyumlu olmalarma dikkat etmi~ ve boylelikle de ~iirinde bir armoni meydana getirmi~tir. Armoniyi, bazen farkh seslerin yanma aym sesleri getirmekle, bazen aynr sesleri art arda gel en kelimelerde kullanmakla, bazen aynr sesleri m1sra ba~mda ve sonunda tekrarlamakla, bazen bir beyitteki m1sralara aym sesle ba~lamakla saglam1~r.

$air, ses tekrarlanyla soyleyi~ gi.izelligi yakalarken akis, cinas, i~tikak ve nida gibi sanatlann zengin ifade gucunden istifade etmeyi bilmi~tir. Akis sanatlnr ~aprazh tekrarlar ~eklinde kullanmakla ve de "iy" nidalanyla soyleyi~te bir dalgalanma meydana getirerek okuyucunun zihnini hep a~1k tutmu~ur. Ozellikle de cinas sanatlnm anlam1 ve ifadeyi zenginle~rme vas1flanndan olduk~a ~ok faydalanm1~, bu sanatln bir~ok tlirune eserinde yer vermi~tir. Cinash kelimelerin genellikle m1sra sonunda kafiye ve redif olarak yer almas1 hem soyleyi~ hem de an lam a~1smdan esere ba~ka bir hava katm1~tlr.

$air, soyleyi~ guzelligine soz tekrarlan ile de ula~maya ~ah~m1~r. Soz tekrarlannda tasannudan uzak durmu~, kelimeleri yerli yerinde kullanm1~, tekrar edilen kelimeleri m1sralann farkh yerlerinde kullanmakla ak1c1 ve surukleyici bir soyleyi~in yanmda anlam zenginligi de saglam1~t1r. $airin ba~vurdugu soz tekrarlanna dayah soyleyi~ ozelliginde idde, reddiYI-aciiz ale's-sadr; tarsi' ve tekri'rgibi soz sanatlan etkili olmu~tur. $air, bunlardan tarsinin anlamda paralellik saglama vasfmdan geregince faydalanm1~ ve bu sanatln en iyi uygulay1cllanndan olmu~tur.

$airin ba~vurdugu soz sanatlan arasmda ilk s1ray1 tekrir ahr. Eserde tekririn olu~masmda en fazla birli soz tekrarlanndan faydalanrlm1~t1r. Birli soz tekrarlannda, tekrar edilen kelimelerin m1sram ba~mda ortasmda ve sonunda olmasma gore ifadede saglanan ini~li ~1k1~h ritim ~airin ~iirini ~ekici k1lan bir ozellik olmu~tur. M1sra ba~mda yer alan kelimeler bazen mtsra ba~t redif/6n redif olarak kullantlml~tlr. Birli soz tekrarlanndan hem ... hem, ne ... ne, ger ... ger, geh ... geh gibi soz kahplannr kullanarak tezat diyebilecegimiz kar~1tlamalara ba~vurmu~ ve boylelikle de anlat1mm1 ve soyleyi~ini gu~lendirmi~tir. Birli soz tekrarlarmm yanr s1ra eserde ikili, u~IU, dortiG soz tekrarlan kullanrlm1~, bu tekrarlan ~ogunlukla on yinelemelerden olu~an metin seviyesindeki soz tekrarlan

288 A~rk Pn~n'!!!.". Gnrib-mimesiude Bnzr Siiyleyi~ Ozellik/eri Cl =z, •.:;: :£:1~=:==~'5~-~- ;:•·. ;:; :::":JJGIIZI

Do~. Dt: Beylum KESiK

izlerni~tir. Bu yinelernelerde de yinenelen kelirneler !;Ogunlukla m1sra ba~1 redif/ on red if ~eklindedir. Bazen de on red if olarak kullanllan bir kelirne if redif olarak da kullamlrn1~t1r. ~air, bu soz tekrarlanyla ~iirde bir i!; ahenk olu~turrnu~tur. Bazen de rn1sra ve hatta baz1 beyitler bir!;Ok kez tekrar edilrni~tir.

~airin soyleyi~inin ak1c1 olrnasm1 saglayan vas1talardan biri ikilernel~rdir. <;1krnah ve ozellikle de eksiz ikilerne ~airin en !;Ok ba~vurdugu anlatlm arac1 olrnu~tur. Vine Fars!;a kurallara gore yapllan ve terkib-i tekerruri ad1 verilen ikilernelerin s1khkla kullanlld1g1 ve bu ikilernelerle anlarn ve soyleyi~ bak1rnmdan guzellige yakla~Jid1g1 gorulrnektedir. Baz1 Turk!;e kelirnelerle de Farsc;:a dil kurallanna gore kelirne gruplan olu~turulrnu~tur.

Buraya kadar ifade etrneye c;:ah~t1g1rn1z soyleyi~ ozelliklerinin buyuk bir c;:ogunlugu, ozellikle de tekrirler ve ikilerneler, ~airin soyleyi~ini konu~rna diline yakla~t1rrn1~t1r. Fa kat A~1k Pa~a her ~eyden once kudretli bir ~airdir. Dile hakirndir. Bunu da eserinde yans1trn1~t1r. Dolay1s1yla ~airin kulland1g1 dilin tarnarnen konu~rna dilini yans1tt1gm1 soylernek c;:ok dogru olrnaz.

Sozun ozu A~1k Pa~a, soyleyi~inde sesleri ve sozleri geli~iguzel kullanrnarn1~, se!;rni~ oldugu hernen her kelirneyi, beyitteki diger kelirnelerle ses ve anlarn bak1rnmdan bir uyurn i!;inde kullanrnaya ozen gosterrni~tir.

KAYNAKLAR

AKSAN, Dogan (2005}. Yunus Ernre ~iirinin Gucu, istanbul: Bilgi Yaymlan.

AKSAN, Dogan (2206). Turk Dili ve Turk ~iir Dili, Ankara: Engin Yaymevi.

BOLAV, SOieyrnan Hayri (2011). Osrnanh Du~unce Dunyas1, Ankara: Akc;:ag Yaymlan.

CEYLAN, Ornur (2004}. "Tasavvufi Edebiyat (Osrnanh Sahas1)" Turk Dunyas1 Edebiyat Tarihi, C. 4, Ankara: AKM Yaymlan.

CO~KUN, Mende res (2012}. Sozun Buyusu Edebi Sanatlar, 3. bask1, is tan b u I : ' Dergah Yaymlan.

<;EBi, Hasan (1987}. Butun Yonleriyle Necip Faz1l K1sakurek'in ~iirleri, Ankara: KultOr ve Turizrn Bakanhg1 Yaymlan.

<;ELEBiOGLU, Arnil (1999}. Turk Mesnevi Edebiyatl 15. yy. Kadar (Sultan II. Murad Devri), istanbul: Kitabevi Yaymlan.

DiL<;iN, Cern (1992}. "Fuzuli'nin ~iirlerinde ikilernelerin Olu~turdugu Ses, Soz ve Anlarn Duzeni", Turkoloji Dergisi, C. X, 1, s. 162-177.

DiL<;iN, Cern (1997}. Orneklerle Turk ~iir Bilgisi, 4. bask1, Ankara: Turk Oil Kururnu Yaymlan.

&@?~ ~ ott/- • ~ "" ,. ·'"' -,. ~ 1 A$1k Paia ve Anadolulla Tiirk Yaz1 Dilinin 0/u~umu Sempozywm1

Do1=. D1: Beylum KESiK

HATiBOGLU, Vecihe (1972). Turk~enin Soz Dizimi, Ankara: Ankara Oniversitesi, Dii-Tarih ve Cografya Fakultesi Yaymlan.

HATiBOGLU, Vecihe (19~1). TUrk Dilinde ikileme, 2. bask1, Ankara: Ankara Oniversitesi Bas1mevi.

KAPLAN Mehmet (1995). Tevfik Fikret (Devir-~ahsiyet-Eser), 4. bask1, istanbul: Dergah Yaymlan.

KOCAKAPLAN, isa (1992). A~1klamah Edebl Sanatlar, istanbul: MEB Yaymlan.

KORTANTAMER, Tunca (1993). Eski Turk Edebiyatl-Makaleler, Ankara: Ak~ag Yaymlan.

KOLEK<;i, Numan (1999). A~1klamalar ve 6rneklerle Edebl Sanatlar, 2. bask1, Ankara: Ak~ag Yaymlan.

MACiT, Muhsin (2005). Divan ~iirinde Ahenk Unsurlan, 2. bask1, istanbul: Kap1 Yaymlan.

MACi"f: Muhsin ve SOLDAN Ugur (2008). Edebiyat Bilgi ve Teorileri El Kitab1, Ankara: Grafiker Yaymlan.

SARA<;, A. Yekta (2004). Klasik Edebiyat Bilgisi, istanbul: Gi:ikkubbe Yaymlan.

SEL<;UK, Bahir (2004). Ahenk Unsurlan Bak1mmdan Nef'l Divam'nm Tahlili, Malatya: 6zserhat Matbaac1hk ve Yaymc1hk

~ENER, Ibrahim, YILDIZ Alim (2003). Turk islam Edebiyatl, istanbul: Ragbet Yaymlan.

TAHiRO'L-MEVLEVT (Tahir Olgun) (1973). Edebiyat Lugati, (hzl. K. Edip Kurk~uoglu), istanbul: Dergah Yaymlan.

TAVUK<;U, Orhan Kemal (1995). "A~1k Pa~a'nm Bilinmeyen Baz1 Gazelleri ve Bir Mesnevisi", Yedi iklim: Cilt 9, S. 2.

ONVER, Ismail (1988). "ikilemelerle Yaz1lm1~ Di:irt Gazel", Turk Dili, C. LV, S:438, s. 291-297.

YAVUZ, Kemal (2000). A~1k Pa~a Garib-name, http:/ /ekitap.kulturturizm.