AGENCIJA ZA ELEKTRONSKE KOMUNIKACIJE I ... o mogucnostima uvodjenja...kojoj preovladava analogna tehnologija emitovanja zvuka. Pri izradi ove studije, Agencija za elektronske komunikacije

CRNA GORA

AGENCIJA ZA ELEKTRONSKE KOMUNIKACIJE I POŠTANSKU DJELATNOST

STUDIJA O MOGUĆNOSTIMA UVOĐENJA DIGITALNOG RADIJA U CRNOJ GORI

decembar 2015. godine

2

Sadržaj 1. Uvod ........................................................................................................................................ 5

2. Platforme za digitalni radio ....................................................................................................... 7

3. Ograničenja analognog emitovanja radija putem zemaljske mreže predajnika i prednosti digitalnog emitovanja ............................................................................................................... 9

4. Tehnologije za digitalno emitovanje radija u zemaljskoj mreži ................................................ 11

4.1. Tehnologija DRM ................................................................................................................... 11

4.1.1. Uvodne napomene .......................................................................................................... 11

4.1.2. Razlozi za uvođenje DRM .............................................................................................. 12

4.1.3. Osnovne karakteristike i arhitektura sistema ................................................................... 13

4.1.4. Kodiranje zvuka ............................................................................................................. 15

4.1.5. Multipleks ...................................................................................................................... 16

4.1.6. Kanalno kodiranje i modulacija ...................................................................................... 16

4.1.7. Predajnički modovi rada ................................................................................................. 18

4.1.8. Korisni raspoloživi tokovi podataka ................................................................................ 20

4.1.9. Ostali sadržaji ................................................................................................................. 20

4.2. DAB ....................................................................................................................................... 21

4.2.1. Osnovne karakteristike DAB tehnologije ........................................................................ 21

4.2.2. Kodiranje zvuka ............................................................................................................. 24

4.2.3. Kanalno kodiranje .......................................................................................................... 24

4.2.4. Modovi emitovanja i parametri prenosnog signala .......................................................... 26

4.2.5. Primjer proračuna audio programskih sadržaja unutar multipleksa .................................. 28

4.3. DAB+..................................................................................................................................... 28

4.3.1. Kodiranje zvuka ............................................................................................................. 28

4.3.2. Kanalno kodiranje .......................................................................................................... 30

4.3.3. Nivoi zaštite i kodni odnosi kod DAB+........................................................................... 32

4.4. DMB ...................................................................................................................................... 33

4.5. DVB-T2 ................................................................................................................................. 33

4.5.1. Osnovne karakteristike ................................................................................................... 33

4.5.2. Pregled sistema............................................................................................................... 35

4.5.3. Konfiguracije u predajničkim mrežama .......................................................................... 36

4.6. Digitalni i hibridni radio ......................................................................................................... 37

3

4.7. Ostale tehnologije za emitovanje audio sadržaja ...................................................................... 38

4.7.1. FMeXtra ......................................................................................................................... 38

4.7.2. Tehnologija HD Radio (ili IBOC/IBAC) ......................................................................... 39

4.7.3. ISDB .............................................................................................................................. 40

5. Pregled radijskih stanica u Crnoj Gori ..................................................................................... 41

6. Pregled regulatornog okvira u Crnoj Gori ............................................................................... 48

6.1. Pregled regulatornog okvira u Crnoj Gori za oblast elektronskih komunikacija primjenjiv za digitalne zemaljske sisteme tehnologije DAB/DAB+ .............................................................. 48

6.1.1. Plan raspodjele radio-frekvencija za digitalnu zemaljsku radio-difuziju ........................... 51

6.1.1.1. Opšti uslovi korišćenja radio-frekvencija .................................................................... 51

6.1.1.2. Referentne planske konfiguracije ................................................................................ 51

6.1.1.3. Referentne mreže T-DAB/DAB+ ................................................................................ 52

6.1.1.4. Geografska područja pokrivanja u opsegu 174-230 MHz ............................................ 53

6.1.1.5. Raspodjela radio-frekvencija iz opsega 174-230 MHz namijenjenih za T-DAB/DAB+ 54

6.1.2. Pregled regulatornog okvira u Crnoj Gori za oblast elektronskih medija primjenjiv za digitalne radijske sisteme ............................................................................................................... 55

7. Raspoloživost radio-frekvencijskog spektra i moguće strategije prelaza na digitalno emitovanje ............................................................................................................................................... 57

7.1. Radio-frekvencijski opsezi namijenjeni za digitalne tehnologije za radio-difuziju .................... 57

7.2. Formiranje blokova radio-frekvencija za dodjelu odobrenja .................................................... 62

7.3. Razmatranja zajedničkog rada DVB-T2 i T-DAB (DMB) mreža u opsegu VHF III ................. 69

8. Razvoj digitalnog radija u svijetu ............................................................................................ 73

8.1. DAB/DAB+ ........................................................................................................................... 73

8.2. Rokovi za prelazak na digitalni radio (Digital Switch-Over, DSO) .......................................... 75

8.3. Digitalni radio u domaćinstvima i vozilima ............................................................................. 76

9. Smjernice za odabir tehnologije za digitalno emitovanje radija u zemaljskoj mreži .................. 78

9.1. DVB-T2 kao tehnologija za digitalno emitovanje radija .......................................................... 78

9.2. DAB+ kao tehnologija za digitalno emitovanje radija ............................................................. 79

9.2.1. Parametri multipleksa u tehnologiji DAB+ .................................................................... 80

9.2.2. Planiranje mreže predajnika u tehnologiji DAB+ ............................................................ 80

9.3. DRM+ kao tehnologija za digitalno emitovanje radija ............................................................. 84

9.3.1. Planiranje mreže predajnika u tehnologiji DRM+ ............................................................ 85

4

10. Zaključak i dalje aktivnosti ..................................................................................................... 91

11. Spisak Referenci ..................................................................................................................... 93

5

1. Uvod Crna Gora je istorijski gledano zauzela pionirsko mjesto u razvoju radio-difuzije, izgradnjom prve radio-telegrafske stanice na Balkanu. Guljelmo Markoni, italijanski pronalazač, ostvario je prvi prenos radio talasa preko Atlantskog okeana 1901. godine, a već 1903. godine sa prostora Sjeverne Amerike dolazi u Crnu Goru gdje je po dogovoru sa knjazom Nikolom realizovana prva praktična primjena radija. Na brdu Volujica iznad Bara 3. avgusta 1904. godine počela je sa radom prva radio-telegrafska stanica na Balkanu, kao veza Crne Gore sa Italijom, a preko nje i sa drugim evropskim zemljama. Tada je prvi put bežični signal upućen sa teritorije Balkana, a Crna Gora se našla u odabranom krugu zemalja sa radio-telegrafskom službom. Prvi radio-difuzni standard za prenos zvučnog signala, dvadesetih godina prošlog vijeka temeljio se na amplitudskoj modulaciji (AM), da bi pedesetih godina u Evropi otpočeli sa radom i prvi komercijalni sistemi sa frekvencijskom modulacijom (FM). Stoga, radio, kao jedan oblik audio vizuelne medijske usluge predstavlja veoma staru uslugu koja datira sa početka prošlog vijeka, i od tada sve do danas, kada je tehnološki napredak u svijetu omogućio ravoj komunikacija do neslućenih razmjera, može se reći da su veoma ograničene inovacije tehnologije emitovanja radijskog signala. U odnosu na AM sisteme, napredak se prvenstveno odnosio na uvođenje FM sistema, zatim uvođenje stereo zvuka i dodatnih informacija putem Radio Data System (RDS) komunikacionog protokola, kao opcije koja podrazumijeva digitalno rješenje, međutim i dalje je radijska služba praktično jedina služba u kojoj preovladava analogna tehnologija emitovanja zvuka. Pri izradi ove studije, Agencija za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost (u daljem tekstu Agencija) je prvenstveno imala namjeru sagladati tehnički aspekt digitalizacije radija, obrazložiti moguće tehnologije i dati određene smjernice za uvođenje digitalnog emitovanja radijskog signala. Digitalne tehnologije emitovanja zvuka raširene su na nekim platformama. Poglavlje 2 Studije pod nazivom Platforme za digitalni radio prikazuje osnovne osobine svih platformi koje se trenutno koriste za digitalni radio, a to su zemaljska mreža, satelitska mreža i internet. Ograničenja analognog emitovanja radija putem zemaljske mreže predajnika i prednosti digitalnog emitovanja data su u Poglavlju 3 ove studije. Poglavlje Studije 4, Tehnologije za digitalno emitovanje radija u zemaljskoj mreži, posebno se fokusira na zemaljske sisteme, kao dominantne i za Crnu Goru najvažnije u pogledu prenosa audio signala do krajnjih korisnika. Pregled radijskih stanica u Crnoj Gori, odnosno svih mreža za emitovanje radija na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou u Crnoj Gori dat je u Poglavlju 5 Studije. Studija u Poglavlju 6 daje pregled regulatornog okvira u Crnoj Gori, imajući u vidu da isti predstavlja zakonski osnov za eventualno uvođenje digitalnog emitovanja radijskog signala.

6

Raspoloživost radio-frekvencijskog spektra i moguće strategije prelaza na digitalno emitovanje kao bitan segment digitalizacije radija razmatraju se u Poglavlju 7 Studije. Takođe, Studijom je u Poglavlju 8 dat i pregled razvoja digitalnog radija u svijetu, posebno sa aspekta tehnologije koja preovladava u državama Evrope. Smjernice za odabir tehnologije za digitalno emitovanje radija u zemaljskoj mreži, date u Poglavlju 9 Studije, imaju za cilj da podstaknu dalje aktivnosti u cilju uvođenja i razvoja digitalnih tehnologija za emitovanje zvučnog signala u Crnoj Gori. Studija u Poglavlju 10 daje zaključak povodom mogućnosti za uvođenje digitalnog radija kao i opšte napomene vezano za dalje aktivnosti u Crnoj Gori. U Poglavlju 11 dat je spisak referenci, odnosno nazive ITU, ETSI, EBU i drugih dokumenata, kao relevantne literature u pogledu razmatanja i uvođenja digitalnog radija u različitim tehnologijama koje su opisane ovom studijom. Imajući u vidu opsežni tehnički aspekt, Studija nije razmatrala ekonomski aspekt uvođenja digitalnog radija za učesnike u procesu odnosno sve karike u istom, počevši od emitera kao pružalaca ove vrste audio vizelne medijske usluge, zatim operatora koji učestvuju u realizaciji mreža za prenos i emitovanje i na kraju korisnika odnosno građana Crne Gore. Društveni aspekt uvođenja digitalnog radija samo je pomenut ovom studijom, uzimajući u obzir da elementi koji karakterišu analizu u smislu slušanja, zanimanja za pojedine vrste programa kao i ulogu u informisanosti i zabavi, predstavljaju posebne segmente iz domena politke i podsticanja razvoja medija. Stoga, društveni i ekonomski aspekt uvođenja digitalnog radija mogu, prema potrebi, biti predmet posebnih strateških dokumenata čija eventualna izrada shodno regulatornom okviru u Crnoj Gori može biti prepoznata u okviru budućih aktivnosti nadležnih ministarstva i regulatornih organa za elektronske komunikacije i elektronske medije.

7

2. Platforme za digitalni radio

Prijem digitalnog radijskog signala moguće je ostvariti različitim platformama odnosno posredstvom:

• Zemaljskih sistema predajnika za digitalni radio (DAB) kao i digitalnu televiziju (DTV) • Satelitskih sistema • Internet-a.

Prijem radijskog signala koji emituje zemaljska mreža predajnika je tradicionalni i preovlađujući način prijema u Crnoj Gori, a takođe i u mnogim drugim državama. Stoga, ova platforma ima važnu ulogu za sve učesnike u lancu, a naročito uzimajući u obzir da je:

• Infrastruktura za zemaljsku mrežu razvijena, kao i da je • Omogućena mobilnost prijemnika.

Postojeća zemaljska mreža koja se koristi za analogno emitovanje i kojom se postiže izuzetno visok procenat pokrivenosti stanovništa, može se koristiti i za digitalno emitovanje, što značajno olakšava implemetaciju sistema digitalnog radija. Čak i u slučaju kada se prijem radijskog signala ostvaruje posredstvom mobilnog korisničkog terminala, najčešće je u pitanju signal koji emituje zemaljska mreža predajnika, a kojom se pored visokog procenta pokrivenosti stanovništva omogućava i visok procenat pokrivenosti teritorije Crne Gore. Omogućavanje mobilnosti prijemnika je takođe jedan od važnih faktora za preovladavanje zemaljskog prijema. Poznato je da veliki broj korisnika ostvaruje prijem radijskog signala upravo slušajući radio program u automobilu, zbog čega je kod radijskih sistema pored pokrivanja naseljenih mjesta izuzetno važno i pokrivanje putnih pravaca. I pored činjenice da je infrastruktura korišćena za analogno emitovanje pogodna takođe i za uvođenje digitalnog radija, bitno je naglasiti da je za uvođenje digitalnih tehnologija kao što su Digital Audio Broadcasting (DAB, DAB+), Digital Radio Mondiale (DRM), Digital Multimedia

Broadcasting (DMB) i drugih, potrebno dodjeljivanje novih radio-frekvencijskih resursa, što je detaljnije obrazloženo u Poglavlju 6. Raspoloživost radio-frekvencijskog spektra i moguće strategije prelaza na digitalno emitovanje. Emitovanje radijskog signala može se vršiti posredstvom satelitskih sistema sa niskom orbitom (LEO, Low Earth Orbit), a takođe su u upotrebi i geostacionarni sateliti (GSO, Geostationary

Satellite Orbit). U slučaju radija kao i televizije, ove sisteme karakteriše mogućnost emitovanja znatno većeg broja programa na znatno većoj teritoriji nego što je to slučaj kod zemaljskih mreža, što je od posebnog značaja kada veliki broj medija želi da ostvari pokrivanje na značajno velikoj teritoriji, naročito kada je neisplativa izgradnja mreže odnosno infrastrukture u većim, slabo naseljenim i ruralnim oblastima. Za ostvarenje prijema kod satelitskih sistema potrebna je optička vidljivost satelita i prijemne antene. U slabo naseljenim i ruralnim oblastima ostvarenje optičke vidljivosti generalno ne predstavlja teškoću, međutim u urbanim oblastima gdje može biti narušena optička vidljivost ili je istu teže postići, prijem se može ostvariti dopunskim pokrivanjem odnosno postavljanjem

8

dodatnih predajnika na zemlji. U tom slučaju, signal se sa satelita prenosi do predajnika na zemlji, sa kojih se dalje emituje do krajnjih korisnika. Radio se do krajnjih korisnika može prenositi i putem Interneta. Ova usluga, koja se često naziva i webcasting, značajno se razlikuje u odnosu na zemaljsko i satelitsko emitovanje, imajući u vidu da se prenos zvuka ne vrši putem elektromagnetnih talasa, već se najčešće zasniva na tehnologiji prenosa podataka (streaming) preko TCP/IP veze. Generalno, može se reći da u urbanim oblastima pokrivanje putem zemaljske mreže predajnika ima prednosti u odnosu na druge sisteme, dok u slabo naseljenim i ruralnim oblastima može se reći da za veće teritorije prednost ima satelitski prenos. Međutim, ne treba zaboraviti da se putem zemaljske mreže, koje se primarno grade radi obezbjeđenja prijema u urbanim oblastima, zavisno od konfiguracije terena i karakteristika sistema, takođe mogu pokrivati i slabo naseljene i ruralne oblasti, te da je u tom slučaju, u manjim državama, kao što je Crna Gora, kada je radio u pitanju, uvijek dominantna zemaljska platforma. Zemaljska platforma je jedina platforma koja pored stacionarnog istovremeno omogućava i mobilni prijem, pri čemu nije obavezna optička vidljivost predajnika i prijemne antene, već samo dovoljan nivo prijemnog polja.

9

3. Ograničenja analognog emitovanja radija putem zemaljske mreže predajnika i prednosti digitalnog emitovanja

Primjenom analogne tehnologije sa amplitudskom modulacijom za potrebe emitovanja radijskog signala korišćene su radio-frekvencije u opsegu od 300 do 3000 kHz koji je poznat i kao opseg srednjih frekvencija (Medium Frequency, MF) i u opsegu od 3 do 30 MHz koji je poznat i kao opseg visokih frekvencija (High Frequency, HF). Pomenuti sistemi često se nazivaju AM radio na srednjem i kratkom talasu. Ovi sistemi su najčešće realizovani za potrebe javnih servisa u raznim državama i to često sa po jedne lokacije u svakom od navedenih opsega što je bio slučaj u Crnoj Gori. Primjenom analognih sistema sa frekvencijskom modulacijom (FM) koji koriste radio-frekvencije u opsegu od 30 do 300 MHz, poznatom i kao opseg vrlo visokih frekvencija (Very High Frequency, VHF), osim za potrebe javnog informisanja, omogućen je razvoj radija i u komercijalnom smislu. Danas, kada se govori o analognom emitovanju radijskog signala prvenstveno se podrazumijevaju FM radijski sistemi. Analogno emitovanje radijskog signala karakterišu sljedeća ograničenja:

- nedovoljna efikasnost korišćenja radio-frekvencijskog spektra kao ograničenog resursa, - osjetljivost na smetnje, - nedovoljan kvalitet zvuka, - nepouzdanost rada u uslovima mobilnog prijema, - nemogućnost uvođenja određenih usluga koje su dodatne u odnosu na programski

sadržaj. Dio VHF opsega odnosno 87,5-108 MHz koji je namijenjen za FM radio u potpunosti je iskorišćen u većini država Evrope i svijeta uopšte, te samim tim, uzimajući u obzir potrebe daljeg razvoja radija kao usluge kao i rastuće zahtjeve komercijalnih korisnika radio-frekvencija, može se zaključiti da analogna tehnologija ne pruža dovoljno efikasno korišćenje radio-frekvencijskog spektra kao ograničenog resursa. U svrhu zadovoljenja rastućeg broja zahtjeva od strane komercijalnih subjekata, kao i obezbjeđivanja radijske usluge na lokalnim i regionalnim nivoima, prilikom planiranja novih FM radijskih predajnika, često se kriterijumi zašite od i u odnosu na druge predajnike, kao najvažniji ograničavajući faktori, fleksibilno primjenjuju, što u određenim zonama može uzrokovati čak i nedozvoljene smetnje. Zahtjevi u pogledu spektralne maske izlaznog signala predajnika propisani su standardom ETSI EN 302 018-2 iz 2006. godine, sa ciljem da se i u formalnom smislu postigne maksimalno efikasno korišćenje radio-frekvencijskih resursa. Nedozvoljena frekvencijska devijacija takođe je često uzrok smetnji, a primjenom određenih metoda obrade signala odnosno kompresije u osnovnom opsegu dešava da je devijacija samo formalno u propisanim granicama. Osim navedenih ograničenja u tehnološkom smislu, a koja imaju implikacije na sve učesnike u lancu, analogno emitovanje radija za komercijalne medije potencijalno može imati i dodatne otežavajuće okolnosti. Ovo se prvenstveno odnosi na simultano upravljanje studijskom i

10

emisionom tehnikom paralelno sa produkcijom programa što je primarna djelatnost medija. Naime, troškovi prenosa i emitovanja signala, puštanje u rad i održavanje opreme, naročito emisione tehnike, zahtjevne su i finansijski opterećujuće aktivnosti, posebno sa stanovišta radijskih stanica koje ostvaruju pokrivanje signalom na nivou jedne ili nekoliko jedinica lokalne uprave, čak i u slučajevima kada se koristi iznajmljena infrastruktura. U odnosnu na analogno emitovanje radija, uvođenjem digitalne tehnogije postižu se brojne prednosti za sve učesnike u lancu i to:

• Za korisnike/građane o Veći izbor sadržaja o Poboljšanje kvaliteta zvuka o Jednostavnije podešavanje stanica o Poboljšanje dostupnosti informacija o Korišćenje interaktivnog vizuelnog radija

• Za pružaoce audio vizuelnih medijskih sadržaja o Isticanje brenda o Reklamiranje o Smanjenje operativnih troškova, naročito troškova za prenos i emitovanje o Nove mogućnosti zarade o Veća dostupnost ograničenim resursima o Veći stepen povezanosti u digitalnom okruženju o Veće zadovoljstvo korisnika o Nove mogućnosti za sadržaj

• Za državu o Efikasnije korišćenje radio-frekvencijskog spektra o Mogućnost uvođenja dodatnih usluga i pružanje većeg izbora korisnicima o Poboljšanje dostupnosti informacija.

11

4. Tehnologije za digitalno emitovanje radija u zemaljskoj mreži Za digitalno emitovanje radija razvijeno je više tehnologija koje su namijenjene pružanju različitih audio usluga u različitim frekvencijskim opsezima. Tehnologije DAB/DAB+ i DRM/DRM+ koriste se za digitalno emitovanje radija uz mogućnost prenosa i dodatnih usluga, putem zemaljske mreže predajnika. Takođe, radio je moguće digitalno emitovati i zajedno sa televijskim signalom, posredstvom mreža za digitalnu zemaljsku televiziju. U Crnoj Gori, trenutno se emituju dva radijska programa nacionalnog javnog servisa Radio Televizija Crne Gore, u okviru mreže prvog multipleksa DVB-T2 mreže sa nacionalnim pokrivanjem.

4.1. Tehnologija DRM

4.1.1. Uvodne napomene DRM (Digital Radio Mondiale) sistemi dizajnirani su od strane radio-difuznih organizacija, za potrebe istih, uz aktivnu asistenciju i učešće proizvođača predajne i prijemne opreme i drugih zainteresovanih lica, uključujući i regulatorne organe. Tehnologija DRM izvorno je razvijena za digitalnu radio-difuziju zvuka u opsezima u kojima se koristila analogna tehnologija odnosno AM i FM sistemi. Stoga se za potrebe DRM tehnologije primjenjuju isti kanalni aranžmani koji su utvrđeni za analogne sisteme u okviru odgovarajućih frekvencijskih dodjela. Na slici 4.1.1.1 dat je pregled radio-frekvencijskih opsega namijenjenih za DRM.

Slika 4.1.1.1 Radio-frekvencijski opsezi namijenjeni za DRM

Generalno, DRM tehnologija koristi radio-frekvencijske opsege do 174 MHz. Ovaj standard karakteriše nekoliko operativnih modova i to:

• DRM30, koji je posebno dizajniran za korišćenje u opsezima ispod 30 MHz (radio-frekvencijski opsezi LF, MF, HF) i

12

• DRM+, za korišćenje u opsezima iznad 30 MHz do VHF opsega III, centrirano na FM radio-difuznom opsegu VHF II.

DRM tehnologiju opisuju relevantne ITU preporuke, navedene u Poglavlju 11, čime je data i međunarodna regulatorna podrška administracijama u pogledu implementacije ovih sistema. Osnovni DRM standard objavljen je od strane ETSI, a takođe i kompletan set DRM tehničkih standarda koji su trenutno u upotrebi (vidjeti detaljnije u Poglavlju 11). Pored usklađenosti sa postojećim sistemima u pogledu korišćenja radio-frekvencijskog spektra, DRM karakteriše i otvorenost sistema. Naime, sve zainteresovane strane u potpunosti imaju slobodan pristup tehničkim standardima kao i mogućnost dizajniranja i proizvodnje opreme na ravnopravnoj osnovi, što se pokazalo kao važan mehanizam za objezbjeđivanje blagovremenog uvođenja novih sistema na tržište i adekvatno redukovanje cijena opreme. Ovo je značajno sa aspekta opredjeljivanja operatora da investiraju u infrastrukturu, odnosno proizvođača opreme da investiraju u razvoj i produkciju prijemnika, a u krajnjem je značajno i sa aspekta korisnika u pogledu opredjeljenja za nabavku prijemnika.

4.1.2. Razlozi za uvođenje DRM Globalni trend uvođenja digitalnih tehnologija prisutan je u oblasti komunikacija u svim sistemima, uključujući i radio, naročito za potrebe prenosa i emitovanja. FM radio je i dalje u intenzivnoj upotrebi, međutim i pored postepenog uvođenja DAB standarda u opsegu VHF III, mogućnosti za proširenje pokrivanja u opsegu koji koriste FM radio-difuzni sistemi (87,5-108 MHz) veoma je organičena. Stoga su mnogi operatori u svijetu već uveliko prepoznali prednosti komplementarnih digitalnih sistema u opsegu ispod 30 MHz. S druge strane, vremenom je opseg ispod 30 MHz postao neinteresantan za korisnike koji su zbog ograničenih mogućnosti postojećih AM sistema tražili alternativna rješenja. Uvođenje digitalnog radija u opsegu ispod 30 MHz omogućava operatorima da uspješno obezbijede usluge za postojeće ali takođe i za buduće, visokokvalitetne usluge. DRM+ standard kao uskopojasno rješenje povoljno je za regionalne i lokalne operatore koji nemaju interes za širokopojasni multipleks, a pokrivanje svake radijske stanice se može podešavati prema individualnim zahtjevima. Posredstvom DRM sistema operatori imaju mogućnost da obezbijede slušaocima značajna unapređenja u pogledu pouzdanosti usluge, kvaliteta audio signala, i što je najvažnije korisničkog iskustva. U tehničkom smislu, ključna prednost DRM sistema je mogućnost selektovanja predajničkog moda čime DRM tehnologija omogućava pouzdan rad pri različitim propagacionim uslovima odnosno u kanalima različitih osobina. Kako bi se to postiglo ova tehnologija ima različite predajničke modove rada, koji su definisani predajničkim parametrima i to:

- parametrima koji su povezani sa širinom radio-frekvencijskog opsega kanala i - parametrima koji su povezani sa efikasnošću emitovanja signala.

13

Na taj način postiže se balans različitih zahtjeva u pogledu protoka podataka, robusnosti signala, izračene snage i pokrivanja, u dinamičkim uslovima u zavisnosti od promjena u lokalnom okruženju, pri čemu se ne vrši ometanje slušalaca. Selektovanjem odgovarajućeg predajničkog moda rješava se problem (sky-wave) interferencije u noćnom režimu rada koja je uobičajena u uslovima propogacije signala u opsezima ispod 30 MHz. Nadalje, DRM je jedina tehnologije koja omogućava korišćenje svih radio-frekvencijskih opsega koji su trenutno namijenjeni za potrebe radija i u određenom smislu može da predstavlja pogodnu zamjenu za postojeće analogne sisteme kao i komplementarno rješenje u odnosu na postojeće i buduće sisteme u DAB tehnologiji. U komercijalnom smislu, bitno je naglasiti da korisnici obično sami ne zahtijevaju uvođenje digitalnih tehnologija, te je stoga od važnosti korisnicima dati mogućnost nabavke prijemnika po cijeni za koju su voljni da plate i što je još važnije, atraktivni paket povoljnosti, podrazumijevajući sljedeće:

- Dostupnost većeg izbora programskih sadržaja odnosno usluga; - Jednostavnije podešavanje i odabiranje programa, na primjer automatsko prebacivanje

radio-frekvencija ili elektronski programski vodič; - Poboljšani format, kao što je stereo u opsezima ispod 30 MHz i surround zvuk u

vozilima; - Poboljšan i konzistentan kvalitet zvuka; - Mogućnost pružanja dodatnih usluga, odnosno prenosa podataka pridruženih zvuku, kao

na primjer tekstualni opis sadržaja ili čak potpuno nezavisnih usluga kao što su saobraćajne i putne informacije.

4.1.3. Osnovne karakteristike i arhitektura sistema DRM30 sistemi, čiji signal ima kanal širine 9 kHz ili 10 kHz, koriste radio-frekvencije u opsezima ispod 30 MHz, na način da se uklapaju u postojeće planove za AM sisteme. Moguće su i opcije sa manjom širinom kanala 4,5 kHz i 5 kHz, a takođe većom radnom širinom kanala 18 kHz, 20 kHz i 100 KHz, ukoliko se namjerava ostvariti veći kapacitet, ali se ove opcije rijetko koriste. DRM sistemi koriste tehniku modulacije Coded Orthogonal Frequency Division Multiplexing

(COFDM), u kojoj se primenjuje veliki broj ortogonalnih nosilaca pri čemu je svaki od njih modulisan konvencionalnom tehnikom. To znači da se svi podaci proizvedeni iz digitalno kodiranih audio i data signala dijele za prenos preko velikog broja gusto raspoređenih nosilaca unutar kanala dodijeljenog za prenos. Vremensko isprelitanje (time interleaving) se koristi u cilju otklanjanja feding-a. S obzirom da je potrebno ostvariti rad sistema u opsezima ispod 174 MHz, koje karakterišu različiti propagacioni uslovi, predviđeni su i različiti predajnički modovi kako je navedeno u tački 4.1.7. Pri tome, parametri koji su povezani sa širinom kanala određuju ukupnu širinu opsega za jedan prenos, dok parametri koji su povezani sa efikasnošću emitovanja signala

14

pružaju mogućnost odabira između kapaciteta (brzine prenosa podataka) i otpornosti (robusnosti) na šum, multipath propogaciju i Doppler-ov efekt. Na slici 4.1.3.1 data je shema predajnog dijela sistema u tehnologiji DRM.

Slika 4.1.3.1. Shema predajnog dijela sistema u tehnologiji DRM

Osnovni element informacije koja se prenosi DRM tehnologijom je zvuk. Jedinica za analogno-digitalnu konverziju najprije pretvara analogni signal zvuka u digitalni, nakon čega slijedi kompresija i audio kodiranje uz dodavanje zaštite od greške. Postupkom kompresije i audio kodiranja postiže se smanjenje količine podataka koje treba prenijeti. Osim audio informacije, potrebno je i podatke konvertovati u oblik digitalne informacije, a koji se takođe prekodiraju u format pogodan za prenos. Na taj način generisana dva toka podataka se multipleksiraju u svrhu formiranja zajedničkog toka nad kojim se ponovo primjenjuje postupak zaštite od greške. Postoje dva nivoa zaštite od greške: normalna i jaka zaštita. Zajednički tok podataka dobijen na izlazu multipleksera je osnova za formiranje MSC kanala (Main Service Channel). Može se zaključiti da se DRM signal u osnovi sastoji od podataka unutar MSC, FAC (Fast Access Channel) i SDC (Service Description Channel) kanala. Podaci unutar MSC kanala predstavljaju sve vrste programskog sadržaja koje DRM pruža korisnicima (može biti do 4 različite vrste). FAC kanal sadrži informacije vezane za širinu opsega DRM signala kao i informacije vezane za izbor programskog sadržaja u svrhu brzog pretraživanja. SDC kanal sadrži informacije potrebne za dekodiranje MSC kanala, podatke o alternativnim izvorima programskog sadržaja, a daje i atribute programskim sadržajima u multipleksu. Nad svim ovim tokovima podataka primjenjuje se postupak disperzije u svrhu uklanjanja neželjenih emisija u spektru DRM signala. Postupkom kanalnog kodiranja dodaju se redundantni bitovi u obliku kodova za zaštitu od greške.

15

Modulacija QAM se primjenjuje na digitalne informacije čime nastaju QAM ćelije. Preplitanjem (interleaving) QAM ćelija u vremensko-frekvencijskom domenu postiže se dodatna robusnost prenosnog signala. Piloti omogućavaju koherentnu demodulaciju signala i pružaju informaciju o karakteristikama prenosnog kanala. OFDM pozicioniranjem se objedinjuju QAM ćelije MSC, FAC i SDC kanala u vremensko-frekvencijskom domenu. OFDM signal generator pretvara grupe ćelija sa istim vremenskim indeksom u DRM signal u vremenskom domenu, pri čemu OFDM maper sakuplja različite klase ćelija u mrežu vremensko-frekvencijskog domena. Modulator vrši konverziju digitalnog signala u analogni oblik za emitovanje.

4.1.4. Kodiranje zvuka Kodiranje zvuka predstavlja kodiranje izvora odnosno kodiranje sadržaja. Uzimajući u obzir regulatorne uslove za korišćenje radio-frekvencija ispod 30 MHz, kao i ograničenja u vezi sa parametrima kodiranja i tipom modulacije predajnog signala, raspoložive brzine za kodiranje izvora kreću se u rasponu od 8 kbit/s (za pola širine kanala, tj. 4 ili 5 kHz); zatim 20 kbit/s (za standardnu širinu kanala, tj. 9 ili 10 kHz) pa sve do približno 72 kbit/s (za dvostruku širinu kanala, tj. za 18 ili 20 kHz). U opsezima između 30 i 174 MHz, brzine za kodiranje izvora kreću se u rasponu od 35 do 185 kbit/s. Širina kanala u tom slučaju iznosi 100 kHz. U cilju obezbjeđivanja optimalnog kvaliteta zvuka za navedene brzine protoka, DRM tehnologija pruža mogućnost izbora različitih kodnih shema:

• Sistem kodiranja AAC (Advanced Audio Coding) kao podskup MPEG-4 norme kodiranja, koji omogućava emitovanje generičkog mono ili stereo audio programa. Ovaj sistem ima 5 mogućih modova kodiranja A, B, C, D i E, karakterističnih parametara.

• Sistem kodiranja CELP (Code Excited Linear Prediction) koji se koristi prilikom kodiranja govora i mono programa, pri čemu se generiše protok manjih brzina. Ovaj sistem, koji je takođe podskup MPEG-4 norme kodiranja, koristi se u slučajevima kada je potrebno ostvariti veću robustnost prenosa.

• Sistem kodiranja HVXC (Harmonic Vector eXcitation Coding) koji se koristi prilikom kodiranja mono programa i govora za koji je naročito povoljan, takođe je podskup MPEG-4 norme kodiranja i generiše protok manjih brzina, a istovremeno osigurava veliku robusnost.

CELP i HVXC sistemi kodiranja koriste se isključivo kod tehnologije DRM30. Za poboljšanje kvaliteta zvuka koriste se i sljedeće metode:

• Metoda rekonstrukcije visokih frekvencija SBR (Spectral Band Replication) koja se može primijeniti uz AAC, CELP ili HVXC kodiranje. Ova metoda dozvoljava da se ukupna širina opsega audio signala prenosi protokom manje brzine.

• Metoda PS (Parametric Stereo) kojom se uz mono kodirani signal dodaje tok podataka kako bi se postigao stereo efekat zvuka.

• Metoda MPS (MPEG Surround) koja pruža mogućnost višekanalnog kodiranja sa protokom manjih brzina.

Kodirani sadržaj stvara audio super okvir (superframing). Nadalje se nad podacima primjenjuje postupak nejednake zaštita od grešake (UEP, Unequal Error Protection) radi poboljšavanja

16

karakteristika, a u određenom slučaju se može primijeniti i postupak jednake zaštite od greške (EEP, Equal Error Protection).

4.1.5. Multipleks Kako što je u prethodnim tačkama navedeno, DRM prenosni audio super okvir sastoji se od tri kanala: MSC, FAC i SDC. MSC kanal sadrži do 4 programska sadržaja (audio zapis ili digitalna informacija) podijeljena u logičke okvire. Generalno, svaki logički okvir sastoji se od dva dijela, svaki sa svojim nivoom zaštite. Logički okviri svih sadržaja se objedinjavaju u multipleks okvire nad kojima se vrši kanalno kodiranje. Ukupan broj bitova unutar MSC zavisi od širine kanala i moda predaje signala. FAC kanal omogućava brzo pretraživanje programskih sadržaja u multipleksu, sadrži informacije o radio-frekvencijskim karakteristikama DRM multipleksa odnosno prenosnog super okvira (širina opsega, dubina ispreplitanja). DRM prijemnik na osnovu informacija sadržanih u FAC kanalu dekodira multipleks ili prelazi na drugi multipleks. Svaki prenosni okvir sadrži FAC blok. SDC kanal sadrži informaciju o načinu dekodiranja MSC kanala kao i informaciju o alternativnim multipleksima sa istim programskim sadržajem. Svaki prenosni super okvir sadrži SDC blok.

4.1.6. Kanalno kodiranje i modulacija Podaci u multipleksu sadrže dvije mogućnosti zaštite od greške, kao što je prethodno navedeno, UEP i EEP. Pri tome UEP se primjenjuje samo u MSC kanalu, a EEP je moguće primijeniti u sva tri kanala. Kanalno kodiranje vrši se za svaki kanal posebno. Optimalne karakteristike prenosa u kanalu dobijaju se kombinovanjem postupka kodiranja i modulacije (pozicioniranja bitova u dijagram stanja) što daje mogućnost mnogo različitih kombinacija. Tehnologija DRM koristi: 4-QAM, 16-QAM i 64-QAM modulacione sheme, a koriste se tri vrste pozicioniranja bitova u dijagrame stanja:

- standardno pozicioniranje (SM), - simetrično hijerarhijsko pozicioniranje (HMsym) i - mješovito hijerarhijsko pozicioniranje (HMmix), pri čemu se na realnoj osi dijagrama

stanja primjenjuje hijerarhijska metoda pozicioniranja, a na imaginarnoj osi dijagrama standardna metoda pozicioniranja.

Hijerarhijska metoda pozicioniranja zahtjeva podjelu ulaznog toka podataka na dva dijela: veoma zaštićeni dio (VSPP) i standardno zaštićeni dio (SPP). Standardni način pozicioniranja sastoji se samo od standardno zaštićenog toka podataka, a primjenjuju se dva kodna odnosa. Za FAC i SDC bitove primjenjuje se samo standardna metoda pozicioniranja. HMsym i HMmix

17

mogu se primjenjivati samo kod 64-QAM. HMmix U DRM tehnologiji koristi se kodiranje na više nivoa, pomoću konvolucionog kodera.

Slika 4.1.6.1: Shema kanalog kodiranja

MSC može koristiti 64-QAM ili 16-QAM pozicioniranje u modu robusnosti A, B, C, D, a 16-QAM ili 4-QAM u modu robusnosti E. Moguće je različito podešavanje kodnog odnosa. MSC ćelije prolaze kroz postupak ispreplitanja predstavljen blok dijagramom na slici 4.1.6.1. Ispreplitanje MSC ćelija može biti kratko ili dugačko u modovima A, B, C i D, a za mod E koristi se samo dugačko ispreplitanje. U SDC kanalu koristi se 16-QAM ili 4-QAM pozicioniranje s kodnim odnosnom 0,5 u modovima robusnosti A, B, C i D, odnosno kodni odnos 0,25 u modu E. SDC kanal mora biti robusniji od MSC kanala. U slučaju primjene hijerarhijske modulacije u MSC, SDC se kodira po 4-QAM modulacionoj shemi. U FAC kanalu koristi se 4-QAM pozicioniranje, sa kodnim odnosom 0,6 za modove robusnosti A, B, C i D ili 4-QAM sa kodnim odnosom 0,25 za mod robusnosti E.

18

4.1.7. Predajnički modovi rada DRM tehnologiju karakterišu različiti predajnički modovi A, B, C, D i E. Širina opsega kanala za predajničke modove u odnosu na parametre zauzetosti radio-frekvencijskog spektra prikazana je Tabelom 4.1.7.1.

Tabela 4.1.7.1 Zavisnost između parametra zauzetosti radio-frekvencijskog spektra

i širine kanala Parametar zauzetosti radio-frekvencijskog spektra

0 1 2 3 4 5

Širina kanala [kHz], modovi A, B, C, D

4,5 5 9 10 18 20

Širina kanala [kHz], mod E 100 – – – – –

Veličine OFDM parametara određene su u skladu sa propagacionim uslovima u kanalu i omogućavaju različitu robusnost signala. Za određenu širinu opsega kanala, različiti tipovi robusnosti omogućavaju različitu brzinu prenosa podataka. U Tabeli 4.1.7.2 dati su modovi robusnosti za određene vrste radio kanala, odnosno tipične propagacione uslove.

Tabela 4.1.7.2 Modovi robusnosti emitovanja

Mod robusnosti Tipični propagacioni uslovi

A Gaussov kanal, zanemarljivi feding

B Vremenski i frekvencijski selektivni kanali, veći pomjeraj kašnjenja

C Kao tip B, uz veći Doppler-ov pomjeraj

D Kao tip B, sa izraženim kašnjenjima i Doppler-ovim pomjerajem

E Vremenski i frekvencijski selektivni kanali

Emitovani signal sastoji se od OFDM simbola, i to upotrebljivog dijela simbola i zaštitnog intervala. Svaki OFDM simbol predstavlja zbir K podnosilaca koji su modulisani određenom modulacionom shemom. Podnosioci su dodijljeni indeksi u intervalu [kmin, kmax] gdje k = 0 označava podnosilac referentne radio-frekvencije emitovanog signala. Pod pojmom ćelije podrazumijeva se sadržaj određenog podnosioca. Parametri OFDM simbola izražavaju se kao cjelobrojni umnošci elementarnog vremenskog intervala T, koji iznosi 83+1/3 µs. Koriste se sljedeće oznake: Tg – trajanje zaštitnog intervala, Ts – trajanje OFDM simbola i, Tu – upotrebljivi dio OFDM simbola. Razmak između podnosilaca iznosi 1/Tu. OFDM simboli se udružuju u predajničke okvire čije je trajanje Tf. U jedan okvir može se smjestiti Ns OFDM simbola, označenih od 0 do Ns–1. Određeni broj ćelija emituje se sa unaprijed definisanim parametrima (piloti) koji se koriste kao

19

reference u postupku demodulacije. Tabela 4.1.7.3 prikazuje parametre OFDM simbola. Zavisnost predajničkog moda od širine kanala data je Tabelom 4.1.7.4.

Tabela 4.1.7.3 Parametri OFDM simbola

Parametri Mod robusnosti

A B C D E

T [µs] 83 + 1/3 83 + 1/3 83 + 1/3 83 + 1/3 83 + 1/3

Tu [ms] 24 (288×T) 21 + 1/3 (256×T)

14 + 2/3 (176×T)

9 + 1/3 (112×T)

2 + 1/4 (27×T)

Tg [ms] 2 + 2/3 (32×T)

5 + 1/3 (64×T)

5 + 1/3 (64×T)

7 + 1/3 (88×T)

0 + 1/4 (3×T)

Tg / Tu 1/9 1/4 4/11 11/14 1/9

Ts = Tu + Tg [ms] 26 + 2/3 26 + 2/3 400 16 + 2/3 2 + 1/2

Tf [ms] 400 400 400 400 100

Ns 15 15 20 24 40

Tabela 4.1.7.4 Zavisnost predajničkog moda od širine kanala

Mod robusnosti

Podnosioci Oznaka zauzetosti radio-frekvencijskog spektra

0 1 2 3 4 5

A kmin 2 2 -102 -114 -98 -110

kmax 102 114 102 114 314 350

B kmin 1 1 -91 -103 -87 -99

kmax 91 103 91 103 279 311

C kmin – – – -69 – -67

kmax – – – 69 – 213

D kmin – – – -44 – -43

kmax – – – 44 – 135

E kmin -106 – – – – –

kmax 106 – – – – –

20

4.1.8. Korisni raspoloživi tokovi podataka Raspoloživi tokovi podataka (kapacitet sistema, tj. kapacitet kanala MSC) zavise od moda robusnosti, širine kanala, modulacionog postupka i zaštitnog kodiranja. Postoji veći broj opcija, a neke od njih date su kako slijedi. Najmanja brzina toka od 4,8 kbit/s ostvaruje se u modu robusnosti B, uz širinu kanala od 4,5 kHz, modulacioni postupak 16-QAM i ukupni kodni odnos 0,5. Najveća brzina toka bitova za DRM30 ostvaruje se u modu robusnosti A, uz širinu opsega kanala od 20 kHz, modulacioni postupak 64-QAM i ukupni kodni odnos 0,78, a iznosi 72 kbit/s. Za mod robusnosti E (uz EEP SM) tokovi podataka dati su tablom 4.1.8.1.

Tabela 4.1.8.1 Mogući tokovi podataka za mod robusnosti E

Modulacioni postupak Kodni odnos Brzina prenosa bitova [kbit/s]

4-QAM 0,25 37,3

4-QAM 0,333 49,7

4-QAM 0,4 59,6

4-QAM 0,5 74,5

16-QAM 0,33 99,4

16-QAM 0,411 122,4

16-QAM 0,5 149,1

16-QAM 0,625 186,4

4.1.9. Ostali sadržaji Emitovanje audio sadržaja je prvenstvena namjena DRM tehnologije, međutim uz osnovnu namjenu ova tehnologija podržava takođe i prenos multimedijalnih sadržaja manjeg prenosnog kapaciteta, kao što su:

- DRM tekstualne poruke; - Elektronski programski vodič EPG (Electronic Program Guide); - Tekst informacionih usluga (Journaline text based information service), slično kao čitanje novinskog sadržaja;

- Prenos sličica (Slideshow); - Kanal s porukama o stanju u saobraćaju TMC (Traffic Message Channel).

21

4.2. DAB

4.2.1. Osnovne karakteristike DAB tehnologije DAB (Digital Audio Broadcasting) je standard i tehnologija koja se koristi za digitalno emitovanje zvuka. Razvijena je u okviru EUREKA 147 projekta koji je još 1987. godine započeo sa radom na osmišljavanju budućeg standarda odnosno tehnologije. Ova tehnologija namijenjena je zemaljskim, satelitskim, hibridnim (zemaljski i satelitski) i kablovskim sistemima, u radio-frekvencijskim opsezima od 30 MHz do 3000 MHz. DAB se za sada koristi u opsegu VHF III (174-230 MHz) i u dijelu L opsega odnosno 1452-1492 MHz. Tehnologija je prilagođena za mobilni i fiksni prijem, odnosno za prijem na mobilnima, fiksnim i prenosivim uređajima, a podržava i izgradnju SFN mreža. Primjenom postupaka kompresije i multipleksiranja omogućen je prenos više audio programskih sadržaja. Korišćenje OFDM tehnike u kombinaciji s kanalnim kodiranjem dozvoljava prenos signala i u otežanim uslovima propagacije (višestruke refleksije). DAB je prva komercijalna tehnologija koja se bazirala na tehnici OFDM, a koja je danas osnova najvećeg broja modernih digitalnih komunikacionih sistema.

U tehnologiji DAB postoje dva osnovna mehanizma za prenos podataka: FIC kanal (Fast

Information Channel) i MSC kanal (Main Service Channel). Pomenuti kanali, zajedno sa sinhronizacionim kanalom čine, DAB prenosni okvir, kako je prdstavljeno na Slici 4.2.1.1. Osnovna funkcija FIC kanala, koji sačinjavaju FIB blokovi (Fast Information Block), odnosi se na prenos kontrolne informacije potrebne za interpretaciju konfiguracije MSC kanala. Glavni dio kontrolnih informacija predstavljaju MCI informacije (Multiplex Configuration Information) koje se odnose na strukturu multipleksa i prema potrebi na rekonfiguraciju. Ostale vrste informacija, koje mogu biti uključene u FIC, predstavljaju servisne informacije SI (Service

Information), informacije uslovnog pristupa CA (Conditional Access), a u FIC se nalaze i podaci o brzom pretraživanju FIDC (Fast Information Data Channel). Brzi i sigurni pristup MCI informacijama, ostvaruje se FIC kanalom koji se prenosi bez postupka ispreplitanja, sa većim stepenom zaštite (oba kanala imaju frekvencijsko, ali MSC i vremensko ispreplitanje). MSC kanal sadrži audio podatke i podatke u obliku digitalne informacije odnosno sadržaj koji se emituje, a sastoji se od CIF okvira (Common Interleaved Frames). Svaki CIF okvir sadrži 55296 bitova koji se emituju svakih 24 ms. Najmanja jedinica CIF okvira, koja se može adresirati, je CU (Capacity Unit) jedinica i ona sadrži 64 bita. Cjelobrojni umnožak CU jedinica formira osnovnu prenosnu jedinicu MSC kanala, odnosno podkanal. Shodno navedenom, MSC se sastoji od multipleksa podkanala. U MSC kanalu podaci (bitovi) su vremenski isprepleteni, dok su podaci u podkanalima konvoluciono kodirani. Svaki podkanal može sadržati jednu ili više komponenti programskih sadržaja SC (Service

Component). Audio podaci i digitalna informacija su komponente koje sačinjavaju programske sadržaje. Organizovanjem podkanala i komponenti programskih sadržaja dobija se konfiguracija multipleksa. Postoje dva načina prenosa programskih sadržaja: stream i paketski mod. Stream mod omogućava prenos programskog sadržaja do krajnje tačke uz fiksni tok podataka na odabranom podkanalu. Paketski mod omogućava prenos nekoliko komponenata programskog sadržaja u obliku digitalne informacije pod jednim podkanalom. Sinhronizacijski kanal služi

22

prijemniku za sinhronizaciju prenosnog okvira, automatsku regulaciju frekvencije i procjenu karakteristike prenosnog kanala. Pomoću sinhronizacionog kanala obavlja se i identifikacija predajnika.

Slika 4.2.1.1: Struktura okvira DAB transportnog signala

23

Slika 4.2.1.2: Konceptualni blok dijagram DAB tehnologije

24

Konceptualni blok dijagram DAB sistema prikazan je na Slici 4.2.1.2. Imajući u vidu da je blok dijagram tehnologije DAB prilično složena shema, radi pojednostavnjenja cjelokupne slike o radu i lakšeg razumijevanja sistema, koristiće se pojednostavljeni blok dijagram dat na sa Slici 4.2.1.3.

Slika 4.2.1.3: Pojednostavljeni blok dijagram DAB tehnologije

4.2.2. Kodiranje zvuka U vrijeme nastajanja DAB standarda za kodiranje zvuka u tehnologiji DAB koristio se MPEG-1 (Audio) Layer II standard. Ovaj postupak, koji se već izvjesno vrijeme smatra zastarjelim, predstavljao je glavno ograničenje u primjeni tehnologije DAB. Ulazni PCM audio signal se najprije kodira, a zatim se vrši disperzija energije prije kanalnog kodiranja. Za izvorno kodiranje se koristi MUSICAM audio kodiranje koje koristi princip psiho akustičnog maskiranja specificiranog za MPEG-2 audio kodiranje sloja II. Kod MUSICAM postupka kodiraju se samo komponente zvuka koje ljudsko uho čuje, dok se komponente koje uho ne percepira odbacuju. Na taj način se postiže kompresija zvučnog signala sa 768 kb/s na oko 100 kb/s po mono kanalu, uz zadržavanje kvaliteta zvuka.

4.2.3. Kanalno kodiranje Pouzdan prenos podataka u različitim kanalima, a naročito radijskim, omogućava kanalno kodiranje. U tehnologiji DAB, kanalno kodiranje odgovara konvolucionom kodiranju, a zasniva se na FEC postupku koji omogućava jednak (Equal Error Protection, EEP) ili nejednak stepen

25

zaštite od grešaka (Unequal Error Protection, UEP), u zavisnosti od osjetljivosti usluge na nivo bitskih grešaka. Parametri konvolucionog kodiranja zavise od vrste toka podataka, brzine prenosa i ciljanog nivoa zaštite (P). Pri upotrebi UEP može se ostvariti 5 različitih nivoa zaštite (nivo zaštite označen sa 5 pruža najmanju, a nivo zaštite označen sa 1 označava najveću zaštitu od greške). Nivo zaštite 5 obično se koristi u kablovskim sistemima. U mobilnim uslovima koristi se nivo zaštite 3. U slučajevima posebno otežanog radijskog prenosa koristi se nivo zaštite 1. Prosječan kodni odnos kao funkcija toka audio podataka i nivoa zaštite za slučaj UEP zaštite prikazan je Tabelom 4.2.3.1.

Tabela 4.2.3.1: Prosječan kodni odnos kao funkcija toka audio podataka i nivoa zaštite P za slučaj UEP zaštite

Tok audio podataka [kbit/s]

1 2 3 4 5

32 0,34 0,41 0,50 0,57 0,75

48 0,35 0,43 0,51 0,62 0,75

56 × 0,40 0,50 0,60 0,72

64 0,34 0,41 0,50 0,57 0,75

80 0,36 0,43 0,52 0,58 0,75

96 0,35 0,43 0,51 0,62 0,75

112 × 0,40 0,50 0,60 0,72

128 0,34 0,41 0,50 0,57 0,75

160 0,36 0,43 0,52 0,58 0,75

192 0,35 0,43 0,51 0,62 0,75

224 0,36 0,40 0,50 0,60 0,75

256 0,34 0,41 0,50 0,57 0,75

320 × 0,43 × 0,58 0,75

384 0,35 × 0,51 × 0,75

Pri upotrebi EEP zaštite moguće su dvije različite grupe profila (A i B) od kojih svaka ima 4 nivoa zaštite od grešaka:

- Grupa profila A (brzina prenosa bitova je cjelobrojni umožak od 8 kbit/s), nivo zaštite 1, 2, 3 i 4 odgovara kodnom odnosu od 1/4, 3/8, 1/2 i 3/4.

- Grupa profila B (brzina prenosa bitova je cjelobrojni umožak od 32 kbit/s), nivo zaštite 1, 2, 3 i 4 odgovara kodnom odnosu od 4/9, 4/7, 2/3 i 4/5.

Za audio podatke uglavnom se koristi UEP, a za prenos podataka EEP zaštita. Nad FEC kodiranim nizovima bita primjenjuje se vremensko ispreplitanje, koje iznosi 16 logičkih okvira,

26

odnosno 384 ms. Pojedinačni program, koji uključuje audio i data sadržaj, se poslije izvornog i kanalnog kodiranja multipleksira sa drugim programima u MSC, koji se dalje kombinuje sa servisnim informacijama sadržanim u FIC, formirajući na taj način DAB transportni okvir.

4.2.4. Modovi emitovanja i parametri prenosnog signala Za prenos audio signala prema DAB standardu postoje 4 moda emitovanja, zavisno od konfiguracije mreže i upotrijebljenog radio-frekvencijskog opsega. Za pojedine modove emitovanja definisani su različiti parametri (broj OFDM podnosilaca, trajanje okvira, trajanje simbola). Korišćenje određenog moda emitovanja povezano je sa konfiguracijom mreže i frekvencijom emitovanja. Broj OFDM simbola u prenosnom okviru zavisi od moda emitovanja. Za svaki od modova emitovanja sinhronizacioni kanal zauzima prva dva OFDM simbola u prenosnom okviru. Prvi simbol je prazan i traje T0 (nulti simbol). U drugom simbolu su podaci o referentnoj fazi. Trajanje prenosnog okvira označava se kao TF. U prenosnom okviru ima L OFDM simbola (isključen je nulti simbol), a svaki OFDM simbol ima K podnosilaca. Oznaka Ts označava ukupno trajanje jednog OFDM simbola.

Ts = Tu + Tg, gdje su: Tu – trajanje korisnog dijela simbola, Tg – trajanje zaštitnog intervala. Sve vremenske oznake mogu se izračunati kao cjelobrojni umnošci elementarnog intervala T koji traje 1/2048000 sekundi. Za modulaciju podnosilaca koristi se π/4-DQPSK.

Tabela 4.2.4.1: Osnovne karakteristike prenosnog okvira

Mod emitovanja Trajanje prenosnog okvira [ms]

Broj FIB blokova u prenosnom okviru

Broj CIF blokova u prenosnom okviru

I 96 12 4

II 24 3 1

III 24 4 1

IV 48 6 2

Osnovne karakteristike prenosnog okvira date su Tabelom 4.2.4.1. Pri svakom emisionom modu brzina toka podataka unutar MSC kanala je jednaka (1 CIF blok unutar 24 ms). Pregled parametara DAB sistema po modovima dat je u Tabeli 4.2.4.2.

27

Tabela 4.2.4.2: Pregled parametara za različite modove emitovanja

Parametar Mod I Mod II Mod III Mod IV

Broj OFDM simbola po prenosnom okviru (isključen nulovani simbol)

76 76 153 76

Broj podnosilaca 1536 384 192 768

Separacija izmjeđu podnosilaca 1 kHz 4 kHz 8 kHz 2 kHz

Trajanje okvira (Tf) 96 ms 24 ms 24 ms 48 ms

Trajanje nulovanog simbola ~1297 µs ~324 µs ~168 µs ~648 µs

Trajanje zaštitnog intervala ~246 µs ~62 µs ~31 µs ~123 µs

Trajanje korisnog simbola 1 ms 250 ms 125 ms 500 ms

Ukupno trajanje simbola ~1246 µs ~312 µs ~156 µs ~623 µs

Tabelom 4.2.4.3 data su objašnjenja primjene pojedinačnih modova emitovanja. Najčešće se koristi mod I. Emitovani DAB signal nominalno zauzima širinu opsega od 1,536 MHz.

Tabela 4.2.4.3: Primjena pojedinačnih modova emitovanja

Mod emitovanja Namjena

I Koristi se kod SFN mreža u opsezima I, II i III.

II Koristi se za lokalne usluge u opsezima I, II, III, IV, V i u L opsegu.

III Koristi se na frekvencijama ispod 3 GHz i u kablovskim sistemima.

IV Koristi se za lokalne usluge u opsezima I, II, III, IV, V kao i za najveću SFN mrežu u L opsegu.

Trajanje DAB transportnog okvira Tf je cjelobrojni umnožak perioda od 24 ms. Prvi simbol u okviru je sinhronizacioni kanal. On se sastoji od nulovanog simbola, koji služi za estimaciju grubog trajanja okvira, i PRS (Phase Reference Symbol) simbola, koji predstavlja pilot simbol sa predefinisanom modulacijom namjenjen za finu vremensku sinhronizaciju. Sljedeći simbol u okviru je FIC kanal, a posljednji simbol u DAB okviru je MSC kanal koji nosi audio i data servisne komponente. Ukupan kapacitet MSC kanala u DAB sistemu iznosi 2304 kb/s u kanalu širine 1,536 MHz. Uzme li se u obzir željeni stepen zaštite od greške, odnosno ekvivalentni kodni odnos za njegovo obezbjeđivanje (koji se kreće u rasponu od 0,25 za najviši nivo zaštite do 0,75 za najniži nivo zaštite) dolazi se do korisnog kapaciteta DAB sistema između 0,6 Mb/s i 1,7 Mb/s.

28

4.2.5. Primjer proračuna audio programskih sadržaja unutar multipleksa Broj audio programskih sadržaja u multipleksu može se proračunati na osnovu sljedeće jednakosti:

�� ℎ ��ž�� =�� × ��

�� ž��

s obzirom da DAB multipleks podržava maksimalnu brzinu toka od 2304 kbit/s što predstavlja kapacitet MSC kanala. U cilju proračuna broja audio programskih sadržaja koje podržava multipleks, uzima se da je za svaki od sadržaja brzine 192 kbit/s. Za proračun je takođe potrebno odrediti i nivo zaštite P. Ako se uzme da je P = 3, odnosno srednji nivo zaštite koji se najčešće koristi i da je zaštita UEP tipa, a iz Tabele 4.2.3.1 se odredi kodni odnos u iznosu 0,51, u navedenom primjeru broj audio programskih sadržaja u multipleksu bi iznosio:

Broj audio programskih sadržaja u multipleksu = (2304×0,51)/192 = 6,12. To znači da se multipleksom može prenijeti 6 različitih programskih sadržaja (svaki sa 192 kbit/s). Različiti programski sadržaji mogu imati različite brzine prenosa i nivoe zaštite.

4.3. DAB+

DAB+ koji predstavlja nadogradnju DAB standarda, specificiran je ETSI standardom TS 102 563 "Digital Audio Broadcasting (DAB); Transport of Advanced Audio Coding (AAC) audio" iz 2007. godine.

4.3.1. Kodiranje zvuka Najveća promjena, u odnosu na DAB sistem, koja se uvodi kod DAB+ prvenstveno se odnosi na audio kodiranje. Umjesto standarda MPEG-1 Layer II za audio kodiranje kod DAB+ se koristi standard MPEG-4 HE-AAC v2 (aacPlus v2). MPEG-4 HE-AAC v2 audio koder je kombinacija AAC (Advanced Audio Coding), SBR (Spectral Band Replication) i PS kodera i omogućava znatno veći stepen kompresije zvuka. Shematski prikaz MPEG-4 HE-AAC v2 audio kodera kao je predstavljen na Slici 4.3.1.1. Usljed većeg stepena kompresije zvuka u DAB+ multipleksu može se smjestiti znatno više programskog sadržaja nego što je to bilo moguće u DAB multipleksu.

29

Slika 4.3.1.1 Shematski prikaz MPEG-4 HE-AAC v2 audio kodera

AAC koder je osnovni dio HE-AAC v2 standarda i omogućava skoro CD kvalitet zvuka (frekvencija uzoraka 44.1 kHz za CD audio, odnosno 48 kHz za DVD) uz brzinu od samo 128 kbit/s. Smanjivanjem te brzine smanjuje se i audio kvalitet dobijen AAC koderom. Opadanje kvaliteta u tom slučaju može se kompenzovati pomoću SBR i PS tehnike tako da se zadovoljavajući kvalitet može ostvariti i brzinom od samo 48 kbit/s. Prema određenim izvorima u literaturi, kvalitet dobijen ovim koderom pri brzini od 48 kbit/s odgovara kvalitetu koji se dobija pomoću mp2 kodera u tehnologiji DAB pri brzini od 160 kbit/s. To predstavlja smanjenje od 3,3 puta. Pesimističnije analize govore da 60 kbit/s dobijenih iz aacPlus v2 odgovara 128 kbit/s dobijenih iz mp2 (smanjenje 2,1 puta). Smanjenje brzine prenosa bita utiče na kvalitet audio signala odnosno zvuka. Kao referentna vrijednost uzet je CD kvalitet zvuka. Pri brzinama (audio signala) od 64 kbit/s ili više ostvaruju se dobri rezultati. Brzina od 96 kbit/s (stereo signal, frekvencija uzoraka od 48 kHz) smatra se optimalnom. Treba uzeti u obzir da odabrana vrijednost te brzine u velikoj mjeri zavisi od ekonomskih aspekata, odnosno broja programskih sadržaja koji se nude i kvaliteta koji se želi postići. EBU (European Broadcasting Union) je 2003. godine sprovela ispitivanja vezana za kodiranje zvuka i ostvarene kvalitete, čiji su rezultati prikazani na Slici 4.3.1.2. U principu, ispitivanja pokazuju da je za stereo zvuk brzine od:

- 48 kbit/s postignut dobar do izvrstan kvalitet zvuka, - 64 kbit/s postignut izvrstan kvalitet zvuka.

30

Slika 4.3.1.2 EBU rezultati ispitivanja vezano za kodiranje zvuka i ostvaren kvalitet

Za dobijanje stvarne potrebne brzine prenosa unutar DAB+ okvira, brzine prenosa audio sadržaja treba uvećati za ukupni kodni odnos. Takođe treba uzeti u obzir i gubitke koji se javljaju zbog formiranja audio super okvira. Prema rezultatima mjerenja oblasti pokrivanja koja su sprovedena u nekim državama (Australija, Velika Britanija), DAB+ daje bolje rezultate od DAB. Nivo prijema signala zadovoljavajućeg kvaliteta pomjeren je za 2 do 3 dB. U uslovima slabijeg prijema kod mp2 se javljaju nepravilnosti i iskrivljenja u reprodukovanom zvuku dok je primjenom MPEG-4 HE-AAC v2 postignuto isključivanje zvuka u takvim slučajevima, što manje iritira slušaoca. Prethodno navedeno ukazuje na značajne prednosti tehnologije DAB+ u odnosu na DAB. Za države koje još nisu izgradile DAB mrežu i postigle značajni broj slušaoca, izbor tehnologije DAB+ nameće se kao jedino rješenje. DAB+ prijemnici su unazad kompatibilni što znači da podržavaju dekodiranje MPEG I Layer II norme. Obrnuto ne važi, program emitovan u tehnologiji DAB+ ne može se primati posredstvom DAB prijemnika.

4.3.2. Kanalno kodiranje FEC postupak kod DAB+ sistema uključuje spoljašnje kodiranje na bazi Reed-Solomon koda i unutrašnje konvoluciono kodiranje, koje se primjenjuje i u DAB sistemu. Konvoluciono kodiranje u DAB+ sistemu koristi samo EEP zaštitu. Na Slici 4.3.2.1 dat je pojednostavljeni blok dijagram DAB+ sistema.

31

Slika 4.3.2.1 Pojednostavljeni blok dijagram DAB+ sistema

Reed-Solomon kod ima dužinu od 120 bajta, dimenziju 110 bajta i dozvoljava ispravljanje do 5 bajta. To znači da ulazni audio super okvir od 110 bajta na izlazu iz kodera ima veličinu od 120 bajta. To je povećanje količine bitova od 1,09 puta ili približno za 10%. Postoji dodatno uvođenje zaštitnih bitova u odnosu na DAB. Ovu činjenicu treba uzeti u obzir ako se računa ukupni broj sadržaja po multipleksu. Ostali dio predajnog sistema odgovara tehnologiji DAB. MPEG-4 HE AAC v2 kodiranje, koje se koristi u DAB+ tehnologiji ima sljedeća svojstva:

- frekvencije uzoraka 32 kHz ili 48 kHz uz isključenu opciju SBR, - frekvencije uzoraka 16 kHz ili 24 kHz kada je uključena opcija SBR, - audio super okvir traje 120 ms i prenosi se u 5 DAB logičkih okvira (pri čemu su brzine

audio bitova ograničene tako da podaci mogu stati u podkanal), - najveća brzina podataka u podkanalu iznosi 192 kbit/s (najviše 175 kbit/s za audio

podatke uz pretpostavku da se ne koristi PAD (Program Associated Data)), - brzine u podkanalima su umnošci od 8 kb/s.

U Tabeli 4.3.2.2 dat je pregled raspoloživog kapaciteta (brzine prenosa) u DAB+ sistemu za prenos audio sadržaja (uključujući PAD). Proizilazi da oko 90% kapaciteta ili ukupne brzine prenosa podataka u podkanalu se odnosi na prenos sadržaja (audio+ PAD ili samo audio). U literaturi se to obično navodi kao da postoji 10% overhead. Ako se namjerava emitovati programski sadržaj od 96 kbit/s, to znači da se mora emitovati podkanal od 104 kbit/s (tada se emituje ~94 kbit/s za audio sadržaj).

Tabela 4.3.2.2 Brzina prenosa raspoloživa za prenos audio sadržaja u DAB+ sistemu Brzina prenosa u

podkanalu [kb/s]

Brzina prenosa [kb/s] AAC frekvencija uzoraka

16 kHz 24 kHz 32 kHz 48 kHz 8 6,733 6,533 6,267 5,800 16 14,067 13,867 13,600 13,133 24 21,400 21,200 20,933 20,467 32 28,733 28,533 28,267 27,800 40 36,067 35,867 35,600 35,133 48 43,400 43,200 42,933 42,467 56 50,733 50,533 50,267 49,800 64 58,067 57,867 57,600 57,133 72 65,400 65,200 64,933 64,467 80 72,733 72,533 72,267 71,800 88 80,067 79,867 79,600 79,133 96 87,400 87,200 86,933 86,467 104 94,733 94,533 94,267 93,800

32

112 102,067 101,867 101,600 101,133 120 109,400 109,200 108,933 108,467 128 116,733 116,533 116,267 115,800 136 124,067 123,867 123,600 123,133 144 131,400 131,200 130,933 130,467 152 138,733 138,533 138,267 137,800 160 146,067 145,867 145,600 145,133 168 153,400 153,200 152,933 152,467 176 160,733 160,533 160,267 159,800 184 168,067 167,867 167,600 167,133 192 175,400 175,200 174,933 174,467

4.3.3. Nivoi zaštite i kodni odnosi kod DAB+ DAB+ tehnologija koristi EEP sa četiri različita nivoa zaštite kojima se pridružuju odgovarajući kodni odnosi i brzine prenosa. Nivo 1 predstavlja najveći, a nivo 4 najniži nivo zaštite. Najčešće se koristi nivo zaštite 3. Pored toga što postoje 2 moguće opcije za EEP, što vodi do ukupno 8 mogućih kombinacija za DAB+ zaštitu greške, najčešća opcija EEP je opcija A, kod koje su brzine prenosa u podkanalima umnošci od 8 kbit/s a nudi maksimalnu iskoristivost za segmentaciju od strane pružalaca usluga, nasuprot opciji B kod koje su podkanali umnošci od 32 kbit/s. Tabela 4.3.3.1 pokazuje odgovarajuće kodne odnose za EEP opciju A:

Tabela 4.3.3.1 Nivoi zaštite i odgovarajući kodni odnosi za EEP opciju A:

Nivo zaštite 1A 2A 3A 4A

Kodni odnos 1/4 3/8 1/2 3/4

Ukupna brzina prenosa u MSC može se posmatrati za nekoliko podkanala. Zavisno od broja podkanala računa se brzina prenosa. Proračun brzine prenosa je dat za primjere 6, 12 i 18 podkanala u Tabeli 4.3.3.2:

Tabela 4.3.3.2 Proračun brzine prenosa za primjere 6, 12 i 18 podkanala

Nivo zaštite Ukupna brzina prenosa [kbit/s]

6 podkanala 12 podkanala 18 podkanala

1A 96 48 32

2A 144 72 48

3A 192 96 64

4A 288 – nije primljenjivo 144 96

Nivo zaštite 4A za 6 podkanala nije primljenjiv za DAB+, imajući u vidu da je audio brzina prenosa ograničena na maksimalno 192 kbit/s.

33

DAB+ zahtijeva niže brzine prenosa od DAB za uporedivi audio kvalitet, međutim vrijednosti mogu varirati, s obzirom da brzine prenosa korespondiraju odgovarajućem audio kvalitetu. Može se zaključiti da za ekvivalentni audio kvalitet DAB+ pruža mogućnost dvostruko većeg broja programa u odgovarajućem opsegu. Broj programa u okviru DAB+ multipleksa detaljnije je razmatran u tački 9.2.1.

4.4. DMB DMB (Digital Multimedia Broadcasting) ili T-DMB (Terrestrial DMB) je digitalna tehnologija za emitovanje audio i video podataka koja je razvijena u Južnoj Koreji (konkurencija je tehnologiji DVB-H). Koristi se u frekvencijskim opsezima VHF III i UHF L uz MPEG-4 Part 10 (H.264) kodiranje za prenos video sadržaja, odnosno MPEG-4 Part 3 BSAC (BitSliced

Arithmetic Coding) ili HE-AAC v2 kodiranje za prenos audio sadržaja. U DMB sistemu audio i video tokovi podataka objedinjuju se u MPEG transportni tok podataka (MPEG-TS). Nad tim tokom podataka se obavlja FEC postupak upotrebom Reed-Solomon kodiranja i konvolucionog isprelitanja. Dobijeni podaci se dalje obrađuju i prenose MSC kanalom na isti način kao u DAB tehnologiji. DMB prijemnici su unazad kompatibilni, što znači da mogu uz DMB programske sadržaje primati i DAB i DAB+ programske sadržaje (obrnuto ne važi), što je njihova velika prednost. Nedostatak tehnologije DMB ogleda se u tome što ona ne pruža mogućnost emitovanja sadržaja važnih za radijsko emitovanje, nasuprot tehnologijama DAB i DAB+ koje imaju takvu opciju (Broadcact Website, EPG, Journaline, Slideshow, Surround Sound). DMB omogućava emitovanje informacija o stanju u prometu (TMC/TPEG). DMB je standard koji pokriva prenos audio/video sadržaja, dok je DAB+ optimalan za prenos audio sadržaja i multimedijalnih informacija važnih za radijski prenos. U tom pogledu može se zaključiti da je DMB optimalan za mobilnu televiziju, dok nije preporučljiv za pružanje isključivo radijskih usluga. DMB, zbog korišćenja MPEG-2 TS, uključuje dodatne mehanizme zaštite podataka koji za posljedicu imaju manju efikasnost cjelokupnog prenosnog sistema. Ovo se naročito odnosi na prenos sa manjim tokovima podataka u podkanalima, a što može biti slučaj sa audio podacima koji su kodirani HE AAC v2 postupkom kodiranja. Uz isti stepen zaštite podataka, DAB+ pruža mogućnost slanja veće količine audio podataka u odnosu na DMB.

4.5. DVB-T2

4.5.1. Osnovne karakteristike Tehnologiju druge generacije digitalne zemaljske televizije (DVB-T2) razvila je DVB organizacija, a određena je sljedećim standardima:

34

• ETSI EN 302 755 "Digital Video Broadcasting (DVB); Frame structure channel coding

and modulation for a second generation digital terrestrial television broadcasting system

(DVB-T2)".

• ETSI TS 101 162: "Digital Video Broadcasting (DVB); Allocation of identifiers and

codes for Digital Video Broadcasting (DVB) systems".

• ETSI TS 102 992: "Digital Video Broadcasting (DVB); Structure and modulation of

optional transmitter signatures (T2-TX-SIG) for use with the DVB-T2 second generation

digital terrestrial television broadcasting system".

Osnovna prednost ovog standarda u odnosu na prethodni DVB-T standard je povećanje efikasnosti korišćenja radio-frekvencijskog spektra. Iako je u osnovi dizajniran za fiksni prijem, DVB-T2 standard je moguće koristiti i za prijem u pokretu, ukoliko se primijeni odgovarajući skup parametara. Prilikom izrade DVB-T2 standarda postavljeno je nekoliko komercijalnih zahtjeva kojima je tehnologija morala odgovoriti i to: - emitovanje se mora odvijati putem postojeće infrastrukture, odnosno antena i antenskih

sistema (ne razmatra se upotreba MIMO tehnologije), - omogućiti usluge na fiksnim i prenosivim (portable) prijemnicima, - omogućiti povećanje prenosnog kapaciteta od minimalno 30% u odnosu na DVB-T

sistem u istim uslovima prenosa, - poboljšati karakteristike SFN mreža u odnosu na DVB-T sistem, - obezbijediti mehanizme koji pružaju zaštitu od grešaka u prenosu za različite vrste

usluga, - omogućiti veću fleksibilnost u pogledu izbora frekvencije emitovanja i širine kanala

unutar VHF i UHF opsega, uz mogućnost upotrebe i viših frekvencijskih opsega, - smanjiti odnos između vršne i srednje snage emitovanog signala, kako bi se smanjili

troškovi prenosa.

Tehnike koje se koriste za DVB-T2, a koje omogućavaju ispunjavanje prethodno navedenih zahtjeva su:

• LDPC zaštitno kodiranje u kombinaciji s BCH kodiranjem (kodni odnosi 1/2, 3/5, 2/3, 3/4, 4/5, 5/6) – preuzeto iz tehnologije DVB-S2,

• formiranje osnovnih okvira podataka (Baseband Frames) – preuzeto iz tehnologije DVB-S2,

• upotreba OFDM multipleksiranja s različitim brojem podnosilaca, trajanjima zaštitnih intervala, frekvencijskim širinama kanala, pozicijama pilota:

o FFT: 1k, 2k, 4k, 8k, 16k, 32k, o trajanje zaštitnog intervala: 1/128, 1/32, 1/16, 19/256, 1/8, 19/128, 1/4; o frekvencijske širine kanala: 1,7 MHz, 5 MHz, 6 MHz, 7 MHz, 8 MHz, 10 MHz; o piloti sa stalnom i rasutom pozicijom (8 mogućih postavki rasutih pozicija,

Scattered Pilot Patterns, od PP1 do PP8); o složeniji modulacioni postupci (dodat je 256-QAM); o rotirani konstelacioni dijagram; o produženi modovi slaganja podnosilaca (Extended Carrier Modes).

• upotreba tri različite mogućnosti ispreplitanja (ispreplitanje bitova, vremensko ispreplitanje, frekvencijsko ispreplitanje),

35

• MISO (Multiple Input Single Output) tehnologija (Alamouti shema emitovanja).

Poređenjem tehnologija DVB-T i DVB-T2 može se generalno zaključiti da DVB-T2 pruža mogućnost prenosa veće količine podataka te da je robusniji na multipath propagaciju koja je uzrok intersimbolske interferencije. Tehnologija DVB-T, a takođe i DVB-T2 nijesu izvorno razvijene za potrebe prenosa podataka u mobilnim uslovima, što je posebno značajno prilikom emitovanja audio signala, imajući u vidu da značajni broj slušaoca prati audio programe u mobilnim uslovima. DVB organizacija razvila je poseban standard za rad u mobilnim uslovima (DVB-H standard).

4.5.2. Pregled sistema Osnovni model T2 sistema je prikazan na Slici 4.5.2.1. Ulaz u sistem mogu biti jedan ili više MPEG-2 transportnih tokova (Transport Streams, TS) i/ili jedan ili više generičkih tokova (Generic Streams, GS). Ulazni predprocesor, koji nije dio T2 sistema, može uključiti servisni spliter ili demultipekser za transportne tokove kako bi razdvojio servise na ulaze T2 sistema, koji predstavljaju jedan ili više logičkih tokova podataka. Oni se zatim prenose u pojedinačne PLP-ove (Physical Layer Pipes).

Slika 4.5.2.1 Osnovni model T2 sistema Izlaz iz sistema je obično jedan signal koji se prenosi preko jednog RF kanala. Opciono, sistem može da generiše drugi set izlaznih signala, koji se prenosi do seta višestrukih antena koji čine predajni segment MISO sistema. Verzije 1.1.1 i 1.2.1 standarda ETSI EN 302 755 su definisale jednostruki profil koji uključuje vremensku segmentaciju (time slicing) ali ne i vremensko-frekvencijsku segmentaciju (Time

Frequency Slicing, TFS). Profil T2-Lite razvijen je sa namjerom da omogući jednostavniju implementaciju prijemnika za aplikacije koje zahtijevaju veoma mali kapacitet, kao što je mobilna radio-difuzija, premda se takav signal može primiti i konvencionalnim stacionarnim prijemnicima. Stoga verzija 1.3.1 uvodi ime “T2-base profil” za prethodni jednostruki profil. T2-

base profil se sastoji od svih dozvoljenih konfiguracija, osim za mali skup konfiguracija koje su specifične za T2-Lite profil. T2 signal se sastoji iz talasnog oblika koji nosi određeni profil (npr. T2-base profil ili T2-Lite profil), uključujući i bilo koji FEF (Future Extension Frame) dio. Različiti profili se mogu kombinovati u istom RF signalu tako što se emituje T2 signal koji koristi jedan profil u okviru FEF dijelova drugog T2 signala koji koristi drugi profil. Kada se T2 signal šalje korišćenjem određenog profila, FEF dijelovi tog signala neće nositi T2 signale koji koriste isti taj profil. Postoji mogućnost dodavanja i drugih profila u budućnosti.

36

Detaljniji opis DVB-T2 standarda može se naći u posebnom dokumentu čiji je naziv Tehnička

osnova za donošenje crnogorskih standarda (MEST) potrebnih u procesu digitalizacije koji se

odnose na emitovanje signala DVB-T2. Ovaj dokument je izrađen u okviru međunarodnog projekta pod nazivom Digitalna televizija u jugoistočnoj Evropi (skraćeno: SEE Digi.TV) sa ciljem da se od strane nadležnih institucija u Crnoj Gori iskoristi u procesu prelaska na digitalne radio-difuzne sisteme naročito u svrhu donošenja standarda za koji trenutno ne postoji ekvivalentni crnogorski standard. Specifikacija opisuje DVB-T2, na način da prikazuje generalni opis osnovnog sistema za digitalnu zemaljsku televiziju, a takođe i specificira digitalno modulisani signal, kako bi se omogućila kompatibilnost opreme proizvedene od strane različitih proizvođača. Ovaj dokument se može preuzeti sa interent stranice Agencije http://www.ekip.me/rfspektar/digitv.

4.5.3. Konfiguracije u predajničkim mrežama DVB-T2 tehnologija dozvoljava raznovrsnost u praktičnoj konfiguraciji predajničke mreže i jednostavno se može prilagoditi različitim zahtjevima. Moguće su mnogobrojne kombinacije kao na primjer:

• emitovanje za jednu vrstu usluge (jedan PLP), • emitovanje više različitih sadržaja/usluga (višestruki PLP; moguće je prenositi SDTV,

HDTV, mobilnu TV, radio), • realizacija SFN mreže velike zone servisa.

Objedinjavanje različitih usluga, kao najveća prednost DVB-T2, postavlja izazove u pravilnoj konfiguraciji tehnologije. Mogućnosti podešavanja parametara za rad u tehnologiji DVB-T2 su izrazito velike. Na Slici 4.5.3 prikazana je jedna moguća konfiguracija za emitovanje različitih sadržaja/usluga.

Slika 4.5.3 Primjer moguće konfiguracije DVB-T2 za emitovanje različitih sadržaja/usluga

Zahvaljujući T2 Lite profilu omogućena je jednostavnija implementacija radijskih servisa na DVB-T2 platformi. U tom smislu može se reći da DVB-T2 Lite ima prednost u odnosu na DAB/DAB+, s obzirom da je DVB-T2 već implementiran i koristi postojeću infrastrukturu, omogućava bolji kvalitet i kvantitet usluga koje se nude, a takođe ima i povoljnije karakteristike u odnosu na robustnost sistema.

37

4.6. Digitalni i hibridni radio Tehnološka konvergencija na nivou korisničkih terminala koja je posljednjih godina najizraženija u domenu poboljšanja funkcija pametnih telefona, između ostalog pruža nove mogućnosti za razvoj tehnologije hibridnog radija i stoga u mnogim državama Evrope daje jedan novi impuls u procesu prelaza na digitalno emitovanje audio signala. Hibridni radio objedinjava prednosti radio-difuznog emitovanja i širokopojasnog pristupa, zadržavajući pri tome jednostavnost i univerzalnost radija kao servisa. U mnogim državama svijeta digitalni radio je već prisutan u nekoj od platformi i tehnologija, a značajan broj država planira uvođenje digitalnog radija. Uzimajući u obzir prethodno navedeno, mnogi pružaoci audio sadržaja u svijetu aktivirali su opciju digitalnog i hibridnog radija, postižući time benefite kako za svoje kompanije tako i za korisnike (slušaoce). Ključni faktori za uspješnost digitalnog i hibridnog radija u državama Evrope upravo se nalaze u automobilskoj industriji i industriji mobilnih korisničkih terminala. Praktično svi proizvođači automobila nude prijemnike za digitalni radio implementirane u vozilu kao opciju pri kupovini. Međutim, za dalji razvoj digitalnog radija veoma bitno je postići cilj da svi proizvođači nude implemetirane prijemnike kao standard u svim novim modelima, što je slučaj kod proizvođača u nekim državama gdje su predajnici za digitalno emitovanje već pušteni u rad. U mobilnoj industriji potrebno je riješiti i određene tehničke aspekte, vezano za dostupnost korisničkih terminala koji imaju inkorporiran digitalni tjuner. Ovakvi terminali već postoje na azijskom tržištu i trenutno je izazov inicirati proizvođače da iste obezbijede i za evropsko tržište. Očigledan i jasan benefit u pogledu izbjegavanja preopterećenja mreže postojao bi ukoliko bi korisnici za prijem sadržaja koristili radio-difuznu umjesto mobilnu širokopojasnu mrežu. U tom pogledu, hibridni radio može imati ključnu ulogu za ostvarenje ovog cilja. Pored toga što poboljšava korisničko iskustvo (vizuelnim radijom, neprimjetnim prelazom sa emitovanja na IP prenos itd), hibridni radio takođe ima i personalnije funkcionalnosti, kao što je obilježavanje (tagging). S obzirom da ovakve personalizovane funkcionalnosti zahtijevaju direktnu komunikaciju omogućenu posredstvom IP i celularne mreže, iste predstavljaju mogućnost za partnerstvo sa operatorima. Drugi ključni faktor je omogućavanje prijema digitalnog radija posredstvom pametnih telefona i personalnih prenosivih uređaja (tableta), u vidu određene aplikacije. Već i sada su dostupne mnoge aplikacije, a mnogi telefoni imaju ugrađen FM tjuner. Međutim, dosadašnja rješenja nijesu obezbijedila jedinstveno odnosno izvanredno korisničko iskustvo i stoga postoji potreba za uspostvaljanjem istog. Takođe, potrebno je obezbijediti da hibridni radio bude standardna odnosno uobičajena fukcionalnost mobilnih terminala. Aplikacija treba da predstavi medijski sadržaj na atraktivan način i obezbijedi neprimjetan prelaz sa emitovanja na IP prenos (service

following), vizuelni radio, elektronski programski vodič i druge mogućnosti. Da bi se pametnim telefonima omogućio hibridni digitalni radio potrebno je uvesti apstraktan radio sloj (layer) koji će u okviru aplikacija ponuditi API. Koncepcija apstraktnog radio sloja koji objedinjava digitalno radio-difuzno emitovanje i širokopojasni pristup u pametnim

38

telefonima na osnovu čega radio postaje raspoloživ za bilo koju aplikaciju prikazan je na Slici 4.6.1.

Slika 4.6.1 Apstraktni radio sloj digitalnog hibridnog radija

Evropska unija radio-difuznih organizacija (European Broadcasting Union, EBU) aktivna je na mnogim poljima sa ciljem da podstakne i pruži podršku administracijama država Evrope da maksimalno iskoriste benefite koji se pružaju digitalnim i hibridnim tehnologijama radija. Početkom 2013. godine, EBU je objavio preporuku kojom se državama daju smjernice (EBU R 138) za uvođenje digitalnog radija. Smjernice su date u skladu sa EBU Smart Radio kampanjom, koja se fokusira na promovisanje slobodnog pristupa (free-to-air reception), novih uređaja uključujući pametne telefone, kojima bi bilo moguće istovremeno primati analogne i digitalne radijske signale. Pored pomenute kampanje, EBU takođe podržava i projekat pod nazivom Universal Smartphone Radio Project, fokusiran na omogućavanje integracije digitalnog i hibridnog radija kao standardne aplikacije u pametnim telefonima. Ovaj projekat započet je u Velikoj Britaniji, okupljanjem medija, operatora i industrije sa tendencijom uključivanja svih relevantnih kompanija na svjetskom nivou, radi implementacije i pomovisanja generičkog API koji će aplikacijama omogućiti pristup radio tjuneru na tabletima i pametnim telefonima. Preko 20 istaknutih evropskih kompanija, iz oblasti radio-difuznih servisa i industrije, uključujući i EBU, formirale su RadioDNS organizaciju koja se posebno bavi istaživanjima, razvojem i promovisanjem otvorene tehnologije digitalnog i hibridnog radija.

4.7. Ostale tehnologije za emitovanje audio sadržaja

4.7.1. FMeXtra FMeXtra je tehnologija koja postojećim FM radijskim stanicama omogućava emitovanje dodatnih digitalnih radijskih programa uz postojeći analogni program. Pri tome se ne mijenja zauzetost radio-frekvencijskog spektra. Cjelokupni sistem zasniva se na povećanju kapaciteta koji, iako je dostupan, ne koristi većina pružalaca radijskih usluga.

39

U okviru tehničkih standarda primjenjivih u Evropi, uz postojeći analogni signal, mogu se emitovati još najviše dva digitalna stereo kanala. Digitalni kanali se dodaju analognom signalu na način koji je sličan dodavanju RDS signala. Prijem FMeXtra digitalnih signala nije moguć postojećim FM prijemnicima, već je potreban novi prijemnik s odgovarajućom opcijom. Kod ove tehnologije FM signal sastoji se od nekoliko dijelova koji se međusobno kombinuju u jedan multipleksirani signal (MPX signal). FMeXtra koristi dio „nečujnog“ opsega i nove podnosioce. Dostupna širina pojasa za FMeXtra podnosioce zavisi od karakteristika u pogledu emitovanja mono ili stereo signala kao i od toga da li se već emituju neke informacije u predviđenom opsegu. FMeXtra je fleksibilan i lako se može prilagoditi različitim konfiguracijama. U Evropi, FMeXtra može koristiti dio spektra modulacijskog signala za FM koji se nalazi između 60 kHz i 99 kHz. To je dovoljna širina opsega za nekoliko dodatnih programa. FMeXtra signal je dio FM modulacionog signala, ali ipak se ne može upoređivati s tehnologijom HD Radio koja zahtjeva promjenu svih komponenti.

4.7.2. Tehnologija HD Radio (ili IBOC/IBAC) HD Radio je komercijalni naziv kompanije iBiquity Digital Corporation za IBOC (In-Band On-

Channel). IBOC je digitalna radijska tehnologija za emitovanje, koja je imala za cilj da omogući jednostavni prelaz sa analognog emitovanja radija na potpuno digitalno emitovanje. Ovom tehnologijom prenose se digitalni zvuk i data usluge na mobilne, prenosive (portable) i fiksne prijemnike u već postojećim AM i FM radijskim kanalima preko mreže zemaljskih predajnika,a koristi se u Sjedinjenim Američkim Državama. Analogni AM i FM signali mogu se istovremeno emitovati sa IBOC digitalnim signalom. Na taj način slušaoci mogu preći sa analognog na digitalni radio uz zadržavanje trenutnih radio-frekvencijskih kanala. Tehnologija koristi kompresovani digitalni ulazni signal, kao i tehniku obrade signala u osnovnom opsegu frekvencija (Interleaving, Forward Error Correction) u cilju povećanja otpornosti na smetnje u radijskom kanalu. Na taj način se omogućava emitovanje audio signala visokog kvaliteta i dodatnih podataka, pritom koristeći manje snage i samo radio-frekvencijske opsege kako bi se smanjile smetnje prema postojećim analognim signalima. Glavni podsistemi ovog standrada su: emisioni, zatim podsistem za prenos i multipleksiranje usluga kao i audio i ulazni data podsistem. Tehnologija je uvedena 2002. godine od strane FCC (Federal Communication Comisison) kao metoda za digitalno emitovanje zvuka na području Sjedinjenih Američkih Država. Koristi resurse u opsegu srednjih frekvencija (MF) i vrlo visokih frekvencija (VHF). Iako se HD Radio većinom koristi u hibridnom načinu radu, podržava i potpuno digitalni način emitovanja. Premda tehnologija u dijelu svog naziva ima oznaku 'HD' ona se ne odnosi na zvuk visokog kvaliteta (High Definition) već samo označava "brand".

40

4.7.3. ISDB ISDB predstavlja standard integriranih usluga digitalnog emitovanja (Integrated Service Digital

Broadcasting, ISDB) koji se primjenjuje u Japanu i u nekim zemljama Južne Amerike (Brazil, Argentina). To je tehnologija za digitalno emitovanje televizije i radija, koja čak omogućava emitovanje slike visoke definicije (HDTV) za prijem u mobilnim uslovima (vozila u pokretu), usluge emitovanja raznih podataka, zatim prijem TV signala na mobilnim telefonima. Tehnologija je dizajnirana tako da omogući prijem integrisane digitalne informacione usluge (zvuk, slika i podaci) preko satelitskih, zemaljskih i kablovskih sistema prenosa. Za donošenje ovog standarda odgovoran je ARIB (Association of Radio Industries and

Businesses) dok je za promociju sistema odgovoran DiBEG (Digital Broadcasting Experts

Group). Kodiranje podataka i multipleksiranje vrši se na isti način za satelitski, zemaljski i kablovski prenos, dok se podsistem za emitovanje razlikuje kod pomenutih platformi. ISDB-TSB (Terrestrial Sound Digital Broadcasting) je usluga digitalnog zemaljskog emitovanja zvuka dok je ISDB-T (Terrestrial television digital broadcasting) usluga digitalnog zemaljskog emitovanja televizije. ISDB-TSB i ISDB-T su podskupovi ISDB standarda. ISDB-TSB pruža visoko kvalitetnu audio uslugu kao i različite načine namjene za različite uslove prijema. Ovaj standard koristi OFDM tehniku. Osim zvuka moguće je emitovanje i nepokretnih slika kao i pojednostavljenih video sadržaja. Emisioni dio standarda ISDB-TSB donijet je uz pretpostavku prijema jednog segmenta digitalnog zemaljskog televizijskog signala ili prijema tri segmenata. Uskopojasno emitovanje dopušta fleksibilno dodjeljivanje kanala. Standard takođe dopušta prijem normalnog emitovanja sa zaštitnim intervalom između kanala kao i „povezano emitovanje“ bez zaštitnog intervala kojim se postiže veća efikasnost korištenja radio-frekvencijskih resursa.

41

5. Pregled radijskih stanica u Crnoj Gori Radijski program u Crnoj Gori emituju javni, komercijalni i neprofitni elektronski mediji posredstvom zemaljskih sistema u radio-difuznoj službi. Osim prvog i drugog radijskog programa koje emituje Radio Televizija Crne Gore, kao nacionalni javni elektronski medij, u Crnoj Gori se emituje još 50 radijskih programa komercijalnih, neprofitnih i lokalnih javnih radijskih stanica. Radio Televizija Crne Gore ostvaruje pokrivanje svih opština svojim radijskim signalom. Pregled opština i lokacija sa kojih se emituju programi Radija Crne Gore (RCG) dati su u Tabeli 5.1. Tabela 5.1 Pregled opština i lokacija sa kojih se emituju programi RCG i odobrenje frekvencije

Korisnik Opština Naziv uže lokacije predajnika Frekvencija

(MHz) Radio Crne Gore I Andrijevica Balj 93,7

Bar Velji Grad 99,8

Berane Petnjica

Jejevica 89,1

Bijelo Polje Kurilo BP 94,6

Budva Spas 92,2

Cetinje Lovćen 94,9

Kolašin Bablja Greda 93,5

Kolašin Bjelasica 92,1

Kolašin Morača 94,0

Mojkovac Katuničko Brdo 101,8

Nikšić Suđina Glava 88,0

Plav Gusinje

Plav 89,9

Plužine Budanj 97,1

Plužine Zavorovi 94,5

Pljevlja Tvrdaš 96,8

Podgorica Podgorica (RTV Dom) 95,5

Podgorica Potoci-Mrke 97,1

Podgorica Sjenica 96,5

Rožaje Bandžovo Brdo 96,3

Rožaje Kacuber 89,5

Šavnik Krnovska Glavica 87,6

Ulcinj Možura 97,3

Žabljak Durmitor 96,1

Radio Crne Gore II Andrijevica Balj 103,4

Bar Velji Grad 89,6

Berane Petnjica

Jejevica 95,3


42


(MHz) Budva Spas 93,7

Cetinje Lovćen 98,0


Kolašin Bjelasica 99,3



Plav Gusinje

Plav 97,2

Plužine Budanj 89,5

Plužine Zavorovi 102,0


Podgorica Potoci-Mrke 105,3





Ulcinj Možura 93,4


Kolašin Morača 88,3

Posredstvom radio-difuznih predajnika u Crnoj Gori se emituje program lokalnih javnih, komercijalnih i neprofitnih radijskih stanica pri čemu svaka ponaosob formira zonu manjeg ili većeg teritorijalnog pokrivanja. Pregled lokalnih javnih, komercijalnih i neprofitnih radijskih stanica po opštinama i radio-frekvencijama koje se koriste u Crnoj Gori dat je u Tabeli 5.2.

Tabela 5.2 Pregled lokanih javnih, komercijalnih i neprofitnih radijskih stanica

po opštinama i radio-frekvencijama u Crnoj Gori


(MHz) Radio 083 Nikšić Nikšić 107,5

Nikšić Ostrog 89,0

Podgorica Velja Gora 101,9

Radio Adriatik Bijelo Polje Obrov 91,0

Budva Spas 104,3

Kotor Vrmac 91,2

Andrijevica Balj 95,8

Radio Antena M Bar Velji Grad 102,1

Bijelo Polje Kurilo Bijelo Polje 91,6

Budva Spas 100,5

Herceg Novi Žvinje 106,7

43


(MHz) Nikšić Suđina Glava 102,5




Radio Atlas Bar Volujica 104,7


Budva Spas 90,0

Cetinje Cetinje 102,2


Kotor Vrmac 105,0



Plav Plav 99,9




Šavnik Šavnik 105,3

Tivat Luštica 101,4

Ulcinj Možura 106,4

Žabljak Pitomine 95,1

Radio Bar Bar Bjelasica-Virpazar 106,7

Bar Volujica 91,8


Radio Berane Berane Berane 88,2

Berane Jejevica 105,4

Radio Bijelo Polje Bijelo Polje Bijelo Polje 101,1


Bijelo Polje Obrov 105,8

Radio Budva Bar Velji Grad 106,0

Budva Spas 98,7

Radio Cetinje Cetinje Cetinje 94,5

Radio Cool Berane Jejevica 99,8





Radio Corona Bar Velji Grad 88,7


44


(MHz) Radio D Bar Velji Grad 107,7






Radio D+ Bar Velji Grad 101,3




Kotor Vrmac 106,3






Radio Danilovgrad Danilovgrad Kurilo Danilovgrad 92,9

Radio Delfin Bar Volujica 96,6

Budva Crvena Komuna-Petrovac 89,2

Budva Spas 89,2




Kotor Tunel Vrmac 89,0

Kotor Vrmac 89,0

Nikšić Bratogošt 102,8


Plužine Unač 100,4




Tivat Luštica 96,6



Radio DRS Bar Velji Grad 93,0

Budva Spas 97,1



45


(MHz) Tivat Luštica 95,5

Radio Dux Kotor Vrmac 97,4


Radio Elita Ulcinj Možura 93,9

Radio Elmag Bar Volujica 96,0

Budva Spas 105,3


Kotor Vrmac 88,0

Podgorica Podgorica 96,0


Tivat Luštica 96,0



Radio F Bar Volujica 87,6


Ulcinj Možura 90,4

Radio Fatih Berane Jejevica 98,2

Petnjica Petnjica 106,0


Plav Gusinje 88,4

Plav Plav 90,9




Radio Glas Plava Plav Plav 102,9

Radio Gusinje Gusinje Gusinje 104,0

Radio H.Novi Herceg Novi Žvinje 90,0


Radio Hit FM Podgorica Sjenica 107,3

Radio Homer Podgorica Sjenica 100,6

Radio Jadran Budva Spas 101,7


Radio Jupok Rožaje Bandžovo Brdo 98,7


Radio Kotor Kotor Kotor 95,3

Kotor Vrmac 99,0

Radio Krš Podgorica Sjenica 99,0

Radio Luna Plav Plav 105,6

46


(MHz) Radio Mojkovac Mojkovac Katuničko Brdo 92,8

Radio Nikšić Plužine Zavorovi 93,4


Nikšić Nikšić 92,0



Radio Plus Bijelo Polje Obrov 103,0

Radio Pljevlja Pljevlja Pljevlja 94,8


Radio Ponta Budva Spas 106,8

Radio Prva Bar Volujica 107,3


Budva Spas 88,2



Kotor Vrmac 93,4



Plav Plav 100,7






Ulcinj Možura 88,4


Radio Rožaje Rožaje Bandžovo Brdo 104,4

Rožaje Gospođin Vrh 101,4


Radio Russkoe Bar Velji Grad 95,4

Budva Spas 103,0

Kotor Vrmac 107,9




Radio Skadar Lake Podgorica Sjenica 107,9

Radio Skala Kotor Vrmac 102,0

Tivat Luštica 92,7

47


(MHz) Radio Star FM Cetinje Cetinje 99,4




Radio Svetigora Bar Volujica 91,0




Tivat Luštica 91,5

Radio Talas Bihor Petnjica Petnjica 90,7

Radio TDI Bar Volujica 97,6



Budva Spas 99,4






Tivat Luštica 94,3

Ulcinj Možura 99,0

Radio Tivat Tivat Luštica 90,8

Tivat Tivat 88,5

Radio Ulcinj Ulcinj Možura 102,6

Ulcinj Pinješ 91,3

Radio Z Nikšić Nikšić 88,4

Radio Zeta Podgorica Velja Gora 93,8

Romski radio Podgorica Vrela Ribnička 97,0

Kako je prethodno navedeno, radijske stanice u Crnoj Gori svoj sadržaj krajnjim korisnicima odnosno slušaocima nude isključivo posredstvom zemaljskih sistema u radio-difuznoj službi, što podrazumijeva korišćenje radio-frekvencija. Dakle, još uvijek ne postoje radijske stanice koje svoj program slušaocima plasiraju isključivo satelitskim putem, posredstvom interneta ili neke druge platforme za distribuciju (IPTV/KDS/DTH/MMDS).

48

6. Pregled regulatornog okvira u Crnoj Gori Imajući u vidu da je Agencija za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost nadležna između ostalog za upravljanje radio-frekvencijskim spektrom, koji koriste sve radiokomunikacione službe i njihovi sistemi, bez obzira na vrstu signala koji se njima prenose odnosno emituju, to je ovom studijom dat pregled regulatornog okvira sa navedenog aspekta, a posebno u dijelu koji je primjenjiv za digitalne zemaljske sisteme tehnologije DAB/DAB+. Pregled regulatornog okvira u Crnoj Gori za oblast elektronskih medija primjenjiv za digitalne radijske sisteme uopšte, u nastavku ovog poglavlja dat je u najkraćim crtama, imajući u vidu da je u pomenutoj oblasti nadležna Agencija za elektronske medije.

6.1. Pregled regulatornog okvira u Crnoj Gori za oblast elektronskih komunikacija primjenjiv za digitalne zemaljske sisteme tehnologije DAB/DAB+

Pravni osnov za upravljanje radio-frekvencijskim spektrom u Crnoj Gori čini Zakon o elektronskim komunikacijama iz 2013. godine (ZEK) i set podzakonskih akata donešenih na osnovu tog zakona. Podzakonski akti primjenjivi u oblasti elektronskih komunikacija, koji se između ostalog i/ili posebno odnose na emitovanje audio i video signala, te samim tim mogu trenutno predstavljati osnov za regulaciju i u slučaju emitovanja digitalnog radija posredstvom zemaljskih sistema u DAB/DAB+ tehnologiji su sljedeći:

- Plan namjene radio-frekvencijskog spektra ("Službeni list Crne Gore", broj 28/14); - Plan raspodjele radio-frekvencija za digitalnu zemaljsku radio-difuziju ("Službeni list

Crne Gore" broj 55/14); - Pravilnik o obrascu tehničkog rješenja korišćenja radio-frekvencija ("Službeni list Crne

Gore", broj 57/13); - Pravilnik o širini zaštitnih zona i vrsti radio koridora u kojima nije dopušteno planiranje

i gradnja drugih objekata ("Službeni list Crne Gore", broj 33/14); - Pravilnik o radio opremi i telekomunikacionoj terminalnoj opremi ("Službeni list Crne

Gore", broj 46/14); - Pravilnik o utvrđivanju liste standarda iz oblasti radio opreme i telekomunikacione

terminalne opreme ("Službeni list Crne Gore", broj 46/14); - Pravilnik o granicama izlaganja elektromagnetnim poljima ("Službeni list Crne Gore",

broj 6/15). ZEK-om su propisane nadležnosti Vlade Crne Gore, ministarstva nadležnog za poslove telekomunikacija (Ministarstvo za informaciono društvo i telekomunikacije) i Agencije za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost, kao nacionalnog regulatornog tijela u oblasti upravljanja radio-frekvencijskim spektrom. Djelatnost u oblasti elektronskih komunikacija, upravljanje i korišćenje ograničenih resursa, što podrazumijeva između ostalog i radio-frekevencijske resurse namijenjene za radio-difuzne sisteme za emitovanje audio i/ili video signala, zasnivaju se na sljedećim načelima (Član 3 ZEK-a):

- objektivnosti, transparentnosti, nediskriminatornosti i proporcionalnosti;

49

- obezbjeđivanju uslova za ravnomjeran razvoj tržišta elektronskih komunikacija na teritoriji Crne Gore;

- obezbjeđivanju predvidljivosti poslovnog ambijenta i ravnopravnih uslova za poslovanje operatora;

- usklađivanju obavljanja djelatnosti elektronskih komunikacija sa crnogorskim i međunarodnim standardima;

- zaštite i podsticanja konkurentnosti na tržištu elektronskih komunikacija, radi ostvarivanja pogodnosti za korisnike;

- podsticanju efikasnog upravljanja i korišćenja ograničenih resursa; - podsticanju investicija i inovacija i razvoja nove i unaprijeđene infrastukture; - kontinuiranom obezbjeđivanju unaprjeđenja kvaliteta usluga u oblasti elektronskih

komunikacija. Upravljanje radio-frekvencijskim spektrom, kao ograničenim prirodnim resursom, obuhvata planiranje, dodjelu, koordinaciju, kontrolu i monitoring radio-frekvencijskog spektra. Radio-frekvencijskim spektrom, upravlja Agencija u skladu sa međunarodnim sporazumima (Konvencijom i propisima o radiokomunikacijama Međunarodne unije za telekomunikacije) i ZEK-om (Član 96 ZEK-a). Planom namjene radio-frekvencijskog spektra utvrđuje se namjena radio-frekvencijskih opsega za pojedine radiokomunikacione službe, u skladu sa propisima o radiokomunikacijama Međunarodne unije za telekomunikacije. Plan namjene donosi Vlada Crne Gore (član 97 ZEK-a). Planom raspodjele radio-frekvencija iz određenog opsega utvrđuje se podjela opsega na radio-frekvencijske kanale, bliži uslovi, način korišćenja i način dodjele radio-frekvencija jednoj ili više određenih radiokomunikacionih službi, saglasno planu namjene radio-frekvencijskog spektra. Planove raspodjele radio-frekvencija donosi Agencija, vodeći računa o potrebama i zahtjevima korisnika. Planove raspodjele radio-frekvencija Agencija je dužna da dostavi na saglasnost regulatornom organu nadležnom za oblast audio-vizuelnih medijskih usluga odnosno Agenciji za elekronske medije u vezi planova koji se odnose na radio-frekvencijske opsege koji su Planom namjene radio-frekvencijskog spektra namijenjeni radio-difuznoj službi (član 98 ZEK-a). Planom raspodjele radio-frekvencija za digitalnu zemaljsku radio-difuziju utvrđuje se podjela opsega 174-230 MHz i 470-790 MHz na radio-frekvencijske kanale, bliži uslovi i način korišćenja radio-frekvencija za radio-difuznu službu koja koristi zemaljske stanice za digitalno emitovanje televizijskog (digital terrestrial television – DTT) ili radijskog (terrestrial – digital

audio broadcasting T-DAB) signala. Osim Zakona o elektronskim komunikacijama, Plana namjene radio-frekvencijskog spektra, odgovarajućeg plana raspodjele i drugih podzakonskih akata iz oblasti upravljanja i korišćenja radio-frekvencijskog spektra, regulatorni i tehnički okvir za implementaciju digitalnog radija čine još i odgovarajući tehnički sporazumi o koordinaciji radio-frekvencija sa administracijama drugih odnosno susjednih zemalja.

50

Fizička i pravna lica radio-frekvencije mogu koristiti na osnovu odobrenja za korišćenje radio-frekvencija, koje izdaje Agencija. Odobrenje za korišćenje radio-frekvencija izdaje Agencija, na osnovu zahtjeva za izdavanje odobrenja za korišćenje radio-frekvencija, uz prethodno pribavljeno odgovarajuće odobrenje za pružanje AVM usluge, izdato od regulatornog organa nadležnog za oblast audio-vizuelnih medijskih usluga. Odobrenje za korišćenje radio-frekvencija iz opsega koji su planom namjene radio-frekvencijskog spektra namijenjene za radio-difuznu službu Agencija izdaje do isteka važenja odgovarajućeg odobrenja za emitovanje radijskih i/ili televizijskih programa regulatornog organa nadležnog za oblast audio-vizuelnih medijskih usluga. Važenje odobrenja za korišćenje radio-frekvencija može se produžiti, na zahtjev nosioca odobrenja, ako su ispunjeni uslovi za korišćenje radio-frekvencija utvrđeni odobrenjem. Pravo korišćenja radio-frekvencija može se prenijeti, odnosno ustupiti drugom pravnom licu uz saglasnost Agencije. Za prenos odnosno ustupanje prava korišćenja radio-frekvencija iz opsega koji su planom namjene radio-frekvencijskog spektra namijenjeni radio-difuznoj službi, podnosilac zahtjeva je dužan da prethodno pribavi saglasnost regulatornog organa nadležnog za oblast audio-vizuelnih medijskih usluga. Agencija može da izmijeni odobrenje za korišćenje radio-frekvencija, ako:

- dođe do izmjene Plana namjene radio-frekvencijskog spektra, plana raspodjele ili propisa kojim su određeni uslovi za korišćenje radio-frekvencija;

- se utvrdi javni interes koji se ne može ostvariti na drugi način; - je izmjena neophodna radi obezbjeđenja efikasnog korišćenja radio-frekvencijskog

spektra; - štetna interferencija ili prekomjerno zračenje ne može da se otkloni na drugi način; - dođe do izmjena odgovarajućeg odobrenja za emitovanje radijskih i/ili televizijskih

programa regulatornog organa nadležnog za oblast audio vizuelnih medijskih usluga; - je izmjena neophodna radi usklađivanja sa međunarodnim sporazumima i drugim

propisima.

Nakon sprovedenih konsultacija sa nosiocem odobrenja za korišćenje radio-frekvencija, Agencija izdaje izmijenjeno odobrenje sa primjerenim rokom u kojem je nosilac odobrenja dužan da uskladi korišćenje radio-frekvencija sa novim uslovima. Ako se izmjena odobrenja vrši na zahtjev nosioca odobrenja, odobrenje se izdaje pod uslovima utvrđenim zakonom i na način kojim se ne ugrožavaju prava drugih korisnika radio-frekvencija. Odobrenje za korišćenje radio-frekvencija Agencija će oduzeti ako utvrdi da:

- su u zahtjevu za izdavanje odobrenja navedeni netačni podaci; - nosilac odobrenja ne poštuje uslove propisane ovim zakonom ili odobrenjem; - po nalogu Agencije nijesu otklonjeni nedostaci u utvrđenom roku; - u slučaju zabrane obavljanja djelatnosti u skladu sa zakonom; - se ne može na drugi način izbjeći štetna interferencija.

51

Odobrenje za korišćenje radio-frekvencija Agencija će oduzeti i ako utvrdi da je nosilac odobrenja prekršio neko od pravila postupka propisanih dokumentacijom za javno nadmetanje. Odobrenje za korišćenje radio-frekvencija prestaje da važi:

- istekom perioda na koji je odobrenje izdato; - na zahtjev nosioca odobrenja; - prenosom prava korišćenja radio-frekvencija drugom licu; - ako nosilac odobrenja prestane da postoji; - ako nosilac odobrenja nije započeo da koristi radio-frekvencije u roku utvrđenom

odobrenjem, a najkasnije u roku od godinu dana od dana izdavanja odobrenja; - prestankom važenja odgovarajućeg odobrenja za emitovanje radijskih i/ili televizijskih

programa regulatornog organa nadležnog za oblast audio-vizuelnih medijskih usluga, za radio-frekvencije koje su Planom namjene radio-frekvencijskog spektra namijenjene radio-difuznoj službi.

6.1.1. Plan raspodjele radio-frekvencija za digitalnu zemaljsku radio-difuziju

6.1.1.1. Opšti uslovi korišćenja radio-frekvencija

Opšti uslovi korišćenja radio-frekvencija iz Plana raspodjele radio-frekvencija za digitalnu zemaljsku radio-difuziju (u daljem tekstu: Plan raspodjele) utvrđeni su:

1) međunarodnim sporazumom i planom raspodjele radio-frekvencija Ženeva 2006, koji je donijet kao Finalni akt Regionalne radiokomunikacione konferencije za planiranje digitalnih zemaljskih sistema radio-difuzne službe u frekvencijskim opsezima 174-230 MHz i 470-862 MHz Regiona 1 i 3 (u daljem tekstu Sporazum GE06);

2) preporukama Međunarodne unije za telekomunikacije (ITU Recommendations): • ITU-R BS.1660: Tehničke osnove planiranja digitalnih zemaljskih radio-difuznih

sistema za emitovanje zvučnih signala u VHF opsegu / Technical basis for

planning of terrestrial digital sound broadcasting in the VHF band; • ITU-R P.1546: Metod predikcije tačka-oblast za sisteme zemaljskih službi u

frekvencijskim opsezima od 30 MHz do 3 000 MHz / Method for point-to-area

predictions for terrestrial services in the frequency range 30 MHz to 3 000 MHz.

6.1.1.2. Referentne planske konfiguracije

Referentne vrijednosti određenih parametara koji su od značaja za planiranje digitalnih zemaljskih radio-difuznih sistema T-DAB/DAB+, preuzete su iz Sporazuma GE06. Referentne planske konfiguracije (RPC) kao reprezentativne kombinacije kriterijuma i parametara upotrijebljenih u svrhu planiranja T-DAB/DAB+, date su Tabelom 6.1.1.2.1, a određene su za različite tipove prijema i to:

- mobilni prijem (RPC 4) - portabl unutrašnji prijem – RPC 5.

Tabela 6.1.1.2.1 Referentne planske konfiguracije za T-DAB/DAB+

52

Referentna planska konfiguracija - RPC RPC 4 RPC 5

Referentna vrijednost za vjerovatnoću lokacije

99% 95%

Referentna vrijednost odnosa signal/šum C/N (dB)

15 15

Referentna minimalna medijanska vrijednost nivoa polja (Emed)ref

(dB(µV/m)) za fr = 200 MHz 60 60

Vrijednosti iz Tabele 6.1.1.2.1 date su za frekvenciju 200 MHz kao referentnu frekvenciju iz opsega 174-230 MHz. Za ostale frekvencije potrebno je uzeti u obzir korekcioni faktor koji se računa prema formuli:

(Emed)ref(f) = (Emed)ref(fr) + Corr

pri čemu je Corr = 30 log (f/fr), gdje je f posmatrana frekvencija, a fr referentna frekvencija određenog opsega. Oznake RPC 4 i RPC 5 uzete su shodno istim oznakama iz Sporazuma GE06.

6.1.1.3. Referentne mreže T-DAB/DAB+

Kao tipske strukture mreža u svrhu analize kompatibilnosti odnosno determinisanja potencijala za uzrokovanje i otpornosti na interferenciju tipične digitalne zemaljske radio-difuzne mreže, Sporazumom GE06 date su vrijednosti koje se odnose na referentne mreže RN 5 za mobilni (RPC 4) i RN 6 za portabl unitrašnji (RPC 5) tip prijema, u oba slučaja za frekvencije iz opsega 174-230 MHz.

Vrijednosti e.r.p. iz Tabele 6.1.1.3.1 date su za frekvenciju 200 MHz kao referentnu frekvenciju iz opsega 174-230 MHz. Za ostale frekvencije potrebno je uzeti u obzir korekcioni faktor 30 log (f/200 ) za RPC 4 i RPC 5.

Tabela 6.1.1.3.1 Parametri referentnih mreža

RPC i tip prijema RPC 4 RPC 5

Tip prijema Mobilni prijem Portabl unutrašnji prijem

Tip mreže Zatvoren Zatvoren

Geometrijski oblik zone servisa Hexagon Hexagon

Broj predajnika 7 7

Geometrijski raspored predajnika Hexagon Hexagon

Međusobno rastojanje predajnika d (km) 60 60

Prečnik zone servisa D (km) 120 120

Tx efektivna visina predajne antene (m) 150 150

Periferni dijagram zračenja emisione antene Usmjeren

12 dB redukcija u sektoru 240°

Usmjeren 12 dB redukcija u

sektoru 240°

Centralni dijagram zračenja emisione antene

Periferni Tx e.r.p. (dBW)

Centralni Tx e.r.p. (dBW)

6.1.1.4. Geografska podru

U svrhu planiranja i implementacije digitalnih radio174-230 MHz, Crna Gora je podijeljena na 2 geografska podruLovćen i Bjelasica, prema glavnim emisionim objektima u okviru svake od tih zona, koje cjelinu za pokrivanje signalom u navedenom opsegu. Pokrivenost svake zone ostvaruje se izgradnjom jednofrekvencijske mreže predajnika (SFN), gdje god je to moguće sa aspekta sinhmogućnosti za sinhronizaciju predajnika, pokrivenost alotment zone ostvaruje se izgradnjom višefrekvencijske mreže predajnika (MFN).alotment zona za opseg 174-230 MHz date su Tabelama 6.1.1.4.1 i 6.1.1.4.2.

Tabela 6.1.1.4.1br. Koordinate1 19E3649

2 20E1180

3 19E2414

4 19E5060

5 19E4632

6 20E4010

7 19E1850

8 19E4020

9 19E5422

10 19E4857

11 19E1000

12 18E5729

13 20E5290

14 19E4349

15 18E5453

16 19E2070

17 20E2056

18 19E3817

19 18E5405

20 19E1115

21 20E2059

22 19E3726

53

enja emisione antene Kružni

Periferni Tx e.r.p. (dBW) 30

Centralni Tx e.r.p. (dBW) 20

Geografska područja pokrivanja u opsegu 174

U svrhu planiranja i implementacije digitalnih radio-difuznih sistema u frekvencijskom opsegu 230 MHz, Crna Gora je podijeljena na 2 geografska područja odnosno alotment zone, nazvane

ica, prema glavnim emisionim objektima u okviru svake od tih zona, koje cjelinu za pokrivanje signalom u navedenom opsegu.

Pokrivenost svake zone ostvaruje se izgradnjom jednofrekvencijske mreže predajnika (SFN), gdje e sa aspekta sinhronizacije. Izuzetno, u slučajevima kada ne postoje tehni

nosti za sinhronizaciju predajnika, pokrivenost alotment zone ostvaruje se izgradnjom višefrekvencijske mreže predajnika (MFN). Geografske koordinate (WGS 84) koje opisuju granice

230 MHz date su Tabelama 6.1.1.4.1 i 6.1.1.4.2.

Alotment zona Bjelasica VHFKoordinate

43N1210 24 19E2246

42N4242 25 20E1255

42N4906 26 19E3033

43N1723 27 18E5727

43N8190 28 19E2803

42N3501 29 20E3510

42N5206 30 19E2331

43N2302 31 18E5925

43N5480 32 19E3300

42N2958 23 18E5321

42N5830

43N2921

42N5910

42N3910

43N8250

43N3139

42N5447

42N3628

43N1148

43N3030

42N4936

42N3659

Kružni

39.9

29.9

ja pokrivanja u opsegu 174-230 MHz

difuznih sistema u frekvencijskom opsegu ja odnosno alotment zone, nazvane

ica, prema glavnim emisionim objektima u okviru svake od tih zona, koje čine

Pokrivenost svake zone ostvaruje se izgradnjom jednofrekvencijske mreže predajnika (SFN), gdje ajevima kada ne postoje tehničke

nosti za sinhronizaciju predajnika, pokrivenost alotment zone ostvaruje se izgradnjom Geografske koordinate (WGS 84) koje opisuju granice

230 MHz date su Tabelama 6.1.1.4.1 i 6.1.1.4.2.

VHF

43N2500

42N4458

42N3912

43N1855

43N2000

42N4712

42N4556

43N1611

43N1511

43N2052

54

Tabela 6.1.1.4. Alotment zona Lovćen VHF br. Koordinate 1 18E3100 42N2536 24 18E3212 42N4431

2 18E3159 42N5959 25 18E5405 43N1148 3 19E1850 42N5206 26 19E3204 42N2922 4 19E2207 42N5500 27 19E4280 41N5949 5 18E4833 42N1054 28 18E2913 42N4858 6 18E2706 42N2921 29 18E5453 43N8250 7 18E4015 43N1590 30 19E3049 42N2718 8 19E2414 42N4906 31 19E5200 42N2350 9 19E2100 42N4100 32 18E3118 42N5328

10 18E4114 42N1741 33 19E1000 42N5830 11 18E2729 42N3235 34 19E1650 42N1042 12 18E4103 43N7540 35 18E5603 42N7120 13 19E2331 42N4556

14 19E2143 41N5146 15 18E3120 42N2040 16 18E3238 42N3454 17 18E4306 43N1616 18 19E3033 42N3912 19 19E2139 41N4907 20 18E3418 42N4139 21 18E5310 43N2047 22 19E3817 42N3628 23 19E9100 41N5700

6.1.1.5. Raspodjela radio-frekvencija iz opsega 174-230 MHz namijenjenih za T-DAB/DAB+

Raspodjela radio-frekvencija iz opsega 174-230 MHz namijenjenih za T-DAB/DAB+ po određenim alotment zonama utvrđena međunarodnim sporazumom GE06 i Planom raspodjele data je u Tabeli 6.1.1.5.1. Za svaku alotment zonu predviđena su po 3 bloka u opsegu 174-230 MHz, širine kanala 1536 kHz. Kao referentna planska konfiguracija pri izradi ovog akta uzeta je RPC5, odnosno tip referentne mreže RN6.

55

Tabela 6.1.1.5.1 Raspodjela radio-frekvencija iz opsega 174-230 MHz za T-DAB/DAB+

Naz

iv

alot

men

ta

Kan

al

Nos

eća

frek

veni

ja

(MH

z)

Šir

ina

kana

la

(kH

z)

Pol

ariz

acij

a

SF

N I

D

Ref

ern

tna

kon

figu

raci

ja

Min

imal

na

frek

ven

cija

(M

Hz)

Mak

sim

aln

a fr

ekve

nci

ja

(MH

z)

Tip

ref

entn

e m

reže

ITU

fra

gmen

t

LOVCEN 10B 211.648 1536 H SFN10B RPC5 210.88 212.416 RN6 GE06D

LOVCEN 11C 220.352 1536 H SFN11C RPC5 219.584 221.120 RN6 GE06D

LOVCEN 12C 227.36 1536 H SFN12C RPC5 226.592 228.128 RN6 GE06D

BJELASICA 10A 209.936 1536 H SFN10A RPC5 209.168 210.704 RN6 GE06D



6.1.2. Pregled regulatornog okvira u Crnoj Gori za oblast elektronskih medija primjenjiv za digitalne radijske sisteme

Odobrenje za pružanje audio vizuelnih (AVM) usluga, što uključuje i radijski program, bez obzira na tehnologiju kojom se signal emituje do krajnjih korisnika, izdaje Agencija za elektronske medije u postupku i prema kriterijumima utvrdenim Zakonom o elektronskim medijima ("Službeni list CG", br. 46/10, 40/11, 53/11). Odobrenje se izdaje kao: odobrenje za emitovanje i odobrenje za pružanje AVM usluga na zahtjev.

Odobrenje za emitovanje Agencija za elektronske medije izdaje elektronskim medijima za emitovanje programa putem digitalnog ili analognog zemaljskog, kablovskog i satelitskog prenosa. Emitovanje programa putem globalne informatičke mreže (internet vebcasting) ne podliježe obavezi pribavljanja odobrenja. Agencija za elektronske medije izdaje odobrenje za emitovanje na osnovu:

o Javnog konkursa, koji Agencija za elektronske medije raspisuje kada: postoji potreba za izdavanje novih odobrenja za emitovanje ili postoji interes za proširivanje zone pokrivanja postojećih elektronskih medija. Svako lice, koje saglasno Zakonu o elektronskim medijima može biti imalac odobrenja za emitovanje i ima namjeru da otpočne pružanje AVM usluga uz korišćenje radio-difuznih frekvencija ili posredstvom multipleksa za zemaljsku radio-difuziju, ima pravo da podnese predlog za pokretanje procedure javnog konkursa.

o Zahtjeva za izdavanje odobrenja za emitovanje, koji ima pravo da podnese pravno ili fizičko lice koje namjerava da za emitovanje radijskog ili televizijskh programa koristi elektronske komunikacione mreže bez upotrebe radio-difuznih frekvencija i javni emiter.

Odobrenje za pružanje AVM usluge na zahtjev, koje Agencija za elektronske medije izdaje operatorima, stiče se na osnovu:

o Javnog konkursa, kada pružalac AVM usluge na zahtjev namjerava da za pružanje AVM usluga na zahtjev koristi zemaljske radio-difuzne frekvencije.

o Zahtjeva, kada pružalac AVM usluge na zahtjev namjerava da za pružanje AVM usluga na

56

zahtjev koristi elektronske komunikacione mreže bez upotrebe zemaljskih radio-difuznih frekvencija.

Prije raspisivanja javnog konkursa, u oba gore navedena slučaja, Agencija za elektronske medije je dužna od Agencije za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost pribavi podatke o raspoloživim frekvencijama (javni konkurs za emitovanje programa od strane elektronskih medija) ili raspoloživim kapacitetima multipleksa digitalne zemaljske radio-difuzije, namijenjenih za emitovanje AVM usluga (javni konkurs za pružanje AVM usluga). Pružalac AVM usluge na zahtjev koji je dobio odobrenje za pružanje AVM usluge na zahtev uz korišćenje elektronske komunikacione mreže, Agenciji za elektronske medije dostavlja ugovor sa operatorom bar jedne takve mreže ili dokaz o izvršenom upisu u Registar operatora koji vodi Agencija za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost.

57

7. Raspoloživost radio-frekvencijskog spektra i moguće strategije prelaza na digitalno emitovanje

7.1. Radio-frekvencijski opsezi namijenjeni za digitalne tehnologije za radio-difuziju

U Poglavlju 4 prikazane su tehnologije za digitalno emitovanje radija, a posebno su izdvojene tehnologije: DRM (DRM+), DAB (DAB+, DMB) i DVB-T2 uz objašnjenja moguće oblast primjene. U ovom poglavlju data su objašnjenja vezano za usklađenost moguće primjene i trenutno važećeg Plana namjene radio-frekvencijskog spektra u Crnoj Gori. Grafički prikaz radio-frekvencijskih opsega od 300 kHz do 3 GHz prema Planu namjene radio-frekvencijskog spektra predstavljeni su na Slici 7.1.1. Na ovoj slici, između ostalih, posebno su istaknuti opsezi trenutno namijenjeni za radio-difuznu službu (broadcasting) u Crnoj Gori. Izvod iz Plana namjene radio-frekvencijskog spektra koji sadrži detaljnije podatke o korišćenju pojedinih radio-difuznih opsega namijenjenih za digitalno emitovanje radija, sa posebno naglašenim opsezima za korišćenje u DAB tehnologiji, posredstvom zemaljskih (T-DAB/DAB+) i sateliskih (S-DAB) sistema, dati su u Tabeli 7.1.2.

U opsegu radio-frekvencija do 30 MHz, odnosno u LF, MF, HF opsezima, nekada je bila predviđena tehnologija DRM30, zbog čega je u tim opsezima u Planu namjene radio-frekvencijskog spektra data odrednica "uvođenje digitalnih sistema". Pomenuti opsezi omogućavaju pokrivanja velike teritorije, međutim zbog kanala male širine, kapaciteti prenosa podataka (bitova audio sadržaja) nijesu zadovoljavajući. U Crnoj Gori se ovaj opseg koristio za analogno emitovanje radijskog programa nacionalnog javnog servisa, međutim nikada nije bio aktivan za komercijalne korisnike. Imajući u vidu prethodno navedeno, radio-frekvencijski opsezi do 30 MHz namijenjeni za rad u tehnologiji DRM30 nijesu tržišno atraktivni za eventualna buduća komercijalna ulaganja. Interes za emitovanje u tim opsezima eventualno može imati samo država i to u cilju pružanja radijske informacije građanima koji se nalaze van Crne Gore. Internet je velika konkurencija radio-difuziji koja se emituje putem tehnologije DRM30, a praćenjem radijskih programa putem streaming-a uspješno se zadovoljavaju potrebe slušalaca van granica države. Stoga su mnoge države prestale sa emitovanjem radija na "niskim" frekvencijama (posebno se to odnosi na LF i MF opsege). U nastavku studije neće se detaljnije razmatrati DRM30.

58

Slika: 7.1.1 Radio-frekvencijski opsezi od 300 kHz do 3 GHz iz Plana namjene radio-frekvencijskog spektra

59

Tabela 7.1.2 Izvod iz Plana namjene radio-frekvencijskog spektra, radio-difuzni opsezi, namijenjenih za digitalno emitovanje radija

Radio-komunikaciona

služba

Frekvencijski opseg (kHz)

Korišćenje Napomena Međunarodni

sporazum

RA

DIO

-DIF

UZ

NA

148,5 – 255 kHz

Radio–difuzija

uvođenje digitalnih sistema

GE75 255 – 283,5 kHz

526,5 – 1606,5 kHz

3950 – 4000 kHz /

5900 – 26100 kHz Član 12 RR

87,5 – 100 MHz FM radio GE84

100 – 108 MHz

174 – 216 MHz

TV/DTV T–DAB

Opseg VHF III GE06 216 – 223 MHz

223 – 225 MHz

225 – 230 MHz

230 – 235 MHz T–DAB

WI95 rev CO07

235 – 240 MHz WI95 rev CO07

470 – 790 MHz TV/DTV TV UHF opseg

IV (470-582MHz) i V (582-790MHz)

GE06

RADIO-DIFUZNA

1452 – 1492 MHz

T–DAB 1452,0 – 1479,5 MHz MA02 revCO07

RADIO-DIFUZNA

SATELITSKA S–DAB 1479,5–1492 MHz

DRM+ je predviđen za rad u opsegu 87,5 – 108 MHz (VHF II). Tokom prethodnih godina u mnogim državama vršena su testiranja DRM/DRM+, a relevantni podaci mogu se naći u Tabeli 7.1.3.

60

Tabela 7.1.3 Podaci o testiranju DRM+ tehnologije Godina Testiranje Izvor podataka RF opseg

2004 DRM testiranje, Madrid, Španija DRM Web Site: ITU-R Contribution

WP6E/175 MF: 300-3000

kHz

2005 DRM Lokalno pokrivanje Mexico City DRM Web Site: ITU-R Contribution

WP6E/274 25,67-26,10 MHz

2006 DRM testiranje

Mexico City DRM Web Site: ITU-R Contribution

WP6E/403 MF: 300-3000

kHz

2006 DRM/AM simulcast testiranje,

Mexico City DRM Web Site: ITU-R Contribution

WP6E/403 MF: 300-3000

kHz

2006 DRM testiranje, Italija DRM Web Site: ITU-R Contribution

SG6/353 MF: 300-3000

kHz

2007 DRM probno emitovanje Indija DRM Web Site: ITU-R Contribution

WP6A/10

MF: 300-3000 kHz

HF: 3-30 MHz 25,67-26,10 MHz

2007 Digital Radio Mondiale probno

emitovanje, lokalno pokrivanje, Brazil

Peña et al.,“Digital Radio Mondiale field trials in Brasilia for local radio coverage

using the 26 MHz band“. IEEE Broadband Multimedia Systems and

Broadcasting 2007. Las Vegas (USA)

25,67-26,10 MHz

2007

DRM probno emitovanje, Španija: Multichannel

Simulcast, prijem u urbanim zonama uključujući unutrašnji prijem

DRM Web Site: ITU-R Contribution WP6A/73

MF: 300-3000 kHz

2008 Lokalni radio

DRM, Njemačka

Lauterbachet al.,”LocalRadio using Digital Radio Mondiale(DRM) in the 26 MHz Band –A Résuméat the end of the

Nuremberg/Dillbergfield trial” September 18 –19, 2008,

FraunhoferInstitute for Integrated Circuits IIS Erlangen, Germany

25,67-26,10 MHz

2008/ 2009

DRM + probno emitovanje Kaiserslautern, Njemačka


Annex 1 & 2 DRM Web Site: ITU-R Contribution

WP6A/537 Attachment 1 & 2

87,5-108 MHz

2009 Projekat Mayflower: DRM probno

emitovanje, Velika Britanija

http://downloads.bbc.co.uk/devon/pdfs /project-mayflower-summary-report.pdf

MF: 300-3000 kHz

2009 DRM Probno emitovanje Pariz

DRM Web Site: ITU-R Contribution WP6A/347 Annex 3


Attachment 4

47-88 MHz

2010 DRM + probno emitovanje

Kaiserslautern; Njemačka


Attachment 3 170-240 MHz

2010 Rezultati DRM probnog emitovanja,

Šri Lanka DRM Web Site: ITU-R Contribution

WP6A/503 87,5-108 MHz

2011 DRM rezultati probnog emitovanja u

SFN modu, Hanover, Njemačka DRM Web Site: ITU-R Contribution

WP6A/504 87,5-108 MHz

2011 DRM rezultati, Torino, Italija DRM Web Site: ITU-R Contribution

WP6A/512 47-88 MHz

61

2011 DRM rezultati probnog emitovanja

velikih snaga, Velika Britanija


BBC Research White Paper WHP 199 http://www.bbc.co.uk/rd/publications/w

hitepaper199.shtml

87,5-108 MHz

2013

Probno emitovanje za ispitivanje mogućnosti korišćenja DRM+ sistema (ispitivivanja u svrhu

prelaska sa u VHF II FM radio-difuznih sistema na digitalnu

tehnologiju, Vatikan)

ITU-R 56-1/6 87,5-108 MHz

Na osnovu testiranja sprovedenih u pojedinim državama zaključuje se da sa aspekta radio-difuzne službe, opseg 47-88 MHz odnosno VHF I, nije pogodan za uvođenje digitalnog radija, te samim tim nije predviđen Planom namjene radio-frekvencijskog spektra u svrhu uvođenja digitalnog radija u Crnoj Gori, s obzirom da ima sljedeće nedostatke:

− potrebne su predajne antene velikih dimenzija; − dimenzije i kompleksnost prijemnih antena se pokazuju neprikladnim, naročito u

uslovima mobilnog prijema; − veći je nivo šuma koji nastaje usljed ljudskog djelovanja; − moguća interferencija zbog takozvane mjestimične E propagacije (Sporadic E

Propagation). Ukratko rečeno, zbog posebnog stanja u ionosferi (u E sloju) radijski signali u VHF opsegu (27–110 MHz, a naročito u donjem dijelu opsega tog opsega) mogu se prostirati na veoma velike udaljenosti. Na taj način mogu izazivati smetnje drugim signalima koji rade u istom opsegu, ali u drugoj geografskoj oblasti, zbog čega opseg 47-88 MHz nema komercijalnu primjenu. Za digitalno emitovanje radija opsezi 87,5-108 MHz i 170-240 MHz su dobar izbor. DAB (DAB+, DMB) koristi radio-frekvencijske opsege 170-240 MHz (VHF III) i 1452-1492 MHz (L opseg). L opseg je u propagacionom smislu dosta zahtjevan i traži veliki broj predajnika za pokrivanje neke oblasti. Razlog tome je veće slabljenje signala i slabiji efekat difrakcije elektromagnetnog talasa oko prepreke. Realizacija mreže je zbog toga skupa i stoga je malo vjerovatno da se u Crnoj Gori može razviti tržišno atraktivna mogućnost emitovanja audio sadržaja u ovom opsegu frekvencija. L opseg može biti interesantan u onim zemljama u kojima bi ukupan kapacitet u opsezima 87,5-108MHz, 174-230 MHz i 230-240 MHz bio nedovoljan. Imajući u vidu realne potrebe za emitovanjem audio sadržaja, može se reći da u Crnoj Gori nema potrebe za budućim korišćenjem L opsega za digitalno emitovanje radija. U opsegu 174-230 MHz pored tehnologija za emitovanje isključivo audio signala može se koristiti i tehnologija DVBT-2. Opseg 230-240 MHz namijenjen je za T-DAB prema međunarodnom sporazumu iz Wiesbaden-a 1995. revidiranom u Constanci 2007. godine (WI95 rev CO07).

62

7.2. Formiranje blokova radio-frekvencija za dodjelu odobrenja Crna Gora ima međunarodno koordinirane radio-frekvencijske resurse u opsegu 174-230 MHz koji proizilaze iz međunarodnog Sporazuma GE06, na nacionalnom novu utvrđene Planom raspodijele radio-frekvencija za digitalnu zemaljsku radio-difuziju. Radio-frekvencijski opseg 1452-1492 MHz Planom namjene radio-frekvencijskog spektra predviđen je za radijske sisteme, i to unutar opsega 1452,0-1479,5 MHz za zemaljsko emitovanje (T-DAB, T-DAB+), a unutar opsega 1479,5-1492 MHz za satelitsko emitovanje digitalnog radija (S-DAB). Države članice CEPT-a su opseg 1452,0-1479,5 MHz opredijelile za T-DAB u skladu s posebnim sporazumom iz Maastricht-a 2002. godine (Special Arrangement of Maastricht 2002,

MA02). Na osnovu inicijative Evropske komisije upotreba pomenutog opsega za zemaljsko emitovanje digitalnog radija postala je fleksibilnija, a nakon revizije sporazuma Maastricht, 2002 u Konstanci 2007. godine (MA02revCO07), u opsegu 1452-1479,5 MHz mogu se nuditi i mobilne multimedijalne usluge (npr. DMB ili DVB-H). U Tabeli 7.2.1 dat je prikaz raspodjele T-DAB radio-frekvencijskih blokova, prema sporazumu MA02revCO07, pri čemu je u L opsegu određeno 16 DAB blokova.

Tabela 7.2.1 Raspodjela T-DAB radio-frekvencijskih blokova u L opsegu

T-DAB oznaka bloka Centralna frekvencija [MHz] Frekvencijski opseg [MHz]

LA 1452.960 1452.192 - 1453.728

LB 1454.672 1453.904 - 1455.440

LC 1456.384 1455.616 - 1457.152

LD 1458.096 1457.328 - 1458.864

LE 1459.808 1459.040 - 1460.576

LF 1461.520 1460.752 - 1462.288

LG 1463.232 1462.464 - 1464.000

LH 1464.944 1464.176 - 1465.712

LI 1466.656 1465.888 - 1467.424

LJ 1468.368 1467.600 - 1469.136

LK 1470.080 1469.312 - 1470.848

LL 1471.792 1471.024 - 1472.560

LM 1473.504 1472.736 - 1474.272

LN 1475.216 1474.448 - 1475.984

LO 1476.928 1476.160 - 1477.696

LP 1478.640 1477.872 – 1479.408

Raspodjela kanala za digitalni radio (i digitalnu televiziju) u opsegu 174-230 MHz je Planom raspodijele radio-frekvencija za digitalnu zemaljsku radio-difuziju utvrđena saglasno

63

međunarodnom Sporazumu GE06, koji je donijet na Regionalnoj radiokomunikacionoj konferenciji 2006. godine (RRC-06). Opseg 174-230 MHz obuhvata 8 TV kanala širine 7 MHz ili 32 DAB kanala širine 1,536 MHz, kako je predstavljeno u Tabeli 7.2.2.

Tabela 7.2.2 Raspodjela T-DAB radio-frekvencijskih blokova u opsegu 174-230 MHz T-DAB oznaka bloka

Centralna frekvencija [MHz]

Frekvencijki opseg bloka [MHz]

Donji zaštitni opseg [kHz]

Gornji zaštitni opseg [kHz]

5A 174,928 174,160 – 175,696 – 176

5B 176,640 175,872 – 177,408 176 176

5C 178,352 177,584 – 179,120 176 176

5D 180,064 179,296 – 180,832 176 336

6A 181,936 181,168 – 182,704 336 176

6B 183,648 182,880 – 184,416 176 176

6C 185,360 184,592 – 186,128 176 176

6D 187,072 186,304 – 187,840 176 320

7A 188,928 188,160 – 189,696 320 176

7B 190,640 189,872 – 191,408 176 176

7C 192,352 191,584 – 193,120 176 176

7D 194,064 193,296 – 194,832 176 336

8A 195,936 195,168 – 196,704 336 176

8B 197,648 196,880 – 198,416 176 176

8C 199,360 198,592 – 200,128 176 176

8D 201,072 200,304 – 201,840 176 320

9A 202,928 202,160 – 203,696 320 176

9B 204,640 203,872 – 205,408 176 176

9C 206,352 205,584 – 207,120 176 176

9D 208,064 207,296 – 208,832 176 336

10A 209,936 209,168 – 210,704 336 176

10B 211,648 210,880 – 212,416 176 176

10C 213,360 212,592 – 214,128 176 176

10D 215,072 214,304 – 215,840 176 320

11A 216,928 216,160 – 217,696 320 176

11B 218,640 217,872 – 219,408 176 176

11C 220,352 219,584 – 221,120 176 176

64

11D 222,064 221,296 – 222,832 176 336

12A 223,936 223,168 – 224,704 336 176

12B 225,648 224,880 – 226,416 176 176

12C 227,360 226,592 – 228,128 176 176

12D 229,072 228,304 – 229,840 176 –

U opsegu 174-230 MHz, shodno međunarodnom Sporazumu GE06, Crna Gora je ostvarila mogućnost jednog nacionalnog pokrivanja pomoću DVB-T2 i 3 nacionalna pokrivanja za T-DAB. Slike 7.2.3, 7.2.4 i 7.2.5 prikazuju frekvencijske dodjele i kanale za T-DAB mrežu na nacionalnom nivou. Odobreno je korišćenje tri tzv. sloja (layer-a) koji mogu služiti za realizaciju tri mreže sa nacionalnim pokrivanjem.

Slika 7.2.3 Radio-frekvencijski blokovi T-DAB za realizaciju jedne mreže sa nacionalnim pokrivanjem

65

Slika 7.2.4 Radio-frekvencijski blokovi T-DAB za realizaciju druge mreže sa nacionalnim pokrivanjem

Slika 7.2.5 Radio-frekvencijski blokovi T-DAB za realizaciju treće mreže sa nacionalnim pokrivanjem

66

Prilikom dodjele blokova za T-DAB treba voditi računa o spektralnoj maski unutar koje se mora nalaziti emitovani signal. Spektralna maska prikazana na slici 7.2.6 preuzeta je iz dokumenta ETSI EN300 401 v1.4.1.

Slika 7.2.6: Spektralna maska DAB bloka u skladu sa ETSI EN 300 401 v1.4.1.

Na slici 7.2.7 je kao druga referenca prikazana spektralna maska iz sporazuma GE06. Ova maska je ista kao i maska iz ETSI dokumenta, samo što obrađuje još jednu mogućnost, odnosno slučaj kada se spektralna maska koristi u osjetljivim oblastima pri dodjeli bloka 12D. Stoga, u slučaju korišćenja 12D bloka treba obratiti pažnju pri planiranju mreže, premda ovaj blok nije previđen Planom raspodijele radio-frekvencija za digitalnu zemaljsku radio-difuziju u Crnoj Gori. U normiranju primjene ovih spektralnih maski teškoće se javljaju usljed nemogućnosti mjerenja snage sa širinom filtra od 4 kHz, što najčešće prilikom praktičnih mjerenja snage analizatorima spektra nema mogućnosti postavljanja navedene širine rezolucionog filtra. Prilikom dodjele frekvencijskih blokova, uz spektralnu masku, postoji i mogućnost prenamjene dodijeljenih blokova. Uzimajući u obzir brzi razvoj tehnologije, pri donošenju sporazuma GE06 države su nastojale postići i određenu flekibilnost u okviru istog sporazuma. Ideja se temelji na

67

očuvanju anvelope spektra pa se u tom smislu dozvoljava prenamjena spektra unutar dodijeljenog bloka frekvencija. To znači da se u dodijeljenom bloku za digitalnu zemaljsku televiziju širine 7 MHz može emitovati četiri T-DAB bloka. Međutim, u tom slučaju se zahtijeva da ukupni zbir gustine spektara snage novih blokova ne prelazi spektralnu masku određenu za tehnologiju digitalne zemaljske televizije. Opisana fleksiblinost može imati primljenu pri uvođenju novih digitalnih usluga.

68

Slika 7.2.7: Spektralna maska DAB bloka u skladu sa Sporazumom GE06

69

7.3. Razmatranja zajedničkog rada DVB-T2 i T-DAB (DMB) mreža u opsegu VHF III

Zajednički rad DVB-T2 i T-DAB (DMB) mreža u istom opsegu zahtijeva posebnu pažnju i sa stanovišta problematike međusobnog uticaja različitih mreža, odnosno razmatranja njihove međusobne interferencije. Imajući u vidu da se ova studija bavi digitalnim radijom, u primjeru se najprije uzima signal DAB mreže kao signal koji se štiti. Posmatra se smetnja koja u tom slučaju može da potiče od DVB-T2 ili druge DAB (DMB) mreže. Razmatranja se odnose isključivo na prenosive DAB (DMB) prijemnike (ručni prijemni uređaji nijesu razmatrani). U literaturi se mogu naći različiti rezultati u pogledu navedenog razmatranja, zavisno od primijenjenih definicija prijema. Za potrebe ove studije koriste se rezultati prema preporukama ITU kao i rezultati koji proizilaze iz Sporazuma GE06. Preporuke ITU za proračune zaštitnih odnosa nalaze se u sljedećim dokumentima:

• RECOMMENDATION ITU-R BT.1368: Planning criteria for digital terrestrial television

– services in the VHF/UHF bands;

• RECOMMENDATION ITU-R BS.1660: Technical basis for planning of terrestrial digital

sound broadcasting in the VHF band.

Zaštitni odnos za istokanalnu interferenciju između dvije DAB mreže iznosi:

– 10 dB prema preporuci ITU, – 15 dB prema sporazumu GE06.

U nastavku će se isključivo koristiti rezultati koji proizilaze iz Sporazuma GE06. Tabelom 7.3.1 prikazani su podaci o potrebnim veličinama zaštitnog odnosa kada mreža digitalne zemaljske radio-difuzije namijenjena za televiziju (prema GE06 to je DVB-T) uzrokuje interferenciju prema T-DAB. Ova tabela se odnosi samo na televizijski signal širine kanala od 7 MHz, kakav je i predviđen za korišćenje u Crnoj Gori i drugim državama Evrope u opsegu VHF III. Shodno prethodno navedenom i rezultata iz Tabele 7.3.1, proizilazi da drugi DAB signal predstavlja veću smetnju DAB signalu nego DVB-T signalu.

Tabela 7.3.1 Zaštitni odnos za T-DAB mrežu koju ometa

DVB-T signal širine 7 MHz ∆f [MHz] (centralna frekvencija DVB-T/T2 signala minus centralna frekvencija T-DAB signala)

-4,5 -3,7 -3,5 -2,5 0 2,5 3,5 3,7 4,5

PR [dB] prijem mobilnim i

prenosivim prijemnikom -42 7 8 9 9 9 8 7 -42

PR [dB] Gaussov kanal -49 0 1 2 2 2 1 0 -49

70

Odgovarajući rezultati u slučaju kad je korisni signal nastao u tehnologiji DVB-T2 u kanalu širine 1,7 MHz u zvaničnoj literaturi ITU, CEPT ili EBU još uvijek nije dostupan, međutim prema dokumentima navedenih organizacija koji se koriste za planiranje DVB-T2 sistema navodi se da može biti pretpostavljeno da su vrijednosti zaštitnih odnosa u slučaju interferencije izazvane od DVB-T2 prema DAB iste kao i u slučaju DVB-T prema DAB, a koje su date Tabelom 7.3.1 Važan pokazatelj međusobnog uticaja različitih mreža je i nivo ometajućeg polja koji se primjenjuje kao podsticaj za pokretanje postupka koordinacije. Svrha postupka koordinacije, a koji može biti dosta složen, je zaštita pružanja kvalitetne usluge u nekoj oblasti. Da bi se odredio potreban nivo ometajućeg polja za pokretanje postupka koordinacije, potrebno je definisati reprezentativne konfiguracije različitih tehnologija, jer zaštitni odnos zavisi od izabranih parametara korisnog signala (modulacija, kodiranje) i vrste prijema. Za potrebe analize u ovoj studiji, u odnosu na željeni DAB signal, u svrhu izbora reprezentativne konfiguracije parametara ometajućeg signala koristiće se vrijednosti DVB-T (samo ilustrativno, s obzirom da DVB-T/DVB-T2 u državama susjednim Crnoj Gori nije implementiran u opsegu VHF III), kao i vrijednosti T-DAB i to sljedeće:

– DVB-T: 64-QAM, kodni odnos 3/4, fiksni prijem spoljašnjom antenom na krovu, 95% lokacija;

– T-DAB: mod rada I, nivo zaštite 3, mobilni prijem, 99% lokacija. Nivo polja se računa se pomoću izraza: Ftrigger = Fmed + fcorr – PR – CF, gdje su: Fmed - minimalna medijana jačine električnog polja željenog (štićenog) signala, fcorr - frekvencijska korekcija, PR - zaštitni odnos, CF - kombinovani korekcioni faktor lokacije. U slučaju fiksnog prijema važi sljedeće: fcorr = 20 log10(f/fr), gdje su: fr - referentna frekvencija, f - radna frekvencija sistema. U slučaju prijema u mobilnim uslovima važi sljedeće: fcorr = 30 log10(f/fr). Kombinovani korekcioni faktor lokacije CF računa se kao:

CF = µ 22nw σσ +

gdje su: σw - standardna devijacija varijacije lokacije željenog signala [dB], σn - standardna devijacija lokacijske varijacije signala smetnje [dB], µ - faktor distribucije (0,52 za 70%, 1,64 za 95%, 2,33 za 99% lokacija).

71

Obično se uzima σw = σn = 5,5 dB. Sve jačine polja uzete u obzir u proračunu odnose za antenu na visini 10 m od tla. U tabeli 7.3.2 dati su najniži nivoi ometajućeg polja kao primjer za pokretanje postupka koordinacije za moguće slučajeve istokanalne interferencije.

Tabela 7.3.2 Najniži nivoi ometajućeg polja kao primjer za pokretanje postupka koordinacije

Primjer proračuna za pokretanje postupka

koordinacije

Tehnologija mreže koja se štiti u slučaju istokanalne inteferencije

DVB-T T-DAB

Minimalna medijana jačine električnog polja korisnog

signala Fmed = 51 dB µV/m Fmed = 60 dB µV/m

Interferirajuća mreža *** ***

DVB-T C/N = 21 dB Ftrigger = 17 dB µV/m

C/N = 9 dB Ftrigger = 33 dB µV/m

T-DAB C/N = 26 dB Ftrigger = 12 dB µV/m

C/N = 15 dB Ftrigger = 27 dB µV/m

Uzimajući u obzir da DVB-T/DVB-T2 u državama susjednim Crnoj Gori nije implementiran u opsegu VHF III, od moguća 4 slučaja međusobne istokanalne interferencije, posebno se izdvaja slučaj istokanalne inteferencije signala T-DAB emitovanog iz jedne države prema T-DAB signalu emitovanom u drugoj državi, za koji nivo zaštite prema GE sporazumu C/N iznosi 15 dB, te prema proračunu slijedi da se koordinacija sprovodi u slučaju kada je nivo ometajućeg signala u istom kanalu veći od 27 dB µV/m. Slično se može izračunati i za druge inteferencije (npr. susjednokanalna), međutim iste neće biti posebno računate, imajući u vidu da su realna očekivanja u postupku koordinacije fokusirana na zaštitu emitovanja na istom kanalu, kao najzahtjevniji slučaj zaštite. Mjerenja DAB+ karakteristika sprovedena u Njemačkoj pokazala su da je vrijednost zaštitnog odnosa kod DAB+ tehnologije (detaljnije vidjeti u tačkama 4.3 i 9.2 ove studije) niža u odnosu na DAB, kako je dato u Tabeli 7.3.3.

Tabela 7.3.3: Poređenje C/N values for DAB and DAB+

Mobilni prijem (C/N, dB)

DAB GE06 15.0

DAB mjerenja (IRT), za nivo zaštite 3 13.3

DAB+ mjerenja (IRT), za nivo zaštite 3A 11.8

72

Osim dvostruko većeg iskorišćenja raspoloživih resursa, iz Tabele 7.3.3 može se zaključiti da se DAB+ tehnologijom postiže i veća osjetljivost na smetnje u odnosu na DAB tehnologiju. Naime, imajući u vidu da je prema mjerenjima zaštitni odnos C/N približno 3 dB manji kod tehnologije DAB+ u odnosu na C/N prema GE06 Sporazumu za DAB, to dalje dozvoljava i dodatnu relaksaciju od 3 dB pri planiranju i koordinaciji. Iz toga dalje slijedi da, uzimajući u obzir rezultate dobijene u realnim uslovima, koordinacija za DAB+ tehnologiju treba da se sprovodi u slučaju kada je nivo ometajućeg signala u istom kanalu veći od 24 dB µV/m.

73

8. Razvoj digitalnog radija u svijetu

8.1. DAB/DAB+ WorldDAB je globalni industrijski forum koji se fokusira na DAB digitalni radio, u cilju podrške svim aspektima implementacije digitalnog radija zasnovanog na DAB/DAB+ standardima, počevši od planiranja i tehnoloških prava pa sve do korisničkog marketinga. Ovaj forum sačinjava 87 članica iz 27 država, iz svih sektora industrije: proizvođači opreme i vozila, javni i komercijalni mediji, operatori, regulatori kao i tijela koja se bave razvojem u obasti elektronskih komunikacija. Imajući u vidu da se od digitalnih tehnologija radija sa aspekta uvođenja u Crnoj Gori izdvaja DAB+ tehnologija kao posebno interesantna, u ovom poglavlju daju se podaci o razvoju te tehnologije u svijetu (preuzeti su sa: www.worlddab.org). DAB/DAB+ tehnologija digitalnog radija trenutno je u fazi ekspanzije u mnogim državama Evrope, pacifičkog dijela Azije, južne Afrike kao i u državama arabijskog poluostrva. Trenutno je prodato više od 30 miliona prijemnika za upotrebu u domaćinstvu i automobilima. Godišnja prodaja se gotovo udvostručila u posljednje četiri godine. Digitalni radio u Evropi dostiže svoju prekretnicu sa ostvarenim pokrivanjem mreže u iznosu većem od 90% u Velikoj Britaniji, Švajcarskoj, Holandiji, Norveškoj, Danskoj, Njemačkoj i 65% u Italiji. Neke od pomenutih država već su utvrdile konačne datume za potpuni prelazak na digitalni radio, a politička opredjeljenja za digitalni radio i u ostalima su već izražena. Imajući u vidu da tehnologija DAB+ nudi brojne prednosti za sve karike u lancu, počevši od medija pa sve do slušalaca, te da je u potpunosti razvijena i testirana, nastupa period u kome će se i preostale države opredijeliti za uvođenje, a u krajnjem i konačnu tranziciju na digitalne radijske sisteme. U pomenutim državama gdje je komercijalna upotreba digitalnog radija već otpočela, ističu se sljedeće aktivnosti u pogledu daljeg razvoja: - Norveška je objavila potpuni prelazak za digitalni radio i utvrdila rok za gašenje analognih

sistema do 2017. godine. - Švajcarska je objavila planove za potpuni prelazak za digitalni radio, sa krajnim rokom u

periodu 2020-2024. godine. - U Njemačkoj je Ministarstvo transporta i digitale infrastrukture (BMVI) formiralo Upravni

odbor čiji je zadatak donošenje strategije prelaska na digitalni radio. U ovom odboru učestvuju predstavnici Vlade, regulatora za medije, javnih i komercijalnih medija, zatim predstavnici proizvođača opreme i automobilske industrije.

- Velika Britanija je objavila program daljeg razvoja DAB nacionalnog i lokalnih pokrivanja. Dodijeljena je licenca za drugi komercijalni multipleks sa nacionalnim pokrivanjem u čijem sastavu će 18 novih stanica otpočeti sa radom početkom 2016. godine.

- Danska je utvrdila smjernice za tehnologiju DAB+ sa prelaznim periodom do kraja 2016. godine i odlukom da se analogne stanice gase nakon postizanja 50% slušanosti u digitalnoj tehnologiji.

- U Holandiji je nakon puštanja u rad nacionalnog servisa u digitalnoj tehnologiji radija u septembru 2013. godine, odlučeno da se do kraja 2015. godine implementira novi layer sa regionalnim pokrivanjima.

- U Italiji je prošireno pokrivanje nacionalnog servisa na južni dio i Siciliju. Regulator AGCOM je izrazio jasnu namjeru da se započne prelazak na digitalnu tehnologiju DAB+

74

takođe i za lokalne medije. Početkom ove godine digitalni radio pušten je u rad za još tri regiona, a plan raspodjele radio-frekvencija za novih 40 regiona je objavljen u julu ove godine.

- U Francuskoj, nakon puštanja u rad 2014. godine u Parizu, Nici i Marseju, regulator CSA objavio je dalji razvoj ove tehnologije odnosno puštanje u rad stranica u novih 20 oblasti, naročito u oblastima koje su imale slabo pokrivanje FM signalom, sa ciljem da programi budu dostupni slušaocima do oktobra 2016. godine.

- U Belgiji je pušten u rad prvi (flamanski) DAB+ multipleks maja 2015. godine. - U Austiji je otpočelo probno emitovanje DAB+ za 15 servisa u oblasti Beča. - U Poljskoj je prošireno pokrivanje javnog servisa u DAB+ tehnologiji na 53%. - U Azijsko-pacifičkom regionu, vodeća država u pogledu DAB+ tehnologje je Australija, gdje

penetracija iznosi 23.6% domaćinstava. - DAB+ probno emitovanje u južnoj Africi dostiže 21.5% populacije za 18 medija među

kojima su javni, komercijalni i lokalni servisi. - U Ujedinjenim Arapskim Emiratima probno emitovanje DAB+ otpočelo je u Abu Dhabi-ju

jula 2015. godine, ekskluzivno za 4 servisa. - U Tunisu se probno emituje 12 servisa u DAB+ tehnologiji. Kao organizacija koja se bavi razvojem i unapređenjem tehnologija u ovoj oblasti, EBU je pozvao na uvođenje digitalnog emitovanja radija širom Evrope i na uključivanje digitalnih prijemnika u svim radijskim uređajima. U isto vrijeme, adminstracije država su u potrazi za izgradnjom prekograničnih veza za razvoj evropskog konsenzusa o digitalnoj budućnosti radija. U tom kontekstu, Evropska komisija se zajedno sa WorldDAB forumom počela baviti potencijalnim uključivanjem digitalnog zemaljskog radija u Strategiju jedinstvenog digitalnog tržišta (Digital Single Market Strategy). Strategija jedinstvenog digitalnog tržišta posebno tretira pitanje regulative za oblast medija. Poglavlje 3.2 Strategije jedinstvenog digitalnog tržišta (Communication from The Commission to

The European Parliament, The Council, The European Economic and Social Committee and The

Committee of The Regions/A Digital Single Market Strategy for Europe, COM/2015/0192 final,

05.06.2015) prepoznaje da će ubrzan razvoj tehnologije dovesti do potrebe za izvjesnim promjenama u oblasti audio-vizuelne medijske politike.

75

Razvoj DAB/DAB+ tehnologije u svijetu prikazan je na Slici 8.1.

Slika 8.1: Razvoj DAB/DAB+ u svijetu

8.2. Rokovi za prelazak na digitalni radio (Digital Switch-Over, DSO) Nekoliko država Evrope trenutno razmatra dugoročne planove za digitalni radio uključujući i rok za konačni prelazak na digitalnu tehnologiju. Norveška je prva država koja je usvojila krajni rok za DSO (2017), a Švajcarska DSO planira za period 2020-2024. godine. WorldDAB forum se posebno fokusiro na DSO, u cilju koordinisanja aktivnosti i razmjene iskustava. Sastancima ove grupe prisustvuju predstavnici Češke, Danske, Njemačke, Holandije, Norveške, Poljske, Švedske, Švajcarske i Velike Britanije.

76

8.3. Digitalni radio u domaćinstvima i vozilima Uzimajući u obzir opšte karakteristike i način korišćenja radija kao usluge, može se reći da je automobilska industrija važna karika u lancu prelaska na digitalnu tehnologiju. Prelazak na digitalno emitovanje širom Evrope, između ostalog zavisi i od dostupnosti prijemnika za digitalni radio, zbog čega je bitno da proizvođači vozila nude opciju ugrađenog prijemnika kao standarda u svim modelima.

Slika 8.2: Penetracija DAB/DAB+ ugrađenih u vozilima WorldDAB forum takođe je uspostavio i grupu koja se posebno fokusira na automobilsku industriju, forsirajući ugradnju digitalnih prijemnika u Evropi i šire. U Velikoj Britaniji 61% novih prodatih automobila ima ugrađene digitalne prijemnike za DAB u standardnoj opremi vozila, a u Norveškoj je preko 60% novih automobila prodatih sa DAB/DAB+ ugrađenom tehnologijom. U Švajcarskoj ovaj podatak iznosi 45%, a u Njemačkoj 10% sa tendencijom rasta, što je ilustrativno dato na Slici 8.2.

Pokrivanje DAB/DAB+ signalom je ostvareno za preko 90% populacije u Velikoj Britaniji, Švajcarskoj, Norveškoj, Danskoj, Njemačkoj i Holandiji, a 65% u Italiji, kako je predstavljeno na Slici 8.3.

Slika 8.3: Penetracija DAB/DAB+ u domaćinstvima

77

Trenutno se u Francuskoj, Italiji i Poljskoj radi na proširenju pokrivenosti mreža. Tokom ove godine DAB+ komercijalno startuje u oblasti Flanderije, u Austriji se vrši probno emitovanje, a u Švedskoj će krajem 2015. godine. Parlament glasati za strategiju digitalizacije radija (sa konačnim rokom za DSO 2022-24). Iz prethodno navedenog može se zaključiti da je širom Evrope tržište digitalnog radija u fazi razvoja, sa tendencijom daljeg rasta penetracije DAB/DAB+ u domaćinstvima i vozilima, što će u krajnjem uzrokovati i domino efekat na države koje još vijek nijesu započele sa uvođenjem ove tehnologije.

78

9. Smjernice za odabir tehnologije za digitalno emitovanje radija u zemaljskoj mreži

Nakon pregleda i opisa standarda i tehnologija, koje bi se mogle koristiti za digitalno emitovanje radija u zemaljskoj mreži, može se zaključiti da svaka od njih ima svoje prednosti i nedostatke. U nastavku ove studije daje se detaljniji prikaz i poređenje onih tehnologija koje ocjenjujemo najprihvatljivijim za primjenu u Crnoj Gori. To su tehnologije: DVB-T2, DAB+ i DRM+. Ovo poglavlje tretira trenutnu primjenu i razvoj pomenutih tehnologija, kao i način na koji se odabiraju optimalne vrijednosti parametara. Moguće vrste prijema kao i potrebne medijane električnog polja koje se koriste prilikom planiranja mreže u odgovarajućim tehnologijama specifičnim za audio signale takođe su predmet ovog poglavlja. Pažnja će se naročito posvetiti radio-frekvencijskim opsezima koji su tržišno interesantni i za koje su pojedine tehnologije namijenjene ili trenutno primjenjive.

9.1. DVB-T2 kao tehnologija za digitalno emitovanje radija DVB-T2 je prvenstveno namijenjena za emitovanje video signala. Kao standard napredniji u odnosu na prethodni DVB-T, osim što povećava kapacitet i obezbjeđuje bolju zaštitu podataka, rad u različitima frekvencijskim opsezima i sa različitim širinama kanala, ova tehnologija omogućava i istovremeno prenošenje podatka sa različitim nivoima zaštite. Međutim, DVB-T2 tehnologija se teško može optimizovati za istovremeni fiksni i mobilni prijem, s obzirom da te vrste prijema imaju suprotne zahtjeve. Pri emitovanju audio signala važno je obezbijediti pouzdan mobilni prijem. Stoga je povoljnije birati vrstu tehnologije sa manjim brojem podnosilaca (veći razmak između podnosilaca), a emitovanje vršiti na nižim frekvencijama (manji Doppler-ov efekat) kako bi se smanjila interferencija između podnosilaca. S druge strane, za fiksni prijem je povoljnije koristiti veći broj podnosilaca. Emitovanje video signala prvenstveno je namijenjeno uslovima fiksnog prijema, dok je u slučaju audio signala potrebno omogućiti prijem u mobilnim uslovima. Stoga je multipleksiranje audio i video signala za potrebe radija i televizije u jednom multipleksu posredstvom DVB-T2 tehnologije moguće ali nedovoljno optimalno rješenje, s obzirom da se odabir optimalnog rješenja mora vršiti između većeg kapaciteta i fiksnog prijema ili manjeg kapaciteta i mobilnog prijema. Imajući u vidu da je DVB-T2 tehnologija prvenstveno namijenjena za emitovanje televizijskog signala, u Crnoj Gori je prvi multipleks (MUX 1) zemaljske mreže za emitovanje u ovoj tehnologiji planiran na način da se zadovolji što veći procenat pokrivanja stanovništva Crne Gore multipleksnim signalom koji sadrži programe nacionalnog javnog servisa kao i komercijalnih medija koji su bili zainteresovani za pokrivanje cjelokupne teritorije Crne Gore. Parametri predajničke mreže za MUX 1 dati su u Tabeli 9.1.1:

79

Tabela 9.1.1 Parametri predajničke mreže za MUX 1 Parametri MUX1

Standard kompresije MPEG-4 (H.264/AVC) Širina opsega kanala 8 MHz FFT broj nosilaca 32K Zaštitni interval 1/16 Tip mreže SFN Pilot shema PP2 Tip prijema Stacionarni Modulaciona shema 256-QAM Antena mod SISO Kodni odnos 3/5 PLP mod Single Frekvencijski mod Normal Procijenjeni bitski protok mreže 31.1 Mbit/s

DVB-T2 MUX1 mreža predajnika puštena je u rad 2014 godine. U periodu do 2015. godine, privredno društvo "Radio-difuzni centar" d.o.o. Podgorica implementiralo je predajnike na ukupno 73 emisione lokacije u Crnoj Gori, a očekuje se dalji razvoj mreže u smislu puštanja u rad dodatnih gap filler-a u cilju postizanja pokrivanja signalom za više od 85% stanovništva što je Zakonom o digitalnoj radio-difuziji propisano kao minimalno pokrivanje koje se mora obezbijediti za digitalnu zemaljsku radio-difuznu mrežu kojom se programi javnog servisa emituju do krajnjih korisnika. Kao što je u prethodnoj sekciji navedeno, emitovanje audio signala posredstvom DVB-T2 tehnologije moguće je naročito kada je u pitanju T-Lite profil. Međutim, ovom studijom neće se detaljnije obrazlagati principi planiranja i implementacije mreže u DVB-T2 tehnologiji koja je prvenstveno namijenjena za televiziju i kao takva već implemetirana u Crnoj Gori.

9.2. DAB+ kao tehnologija za digitalno emitovanje radija Tehnologije DAB, DAB+, DMB prvenstveno su namijenjene za rad u opsegu VHF III i u L opsegu. Koriste se blokovi širine 1,7 MHz. DAB tehnologija, iako jedno vrijeme zastupljena u nekim državama, ima zastarjelo audio kodiranje, te je u istim državama već izvršena migracija na tehnološki napredniju DAB+. DMB bi bio opcija za prenos audio i video sadržaja, što i nije od naročitog interesa u prilikama crnogorskog tržišta. Stoga, u Crnoj Gori, kao i u drugim državama koje do sada nijesu uvodile digitalno emitovanje audio signala, od pomenutih tehnologija, kao najoptimalnije rješenje za prenos isključivo audio signala nameće se tehnologija DAB+.

80

9.2.1. Parametri multipleksa u tehnologiji DAB+ Kod DAB+, koji koristi HE AAC v2 audiokodiranje, zadovoljavajući kvalitet audio signala postiže se pri brzinama od 64-112 kbit/s. Najčešće se koristi kodni odnos 0,5 i mod emitovanja I. Ispitivanja sprovedena u nekim državama Evrope koje su među prvima uvele DAB+ tehnologiju, pokazuju da se može emitovati 10-16 programa po multipleksu. Broj programa po multipleksu u tehnologiji DAB+ predstavljen je tabelom 9.2.1.

Tabela 9.2.1 Broj programa po multipleksu u tehnologiji DAB+ Brzina prenosa bitova po

programu (podkanalu) [kbit/s] Broj stereo programa po

multipleksu

112 10

96 11

88 13

80 14

72 16

64 18

DAB+ pogodan je za elektronske medije koji su nosioci ili namjeravaju postati nosioci odobrenja za emitovanje programa sa nacionalnom ili regionalnom pokrivenošću signalom. Za nosioce odobrenja za emitovanje programa sa lokalnom pokrivenošću signalom (lokalne radijske stanice) SFN mreža predstavlja preskupo i nepotrebno rješenje. To znači da bi, prema trenutnom stanju tržišta u Crnoj Gori, pod pretpostavkom da su svi postojeći elektronski mediji koji emituju radijski program zainteresovani za digitalno emitovanje, bilo potrebno implementirati jedan multipleks sa nacionalnim pokrivanjem i dva multipleksa sa regionalnim pokrivanjima. Imajući u vidu organičenost resursa, kao i to da su SFN mreže preskupa i nepotrebna rješenja za lokalne radijske stanice, multiplekse sa isključivo lokalnim pokrivanjem nije moguće implementirati prema trenutnoj koncepciji Plana raspodjele radio-frekvencija namijenjenih za digitalnu zemaljsku radio-difuziju.

9.2.2. Planiranje mreže predajnika u tehnologiji DAB+ Prilikom planiranja mreže predajnika u DAB+ tehnologiji treba omogućiti:

• prvoklasni prijem u zatvorenim prostorima u urbanim oblastima, • dobar prijem na putevima koje povezuju urbane oblasti.

Ovi zahtjevi mogu se efikasno rješavati kombinacijom predajnika velikih snaga za pokrivanje oblasti velike površine i predajnika manjih snaga koji dopunjavaju pokrivanje u urbanim oblastima.

81

U postupku planiranja mreže predajnika potrebni su podaci o referentnoj konfiguraciji prijemnika koji se koriste u proračunu. Postoji više referentnih konfiguracija prijemnika i one, kao rezultat, daju različite potrebne nivoe prijemnih polja koja je potrebno obezbijediti za pravilan prijem u određenim uslovima. Kao referentne konfiguracije, uzete su konfiguracije iz Plana raspodjele radio-frekvencija namijenjenih za digitalnu zemaljsku radio-difuziju, u skladu sa međunarodnim Sporazumom GE06. U nastavku je dat postupak proračuna potrebne minimalne medijanske vrijednosti električnog polja u opsegu VHF III.

Pn = F + 10 log10 (k T0 B)

Ps min= C/N + Pn

Aa = G + 10 log10 (1.64λ2/4π)

φmin = Ps min – Aa + Lf

Emin = φmin + 120 + 10 log10 (120π)

= φmin + 145.8

Emed = Emin + Pmmn + Cl za fiksni prijem

Emed = Emin + Pmmn + Cl + Lh za prijem na prenosivom uređaju i mobilni prijem

Emed = Emin + Pmmn + Cl + Lh + Lb za prijem na prenosivom uređaju u zatvorenom prostoru

Cl = µ* σc

σc = 22mb σ+σ

gdje je:

Pn : snaga šuma u prijemniku (dBW)

F : faktor šuma prijemnika (dB)

k : Boltzmann-ova konstanta (k = 1.38 × 10–23 J/K)

T0 : apsolutna temperatura (T0 = 290 K)

B : širina opsega šuma u prijemniku

(1.54 × 106 Hz za T-DAB frekvencijski blok)

Ps min : minimalna korisna snaga signala na ulazu u prijemnik (dBW)

C/N : zahtijevani odnos signal-šun signala na ulazu u prijemnik (dB)

Aa : efektivna površina antene (dBm2)

G : dobitak antene u odnosu na polutalasni dipole (dBd)

λ : talasna dužina (m)

φmin : minimalna gustina snage (dBW/m2)

Lf : gubici u prenosu od antene do prijemnika (dB)

82

Emin : ekvivalentna minimalna jačina električnog polja na mjestu prijema (dB(µV/m))

Emed : medijana minimalne ekvivalentne jačine električnog polja, vrijednost koja se koristi za planiranje (dB(µV/m))

Pmmn : dozvoljena granica za šum proizveden ljudskim djelovanjem (dB)

Lh : gubici zbog različite visine prijemne antene (proračun od 10 m visine prijemne antene na 1,5 m visine prijemne antene iznad tla) (dB)

Lb : srednja vrijednost gubitaka u objektu (dB)

Cl : korekcioni faktor lokacije (dB)

σc : kombinovana standardna devijacija (dB)

σm : standardna devijacija na makro nivou (dB) (σm = 5.5 dB)

σb : standardna devijacija vezano za gubitke zbog slabljenja u objektu (dB)

µ : faktor distribucije (0.52 za 70%, 1.64 za 95% i 2.33 za 99%). Uočava se da se odabir različitih veličina pojedinih parametara (potreban C/N, F, Cl, Lh, Lb,…) utiče na rezultat proračuna nivoa medijane električnog polja, zbog čega bi se mogli očekivati različiti rezultati u zavisnosti od početnih postavki parametara. Pokrivenost terena signalom smatra se dobrom ako je 95% lokacija pokriveno dovoljnom jačinom polja za prijem na prenosivom uređaju (zatvoreni prostor) i 99% lokacija pokriveno dovoljnom jačinom polja za prijem u mobilnim uslovima. Pokrivenost signalom se smatra zadovoljavajućom ako je 70% lokacija pokriveno dovoljnom jačinom polja za prijem na prenosivom uređaju (zatvoreni prostor) i 90% lokacija pokriveno za prijem u mobilnim uslovima. Definisane su dvije osnovne vrste prijema:

• Prijem na prenosivom uređaju, koji može biti: o klase A (prijem sa antenom koja se koristi na otvorenom na visini ne manjoj od 1,5 m

iznad tla) i, o klase B (antena se nalazi u zatvorenom prostoru na visini ne manjoj od 1,5 m iznad

nivoa poda, u prostoriji koja se nalazi u prizemlju i ima spoljašnji prozor na zidu). • Prijem u mobilnim uslovima; Referentni prijem u mobilnim uslovima koristi antenu na

visini ne manjoj od 1,5 m iznad tla. Dominantni faktor u mobilnim uslovima predstavlja feding u kanalu, a da bi se smanjio potrebna je dodatna redundantnost. Redundantnost zavisi od brzine kretanja i frekvencije emitovanja.

Za T-DAB/DAB+ planira se mobilni prijem i prijem na prenosivom uređaju u zatvorenom prostoru. Na frekvenciji 200 MHz:

− gubici zbog različite visine prijemne antene Lh iznose 12 dB (suburbana oblast), − gubici zbog slabljenja u objektu Lb iznose 9 dB sa standardnom devijacijom jednakom σb

= 3 dB, − dobitak antene za prijem na prenosivom uređaju i mobilnom prijemniku iznose -2 dB.

83

Ako se traži se pokrivenost 95% lokacija za prenosivi uređaj, odnosno 99% za mobilni uređaj, − za faktor šuma uzima se vrijednost od 7 dB, a C/N = 15 dB, − standardna devijacija za unutrašnji prijem iznosi σc = 6,3 dB, a standardna devijacija na

makro nivou σm = 5,5 dB. Korekcioni faktori za lokaciju u ovom slučaju iznose:

− 13 dB za spoljašnje lokacije prijemnika pri pokrivenosti 99%; − 10 dB za unutrašnje lokacije prijemnika pri pokrivenosti 95%.

Uzimajući u obzir prethodno navedeno definisane su dvije referentne konfiguracije prijemnika (RPC, Reference Planning Configurations) za T-DAB/DAB+ u opsegu VHF III, RPC 4 za mobilni prijem i RPC 5 za prijem u zatvorenom prostoru na prenosivom uređaju, čije su vrijednosti date Planom raspodjele radio-frekvencija namijenjenih za digitalnu zemaljsku radio-difuziju (vidjeti tačku 6.1.1.2). Referentne vrijednosti medijane električnog polja, iz Tabele 6.1.1.2.1, koje se koriste prilikom planiranja mreže su vrijednosti koje je potrebno ostvariti na visini 10 m iznad tla, na 50% lokacija i 50% vremena. Te vrijednosti treba umanjiti za 12 dB ako se želi dobiti vrijednost medijane električnog polja na visini 1,5 m iznad tla. Dokument EBU – TECH 3317 "Planning parameters for hand held reception", (Geneva, July

2007) normira prijem ručnim uređajem. U principu, planira se prijem pomoću T-DMB prijemnika, međutim shodno prethodno navedenom te vrijednosti mogu se koristiti i za DAB/DAB+ uređaje iste vrste (ručni uređaji). Planirane su 4 vrste prijema, prema Tabeli 9.2.2.1.

Tabela 9.2.2.1 Vrste prijema T-DMB ručnih uređaja

Vrsta prijema Opis

A Prijem ručnim uređajem na otvorenom prostoru

B Prijem ručnim uređajem u zatvorenom prostoru

C Prijem ručnim uređajem u vozilu koje se kreće, antena je spoljašnja

D Prijem ručnim uređajem u vozilu koje se kreće, nema spoljašnje antene na vozilu

Postupak proračuna odgovara proračunu za prenosive uređaje. Ulazni parametri su drugačije odabrani (potrebni C/N, G, Cl, Lh, Lb, dodata je σv koja predstavlja standardnu devijaciju vezano za slabljenje u vozilu i Lv koji predstavlja srednje gubitke zbog slabljenja u vozilu), jer su prilagođeni ručnom prijemu. U ovom dokumentu nisu striktno određene vrijednosti faktora Lh te je stoga referentna vrijednost za minimalnu medijansku vrijednost električnog polja data za 50% lokacija, 50% vremena i na visini 1,5 m iznad tla.

Dobijene vrijednosti odnose se na DAB mod emitovanja I i kodni odnos 0,5 u opsegu 200 MHz a prikazane su Tablom 9.2.2.2.

84

Tabela 9.2.2.2 Referentne konfiguracije ručnih T-DMB prijemnika u

opsegu VHF III (200 MHz)

Vrsta prijema A B C D

Pokrivenost lokacija 95% 95% 99% 99%

Referentna vrijednost za minimalnu medijanu električnog polja [dBµV/m] (50% lokacija, 50 % vremena, 1,5 m iznad tla)

55,6 65,9 49,5 68,2

Kao što je i očekivano, dobijene vrijednosti veće su od onih koje se odnose na prenosive uređaje. Može se uporediti RPC4 i vrsta prijema C, kao i RPC5 i vrsta prijema B. Tabelom 9.2.2.3 prikazuje se poređenje referentnih vrijednosti za minimalnu medijanu električnog polja za 50% lokacija, 50% vremena i na visini 1,5 m iznad tla.

Tabela 9.2.2.3 Poređenje referentnih vrijednosti minimalnih medijana električnog polja prenosivih i ručnih prijemnika

Vrsta prijema mobilni zatvoreni prostor

RPC 4 C RPC 5 B

Referentna vrijednost za minimalnu medijanu električnog polja [dBµV/m] (50% lokacija, 50 % vremena, 1,5 m iznad tla)

48 49,5 54 65,9

9.3. DRM+ kao tehnologija za digitalno emitovanje radija U određenim okolnostima, DRM+ predstavlja obećavajuću tehnologiju za lokalne radijske stanice. Razlog tome su visoki troškovi zakupa kapaciteta u multipleksu koji se obično trebaju plaćati mrežnom operatoru. Jeftinija a time i prihvatljivija opcija za lokalne radijske stanice je posjedovanje sopstvene emisione opreme (i eventualno infrastrukture), što je najveća prednost upravo kod tehnologije DRM+. Ova tehnologija može koristiti radio-frekvencije iz opsegaVHF I i II. Tehnologija takođe podržava mogućnost multipleksa više sadržaja (do 4, ali realno je očekivati do 2 programa u multipleksu). Može se graditi jednofrekvencijska mreža (SFN), ali lokalnim radijskim stanicama vjerovatno je prihvatljivija opcija koju čini samo jedan predajnik, međutim i pored navedenih povoljnosti, za sada DRM+ tehnologija ipak nije komercijalno rasprostranjena u Evropi. Imajući u vidu prethodno, smatramo da DRM+ nije konkurencija tehnologiji DAB+ s obzirom da te dvije tehnologije imaju različite ciljne grupe korisnika.

85

9.3.1. Planiranje mreže predajnika u tehnologiji DRM+ Osnovni OFDM parametri za DRM+ tehnologiju dati su Tabelom 9.3.1.1.

Tabela 9.3.1.1 OFDM parametri tehnologije DRM+

Elementarni vremenski interval T 83+1/3 µs

Trajanje korisnog dijela OFDM simbola Tu

2,25 ms

Trajanje zaštitnog intervala Tg 0,25 ms

Trajanje OFDM simbola Ts 2,5 ms

Tg/ Tu 1/9

Trajanje prijenosnog okvira Tf 100 ms

Broj simbola po okviru Ns 40

Širina kanala 100 kHz

Razmak između podnosilaca 1/Tu 444,4 Hz

Za planiranje u opsegu VHF II (87,5-108 MHz), pri čemu se proračun minimalne medijane električnog polja vrši na način kako je to opisano za DAB, kao referenca može se primijeniti dokument "Planning Parameters related to DRM Mode E(‘DRM+’) in VHF Band II (87.5 – 108

MHz)" koji se temelji na eksperimentalnim mjerenjima (sprovedenim u Kaiserslauternu, Njemačka). Rezultati su dati za dvije grupe DRM+ parametara prema Tabeli 9.3.1.2.

Tabela 9.3.1.2 Parametri tehnologije DRM+

Mod emitovanja MSC kanala 4-QAM, nije hijerarhijska modulacija, oznaka 11

16-QAM, nije hijerarhijska modulacija, oznaka 00

Kodni odnos u MSC kanalu Ruk 0,4 0,33

Kodni odnos u SDC kanalu Rsdc 0,25 0,25

Aproksimativna brzina prenosa bitova 58,2 kbit/s 97,0 kbit/s

Tabela 9.3.1.3 Modeli kanala za DRM+

Model kanala i opis Brzina

Kanal 7 (AWGN) 0 km/h, nema vremenskih promjena

Kanal 8 (gradski) 2 km/h i 60 km/h (brzina pješaka i vozila)

Kanal 9 (ruralni) 150 km/h (brzina vozila na autoputu)

Kanal 10 (opstruirani teren) 60 km/h (brzina vozila u naseljenoj oblasti

Kanal 11 (brdoviti teren) 100 km/h (brzina vozila na lokalnim putevima)

Kanal 11 (SFN) 150 km/h (brzina vozila na autoputu)

86

Ispitivanja su sprovedena s različitim modelima kanala, datih u Tabeli 9.3.1.3 (detaljnije u vezi kanala može se pogledati Annex B, ETSI ES 201 980). Posebno su istaknuti modeli kanala za koje su određene vrste prijema kako slijedi:

– fiksni prijem (kanal 7), – prijem na prenosivom prijemniku (kanal 8) i, – mobilni prijem (kanal 9).

U Tabeli 9.3.1.4 dat je potrebni odnos (C/N)min za različite modele kanala i izabranih parametara tehnologije DRM+ u skladu sa standardnom ETSI ES 201 980.

Tabela 9.3.1.4 (C/N)min prema ETSI ES 201 980

Model kanala

(C/N)min [dB]

4-QAM, Ruk = 0,33 16-QAM, Ruk = 0,5

Kanal 7 (AWGN) 1,3 7,9

Kanal 8 (gradski, 60km/h) 7,3 15,4

Kanal 9 (ruralni) 5,6 13,1

Kanal 10 (teren sa preprekama) 5,4 12,6

Kanal 11 (brdoviti teren) 5,5 12,8

Kanal 12 (SFN) 5,4 12,3

U Tabeli 9.3.1.5 dat je potrebni odnos (C/N)min za različite modele kanala i izabranih parametara tehnologije DRM+ prema eksperimentalnim mjerenjima sprovedenim u Kaiserslauternu, Njemačka.

Tabela 9.3.1.5 (C/N)min prema eksperimentalnim mjerenjima sprovedenim u Njemačkoj

Model kanala

(C/N)min [dB]

4-QAM, Ruk = 0,33 16-QAM, Ruk = 0,5

Kanal 7 (AWGN) 2,9 7,8

Kanal 8 (gradski, 60km/h) 13,0 18,7

Kanal 9 (ruralni) 11,4 17,7

Kanal 10 (teren sa preprekama) 11,2 17,0

Kanal 11 (brdoviti teren) 11,7 16,8

87

Prilikom proračuna minimalne medijane električnog polja tokom prethodno navedenog eksperimenata pretpostavljene su sljedeće vrijednosti:

• faktor šuma prijemnika F = 7 dB; • dobitak antene za:

– fiksni prijem 4 dBd, – mobilni prijem -2,2 dBd, – nekritični prijem sa prenosivim prijemnikom -2,2 dBd, – kritični prijem sa prenosivim prijemnikom -19,02 dBd;

• gubici zbog različite visine prijemne antene: – 10 dB korekcioni faktor za prigradske oblasti u slučaju nekritičnog prijema s

prenosivim prijemnikom, – 17 dB korekcijski faktor za gradske oblasti u slučaju kritičnog prijema sa prenosivim

prijemnikom; • srednji gubici usljed slabljenja unutar objekta Lb = 9 dB, a standardna devijacija vezano

za gubitke usljed slabljenja unutar objekta σLb=3 dB; • standardna devijacija σL za DRM+ u gradskim oblastima iznosi 5,3 dB, a u prigradskim

oblastima 7 dB; • kombinovani korekcioni faktor CF na 50 % lokacija za:

– gradske oblasti iznosi 7,5 dB (DRM+ u prisustvu smetnje od DRM+) ili 9,85 dB (DRM+ u prisustvu smetnje od FM signala),

– prigradske oblasti iznosi 9,90 dB (DRM+ u prisustvu smetnje od DRM+) ili 10,86 dB (DRM+ u prisustvu smetnje od FM) (ovo se neće razmatrati u proračunu);

• šum proizveden ljudskim djelovanjem iznosi 2 dB ako se razmatra šumom ograničen scenario odnosno 0 dB ako se razmatra interferencijom ograničen scenario;

• faktor distribucije µ iznosi: – 0,524 za 70% lokacija, – 1,282 za 90% lokacija, – 1,645 za 95% lokacija i, – 2,327 za 99% lokacija;

• korekcioni faktor lokacije Cl = µ σL. Proračun ukupnog korekcionog faktora (Cuk) u slučaju mobilnog prijema može se izvesti na sljedeći način. Prikaz korekcionih vrijednosti u slučaju mobilnog prijema dat je u Tabeli 9.3.1.6.

Tabela 9.3.1.6 Korekcioni faktor u slučaju mobilnog prijema Frekvencija f [MHz] 100

Vrsta antene i dobitak u odnosu na polutalasni dipol

Omni, GD [dB] -2,20

Dužina kabla i gubici u kablu 2 m, Lc [dB] 0,28

Visina antene iznad tla, gubici zbog različite visine prijemne antene

1,5 m, Lh [dB] 10

Šum proizveden ljudskim djelovanjem

Pmmn [dB] 0

Srednji gubici usljed slabljenja Lb [dB] 0

88

unutar objekta

Standardna devijacija vezano za gubitke usljed slabljenja unutar objekta

σLb [dB] 0

Korekcioni faktor lokacije za 99% lokacija Cl [dB],

Cl = µ σL 16,29

Ukupan korekcioni faktor lokacije C2 [dB] 16,29

Ukupan korekcioni faktor Cuk [dB] 28,77

Za prikazani slučaj u Tabeli 9.3.1.6 dobijaju se sljedeće vrijednosti:

Cl = µ σL = 2,327 (99% lokacija) ⋅ 7 (prigradska oblast), Cl = 16,29 dB;

C2= 22LblC σ+

Cuk = C2 + Lb + Pmmn + Lh + Lc – GD = 28,77 dB Slično bi se mogli izračunati i ukupan korekcioni faktori u drugim slučajevima. Proračun minimalne medijane električnog polja izveden je za dva slučaja odabranih parametara tehnologije DRM+ i to za fiksni prijem, prijem na prenosivom prijemniku i za mobilni prijem. Prijem na prenosivom prijemniku se nadalje može posmatrati kroz dvije situacije: prenosivi prijemnik u zatvorenom prostoru i prenosivi prijemnik u otvorenom prostoru. Postoje dvije mogućnosti za prenosivi prijemnik u zatvorenom i otvorenom prostoru: kritična ili nekritična situacija. Imajući u vidu prethodno, moguće je definisati šest različitih vrsta prijema.

Tabela 9.3.1.7 Minimalna medijana električnog polja i odabir parametara DRM+:

16-QAM, Ruk = 0,33 Frekvencija f [MHz] 100 100 100 100 100 100

Vrsta prijema fiksni prenosivi

prijemnik u zatvorenom

prenosivi prijemnik u zatvorenom

prenosivi prijemnik u otvorenom


mobilni

Situacija nekritična kritična nekritična kritična

Pokrivenost lokacija

50% 70% 70% 95% 95% 99%

Oblast prigradska prigradska gradska prigradska gradska ruralna

Minimalna potrebna jačina električnog polja na poziciji prijemne antene

Emin

[dB(µV/m)] 4,88 15,78 15,78 15,78 15,78 14,78

89

Ukupni korekcioni faktor

Cuk [dB] -2,59 25,94 49,11 23,72 44,74 28,77

Minimalna medijana električnog polja

Emed

[dB(µV/m)] 2,29 41,72 64,89 39,50 60,52 43,55

U Tabeli 9.3.1.7 prikazane su vrijednosti minimalne medijane električnog polja za različite vrste prijema i odabir parametara tehnologije DRM+: 16-QAM, Ruk=0,33. Minimalna medijana električnog polja odnosi se na 50% lokacija, 50% vremena i visinu prijemne antene 10 m iznad tla. U Tabeli 9.3.1.8 prikazane su vrijednosti minimalne medijane električnog polja za različite vrste prijema i odabir parametara tehnologije DRM+: 4-QAM, Ruk=0,4. Minimalna medijana električnog polja odnosi se na 50% lokacija, 50% vremena i visinu prijemne antene 10 m iznad tla. Dobijene vrijednosti uporedive su sa potrebnom medijanom električnog polja u slučaju planiranja FM mreže.

Tabela 9.3.1.8 Minimalna medijana električnog polja i odabir parametara DRM+:

16-QAM, Ruk = 4 Frekvencija f [MHz] 100 100 100 100 100 100

Vrsta prijema fiksni prenosivi

prijemnik u zatvorenom

prenosivi prijemnik u zatvorenom



mobilni

Situacija nekritična kritična nekritična kritična

Pokrivenost lokacija

50% 70% 70% 95% 95% 99%

Oblast prigradska prigradska gradska prigradska gradska ruralna

Minimalna potrebna jačina električnog polja na poziciji prijemne antene

Emin

[dB(µV/m)] -0,02 10,08 10,08 10,08 10,08 8,48

Ukupni korekcioni faktor

Cuk [dB] -2,59 25,94 49,11 23,72 44,74 28,77

Minimalna medijana električnog polja

Emed

[dB(µV/m)] -2,61 36,02 59,19 33,80 54,82 37,25

90

U Tabeli 9.3.1.9 prikazane su vrijednosti minimalne medijane električnog polja za planiranje FM mreže. Vrijednosti se odnose na 50% lokacija, 50% vremena i visinu prijemne antene od 10 m iznad tla. Na osnovu datih podataka, može se primijetiti da predajnik iste snage postiže bolje pokrivanje kod tehnologije DRM+ nego kod tehnologije FM.

Tabela 9.3.1.9 Minimalne medijane električnog polja za planiranje FM mreže

Oblast Usluge

Mono signal [dB(µV/m)] Stereo signal [dB(µV/m)]

Ruralna 48 54

Gradska 60 66

Veliki gradovi 70 74

Vrijednosti minimalne medijane električnog polja za planiranje u tehnologiji FM preuzete su iz preporuke ITU-R BS.412 Planning standards for terrestrial FM sound broadcasting at VHF.

91

10. Zaključak i dalje aktivnosti Izborom parametara za emitovanje po pojedinoj tehnologiji i definisanjem vrste prijema utiče se na dobijene vrijednosti potrebnih minimalnih medijana električnog polja. S obzirom da mijenjanje parametara značajnom broju kombinacija nije pogodno sa aspekta realizacije, organizacije kao što su ITU i EBU kao smjernice su odredile "službene" vrste prijema, koje olakšavaju projektovanje mreže. Najzahtjevniju vrstu prijema predstavljaju prenosivi (ručni) uređaji koji se nalaze u zatvorenom prostoru u gradskom području. Kad se planira pokrivanje grada potrebno je dimenzionisati predajničku mrežu shodno toj vrsti prijema. Mobilna vrsta prijema koristi se za adekvatno pokrivanje urbanih oblasti. Ostvarivanje mobilnog prijema jednostavno se može izvesti ako su podnosioci OFDM signala na dovoljno velikom razmaku u odnosu na Doppler-ov pomjeraj frekvencije. Rezultati dobijeni proračunima i simulacijama uvijek se trebaju potvrditi ispitivanjima odnosno testiranjima i mjerenjima na terenu. Ovi su zaključci koji važe za sve tri analizirane tehnologije DAB+, DVB-T2 i DRM, koje trenutno predstavljaju moguća rješenja za emitovanje digitalnog radija u Crnoj Gori. Među navedenim tehnologijama za uvođenje digitalnog radija u Crnoj Gori posebno se izdvaja DAB+ kao najpovoljnija tehnologija. Premda komercijalni prijemnici za DRM+ trenutno nijesu u velikoj mjeri prisutni na evropskom tržištu, tehnologija DAB+ u opsegu 174-230 MHz ipak u dugoročnom periodu predstavlja prihvatljivo rješenje za digitalizaciju radija u Crnoj Gori, posebno uzimajući u obzir da uvođenje ove tehnologije nije uslovljeno gašenjem klasičnih FM radijskih sistema, te se stoga može pretpostaviti da će digitalno emitovanje radijskih signala u Crnoj Gori započeti isključivo kao tržišno podstaknuta inovacija u svrhu pružanja audio vizuelnih usluga do krajnjih korisnika posredstvom zemaljske mreže predajnika kao dominante platforme. Inače, EBU preporuka R138 preporučuje razvoj primarno DAB+ servisa, a jedino u slučaju da DAB pokrivanje nije moguće preporučuje se DRM kao alternativa. Slušaoci su i dalje usmjereni na klasične vidove praćenja radijskih programa putem svojih radijskih prijemnika u domaćinstvima, vozilima ili putem prenosivih radijskih uređaja. Samim tim DAB+ tehnologija u Crnoj Gori je sa aspekta konzumenta i te kako prihvatljiva i prirodna što je ključno za razvoj ove platforme. U tom kontekstu moguće je postići i zavidnu suspstitutivnost usluge pružanja radijskih sadržaja koja sama po sebi obezbjeđuje razvoj dinamičnog i konkurentskog tržišta. Međutim, bez obzira na postojeće i buduće tehnologije emitovanja audio sadržaja koje će prevladati prvenstveno na evropskom tržištu kojem Crna Gora pripada, a u krajnjem i svjetskom imajući u vidu da je globalno usaglašavanje tehnologija opšti trend u cjelokupnoj sferi elektronskih komunikacija naročito za sisteme koji su namijenjeni za komercijalno korišćenje i uopšte korišćenje u svakodnevnom životu ljudi, kakav je upravo radio, smatramo da je dalji razvoj i unapređivanje otvorene platforme digitalnog i hibridnog radija od presudnog značaja u dugoročnom periodu. Planom namjene radio-frekvencijskog spektra u Crnoj Gori predviđen je opseg 174-240 MHz za potrebe uvođenja T-DAB/DAB+ tehnologije. Planom raspodjele radio-frekvencija za digitalnu

92

zemaljsku radio-difuziju utvrđena je podjela opsega 174-230 MHz na radio-frekvencijske kanale, bliži uslovi, način korišćenja i način dodjele radio-frekvencija za T-DAB/DAB+, u skladu sa međunarodnim Sporazumom GE06. U svrhu planiranja i implementacije T-DAB/DAB+ sistema, Crna Gora je podijeljena na 2 geografska područja odnosno alotment zone. Pokrivenost svake zone može se ostvariti izgradnjom jednofrekvencijske mreže predajnika, što je najpovoljnije i obavezno rješenje gdje god je to moguće sa aspekta sinhronizacije. Za svaku alotment zonu predviđena su po 3 radio-frekvencijska bloka u opsegu 174-230 MHz, širine kanala 1536 kHz. Privredno društvo "Radio-difuzni centar" d.o.o. Podgorica izrazilo je interesovanje da 2016. godine otpočne sa testnim emitovanjem digitalnog radija u T-DAB+ tehnologiji. U tom pogledu, u skladu sa važećim regulatornim okvirom, Agencija može pomenutom subjektu izdati odobrenje za privremeno korišćenje radio-frekvencija, saglasno Zakonu o elektronskim komunikacijama, Planu namjene radio-frekvencijskog spektra i Planu raspodjele radio-frekvencija za digitalnu zemaljsku radio-difuziju. Odobrenje za korišćenje radio-frekvencija na višegodišnji period utvrđen Zakonom o elektronskim komunikacijama, Agencija shodno važećem regulatornom okviru za oblast elektronskih komunikacija zainteresovanom operatoru mreže može utvrditi nakon ispunjenja uslova koji su predviđeni Zakonom o elektronskim medijima. U dogledno vrijeme u Crnoj Gori je neophodno dalje raditi na praćenju prakse susjednih zemalja na polju uvođenja digitalnog radija uz prepoznavanje nacionalnih specifičnosti i potreba vezano za ovaj proces. S tim u vezi, posebno se ističe potreba buduće međuresorske saradnje nadležnih ministarstava i regulatornih organa za oblast elektronskih komunikacija i elektronskih medija u cilju pripreme strateškog dokumenta kojim se daju smjernice za sprovođenje digitalizacije radija. Strategija uvođenja digitalnog radija u Crnoj Gori prvenstveno treba da utvrdi smjernice za sprovođenje, način i uslove uvođenja digitalnog radija, takođe i da razmotri potrebu eventualnog gašenja analognog radija i druga pitanja od značaja sa stanovišta razvoja budućih tehnologija.

93

11. Spisak Referenci

ITU regulativa

RR Radio Regulations

GE75 Final Acts of the Regional Administrative LF/MF Broadcasting Conference (Regions 1 and 3), Geneva, 1975

GE84 Final Acts of the Regional Administrative Conference for the Planning of the VHF Sound Broadcasting (Region 1 and part of Region 3), Geneva, 1984

GE06 Final Acts of the Regional Radiocommunication Conference for planning of the digital terrestrial broadcasting service in parts of Regions 1 and 3, in the frequency bands 174-230 MHz and 470-862 MHz (RRC-06), Geneva, 2006

WI95 rev CO07

Final Acts of the CEPT T-DAB Planning Meeting, Constanta 2007, for the revision of the Special Arrangement of the European Conference of Postal and Telecommunications Administrations (CEPT) relating to the use of the bands 47–68, 87.5-108, 174-230, 230-240 and 1452-1492 MHz for the introduction of Terrestrial Digital Audio Broadcasting (T-DAB), Wiesbaden, 1995

MA02 rev CO07

Final Acts of the CEPT Multi-lateral Meeting for the frequency band 1452 - 1479.5 MHz, Constanta 2007, for the revision of the Special Arrangement of the European Conference of Postal and Telecommunications Administrations (CEPT) relating to the use of the band 1452 – 1479.5 MHz for Terrestrial Digital Audio Broadcasting (T-DAB), Maastricht, 2002

ITU Preporuke

BS.646 Source encoding for digital sound signals in broadcasting studios

BS.647 A digital audio interface for broadcasting studios

BS.774 Service requirements for digital sound broadcasting to vehicular, portable and fixed receivers using terrestrial transmitters in the VHF/UHF bands

BS.776 Format for user data channel of the digital audio interface

BS.1114 Systems for terrestrial digital sound broadcasting to vehicular, portable and fixed receivers in the frequency range 30-3 000 MHz

BS.1115 Low bit-rate audio coding

BS.1196 Audio coding for digital broadcasting

BS.1284 General methods for the subjective assessment of sound quality

BS.1286 Methods for the subjective assessment of audio systems with accompanying picture

BS.1348 Service requirements for digital sound broadcasting at frequencies below 30 MHz

BS.1349 Implementation of digital sound broadcasting to vehicular, portable and fixed receivers using terrestrial transmitters in the LF, MF and HF bands

BS.1386 LF and MF transmitting antennas characteristics and diagrams

BS.1387 Method for objective measurements of perceived audio quality

BS.1514 System for digital sound broadcasting in the broadcasting bands below 30 MHz

94

BS.1547 Terrestrial component of systems for hybrid satellite-terrestrial digital sound broadcasting to vehicular, portable and fixed receivers in the frequency range 1 400-2 700 MHz

BS.1548 User requirements for audio coding systems for digital broadcasting

BS.1615 "Planning parameters" for digital sound broadcasting at frequencies below 30 MHz

BS.1660 Technical basis for planning of terrestrial digital sound broadcasting in the VHF band

BS.1661 Signal-on-the-air' specifications of the digital system described in Annex 1 to Recommendation ITU-R BS.1514 for digital sound broadcasting in the broadcasting bands below 30 MHz

BS.1786 Criterion to assess the impact of interference to the terrestrial broadcasting service (BS)

BS.1892 Requirements for enhanced multimedia services for digital terrestrial broadcasting in VHF Bands I and II

BS.1894 Digital radio broadcast service, captioned radio

BS.1895 Protection criteria for terrestrial broadcasting systems

BT.1368 Planning criteria, including protection ratios, for digital terrestrial television services in the VHF/UHF bands

P.1546 Method for point-to-area predictions for terrestrial services in the frequency range 30 MHz to 3 000 MHz

ETSI Standardi

EN 300 401 Digital Audio Broadcasting (DAB) to mobile, portable and fixed receivers

EN 302 077-1 Transmitting equipment for the Terrestrial - Digital Audio Broadcasting (T-DAB) service; Part 1: Technical characteristics and test methods

EN 302 077-2 Transmitting equipment for the Terrestrial - Digital Audio Broadcasting (T-DAB) service; Part 2: Harmonized EN under article 3.2 of the R&TTE Directive

EN 302 245-1 Transmitting equipment for the Digital Radio Mondiale (DRM) broadcasting service; Part 1: Technical characteristics and test methods 2005

EN 302 245-2 Transmitting equipment for the Digital Radio Mondiale (DRM) broadcasting service; Part 2: Harmonized EN under article 3.2 of the R&TTE Directive 2006

EN 301 489-11 ElectroMagnetic Compatibility (EMC) standard for radio equipment and services; Part 11: Specific conditions for terrestrial sound broadcasting service transmitters

TS 101 756 Registered Tables

TS 101 968 Data applications directory

TS 102 427 Data Broadcasting - MPEG-2 TS streaming

TS 102 428 DMB video service; User Application Specification

TS 102 358 Specific Restrictions for the use of the Distribution and Communication Protocol (DCP)

TS 102 367 Conditional access

TS 102 386 AM signalling system (AMSS)

TS 102 509 Single Channel Simulcast (SCS) 2006

TS 102 563 Transport of Advanced Audio Coding (AAC) audio

TS 102 818 XML Specification for DAB Electronic Programme Guide (EPG)

TS 102 820 Multiplex Distribution Interface (MDI)

95

TS 102 821 Distribution and Communications Protocol (DCP) 2005

TS 103 270 RadioDNS Hybrid Radio; Hybrid lookup for radio services

TS 122 242 Universal Mobile Telecommunications System (UMTS); Digital Rights Management (DRM); Stage 1 2005

EBU dokumenti

TECH 3317 Planning Parameters for Hand Held Reception (Geneva, July 2007)

R 126 Digital Radio: Common European Digital Radio Profiles (Geneva, January 2009)

R 138 Digital Radio Distribution in Europe (Geneva, February 2013)

TR 025 Report on Frequency and Network Planning Parameters Related to DAB+ (Geneva, October 2013)

Documents

AGENCIJA ZA ELEKTRONSKE KOMUNIKACIJE I ... o mogucnostima uvodjenja...kojoj preovladava analogna tehnologija emitovanja zvuka. Pri izradi ove studije, Agencija za elektronske komunikacije