Adam Lepa

KOŚCIÓŁ I MEDIA

WSTĘP

Obecne czasy nazwano epoką mediów. Media dają znać o sobie wszędzie i coraz wyraźniej wpływają na życie jednostek i społeczeństw. O ich wyjątkowej roli w życiu publicznym świadczy fakt, że nazywa się je „czwartą władzą” – po trójwładzy państwa demokratycznego. Wskazuje się też na rolę mediów w kulturze narodu oraz ich ścisłe powiązanie z polityką. Nic dziwnego więc, że synonimem mediów i ich wielorakich wpływów jest słowo „imperium”1.

W powszechnej ocenie mediów podkreśla się och pozytywny i negatywny wpływ na człowieka. W watykańskiej Instrukcji Aetatis novae ujęto tę właściwość mediów w jednym zdaniu: „Środki przekazu potrafią zarówno umacniać, jak i niszczyć tradycyjne wartości w sferze religii, kultury i rodziny”2. Funkcjonowanie mediów stanowi więc dużej wagi problem natury moralnej, i co za tym idzie – natury pedagogicznej i duszpasterskiej. Kościół zatem nie może być obojętny wobec zjawiska mediów oraz ich wpływu na człowieka.

Artykuł niniejszy składa się z dwóch części. W pierwszej dokonuje się ogólnej charakterystyki mediów z uwzględnieniem ich struktury i funkcji; w drugiej części zaś mówi się o najważniejszych zadaniach, jakie powinni pełnić wobec mediów zarówno ich nadawcy, jak i odbiorcy. W artykule dokonywane są niezbędne odniesienia do oficjalnych wypowiedzi Kościoła na temat mediów. Media są bowiem dla Kościoła wyzwaniem – intrygującym i zawsze aktualnym.

I. STRUKTURA I FUNKCJONOWANIE MEDIÓW

W pierwszej części prezentowane są podstawowe informacje na temat mediów – ich pojęcie i klasyfikacja, wpływ na odbiorców, realizowane funkcje. Na wstępie podjęte są zagadnienia obowiązującej terminologii, ważnej w nauce o masowym komunikowaniu.

Pojęcia i terminy.

Media określa się jako ogół elektrycznych i elektronicznych sposobów zapisywania, odtwarzania i rozpowszechniania obrazów i dźwięków, których używa się w komunikowaniu masowym w celu zorganizowania odbioru- indywidualnego lub zbiorowego3. Najzwięźlej naturę mediów ująć można następująco: są to techniczne sposoby przekazywania pewnych treści masowego odbiorcy. Jeżeli w definicji podkreśla się odniesienie mediów do funkcji komunikowania, wtedy są one rozpatrywane jako środki masowego komunikowania.

W definicji mediów występują najczęściej cztery wspólne elementy: 1) pośrednictwo techniki, tzn. urządzenia elektryczne czy elektroniczne; 2) przekazywane obrazy, dźwięki i słowa; 3) nadawca (autor artykułu, reżyser programu telewizyjnego); 4) masowy odbiorca.

Elementarnym tworzywem w przekazywaniu przez media różnorakich treści są: obraz, dźwięk i słowo. Są one w komunikowaniu masowym bardziej elementarne niż np. informacja.

1 J. Tunstall, Czy imperializm w dziedzinie komunikowania masowego?, „Przekazy i Opinie” 1978, nr 4, s.23-42; M. Boullet, Le choc des medias, Tounai 1985.2 Papieska Rada do Spraw Środków Społecznego Przekazu, Instrukcja duszpasterska „Aetatis nova” {dalej cyt.: AN}, nr 4. 3 Por. B. Dutton, The Media, London 1986, s.1-10; F. Ferrarotti, Mass media e societa di massa, Roma-Bari 1992, s. 3n.; J. Bourdon, Introduction aux medias, Paris 1997, s.9n.

W języku codziennym w Polsce stosowane są różne terminy na wspólne oznaczenie prasy, radia, filmu i telewizji. Często jednak terminy te stosowane są niepoprawnie.

Określenie to, choć nieprecyzyjne, stosowano z konieczności w czasach komunistycznych, ponieważ panujący wtedy totalitaryzm dążył do rozwiązań monopolistycznych w dziedzinie mediów. Kościół hierarchiczny w Polsce poprzez zamianę słowa „masowy” na „społeczny” dawał do zrozumienia, że środki te mimo wszystko są w stanie uspołecznić człowieka, który nie jest „masa ludzką” skazaną na różnorakie manipulacje. Sugerowano, że właśnie dlatego środki te nie mogą być w rękach jednej partii politycznej. Ich podmiotem powinno być całe społeczeństwo, a w nim Kościoły, organizacje społeczne, ugrupowania polityczne itp.

Termin „społeczny przekaz” jest bardzo szeroki i obejmuje również takie działania człowieka, jak jego mowa, sposób ubierania się, styl życia itp. Np. telefon jest środkiem społecznego przekazu, nie jest zaś „środkiem masowego komunikowania”, ponieważ nadawany przezeń komunikat skierowany jest do określonej jednostki a nie do masowej (nieokreślonej) publiczności.

Powinno się unikać sformułowania „masowy przekaz”, ponieważ nie ma takowego. Przekaz medialny jest zawsze zindywidualizowany i nieanonimowy (konkretny autor, określona redakcja, film z wykonawcami w „czołówce” itp.). Masowa jest jedynie publiczność-tzn. adresat publikowanych treści.

Podejmowane w drugiej połówie XX w. próby wprowadzenia w Polsce nowej terminologii nie powiodły się. Tak było np. z nazwą publikatory4. Usiłowano ją wprowadzić do języka codziennego, publicystyki, a nawet do prac naukowych. Nie przyjęła się, choć miała poparcie dużej części polskich mediów. Nie znalazła uznania również inna propozycja, powstała w środowiskach pedagogów, wedle której powinno się stosować nazwę środków masowego oddziaływania.

Obecnie w Polsce, choć stosuje się jeszcze termin środki społecznego przekazu, to jednak zyskały powszechne uznanie: mass media, media, środki masowego komunikowania, które są określeniami całkowicie poprawnymi5.

Klasyfikacja mediów

Najczęściej spotykanym odniesieniem w klasyfikacji mediów jest rodzaj percepcji, co pozwala wyróżnić wśród nich trzy grupy: media wizualne, audialne (audytywne) i audiowizualne6.

Media wizualne oddziaływają na zmysł wzorku. Ich podstawowym tworzywem jest obraz-statyczny albo dynamiczny7. Statyczne media wizualne to: książka, prasa, fotografia, przeźrocza niedźwiękowe, plakat, ulotka, pocztówka, znaczek pocztowy, a także banknot8. Mediami wizualnymi dynamicznymi są: film niedźwiękowy oraz gazeta telewizyjna.

Media audialne oddziałują na zmysł słuchu. Ich tworzywem podstawowym są: słowo, muzyka, cisza i hałas9. Grupę tę reprezentują: radio, taśma magnetofonowa, płyta (gramofonowa, kompaktowa). Medium audialnym może się stać w niektórych sytuacjach 4 W. Pisarek, W sprawie publikatorów, „Zeszyty Prasoznawcze” 1973, nr1, s.67-69.5 A. Lepa, Pedagogika mass mediów, Łódź 2003, s.24-29.6 C.J. Bertrand, Typologie des medias, [w:] Medias, Paris 1995, s.37-53.7 J. Mikułowski - Pomorski, Wobec ekspansji mediów wizualnych, „Zeszyty Prasoznawcze” 1988, nr 4, s. 91-103. 8 A. Rodziński, Znaczek pocztowy jako środek przekazu, „Rocznik Nauk Społecznych 1983, z. 1, s. 125-131; P. Piotrowski, Retoryka Banknotu. Przyczynek do badań kultury wizualnej dwudziestolecia międzywojennego, [w:] Atrium Quaestiones, red. K. Kalinowski, Poznań 1983, s. 131-143; M. Baranowska Pocztówka jako wyraz wyobraźni masowej, [w:] Problemy wiedzy o kulturze, red. A. Brodzka, M. Hopfinger, J. Palewicz, Wrocław 1986, s. 247-256.9 E. Kofin, Komunikacja audytywna, „Przekazy i Opinie” 1982, nr 1, s. 5-39.

telefon, np. w ręku dziennikarza, który „na żywo” przekazuje do studia telewizyjnego korespondencję z terenu objętego powodzią10.

Media audiowizualne oddziałują na wzrok i słuch człowieka11. Ich podstawowym tworzywem są: słowo, obraz (statyczny albo dynamiczny), muzyka, cisza i hałas. W grupie tej znajdują się: film dźwiękowy, telewizja, wideo, taśma magnetowidowa, przeźrocza udźwiękowione.

Nową grupę mediów audiowizualnych stanowią multimedia, które łączą w sobie kilka różnych środków komunikowania: słowo (pisane i mówione), obraz, film, muzykę, animację (grafikę)12. Są one siłą napędową w budowaniu nowoczesnych infostrad oraz szansą dla rozwoju nauki i oświaty13.

Ze względu na rodzaj stosowanych środków wyróżnia się media drukowane i media elektroniczne. Pierwsze funkcjonują w oparciu o różne techniki druku. Zalicza się do nich książkę, prasę, plakat, ulotkę itp. Nie można ich w całości utożsamiać z „mediami wizualnymi”, które wcześniej wymieniono. Mediami drukowanymi nie są np. film niemy czy przeźrocza niedźwiękowe, choć znajdują się one w grupie mediów wizualnych. Natomiast w grupie mediów drukowanych należy umieścić wydawnictwa albumowe, które obok słowa drukowanego zawierają liczne reprodukcje obrazu fotograficznego.

Jak wynika z nazwy, media elektroniczne funkcjonują dzięki aparaturze elektronicznej. Są to: telewizja, radio, wideo, Internet. Od niedawna, gdy pojawił się fotograficzny aparat cyfrowy, fotografię uzyskaną za jego pośrednictwem umieszcza się w grupie mediów elektronicznych.

Spośród wszystkich mediów - prasę, film, radio i telewizję nazywa się mediami podstawowymi, ze względu na siłę i zakres ich oddziaływania oraz dlatego że dają początek innym mediom (wideo, multimedia, gazeta telewizyjna itp.).

Wpływ mediów na odbiorcę.

Liczne są poglądy na temat wpływu mediów na człowieka. Można je sprowadzić do czterech głównych stanowisk.

1. Media wpływają bezpośrednio na psychikę człowieka i wywołują skutek natychmiastowy. Przykładem może być odbiór filmu, gdy widz pod jego wpływem reaguje emocjonalnie – śmiechem, płaczem, lękiem itp. Istnieje powszechna opinia, że wpływ bezpośredni nie jest rwały.

2. Inne stanowisko wyraża się w poglądzie, że cały wpływ mediów na człowieka sprowadza się do zjawiska Katharsis. W jednostce powstają zmiany, które polegają albo na pewnego rodzaju oczyszczeniu w życiu psychicznym i moralnym, albo też na psychicznym odreagowaniu różnych napięć.

3. Niewielu zwolenników prezentuje stanowisko głoszące, że nie istnieje żaden liczący się wpływ mediów na człowieka. Jest to zgodne z przekonaniem, że w rozwoju jednostki liczą się wyłącznie kontakty bezpośrednie między ludźmi. Media zaś wywierają jedynie wpływ pozorny, dlatego nie stanowią przedmiotu zainteresowania ze strony nauczycieli i wychowawców.

10 S. De Menton, Lentretien telephonique, Paris 1997, s.5-16.11 M. Hopfinger, Kultura współczesna-audiowizualność, Warszawa 1985, s.58n.; por. Y. Bourron, Audiovisuel: Pedagogie et communication, Paris 1980.12 Multimedialita. Epoca nova di vita, red. M. Lepori, Rimini 1996; M. Alberganti, Le multimedia, P aris 1996, s. 77-151. 13 A. Iris, Les autoroutes de linformation, Paris 1997, s. 90-122; por. F. Mascolo, L. Fiorella, G. Michelone, Internet. L. informazione senza frontiere, Milano 1997.

4. Najwięcej zwolenników znajduje dziś pogląd, że istnieje wpływ pośredni mediów na człowieka. Przebiega on w odpowiednio wydłużonym czasie i z udziałem tzw. Czynników pośredniczących, których obecność rozstrzyga ostatecznie o skutkach i zakresie tego wpływu. Zdaniem J. T. Klapsera najważniejszymi czynnikami pośredniczącymi są: cechy osobowe odbiorcy i jego postawy wobec mediów, grupa odniesienia, interakcje, przywódcy opinii, kultura, wychowanie i czas14.

Od pewnego czasu w Polsce uwagę wychowawców i nauczycieli zwraca podświadomy wpływ wywierany przez media, angażujący dwa zmysły – wzrok i słuch. Odpowiednio przygotowane treści, przekazywane za pośrednictwem specjalnych technik, nie sięgają tzw. progu absolutnego i dlatego nie mogą być przez jednostkę uświadomione. Nazywa się je wpływami podprogowymi (np. w reklamie). Wpływ na jednostkę jest pośredni, gdyż do jej świadomości „dociera” poprzez podświadomość. W tym celu stosowane są głównie dwie techniki – technika ‘jednej klatki” (w filmie) oraz technika wstecznego zapisu (nagrania audialne). Jeżeli tego typu treści odbierane są wielokrotnie, następuje ich nawarstwienie, a wpływ staje się wyjątkowo skuteczny. J. P. Regimbauld pisze nawet, że dochodzi w ten sposób do zdalnego sterowania ludźmi w obrębie ich opinii, zainteresowań, a nawet postaw15. Wskutek działań podprogowych emitowane treści reklamują skutecznie różne produkty, także narkotyki. Zachęcają też do interesowania się wpływami antyreligijnymi (prowadzącymi do apostazji), zboczeniami seksualnymi i satanizmem. W związku z tym specjaliści przestrzegają przed negatywnym oddziaływaniem niektórych kanałów telewizyjnych16.

Znaczną rolę w poznawaniu wpływu mediów na człowieka spełnia znajomość struktury komunikowania masowego. Wyróżnia się w niej takie składniki jak dysponent, nadawca, komunikat, medium, forma, odbiorca i rezultat17.

W systemach totalitarnych rolę dysponenta spełniał głównie cenzor, a w jego zastępstwie redaktor naczelny pisma czy rozgłośni radiowej. Dziś rolę tę realizuje właściciel medium, prezes spółki wydawniczej, przewodniczący rady nadzorczej itp. Na dysponencie ciąży szczególna odpowiedzialność za linię ideową gazety czy radia, a tym samym za moralne skutki funkcjonowania medium.

Nadawcą jest autor felietonu, reżyser filmu czy prezenter telewizyjny. Nadaje on ostateczną formę treści przekazu i to on głównie decyduje o wiarygodności emitowanych przekazów.

Treść podawana masowemu odbiorcy nazywa się przekazem (komunikatem). Niekiedy podkreśla się, że przekaz wtedy staje się komunikatem, gdy wprowadzony został do kanału komunikacyjnego. W celu nadania komunikatowi szczególnej skuteczności wprowadza się techniki manipulatorskie.

Środek przekazu albo medium to droga, którą przekaz dociera do odbiorcy. Marshall McLuhan twierdził, że na odbiorcę wpływa nie tylko przekazywania treść, lecz również samo medium. Hasłowo ujął swoją tezę w znanym zdaniu „Środek przekazu sam jest przekazem” (The Medium is the Message)18.

14 J. T. Klapper, The Effects of Mass Communication, New York 1960, s. 15-43. 15 J. P. Regimbauld, Le rock n roll, viol de la conscience par des, messages subluminaux, Geneve 1983; por. B. Revers, C. Nass, The Media Equqtion, New York 1996, s. 241-247; A. Zwoliński, “Backward masking”, czyli o manipulacji w mass mediach, “Materiały OFKS” 1994, nr 4, s. 22-36. 16 W. Godzic, Przypadek MTV: Symulowanie, adresowanie i przyjemność, [w:] Prędkość i przyjemność, red. A. Gwóźdź, Kielce 1994, s.84-102.17 S. Windhal, B.H. Signitzer, Using Communication Theory, London 1995, s. 118n.; por. L. Cantoni, N. Di Blas, Teoria e pratiche della comunicazione, Milano 2002, s.163-183.

Poszczególne media w różny sposób ujmują treści komunikatu. Każda z nich publikowana jest w odpowiedniej formie. Na przykład w radio formą jest dyskusja, wywiad, reportaż, słuchowisko itp.; w telewizji: program publicystyczny, spektakl teatralny, program religijny itd.

Odbiorca (recipient) jest adresatem mediów. O jego reakcji na treści emitowane w mediach współdecydują wspomniane już czynniki pośredniczące oraz takie okoliczności jak płeć, wiek, wykształcenie, zawód, stan zdrowia itp. Nie bez znaczenia są również pewne mechanizmy psychologiczne, jak np. efekt pierwszeństwa (przedstawienie pierwszego argumentu), efekt świeżości (informacja z „pierwszej ręki”) czy stopień rozbieżności (eksponowanie różnic, wynajdywanie sprzeczności itp.).

W komunikowaniu masowym szczególną rolę spełnia jego końcowy rezultat (efekt). Skutek oddziaływania mediów może być zamierzony (zgodny z planem) albo niezamierzony (z pozycji nadawcy). Niezamierzony skutek może mieć postać efektu bumerangowego, tzn. odwrotnego do planów pierwotnych.

W funkcjonowaniu mediów dominuje jeden kierunek oddziaływania: od nadawcy do odbiorcy19. Ten typ komunikowania nazywany jest komunikowaniem oligarchicznym (oligarchia – kierownictwo, rządy niewielu). Dziś postuluje się uruchomienie drugiego kanału komunikowania – od odbiorcy do nadawcy. Nazywa się je komunikowaniem interaktywnym albo uczestniczącym. W stosunku do pierwszego nazywane jest komunikowaniem alternatywnym.W latach osiemdziesiątych XX w. rozwinęła się nowa dziedzina aktywności człowieka, nazywana public relations. Jest to proces komunikowania między firmą a jej partnerami i klientami, który ma wykreować szczęśliwych klientów i ukształtować odpowiedni wizerunek osoby, instytucji, partii20.

Funkcje mediów

Funkcja mediów to inaczej „specyficzna rola”, jaką spełniają media w społeczeństwie21. Znajomość funkcji pozwala lepiej zrozumieć mechanizmy działania i warunki skuteczności mediów.

Lista funkcji mediów jest dość długa i ulega różnorakim modyfikacjom. Jedne z nich zanikają, a inne mogą powstawać. Najczęściej jednak opisywane są tzw. funkcje podstawowe. Są trzy takie funkcje: informatyczna, rozrywkowa, edukacyjna (wychowawcza)22. Oprócz nich wymienia się również takie jak: funkcja identyfikacyjna, kontroli społecznej, propagandowa, integracyjna, upowszechniania sztuki23. W tym miejscu przedstawione zostaną funkcje podstawowe.

Obecnie funkcja informacyjna mediów wiązana jest często z problematyką społeczeństwa informacji24. Wynika to z jego definicji: jest to społeczeństwo, w którym człowiek ma zapewniony (sprawiedliwie) dostęp do informacji,

18 M. McLuhan, Wybór pism, Warszawa 1975; H. Rotkiewicz, Pedagogiczne aspekty teorii środków masowego przekazu Marshalla McLuhana, Wrocław 1983; por. E. Baragli, Dopo Mcluhan, Torino 1981.19 M. Niezgoda, A. Szumakowicz, Masowy Przekaz a procesy komunikacji społecznej, „Zeszyty Prasoznawcze” 1985, nr 1, s. 29-34.20 Public Relations in Theorie und Praxis, red. W. Donsbach, Munchen 1997; A. Drzycimski i in., Sztuka kształtowania wizerunku, Warszawa 1987, s. 17-67. 21 Th. Suavet, Fonction, [w:] Dictionnaire economique et social, Paris 1962, s. 212.22 J. Bertrad, Les fonctions des medias, [w:] Medias, Paris 1995, s.27-35.23 W. Pisarek, Funkcje prasy, [w:] Encyklopedia wiedzy o prasie, red. J. Maślanka. Wrocław 1976, s. 68-88; Z. Oniszczuk, Pojęcie funkcji w badaniach nad społecznym oddziaływaniem prasy, „Zeszyty Prasoznawcze” 1988, nr 2, s. 41-52.24 F. Garibaldo, M. Bolognani, La socjeta dell informazione, Roma 1996, s. 4-48.

niezbędnych w jego aktywności zawodowej, społecznej i politycznej oraz w realizowaniu własnych potrzeb, zainteresowań i pasji.

Dziś, w dobie powszechnej globalizacji, rola informacji stale wzrasta, przyczyniając się do powstania i rozwoju przemysłu informacyjnego25.

Funkcja informacyjna mediów realizuje potrzebę człowieka do informowania i bycia informowanym. Użytkownik mediów oczekuje od nich przede wszystkim informacji najnowszej i prawdziwej. Informacja, ze względu na swoje bezsporne walory, gromadzona jest również dla celów pedagogicznych. W związku z tym postuluje się formowanie u uczniów umiejętności prawidłowego korzystania z informacji, tym bardziej, że w funkcjonowaniu informacji medialnej istnieją zjawiska, które ją zniekształcają. Są to np. przeciążenie informacyjne, opóźnienie rozumienia informacji czy zatrucie informacyjne26.

Informacja może być również dogodnym instrumentem w działaniach manipulatorskich27. Mówi się nawet o funkcjonowaniu całych systemów dezinformowania społeczeństwa28.

Funkcję rozrywkową wymieniają wszystkie klasyfikacje funkcji mediów. Wszak człowiek, homo ludens, ma wpisaną w swoją psychikę potrzebę zabawy i rozrywki29. Dziś funkcję rozrywkową mediów należy rozpatrywać w kontekście dwóch zjawisk. Są to: zwiększenie się ilości wolnego czasu u jednostki oraz wypełnianie go w coraz większym zakresie obecnością mediów.

Organizacja wolnego czasu i sposoby jego wykorzystywania wykazują charakter pedagogiczny, dlatego pod adresem mediów realizujących funkcję rozrywkową wysuwa się pilnie postulaty. Najczęściej przypomina się, że rozrywka ma doniosłe znaczenie w formowaniu osobowości młodego człowieka, a w jego dojrzałym życiu stanie się korelatem w stosunku do jego pracy. Ostatnio zagadnienie to rozpatrywane jest w związku ze zjawiskiem uzależnienia od mediów30. Staje się ono coraz powszechniejsze. Jego następstwem są zaniedbania w sferze obowiązków (rodzinnych, zawodowych, religijnych). Ponadto pedagodzy przypominają ludziom mediów, że zabawa w życiu dzieci i młodzieży dorastającej jest przygotowaniem do zadań w ich dorosłym życiu.

Funkcja wychowawcza (edukacyjna) mediów jest wyraźnie obecna w ich działalności, choć nie zawsze może być dostrzeżona „gołym okiem” przez użytkowników31. Widać ją wtedy, gdy rozpatruje się pedagogię mediów w znaczeniu węższym, np. w ich działaniach wychowawczo zaplanowanych i obmyślanych. Przykładem może być tzw. metoda mediów, która polega na tym, że każde z nich formuje wychowawczo swoich odbiorców. W związku z tym mówi się, że najlepiej wychowuje do telewizji sama telewizja, do radia – radio itd.

Na co dzień jednak media oddziałują wychowawczo w znaczeniu szerszym, gdy ich wpływ na młodego odbiorcę odbywa się spontanicznie i poza kontrolą ze strony rodziców i nauczycieli. W odbiorze tego rodzaju oddziaływań wychowawczych

25 A. Mattelart, La mondialisation de la communications, Paris 1996, s.26-52.26 O. E. Klapp, Opóźnienie rozumienia w społeczeństwie informacyjnym, „Przekazy i Opinie” 1983, nr 2, s. 5-15; B. Golka, Informacja masowa a systemy polityczne, „Edukacja Polityczna” 1984, vol. 4-5, s. 9-32.27 A. Lepa, Świat manipulacji, Częstochowa 1997.28 Psychosocjotechnika, dezinformacja, oręż wojny, oprac. V. Volkoff (tłum. Z franc.), Warszawa 1999; A. de Lassus, Dezinformacja, „Zeszyty IEN” 2000, nr 7, s. 95-120.29 R, Sue, Le loisir, Paris 1980, s. 82-99; B. Sułkowski, Zabawa. Studium socjologiczne, Warszawa 1984.30 M. Dziewięcki, Uzależnienie od komputera i Internetu, „Wychowawca” 2003, nr 6, s.14-15; por. Ph Breton, Le culte de l Internet, Paris 2000.31 Media a edukacja, red. W. Strykowski, Poznań 2000; Wyzwania pedagogiki medialnej, red. M. Sokołowski, Olsztyn 2001; por. J. Gonnet, Education et medias, paris 1999, s. 23-70.

popełnia się najwięcej błędów pedagogicznych. Sama rezygnacja rodziców z kontroli dostępu dziecka do mediów jest jednym z nich.

Jedną z form realizowania w mediach funkcji wychowawczej jest stosowanie ich jako pomocy dydaktycznych czy wręcz jako środków wychowania32.

W mediach katolickich szczególną rolę spełnia funkcja ewangelizacyjna33. W działalności tych mediów powinna mieć pozycję dominującą. Ewangelizacja za ich pośrednictwem wtedy będzie w pełni skuteczna, gdy same media będą miejscem przepowiadania Ewangelii, a nie tylko jego środkiem czy narzędziem.

II. ZADANIA MEDIÓW I POWINNOŚCI ODBIORCÓW

Słowo „media” jest skrótem myślowym, za którym stoją ludzie aktywnie działający w prasie, radio i telewizji, jako ich dysponenci albo zwykli dziennikarze. „Media” to również ich odbiorcy, wszak funkcjonowanie mediów jest ukierunkowane na czytelników, słuchaczy i widzów. A zatem odbiorcy są racją istnienia mediów. Na bezludnej wyspie nie zakłada się kiosku z gazetami.

W niniejszej części artykułu omówione zostaną najważniejsze zadania i powinności nadawców mediów oraz ich odbiorców. Uwzględnione będą oficjalne wypowiedzi Kościoła związane z tą problematyką.

Nadawcy mediów

1. W procesie komunikacji masowej zachodzą bardzo istotne zmiany34. Stwierdza się je przede wszystkim w funkcjonowaniu nadawcy, choć rzutują w dużej mierze na odbiorcę, co widać głównie w rosnącej interaktywności niektórych mediów. Dziś nadawca przestaje być „perswazyjny”, tzn. zmieniający twarz w zależności od typu i charakteru perswazji. Jest to wymuszone różnorakimi czynnikami, np. faktem zaistnienia nowych nadawców (nowych mediów) oraz koniecznością współpracy z odbiorcą, m.in. w ramach wspomnianej interaktywności. W związku z tym nadawca sięga już po takie środki w swoim warsztacie jak postawa empatii, czy nawet próba upodobnienia się do odbiorcy. Prowadzi to do imitowania przez nadawcę komunikacji typu face to face i w ten sposób stwarza iluzję komunikacji bezpośredniej. Nie bez trudu wyłania się we współczesnych mediach partnerski styl komunikowania, który wypiera powoli styl dominujący.

Pozytywne zmiany zachodzące w komunikacji medialnej tylko pozornie umniejszają rolę nadawcy. To on w rzeczywistości, ze względu na przygotowanie zawodowe i doświadczenie, mimo pozycji partnera w stosunku do odbiorcy, będzie w nowym układzie czynnikiem wiodącym. Tym bardziej, że odbiorcy nie są przygotowani do twórczego partnerstwa z nadawcą. Wyłaniający się nowy układ w komunikowaniu masowym jest wyzwaniem dla polskiej szkoły i dla duszpasterstwa.

W związku z zachodzącymi zmianami w obszarze mediów, Kościół zachęca „do głębszej refleksji nad problemami związanymi z przekazem społecznym

32 Zob. np. E. Fleming, Telewizja w nauczaniu i wychowaniu, Warszawa 1965; A. Niwiński, Środki informatyczne w katechetycznej działalności Kościoła, Kraków 2004.33 E. Baragli, Comunicazione e pastorale, Roma 1974, s. 444-556; La sfida Della comunicazione. Mass media Ed evangelizzazione, red. C. Maccise, Milano 1996; F. Adamski, Model i etyczne aspekty przekazu treści religijnych w mass mediach, [w:] Religia a mass media, red. W. Zdaniewicz, Ząbki 1997, s. 56-62.34 A. Mattelart, Społeczeństwo informacji, Kraków 2004.

i służącymi mu środkami, i do wykorzystania ej refleksji w praktycznym działaniu i w realistycznych przedsięwzięciach”35.

2. Priorytetowym zadaniem, jakie stawia Kościół przed ludźmi mediów (ich dysponentami i dziennikarzami), jest właściwy stosunek do prawdy36.

Jest charakterystyczne, że w trzech najważniejszych dokumentach kościelnych poświęconych mediom, tj. w soborowym Dekrecie o środkach społecznego przekazu (Inter mirifica, 1963) w Instrukcji duszpasterskiej Zjednoczenie i postęp (Communio et progressio, 1971) i w Instrukcji duszpasterskiej U progu nowej ery (Aetatis novae, 1992) nie rozpatruje się, w jakiej relacji do prawdy powinny funkcjonować media.

Przełom w tej dziedzinie nastąpił dzięki nauczaniu Jana Pawła II. Widać to choćby w orędziach papieskich ogłaszanych na światowe dni środków społecznego przekazu37. Prawie w każdym z nich papież wskazuje na rolę i znaczenie prawdy w mediach praz na formy jej lekceważenia.

Należy podkreślić, że zawsze ilekroć Jan Paweł wypowiada się na temat mediów, podejmuje problem relacji ludzi mediów do prawdy. W przemówieniu do polskich biskupów w 1998 stwierdził, że właściwym celem i zadaniem społecznych środków przekazu jest służba prawdzie i jej obrona. Do polskich dziennikarzy podczas Jubileuszu w Rzymie w 2000 r. powiedział: Bądźcie wierni prawdzie!

W adhortacji Ecclesia In Europa (2003) papież w krótkim tekście poświęconym mediom dwukrotnie pisze o prawdzie. Podkreśla konieczność poszanowania prawdy informacji i postuluje służbę prawdzie38.

3. W wypowiedziach Kościoła na temat mediów dużo uwagi poświęca się odpowiedzialności dziennikarzy. W rozpatrywaniu tego zagadnienia uwzględnia się, podkreślany po 1989 r. przez ludzi mediów, postulat bycia niezależnym39. Postulat ten, nie zawsze realny, majoryzuje w świadomości dziennikarza poczucie odpowiedzialności.

Jest znamienne, że zarówno w Dekrecie soborowym Inter mirifica40, jak i w Instrukcjia Communio et progressio41 podkreśla się, że odpowiedzialność ludzi mediów należy odnosić zarówno do przekazywanych treści, jak i do skutków wynikających z ich odbioru.

Jan Paweł II w encyklice Redemptor hominis postuluje również poczucie odpowiedzialności za prawdę, które jest jednym z podstawowych wymagań, określających powołanie człowieka we wspólnocie Kościoła42.

Należy więc wnioskować, że do takiego poczucia odpowiedzialności zobowiązani są w szczególny sposób dziennikarze będący członkami Kościoła.Odpowiedzialny dziennikarz zatem nie tylko dba o to, aby informację przekazywać

jak najszybciej i w sposób interesujący, lecz przede wszystkim, aby ta informacja była prawdziwa i nie powodowała skutków negatywnych, np. chaosu społecznego, wzajemnych uprzedzeń, aby nie wzniecała nienawiści i aktów odwetu, a także, aby nie wywoływała zgorszenia u młodocianych odbiorców.

35 AN, nr 3.36 A. Lepa, Prawda i zakłamanie w mass mediach, „Zeszyty Formacji Katechetów” 2004, nr 3, s. 21-29; por. M. Di Ianni, La verita nel comunicare, Roma 1999.37 Orędzia papieskie na światowe dni komunikacji społecznej 1967-2002, red. M. Lis, Częstochowa 2002.38 Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska „Ecclesia ub Europa” [dalej cyt.: EE], nr 63.39 A. Lepa, Mass media – niezależność czy odpowiedzialność?, [w:] Dziennikarski etos, red. Z. Kobyliński, R.D. Grabowski, Olsztyn 1996, s.102-116.40 Sobór Watykański II, Dekret o środkach społecznego przekazywania myśli „Inter mirifica” [dalej cyt.: DSP], nr 4.41 Papieska Rada do Spraw Środków Społecznego Przekazu, Instrukcja duszpasterska o środkach społecznego przekazu „Communio et progressio” [dalej cyt.: CP], nr 17.42 Jan Paweł II, Encyklika „Redemptor hominis”, nr 19.

Poczucie odpowiedzialności ludzi mediów weryfikuje się, gdy uczestniczą w reklamie handlowej. Stolica Apostolska w dokumencie Etyka w reklamie (1997) zwraca uwagę na poczucie odpowiedzialności osób, które tworzą reklamę w mediach. Podkreśla na przykład, że jest moralnie niewłaściwe stosowanie niemoralnych i demoralizujących metod perswazji i motywacji w celu manipulowania odbiorcą i wyzyskiwania go43. W dokumencie przestrzega się przed zastosowaniem przekazu podprogowego (subliminalnego). W związku z problemami etycznymi, jakie wywołuje reklama, dokument postuluje upowszechnienie istniejących już kodeksów deontologicznych, które mogłyby wpływać pozytywnie na moralną stronę działalności reklamowej.

4. Ważne zadania, jakie mają do spełnienia ludzie mediów, wymagają odpowiedniego ich przygotowania44.

Kościół we wszystkich dokumentach na temat mediów postuluje odpowiednie wykształcenie dziennikarzy. Nie może się ono ograniczać do funkcji ściśle zawodowej związanej z warsztatem dziennikarskim. Kandydaci do tego zawodu powinni być formowani również w dziedzinie walorów moralnych45. W związku z tym sugeruje się tworzenie w uczelniach odpowiednich katedr i instytutów specjalistycznych46. Osoby pracujące w mediach powinny być objęte opieką duszpasterską47.

Kościół stawia coraz wyższe wymagania dziennikarzom mediów katolickich. Wskazuje na to postulat Jana Pawła II wyrażony w adhortacji Ecclesia In Europa. Papież mówi nie tylko o dobrym przygotowaniu przyszłych dziennikarzy, prowadzącym do opanowania najnowszych form przekazu. Podkreśla, że spośród osób już przygotowanych należy odpowiednio dobierać kandydatów do głoszenia przesłania za pomocą mediów48.

W cytowanym już przemówieniu z 1998 r. Jan Paweł II przypomina, że posługą ewangelizacyjną powinno się w Polsce objąć również wszystkich, którzy działają w świecie mediów. W innym miejscu swego przemówienia papież mówi: Trzeba tym ludziom przybliżać Ewangelię, zaznajamiać ich z katolicką nauką społeczną, z życiem i działalnością Kościoła oraz z problemami moralnymi współczesnego człowieka. Wcześniej, w adhoratacji Christifideles laici, postulat ten, w formie kategorycznej, odniósł do ogółu mediów: Na wszystkich drogach świata, a więc także na jego wielkich arteriach, jakimi są prasa, film, radio, telewizja i teatr, musi być głoszone zbawcze słowo Ewangelii49.

Odbiorcy mediów

1. Najwięcej uwagi i troski poświęca Kościół w swoich dokumentach odbiorcom prasy i filmu, radia i telewizji, a ostatnio Internetu. Jest znamienne, że w soborowym Dekrecie o środkach społecznego przekazu dwa tematy poruszane najczęściej: formowanie prawidłowego odbioru mediów oraz ochrona odbiorców przez zagrożeniem z ich strony50.

Ponieważ media, obok pozytywnego, wykazują także wpływ negatywny, Kościół postuluje odpowiednie przygotowanie wiernych do prawidłowego odbioru prasy i radia, telewizji i Internetu. Przygotowanie to powinno się rozpocząć w domu

43 Papieska Rada do Spraw Środków Społecznego Przekazu, Dokument „Etyka w reklamie”, nr 14. 44 M. Ajassa, Comunicazioni sociali e giornalismo, Roma 1985; M. Mathien, Les journalistes, Paris 1995.45 DSP, nr 15.46 Por. CP, nr 71.47 AN, nr 19.48 EE, nr 63.49 Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska „Christifideles laici”, nr 44.50 A. Lepa, Wprowadzenie do dekretu o środkach społecznego przekazu, [w:] Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, Poznań 2002, s. 81-86,

rodzinnym i znajdować swoją kontynuację w szkole wszystkich szczebli51. Wynika z tego postulat odpowiedniego przygotowania rodziców i nauczycieli (pedagogizacja).

Instrukcja Aetatis nova w sposób przekonujący uzasadnia obowiązek przygotowania do odbioru prasy, radia i telewizji: Potęga środków przekazu jest tak wieka, że wpływają one nie tylko na to, jak ludzie Myśla, ale także o czym myślą52.

Postulat formacji medialnej odnosi Jan Paweł II do całego społeczeństwa i nadaje jej rangę działalności wychowawczej. Czyni to w cytowanym przemówieniu z 14 lutego 1998 r.: Istnieje również pilna potrzeba właściwego wychowania całego społeczeństwa, szczególnie młodzieży, do umiejętnego i dojrzałego korzystania ze środków przekazu, tak, aby nikt nie był biernym i bezkrytycznym odbiorcą otrzymywanych treści i informacji.2. Do szczególnego przygotowania w dziedzinie wiedzy o mediach zobowiązani są przyszli duszpasterze. Postulat ten motywowany jest trzema racjami. Najpierw jako odbiorcy mediów powinni oni posiąść elementarne przygotowanie, które pozwoli im w sposób prawidłowy korzystać z prasy, radia, telewizji i Internetu. Ponadto wiedza o mediach, odpowiednio pogłębiona, jest im potrzebna do pracy duszpasterskiej i katechetycznej, w ramach której – jako nauczyciele i wychowawcy – poruszają problematykę mediów. Jest to dziś tym bardziej konieczne, że realizowana w szkole tzw. ścieżka z zakresu edukacji czytelniczej i medialnej sprowadza się praktycznie do dydaktyki. Powinna być uzupełniona treściami pedagogicznymi. Wszak sama wiedza na temat mediów nie wystarcza, aby można było z nich korzystać w sposób prawidłowy i odpowiedzialny.

Szczególne przygotowanie duszpasterzy w dziedzinie mediów jest motywowane jeszcze jedną racją. Oto wielu z nich (np. proboszczowie, duszpasterze akademiccy, kapłani prowadzący katechezę przedmałżeńską itp.) zobowiązani są do podejmowania pedagogizacji w zakresie wiedzy o mediach. Maja m.in. mówić aktualnym i przyszłym rodzicom o tym, jak oni powinni wychowywać do mediów swoje dzieci. Wymaga to od duszpasterzy (katechetów) oczytania w literaturze dotyczącej mediów oraz umiejętności skutecznego przekazywania wiedzy. Wiedza w mediach potrzebna jest w stopniu szczególnym tym kapłanom, którzy prowadzą duszpasterstwo zawodowe (nauczycieli, pracowników służby zdrowia, prawników itp.). Do tego rodzaju formacji należy również zaangażować świeckich specjalistów (dziennikarzy, medioznawców itp.).

W związku z wymienionymi zadaniami duszpasterze podejmują odpowiedni samokształcenie. Należy podkreślić, że istnieje już obszerna literatura, która może być pomocna w realizacji tych zadań53.3. Należy w tym miejscu przedstawić najważniejsze wskazania i postulaty w dziedzinie formacji medialnej duszpasterzy, zawarte w dokumencie Kongregacji ds. Wychowania Katolickiego zatytułowanym Wskazania w sprawie formacji przyszłych kapłanów w dziedzinie środków społecznego przekazu (Orientations, 1986). Dokument mówi o trzech poziomach formacji medialnej. Są to: poziom podstawowy – formacja odbiorców; poziom wyższy – formacja przyszłych duszpasterzy, oraz poziom formacji specjalistycznej.Formacja odbiorców

Ten poziom formacji dotyczy alumnów przygotowujących się do kapłaństwa. Ma on realizować następujące cele: ogólna orientacja w problematyce mediów,

51 Por. CP, nr 65-70.52 AN, nr 4.53 K. Klauza, Media w nowoczesnej parafii, Częstochowa 2003; Media, red. J. Chwaszcz, M. Pietruszka, D. Sikorski, Lublin 2005.

rozwinięcie krytycyzmu wobec odbieranych treści, uwrażliwienie sumienia na problem prawdy i moralności w mediach, wypowiadanie dojrzałych ocen na ich temat. Celem tego przygotowania powinno być również poznanie języka poszczególnych mediów z uwzględnieniem jego kontekstu ideologicznego oraz zdolność oceny moralnej mediów. Alumni jako odbiorcy mediów maja się na tym poziomie nauczyć traktowania mediów nie tylko jako środka rozrywki lecz również jako źródła informacji i wiedzy o świecie. Niech poprzez udział w spotkaniach dyskusyjnych uczą się twórczej wymiany myśli i krytycznego osądu tekstów, programów i filmów. Dokument Kongregacji ds. Wychowania Katolickiego postuluje w ramach tej formacji stosowanie takich środków religijnych, jak modlitwa, medytacja, milczenie, odpowiednio dobrane lektury i dialog we wspólnocie54.

Formacja przyszłych duszpasterzyObejmuje ona osoby przygotowujące się do kapłaństwa, przede wszystkim

jako przyszłych duszpasterzy, nauczycieli, wychowawców, a także jako kierowników duchowych ludzi mediów. To wymaga pogłębionej wiedzy na temat mediów a także umiejętności posługiwania się mediami (w duszpasterstwie, na katechezie, w szkole). Przyszli duszpasterze powinni przyswoić sobie sztukę metodycznej analizy publikowanej treści. Dokument postuluje również naukę prowadzenia i udzielania wywiadów, sztuki pisania artykułów publicystycznych, projektowania plakatów o treści religijnej.

Ponieważ alumn, jako duszpasterz i katecheta, będzie w przyszłości uczył i wychowywał w dziedzinie mediów, powinien zdobyć stosowną wiedzę o zakresie pedagogiki i dydaktyki.

Studenci teologii w ramach formacji medialnej powinni mieć zapewnioną możliwość spotykania się z ludźmi mediów – dziennikarzami prasy, radia i telewizji, a także ze specjalistami w dziedzinie wiedzy o masowym komunikowaniu.

Dokument Stolicy Apostolskiej postuluje wprowadzenie w seminarium duchownym specjalnego przedmiotu poświęconego problematyce mediów. Wykłady i ćwiczenia powinny być zakończone egzaminem55.

Formacja specjalistycznaPolega na szkoleniu specjalistów w zakresie mediów. Powinno się nią objąć

tych duszpasterzy, którzy wykazują szczególne uzdolnienia oraz zainteresowanie tą dziedziną wiedzy. Formacja ta nie dotyczy tylko tych osób, które pragną pracować w dziennikarstwie. Powinno się nią objąć również tych, którzy pragnęliby zostać w przyszłości wykładowcami tej dyscypliny naukowej – w seminarium duchownym, w instytucie teologicznym czy w studium dziennikarskim prowadzonym w Kościele lokalnym. Tego rodzaju zadania wymagają już gruntownych studiów odbytych w wyższej uczelni. Przy czym duchowni wykładowcy wtedy najlepiej służą duszpasterzom i wiernym świeckim, gdy problematykę medialna przekazują w ujęciu pedagogicznym56.4. Wnikliwa analiza wypowiedzi Kościoła na temat mediów prowadzi do wniosku, że

głównym kierunkiem działań w wychowaniu do ich odbioru jest kształtowanie odpowiednich postaw przy jednoczesnym eliminowaniu postaw szkodliwych, powstałych w następstwie odbioru nieprawidłowego.

54 Kongregacja do Spraw Wychowania Katolickiego, Wskazania na temat formacji przyszłych kapłanów w dziedzinie środków społecznego przekazu „Orientations” [dalej cyt.: Orientations], nr 14-19.55 Orientations, nr 20-26.56 Orientations, nr 27-28.

Zarówno w dokumentach kościelnych, jak i w wypowiedziach pedagogów-praktyków najczęściej postulowane są trzy postawy w wychowaniu do mediów. Są to: postawa krytyczna wobec mediów, postawa ich selektywnego odbioru oraz postawa twórczej aktywności. Wymienione postawy postuluje się w soborowym Dekrecie o środkach społecznego przekazu57; w Instrukcji duszpasterskiej Zjednoczenie i postęp58; we Wskazaniach Kongregacji ds. Wychowania katolickiego59; w Instrukcji duszpasterskiej U progu nowej ery60.

Postawa krytyczna wobec mediów

Uważana za najważniejszą postawę w wychowaniu do mediów61. Jest fundamentem w kształtowaniu innych postaw, w szczególności zaś postawy odbioru selektywnego mediów i postawy twórczej aktywności.

Pewne zjawiska w funkcjonowaniu mediów i w ich odbiorze w sposób szczególny uzasadniają kształtowanie tej postawy. Przykładowo można wymienić takie z nich jak natłok informacji i wynikający z tego chaos, niezrozumienie spraw ważnych dla narodu i państwa, uległość wobec działań propagandowych, bierność, a nawet apatia społeczeństwa w stosunku do spraw publicznych, nowa mitologia i manipulacja, opóźnienie w rozumieniu treści publikowanych w mediach, rosnące stale zjawisko uzależnienia od mediów62.

Krytycyzm w tej postawie jest twórczy, pozbawiony uprzedzeń i niechęci, oparty na tendencji, aby kierować się obiektywizmem i bezstronnością w wydawaniu opinii. Jednostkę z postawą krytyczną znamionuje zdolność do eliminowania naiwności i bezmyślności w diagnozowaniu faktów.

Postawa krytyczna wyraża się również w dystansie emocjonalnym wobec treści odbieranych z mediów oraz w ostrożności w stosunku do działań o charakterze manipulatorskim. Jest to możliwe z tej racji, że jednostka czerpie swoją wiedzą i codzienną informację z wielu źródeł.

Krytycyzm omawianej postawy odnosi się nie tylko do treści odbieranych z mediów, lecz również do takich spraw, jak wiarygodność danego medium, ideologia dysponenta gazety czy radia, polityka medialna państwa itp.

Postawa krytyczna wobec mediów polega na samodzielnym wydawaniu uzasadnionych opinii o nich i o treściach przez nie publikowanych, a także na podporządkowaniu tym opiniom własnego postępowania.

Wychowawcy i nauczyciele, a przede wszystkim rodzice, powinni wiedzieć, jak ukształtować w dziecku postawę krytyczna wobec mediów. Ich roztropna i mądra pomoc w tej dziedzinie jest dziś jednym z najważniejszych priorytetów pedagogicznych.

Postawa selektywnego odbioru mediów

W kształtowaniu tej postawy niezbędny jest krytycyzm. Wszak postawa selektywnego odbioru mediów oparta jest na permanentnym dokonywaniu oceny sytuacji. Z badań wynika,

57 DSP, nr 3, 4, 5, 6, 7.58 CP, nr 55,56,65,68,81.59 Orientations, nr 14,15,24.60 AN, nr 3,8,11,12,13.61 A. Lepa, Media a postawy, Łódź 2003, s. 110 n.; J. Piette, Education aux medias et fonction critique, Paris 1996.62 O. E. Klapp, Opóźnienie rozumienia w społeczeństwie informacyjnym, „Przekazy i Opinie” 1983, nr 3, s. 5-15; A. Miszalska, O apatii politycznej Polaków, „Kultura i Społeczeństwo” 1996, nr 2, s. 131-148; A. Lepa, Mity i obrazy, Łódź 1999.

że młodzież w Polsce wykazuje dość niski poziom selektywności w odbiorze mediów63. Dwie przyczyny przede wszystkim wyjaśniają ten stan rzeczy: niedostateczna edukacja medialna w rodzinie i w szkole oraz fakt, że główną metodą, którą posługują się media podstawowe (prasa, film, radio i telewizja), jest selekcja treści, z konieczności więc nie mówi się w nich o odbiorze selektywnym64.

Podstawa odbioru selektywnego mediów wyraża się w konkretnych symptomach. Każdy wybór jest poprzedzony odpowiednim namysłem, związanym z moralnym i intelektualnym wysiłkiem jednostki. W dokonywaniu selekcji kieruje się ona stałymi kryteriami o charakterze moralnym, społecznym, estetycznym, religijnym czy politycznym. Na ogół z odbiorem selektywnym mediów idą w parze: organizacja i dyscyplina pracy, planowe wykorzystanie czasu, przestrzeganie harmonogramu zajęć.

U osoby z postawą selektywnego odbioru mediów występuje podstawowa wiedza na temat mechanizmów ich funkcjonowania oraz orientacja odnośnie do zagrożeń, jakie mogą one spowodować. Są to główne okoliczności, które motywują jednostkę do pracy nad ta postawą.

Postawa selektywnego odbioru mediów polega na przemyślanym wyborze publikowanych przez nie treści w oparciu o przyjęte wcześniej kryteria.

Kształtowanie postawy selektywnego odbioru mediów powinno się rozpocząć w życiu młodego człowieka jak najwcześniej. W wychowaniu i autoedukacji należy eliminować zachowania, które utrudniają osiągnięcie tej postawy, takie np. jak kaprys, zachcianka, życie „na luzie”, chaos w programie dnia, łatwe ekscytowanie się sensacja i iluzją.

W pracy nad omawianą postawą powinno się stosować metodę „małych kroków”, która każe stopniowo pokonywać trudności spotykane na tej drodze. Należy więc najpierw podejmować realizowanie łatwych problemów, a by z czasem posiąść sztukę wypełniania trudniejszych zadań. Autorzy zachodni sugerują w związku z tym stosowanie pewnych elementów ascezy65. Ludziom wierzącym niezbędne są w pracy nad tą postawą modlitwa i inne środki religijne66.

Postawa twórczej aktywności

Choć postawa ta nie odnosi się bezpośrednio do mediów, to jednak jest wyjątkowo ważna w budowaniu właściwych relacji z nimi. Piszący na ten temat autorzy podnoszą istniejące prawidłowości. Na przykład systematyczne uprawianie twórczości sprawia, że jednostka nie tylko nie ulega łatwo wpływowi mediów, lecz zdolna jest obcować z nimi z korzyścią dla własnego rozwoju. Kto wykazuje twórczą aktywność, potrafi również nawiązać partnerski kontakt z ludźmi mediów, a nawet doprowadzić w tych instytucjach do pozytywnych zmian. Postawa twórczości wreszcie prowadzi jednostkę do wyzwolenia z kompleksów i zahamowań, przyjmuje bowiem charakter mechanizmu kompensacyjnego67.

Na postawę twórczej aktywności wskazują liczne jej symptomy. Jednostka wykazuje tendencję tworzenia i nie zadowala się konsumpcją mediów. Zdradza ambicję działania „powyżej mediów”, tzn. kontakt z mediami nie jest w stanie zastąpić w niej głębokiej potrzeby twórczości. Dzięki własnej twórczości może się stać niezależna od wpływów

63 F.W. Wawro, Selektywność recepcji mass mediów u młodzieży szkół średnich i środowiskowe czynniki kształtujące jej poziom, „Roczniki Nauk Społecznych” 1996, z.2, s. 276-314.64 B. Garlicki, Selekcja informacji w dziennikarstwie, Kraków 1981.65 Zob. np. A. Gauthier, L impast de l image, Paris 1993.66 L. Crimella, La chiesa i cattolicie i mass media, „Credere Oggi” 1995, nr 2, s. 36-52.67 A. T. Troskolański, O twórczości, Warszawa 1978, s. 20-30; B. Szymańska, Twórczość jako kompensacja, [w:] Tradycja i wyzwania, red. K. Pacławska, Kraków 1996, s. 121-136; K. Lasocińska, Samorealizacja i twórczość jako przejaw zdrowej osobowości, „Zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Humanistyczni-Ekonomicznej w Łodzi” 1999, nr 2, s. 55-65.

mediów, a nawet skutecznie oddziaływać na nie, przyczyniając się do pozytywnych zmian w ich funkcjonowaniu.

Twórcza aktywność rodzi w jednostce pogodę ducha i poczucie humoru. Wynika to głównie z dużej satysfakcji, jaka jej zapewnia twórczość.

Rozpatrywana postawa polega na konsekwentnym realizowaniu potrzeby twórczości, traktowanej przez człowieka jako alternatywa w stosunku do biernego i konsumpcyjnego zachowania się i stylu życia.

Do twórczości należy wychowywać od najwcześniejszego dzieciństwa, m. In. poprzez wszczepianie szacunku do pracy – własnej i cudzej. Równolegle z tym powinno się eliminować te cechy i zachowania, które uniemożliwiają formowanie postawy twórczej aktywności. Są to np. lenistwo, opieszałość, gnuśność, postawa roszczeniowa, malkontenctwo oraz różne postaci apatii i marazmu.

Jak już wspomniano, w wychowaniu d mediów należy uwzględnić również eliminowanie w jednostce postaw negatywnych. Powstają one najczęściej wskutek niewłaściwego odbioru mediów. Są to: postawa uzależnienia od mediów, postawa konsum izmu medialnego, postawa makiawelizmu. Postawy te spotyka się najczęściej w sytuacji, gdy odbiór mediów przez jednostkę ma znamiona uzależnienia się od nich68.

Zarówno badania, jak i zwykła obserwacja potwierdzają opinię, że środowiskiem, które w sposób optymalny może przygotować młodego człowieka do prawidłowego odbioru mediów, jest rodzina69.

W artykule ukazano najważniejsze problemy wynikające z funkcjonowania mediów. Dla ogółu odbiorców wiedza o nich jest inspiracją do podjęcia pogłębionej formacji w tej dziedzinie. Dla duszpasterzy zaś stanowi zachętę do dalszej troski o duchowy rozwój człowieka, żyjącego w skomplikowanym świecie mediów.

68 M. Filipiak, Homo communicans, Lublin 2003, s. 191-204.69 Zob. np. D. Bis, Rodzina jako podstawowe środowisko wychowania do korzystania ze środków społecznego komunikowania, „Roczniki Nauk Społecznych” 2002, z.2, s. 171-184; por. Z. Lorenzi, L uomo, la familia, la scuola e i nuovi media, Trento 1983.