A~IKPA~A VE

ANADOLU'DA TURKYAZI DiLiNiN OLU~UMU SEMPOZ¥UMU

-BiLDiRiLER-

1 - 2 KASIM 2013 I KI~EHiR

Hazzrlayan

Prof. Dr. M. Fatih KOKSAL

GARJB-NAME'DE TASViRi FiiLLER

Prof. Dr. Hatice ~AHiN

Uludag Oniversitesi

13. yuzy1lda Oguzcaya dayall olarak ilk yaz11i orneklerle ortaya ~1kan Eski Anadolu Turk~esi, bir sure sonra gerek telif gerek tercume gerekse yan tercu·me niteligi ta~1yan eserlerle geli~me yoluna girmi~tir.

Ozellikle Beylikler doneminde Sel9uklu doneminin devam1 olarak artlk Eski Turk9enin izlerinden annm1~ mustakil bir yaz1 dili olma konumuna ge~mi~tir. Bu ge~i~te ozellikle Anadolu beyliklerinin onemi ve etkisi 90k buyuktUr. Sel9uklu doneminde Arap9a ve Fars~anm etkisine ragmen yaz1 dili olarak varllgmt bir ol9i.ide hissettiren Turk9e, bu donemde on plana ge9mi~ ve geli~mi~ bir yazt dili olarak gene! anlamda kurulu~unu bu devirde saglam1~t1r. Bu yuzden Eski Anadolu Turk9esi i~in ayn bir onem ta~1maktad1r. Beylikler devrinde Sel9uklu doneminin aksine eser bollugu ya~anm1~, ~e~itli niteliklere sahip Turkc;e eserler, hemen her beyligin sJmrlan i~inde verilmi~tir. Beylerin kendileri de bu geli~meye ozellikle destek vermi~lerdir.

A~tk Pa~a'nm Garlb-name ad II eseri, telif ve hacimli olu~u, donemin sosyal ve kGitUrel hayat1n1 yans1tmas1 gibi ozellikleriyle buyuk onem ta~1maktad1r. Bu a~1dan bak11d1gmda kendisinden once yaz1lm1~ Turk dili tarihinde degeri buyuk olan eserle:rle de benzerlik gostermektedir. Nitekim A. B. Ercilasun, Garlb-name'nin Kem'al Yavuz tarafmdan hamlanan kitap sunu~unda eseri Kutadgu Bilig ve Orhun Abidelerine benzetmi~tir1.

Garlb-name'nin telif ve hacimli bir eser olmasmm yanmda elbette Turk9e yaz1lmt~ olmas1 son derece onemlidir. Bu nedenle Garlb-name Turkolojinin her sahas1yla ilgili hemen her 9ali~mada mutlaka anllmaktadtr. Ancak Turk dili Gzerinde ~all~anlar i~in eserin sadece TGrkc;e yazllm1~ olmasmm vurgulanmas1 yeterli degildir. Bir ba~ka deyi~le esere dilcilerin Turk diliyle ilgili sunmu~ oldugu malzeme a9tsmdan yakla~mas1 gerekmektedir.

1) Kemal Yavuz, A§Ik Pa§a, Garib-name, 1/1, Turk Oil Kurumu Yaymlan, Ankara 2000, s.IX.

&• " _, · ... ·c:"''""""' -, -, •.· ~~· ~ r::l A~1k Pa~a ve Anadolu'da Tiirk Yaz1 Dilinill Olu~um1t Sempozyunw u;;:.~~~

Pro_!: D1: Halici! $AHiN

Yunus Emre'de oldugu gibi Garib-name'nin dil ozellikleri uzerinde «;e~itli universitelerde yuksek lisans ve doktora duzeyinde tezler2 hazlrlanml~ olsa da bu «;ah~malar, isteDilen duzeye ula~amam1~r. Farkh yonlerden ele ahmp degerle.ndirilmeye son derece musait olan bu eserin Turk«;e yazllmasmm 6nemi, A~1k Pa~a'mn dil bilincinin saglam olmas1, eseriyle Turk«;enin geli~imine katk1da bulunmu~ olmasmm vurgulanmas1yla beraber artlk tum yonleriyle eserin dil incelemesinin, tam olaraksozvarhgmm ortaya konmasmm ve degerlendirilmesinin gerektigi ortadad1r.

Eski Anadolu Turk«;esi ve Turkiye Turk«;esi i«;in buyuk deger ta~1yan bu eser Ozerinde tam bir dilbilgisi «;ah~mas1 bi«;iminde olmasa da baz1 dilbilgisi konulan a«;1smdan eseri incelemek ve baz1 tespitlerde bulunmak A~1k Pa~a'nm, «;agda~lannm eserlerini ve belki de butiinuyle Turk dilinin baz1 noktalann1 aydmlatma konusunda yard1mc1 olabilir. Bu du~unceden hareketle, bu bildiride A~1k Pa~a'nm Garib-name'sinde ge«;en butiin tasviri fiillerin ele ahmp eserin bu a«;1dan gorunumunun ortaya konmasma «;ah~llm1~t1r.

A~1k Pa~a f~lilatun/failatun/failun vezniyle yazd1g1 yakla~1k 11.000 beyitlik eserinde tasviri fiil yap1lanm «;ok s1k kullanmam1~t1r. Aym durum, Ahmet Fakih ve ~eyyad Hamza'da da gozlemlenmektedir. Buna kar~ll1k Yunus Emre'nin eserlerinde bu fiillerin kullamm1 s1khk ve «;e~itlilik gostermektedir.

Tasviri fiillerin kullamm1 say1 bak1mmdan az olsa da bu yap1larla ve kullammlanyla ilgili belirtilmesi gereken baz1 noktalar bulunrriaktad1r. Ben sizlere eserin tamamm1 tarayarak tespit ettigim tasviri fiilleri baz1 dikkat «;eken yanlanyla gi:istermeye «;ah~acag1m.

YETERLiLiK

A~1k Pa~a'nm eserinde yeterlilik fiilinin olumlu bi«;imi sadece alb beyitte kullamlm1~t1r.

Ne saiia 'alP irebiliir fila ile

Ne seni dil eydebiliir ?ikr ile (75)

Ula~ubiliir-iseii togru yara

Yar seni ula~dura ululara (463)

2) Avni Goziitok, A$1k Po~o'nm Gorib-nome'si, ilk Dllrt Bobm Tronskripsiyon/u Metni, Gromer; Ke/ime Te1kili, ~ekimler ve Se~me LDgot, Atatilrk Oniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitusu, Yiiksek Usans Tezi, 1986, Erzurum.

Avni Gozutok, Gorib·nome'nin Di/i Ozerinde Sistemotik Bir Gromer P,111fflOSI, Atatiirk Oniversite.si, Sosyal Bilimler Enstitiisii, Ooktora Tezi, 1991, Erzurum.

Zeki Kaymaz, A$1k Po1o, Gorib-nome, Di/ 6ze//ik/eri, K1smi Tronskripsiyon, Siiz Dizimi, inonu Oniversitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii, Ooktora Tezi, 1989, Malatya

410 Garib-niimeCie Tasviri Fiiller [I ::· -~~:=· :==:::::.!·"5::3C:=2==·5· L'· =======:3:E:-'GliJ

Sultan eydiir getiiriiii mi' marian

Kim bunlar yapabiliir ctivarlan (1518)

Can lplla~ i~idiir rna' ni sozin

Can gozi gorebiliir rna' ni yiizin (1612)

Eydebildiik9e bu dil telcranm

Eydedursun durmadm ilaanm ( 6015)

Her nefesden yol a9~dur taiinya

Kim aiiabildiyse am bi-riya (10571)

Pro/ Dr. Hntice ~AHiN

Yeterlilik fiilinin olumsuz bh;:imde ise u- fiili ekle~mi~ haliyle kullamlm1~tlr. Bu

tasviri fiil yap1larmm say1s1 diger tasvirlere oranla ~ok daha fazlad1r. Bu durumun

eserin konusuyla ilgili olarak ortaya <;:1ktlg1 pekala du~Onl.ilebilir.

Eyle garkken yir gok aiia iremez

Yir gok ehli ciimle gozlep goremez (114)

Ger ni9e kim dil iremez bu soze

I}:amuslyla farz u vacibdiir bize ((216)

Hi9 iki goz iki yana bal$:amaz

Eyle bitmi~diir biri birni l$:omaz (391)

Kimsene kim yaliiuzm girdi yola

Yoluu iltemedi ol menzile (441)

Tag u ta~ anuii yohn bogeyimez

Yaz1 vii yaban aru egleyimez ( 453)

Deniz ehli ~da eglenimez

I}:uru yir ehli deiiize giremez (77 5)

'I~k durur ol meclisilii hem sal$:isi

Eydemezem dile gelmez baJ.9si (817)

Ger9i tal$:drr taiindandur her i~e

Hi9 kimesne eydimez kim bu ni~e (875)

ilia Q.ayf kim sen seni bilimedilii

Ge9di 'omrilii bir saiia gelemediiii (907)

A$tk Pa~a ve At1adolu~a Turk Yaz1 Dilinin OILI$!1111!1 Sempozywuu

Prof Dr. Halice $AH1N

Orta yirde bu g6iiiil bir nol.ctadur

Hiy kimesne bilemez kim bu nediir (1004)

Ger biliimezsen bilendeo al haber

01 l;!aberden i~ !tJyasm mu<teber (1092)

Bir sa'at bu kaygudan ytkamazuz

Bir nazar l;!al5:dan yaiia ba~amazuz ( 1113)

~amus1yla yiinki bundan gideviiz

Hiy biliimeziiz ki anda n 'ideviiz ( 1120)

u~ bu sozden l;!aliiii.i aii.layasm

Aii.layumazsaii. al;!ir tanlayasm (1148)

01 ki vardur endi~eden geyemez

01 ki yo~dur gu~~adan goz ayamaz (1204)

Bunda can var cism-ile ilia niban

Ba~p aru g6remez kimse 'ayan (2669)

Ne l9lursa bakim oldur mutlaJ5:a

01 arada s6yleyiimez ~l l;!akk'a (3246)

Cehd idiiben goremez bennay1 ol

Pes bu kez ister buhmaz dogru yol (3224)

Kimi ~6yle gark olupdur diinyaya

Biliimez kim ne 19la vii n'eyleye ( 3413)

Degmesin l;!ak baglam1~dur bir i~e

Hiy kimesne eydemez kim bu ni~e (3414)

Kendii gizlenmi~ kimesne goremez

Hiy mal;!lUk ~dretine iremez (3415)

Niih felek l;!~yran ~lupdur ol l;!al5:'a

~andallgm bilimezler mutlal5:a (3422)

Ben dilerdiim kim geyeydiim durmadrn

Sabr idemezdiim mal5:ama irmedin (4435)

N'ideyim kim bilemezsio sen seni

Yavu lsJldun buhmazsm sen seni ( 4558)

Kendiiyi kendii gore kendii bile

BaJ9sio eydiimezem gelrnez dile ( 4629)

ilia bai9Jp goremezler goz-ile

Soyle~iiben iremezler soz-ile (3424)

<;iin yolun bagludur ol altl yana

$e~ cihetden vanmazsm sen ana ( 3504)

01 yiiki urmaya kim dartamaya

Aymaya ol raz1 kim ortemeye (3652)

Ger bir eksiik ola ol alb dan

Ba~anmaz nesne yiiz biii cehd ideo (3707)

Pes ~odum nefsi bularunla bile

N'ideyiim yiin varamadt menzile (4390)

Prof D1: Hatice $AHiN

U- fiiliyle kurulan yapllarda as1l fiille tasvir fiili arasmdaki bag1 kuran ula~ ekinde tutars1zhk gozlemlenmektedir. Ayn1 fiilin bile farkh ya da aym ~ekimlerde geni~ ya da dar unlu ulacl nobetle~e kullandlgl tespit edilmi~tirl.

Bir 6rnekte bil- fiili yeterlilik fiilinin olumsuzu i~in kullamlm1~t1r.

Ma' ani niye kim gerekdiir idemez

Ve besatl.n-i ma'rifetden bir giil direbilrnez (23)

Turk diliyle yazllm1~ butOn metinlerde goruldugu gibi Garlb-name'de de baz1 fiil ~ekimleri tasviri fiil yap1smda olmasa da bu i~levde kullamlm1~t1r. Bu durum eserde sadece yeterlilik fiilinde gozlemlenmektedir.

Girii Q.a2ret'den yaiia yol bulrnadt

~ald1 ~6yle ne lsJlasm bilrnedi (3271)

istediigio bulmadt anda yine

Kim varayd1 padi~ah dergahma (3292)

Yioe yol bulmadt ant gormege

Ta~ah olmad1 ana irmege (3332)

3) Tarama Sozliigii VII Ekler cildinde verilen orneklerde de bil· ve u- fiillerinin onlerine katt1g1 ula~lar dar ve geni~ olmak iizere nobetle~e kullamm sergilemektedir.

Prof Dt: Hatice SAHiN

Yir gok anufi ~andahgm bilmedi

Ay u giine~ yii~iiben bulmad! (3416)

Fani old! ayruP;t ba~dan ba~a

Yiigrii~iip ~lmadt ~a~dan ~a~a (4090)

SUREKLiLiK

Dur-/Tur-

Garlb-name'de u- fiilinden sonra en ~ok kullamlan tasviri fiil, dur-/tur- si.ireklilik tasviri fiilidir. Fiil, ~ogunlukla dur-, bazen de tur- bi~iminde kullanllm1~tlr.

Agz1 diinya ni' metin yiyiidura

Dili diinya sozlerin diyiidura (1187)

I:Jairete irmi~-idiim hie; ~eksiizin Gozleriim gorii-tururdt dost yiizin (3795)

Sureklilik bildiren dur- fiilinde daha ~ok olmak kayd1yla tasviri fiillerin

kullammmda vezin endi~esiyle ya as1l fiil kok ya da govdesinde dar i.inlu di.i~mesi

ya da tasviri fiilde hece du~mesi ornekleri ~ok Slk gozlemlenmektedir. U- fiilinde

oldugu gibi bu fiilin eklenmesinde de ula~ ekinde ~ogu kez birlik saglanamam1~tlr.

Our- si.ireklilik fiili, tek ba~ma surekliligi, devamh olmay1 anla.tlrken zaman zaman

bu durumun peki~rilmesi amac1yla zaman zarflanyla birlikte de kullamlm1~tlr.

Ciimle perde gotriiliiben ol c;alap

Goziime gomii-dururd1 b1-Q.icab (3787)

Mal u ni' met J..cul ~arava~ tayt u tac

Her giin anda toymudur biii biii ac; (4367)

Ciimle 'alem }.l~ufi goiilindeki

Gomiidur bunlarda her bir dilegi (4427)

Bu iki ev birbirisinden 'ucab

Birisi gomii-durur biri Q.icab (676)

Yidiiriidur diin ii giin usanmadm

Her neseniin c;ok yiyen biliir dadm (836)

Ayru~ olmek olmaya anda bize

Dost yiizi gomiidura her dem goze (2677)

414 Garib-u~n~eae Tasviri Fiiller Cl ¢::··=- =::::::::::::::::=:2E::S::::~::::::=:::;::=]:z:;::::;;::::=:=:~::ilMiiil

Gel-

J$:amu dilde soyleniidur dwmadm

Kim ola kin afunaya sul~ adm (2882)

iy kerim ii piir kerem sen k.Jl kerem

iredursun ral;unetilii her dem-be-dem (2941)

Yrrde gokde ne ki maQlil.k var diri

I:Iak )Jonmda yiyedurur her biri (3027)

'AJ9a ol dem gomiidur lp.ldret yiizi

01 yiizi ni<;e gore ~iiret gozi (3072)

Bir goiiiilden dostltlf. eyle dwmadm

BaJs:adur dost yiizine goz rrmadm ( 3519)

Prof Dr. Hntice $AHiN

Garib-name'de gel- sureklilik fiiline ornekler tespit edilmi~ olsa da bu orneklerin

say1smm ve ~e~itliliginin fazla olmad1g1 tespit edilmi~r. Az say1daki orneklerde bu

fiille beraber kullan1lan dut- ve goriin- olmak uzere sadece iki fii l bulunmaktad1r.

Birisi devlet dutagelmi~-durur

Birisi rnil:}.net ile Js:alml~-durur (1363)

01 ki devlet dutageldi diinyaya

Devletinden hergiz ol aynlmaya (1365)

MilJ.neti dutagelen katl.r-durur

$ol iiifill$: ehli Js:ara miinkir-durur (1383)

Out- fiiliyle kurulanlarda sureklilik tasviri sezilebilirken gorun- fiiliyle kurulan

orne.klerde sureklilik tasvirini ~1karmak mumkun degildir. Bu yap1larm tezlik

tasvirinde kullamlm1~ oldugu du~unulebilir.

Gizlii genci a<;tlup ma' him ola

Gizlii srrlar gozlere gomiigele (2668)

<;tin baJs:a her nesneye goiiiil gozi

Gomiigele anda ol ma' ni yiizi (3719)

Goziimiize gomiigele padi~ah

·A~tlf. isen ol heves<;iin ur~l ah (1145)

- ·-;~- A~1k Pa~a ve A11ado/u'dn Turk Ynz1 Dilinin Olu~w11u Sempozyumu ~~~: · -j

Prof Dr. Hat ice $AH1N

Hac1eminoglu, Harezm TUrk~esiyle ilgili gramer~ah$masrnda ba?lap ke/-ve pka kif- orneklerini tezlik, ~abukluk ifade eden birle$ik fiiller arasmda g6stermi$tir4. Tezlik ifade eden bir yap1 olarak Turkiye Turk~esinde var alan fakat Turkiye Turk~esiyle ilgili dilbilgisi kitaplannda bu ba$hk altmda yer a I mayan ~1kagel- tasviri fiilinin bu ~ah$mada yer ald1g1 gorulmektedir.

Gel- fiili, baz1 orneklerde tasviri fiil yap1srnda oldugu halde as1l fiil olarak . kullanrlml$t1r. Hac1eminoglu burada da bu orneklere ~ok benzeyen korka titreyu kel- ornegini tezlik fiillerine ornek olarak g6stermi$tir5

•

irte gice kimse goregelmeye (gormeye gelmek)

Kendii varsa l;lal.l$: selanun almaya (3884)

Ur;ageliip diinya tagm yaylad~

Al;liretden yaiia <;:iin 'azm eylediik (490)

Sureklilik fiillerinden sayrlan gor- fiiliyle ilgili ornekler say1s1 fazla olmamakla beraber sureklilik i$1evinin dl$rndaki kullan1mrn1 a~1k bir bi~imde sergilemi$tir. Hac1eminoglu, kor- fiilini de tezlik tasvir fiili olarak g6stermi$ti~. Yunus Emre'de de aynr i$1evle tespit edilen bu yap1larda genel olarak tezlik tasviri gorUise de bu fiil as1l fiile ~ah$-, gayret gaster- anlam1 katmaktad1r.

Bunlarufila vangorgil Q.aZ:ret'e

Kim ebed lay* olasm ral;unete (2940)

U~bu kafuler buna uymadtlar

Birligiin eydiigoriip duymadllar ( 4179)

Kutadgu Bilig'de de kor- fiili hem sureklilik i$1evinde hem de tezlik i$1evinde kullanrlml$t1r. Aynca eserde ~ok s1k kullanrlan baka kor- (dikkat et-) fiili de kahpla$ml$ bir bi~im olarak kar$1m1za ~1kmaktad1r7•

4) Necmettin Hac1eminoglu, Harezm Tiirk~esi Gromeri, istanbul Oniversitesi Edebiyat Fakiiltesi Yaymlan, Ankara 1997, s. 182.

5) Necmettln Hac1eminoglu, Horezm Tiirk>esi Gromeri, istanbul Oniversitesi Edebiyat Fakiiltesi Yaymlan, Ankara 1997 s.182.

6) Necmettin Hac1erninoglu, Horezm Tiirk~esi Gromeri, istanbul Oniversitesi Edebiyat Fakiiltesi Yay1nlan, Ankara 1997 5.183.

7) Hatice Sahin, "Kutadgu Bilig'de Tasviri Fliller", Uludo§ Oniversitesi, Fen·Edebiyot Fokii/tesi Sosyo/ Bilimler Oergisl, Y1l:2, Say1:2, 2000-2001, s.103

416 Garib-11~11.e(le Tasviri Fiiller El"-:;·-~:zz:::;;:~E::::::.;:;:::::=::~~·:::::.;::::;:3::=:-~·;::EE:;::·~::s;~ .. z:::;z:~. Qiiil

Prof D1: Hntice $AH1N

TEZLiK FiiLi

Ver- fiili eserde tezlik bildirmek Ozere kullamlan bir tasviri fiil olmakla beraber 6rneklerinin say1s1 son derece azd1r.

Sonu!;

Eytdiim iy §eyl;l-i muJ5addes niir-1 l;lal5.

Ni9e balkdur eydivirgil i§ bu balk (8713)

Soz i9inde artuk eksiik var-1sa

Diizivire her ki dogru yar-1sa (3255)

Turk dili tarihinde 6nemli yere sahip eserlerin;bir bOtOn olarak ya da belli gramer kategorileri a!;ISmdan ayrmtlh bic;imde ele ahnmas1 gerekliliginden hareketle ~~1k Pa~a'nm Garib-name adh eserinde tasviri fiiller incelendiginde ~u sonuc;lar c;• ka nlabilmi~tir.

Garib-name, hacimli bir eser olmasma ragmen tasviri fiilleri kullanma oram c;ok yOksek degildir.

Yeterlilik tasvirinin bil- fiiliyle kurulan olumlu bic;imi sadece alb 6rnekte tespit edilebilmi~tir. Yunus Emre'de de bil- fiilinin u- fiiline gore daha az kullamld1g1 g6r01m0~ ise de Garib-name'deki kadar az degildir. Bunun d1~mdaki ornekler u­fiiliyle kurulan orneklerdir. Bu 6rneklerde ve dur-sOreklilik fiiliyle kurulan yapllarda yukanda da belirtildigi gibi OniO ulac; ekinin kullammmda birlik gorOimemektedir.

Yunus Emr'e'de nice fehm eylesiin gibi yapllarda soru kelimeleriyle fiilin yetersizlik bildirmesi saglanm1~t1r. Garib-name'de bu tarz yap1lar tespit edilememi~tir.

Tezlik fiili olarak vir- fiili c;ok az 6rnekle kar~1m1za c;•ksa da gel- fiili de tezlik fiili olarak kullamlm1~t1r. Aynca baz1 c;ah~malarda tezlik fiili olarak gosterilen gor- fiili, c;aba goster-, gayret et- tasvirini yap1ya katm1~t1r.

ll&~p!i'·a<> 3;"2J:f.:::!l. ::·=c::ll"11'!::::::::I=::::::=:::.:::JJ A~rk Pa~a ve AuadoluCia Tiirk Yazr Dilinin Olu§ll/1111 Sempozyumu [~17Jj~