Áhrif fjármálahrunsins á lífskjörinUmfang kreppunnar

og afkoma ólíkra tekjuhópaStefán Ólafsson og Arnaldur Sölvi Kristjánsson

Þjóðmálastofnun, Apríl 2012

Hrunið á Íslandi• Stærsta bóluhagkerfi sögunnar -

mesta skuldsetningin• Stærsta og dýrasta fjármálahrunið• Margþætt hrun

• Krónan; Bankarnir• Efnahagslífið; Atvinnan• Traustið o.s.frv….

• Afleiðingarnar fyrir lífskjörin?

Almennar niðurstöður

• Skýrslan sýnir að Ísland hefur að mörgu leyti farið aðra leið í gegnum kreppuna en algengast er á Vesturlöndum

• Botni var náð á árinu 2010 og síðan hefur vöxtur hafist á ný og kjörin batnað

• Ísland virðist ná sér fyrr upp úr kreppunni en flestar þær þjóðir sem illa urðu úti, þrátt fyrir stærra áfall hér

Lægri tekjuhópum hlíftJöfnun kjara

Verndun atvinnuVelferðarkerfi beitt til varnar

Íslenska leiðin úr kreppunni

Umfang kreppunnar

Mesta kaupmáttarrýrnun frá 1955

- og sennilega alveg frá 194519

5519

5719

5919

6119

6319

6519

6719

6919

7119

7319

7519

7719

7919

8119

8319

8519

8719

8919

9119

9319

9519

9719

9920

0120

0320

0520

0720

09

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

-7.7

10.5

-5.2

11.2

20.

4 1.6

11 11.8

10.3 11

.95

-2.7

-8.4 -6

.117

.115

.18.

47.

311

.6-1

5.1

2.3

15.5

8.5

2 1.1

5.5

2.2

-12.

5-2

.510

.89.

525

.8-2

.7-9

.4-4

.62.

5-3

.3-6

.80

3.8

3.9 5.

9 74.

7 5.2

-1.2

0.2

4.2 5.

3 7.7

6.3 7.

6-0

.6-1

6.4

-12.

6

% b

reyt

ing

frá fy

rra á

ri

-27%-22%

Umfang kjaraskerðingarinnarMeðaltöl – Ólíkir mælikvarðar

Kaupmáttarrýrnun launavísitölu 2008-2010

Minnkun einkaneyslu 2007-2010

Minnkun einkaneyslu 2008-2010

Meðalrýrnun kaupmáttar ráðst.tekna -án áhrifa skuldabyrði: 2008-2010

Næst stærsta kjaraskerðingin: 1988-1994

Rýrnun kaupmáttar heimilageirans -með áhrifum aukinnar skuldabyrði: 2008-2010

-30 -25 -20 -15 -10 -5 0

-12

-22

-15

-20

-22

-27

Kjaraskerðingin í %: Ólíkir mælikvarðar

Kjaraskerðing ólíkra hópaLágtekjufólki hlíft

Ráðstöfunartekjur hátekjufólks

Ráðstöfunartekjur millitekjufólks

Ráðstöfunartekjur lágtekjufólks

Ráðstöfunartekjur fjölskyldna - meðaltal

-40 -35 -30 -25 -20 -15 -10 -5 0

-38

-14

-9

-20

Rýrnun kaupmáttar ráðstöfunartekna 2008 til 2010 (%)

Ólíkar leiðir Íslands og Írlands

Hvernig byrðarnar dreifðust: Ísland 2008-10 og Írland

2008-9

I II III IV V VI VII VIII IX X-50

-40

-30

-20

-10

0

10

-26

-14 -1

1

-11

-12 -9 -9 -8

-2

8

-9 -9-13 -13 -14 -14 -14 -15

-17

-38

Írland Ísland

Upp

söfn

uð b

reyt

ing

í %

Hæstu tekjurMiðtekjurLægstu tekjur

Lágtekjufólki hlíft á Íslandi-minnsta rýrnun tekna

Lágtekjufólki refsað á Írlandi-mesta lækkun

Atvinnuleysi fór mest í um 9%en var í lok 2011 það sjöunda minnsta í

Evrópu

Spánn

Grikkla

ndÍrla

nd

Portúg

al

Lithá

en

Lettla

nd

Slóvak

ía

Búlgarí

a

Ungve

rjalan

d

Eistlan

d

Póllan

d

Frakkla

nd

Meðalt

al ESB

Slóven

ía

Bretlan

dKýp

ur

Rúmen

íaÍta

lía

Danmörk

Finnlan

d

Tékkla

nd

BelgíaMalt

a

Svíþjóð

Íslan

d

Þýska

land

Hollan

d

Lúxe

mborg

Austur

ríkiSvis

s

Noregu

r0

5

10

15

20

25

2009-annar ársfjórðungur 2011-lok árs

% v

innu

afls

án

atvi

nnu

Hámark atvinnuleysis 2009: Ísland með 10. mesta í EvrópuLok árs 2011: Ísland með 24. mesta í Evrópu

Gengisfall krónunnar >Kaupmáttur rýrnaði >

Skuldir hækkuðu >Atvinna dróst saman >

Orsök kjaraskerðingarinnar

Samdráttur þjóðarframleiðslu 2008-2010

Lettla

nd

Lithá

enÍsl

and

Danmörk Íta

lía

Finnlan

d

Slóven

íaJa

pan

Lúxe

mborg

Frakkla

nd

Rúmen

ía

Þýska

land

Austur

ríki

Belgía

Tékkla

ndSvis

sMalt

a

Slóvak

ía

Póllan

d-25

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

-21.

3-1

5.7

-10.

5-1

0.4 -9.4 -7

.0 -5.3

-5.0

-4.8

-4.6

-4.4 -3.4

-3.0

-2.9 -2.1

-2.0

-1.8

-1.5

-1.3

-1.0

-0.9

-0.8 -0.3

-0.2

-0.1

0.0 0.5 0.9

1.1 2.

82.

9 3.7 4.6

4.9

5.2 5.9

10.6

Samdráttur þjóðarframleiðslu = um -10%Rýrnun kaupmáttar ráðst.tekna = um -20%

Kjaraskerðing umfram samdrátt VLF – vegna

gengisfallsins

19551957

19591961

19631965

19671969

19711973

19751977

19791981

19831985

19871989

19911993

19951997

19992001

20032005

20072009

2011-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

Ráðstöfunartekjur á mann, breyting í % VLF á mann, breyting í %

Botninum náð – upprisan hafin

Botni náð – Upprisan hafinHagvöxtur eftir fjórðungum

1. á

rsfjó

rðun

gur

2. á

rsfjó

rðun

gur

3. á

rsfjó

rðun

gur

4. á

rsfjó

rðun

gur

Árs

tölu

r

1. á

rsfjó

rðun

gur

2. á

rsfjó

rðun

gur

3. á

rsfjó

rðun

gur

4. á

rsfjó

rðun

gur

Árs

tölu

r

1. á

rsfjó

rðun

gur

2. á

rsfjó

rðun

gur

3. á

rsfjó

rðun

gur

4. á

rsfjó

rðun

gur

Árs

tölu

r

1. á

rsfjó

rðun

gur

2. á

rsfjó

rðun

gur

3. á

rsfjó

rðun

gur

4. á

rsfjó

rðun

gur

Árs

tölu

r

1. á

rsfjó

rðun

gur

2. á

rsfjó

rðun

gur

3. á

rsfjó

rðun

gur

4. á

rsfjó

rðun

gur

Árs

tölu

r

2007 2008 2009 2010 2011

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

10

3.2

5.8

7.97

6 5.8

2

-0.4-2

1.3

-5.4-6.4

-7.2-8.2

-6.8-5.6

-6.6

-3.4

-0.4

-4

3.51.9

42.8 3.1

Kjörin batna á nýKaupmáttur launavísitölunnar

(12 mánaða breyting, feb. til feb.)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

-1.1

4.1

0.9

3.7

1.32

4.13

-0.2

-9.3

-3.4

2.2

4.6

% b

reyt

ing

frá fy

rra

ári

Þyngri róður hjá öðrum kreppuþjóðum

(hagvöxtur)

2008 2009 2010 2011-20

-15

-10

-5

0

5

Meðaltal ESB Írland GrikklandLettland Ísland

Rau

nbre

ytin

g VL

F frá

fyrr

a ár

i (%

)

Atvinnuleysið: Þyngra hjá öðrum kreppuþjóðum

2008 Q1

2008 Q2

2008 Q3

2008 Q4

2009 Q1

2009 Q2

2009 Q3

2009 Q4

2010 Q1

2010 Q2

2010 Q3

2010 Q4

2011 Q1

2011 Q2

2011 Q3

2011 Q4

0

5

10

15

20

25

Meðaltal ESB Írland Lettland SpánnGrikkland Portúgal Ísland

Atv

innu

laus

ir se

m %

vin

nuaf

ls

Einkaneysla eykst á Íslandi

Meðaltal ESB Grikkland Lettland Írland Ísland0

20

40

60

80

100

120

100

100

100

100

100

96

99

80

89

81

100

100

79

86 89

103

96

87 85

96

2008 2009 2010 2011

Vísi

tölu

r: 20

08=1

00

Hæsta atvinnustig í Evrópu

í árslok 2011

Íslan

dSvis

s

Noregu

r

Svíþjóð

Hollan

d

Danmörk

Austur

ríki

Þýska

land

Finnlan

d

Bretlan

dKýp

ur

Eistlan

d

Tékkla

nd

Slóven

ía

Luxe

mborg

Meðalt

al ESB (2

7)

Portúg

al

Frakkla

nd

Lettla

nd

Belgía

Lithá

en

Póllan

d

Búlgarí

a

Slóvak

íaÍrla

nd

Rúmen

íaMalt

a

Spánn

Ítalía

Ungve

rjalan

d

Grikkla

nd

Króatía

Tyrklan

d

Maked

ónía

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

79.6

79.3

75.8

75.4

75.1

73.8

73.0

72.8

70.3

69.5

67.6

67.2

66.1

65.1

65.0

64.6

64.5

64.3

62.7

61.7

61.4

60.2

59.9

59.9

59.1

59.1

58.1

57.9

56.9

56.4

55.4

53.2

49.9

44.2

Hlutfall fólks á vinnualdri sem er í launaðri vinnu

Umbreyting tekjuskiptingarinnar

Mikil jöfnun tekjuskiptingar eftir hrun

Ójöfnuður 2010 svipaður og 1998-9

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 20100.00

0.05

0.10

0.15

0.20

0.25

0.30

0.35

0.40

0.45

0.50

0.21

0.21

0.21 0.22 0.

23 0.24 0.

25 0.26 0.

27 0.29 0.

30 0.31

0.36 0.

38

0.43

0.34

0.29

0.24

0.19 0.20

0.20 0.20 0.

22 0.23 0.

24

0.24

0.24 0.24 0.24 0.25 0.

27 0.29 0.

29

0.29

0.27

0.24

Gini - Allar tekjur meðtaldar Gini - Án hluta fjármagnstekna (söluhagnaðar)

Skattbyrði lágtekjufólks minnkaði, en hækkaði hjá

hátekjufólki, eftir hrun

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Efsta tíundEfsta 1%Neðsta tíund

Skat

tbyr

ði í

%

Beinir skattar sem % heildartekna fyrir skatt

Skattbyrði miðtekju-fjölskyldna lækkaði

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

0

5

10

15

20

25

Skat

byrð

i i %

Um 6 af hverjum 10 fjölskyldum fengu lækkaða skattbyrði eftir hrun;Tekjuskattbyrði 40% fjölskyldna hækkaði, þ.e. hjá þeim tekjuhærri

Skattbyrði tekjuhópa 2007 og 2010

Skattbyrði lækkaði í hópum I til VI (hjá 60% fjölskyldna)

Beinir skattar sem % heildartekna

Neðsta tíund

II III IV V VI VII VIII IX Efsta tíund

Efsta 1%

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

40

3.0

10.5 13

.8 16.7 18

.8 20.5 22

.2 23.4

24.3

17.1

13.0

-3.0

7.0

11.0 14

.6 17.5 20

.2 22.4 24

.5 26.5 30

.6 33.3

2007 2010

Tekjuhópar, frá lægstu tekjum (vinstra megin) til hæstu (hægra megin)

Ska

ttbyr

ði te

kjuh

ópa

í %

Lækkun hjá60% fjölsk.

Hækkun hjá40% fjölsk.

Hæstu tekjur hækkuðu langmest allra, í um 24

m.kr. á mánuði 200719

93

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

0

5

10

15

20

25

Efsta 1%Næst ríkasta 1%Efstu 10%Fimmta ríkasta 1%Miðtekjur

Mán

ðarte

kjur

í m

illjó

num

kr.

á ve

rðla

gi 2

010

Efsta 1% fjölskyldna =24 mkr. á mán.

Tekjuhlutdeild efsta 1% heimila

í USA og á ÍslandiHeildartekjur fyrir skatt

1950

1952

1954

1956

1958

1960

1962

1964

1966

1968

1970

1972

1974

1976

1978

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

0

5

10

15

20

25

Bandaríkin

Ísland

Hlu

tdei

ld h

eild

arte

kna

heim

ila (í

%)

Ísland nálgaðist USA árið 2007 í hlut ofurtekna

Ísland og USA: Hvernig byrðarnar dreifðust í kreppunni 2007-2010

Fimmtungarhópar (20% fjölskyldna í hverjum)

Lágtekjufólk Lægri miðhópur Miðtekjufólk Hærri miðhópur Hátekjufólk-40

-35

-30

-25

-20

-15

-10

-5

0

-11.3

-8.0-6.6

-4.8 -4.5

-14.3-16.6 -17.3 -18.0

-34.6

Bandaríkin Ísland

Upp

söfn

uð b

reyt

ing

ráðs

t.tek

na 2

007-

2010

Mestar byrðar hjá lágtekjufólki í USA – öfugt á Íslandi

Sérstaða:Lægri tekjuhópum hlíft

Jöfnun kjaraVerndun atvinnu

Velferðarkerfi beitt til varnar

Írar, Bandaríkjamenn og Bretar juku ójöfnuð í kreppunni

Íslenska leiðin

Takk fyrir!