Embed Size (px)
Citation preview
„Ég er náttúrulega undantekningin“
Frásagnir og sviðslist kvenkyns leigubílstjóra
Kristín Lilja Linnet
Lokaverkefni til BA-‐gráðu í þjóðfræði
Félagsvísindasvið
„Ég er náttúrulega undantekningin“
Frásagnir og sviðslist kvenkyns leigubílstjóra
Kristín Lilja Linnet
Lokaverkefni til BA-‐gráðu í þjóðfræði Leiðbeinandi: Kristinn Schram Félags-‐ og mannvísindadeild
Félagsvísindasvið Háskóla Íslands Júní 2016
Ritgerð þessi er lokaverkefni til BA-‐gráðu í þjóðfræði og er óheimilt að afrita ritgerðina á nokkurn hátt nema með leyfi rétthafa.
© Kristín Lilja Linnet 2016 Reykjavík, Ísland 2016
3
Útdráttur Í þessari rannsókn er heimur kvenkyns leigubílstjóra og upplifun þeirra af starfinu skoðuð
nánar. Við vinnslu rannsóknarinnar var mestmegnis stuðst við eigindlegar
rannsóknaraðferðir og tekin viðtöl við þrjá kvenkyns leigubílstjóra, allir á þrítugsaldri. Í
þessari ritgerð er rýnt í frásagnir þeirra og sýn þeirra á starfinu og næturlífi helgarinnar
skoðuð nánar. Leigubílstjórar setja sig á svið innan bílsins og eru því frásagnir kvennanna
greindar út frá sviðslistafræði og frásagnarhefð. Einnig eru kenningar um öryggi og svartan
húmor tengdar við rannsóknina og skoðaðar út frá gögnunum. Viðmælendurnir tala mikið
um viðbrögð farþega og hegðun þeirra í bílnum.
Eitt helsta þema viðtalanna felst í því að vera undantekning. Kvenkyns bílstjórar eru í
minnihluta en flestir farþegar gera ráð fyrir því að bílstjórinn sé karlkyns þegar sest er í bílinn.
Frásagnir byggjast kvennanna mikið á því. Frásagnir þeirra litast jafnframt af starfstengdu
öryggi. Niðurstöður þessarar rannsóknar byggja því á öryggistilfinningu kvenbílstjóra í bílnum
og hvernig viðmælendur setja sig á svið.
4
Efnisyfirlit
Inngangur ...................................................................................................................... 5 1 Hugtök og kenningar ................................................................................................. 7 2 Aðferðafræði og efnistök ......................................................................................... 12
2.1 Eigindlegar rannsóknir ....................................................................................... 12 2.2 Viðtölin ............................................................................................................. 13 2.3 Viðmælendur og framkvæmd viðtalsrannsóknar .................................................. 15 2.4 Rannsóknarsaga ................................................................................................ 17
3 Greining ................................................................................................................. 21 3.1 Frásagnir og sviðslist .......................................................................................... 21 3.1.1 Svartur húmor og óviðeigandi hlátur ............................................................. 24
3.2 Öryggi .............................................................................................................. 26 3.2.1 Minnihlutahópur ......................................................................................... 28
Niðurstöður ................................................................................................................. 30 Heimildir ..................................................................................................................... 32
5
Inngangur
Þegar hugsað er um leigubílstjóra sjá margir eflaust fyrir sér fámálan karlmann í eldri
kantinum. Leiguakstur hefur í gegnum tíðina verið fremur karllægt starf og sést það
greinilega þegar leigubílstjórar eru túlkaðir í tjáningarmiðlum en óalgengt er að sjá kvenkyns
leigubílstjóra í fjölmiðlum. Ein þekktasta birtingarmynd leigubílstjóra er án efa kvikmyndin
Taxi Driver, þar sem Robert de Niro er í hlutverki leigubílstjórans Travis Bickle. Bickle, sem er
nýr í starfi, hefur óbeit á glæpum og siðleysi borgarinnar og lætur sig dreyma um að hreinsa
borgina af spillingu. Í þessari tilteknu mynd er leigubílstjórinn í aðalhlutverki en í öðrum
myndum gegna leigubílstjórar alla jafna einungis aukahlutverki og segja lítið sem ekkert
(Phillips og Scorsese, 1976). Í kvikmyndum sjást konur hins vegar næstum aldrei í hlutverki
leigubílstjóra. Konur eru og hafa alltaf verið í miklum minnihluta á þessum starfsvettvangi og
virðast margir farþegar gera ráð fyrir því að bílstjórinn sé karlkyns þegar sest er inn í
leigubifreiðina. Þetta á jafnt við um karlkyns og kvenkyns farþega.
Í þessari rannsókn voru tekin viðtöl við þrjá kvenkyns leigubílstjóra og voru þau tekin
upp, ýmist heima hjá þeim eða heima hjá rannsakanda. Allar eiga þær það sameiginlegt að
keyra leigubíl um helgar og verða þær á mjög skömmum tíma að aðlaga sig því umhverfi sem
næturlíf Reykjavíkurborgar býður þeim upp á. Um helgar er það einna helst ölvað fólk sem
tekur leigubíl, fólk sem er á leiðinni í eða úr miðbænum. Fólk sem er undir áhrifum hagar sér
á mjög mismunandi hátt. Sumir geta verið háværir og ofbeldisfullir en aðrir glaðlyndir og
málgefnir. Í þessu starfi er því mikilvægt að vera fljótur að bregðast við þeim áskorunum sem
mannleg samskipti bjóða upp á og að geta lagað sig að hinum ýmsu aðstæðum. Tilgangur
þessarar rannsóknar er að kynnast betur heimi leigubílstjóra og athuga hver upplifun
kvennanna er af starfinu. Hér á eftir verður sjálfsmynd viðmælendanna og upplifun þeirra af
starfinu skoðuð í samhengi við fræðilegar rannsóknir Elliott Oring, Timothy R. Tangherlini og
Cynthiu Boyd sem og annarra fræðimanna.
Við vinnslu þessarar rannsóknar verður notast við nafnleynd, þá einna helst vegna
viðkvæmra upplýsinga sem fram komu í viðtölunum. Samkvæmt siðareglum
Félagsvísindastofnunar Háskóla Íslands ber að gæta trúnaðar og virðingar gagnvart
skjólstæðingum sem í þessu tilfelli eru viðmælendur rannsóknarinnar (Siðareglur
Félagsvísindastofnunar Háskóla Íslands, 2014: 4). Var það ákvörðun mín sem rannsakandi að
6
breyta nöfnum viðmælenda minna svo ekki væri hægt að bera kennsl á konurnar eða tengja
frásagnirnar við þær.
Ritgerð þessi skiptist í þrjá meginhluta. Í fyrsta hluta verður rætt um helstu hugtök og
kenningar innan þjóðfræðinnar sem tengjast þessari rannsókn og þau skoðuð nánar. Farið
verður yfir hugtök eins og persónuleg frásögn en það gefur okkur betri mynd af upplifun
kvennanna í þessu starfi og dýpri skilning á því hvernig þær upplifa vinnu sína og
nærumhverfi innan hennar. Samhliða því verður hugtakið frásagnarlist skoðað með tilliti til
þess hvernig konurnar lýsa sinni upplifun. Skoðað verður hvernig konurnar setja sig á svið og
einnig aðferðir sem þær nota í tjáningu sinni bæði með tilliti til varnaðarsagna og húmors.
Ekki verður hjá því komist þegar fjalla á um atvinnubílstjóra að taka fyrir hugtakið
atvinnutengd þjóðfræði og er hún best skoðuð í þessu samhengi samhliða hugtakinu
munnleg menning.
Í öðrum hluta verður farið í aðferðafræðilegan hluta rannsóknarinnar. Eigindlegar
rannsóknir verða skilgreindar og notast verður við aðferðir innan þeirra þar sem að
viðtalsrannsóknir eru byggðar upp með eigindlegu sjónarhorni. Eigindlegar rannsóknir gefa
okkur sýn í einstaklingssjónarhorn og upplifun og færir okkur nær því markmiði að nálgast
betur upplifun kvenleigubílstjóra í sínu starfi. Viðtöl henta þannig mjög vel sem persónuleg
nálgun þar sem þau geta vakið traust, sem er nauðsynlegt við uppbyggingu rannsókna sem
þessarar. Ásamt þessu verður farið yfir uppbyggingu viðtala, þátttakendur, undirbúning sem
og efnistök.
Í þriðja hluta verða viðtölin greind og farið dýpra í rannsóknina. Viðtölin verða krufin
og skoðuð með tilliti til fræðilegra nálgana sem fjallað er um í fyrri köflum. Þannig verður
leitað svara við megin rannsóknarspurningu ritgerðarinnar: Hver er upplifun kvenkyns
leigubílstjóra á atvinnugreininni, í hverju felst reynsla þeirra og viðhorf þeirra til starfsins.
Upplifun kvennana verða skoðuð bæði með það að markmiði að finna sameiginlega þætti og
ólíka þætti á milli viðtalanna. Tekið verður tillit til þess að hver einstaklingur er ólíkur jafnvel
þó að reynsla þeirra og upplifun geti verið af svipuðum toga. Þá verður skoðað hve stór
þáttur af starfi kvenleigubílstjóra fer í það að hugsa og vinna með starfsöryggi og hvernig þær
upplifa öryggi í starfinu. Að lokum verður þetta allt dregið saman í niðurstöðukafla og komist
að ályktun um reynsluheim kvenleigubílstjóra og sýn þeirra á starfið.
7
1 Hugtök og kenningar
Við vinnslu þjóðfræðirannsókna er mikilvægt að skoða helstu hugtök og kenningar
þjóðfræðinnar og tengja við rannsóknina. Hér á eftir verður greint frá þeim hugtökum og
kenningum sem beitt er í rannsókninni og rannsóknarefnið svo skoðað út frá þeim síðar.
Frásagnarlist (e. narrative) er ákveðið tjáningarform þar sem upplifun eða lífsreynslu
er breytt í munnlega frásögn en til að geta kallast frásögn þarf sagan sem sögð er að vera
samfelld, það er að segja í réttri röð. Í bókinni Folk groups and folklore genres útskýrir
bandaríski þjóðfræðingurinn Elliot Oring hugtakið frásögn og jafnframt hvað einkennir góðan
sögumann (Oring, 1986: 121). Frásögn getur haft tilfinningalega merkingu, bæði fyrir
sögumanninn sem og áheyrendur, góður sögumaður hefur jafnframt hæfileikann til að höfða
til áheyrenda og jafnvel vinna þá algjörlega á sitt band. Síðar í ritgerðinni verður þetta hugtak
skoðað nánar og þá einna helst persónuleg frásögn (e. personal narrative) en það hugtak
felur í sér hversdagslega frásögn af upplifun einnar manneskju. Það að vera meðvitaður um
það hvort frásögnin sé viðeigandi þeim áheyrendahópi sem viðstaddur er sýnir að
sögumaðurinn þekkir hópinn og er jafnvel hluti af honum. (Sims og Stephens, 2011: 172-‐3).
Einnig verður skoðað hugtakið frásögn af persónulegri reynslu (e. personal experience
narrative) sem lýsir ákveðnum atburði út frá sjónarhorni sagnamannsins (Bauman, 1986: 33).
Í bók sinni Talking Trauma greinir þjóðfræðingurinn Timothy Tangherlini frá
frásagnarlist og persónulegum frásögnum, við lærum gildi og reglur samfélagsins í gegnum
sögur, notum þær til að skemmta hvert öðru og til að fá tilfinningalega útrás (Tangherlini,
1998: xx). Sögur geta haft áhrif á skynjun fólks á starfi sínu. Í því samhengi skoðaði
Tangherlini sögur sjúkraflutningamanna og það sama mun verða gert hér með sögur
leigubílstjóra. Sögur sjúkraflutningamanna eru alla jafna frekar öfgafullar og því lengur sem
maður hefur verið í starfinu, því betri verður maður í frásagnarlistinni. Nýliðar í starfinu hafa
ekki hæfnina og reynsluna til að koma með góða sögu (Tangherlini, 1998: xxiii). Sem dæmi
mætti nefna sögu eins sjúkraflutningamanns af bílslysi:
My biggest pet peeve is people who don’t put kids in child seats. [...] They didn’t
speak any English and they were driving a ’68 Chevy Impala steel dash and they
had gotten into an accident and the lady was holding onto her baby – it was
about two months old – and she didn’t have a seat belt on. Well, she went
8
forward with the baby against her chest, and the baby hit its head against the
steel dashboard and was squashed like a grape. (Tangherlini, 1998: 66)
Mögulega væri hægt að setja frásögnina hér að ofan í flokk með varnaðarsögum, þar sem
hún sýnir afleiðingar þess að keyra án bílbeltis. Nánar verður greint frá varnaðarsögum síðar í
kaflanum. Frásagnarstíll sjúkraflutningamanna er napur en jafnframt hversdagslegur og nota
þeir húmor til að létta á vinnunni. Frásögn sjúkraflutningamannsins hér að ofan felur í sér
mikið ósamræmi, hann byrjar á því að segja hvað veldur honum gremju en svo fáum við að
heyra um lítið barn sem deyr hræðilegum dauða. Frásögnin sem virtist léttvægileg í fyrstu
breyttist snögglega, dauði barnsins kemur manni algjörlega á óvart.
Húmorfræði er fræðigrein innan þjóðfræðinnar sem felur í sér mörg hugtök og
kenningar. Kímni eða skop er oft álitið ómerkilegt og hversdagslegt. Elliott Oring mælir gegn
þessu en honum þykir húmor vera mikilvægt rannsóknarefni sem ekki megi horfa framhjá
(Oring, 2003 :ix). Hér verður farið í nokkur hugtök og kenningar, lausnarkenninguna,
misræmiskenninguna sem og hugtakið svartur húmor. Lausnarkenningin greinir frá því að
ákveðinn atburður eða reynsla verður til þess að við bælum niður tilfinningar sem við fáum
svo útrás fyrir með hlátri eða húmor af einhverju tagi. Sigmund Freud, frumkvöðull í
sálfræðirannsóknum, skrifaði mikið um lausnarkenninguna. Hann sagði í lýsingu sinni á hlátri
og spaugi að „the cathectic energy used for the inhibition has now suddenly become
superfluous and has been lifted, and is therefore now ready to be discharged by laughter“
(Freud, 1989: 182). Með öðrum orðum, við losnum við óþarfa orku með hlátri. James
Beattie, skáld og ritgerðarhöfundur, var einn af þeim fyrstu til að greina frá
misræmiskenningunni, en samkvæmt honum verður hlátur til þegar tvær eða fleiri
mótsagnakenndar eða óviðeigandi aðstæður sameinast í einni hugsun eða hugsunarferli
(Oring, 1992: 2). Elliott Oring útskýrði kenninguna nánar í bók sinni Jokes and other relations:
„the perception of humor depends upon the perception of an appropriate incongruity -‐ that
is, the perception of an appropriate interrelationship of elements form domains that are
generally regarded as incongruous“ (Oring, 1992: 2). Svartur húmor tengist báðum þessum
kenningum. Hann felur í sér mikið misræmi og getur hjálpað okkur að koma í orð því sem
annars væri ólýsanlegt en getur jafnframt losað um heftar tilfinningar .
Jokes are forms, par excellence, that deal with situations of unspeakability
because they may conjoin an unspeakable, and hence incongruous, universe of
9
discourse to a speakable one. This is not necessarily the joke’s raison d’être, but it
certainly is one of the joke’s unique talents. (Oring, 1992: 35)
Kaldranalegir brandarar um stórslys og hörmungar eru gott dæmi um svartan húmor. Sem
dæmi um stórslysabrandara mætti nefna brandara um hræðilegan dauða Díönu prinsessu í
bílslysi eða grín um árásina á tvíburaturnana í New York (Kuipers, 2005: 71). Brandarar af
þessu tagi geta veitt fólki lausn frá erfiðum tilfinningum og komið í orð því sem erfitt væri að
tala um í venjulegu samtali. (Oring, 1992: 34).
Sviðslistafræði (e. performance studies) er fræðisvið þar sem flutningur eða sviðslist
er rannsökuð nánar. Richard Bauman, þjóð-‐ og mannfræðingur, lýsir sviðslist sem
fagurfræðilegri samskiptaleið, römmuð inn á ákveðinn hátt og stillt upp til áhorfs (Bauman,
1992: 41). Til þess að hægt sé að flytja sviðslist þurfa áhorfendur að vera viðstaddir og vita að
flutningur eigi sér stað (Sims og Stephens, 2011: 131). Flutningur og frásögn tengjast á marga
vegu, flutningur er hluti af frásögninni og vekur athygli á athöfninni og flytjandanum.
Munnlegur flutningur á sér stað á menningarlegum vettvangi eða viðburði. Líkt og með
ritaðan texta er mikilvægt að rannsaka munnlega flutninginn, flæði hans og listræna mynd
(Bauman, 1986: 3).
Not only does someone telling a story know how to cue the listening audience, a
performer is frequently aware of when to tell a story and which story to tell. […]
The audience plays its part by evaluating the performance based in part on
awareness of this appropriate time and content. The aesthetic response or
evaluation allows us to see the appropriateness of the performance context.
(Sims og Stephens, 2011: 173)
Frásögn er mikið meira en bara texti, hún er jafnframt lýsing á munnlegri hegðun einnar
manneskju, flutningur sem á sér stað á ákveðnum tíma og stað (Oring, 1986: 138). Skilningur
sögumannsins á því hvort og hvenær frásögn hans sé viðeigandi getur gefið í skyn aðild að
ákveðnum hópi (Sims og Stephens, 2011: 173).
Breski mannfræðingurinn Jack Goody fjallar um munnlega menningu (e. oral culture) í
bókinni Folklore, cultural performances, and popular entertainment. Samkvæmt honum er
munnleg menning menning án ritunar og allt tengt menningunni fyrirfinnst í minni fólks.
Mikilvægt er að greina á milli mismunandi menningarheima með og án ritunar og einnig milli
ritaðra og munnlegra hefða í skrifandi samfélagi (Goody, 1992: 12). Munnleg samskipti fólks
innan samfélags með ritun eru ekki eins og í munnlegu samfélagi án ritunar, í því seinna eru
10
munnleg samskipti eina leiðin til að flytja sögur og menningu á milli fólks. Á sama hátt segja
leigubílstjórar sögur sín á milli en ef enginn skráir þær niður hverfa þær í gleymskunnar dá
(Goody, 1992: 12). Dæmi um munnlega menningu á vinnustað eru meðal annars
varnaðarsögur, sem greint verður nánar frá hér að neðan, orðatiltæki og óskrifaðar reglur.
Starfsfólk segir hvert öðru stuttar frásagnir, sögur úr starfinu og kennir nýjum starfsmönnum
óskrifaðar reglur starfsins með sögum og orðtökum (Boyd, 1997: 214). Allt þetta fellur undir
sviðslistafræði, sögumaðurinn setur sig á svið og flytur söguna með ákveðnum tilþrifum fyrir
samstarfsfólk sitt.
Þjóðfræðingurinn Alan Dundes lýsir hugtakinu þjóðfræðihópar (e. folk groups) sem
hópar tveggja eða fleiri einstaklinga sem deila sameiginlegum þáttum (Dundes, 1980: 7).
Þjóðfræðingurinn Benjamin Botkin útskýrði hugtakið þjóðfræði með eftirfarandi hætti:
Every group bound together or by common interests and purposes, whether
educated or uneducated, rural or urban, possesses a body of traditions which
may be called its folklore. Into these traditions enter many elements, individual,
popular, and even “literary,” but all are absorbed and assimilated through
repetition and variation into a pattern which has value and continuity for the
group as a whole. (Rodgers og Hirsch, 2010: 9)
Samkvæmt Botkin búa allir þjóðfræðihópar sem eiga eitthvað sameiginlegt yfir hefðum og
siðum sem hafa ákveðið gildi. Þessu til stuðnings mætti nefna sem dæmi að Íslendingar opna
jólagjafirnar á aðfangadagskvöld en aftur á móti opna Bandaríkjamenn að öllu jöfnu gjafirnar
á jóladag. Dæmi um þjóðfræðihópa væri til dæmis fjölskylda eða vinnustaður, innan ákveðins
þjóðfræðihóps gæti svo leynst annar minni hópur, svo sem vinahópar í skóla eða fjölskylda á
vinnustað, það er skyldmenni sem vinna á sama stað. Annað dæmi um þjóðfræðihóp eru
leigubílstjórar. Viðmælendur þessarar rannsóknar eiga það sameiginlegt að starfa sem
leigubílstjórar hjá bifreiðastöðinni Hreyfli, þeir deila því vinnustað og eru hluti af sama hóp.
Atvinnutengd þjóðfræði (e. occupational folklore) felur í sér rannsóknir á siðum og
hefðum vinnustaða, starfsgreinarmáli, aðferðum og sérþekkingu sem starfsmenn læra hver
af öðrum. Líkt og aðrir þjóðfræðihópar eiga starfshópar sína eigin menningu, þegar nýr
starfsmaður kemur á vinnustaðinn lærir hann hefðir og siði vinnustaðarins af
samstarfsfélögum sínum, bæði við starfið og í hléum. Ef ætlunin er að rannsaka ákveðinn
vinnustað og menningu hans er gott að skoða hvar menningin á sér helst stað, hvort sem það
er á kaffistofunni, á barhittingi eftir vinnu eða með stuttu spjalli á milli tarna (McCarl, 1986:
11
71-‐72). Ein tegund sagna sem fyrirfinnst á öllum vinnustöðum er varnaðarsaga, hún greinir
frá vinnutengdu slysi eða óhappi og kennir starfsmönnum hvernig best sé að forðast svipuð
óhöpp í framtíðinni (Santino, 1978: 202). Varnaðarsaga er dæmi um frásögn sem er sögð
samfleytt og ætluð ákveðnum áheyrendahópi. Í bókinni Undisciplined women er sagt frá
varnaðarsögu eins kvenkyns leigubílstjóra og mikilvægi þess að gæta að eigin öryggi í starfi.
When the man started to use vulgar language and remove his clothes, Nancy
“keyed her mike” for assistance: a third tactic. When another taxi arrived to assist
her, Nancy pulled her cab to the side of the road. The other driver hauled the
passenger out of her car and took him to the police, but Nancy did not press
charges. (Boyd, 1997: 216-‐217)
Þar lýsir ein konan atviki þar sem hún var áreitt af karlkyns farþega, hún ákvað þó að kæra
hann ekki heldur lét sér nægja að segja samstarfskonum sínum, ásamt rannsakanda, frá
þessu atviki þeim til varnaðar. Önnur kona greinir frá svipuðu atviki og segir árekstra af þessu
tagi hluta af starfinu (Boyd, 1997: 217).
Í bók sinni, Gender trouble, fjallar Judith Butler um kyn og kyngervi. Kyngervi er
margþætt mannlegt eðli, stór hluti af kyngervi er sjálfsmynd og það hvernig fólk lítur á sjálft
sig (Butler, 1990: 22). Í annarri grein vísar Butler í fræg orð Simone de Beauvoir: „on ne naît
pas femme, on le devient“, eða: „þú fæðist ekki kona, þú verður það.“ Sjálfsvitund kyns er
ekki stöðug, hún er breytileg og það fer allt eftir beitingu líkamans, bendingum og stílfærslu
hvernig þú lítur á þig (Butler, 2004: 154). Í bókinni Undisciplined women er farið nánar út í
starfstengda kynjafræði og greinarskil gerð á upplifun kvenna í starfi. Þjóðfræðingurinn
Cynthia Boyd talaði við þrjá kvenkyns leigubílstjóra og sögðu þær henni frá starfsreynslunni.
Leigubílstjórar deila orðatiltækjum, kunnáttu og starfsaðferðum sín á milli;
kvenleigubílstjórar þurfa þó að þróa með sér viðbótaraðferðir, eins og hvernig eigi að
bregðast við kynferðislegum athugasemdum og áreitni. Boyd segir jafnframt frá því að
karlkyns bílstjórar lenda mjög líklega í jafn miklu áreiti í starfi en þeir tala minna um það
(Boyd, 1997: 216).
Hér að ofan hafa helstu hugtökum og kenningum sem koma rannsókninni við verið
gerð skil. Síðar í þessari rannsókn verða þessar kenningar settar í samhengi við frumrannsókn
á kvenleigubílstjórum á Íslandi, auk þess sem að nánar verður greint frá efnistökum úr
viðtölum og fengin heildstæðari mynd af upplifun kvennanna í þeirra vinnuumhverfi.
12
2 Aðferðafræði og efnistök
2.1 Eigindlegar rannsóknir
Rannsókn þessi byggist að mestu leyti á djúpviðtölum og er tilgangurinn með henni að
rannsaka heim kvenkyns leigubílstjóra, heyra frásagnir þeirra og fá innsýn í starfslífið. Við
vinnslu þessa verkefnis var stuðst við eigindlegar rannsóknaraðferðir, og meðal annars notuð
bók Steven Taylor og Robert Bogdan, Introduction to qualitative research methods og einnig
stuðst við bók Valerie R. Yow, Recording oral history. Í bókunum er meðal annars fjallað um
viðtalstækni, hvaða aðstæður henti best til viðtals og hvernig nálgast skuli viðmælandann.
Einnig eru eigindlegar rannsóknaraðferðir útskýrðar og hvernig best sé að vinna með þær.
Yow lýsir í bók sinni muninum á megindlegum og eigindlegum rannsóknum.
Megindlegar rannsóknaraðferðir fela í sér mat á takmörkuðum fjölda breytna í þeim tilgangi
að athuga hvort fyrirfram ákveðin tilgáta sé rétt. Sem dæmi um megindlegar rannsóknir má
nefna spurningalista eða tilraunir. Með spurningalistum geta rannsakendurnir stýrt
útkomunni, til dæmis með einföldum ‘já eða nei’ spurningum. Aftur á móti skoða eigindlegar
rannsóknaraðferðir fleiri breytur, og styðjast meðal annars við djúpviðtöl. Í djúpviðtölum er
viðmælandinn hvattur til að segja sem mest frá og því er erfitt að geta sér til um útkomuna
fyrir fram. (Yow, 2005: 5). Greint er svo betur frá eigindlegum rannsóknaraðferðum í bók
Bogdan og Taylor: „The phrase qualitative methodology refers in the broadest sense to
research that produces descriptive data: people’s own written or spoken words and
observable behavior“ (Taylor og Bogdan, 1984: 5). Þannig gefa eigindlegar rannsóknir af sér
upplýsingar um orð fólks og gjörðir og eru ákveðin leið til að nálgast raunheiminn. Viðtöl eru
algengt verkfæri við vinnslu eigindlegra rannsókna. Viðtalsrannsóknir fara helst fram með
djúpviðtölum (e. in-‐depth interviewing) þar sem rannsakandinn hittir viðmælandann, yfirleitt
í eigin persónu, og spyr hann út í líf sitt og lífsreynslu. Djúpviðtöl eru opin og aðlaganleg að
breytilegum aðstæðum, byggð á samtölum tveggja jafningja frekar en spyrjanda og
viðmælanda. Hlutverk spyrjandans er ekki einungis að fá svör, heldur líka að vita hvaða
spurninga sé best að spyrja og hvernig (Taylor og Bogdan, 1984: 77).
Fólk segir ólíka hluti eftir aðstæðum. Eitt vandamál við bæði megindlegar og
eigindlegar rannsóknir er að fólk gefur rannsakandum oft rangar upplýsingar, mögulega af
því að það skilur ekki efnið eða treystir ekki rannsakandum. Því er mikilvægt fyrir rannsóknir
á fólki að gera sér grein fyrir því að ekki er hægt að vera fullviss um þær ályktanir sem maður
13
dregur (Yow, 2005: 6). Í djúpviðtölum getur verið hætta á misskilningi þegar kemur að
hlutverkum viðkomandi; oft er viðmælandinn opnari fyrir samræðum ef rannsakandinn er af
sama kyni, kynþætti eða aldri, svo fátt eitt sé nefnt. Þær aðstæður sem urðu til við viðtölin
gátu mögulega hjálpað til við rannsóknina, en þar sem ég er kona líkt og viðmælendur mínir
virtist það veita þeim öryggi og hvatti þær til að segja mér hluti sem karlmaður fengi ekki að
heyra (Yow, 2005: 179).
Gagnaöflun og greining haldast í hendur í rannsóknarferlinu. Það getur skipt máli að
fara oft í gegnum gögnin, endurskoða þau og jafnvel að hafa aftur samband við viðmælendur
til að fá allt á hreint. Við greiningu viðtalanna er gott að byrja á að bera kennsl á mynstur
innan viðtalsins sem og þemu sameiginleg í viðtölunum öllum með margendurteknum lestri
á gögnunum, kafa svo dýpra og setja gögnin í samhengi við rannsóknina (Taylor og Bogdan,
1984: 130). Samkvæmt Yow svara viðmælendur alla jafna með sögum, stundum mörgum
litlum innan heildarsögunnar og gott er að skoða þessar litlu sögur út frá frásögninni í heild
sinni. Enn fremur getur verið mikilvægt að fjarlægja sjálfan sig sem spyrjanda frá efninu til að
geta fengið aðra og hlutlægari sýn (Yow, 2005: 300).
2.2 Viðtölin
Þegar kemur að viðtalinu sjálfu er gott að hafa undirbúið almennan lista með helstu
spurningunum fyrirfram. Samkvæmt Taylor og Bogdan er best að hefja viðtalið á því að biðja
viðmælandann um að lýsa ákveðnum atburði eða reynslu í tengslum við efnið og út frá því er
svo hægt að spyrja nánar út í ákveðin atriði sem komu fram í frásögninni. Ég spurði meðal
annars viðmælendurna út í líf þeirra og skólagöngu til að fá ákveðna sýn af heimi
einstaklingsins utan leigubílastarfsins (Taylor og Bogdan, 1984: 89). Andrúmsloft viðtalanna
var afslappað og óformlegt, viðtölin voru tekin heima hjá viðmælendum eða spyrjanda.
Flestar spurningarnar voru opnar, eða óafmarkaðar, til að fá sem mest úr úr þeim; þó voru
sumar spurningarnar mjög afmarkaðar, en það getur verið mikilvægt að spyrja nákvæmari
spurninga þegar líður á viðtalið (Taylor og Bogdan, 1984: 97). Þó skiptir máli að passa upp á
að spurningarnar séu ekki leiðandi, það er að segja að gefa viðmælandanum ákveðna
hugmynd um hverju og hvernig hann eigi að svara. Eitt vandamálið við spurningar af þessu
tagi er að rannsakandinn er of hlutdrægur og fær mjög líklega það svar sem hann leitaðist
eftir frekar en hreinskilið svar viðmælandans (Yow, 2005: 74-‐75).
14
Ég hafði upphaflega undirbúið spurningalista fyrir viðtölin en eftir fyrsta viðtalið kom í
ljós að spurningarnar hentuðu ekki allar rannsókninni sem skyldi. Sumar þeirra voru of
afmarkaðar og þótti nóg að fá svar við þeim frá fyrsta viðmælandanum, til dæmis þegar
spurt var hvort farþegar bæðu um ákveðinn bílstjóra líkt og þegar beðið er um ákveðna
tegund af bíl. Fyrsti viðmælandinn var fljótur að svara spurningunni neitandi, var þá svarið
komið á hreint og spurningin óþörf í seinni viðtölum (KLL2016_1: 2). Spurningar um
viðkvæmt málefni, eins og öryggi bílstjórans, eru lokaðar og geta verið leiðandi.
Viðmælendur gáfu oft svör við þesslags spurningum í frásögnum sínum áður en þær voru
bornar fram; greinilegt er að þær hafa hugsað út í það sjálfar eða fengið svipaðar spurningar
áður og því gert ráð fyrir að þær myndu verða bornar upp. Spurningarnar voru þó flestar
opnar, enda markmiðið að heyra sögur kvennana af þeirra eigin reynslu.
Áður en viðtalið er tekið er mikilvægt að byggja upp traust hjá viðmælandanum (Yow,
2005: 97). Viðmælandinn veit ekki hvernig rannsakandinn mun vinna úr efninu og er því
mikilvægt að viðtalið byggist á trausti (Yow, 2005: 137). Beta, fyrsti viðmælandinn, virtist ekki
treysta mér jafn mikið og hinir viðmælendurnir og endurspeglast það til dæmis í því hvernig
hún lýsir vinnunni. Beta var neikvæð í garð leigubílastarfsins og gæti það stafað af skorti á
trausti, líðan hennar þennan tiltekna dag eða almennu óöryggi í viðtalinu. „Það er sko, ég
ætla bara að segja þér það af því að þetta er væntanlega ekki að fara á facebook eða
eitthvað“ (KLL2016_1: 6). Þarna sést greinilega að óöryggi hennar veldur því að hún þarf að
fullvissa sig um að þær upplýsingar sem hún kemur fram með í viðtalinu muni ekki birtast á
netinu, þar sem hún er ef til vill ekki með reglur starfsins á hreinu og er ekki viss hverju hún
má segja frá eða hvernig.
Kostur upptöku fram yfir ritað viðtal er einna helst sá að rannsakandinn fær meira út
úr viðtalinu heldur en ef hann þyrfti að skrifa það niður eða leggja frásögnina á minnið. Aftur
á móti getur upptökutækið gert viðmælandann meðvitaðan um rannsóknina og þar af
leiðandi litað frásögn hans. Gott er að láta lítið fara fyrir upptökutækinu, því að þótt að
viðmælandinn sé ekki á móti upptökunni getur samt sem áður verið óþægilegt fyrir hann að
tala, vitandi allan tímann að allt sem hann segir sé tekið upp (Taylor og Bogdan, 1984: 102-‐
103). Það getur komið fyrir að viðmælandinn vilji ekki vera tekinn upp, og verður
rannsakandinn því að handrita viðtalið ef ekki er hægt að fá viðmælandann til að snúast
hugur. Sem betur fer mótmæltu engir viðmælendur upptökunum við vinnslu þessar
rannsóknar (Yow, 2005: 95).
15
Fyrsta viðtalið var tekið í nóvember en seinni tvö í janúar á þessu ári. Hluti af upptöku
síðasta viðtalsins mistókst en það kom til vegna þess að hljóðneminn datt úr sambandi. Það
sýnir greinilega mikilvægi þess að athuga upptökubúnaðinn fyrir viðtalið. Ég hefði mátt nota
skýrara orðalag við að bera fram spurningarnar, en þó reyndi ég að vera þolinmóð og leyfa
viðmælendunum að tala án þess að trufla. Það hvatti viðmælendurna til að segja meira frá,
þær tóku eftir greinilegum áhuga mínum á frásögnum þeirra og héldu því áfram að tala.
2.3 Viðmælendur og framkvæmd viðtalsrannsóknar
Tekin voru viðtöl við kvenkyns leigubílstjóra, allt harkara. Í þessari rannsókn verður þó talað
um atvinnubílstjóra og harkara jafnt sem leigubílstjóra. Samkvæmt íslenskri orðabók er
harkari sá sem keyrir leigubíl í eigu annars (Íslensk orðabók, 2002: 536). Í viðtali við
harkarann Helenu Guðrúnu segir hún frá skilningi sínum á hugtakinu:
flestallir leigubílstjórar vilja hafa einhvern til þess að keyra fyrir sig um helgar,
útaf því náttúrulega, þú veist þá eru þei-‐, fá þeir helminginn af innkomunni og,
og harkarinn fær helminginn af innkomunni... (KLL/2015_3: 7)
Samkvæmt lögum Samgöngustofu um leigubíla er „leyfishafa […] óheimilt að selja
atvinnuleyfi, leigja það út eða ráðstafa því á annan hátt til þriðja aðila“ og kallast því harkarar
„forfallabílstjórar“, þar sem þeir keyra í forföllum leyfishafans (Lög um leigubifreiðar, 2001).
Harkarar fara á sérstakt harkaranámskeið og fá þar skírteini til sönnunar þess að þeir hafi
leyfi til að keyra bíl leyfishafans. Í reglugerðum samgönguráðuneytis stendur að
hámarksfjöldi leyfa á höfuðborgasvæðinu og nágrenni séu 520 talsins (Reglugerð um
leigubifreiðar, 2003). Oft getur reynst erfitt að fá atvinnuleyfi, til þess þarftu að bíða eftir að
bílstjóri hætti, fari á eftirlaun eða falli frá. Einn viðmælandinn segir svo frá atvinnuleyfum: „
þau eru 500, en svo er alltaf þú veist úthlutun nýrra leyfa... það er alltaf einhver sem er að
fara að hætta útaf aldri eða... falla frá og eitthvað svona... og eða bara hætta, að þá er alltaf
úthlutun í apríl og nóvember“ (KLL2016_2: 3).
Undirbúningur viðtalanna hófst í október 2015. Þegar kom að því að finna
viðmælendur hafði ég samband við frænku mína sem er harkari og hún auglýsti eftir
kvenleigubílstjórum fyrir mig í Facebook hóp fyrir leigubílstjóra. Ekki leið langur tími þar til
svör bárust. Í framhaldi af því sendi ég skilaboð í gegnum Facebook á nokkra leigubílstjóra og
hitti síðan fyrsta viðmælandann. Haft var samband við tvær aðrar konur, en hvorug þeirra
hafði samband þegar viðtalsdagurinn nálgaðist, og þurfti því að auglýsa eftir nýjum
16
viðmælendum. Þetta heppnaðist þó í lokin og voru samtals tekin þrjú viðtöl. Allir þrír
viðmælendurnir eiga það sameiginlegt að vinna hjá bifreiðastöðinni Hreyfli. Í undirbúningi
þessarar rannsóknar tók ég prufuviðtal við Helenu, frænku mína, nefnda hér að ofan, en gott
getur verið að taka prufuviðtöl til að athuga hvort spurningarnar séu við hæfi og til að æfa sig
í þeim. Auk þess hafði ég tekið annað viðtal við Helenu áður fyrir Söfnun þjóðfræða, áfanga í
þjóðfræði, um leigubílastarfið. Stuðst verður við seinna viðtalið í þessari rannsókn, þar koma
fram almennar upplýsingar um starfið sem viðmælendur mínir greindu ekki frá.
Fyrsti viðmælandinn sem ég hitti hlaut nafnið Beta. Hún er tveggja barna móðir,
vélvirki og harkari. Viðtalið var tekið 24.nóvember 2015 heima hjá viðmælanda. Beta byrjaði
að keyra sem harkari fyrir afa sinn fyrir um það bil þremur og hálfu ári. Eftir nokkra mánaða
hlé í fyrra er hún aftur byrjuð að keyra. Sem leigubílstjóri hefur hún lent í ýmsu og fannst
óþægilegt að tala um ákveðna atburði varðandi starfið, þá aðallega tengda öryggi. Beta er
eini viðmælandinn sem sér ekki fram á að keyra mikið í framtíðinni, í óformlegu spjalli eftir
viðtalið sagði hún mér að leigubílastarfið væri einungis tímabundið og ekki eitthvað sem hún
stefndi á til frambúðar. Eftir á litið er greinilegt að viðtalið heppnaðist ekki sem skyldi. Ég
spurði ekki réttu spurninganna sem varð til þess að viðmælandinn fór í vörn og vildi ekki
segja of mikið frá upplifun sinni, þá sérstaklega í tengslum við öryggi starfsins. Mistök mín
fólust einna helst í því að spyrja of mikið út í öryggi og áreiti af hálfu farþeganna. Einnig er
mögulegt að ég hafi ekki lesið nógu vel í viðmælandann til að vita hvaða spurninga væri best
að spyrja og hvaða spurningar bæri að forðast (KLL2016_1).
Annað viðtalið var tekið heima hjá rannsakanda mánudaginn 11.janúar síðastliðinn.
Viðmælandinn, hér kölluð Íris, er harkari líkt og Beta og byrjaði að keyra fyrir um átta árum.
Upphaflega ætlaði hún ekki að keyra leigubílinn nema í eitt ár en fannst starfið svo
skemmtilegt að hún gat ekki hætt. Þrátt fyrir að vera harkari er keyrslan aðalstarf hjá Írisi í
augnablikinu, og keyrir hún bæði á virkum dögum og um helgar. Í augnablikinu keyrir hún
fyrir atvinnubílstjóra, á nýjum Bens, en honum kynntist hún þegar hann keyrði hana heim úr
bænum. Einn af kostum viðtalsins er að ólíkt hinum viðmælendunum keyrir Íris bæði á
daginn og nóttunni og kynnist hún því meiri fjölbreytni í starfinu (KLL2016_2: 1). Það tók smá
tíma að finna tíma til að hitta Írisi, hún þurfti að fresta viðtalinu tvisvar vegna veikinda og
náðum við ekki að hittast fyrr en nokkrum mánuðum eftir fyrstu samskipti okkar.
Næsta viðtal var skipulagt um svipað leyti og viðtalið við Írisi. Hafði ég tvisvar
samband við viðmælandann en í bæði skiptin hætti viðmælandi samskiptum þegar kom að
17
því að finna tíma og stað fyrir viðtalið. Það sama kom fyrir hjá öðrum viðmælanda en sú
svaraði fyrirspurn minni í upphafi en svaraði mér svo ekki meir. Það er algengt vandamál að
mögulegir viðmælendur aflýsi eða missi af viðtalinu og er þá spurning hvort betra sé að ýta á
eftir viðmælandanum eða að láta hann vera (Taylor og Bogdan, 1984: 102). Í þessu tilviki
ákvað ég að láta það vera að ýta á eftir þeim og lét hin viðtölin duga, enda reyndist það nóg
þegar upp var staðið.
Þriðji og síðasti viðmælandinn, Dagrún, keyrir sem harkari um helgar. Af öllum
viðmælendunum hefur hún keyrt styst, ekki nema í 6-‐7 mánuði, en hefur samt sem áður
keyrt nánast hverja einustu helgi frá því hún byrjaði. Maður Dagrúnar starfar einnig sem
leigubílstjóri og er ein ástæða þess að hún fór að keyra sú að maður hennar gat útvegað
henni bíl. Dagrún var mjög fljót að svara fyrirspurn minni og hittumst við heima hjá henni
viku eftir fyrstu samskipti okkar. Viðtalið litaðist mikið af umhverfinu, til dæmis voru börn
Dagrúnar í næsta herbergi og komu oft inn til að tala við hana. Ekkert af þessu truflaði
Dagrúnu samt, hún hafði frá mörgu að segja og þótti greinilega skemmtilegt að hafa tækifæri
til þess. Viðtalið við hana var lengst af öllum þremur, tæpar 60 mínútur, en það kom tvisvar
eða þrisvar fyrir að ég þurfti að stoppa viðtalið, fyrst þegar synir Dagrúnar trufluðu okkur og
síðan þegar síminn hringdi. Í upphafi viðtalsins datt hljóðneminn úr sambandi og var því hluti
frásagnarinnar ekki tekinn upp (KLL2016_3). Ástæðan fyrir lengd viðtalsins gæti verið allar
truflanirnar, viðtalið hefði mögulega verið styttra og hnitmiðaðra ef ég hefði beðið
viðmælandann um meira næði.
Eins og greint er frá hér að ofan eru allir viðmælendurnir að keyra hjá bifreiðastöðinni
Hreyfli en allar voru þær sammála um að vilja ekki keyra hjá annarri stöð. Allar tala þær mikið
um öryggi í starfinu og segja frá furðulegum atvikum sem þær hafa lent í. Þrátt fyrir að vinna
við frekar karllægt starf segjast þær lítið taka eftir neikvæðni frá farþegum varðandi kyn sitt,
þvert á móti ef eitthvað er. Frásagnir þeirra eru að miklu leyti svipaðar, þær virðast hafa lent
í líkum aðstæðum við starfið og er upplifun þeirra að mestu leyti jákvæð.
2.4 Rannsóknarsaga
Hér á eftir verður greint frá fræðilegum rannsóknum á leigubílstjórum. Í því samhengi verða
einnig skoðaðar rannsóknir á akstri og samgöngum, og jafnframt farið yfir rannsóknir á
kynjahlutverkum og kyngervi. Í grein sinni On driving a car and being a family:
Autoethnography fjallar Chaim Noy um akstur og hversdagsleika bílferðarinnar, og tengir það
18
við sjálfsíhugun og þjóðfræði. Samband fjölskyldunnar við einkabílinn er náið, þetta litla rými
sem bíllinn er er persónulegt og í raun hluti af heimili fólks, hreyfanlegt rými utan hússins
(Noy, 2009: 103). Líkt og einkabíllinn er leigubíllinn ákveðið rými, munurinn felst þó í því að
leigubílstjórinn þarf að deila rýminu með farþegum. Hægt er að segja að ákveðin skil séu á
milli framsætanna og aftursætanna. Þegar kemur að sætavali í leigubílnum er hægt að sjá
mun hjá kynjunum, karlkyns farþegar eru líklegri til að velja framsætið en konur (Watson og
Kearins, 1988: 497-‐500). Líkt og grein Chaim Noy fjallar greinin Meaning in motion: sharing
the car, sharing the drive um hversdagsleika bílsins, við eyðum stórum hluta dagsins í bíl,
bæði ein og með öðrum, og getum talað við aðra farþega í bílnum um hversdagslega hluti á
meðan á ferðinni stendur. Farþeginn gegnir jafnframt mikilvægu hlutverki við aksturinn, til
dæmis við það að finna bílastæði eða að lesa kort (Haddington o.fl., 2012: 107).
Í flestum rannsóknum á leigubílstjórum er sjóninni aðallega beint að karlkyns
leigubílstjórum, enda kvenleigubílstjórar enn í minnihluta. Í greininni Safe at the Wheel?
Security Issues for Female Taxi Drivers fjalla Nicole Westmarland og J. Anderson um öryggi
leigubílstjóra af báðum kynjum og að konur upplifi meiri kyntengda misnotkun. Einnig var
öryggisbúnaður í bílunum skoðaður, en þar má nefna myndavélar og skilrúm á milli bílstjóra
og farþega (Westmarland og Anderson, 2001: 29-‐40). Í bókinni Undisciplined women er
meðal annars fjallað um kvenkyns leigubílstjóra og munnlega menningu bílstjóranna, en auk
þess að kunna ákveðin orðatiltæki og starfsaðferðir þurfa kvenbílstjórar að þróa með sér
úrræði til að takast á við áreiti í vinnunni (Boyd, 1997: 216).
Bílar birtast oft í flökkusögum okkar samtíma. Í bókinni Vanishing hitchhiker koma
fyrir nokkrar sögur þar sem bíllinn er aðal sögusviðið. Sögurnar eru mjög fjölbreyttar og segja
meðal annars frá „dauðabíl“ sem er seldur á slikk vegna þess að maður hafði dáið í honum,
pari sem stoppar á einhverjum stað en þarf að flýja vegna morðingja í nágrenninu og
puttaferðalanginum sem hvarf. Síðastnefnda sagan, horfni puttaferðalangurinn (e. the
vanishing hitchhiker), er mjög þekkt flökkusaga, eða eins og segir í bókinni: sígild bifreiðar-‐
þjóðsaga. Flestar gerðir sögunnar segja frá bílstjóra sem stoppar fyrir puttaferðalangi, í
flestum tilfellum kona, og býðst til að keyra hana heim, en þegar þau nálgast húsið sér
bílstjórinn að ferðalangurinn er horfinn, bankar því að dyrum og fréttir það hjá íbúum
hússins að ferðalangurinn hafi dáið mörgum árum áður. Ein gerð sögunnar, frá 1941, segir
frá leigubílstjóra sem tekur nunnu í bílinn en uppgötvar svo að hún er horfin þegar komið er
19
á áfangastað; hann fer því í klaustrið og kemst að því að nunnan lést 10 árum áður og fékk
hann því ekki borgað fyrir þá ferð (Brunvand, 1081: 28-‐9).
Íslenskir leigubílstjórar hafa ekki oft verið viðfangsefni fræðilegra rannsókna. Greint
verður frá þremur heimildum sem eru ekki fræðilegar en áhugaverðar samt sem áður og
koma rannsókninni við. Árið 1978 kom út bókin Hernámsárin -‐ Ástir í aftursæti:
endurminningar leigubifreiðastjóra eftir Guðlaug Guðmundsson, en hún fjallar um reynslu
Guðlaugs af leigubílastarfinu á stríðsárunum sem og sögur sem hann hefur frá öðrum
bílstjórum. Atvinnubílstjórar sjá og heyra meira en margir halda og birtist það greinilega í
frásögnum bókarinnar, en flestar segja þær frá samskiptum hermanna og íslenskra kvenna.
Sem dæmi má nefna eina frásögn sem segir frá íslenskri konu sem borgar leigubílstjóranum
fyrir að bíða á meðan hún hverfur ásamt amerískum hermanni inn í lítinn kofa (Guðlaugur
Guðmundsson, 1978: 30). Til er önnur bók um sögur íslenskra leigubílstjóra, Taxi: 101 saga
úr heimi íslenskra leigubílstjóra, en Ævar Örn Jósepsson, fjölmiðlamaður og rithöfundur,
safnaði sögunum með viðtölum. Sögurnar eru fjölbreytilegar, flestar sagðar af karlkyns
bílstjórum en nokkrar eru frá kvenkyns bílstjórum. Í lok bókarinnar er listi yfir heimildamenn
Ævars en samt sem áður eru sögurnar nafnlausar og ekki tengdar við heimildamennina (Ævar
Ö. Jósepsson, 2002). Í grein úr tímaritinu Veru, frá árinu 2002, voru leigubílstjórar einnig
skoðaðir. Höfundur greinarinnar er Auður Aðalsteinsdóttir, bókmenntafræðingur, og skrifaði
hún um konur með meirapróf. Þar kemur fram að konum í starfi leigubílstjóra sé að fjölga en
karlar eru þó enn í meirihluta. Tekið var viðtal við Sigríði Jónsdóttur, fyrsta kvenkyns
leigubílstjórann í fullu starfi og talar hún meðal annars um öryggi starfsins, ekki bara fyrir
konur heldur karla líka (Auður Aðalsteinsdóttir, 2002: 46).
Timothy Tangherlini gaf út bókina Talking trauma en þar tekur hann saman viðtöl sín
við sjúkraflutningamenn og reynslu þeirra af starfinu. Rannsókn hans hófst eftir að hann
hafði hlustað á fjölmargar frásagnir yngri bróður síns, sem er sjúkraflutningamaður, og ákvað
Tangherlini því að skoða menningu þessarar starfsstéttar og þeirra eigin sýn á starfinu
(Tangherlini, 1998: xi). Hvernig starf fólks er sést greinilega í frásögnum samstarfsfólks sín á
milli, margir deila sögum til að læra á starfið og lífga upp á hversdagsleikann.
Sjúkraflutningamenn deila frásögnum af persónulegri reynslu, oft mjög ýktum, sín á milli, í
þeim tilgangi að skiptast á upplýsingum (Tangherlini, 1998: xx-‐xxvi). Líkt og harkarar vinna
sjúkraflutningamenn oft í 12 tíma í senn, yfirleitt án beins yfirmanns. Vinnutíminn er langur
og starfið oft erfitt, enda mikið áreiti og harðneskja (Tangherlini, 1998: xxvii). Rannsókn
20
Tangherlini verður borin saman við þessa rannsókn, enda eiga leigubílstjórar og
sjúkraflutningamenn margt sameiginlegt, þá meðal annars að keyra bíl, lenda í sérstökum og
oft erfiðum atvikum, það er áreiti eða slysum, og jafnframt að kynnast allskyns óvenjulegu
fólki.
21
3 Greining
Hér á eftir verða viðtalsgögnin greind, þau borin saman og skoðuð í samhengi við
viðmælendur og sambærilegar rannsóknir. Líkt og var greint frá í seinasta kafla um
viðtalsgreiningu getur verið gott að finna þemu eða mynstur innan viðtalsins sem og milli
viðtalanna, ef tekin eru fleiri en eitt (Yow, 2005: 284). Einnig er mikilvægt að lesa gögnin oft
yfir, endurskoða þemun, bera saman viðtölin og setja frásagnirnar í samhengi við
rannsóknina (Taylor og Bogdan, 1984: 130). Það sem helst einkenndi viðtölin voru svipaðar
frásagnir um öryggi, farþega og álit viðmælenda á starfinu. Hér munu þessar frásagnir verða
bornar saman og athugað hvort þær séu frábrugðnar á einhvern hátt.
3.1 Frásagnir og sviðslist
Frásagnir eru sagðar í ákveðnu félagslegu samhengi og mótast af aðstæðum, áheyrn og
tengsl sögumanns við áheyrendur (Oring, 1986: 137). Ég kom til viðmælenda sem
rannsakandi og fræðimaður og gæti það hafa haft áhrif á hvernig frásagnir ég fékk frá
viðmælendum. Staðsetning viðtalsins getur skipt miklu máli. Viðtal í skrifstofu viðmælanda
gefur af sér allt öðruvísi frásagnir en ef það ætti sér stað heima hjá viðmælandanum (Yow,
2005: 93). Þegar ég hafði samband við viðmælendur bauð ég þeim að velja á milli nokkurra
staða, heimili þeirra, heimili mitt eða Þjóðarbókhlöðuna svo að viðtölin yrðu tekin á stað sem
væri þægilegastur fyrir þá. Dagrún og Beta buðu mér heim til sín en Íris kaus að koma til mín.
Fyrsta viðtalið var við Betu og kom ég heim til hennar seinni part dags. Beta bauð mér upp á
kaffi og við settumst við borðstofuborðið þar sem viðtalið átti sér stað. Dóttir hennar sat
með okkur en mjög lítið fór fyrir henni. Viðtalið við Betu var styst, hún virtist fara í vörn við
komu mína og treysti sér ekki til að segja frá miklu, mögulega vegna erfiðrar reynslu í starfinu
(KLL2016_1). Viðtölin við Írisi og Dagrúnu voru lengri. Þær töluðu meira um áhuga sinn á
starfinu og sögðust hvorugar ætla að hætta á næstunni. Síðasta viðtalið, við Dagrúnu, var
lengst, það gæti verið vegna þess að ég hafði tekið tvö viðtöl á undan og var betur þjálfuð í
efninu.
Hægt er að finna margar persónulegar frásagnir í viðtölunum en eins og sagt var í
fyrsta kafla er það hversdagsleg frásögn af persónulegri reynslu eins einstaklings. Stór partur
af leigubílastarfinu er biðin. Samkvæmt Betu og Dagrúnu byrja flest kvöld á bið, og oft fá þær
ekki fyrsta farþegann fyrr en upp úr miðnætti en þá fer fólk að tínast niður í bæ eða úr
honum (KLL2016_3: 4).
22
Líka af því að þú veist maður þarf bara að hanga inn í bíl og þú veist, ég er
náttúrulega bara að keyra um helgar á nóttunni og... það er náttúrulega mesta
aksjónið þá... og stundum er ég bara alveg að drepast úr leiðindum skilurðu, [...]
ég er náttúrulega bara eitthvað í símanum og... þú veist annaðhvort að tala við
einhvern í símann eða... eitthvað að skoða, svo hef ég nú verið með bækur með
mér og var með námsbækur um daginn líka og var eitthvað að lesa þær og svona,
það er ýmislegt sem maður finnur sér í dundur sko (KLL/2015_3: 9)
Biðin getur verið löng og leiðinleg, sérstaklega í byrjun kvöldsins og oft erfitt að vera
„innilokaður í bíl og illt í rassinum“, eins og Beta komst að orði (KLL2016_1: 2). Hægt er að
finna sér eitthvað að gera á meðan, til dæmis að lesa eða spjalla við aðra leigubílstjóra. Í
bókinni Taxi: 101 saga úr heimi íslenskra leigubílstjóra talar einn viðmælandinn um gildi
þolinmæði í starfinu. Starfinu fylgir mikil bið en um leið mikið hark og hávaði, sérstaklega um
helgar (Ævar Örn Jósepsson, 2002: 33).
Frásagnir kvennanna gegna þýðingarmiklu hlutverki í starfsgreinarmenningu þeirra,
þær sögur sem þær segja endurspegla upplifun þeirra og álit á starfinu. Leigubílstjórar deila
oft sögum sín á milli, í þeim tilgangi að læra hver af öðrum eða vara við ákveðnum farþegum.
Beta segir frá kostum þess að vera í sambandi við aðra bílstjóra, „mér finnst þetta, mér finnst
það svoldið mikilvægt að, að að geta, kannski leitað til þeirra, þegar það er eitthvað, og
fengið kannski svona smá egobúst sko, að maður sé kannski góður bílstjóri í starfi-‐ og sé
góður í þessu starfi“ (KLL2016_1: 4); gott er að kynnast öðrum bílstjórum og læra af þeim.
Frásagnir viðmælenda minna voru oft á tíðum svipaðar, hægt er að álykta út frá því að
leigubílstjórar lendi oft í ámóta aðstæðum og fái svipaða farþega í bílana til sín.
Sumir karlmenn náttúrulega þú veist að bjóða manni að koma heim og svona
skilurðu bara eins og gengur og gerist... það er bara fylgir einhvernveginn hvort
sem það er að taka einn stuttan aftur í eða koma með inn í heimsókn skilurðu eða
setja mælinn í gang á meðan ég fer með honum skilurðu þetta er alveg þetta er
alveg svona á öllum stigum sko [hlær] þannig að bara svoldið þannig sko... það er
bara eitthvað sem fylgir en maður er samt alltaf jafn hissa (KLL2016_3: 3)
Þarna greinir Dagrún frá margendurteknu atviki en þetta virðist koma oft fyrir og eru það
jafnt karlkyns sem kvenkyns farþegar sem láta svona. Íris hefur frá sömu reynslu að segja:
„en mér er mjög oft boðið að... þú veist, fara inn með fólki eða strákum, karlmönnum... og
hérna, hafa mælinn úti í gangi, svo má ég bara segja einhverja upphæð, þegar ég er búin, að
23
gera eitthvað, gaman“ (KLL2016_2: 7). Bæði Íris og Dagrún eru sammála um að atvik af þessu
tagi komi þeim alltaf jafnmikið á óvart þrátt fyrir að fá svona boð margoft. Beta minnist aftur
á móti ekki á atvik af þessu tagi og hægt er að velta því fyrir sér hvort hún hafi ekki lent á
þesslags farþegum eða einfaldega ákveðið að tala ekki um það. Hún minnist þó á óviðeigandi
snertingar farþega og talar hún um mikilvægi þess að vera staðföst og „að segja bara, þú
veist, hættu eða þú ferð út“ (KLL2016_1: 5). Hægt er að álykta út frá þessu að áreiti af hálfu
farþeganna sé stór hluti af starfinu og eitthvað sem konurnar þrjár hafa orðið fyrir oftar en
einu sinni.
Á virkum dögum þarf bílstjórinn ekki að hafa eins miklar áhyggjur af áfengisdauðum
eða blindfullum farþegum sem gætu til dæmis ælt í bílinn. Um helgar er einnig hætta á því að
farþegar sofni og bregðist við á ofbeldisfullan hátt þegar þeir eru vaktir (KLL2016_2: 8-‐9).
ungur maður sem ég vakti með blýanti, hann var áfengisdauður og við hliðina á
mér, og ég snerti helst ekki farþegana mína undir neinum kringumstæðum, ég
vakti hann með penna, og hann var allur útkrotaður [hlær] þegar hann vaknaði,
og var ekkert voðalega glaður, og vissi samt ekkert hvað var í gangi, þannig að
hann stóð eftir á götunni allur útkrotaður og, og og bara snerist í hringi og labbaði
heim til sín, mér fannst það svoldið fyndið að hugsa til þess hvern-‐ þegar hann liti í
spegil daginn eftir að hann hefði ekki vitað hv-‐ hvaðan á sér stóð veðrið með allt
þetta krot... (KLL2016_1: 4)
Þrátt fyrir áreiti og erfið atvik í starfinu kvarta Dagrún og Íris lítið yfir því, þvert á móti virðast
þær hafa gaman af því og segjast ekki ætla að hætta í bráð. Dagrún líkir starfinu við fíkn,
þegar hún tekur sér helgarfrí hugsar hún um lítið annað en starfið alla helgina (KLL2016_3:
8). Viðmælendur Cynthiu Boyd segja frá því sama, en samkvæmt þeim verður leigubílastarfið
stór hluti af sjálfinu (Boyd, 1997: 220).
Judy says that taxi driving gets in your blood, a sentiment she says the women
drivers feel but the male drivers do not: “With us it’s totally different... I do it
because I love it, I enjoy it ... but with most of these guys, they’ve been at it for so
long ... and in the taxi business it gets in your blood. You could quit five million
times in a week, but it will always be with you.” (Boyd, 1997: 220)
Ef leiðinlegir farþegar og áreiti væri það eina sem maður kynntist í starfinu myndu
leigubílstjórar ekki tala um starfið á svo jákvæðan hátt, hvað þá ílengjast í því. Líkt og með
önnur störf skiptir máli að vera í góðu skapi við aksturinn og segist Íris til dæmis sleppa því að
24
keyra ef hún er ekki í góðu skapi, „ því ég er alltaf kát í vinnunni, ef ég er eitthvað þú veist,
við eigum öll okkar vondu daga, þá er ég bara heima, þú veist þá er ég ekkert nálægt
neinum“ (KLL2016_2: 5). Dagrún tekur í sama streng, ef hún er pirruð eða fúl fær hún
eingöngu leiðinlega farþega upp í bílinn til sinn (KLL2016_3: 4).
3.1.1 Svartur húmor og óviðeigandi hlátur
Samkvæmt Elliott Oring eru kaldlyndir brandarar oft sagðir af fólki sem er að jafna sig á
hræðilegum aðstæðum (Oring, 1992: 39). Húmor er notaður til að fjarlægast aðstæðurnar og
getur þannig verið varnarháttur sem sýnir samstöðu öðrum í svipuðum aðstæðum (Kuipers,
2005: 71). Athyglisvert er að hlusta á viðtölin þar sem viðmælendurnir hlæja oft að erfiðum
aðstæðum og frásögnum. Viðmælendur nota húmor og hlátur til að létta sögurnar, starfið
getur verið mjög erfitt og mikilvægt að taka því ekki of alvarlega. Við hlæjum við ýmsar
aðstæður, ekki bara að bröndurum, en einnig þegar við erum kitluð, vinnum í leik eða
lendum í vandræðalegum aðstæðum. Hlátur getur verið orkulosandi, hann léttir á
taugaspennu og við þær aðstæður hlær maður af því að það eykur öryggistilfinningu (Freud,
1989: 182). Viðmælendur mínir sögðu oft frá erfiðum eða vandræðalegum aðstæðum og í
öryggi heimilisins var auðvelt að slaka á og hlæja að sögunum en líkt og John Morreall bendir
á er helsta orsök hláturs óvænt umskipti, hlátur verður til við ánægjuleg sálræn umskipti.
(Morreall, 1987: 131-‐132). Íris nefnir dæmi um dónalega farþega í viðtali sínu, „[...] ef það er
einhver dónaskapur eða eitthvað er í gangi og ég, mér líkar það ekki og ég bið hann um að þú
veist hætta að... tala um typpið á sér eða eitthvað þú veist [hlær]“ (KLL2016_2: 5). Hér hlær
Íris mögulega til að gera lítið úr sögunni, sýna fram á að hún sé ekki jafn slæm og hún
hljómar, eða til að létta á erfiðum aðstæðum. Í viðtalinu við Betu sagði hún frá atviki sem
gerðist á einni af fyrstu vöktunum hennar.
það var fyrsta vaktin mín, fyrsta skiptið sem ég keyrði leigubíl, þá var ég með þrjá
stráka í, í bílnum... og bara við förum á þann stað sem að þeir biðja um, [...] svo
þykjast þeir allir sækja kortin sín í vasana sko, og hlaupa svo bara út, og þeir
hlaupa fram fyrir bílinn, og, ég sit þarna og hugsa bara bíddu nú við, hvað, hvað er
að gerast, þeir hljóta að koma aftur, hljóta bara að vera að skreppa inn eða
eitthvað og koma til baka... þarna sat ég í góðar 10 mínútur, korter, af því að ég
gat ekki trúað því að fólk væri svona óheiðarlegt, en þeir náttúrulega komu ekkert
aftur og ég þurfti bara að fara til baka með sárt ennið, mér fannst bara svona
25
fyndið sko þegar ég hugsa um það núna, eftir þennan tíma sem ég hef verið að
keyra, að hvernig datt mér í hug að þeir myndu koma til baka [hlær]...
(KLL2016_1: 3)
Þarna hlær Beta að sjálfri sér fyrir að halda að strákarnir kæmu aftur, þegar að henni finnst
mjög augljóst í dag að þeir ætluðu sér aldrei að koma aftur til að borga. Viðmælendurnir
virðast eiga það sameiginlegt að hlæja að eigin mistökum, sögurnar eru ekki alltaf endilega
fyndnar en hláturinn veitir lausn frá höftum erfiðra tilfinninga. Félagsfræðingurinn Herbert
Spencer segir að hlátur eigi sér tildrög í skyndilegri ofgnótt tilfinninga, hlátur er því leið
líkamans til að losna við þessa spennu (Spencer, 1875: 4-‐6). Þetta sést greinilega í frásögninni
hér á eftir, en þar segir Íris frá aðstæðum sem komu henni í opna skjöldu.
sko ég á eina uppáhalds sögu, [...] það er semsagt, ég var að taka fólk [hlær] inní
bílinn niðrí bæ, par, [...] og ég heyri það að þau eru að kynnast og eitthvað og
‘hvað heitirðu’ [...] svo borgar hún bílinn og fer... og ég náttúrulega bara, kei fínt
bara niðrí bæ þetta var sko önnur helgin mín sem ég var að vinna, svo fer ég niðrí
bæ, set bara, ég var orðin svona þreytt, klukkan var eitthvað fjögur, set tónlistina í
botn, og bara opnaði gluggann og söng eins hátt og ég ógeðslega mikið gat sko ég
bara ég nánast öskraði sko, var aðeins að vekja mig, svo erum við á leiðinni upp
Bústaðabrúna þá fæ ég bara svona andlit frammí og hann pikkar í öxlina á mér og
bara ‘heyrðu vinkona hvert ERUM við að fara?’ [hlær] þá fór hann aldrei út úr
bílnum, en ég fattaði það ekkert [hlæjum báðar]... þannig að ég beisiklí gleymdi
honum (KLL2016_2: 6)
Líkt og í frásögn Betu segist Íris hafa verið tiltölulega nýbyrjuð að keyra og því ekki alveg gert
sér fullkomnlega grein fyrir aðstæðunum fyrr en eftir á. Svipaða sögu er að finna í bók Ævars
Ö. Jósepssonar, en þar segir frá leigubílstjóra sem gleymdi farþega í bílnum sínum og tók ekki
eftir því fyrr en hann var kominn á leigubílastöðina. (Ævar Örn Jósepsson, 2002: 82).
Mikilvægt er fyrir bílstjórana að hafa bílinn hreinann, fólk vill ekki fara í leigubíl sem
er óhreinn. Sumir bílstjórar veigra sér við að taka farþega sem virðist líklegur til að æla í
bílinn, þá þarf að þrífa bílinn sem tekur marga tíma og kvöldið því ónýtt. Margir bílstjórar eru
líka á móti því að farþegar séu að borða eða drekka í bílnum, sérstaklega ef farþeginn er vel í
því og líklegur til að sulla (Ævar Örn Jósepsson, 2002: 112).
það kom maður inn í bílinn, geðveikt snyrtilegur, bara ógeðslega góð lykt af
honum og hérna í jakkafötum og flottur sko, svo þegar við lögðum af stað og ég
26
bara eitthvað, voðalega er þetta eitthvað skrítið, kemur svo mikil ruslalykt af
honum, [...] örugglega eitthvað skítugt heima hjá honum eða eitthvað var ég alveg
byrjuð að hugsa, svo komum við fyrir utan húsið sem hann var að fara í þá heyrist
‘nei andskotinn, ég henti bjórnum og tók með mér ruslið’ [...] ég sprakk úr hlátri
ég bara ‘það hlaut að vera, það var ekki að passa við þig’ (KLL2016_2: 6)
Í sögunni hér að ofan felst mikið misræmi, en líkt og greint var frá í fyrsta kafla verður
misræmi til þegar tvær ósamkvæmar aðstæður sameinast í einni hugsun og leiða af sér
hlátur. Íris reynir hér að átta sig á því hvernig svo snyrtilegur farþegi geti lyktað af ruslalykt.
Ákveðinn húmor og misræmi felst einnig í því að henda vitlausum poka í ruslið, fólk leggur
það yfirleitt ekki í vana að taka ruslapoka með sér í veislur, hvað þá að henda ódrukknum
bjór í ruslið.
3.2 Öryggi
Viðmælendurnir höfðu allir mismunandi sýn á öryggi í starfinu, allir þrír virtust þó hafa
hugsað til þess oft áður enda þurfti ég sem rannsakandi ekki að spyrja þá að fyrra bragði um
öryggi þeirra, að Betu undanskilinni. Beta var jafnframt sú eina sem sagðist hreint út ekki
finna fyrir öryggi við starfið.
eða sko, í rauninni er ég örugg, ég náttúrulega, það er kannski bara mín túlkun að
ég sé ekki örugg, mér finnst ég vera óörugg... góðan hluta af tímanum, en það er
kannski bara einhvernveginn, ég sem les í aðstæðurnar þannig, það getur vel
verið að næsta manneskja geri það ekki, lesi ekki eins í aðstæður og ég... en þetta
er, það er... það er alloft sem að ég er með í maganum á meðan ég klára túrinn
sko... af því að það er, það er voðalega lítið sem að ég geri ef að til dæmis
karlmaður ræðst á mig (KLL2016_1: 6)
Beta gerir sér grein fyrir því að hennar sýn er ekki endilega algild, aðrir leigubílstjórar gætu
litið allt öðruvísi á starfið í heild sem og einstaka atvik. Leigubílstjórar hafa þó margir hverjir
lent í slæmum atvikum, orðið fyrir áreiti eða verið hótað af erfiðum farþegum. Dæmi eru
jafnframt til um það að lenda í áreiti af hendi annars leigubílstjóra.
ég hef stundum fengið inn í bílinn til dæmis bara stráka sem að koma bara
brjálæðislega æstir svo fer ég að tala við þá og næ þeim niður og svo þegar þeir
eru að fara þá bara ‘ohh veistu það ég ætlaði að stinga þennan leigubílstjóra sem
ég myndi hitta en ég get ekkert stungið þig, þú er bara þarna eitthvað salílróleg,
27
geðveikt hress, bara þarna frammí og bara með bylgjuna, það er ekkert hægt að
stinga þig sko’ [hlær] (KLL2016_2: 5)
Íris segir að ekki sé hægt að vita fyrirfram hvað farþeginn sé að hugsa, ólíkt Betu virðist hún
þó taka þessu frekar léttvægt og kippir sér ekki upp við mögulegar hættur eins og þessar.
Það gæti þó eitthvað haft með það að gera að Íris sé búin að keyra lengur en Beta, hún er
vanari starfinu og þjálfaðri í að róa erfiða kúnna niður. Aftur á móti virðist Dagrún hugsa eins
og Íris, hún gerir sér grein fyrir hættu starfsins en segir það mikilvægt að velta því ekki of
mikið fyrir sér (KLL2016_3).
Carina Listerborn, kynjafræðingur og prófessor í borgarmyndun, skrifaði greinina
Women’s fear and space configuration, þar sem hún rannsakar tengsl ótta við uppbyggingu
borga. Samkvæmt Listerborn finnst konum þær frekar vera varnarlausar en karlar við
ákveðnar aðstæður og óttast meira en einungis rán eða slagsmál (Listerborn, 1999: 1).
Viðmælendur mínir voru þó sammála um mikilvægi þess að vera ekki of hræddir, það getur
komið fyrir að þeir fá farþega í bílinn til sín sem virðast óhugnalegir en reynast svo mestu
ljúflingar (KLL2016_2: 5).
þú veist ég er þessi manneskja sem að læsti bílnum mínum þegar ég var að rúnta
niður laugaveginn klukkan ellefu og á laugardegi skilurðu eða laugardagskvöldi þú
veist ég er þannig sko, en svo bara einhvernveginn um leið og ég fór... í þetta starf
þá bara hætti það, þú veist þá varð þetta bara breyttist allt og... ég
einhvernveginn bara pæli ekkert í þessu (KLL2016_3: 5)
Ákveðnir hlutar borgarinnar geta verið hættulegri en aðrir, hættan minnkar þó mögulega
þegar verið er að keyra þar sem að maður getur farið á hina ýmsu staði í leigubílastarfinu.
Staðsetning tengist upplifun í starfinu en líkt og Dagrún segir hér fyrir ofan breytti
starfsreynslan tilfinningum hennar gagnvart öryggi. Samkvæmt Tangherlini stjórnar
starfsreynslan upplifun manns á ákveðnum stöðum, staður sem maður myndi að jafnaði ekki
vilja koma nálægt verður aðgengilegur við starfið (Tangherlini, 1998: 36). Hægt er að sjá í
viðtölunum hverju viðmælendurnir hafa lent í og hvernig það litar sýn þeirra á starfið. Ef
leigubílstjóri verður til dæmis fyrir kynferðislegu áreiti er auðvelt að álykta að honum muni
ekki líða vel og ekki finna fyrir miklu öryggi eftir það. Dagrún og Íris gera báðar lítið úr
erfiðum atvikum en Beta hefur neikvæðari sýn á starfið og kemur frekar með neikvæðar
frásagnir en hinar tvær. Íris leggur áherslu á mikilvægi þess að finna fyrir öryggi í bílnum, til
28
að þola starfið til lengdar þarf að vera með breitt bak og kunna að eiga við leiðinlega farþega
(KLL2016_2: 4).
3.2.1 Minnihlutahópur
Íslenskir leigubílstjórar hafa lengi vel verið að meirihluta til karlkyns og voru viðmælendur
mínir allir sammála um það að vera í minnihlutahóp. Farþegar sem koma í bílinn til þeirra
búast flestir við því að bílstjórinn sé karlkyns og verða margir hissa að sjá að svo er ekki.
skilurðu hvað ég á við, þú veist mér finnst það, ég upplifi það stundum, svo um
leið og það kemur inn í bílinn og þú veist margir sem eru meira að segja áður en
þeir koma í bílinn já blessaður þú veist og svo nei bíddu já fyrirgefðu sæl þú veist
það er rosalega oft sem ég lendi í því og svo um leið og það sér að það er
kvenmaður (KLL2016_3: 9)
Samkvæmt Cynthiu Boyd verða kvenkyns bílstjórar oftast nær frekar fyrir áreiti en
karlbílstjórarnir en það gæti þó stafað af því að karlar tala minna um átök og áreiti heldur en
konur (Boyd, 1997: 216). Kvenbílstjórar geta verið áreittir, ekki bara af karlkyns farþegum,
heldur einnig af karlkyns samstarfsfélögum og virðast fá lítið nema skilningsleysi frá vinum og
fjölskyldu, sem skilja oft ekki af hverju konur velja störf af þessu tagi (Boyd, 1997: 220). Þegar
viðtölin eru skoðuð virðast þó flestir farþegar vera jákvæðir í garð kvenbílstjóra og eru margir
forvitnir um starfið, þá einna helst kvenkyns farþegar.
þannig að en kvenmenn eru voðalega forvitnir yfir þessu bara ertu ekki hrædd? Ég
bara neeeii neineinei ég er svo hörð nei kannski ekki, en... það virðist, það er
svona eina sem að þær spyrja mest að sko mér finnst það rosalega fyndið ertu
ekki hrædd (KLL2016_3: 7)
Fyrsta spurningin sem kemur upp í huga farþega virðist oftast vera tengd öryggi og virðist
vera sem margir búist ekki við því að konur geti keyrt leigubíl. Margar konur virðast vera á
sömu skoðun, en samkvæmt Dagrúnu eru margar konur sem tóku „leigubílapróf fyrir
mörgum árum síðan en nýta þetta ekki neitt sko, af því að það þorir ekki út að keyra“
(KLL2016_3: 17). Íris tekur í sama streng, henni finnst starfið mjög skemmtilegt og þrátt fyrir
að finnast stundum gott að vera undantekning þá segist hún vilja sjá fleiri stelpur í starfinu
(KLL2016_2: 9).
Auðsýnilegt er að öryggi er stór hluti af upplifun viðmælenda minna af starfinu. Þær
tala allar þrjár mikið um það af fyrra bragði, auk þess að verða fyrir miklu áreiti fá þær oft
29
spurningar frá farþegum um öryggi. Erfiðleikarnir við starfið virðast þó ekki hrjá þær,
sérstaklega ekki þær Dagrúnu og Írisi, en þær segjast hafa mjög gaman af starfinu og hlæja
að sínum eigin upplifunum. Jafnframt tala þær um gildi þess að vera í góðu skapi, annars
lendi þær á leiðinlegum farþegum. Rýmið innan bílsins er lítið og þröngt og oft myndast
spenna á milli bílstjóra og farþega. Því skiptir máli fyrir bílstjórann að vera jákvæður, setja sig
á svið og láta eins og ekkert sé. Bros vegur mikið og einnig er gott að vera með opinn huga.
30
Niðurstöður
Hér á undan hefur verið leitast við að gera grein fyrir heimi kvenkyns leigubílstjóra, reynslu
þeirra og áliti á starfinu. Húmor og öryggi er stór hluti af frásögnum viðmælenda þessarar
rannsóknar. Leigubílstjórar, þá einna helst þeir sem keyra um helgar, lenda í allskyns
furðulegum aðstæðum og hitta fyrir ölvað fólk sem oft er óviðræðuhæft. Það að vera
kvenmaður virðist ekki hafa neikvæð áhrif á þessum starfsvettvangi. Þvert á móti virðast
flestir farþegar vera jákvæðari í garð kvennanna en karlbílstjóra. Það getur tengst því að
konurnar spjalla meira við farþega en karlkyns bílstjórar myndu gera. Kyn þeirra og kyngervi
kom oft upp í viðtölunum, kvenleigubílstjórar eru í minnihluta eins og áður hefur komið fram
og eru konurnar þrjár sem rætt var við allar meðvitaðar um það að vera undantekning. Þetta
virðist þó ekki hrjá þær neitt, þær eru fyrst og fremst leigubílstjórar þegar undir stýrið er
komið. Mikilvægt er að að þeirra sögn að vera með breitt bak og láta leiðinlega farþega ekki
ná til sín.
Konurnar þrjár sem rætt var við telja það algengt að verða fyrir áreiti í starfinu og að
kyn bílstjóra hafi lítið með það að segja. Þær voru einnig sammála um mikilvægi þess að taka
áreitið ekki nærri sér eða láta það stjórna sýn sinni á starfinu. Bílstjórar segja hverjum öðrum
varnaðarsögur og læra þannig ómeðvitað hvernig best sé að ráða við vandasamar aðstæður
og hvernig best sé að leysa úr þeim. Einnig setja leigubílsstjórar sig á svið, í skilningi
sviðslistafræða, í vinnunni og haga sér á ákveðinn hátt við farþegana. Þessi hegðun er
öðruvísi en til dæmis við maka þeirra eða fjölskyldu. Starf sem þetta er ekki fyrir alla. Það
getur verið bæði erfitt og vinnutíminn langur. Ef viðkomandi ætlar sér að keyra leigubíl til
lengdar skiptir máli að finna fyrir öryggi og líða vel í sínu starfi. Ómögulegt er að vita fyrirfram
hvað mun gerast hvert kvöld í vinnunni, en leigubílstjórar fá allskyns fólk í bílinn til sín. Ekki
er alltaf hægt að sjá fyrirfram á farþegunum hvernig þeir muni haga sér í þessari tilteknu
bílferð en líkt og Íris nefndi þá geta hinir skuggalegustu farþegar reynst hin ljúfustu lömb.
Viðmælendur mínir höfðu mjög svipaða reynslu af því að starfa sem leigubílsstjórar,
þrátt fyrir að þær hafa keyrt leigubíl mislengi. Viðtölin sýndu fram á mikilvægi þess að hafa
gaman af akstrinum og farþegunum. Af viðmælendunum þremur sem tekið var viðtal við var
Beta sú eina sem sá ekki framtíð í þessu starfi. Hún talaði ekki mikið um það en greinilegt var
þó að hún hafði ekki jafn mikinn áhuga á starfinu og Íris og Dagrún. Íris sagðist sleppa því að
keyra ef hún væri ekki í góðu skapi. Dagrún tók í sama streng og sagðist einungis fá leiðinlega
31
farþega ef hún er pirruð og að leiðinlegur bílstjóri leiði af sér leiðinlega farþega. Aftur á móti
„smita“ skemmtilegir og hressir bílstjórar út frá sér. Sem dæmi segir Íris frá farþegum sem
segjast hafa hætt við að stinga hana vegna þess hve hún er hress og jákvæð. Þetta viðhorf til
starfsins segir manni að Íris og Dagrún njóta sín í vinnunni og ná því fremur að blómstra á
þeim vettvangi heldur en þeir sem upplifa neikvæðara viðhorf í sinn garð.
Í þessari ritgerð hefur verið leitast við að kafa dýpra í heim kvenkyns leigubílstjóra og
sjá heiminn frá þeirra augum og tilfinningum. Hér er þó ekki um tæmandi úttekt að ræða.
Leiguakstur er mjög vítt hugtak og hægt væri að eyða mörgum árum í að rannsaka það.
Leigubílstjórar lenda í allskonar aðstæðum og hafa frá mörgu að segja. Sjálfsagt væri hægt
væri að taka viðtöl við þúsund bílstjóra og heyra margar nýjar sögur í hverju viðtali. Þessi
heimur er ævintýrum líkastur og munu aðrir rannsakendur hafa úr nógu að moða.
32
Heimildir
Ritaðar heimildir
Auður Aðalsteinsdóttir. (2002). Konur á stórum bílum. Vera, 21, 46-‐48.
Bauman, Richard. (1986). Story, performance, and event: contextual studies of oral narrative.
Cambridge ; New York: Cambridge University Press.
Bauman, Richard. (1992). Performance. Í Richard Bauman (ritstj.), Folklore, cultural performances,
and popular entertainments: a communications-‐centered handbook (41-‐49). New York:
Oxford University Press.
Boyd, Cynthia. (1997). „Just like one of the boys“: Tactics of women taxi drivers. Í Pauline
Greenhill og Diane Tye (ritstj.), Undisciplined women: tradition and culture in Canada (213-‐
222). Montreal ; Buffalo: McGill-‐Queen’s University Press.
Brunvand, Jan H. (1981). The vanishing hitchhiker: American urban legends and their meanings.
New York: Norton.
Butler, Judith. (2007). Gender trouble feminism and the subversion of identity. New York:
Routledge.
Dundes, Alan. (1980). Interpreting folklore. Bloomington: Indiana University Press.
Freud, Sigmund. (1989). Jokes and their relation to the unconscious. (James Strachey þýddi). New
York: Norton.
Goody, Jack. (1992). Oral Culture. Í Richard Bauman (ritstj.), Folklore, cultural performances, and
popular entertainments: a communications-‐centered handbook (12-‐20). New York: Oxford
University Press.
Guðlaugur Guðmundsson. (1978). Ástir í aftursæti : endurminningar leigubifreiðarstjóra.
Reykjavík: Örn og Örlygur.
Haddington, Pentti, Nevile, Maurice, og Keisanen, Tiina. (2012). Meaning in motion: Sharing the
car, sharing the drive. Semiotica, 191, 101-‐116.
Íslensk orðabók. (2002). Mörður Árnason (Ritstj.). Reykjavík: Edda.
Kuipers, Giselinde. (2005). „Where Was King Kong When We Needed Him?“ Public Discourse,
Digital Disaster Jokes, and the Functions of Laughter after 9/11. The Journal of American
Culture, 28, 70–84.
Listerborn, Carina. (1999). Women’s fear and space configurations. Proceedings Second
International Symposium on Space Syntax, 1, 1-‐10.
33
McCarl, Robert. (1986). Occupational Folklore. Í Elliott Oring (ritstj.), Folk groups and folklore
genres: an introduction. (71-‐89). Logan, Utah: Utah State University Press.
Morreall, John. (1987). A new theory of laughter. Í John Morreall (ritstj.), The Philosophy of
laughter and humor. (128-‐138). Albany: State University of New York Press.
Noy, Chaim. (2009). On Driving a Car and Being a Family: An Autoethnography. Í Phillip Vannini
(Ritstj.). Material Culture and Technology in Everyday Life: Ethnographic Approaches. (101-‐
113). New York o.fl.: Peter Lang.
Oring, Elliott. (1986). Folk Narratives. Í Elliott Oring (ritstj.), Folk groups and folklore genres: an
introduction. (121-‐145). Logan, Utah: Utah State University Press.
Oring, Elliott. (1992). Jokes and their relations. Lexington : University Press of Kentucky.
Oring, Elliott. (2003). Engaging humor. Urbana: University of Illinois Press.
Rodgers, L. R., & Hirsch, J. (2010). Introduction. Í Lawrence R. Rodgers og Jerrold Hirsch (Ritstj.).
America’s folklorist: B.A. Botkin and American culture (1-‐17). Norman: University of
Oklahoma Press.
Santino, Jack. (1978). Characteristics of Occupational Narratives. Western Folklore, 37, 199-‐212.
Sims, Martha C., & Stephens, Martine. (2005). Living folklore: an introduction to the study of
people and their traditions. Logan: Utah State University Press.
Spencer, Herbert (1860). The physiology of laughter. Macmillan.
Tangherlini, TImothy R. (1998). Talking trauma: paramedics and their stories. Jackson: University
Press of Mississippi.
Taylor, Steven J., & Bogdan, Robert. (1984). Introduction to qualitative research methods: the
search for meanings (2.útgáfa). New York: Wiley.
Watson, John S., & Kearins, Judith M. (1988). Taking a taxi: Front or back seat? The effects of
gender and community size. Sex Roles, 18, 497–500.
Westmarland, Nicole, & Anderson, J. (2001). Safe at the Wheel? Security Issues for Female Taxi
Drivers. Security Journal, 14, 29–40.
Yow, Valerie R. (2005). Recording oral history: a guide for the humanities and social sciences
(2.útgáfa). Walnut Creek : AltaMira Press.
Ævar Örn Jósepsson. (2002). Taxi: 101 saga úr heimi íslenskra leigubílstjóra. Reykjavík: Almenna
bókafélagið.
Munnlegar heimildir
34
KLL/2015_3. (2015). Viðtal Kristínar Lilju Linnet við Helenu Guðrúnu Guðmundsdóttur 11.mars. Í
vörslu höfundar.
KLL2016_1. (2015). Viðtal Kristínar Lilju Linnet við Betu 24.nóvember. Í vörslu höfundar.
KLL2016_2. (2016). Viðtal Kristínar Lilju Linnet við Írisi 11.janúar. Í vörslu höfundar.
KLL2016_3. (2016). Viðtal Kristínar Lilju Linnet við Dagrúnu 26.janúar. Í vörslu höfundar.
Myndmiðlar
Phillips, Julia; Phillips, Michael (framleiðandi) og Scorsese, Martin (leikstjóri). (1976). Taxi Driver.
Bandaríkin: Columbia Pictures.
Heimildir af netinu
Lög um leigubifreiðar. (2001). Sótt 28.janúar 2016 á:
http://www.althingi.is/lagas/nuna/2001134.html
Reglugerð um leigubifreiðar. (2003). Sótt 28.janúar 2016 á:
http://www.reglugerd.is/reglugerdir/allar/nr/397-‐2003
Siðareglur Félagsvísindastofnunar Háskóla Íslands. (2014). Sótt 2.maí 2016 á:
http://fel.hi.is/sites/fel.hi.is/files/sidareglur_felagsvisindastofnunar_2014.pdf
