Abdullah Muradoğlu - Garih Olduren Sır

bak kitapl Biyografi Dizisi:2

GARH (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

ABDULLAH MURADOLU

bak yaynlar

Teknik Hazrlk Nahide Akku

Kapak Tasarm Ahmet Mayal

Bask stanbul Mcellit

Kasm 2001

Bak Yaynlar Byk Reit Paa Cad. Yumni Han

stanbul Kitap ve Kltr Merkezi No: 22/40 Vezneciler/st.

Tel: (0212)512 77 38 [email protected]

8 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Tarih kendini kusuyor Garih Cinayeti sosyologlara, ilahiyatlara,

psikologlara, siyaset-bilimcilere ve tarihilere aratrlmas gereken pek ok bakir alan gsteriyor. Tarihin, bize 'okutulanlardan' ibaret olmadn biliyorduk, ama bu kadarn da beklemiyorduk. Tarihin de bir sabr var; gn geliyor, kendini bir biimde kusuyor. Tarihi sadece resmi kaynaklardan okumann yeterli olmadn anlamak iin zeyir Garih ya da bir baka insann umulmadk yerlerde umulmadk ekilde lmesini beklemek yerine, Trkiye'nin gizli tarihine el atmak daha doru olmaz m? Belki de toplumsal kurtuluun forml oradadr.

Toplumlar ya da bireyler-houmuza gitmese bile-kendi tarihlerini iyi okuduklar takdirde hem bugn doru yorumlayacak hem de gelecee daha salam admlarla yryebilecekler. Dnde ne varsa bugnde de o var; irkinlikler de gzellikler de, ktlkler de iyilikler de, dmanlklar da dostluklar da.. zeyir Garih Cinayeti'nin rettii en iyi gerek u, "tarihimizden korkmayalm", nk o bize ait.

Abdullah Muradolu-Ekim 2001 -stanbul

IINDEKILER

NSZ 7 BLM I lm Bekleyen Mezar 11 Mslman Mezarlnda Musevi Cesedi 12 "Senin in ld Diyorlar Beni Ara" 13 Eyp'te Ne Aryordu 13 Yorumlar ok Farkl 14 Yine eyh'ine Gidiyordu 15 eyhi Kk Hseyin Nakibendi 16 Ustaba Cemal Srr Aklyor 16 eyh'ini Ziyaretten Hi Vazgemedi 17 Mezarn Yeile Boyatt 18 Cumartesileri Ortadan Kaybolurdu 19 Yazgsn Ryas izdi 20 eyh Yahya Herkesi Seviyordu 20 Dergahta Kimler Yok ki! 21 Rya Her Toplumda Etkili 22 Ryasnda Grd Mridi Oldu 23

BLM II zeyir Garih Ailesi Nereden Geldi? 25 Badat'n Carhlar stanbul'da Garih'ler Oldu 26 Amcas Abdlhamid'in Doktoruydu 27 Azra Garih "Kararol" rgtndendi 27 "Babas Gizli Mslmand" 28 "Mslman Olduunu Gizliyordu" 29 Dii Koltuunda Balayan "Muhabbet" 30 Saint Joseph'de okuyamad 32 Genliinde Haham Eitimi Ald 32 Okul Arkadalar "Tandk" simler 33

BLM III VARLIK VERGS VE ALARKO shak Alaton Anlatyor 35 Varlk Vergisi Evlerini Ald 36 "Ben Muhafazakarm, M'minim" 37

Osmanl Hayran Bir Musevi 38 "Kimseden Ayrmclk Grmedim" 39 Varlk Vergisi CHP'nin Eseri . .40 demeyenleri Akale'ye Gnderin 41 Munis Tekinalp Affediliyor 42 "akmak, Yahudilerin Mdafiiydi" 43 Alaton ile Garih Nasl Tant 44 "Kadn Milletine Gvenilmez" 45 Filipinlilerin Fahri Konsolosuydu 46 Demokrat Parti'den Destek Grdler 47 Alarko Krk Ylda ok Byd 48 Atlye'den Holdinge 49 SK Skandal'nda Yara Ald 50

BLM IV Garih'in Dilinden Yahudiler 53 Sava Olsa Trkiye'yi Tutarm 54 Osmanl Museviler'e Kucak At 54 Tek Snaklar Osmanl Oldu 55 Siyonistler anakkale'de Trk Kan Dkt 56 BLM V Garih yi Bir Mason'du .59 Dul Kadn ifre'si Neydi? 60 "zeyir Bey yi Bir Mason'du" 60 Beyaz Enerjide Dul Kadn 61 Hiran Usta Efsanesi 62 Masonluun Gizli Srlar 64 BLM VI Garih Refah-Yol in Lobi Yapt ... .65

BLM VII GARH HEP SA'A YAKIN OLDU Garih ve Alaton Rol m Yapyordu? 69 Yaln Kk'e Teklif Etti 70 Trke Alarko'yu Niin Ziyaret Etti 71 Trke ile Dostluu Devam Etti 71 Turanc Musevi Kim? 73 Museviler Trke'i Seviyordu 74 Sazak' srailli Bakanla Kim Tantrd? 75

BOLUM VIII FETHULLAH GLEN VE ENVER REN LKS Enver ren ile Yakn Dost idi 77 Selefi'lere Kar Iklk 78 Fethullah Glen'le ok ey Paylat 79 Ortak Paydalar Diyalogdu 79 Glen'e Mektubunda Neler Syledi 80 Glen: Dostumu Kaybettim 80 Amerika'da Bile Glen'i Savundu 81 "zeyir Garih'i yi Bilirdik" 82 Sinagog'da Gzler Garih'i Arad 83

BLM IX GARH N KM NELER SYLED Musevi Cemaati ok Oldu 89 "Her Musevi'de aron Aramayalm" 86 Ilml Kiilii n Plandayd 87 "zeyir Bey ki mezdi" 88 Denklemi Bak Darbeleri zd 89 Koru: Garih Dinince Dinlensin 90 "M'min Olmann nemini Hatrlatt 91 "Kaynam Bir Toplumun Temelleri Atlyor" 92 lm Gerekleri Ortaya Dkt 92 "Yahudileri Sevmiyorlar" 94 alom Yazar Toker'e Neden Kzd 94 BLM X Garih'in eyhi Kimdi? 97 Mevlevi Usta'ya raklk 98 Midilli'de Geen Srgn Gnleri 99 "Ateli Baklar Vard" 100 Bilim Kp'nn Babas da Nakiydi 100 iire Dkn Bir eyhti 101 Topu'nun eyhi de Kk Hseyin'in Talebesi 101 zbekler Tekkesi nemli Bir Merkez 102 Tekke'de Kk Hseyin Etkili Oldu 103 Karakol rgtnn ssyd 103 akmak'n Byk Dedesi lk Nakilerden 104 Dnya apnda Tpk Mrid Oldu 105

Sosyete Kadnlar da eyh'e Gidiyor 105 Torunu Hayyam arapsyla Evlendi 106 Doktor Salih Alazraki de Mridiymi 106 Hatice Suat'n annesi de Naki 107

BLM XI FEVZ AKMAK YAHUDLERN SHNDLER' MYD? Fevzi akmak Mrid Deil ! 109 Nazileri Destekleyen Subaylar 110 Trakya Olaylarn Kim Yaptrd? '. 111 akmak Musevileri Nasl Kollad? 112 Garih'in lm Tartmalar Canlandrd 112 Toktam Ate Neden Rahatsz Oldu 113 Yeniliki Fikirlere Ak Bir Tarikat 114 "Beni eyhimin Ayak Ucuna Gmn" 115 Maraal akmak Kim? 116 akmak'n Partisi MHP'ye Dnt 117 Maraal'in Dedesi Kadiriydi 118 Gizli Mslman Zahiren Yahudiler 119

BLM XII ARUSLK NASIL BR TARKAT Museviler'i Koruyan Tarikat Arusiler 121 lk Arusi Filibeli Ahmet Hilmi 122 Tef alyor Diye Kuyuya Atld 122 Arusi Filibeli'yi Kim Zehirledi 123 Trk Arusiler'in lk eyhi: mer Fevzi Mardin 125 erif Mardin'in Amcasyd 125 mer Fevzi Nasl Arusi Oldu? 126 smet nn'ne Niin Mektup Yazd? 127 Museviler'e Yardm Ettiler 128 Arusi eyhleri Kimlerdi? 128 mer Fevzi Mardin'in Museviler'e Bak 129 Kore'ye Asker Gndermeyi Savundu 130 Afrikal Arusiler Trkler'i Seviyor 131 Kbrs Harekatnda Arusilerin Kerameti 131 Trke, Arusiler'e Niin Teekkr Etti 132 Gn Sazak'n Ei Arusiler'e Yardm Etti 133 Barts Sorununa Farkl Bir Bak 133

BOLUM XIII GARH CNAYETNN PANAROMASI Tinar'la Bir Gn nce Grt 137 Mezarla Yalnz Gidiyordu 138 Alo Mezarlkta Bir Ceset Var! 138 BLM XIV Katil "Tinerci Fuat" 141 Deli Fuat Arkadan Saldrm 142 "zeyir Bey Keyifliydi" 142 Fuat N, "Ben Susuzum" 143 Cinayet Masas Harekete Geiyor 143 Bakan Ycelen Herkesi artt 144 BLM XV Tel Aviv'den Gelen Gelene 147 MOSSAD Devreye Girdi mi? 148

BLM XVI Kayp Telefon Sinyal Verdi 151 Sinyal Hastal Klasndan Geldi 152 Ka Tane Yermez Vard? 152 Kladan Esrarengiz Firar 153 Bir Gn ncede ardaym 154 BLM XVII Beikta Ke Bucak Aranyor 155 Garih'i Yener ldrd 155 Daha nce de Cinayet lemi 156 Eymr Kafalar Kartrd 157 Srpriz Tanklar Ortaya kyor 157 Ycelen'den Skandal Szler 158

BLM XVIII Pnar Bilinen Kadn Suna'yd 161 Yermez Kayseri'de Yakaland 162 "Dua Ederken Bakladm" 163 Pnar, Mezarlkta Sevimem Dedi 164 Cinayette rgt Yok 165 BLM XIX Yener'in Donundan 450 Dolar kt 167 Dolar Dona Nasl Girdi 168

Garih'i MOSSAD'm ldrd 169 Kiilik MOSSAD Timi 169 Rugidin Neler Dedi 170 MOSSAD' sulayan ajan ldrld 171 Cinayette Bulgar Pastas likisi 172 600 Milyon Dolarlk Pasta 173 Ceylan Holding srail'de de Kaybetti 173

BLM XX Kaynak'tan ok Yorumlar 175 Yermez'in Firarisi Bir Senaryo mu? 176 Garih srail'in nn'de Bir Engeldi 176 lm Daha ok Konuulacak 177

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 7

NSZ

Garih'in labirenti Trkiye Musevi iadam zeyir Garih'in 25 Austos gn Eyp Sultan

Mezarl 'nda bir Nakibendi eyhi olan Kk Hseyin Efendi ile Kurtulu Sava komutanlarndan Mareal Fevzi akmak'n kabirlerinin yan banda 11 yerinden baklanarak ldrlmesiyle yakn tarihinin bilinmeyen gerekleri de gn na kmaya balad.

Garih Cinayeti pek ok konuyu da yeniden tartmaya at. Neredeyse Cumhuriyet ile ayn yata olan Garih, farkl kiilii,

aklamalar ve ilgin yorumlaryla, allagelen Musevi tipinin dnda kalan bir isim. Garih'in adeta bir labirente benzeyen, ancak kendi iinde de son derece tutarl olduu anlalan gizli dnyas bir bakma Trkiye'nin toplumsal/kltrel dokusunun haritasn iziyor.

zeyir Garih'in labirenti adeta yz yllk bir tarih galerisini andryor. 1900'lerin banda Badaf'tak karklklar nedeniyle Osmanl bakenti stanbul'a yerleen bir musevi ailenin yzyl sonraki kiisi olan zeyir Garih, kaderin garip bir cilvesiyle Cumhuriyet dneminin en krizli en kark dneminde yaama veda etti dramatik bir biimde.


BLM I

lm bekleyen mezar Bir scak Austostu. Eyp Sultan her zamankinden biraz daha

kalabalkt. le sralarnda siyah mercedesli bir adam Eyp Sultan Camii'nin yanndaki otoparkta durdu. zerinde bir gmlek ve pantalonu vard. Trbenin etrafnda biriken kalabala gz attktan sonra yava admlarla mezarla alan darack yola girdi. Eyp Mezarlnn Piyer Loti'ye doru alan patikasnda yryordu. Mezarlk yolu avularn aarak dilenen kk ocuklarla doluydu. Adam bir kz ocuuna cebindeki bozukluklar karp verdi, dier ocuklar da adama doru kotular, "ocuklar cebimde bozukluk kalmad" dedikten sonra yoluna devam etti. Sakin adam yol boyunca mezar talarn okuyarak devam ediyordu. Mezar talarn dikkatle okuyor, hatta bazlarn cebinde tad kk not defterine de yazyordu. Mezarlk yolu bir taraftan Piyer Loti ay bahesine gitmek isteyenler dier taraftan da vefat etmi yaknlarn ziyaret etmek isteyen, kadn, erkek ve ocuklarla doluydu. Her cumartesi bu yol byle kalabalkt. Piyer Loti'ye 50 metre mesafedeki byke bir mezarn yannda durdu; ellerini aarak yar aralanm dudaklarndan bir eyler mrldand. Mezar, Atatrk'n yakn silah arkadalarndan Mareal Fevzi akmak'nd. akmak'in ei ve kz da ayn mezarlktayd. Duasn bitiren adam bir i ektikten sonra

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

akmak'in mezarnn yanndaki dar patikada gzden kayboldu. Daha aada kadm-erkek, gen-yah mminler Hz. Muham-med'in yakn arkadalarndan Eyp El Ensari'nin trbesinde Allah'a yakarp, dua ediyorlard. Eyp El Ensari'nin ok yal olmasna ramen, Arap slam ordularyla birlikte stanbul kuatmasna katld ve burada ldne inanlyor. Mminler Eyp Sultan Trbesi'nde Allah'a avu ayorlard. Takvimler 25 Austos'u gsteriyordu.

Mslman mezarlnda Musevi cesedi Saat leden sonra gsteriyordu. Gazetelerin ve televiz

yonlarn haber merkezlerine bomba gibi bir haber dt. "Polisi arayan bir kii, -arayan kiinin erkek ya da kadn olduu konusunda net bir aklama yaplmad-Eyp Mezarh'nda bir erkek cesedi olduunu syledi.

Cesedin Musevi i adam Alarko Holding'in E Bakan ze-yir Garih olduundan kukulanlyor.". 15 dakika sonra kameramanlar, muhabirler Eyp Mezarl'ndaydlar. Bu arada gazeteler de zeyir Garih'in evine ve Alarko Holding'e ulamaya alyorlard. Garih'in ei ve ocuklar Bodrum'daydlar. Alarko Holding yetkilileri ise zeyir Garih'in le sralarnda Holding binasnda olduunu, le sralarnda ofisten ktn da eklediler. Bulgar He-yeti'yle grme yaptn sylediler. Ancak zeyir Garih'e ulaamamlard, cep telefonu cevap vermiyordu. hbar zerine Eyp Mezarl'na giden polis, ikinci aramada Fevzi akmak'n mezarnn yannda baklanarak ldrlm bir erkek cesedi buldular. Ce-sed zeyir Garih'indi.

Garih'in elbiselerini kontrol eden polisleri en ok artan, zerinden halk arasnda ceven tabir edilen kk bir Mslman dua kitab kmasyd. Yan sra branice yazlm baka dualar da vard. Eyp Mezarl'n kuatan polis, hibir kimseyi mezarla yaklatrmadlar. Olay Yeri lk nceleme ekipleri ve Cinayet Masas ekipleri cesedin bulunduu yerde aratrmalarn srdryorlard.

"Senin iin ld diyorlar, beni ara" Bodrum'un Ortakent Beldesi'ndeki Yeilyurtlular Sitesi'ndeki

yazlnda tatil yapan Garih'in ei Lili Hanm da kendisine ulaan


cinayet haberi zerine hemen cep telefonundan eini arad, kardaki telefon cevap vermiyordu. Cumartesi gnleri einin belli saatlerde telefonunu kapal tuttuunu bilen Lili Garih, einin ldrlm olabileceine ihtimal vermek istemiyordu. zeyir Garih'in ldrldne ilikin bir aklama da henz yaplmamt.

Pek ok telefon geldi Lili Garih'e. Kukulan giderek artyordu. Son bir kez daha einin numarasn evirdi, yine ses yoktu. Son are olarak cep telefonuna sesli mesaj brakt. Mesajta, "Seni ldre-ceklermi, hatta ld diyenler var. Kendine dikkat et. Meraktaym. Beni hemen ara" diyordu Lili Garih. Oysa zeyir Garih oktan yaama veda etmiti. Fazla gemeden lm haberi doruland. Lili Garih, aile dostlar iadam ark Tara'nn gnderdii bir zel uakla Cumartesi saat 18.30'da stanbul'a hareket etti. 45 yllk ei artk yoktu.

lk incelemeleri bitiren polis, zeyir Garih'in Fevzi akmak'n kabrinin yaknnda ldrlm olarak bulunduunu aklad. Aklamalara gre Garih yedi yerinden baklanarak ldrlmt.

Polis, "zeyir Garih'in neden buraya geldiini aratryoruz" diyordu.

Musevi bir iadamnn bir mslman mezarlnda ne ii olabilirdi?

Eyp'te ne aryordu? Ertesi gn herkes bu sorunun cevabn aryordu. Musevi bir i

adam Eyp Mezarh'nda ne aryordu? Allmadk , beklenmedik bir lmd; belki dnyada bir baka benzeri de yoktu. zeyir Garih'in seveni oktu, doal olarak dman da. lm tehditleri ald bilinen Garih, korumasz olarak neden Eyp Mezarl'na gitmiti? Polis, Garih'in ,ofrnn izinli olduunu ve mezarla muhtemelen yalnz gelmi olabileceini aklad. te yandan gazetelerde yer alan iddialara gre, Garih karldktan sonra ldrlerek Fevzi akmak'n mezarnn yanna braklmt. Ya da karlp mezarla getirilerek orada infaz edilmiti. akmak hem Trkiye Cumhuriyeti'nin kurucular arasnda olmakla Trk bamszln simgeliyor hem de dindar kiiliiyle halkn sayg duyduu tarihi bir kiilikti. 1950 Nisan'ndaki vefatnda hkmetin milli yas ilan etmemesi zerine dindarlarn ba ektii kalabalklar, cenazeyi

14/Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

omuzlarna alarak Eyp Mezarl'na kadar tamlard. Bu olay, kemalist evreler tarafndan irticann gvde gsterisi olarak yorumlanmt. akmak'in lmnden bir ay sonra yaplan gelen seimlerde Demokrat Parti, CHP'ye fark atarak iktidara gelmiti. Kimi yorumlara gre akmak'n vefatna gsterilen vefaszlk Cumhuriyet Halk Partisi'nin sonunu getirmiti.

Yorumlar ok farkl zeyir Garih'in delik deik edilmi cesedinin Mareal ak

mak'n mezarnn yan banda bulunmasndan ilgin yorumlar karld.

Bu nedenle akla gelen ilk ihtimal, Musevi iadam zeyir Garih'in ar dinci rgtler tarafndan ldrlm olabilecei idi. kinci ihtimal de, -polisin de ilk gnden itibaren zerinde durduu-kiisel nedenlerden tr ldrlm olabilecei eklindeydi. Bir nc ihtimal Garih'in i balantlar nedeniyle, drdnc ihtimal Garih'in uluslararas balantlar ve ticari yatrmlarndan rahatszlk duyan ar milliyeti paramiliter gler tarafndan ldrlm olabilecei idi. akmak'n yan banda ldrlmesi, bir mesajd.

Garih ldrlmeden nceki akam(24 Austos 2001) TV8 Ana Haber Blteni'nde Haftann Ekonomik ve Siyaset Yorumu'unun konuu olarak yapt aklamalar yznden ldrld de ortaya atld.

Garih konumasnda Trkiye'nin enerji politikalar zerinde duruyor, te yandan da gncel bir konu olan AK-Parti ve Recep Tayyip Erdoan hakknda baz yorumlarda bulunuyordu. O gnlerde Erdoan'n 7-8 yl nce yapt bir konumann video kasetleri yaymlanyordu. Baz gazeteler ve televizyonlarda kaset, Erdoan'n deimediini gsteren bir kant olarak sunuluyordu. Garih konumasndan Genelkurmay Bakan Org. Hseyin Kvrko-lu'nun Baku ziyareti, Trkiye'nin Orta Asya ata ve son ran gerginlii ile ilgili bir soru zerine , Hazar denizinin dnyada byk enerji rezervleri bulunan ve zerinde hukuki tartmalar olan bir yer olduunu kaydederek unlar sylemiti:

"Tabii Trkiye'nin de burada byk karlar var. Trkiye'nin alaca Trkmen gaz projesi bir yere braklsa bile Trkiye burada byk bir aktr ve Azerbaycan'a destek veriyor. ran da Trk-


men gazn kendi lkesi zerinden gemesini istiyor. ran'n da bu byk bir projesi. Tabii ki'gazn milliyeti yoktur. Boru hatlar hemen hemen hazr. Hazar denizinde aslnda zenginliklerin paylam kavgas var. ran iin Trkiye Batya alan bir kapdr. Gsteri yapan uaklarn Trkiye tarafndan bir gzda, dmanlk olarak alglanmamas gerekir. Eer alglanyorsa da onlarn bir kt niyeti var demek ki. ran'n kendi iinde problemleri var. Bunu mu unutturmak m istiyor bilmiyorum. Aslnda burada bir saman alevi var. Bu alev de Kvrkolu'nun Trkiye'ye dn ile snecektir. Neticede Baku-Ceyhan Boru Hatt 2005'de devreye girecek ve Trkiye'ye zenginlik getirecek.

AK Parti ile ilgili TV'lerde grntler ortaya kt. nsanlar zamanla deiebilir. Eski dnceyle yeni dnce arasnda Trkiye'de de baz deiiklikler oldu. nsanlarn dnceleri gnn artlarna gre deiebilir. Ben genliinde ok koyu komnist olanlarn sonra ok koyu kapitalist olduklarn grdm. Bir zamanlar dine, eriate uygun devlet kurmak isteyenler bunun mmkn olmadn grp fikir deitirmi olabilirler. Deimemise de iyi olmaz diye dnyorum. Ben 1978'de KV'de grev yapyordum. O zamanki iktidarda bulunan Ecevit ile Erbakan'a Yunanistan ile beraber bizim mracaatta bulunmamz gerektiini sylemitim. Onlar kabul etmemilerdi. Ama bugn durum ortada. Biz bugn, demokrasi, globalleme diyoruz. Zihniyet deimitir diye mit etmekteyim" TV 8'de yapt konuma, Garih'in kamuoyu nnde yapt son konuma oldu.

Yine eyhine gidiyordu Trkiye kamuoyu zeyir Garih cinayetinin okunu yaarken,

basnda Garih'in sk sk Eyp Mezarl'na tek bana gelerek Mareal Fevzi akmak'n kabrini ziyaret ettiine dair bilgiler yer almaya balad.

Pazar gnk Hrriyet'in maneti ise "Yine eyhine gidiyordu" eklindeydi. Mezarlk evresindeki esnaflar da Garih'in haftada, onbe gnde ya da ayda bir cumartesi gnleri Eyp Mezarl'na geldiini doruluyordu. Hatta Garih'i akmak'n kabri banda dua ederken grenler olmutu. ddialara gre akmak, Garih'in babasnn yakn dostuydu. Di hekimi olan Baba Garih, Birinci Dnya Sava yllarnda akmak'n yannda askeri doktor olarak


grev yapmt. te yandan Mareal akmak'n kinci Dnya Sava yllarnda Musevileri koruduu iddia ediyordu. zeyir Garih hem baba dostu olduu hem de Musevileri koruduu iin Mareal akmak'n mezarn ziyaret ederek vefa borcu dyordu.

Bu yle bir vefa borcu olmalyd ki Garih le saatlerinde, aralarnda Bulgaristan Babakan Yardmcsnn da bulunduu bir Bulgar heyetini ofisinde kabul ettikten sonra zerini bile deitirmeden ve kimseye haber vermeden arabasna atlad gibi soluu Eyp Mezarli'nda almt. Garih'i mezarla koturan "neden" ok nemli olmalyd.

eyhi Kk Hseyin, Nakibendi! Bu arada ilgin bir gelime daha oldu. Garih'in fabrikasnda

altktan sonra emekliye ayrlm, mutemet adam aklad: "Garih akmak'n deil Kk Hseyin Efendi'nin mezarn ziyaret ediyordu. Kk Hseyin Efendi, akmak'n da eyhiydi."

Kafalar iyice karmt. Musevi iadam Garih'in 1930'da vefat etmi olan bir Naki eyhiyle ne ilikisi olabilirdi? Garih, dindar evrelerin husumetini kazanm bir isim deildi, aksine bu evrelerle yakn ilikisi olan bir iadamyd. Ama bu zellii bile Garih'in Kk Hseyin Efendi'nin kabrini ziyaret etmesini aklamaya yetmiyordu. Daha baka bir neden olmalyd. Sorunun cevab gecikmeden geldi: Kk Hseyin Efendi, baba Garih'in yakn dostuydu. Garih'in ldrld mezarlk blgesi Naki tarlas olarak biliniyordu. Bu blgede stanbul'un tannm Naki eyhleri yatyordu.Avusturalya'da trafik kazasnda vefat eden skenderpaa Cemaati'nin eyhi Prof. Esat Coan'da ayn blgede topraa verildi. Coan'n kabri Garih'in yrd yolun kenarndayd. zeyir Garih'in vahice ldrlmesi, en yaknlarndan bile saklad ilgin bir srr aa karyordu.

Ustaba Cemal srr aklyor Alarko irketler Topluluu'nda 30 yl ustaba olarak altk

tan sonra emekli olan ve Krklareli'nin Babaeski lesi'ne bal Torbal'da yaayan 82 yandaki Cemal Cumal, patronu zeyir Garih'i lme gtren srr aklyordu. Cemal Cumal'ya eski patronu zeyir Garih'ten 1992'de bir telefon geliyor. Garih, "Cumali usta atla gel. Seninle zel bir iimiz var" diyor. Randevu yeri, Eyp


Sultan Mezarl'mn giri kapsdr. Garih'in konumasna anlam veremeyen ve kafas karan Cumali usta szleen gn randevu yerinde hazr oluyor. Mezarlk giriinde buluan Garih ve Cumali ayakst ho beten sonra Piyer Loti'ye uzanan darack yoldan ilerlemeye balyorlar. On dakika sonra Fevzi akmak'n mezarna gelirler. Cumali Usta, bugne kadar Mareal akmak'n mezarnn burada olduundan dahi haberi bulunmamaktadr. Cumali Usta'nn aknlna bir yenisi daha eklenir. akmak'n mezarnn hemen yanndaki bir baka kabirin bana giden Garih, Cumali ustaya dnerek herkesten saklad srrn aklar: "Bak Cemal! Burada sana anlatacaklarm sadece ikimizin arasnda kalacak.'Burada yatan zat benim iin ok deerlidir. Onu babamn bana anlatt ekliyle gyaben tanyorum. Babam bana doumumdan itibaren Mevlana Kk Hseyin'in sk sk evimize geldiini anlatrd. Bu zat benim bam okar ve babama (Bu ocuk lkesine byk hizmetlerde bulunacak) dermi. Onu dnya gzyle hi grmedim, en azndan grecek yaa eremedim. Ancak ben onu dn gece ryamda grdm." diyerek sze balar. Kk Hseyin Efendi ryasnda Garih'ten mezarn yaptrmasn istiyor. Esrarengiz telefonun anlam ortaya kyor. Garih, Cumali Usta'dan Hseyin Efendi'nin me-zaryla yakndan ilgilenmesini istiyor. Btn masraflar kendisi karlayacaktr. Bylece Cumali Usta, patronu Garih'in srrna ortak oluyor. Garih'in lmne kadar da bu olaydan kimselere sz etmiyor.

eyhini ziyaretten hi vazgemedi Garih ve Cumali zaman zaman Kk Hseyin Efendi'nin me

zarnda buluuyorlar. Garih, srrn emanet edecek kadar gvendii Cumali Usta'ya daha pek ok eyler anlatyor. Garih, babasnn Hseyin Elendi ile ok yakn dost olduklarn, sk sk bir araya geldiklerini anlatyor. Hatta uzun sre ocuu olmayan Azra Garih, Naki eyhi Hseyin Efendi'den kendisi iin dua etmesini de rica ediyor. Rivayetlere gre Hseyin Efendi, Azra Garih'e, "Bir erkek ocuunuz olacak. Adn da zeyir koyun.". Azra Garih, zeyir doduunda Hseyin Efendi'nin isteini yerine getiriyor. Museviler arasnda zeyir ismi pek kullanlmamasna ramen isim konulur. zeyir Garih yalarnda iken Kk Hseyin Efendi vefat ediyor. I950'li yllarda Azra Garih de yaama veda ediyor. Bir gn


zeyir Garih, Kk Hseyin Efendi'yi ryasnda gryor. Babasndan Kk Hseyin Efendi ile ilgili pek ok sitayikar szler duyan Garih kendisini lme gtren bir yola yllar nce ayak basyor.

Mezarn yeile boyatt Cemal Cumal, eski patronu zeyir Garih ile krk yllk dost ol

duunu belirterek, "Kendisi ile o baka bir irkette alrken tantk. O daha sonra Alarko'yu kurunca beni de davet etti. Ben de byk bir hayranlk uyandran bu gen mhendisin teklifini hi dnmeden kabul ettim. 1979'un sonunda emekli oluncaya kadar da kendisinin yannda altm" diyordu. Garih'in inanl insanlara byk sayg duyduunu, fabrikada mescit atrdn kaydeden Cumal, "En son geen yl o zatn kabrini boyamam istemiti. Hatta ilk sefer boyay beenmedi. Daha ak yeile boyamam istedi. Yeniden boyadk. Bu sefer ok beendi.. Mezarn etrafnda gezinirdi. San solunu kontrol ederdi. Benden kendisi adna merhum zatn ruhu iin duada bulunmam isterdi. Burann bakmn iyi yapmam tembih ederdi." *

zeyir Garih, Hseyin Efendi'nin mezarn yaptrdktan sonra da haftada, on begnde ya da ayda bir ziyaretini eksik etmiyor. Mezar ziyareti Garih iin adeta zel yaamnn bir paras haline geliyor. Elbette Garih gibi hem i balantlar hem de etnik-dini kkeni ve hem de uluslararas ilikileriyle tannan musevi bir iadamnn zel yaam mercek altnda olduunu kabul etmek gerekiyor. Ne kadar saklamaya alsa da herkesin gzlerinin zerinde olduu bilinen bir ismin, periyodik aralklarla, hem de korumasz olarak Eyp Mezarl'na gittiinin bilinmemesi mmkn deil. Garih'in Eyp Mezarl civarnda gren mahalle sakinleri Garih'in sk sk mezarla gelip gittiini doruluyorlar. Mezarlk evresindeki esnaflar Garih'in zaman zaman aperatif yiyeceker aldktan sonra mezarla gittiini ve bir iki saat kadar ortalkta grnmediini belirterek, "Musevi bir iadamnn bir mslman mezarln ziyaret etmesine ok ardk" diyorlard.

*(amil Kucur I 27 Austos 2001-Zaman Gazetesi)


"Cumartesileri ortadan kaybolurdu" Garih'in 40 yllk dostu Can Kra'ta Hrriyet'e yapt bir

aklama da "Kendisini biri 3 yl, dieri 2 yl nce olmak zere iki kez orada grdm. Grnce de ardm. 'zeyir Bey ne aryorsunuz burada?' diye sordum. Bana, Hseyin Efendi'yi ziyaret iin geldiini anlatt. ardm. 'Benim dini inanlarm ok kuvvetlidir ve Hseyin Efendi'ye olan ballm bu ziyaretlerimle kantlarm.' dedi. Her ikisinde de yalnzd, yannda koruma-ofr yoktu. Yine byle birer tatil ya da bayram gnyd" diyordu. Can Kra, Ko Holding'in bir zamanlar bir numaral yneticilerindendi. Kardei nan Kra da Vehhi Ko'un kz Ko Holding Bakan Vekili Suna Kra'n ei.

Orta shak Alaton da zeyir Garih ayda bir kez mutlaka Eyp Mezarl'na gittiini belirterek, "Babasnn yakn olan Mareal Fevzi akmak'n mezar banda dua ederdi. Garih'in z babas cerraht. Onlarn ruhunu ad eder, onlarla konuurdu. Dnya hayatndan sonra hayatn devamna inanan bir m'mindi" diyecekti gazetecilere.

"Bu byk insan dinler st bir mttefik, bir fikir insan olduunu ispat etti. Allah'a inanan her dinin ayn felsefede bulutuklarnn idrakindeydi. nk her dine de ayn yaknl duydu. Eyp'te babasnn ok gvendii, ok inand, ok sayg duyduu insann mezarn arada srada ziyaret ederek hem o yce insann ruhunu d ederdi ve babas ile de buluurdu. Ne yazk ki orada hayatn noktaladlar" diyen shak Alaton, "Mezarla ziyarete gittiini ne bana ne de oluna da hi sylemedi. Gazetelerde yazlan isim doru, nk Can Kra'a sordum, o da teyit etti. Kra, iki belki de defa o mezarn banda Garih'i grdn syledi. nk mezarda yatan ayn zamanda Can Kra'n hanm nci Ha-nm'n da byk dedesi olurmu" eklinde konuuyordu.

Garih'in cumartesi gnleri belli saatlerde ortadan kaybolmas, cep telefonunu kapal tutmasn ei Lili Garih de bir tv programnda itiraf ediyordu. Geen yl Kanal-D'de ei zeyir Garih ile birlikte Erol Evgin'in "Bir sevda masal" isimli programna konuk olan Lili Garih unlar sylyordu: "Cumartesileri sabah 10.00'da evden kar. Ogn cep telefonu kapaldr. Akama kadar kendisinden haber alamayz."


Yazgsn ryas izdi Ryann zeyir Garih'in manevi dnyasnda ok nemli bir

yeri vard. Basma yansyan bilgilere gre Garih, hem babasnn yakn dostu eyh Kk Hseyin Efendi'yi hem de Kanuni Sultan Sleyman dneminde yaam eyh Yahya Efendi'yi ryasnda grd. Garih'e ryasnda grnen eyh Yahya, kendisinden Beikta'taki dergahn onarp ihya etmesini istiyor. Bu istei yerine getiren Garih, evini de eyh Yahya Dergah'na ksa bir mesafede yapyor, yllarca bu evde oturuyor. Saadet Partisi Genel Bakan Rc-cai Kutan'n badanman, Refah Partisi Adana eski Milletvekili Ertan Ylek Garih iin ok ilgin bir iddiada bulunuyordu: "Garih ok eski bir dostumdu. Beikta'ta bulunan Yahya Efendi Dergf-h'na tabi olduunu dnyorum. Ryasnda Yahya Efendi'yi grdn ve kendisinden orada satlk bir yer olduunu ve oray satn almasn istediini biliyorum. Oray, yani imdi evinin olduu yeri satn aldn biliyorum. " dedi. *

eyh Yahya herkesi seviyordu Yahya Efendi, hangi dinden olursa olsun, herkese iyilik yapan

bir mslman by olarak biliniyor. Yahya Efendi, Trabzon Kads mer Efendi'nin oludur. Annesi Afife Hanm, Kanuni Sultan Sleyman'n st annesi. eyh Yahya Trbesi stanbullu denizcilerin urak yeri.Yahya Efendi ismi etrafnda adeta bir efsane rlyor. Denizciler, Boaz' koruyan drt manevi bekiden birinin eyh Yahya olduuna inanyorlar. te yandan stanbul'un gayr- mslim denizcileri de sayglarn eksik etmezler. Yahya Efendi ile ilgili hikayelerin kahramanlar masnda pek ok hristiyan de var. Hatta eyh, baz Rum denizcilerin mslmanl kabul etmesine de vesile oluyor. Bir Rum denizci Karadeniz'de tutulduu frtnadan kurtulmas karlnda Yahya Efendi Dergah'na bir f arap balayaca vaadinde bulunuyor. Gerekten de kurtulur ve bir f arapla dergaha gelir. Rum denizci bir an iin mslmanlarn arap imeyeceini unutmutur. Durumu anlayan eyh Yahya hi sesini karmaz, teekkr etmeyi de ihmal etmez. Fdaki arap nar erbetine dnmtr. Rum denizci bu keramet karsnda, "Ey yol gnei" der," Vallahi senin dinin haktr!" Yahya Efendi denizde frtnaya tutulan iki rum papazn kurtard ve dergahla bakmlarn


yapt da rivayetler arasnda yer alyor. Bir hikaye de yledir: Papazn biri Yahya Efendi'nin atnn yularna yapr. "Bu da adalet midir? Doru drst defter tutulmuyor, llerimizden bile hara istiyorlar!" der. Yahya Efendi derhal Kanuni Sultan Sleyman'n huzuruna karak, "Yazklar olsun. Byle ele geen mal hell deildir. Yediin, itiin, sarayn, saltanatn, haram sana!. Allah Te-l'nn huzuruna ktnda ne cevap vereceksin? Korkarm yakan kafirlerin eline verecekler. Srm srm srnecek, cehenneme itileceksin. Unutma tacn, tahtn, burada kalr, seni hretin deil, adaletin kurtarr!" diyerek derhal bu yanln dzeltilmesini ister. Daha bunun gibi pek ok hikaye anlatlyor. Beikta Rum Metro-politi'nin de Yahya Efendi'nin hiristiyanlara gsterdii ilgiden tr zaman zaman dergah ziyaret ettii rivayet ediliyor. Bu tr hikayelerin ortaya kmasna, eyhin mslman olmayan kiilere hogr ve sevgi ile yaklamasnn byk bir pay olsa gerek. Yahya Efendi Dergah fakirlerin sna, yolda kalmlarn barnadr. Mderris mahlasyla iir yazan Yahya Efendi'nin hekimliinin yan sra hendese, matematik ve geometri gibi zamann fen bilimlerine vakf bir eyh.

Dergahta kimler yokki! eyh Yahya veysilik olarak bilinen tasavvuf ekolne mensup.

Kendisinden sonra tekkenin Kadirilie ve Nakibendilie hizmet ettii, yan sra veysiliin de en azndan bir merep olarak devam ettirildii stanbul Ansiklopedisi'nde belirtiliyor. Tekkenin son postniini, vefat ettii 1961 ylna kadar burada ikamet eden eyh Abdulhay ztoprak'tr. eyh Abdulhay, veysiliin yan sra hem Kadiri hem de Naki'dir. Sohbetlerinden oluan "Hikmetler ve Aklar Bahesi" isimli kitab 1980'de mridi M. Yekta Dmer tarafndan neredildi. Tekke raan'da , Yldz Mahallesi'nde, ra-an Caddesi'ne balanan Yahya Efendi kmaz'nda yer alyor. eyh Yahya Tekkesi'nin evresi, eyhin trbesine komu olmak isteyen binlerce tarikat ehli, devlet adam, hanedan ve saray mensubuna ait mezarlarla doludur. Kanuni Sultan Sleyman'n kz Ra-ziye Sultan, II. Abdlhamit'in kz Hatice Sultan da eyh Yahya Trbesi'nde yatyorlar. Pek ok eyh ve nl bestekarlarn yan sra Kadiri tarikat eyhlerinden ilk seri ateli topun mucidi Ahmet


Sreyya Emin'in mezarlar da burada bulunuyor. Bu bakmdan Dergah ve evresi adeta Eyp Sultan Mezarl 'nda eyh Kk Hseyin ve Mareal akmak'n da kabirlerinin bulunduu Naki Tarlas blgesi gibi bir nitelik tayor. Ahmet Hamdi Tanpnar da eyh Yahya Tekkesi'ni, "lahi mafiret Yahya Efendi dergahnda adeta gzel bir insan yz taknr. lm burada, hemen iki- basamak merdiven ve bir-iki sedle klveren bu bahede hayatla o kadar kardetir ki bir nevi erme yolu, yahut ak bahesi sanlabilir" satrlaryla niteliyordu. Yakn tarihlere kadar Yahya Efendi Ca-mii'nin hazireleri de tartma konusu oldu. Basnda Caminin tarikat mezarlna dntrld eklinde yaknmalarda bulunuldu. Avusturalya'da vefat eden Nakibendi eyhi Prof. Esat Coan'n Sleymaniye Camiine defnedilmesine izin vermeyen Cumhurbakan Sezer'in, hayatta olan Atiye Selma Ercihan'n ldkten sonra Yahya Efendi Camii mezarlna gmlmesine onay verdii basna yansyan bilgiler arasnda yer ald.

Rya her toplumda etkili Ryann Garih'in zel yaamnda etkili olduunu belirtmitik.

Rya, mslman toplumlarda olduu gibi her toplumda etkisini hissettiren bir gce sahip. Mslman toplumlarn geleneinde rya tabiri denilen ayr bir dal bulunuyor. Bat'da da modern psikolojinin rya ve insan kiilii arasndaki banty aratran dallar olduu biliniyor. Mslman toplumlarda zellikle tasavvuf geleneinde ryann nemi daha da artyor. Rya yoluyla tasavvuf dnyasna ayak basldna dair anlatlarn haddi hesab yok. Tasavvuf byklerini anlatan kitaplarda rya ile kendisine yn veren ya da arad eyhi bulan kiilere ilikin pek ok rnek var. Ryann da bir bilgi kayna olduuna inanan mminlerin says hi de az deil. Bu nedenle rya tabiri toplumlarda kltrel bir olgudur. Hatta kltrel bir olgu olmann tesinde slam geleneinde "rya nbvvetin krkaltda biri" olarak kabul edilir. Kur'an- Kerim'de Yusuf Peygamber ayn zamanda bir rya tabircisi olarak nitelenir. Batl ya da Doulu olsunlar, krallar, sultanlar ve imparatorlarn saraylarnda rya tabircisi olarak nitelendirilen kiiler hep oldu. Ancak slam toplumlarnda rya tabircilii, ryann ya eytandan ya Allah'tan geldii dncesi erevesinde dnya nimetlerinden yz evirmi dervilerin ya da sufilerin ii olarak grlr. Bunun nede-


nini, slam ve Hristiyan kltrnde ryann yeri konusunda mkemmel bir giri yazan Prof. Cemal Kafadar yle aklyor: "nk insann d ok deerlidir; olur olmaz kiiye aktarmamak gerekir. Rya yorumlanmad srece bir ey sylemi saylmaz, dolaysyla insan davranna yn vermez, kaderini izmez. 'Rya uucu bir kuun aya zerindedir, tabir olunmadka onun iin istikrar ve karar yoktur'. Ancak yorumland anda, yorumlayan ister bilgili ister cahil olsun, ister hayra ister erre yorsun, 'ta'birinn hkm ra'iye sabit olur'. Artk ryann mant yorumland haliyle ilerlik kazanr ve d grenin kaderi olur. Yani dlerin anlam kiinin dndaki nesnel bir dnyada yatsa bile bu, znenin roln yadsmaz; bilakis, btn idealist dnce sistemlerinde olduu gibi, ancak bir zne tarafndan alglandnda ve anlamland-rldnda gereklik kazanr. Dolaysyla ayn rya deiik kiiler tarafndan grldnde deiik anlamlar tayabilir."

Prof. Kafadar'n slam kltrnde rya hakkndan yazlanlar aktararak yapt analiz, bir kitabn nsznde yer alyor. Kitap, Osmanl dneminde yaam Asiye Hatun isminde bir kadnn rya yoluyla, kendini ya da eyhini bulmasn anlatan bir gncedir.

Ryasnda grd, mridi oldu Asiye Hatun, ryasnda grd kiinin uzak bir kentte yaa

yan Halveti eyhi Muslihddin Efendi olduunu reniyor. Ona ryalarn yazarak tabir etmesini rica ediyor. Oysa Muslihddin Efendi'yi gerek hayatta hi grmemitir. Sonuta Asiye Hatun, eyhin mritleri arasna giriyor. Prof. Kafadar, rya tarihiliinin niin nemli olduunu u szlerle anlatyor: "Bir tarihi, hele hele ruhbilimsel zmleme yapmaya niyeti ve eitimi olmayan bir tarihi ryalarla niye ilgilensin? Bir kere grlenlerin ya da grlm gibi anlatlanlarn ierikleri bir yana, ryalarn nasl deerlendirildii ve yorumland, bir kltrel gelenei anlamak isteyenlere bir ok konuda nemli ipular verebilir. Modern toplumlar dahil her toplumda ryalarn yorumlanmas/zmlenmesi belirli metafizik ve epistemelojik inanlara gre biimlenir. Ayrca tarih boyunca deiik toplumlarda ryann yan sra, kendi tp geleneklerinin beden/ruh/zihin ilikileri zerine varsaymlarna gre hareket etmilerdir." *

Jzeyir Garih de ryasnda grd Kk Hseyin Efendi'nin

24 / Carih (Strad Bir Musevi'nin Portresi)

mezarn ziyaret etmeyi adet edinerek, mezar banda i dnyasnda kendiyle hesaplaarak huzur buluyordu. Nihayet Kk Hseyin Efendi 'nin yan banda da son nefesini veriyordu. Musevi asll iadam Garih, kaderin garip bir cilvesiyle, ms-lman mezarlnda, katilinin ya da katillerinin bak darbeleriyle veda ediyordu yaama.

l'{Rya Mcktupltn-Asiye Hatun, Olak Yaynlar)


BLM II

zeyir Garih ailesi nereden geldi? zeyir Garih kimdi? Nasl bir aileden geliyordu ve nasl bir ki

ilii vard? Cumhuriyet ilan edildiinde 6 yanda olan zeyir Garih, Atatrk, nn, Menderes-Bayar dnemlerini yaam, 1960, 1971 ve 1980 yllarnda gerekleen askeri darbeye tank olmu ve bu arada 28 ubat srecini de ok yakndan izlemiti. 1929'da dnyay sarsan ekonomik krizin iinde doan ve neredeyse Cumhuriyetle yal olan zeyir Garih, kk 12.yzyl Fransa-sf na kadar uzanan Musevi bir aileye mensuptu. Aile Avrupa'dak Yahudi kartlnn kurban olarak spanya, Kuzey Afrika, stanbul, Suriye, Irak ve Lbnan'a kadar pek ok lke topraklarna dald. Garih'in mensup olduu kol, spanya'daki zulm ve basklardan kaarak Osmanl mparatorluu snrlar iindeki Badat'a g etmi bulunuyordu. Garih ailesi Museviler arasnda nemli bir mevkii tutan Haim Farhi ailesiyle de yakn akrabalk balarna sahipti. Haim Farhi, Osmanl Sultan'nn bir ferman ile Akka'ya idareci tayin edilen ve Mecidiye Nian ile taltif edilen bir Musevi'ydi. Haim Farhi, Osmanl Devleti'nin Akka Valisi Cezzar Ahmet Paa'nn yannda alt. Ayn aileden Samuel Farhi de Osmanl devlet ynetiminde ald grevler nedeniyle rtbesi, Rtbe-i Sa-lise'ye ykseltiliyordu. Avram Farhi de II. Abdulhamit Dneminde

26 / Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Matbuat Mdrl yapt. Hayim Farhi ailesi ile yakn balar olan Sulman Gareh, Moshe Gareh, Habiba Gareh, Simha Gareh, Heskel Gareh, Rachel Gareh ve Soloman Gareh 1800 ile 1900 balarnda Badat'ta yaayan Musevi bir ailenin fertleri. Garehler ile Carh-lar(zeyir Garih'in ailesinin Badat'taki lakaplar) ayn aileden.

Badat'n canllar stanbul'da Garih'ler oldu Azra Garih'in babas Badat'tan stanbul'a g eden bir inci

tccardr. Garih ailesi bu bakmdan Selanik yahudilerinden ayrlr. spanya kkeni nedeniyle Sefardim olan zeyir Garih'in bir amcas Osmanl Sultan II.Abdulhamit'in doktorlarndan Harun Ga-rih'tir. Dier bir amcas ise Ezcac Yakup(Jacques) Garih'tir. zeyir Garih'in babas Azra Ezakiel ise Osmanl Tp Mekteplerinden yetimi bir di hekimi. Aile Badat'ta da cerrahlkla itigal eden yeleri nedeniyle Carh'lar olarak biliniyor. Cumhuriyet dneminde aile Garih soyadn alyor. zeyir Garih'in iki amcas iki halas var. Garih ailesi, 1900'lerin ortalarna doru, Badat'ta Osmanl kart hareketlerin younlamas zerine stanbul'a g etmeyi yeliyor. Pan-Arabist akmlarn gelimesi nedeniyle Araplar, Osmanl Devleti'nin himayesinde yaayan Musevilere pek de sempatik bakmyorlard. Carh, Arapa Cerh kknden, yaralanm anlamna geliyor. Cerh, ayn zamanda hadis ilminde kullanlan bir terim olarak da biliniyor. Cerh ve Tadil, Hz. Peygamberden rivayet edildii ileri srlen hadislerin doruluk derecesini belirlemek iin kullanlan bir yntem. Cerh, hadisin yaral yani pheli olduunu belirten dini bir terim. Garih ailesinin neden bu isimle anldklar bilinmiyor. Rivayetlere gre Carh ailesinden ok sayda cerrah bulunmasndan tr bu lakap ile anlyorlar. Osmanl mparatorluu dneminde Badat'ta ve Basra'da Carhlar'dan ok sayda aile bulunuyordu. Carh'n nasl Garih olduunu kendi azndan, "Yeni harfler kt zaman yani Latin alfabesine geildii zaman babam nfus memurluuna mracaat etmiti. Babama soyadn sorduklar zaman babam Canl demesine ramen oradaki memur yeni harflere ok iyi almam olmasndan dolay Garih eklinde yazm. Babam da bu ismin daha ince ve nazik olduunu dnerek bunu kabul etti" szleriyle anlatyordu. *


Amcas Abdlhamid'in doktoruydu zeyir Garih'in anlattna gre amcas Harun Garih, kinci

Abdlhamid'in doktorudur. Dier amcas Yakub(Jacques)Garih ise, Darlfnun'un eczaclk blmnn mezunlar arasnda yer alyor. stanbul'un nl eczaclarndan olan Jacques Ezekiel Garih 1879'da Badat'ta dodu. 1956 ylnda stanbul'da ld. Jacques Garih, kinci Merutiyetin ilanndan hemen sonra stanbul'da kurulan Osmanl Eczac ttihat Cemiyeti'nin de aktif kurucular arasnda yer ald. Cemiyetin kuruluuna, 250 kadar eczacnn katld 20 Austos 1908 tarihli bir toplantda karar verildi. Cemiyetin bakanlna Ecz. Hamdi Bey seildi. J. Garih, Cemiyetin Eczaclar ve Eczaneler Kanunu Komisyonu ile Tarife Komisyonu'nda da yer ald. Cemiyet ruhsatn 1909 ylnda alabildi. Trk eczaclar tarafndan kurulan ilk cemiyet olmasna ramen fazla yaayamad. Cemiyet yelerinin byk bir ksm, tekilatn kendisinden beklenen hizmetleri yerine getiremedii gerekesiyle istifa ettiler. 1909'da bir baka cemiyet, Devlet-i Osmaniye Eczaclar Cemiyeti (Societe des Pharmaciens de I'Empire Ottoman) kuruldu. Daha ok Trk olmayan eczaclar tarafndan kurulan cemiyetin bana P. Apery getirildi. Ancak 1911 ylnda cemiyetin ynetimi Trk eczaclarn eline geti. Bakanlna da Ecz. Ahmet Vefik Uluay seildi. J. Garih 1921 'de Beyolu Postaclar Sokakta Garih Eczanesi'ni kurdu. Eczane 1934'de ana cadde zerindeki krk dkkanna tand. 1939'da bakasna devredilen eczanenin ismi stiklal Eczanesi olarak deitirildi.*

zeyir Garih'in Leonara Benbanaste isimli halas da bir doktor ile evlenecek ve bu evlilikten doan iki erkek ocuu da aile geleneklerine uyarak doktor olacaklardr. Hayatta olan Marco Benbanaste ise Roma niversitesi'nde profesrdr.

Azra Garih "Karakol" rgtndendi Baba Azra Garih Mekteb-i Sultani'den, bugnk adyla Gala

tasaray Lisesi'ni bitirdikten sonra Darlfnun'a giriyor. Daha sonra da eitimini Paris'te, Sorbonne niversitesi'nde tamamlyor. Di Hekimi Azra Garih, Beyolu Tnel'de bir muayenehane ayor. Birinci Dnya Sava'nda Erzurum ve Hicaz Cepheleri'nde tabip olarak bulunuyor. Azra Garih'in Kuvay Milliye dneminde s-


tanbul'dan Anadolu'ya adam ve cephane sevkiyat-nn yan sra istihbarat faaliyetlerinde de bulunan gizli Karakol rgt ile ibirlii iinde olduu iddia ediliyor. zeyir Garih de kendisiyle yaplan baz syleilerde babasnn bu ynne iaret ediyordu.*

Karakol rgt, mtareke dneminde Enver Paa'nn iaretiyle nl ttihatlardan Kara Kemal ile Miralay Kara Vasf tarafndan stanbul'da kurulan bir direni rgtdr. Azra Garih, Karakol rgtnden Cumhuriyet dneminde Bayndrlk Bakanl yapan emekli albay Behi Erkin'in yan sra ttihatlarn ae Nazrl-'n yapm olan Kara Kemal ile ilikilidir. Sava bittikten sonra di hekimliine devam eden Azra Garih'in hastalar arasnda smet nn'nn annesi evriye Hanm da var. Azra Garih, nl cildiyeci Prof. Hasan Reat Sndm ile bir sre ayn muayenehaneyi de paylayor. Bir ara zor gnler yaayan Azra Garih'in imdadna yakn dostu Behi Erkin yetiiyor. Bayndrlk Bakan Erkin'in yardmyla Azra Garih, Haydarpaa'da Devlet Demiryollar'nn di tabibi oluyor. 1933'de Nazilerin iktidara gelmesinden sonra Almanya'dan Trkiye'ye kaan musevi bilim adamlarndan stanbul Diilik Blmn kuran Dr. Kantarovi, Garih Merin sk sk konuu oluyor...

"Babas gizli mslmand!" zeyir Garih'in babas Azra Garih'in eyh Kk Hseyin

Efendi'ye intisapl gizli bir mslman olduu da iddia edildi. ddiann sahibi Azra Garih'in yakn dostlarndan olduu ifade edilen ve 1984 ylnda 93 yanda vefat eden Hulisi Gzelyazc'nn olu Abdurrahim Gzelyazc'yd. Hulusi Efendi, eyh Kk Hseyin Efendi'nin de bal olduu Nakibendiliin Halidiye kolunun G-mhanevi dalna mensuptu. skender Paa Cemaati olarak devam eden Gmhanevi Dergah'nn eyhlerinden biri de Mehmet Zahit Kotku Efendi idi. Garih'in okul arkadalar olan Turgut zal, Korkut zal ve Necmettin Erbakan ve Recai Kutan'in da T'l yllarnda Mehmet Zahit Kotku'nun sohbetlerine katldklar biliniyor. Hatta bir rivayete gre Erbakan'n Milli Nizam Partisi'ni kurmasnda Kotku'nun da rol var.

"(etin Yetkin, Devlet Yaamnda Yahudiler. Aja Yaynlar, istanbul)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) /29

Geen yl Avusturalya'da gnll srgnlk yaarken vefat ederek Eyp Sultan Mezarl'nda topraa verilen Prof. Esat Coan da 1980'de vefat eden Kotku'nun hem damad hem de skender Paa Cemaatinin eyhiydi. skender Paa cemaati kaynaklan Garih'in ryasnda grd eyh Yahya Efendi Dergah'nn son eyhlerinden Abdulbaky ztoprak ile Kk Hseyin Efendi'nin mritlerinin byk bir ksmnn Mehmet Zahit Kotku'ya intisap ettiini sylyorlar. skender Paa kaynaklarnda olay, yle anlatlyor: "Baz eyh efendiler mridlerine vefatlarndan sonra Mehmed Efendi hazretlerine balanmalarn tavsiye etmilerdir. Mesela Yahya Efendi Dergh eyhi Abdlhay Efendi'nin dervileri O'na intikal etmitir. Kk Hseyin Efendi'nin vefatyla dervileri O'na gelmilerdir. Bu durumu Es'ad Coan Hoca yle izah ediyor: 'Hocamz hakikaten manev makam ok yksek bir zat- muhterem olduu iin, zamanndaki bir ok hoca efendinin yerine halef kmyor, iaret olmuyor. aret olmaynca, ne demek?... 'dalmayn, orda toplann' manasna gelir. Vefat etmi bir kimseye ballk olmaz! Onu bahane ederek mstakil yaamak olmaz! Kendisi balanacak!"

"Mslman olduunu gizliyordu" Fevzi akmak'm da Kk Hseyin Efendi'ye yaknlk duydu

u iddialar Azra Garih'in ayn eyhe intisapl olduu iddialaryla biraraya geldiinde Trkiye'nin yakn tarihindeki ilgin ilikiler yuma da birbiri ardnca zlmeye balyordu. Azra Garih'in gizli mslman olduuna dair bilgileri babas Hac Abdullah Hulusi'den edindiini belirten Abdurrahim Gzelyazc, zeyir Garih'in lmnden sonra srr aklamak ihtiyac hissettiini sylyordu. Abdurrahim Gzelyazc lise yllarnda ihane yokuundan Karaky'e inerken Kuledibi'ne doru dnen sokan banda byk bir apartmanda 'Dii Garih' eklinde bir levha bulunduunu belirtiyor, bu levhay her grdnde babasnn, Ezra Garih'in Mslman olduunu sylediini vurguluyordu. Hulusi Efendi, Azra Garih'in mslman olduunu sakladn, bu nedenle olundan da bu srr aikar etmemesini istiyor. Azra Garih'in mslman olduunu iddia eden Abdurrahim Gzelyazc, "Babam, ticaretle megul olurken Kuledibi'ndeki Dii (Ezra) Garih'e dilerini yap-


trmaya gider. Dilerinin tedavisi uzun srdnden bu sre zarfnda onunla babam arasnda bir dostluk oluur. Babam bu dostlukla birlikte Garih'in ayn zamanda srda olur. Bu gidi gelilerinden birinde Ezra Garih babama, Mslman olduunu syler. Hatta Mevlevilikteki sema gsterileri gibi pek ok hususun slamiyet'e sonradan ilave edildiini anlatr ve bu gibi eylere iddetle kar ktn syler. Babam onun iin 'ok mutaassp bir Mslman' derdi. Bunun sebebini de sonradan hakikate ulamann verdii ak ve heyecanla izah ederdi. Bu bilgi bende bugne kadar sakl kald. Babama Azra Garih, Mslman olduunu evresinden sakladn da hatrlatarak, ondan ayn hassasiyeti gstermesini rica etmi. Babam bana anlattnda ayn ekilde bu srr gerekmedike kimse ile paylamamam tembih etmiti" diyordu Zaman gazetesinde.

Gzelyazc, insanlarn din deitirmesinin sanld kadar kolay olmadn belirterek, Azra Garih'in evresi ile ilikilerinin zedelenmemesi ve etrafndaki insanlarn inancna zarar vermekten kanmak amacyla bunu gizlemi olabileceini ifade ediyordu.

Gzelyazc, Nakiliin Halidiye kolunun o dnemdeki eyhi olan Kk Hseyin Efendi'nin, zeyir Garih'e isim verecek kadar Ezra Garih'in yakn dostu olduunu kaydederek, "Babam, onun Hseyin Efendi vesilesi ile slamiyet'i kabul etmi olabileceini anlatrd. Bu konu herkes tarafndan sr gibi saklanrd. Hatta Hseyin Efendi'ye ok yakn olan Camc Hulusi Gkmenli ve Cahit Gzkan vard. Onlara sorardm bu konuyu. Hi duymam gibi yaparlard" diyordu.

zeyir Garih'in babas Azra Garih'ten etkilenmi olabileceini ifade eden Gzelyazc, zeyir Garih'in hayattayken sarf ettii, "Madde benim iin o kadar nemli deil. Maddiyat bir adam deilim. Daha ziyade maneviyatym. manl bir adamm. Benim de imanm var. Din aslnda imann dzene sokulmu bir eklidir. Batl itikadm yok. Ama mminim." szlerinin ondaki manevi derinliin ipularn verdiini iddia ediyordu.*

Dii koltuunda balayan 'muhabbet' Peki Azra Garih Naki eyhi Kk Hseyin Efendi ile nasl

tanmt? Bu konuda da ok eitli kaynaklardan rivayetler bulu-

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/31

nuyor. Abdurrahim Gzelyazc'nn aklamalarndan da anlalaca gibi Azra Garih, pek ok dindar mslmann rabet ettii nadir di hekimlerinden biri. Azra Garih ile Kk Hseyin Efendi arasndaki dostluun da dii koltuunda, bir tr 'doktor-hasta ilikisi' eklinde balad iddia ediliyor. Buna gre dilerinden rahatsz olan Hseyin Efendi, kendisine bir Musevi di hekimi bulunmasn istiyor. Hseyin Efendi'nin mridleri, stanbul'un mehur diilerinden Azra Garih'ten randevu alyorlar. Ezra Garih, eyh'in dilerini ekebilmek iin narkoz kullanmaya hazrlanyor; ancak Hseyin Efendi, kendisine narkoz verilmesini kabul etmiyor. Garih, "Nasl olur efendim" diyor, "Narkoz verilmezse, arya dayanamazsnz."

Bunun zerine, Kk Hseyin Efendi "Bir ey olmaz" diyor. "Sen, diimi kerpetenle tut, ben 'Allah' deyince ekersin."

Azra Garih, ister istemez Hseyin Efendi'nin dediini yapyor. Gerekten de, eyh Efendi'nin 7-8 tane diini, arsz szz ekiyor.

Di ekme ilemi bittiinde, Ezra Garih byk bir hayret ve merak iinde "nanamyorum, bu kadar iddetli bir ac nasl bertaraf edilebilir" diye soruyor. Hseyin Efendi, Ezra Garih'i aryor ve gsn aarak bakmasn sylyor. Garih, yine hayretler iinde, Hseyin Efendi'nin gsndeki 'Allah' lafzn gryor. Bu olaydan ok etkilenen Doktor Garih, Mevlana Kk Hseyin Efendi'ye kar byk bir yaknlk hissediyor. O gnden sonra, sk sk Hseyin Efendi'yi ziyaret ediyor. Azra Garih'in uzun sre ocuu olmamas zerine Hseyin Efendi'den dua etmesini istedii de belirtiliyor. Hseyin Efendi, dua etmekle kalmyor; bir de talepte bulunuyor: "Erkek ocuun olursa, adn zeyir koy." Zaman geliyor ve Azra Garih'in bir erkek ocuu douyor. Musevi geleneinde 'zeyir' isminin ocuklara verilmesi adet olmamasna ramen, Baba Garih, "zeyir Yahudilerin Peygamberidir. Bizim de Peygamberimizdir. Sen aldrma, zeyir koy" diyen Hseyin Efendi'nin szn tutuyor.

zeyir Garih'in doumunu babasna haber verdii belirtilen Kk Hseyin Hsn Efendi'nin engin insan sevgisi zerine te-mellendirilen tasavvufi grlerinin pek ok insan etkiledii de kaydediliyor.


Kk Hseyin Efendi'ye intisap eden mseviler, Azra Ga-rih'ten ibaret deil. eyhin mritler arasnda pek ok nl isim var. Kk Hseyin Efendi'nin biyografisiyle ilgili blmde bunlara deineceiz.

Saint Joseph'de okuyamad Di hekimi Azra Garih makara iplii reten Nedim ve Smbl

Balkpazarl'nn kzlar Adile Hanm'la evleniyor. Bu evlilikten Lsyen ve zeyir Garih dnyaya geliyor. zeyir Garih 1929 ylnn scak bir Haziran gnnde douyor. Adile Hanm Alman Mektebi'nden mezun bir kadn. zeyir Garih, orta snf bir Musevi ailesine mensup. Garih, Rum hizmetilerden Rumca reniyor. O gnleri Aksiyon'dan Cemal Kalyoncu'ya yle anlatyordu: "Zengin deildik ama orta halin stnde, ok saygn bir aile idik. O gnn artlarna gre annem Alman Mektebi'nden mezun, babam Paris'ten diploma alm. Trkiye'de o zaman ok zenginler de yoktu, kabul etmek lazm. Biz iyi yaayan bir aile idik. Ne bileyim, daima kolal bir beyaz rt zerinde yemek yerdik, daima hizmet eden bir kadn bulunurdu evde. O zaman Sakz Adas'ndan gelirdi hizmetiler. nk Anadolu'da ev ii yapacak dirayette ve kabiliyette, yetenekte ve bilgide kadn yoktu. Tabii o zaman Rumlar evlerde bir nevi ev yardmcs olarak alrlard. Ben onlardan da Rumca (Garih, ngilizce, Franszca ve spanyolca da bilmektedir) rendim. Beyolu'nda berberimiz Rum'du, Rum nfusu ok fazla idi."

Beyolu'nda oturan Garih 1936'da balad Beyolu Birinci Karma lkokulu'nu 1941 ylnda bitiriyor. Ksa bir sre Saint Jo-seph'te okuyor, aile btesi yeterli olmaynca Beyolu Lisesi'ne nakil aldryor. 1946'da mezun olduktan sonra T'ye kayt yaptryor.

Genliinde haham eitimi ald Garih genlik yllarnda bir ara haham olmak istiyor, hahamlk

eitimi de alyor. Ancak her nedense bu fikrinden vazgeiyor. * Garih daha o yllardan itibaren din, musevilik, hristiyanlk ve isla-miyetle ilgili konularda kafa yoruyor, kendi apnda aratrmalarda bulunuyordu. Oysa Di hekimi baba Garih, olunun da diilik okumasn istiyor. zeyir Garih ise kendi yolunu seiyor. Diilik


yerine dnemin sekin niversitelerinden T'ye giden Garih yle anlatyor: "Babam di tabibiydi, amcam doktordu, br amcam eczacyd. Halamn kocas askeri doktordu. Onun oullar da doktordu. Ancak 1940'larda mhendis olmak yani Teknik niversi-te'ye girmek bir ayrcalkt. O gnn artlarna gre ben diilik fakltesi ile T'ye girme teebbsnde bulundum. T'y kazannca dii okulundan vazgetim, mhendis oldum."*

zeyir Garih niversite yllarnda ailesinin maddi sknt yaamas zerine yaz aylarnda bo kalmyor, tra sabunu reten bir fabrikada alyor. te yandan mizahsever bir gen olarak Bab- Ali'de bir sre oyalanyor. 1946-1948 yllar arasnda Nehar Tb-lek ve karikatrist Ramiz'le birlikte alyor. Akbaba, Afacan, ocuk Sesi, Yavru Trk gibi dergilerde izerlik yapyor. Esprili bir kiilie sahip olan Garih, izer olarak alt gnleri yle anlatyor: "Nehar Tblek ve Ramiz'le birlikte onlarn ikinci eli olarak taeron olarak bir eyler yapyordum. Akbaba gibi zamann nl mizah dergilerinde altk. Onlarn ikinci kalemiydim. Yani temize eken adamydm, inileyen kii. Sonra manzum hikayeler yazdm. Uzun yllar oldu. imdi braktm. Ama dzyazlar yazmaya devam ediyorum. imdiler de manzum hikayeler de yazyorum. Gzlemlerimi kafiyeli, heceli ve birbirleriyle uyumlu ekle sokuyorum. Dnlerde, davetlerde peetelerin zerine yazyorum, o da hediyem oluyor."

Okul arkadalar 'tandk' isimler 1951'de T'y ikinci olarak bitiriyor. Ksa bir asistanlk dev

resinden sonra akademik hayatn sona erdiriyor. Askerliini yedek subay olarak tamamlyor. Eski Sanayi Bakan Mehmet Turgut, MHP'ye yaknl ile bilinen eski parlamenterlerden Abdlkerim Doru, CHP'li Cahit Dalokay, ANAP'l eski Turizm Bakan M-kerrem Taolu ve Korkut zal gibi nl siyaset adamlaryla ayn snfta okuyor, arkadalk yapyor. Milli Nizam, Milli Selamet ve Refah Partisi Genel Bakanl yapan siyasi yasakl liderlerden Prof. Necmettin Erbakan da T'deki hocalar arasndadr. T onun hayatnn dnm noktasdr. niversitede asistan olan Necmettin Erbakan'n da telkini ile hocas onu asistan olarak niversi-


tede tutmak ister. Bir sre asistanlk da yapar. Babas vefat ettii iin ald para yetmeyeceinden daha paral iler peinde komaya balar.. niversiteden ayrlnca mmessilliini GNA Baker isimli bir ngiliz irketinin yapt Carrier Corparition'da tesisat mhendisi almaya balar. Askerden sonra Buldanloullar'nn Beikta'ta Pastrize St Fabrikas'm kurmak iin oraya transfer olur. Tekrar eski i yerine arlr. Todori Karaka 'ta alrken s-hak Alaton'la tanrak Alarko'yu kurarlar. Alarko'nun alm Alm-satm (AL) aratrma-gelitirme (AR) komple tesisler (KO).

Garih kaderin garip bir cilvesiyle 49 yl nce mhendis olarak alt ve dnyann en byk irketleri arasnda yer alan Carrier ile 1999'da ortaklk yapyor. Carrier, United Technologies'e bal, ylda 6 milyar dolar cirosu olan bir irket. Skorsky helikopterlerini ayn grub retiyor. Carrier, Hollanda, spanya ve Fransa'daki stma sistemleri reten fabrikalarn kapatarak, retimi Trkiye'de yapmaya karar veriyor. Carrier-Alarko ortakl ile Avrupa'ya stma sistemleri ihra ediliyor. zeyir Garih i hayatna mteebbis olarak atldktan 2 yl sonra Lev(lili) ao ile 25 Mart 1956'da stanbul'da evleniyor. Babas Antepli, annesi Halepli olan Lev Garih Mersin'de douyor. Aile 1948'de Lbnan'a gidiyor. Lise'yi Lbnan'da okuyan Lev ao 1950'lerin banda ailesiyle stanbul'a g ediyor. zeyir-Lev Garih evliliinden Dalya ve zzet isimli iki ocuklar oluyor. Garih'in Dalya isimli kzndan 3, zzet isimli erkek ocuundan ise 3 torunu var.


BLM III

VARLIK VERGS VE ALARKO

shak Alaton anlatyor shak Alaton ile zeyir Garih'in yollar ise 1954 ylnda ak

yor. Demokrat Parti ibandadr. Milli ef smet nn dneminde zor gnler yaayan Museviler Demokrat Parti'yi bir can simidi olarak gryorlar. Varlk Vergisi Olay 'nda madur olan Musevi bir ailenin ocuu olan shak Alaton, Trkiye'ye duyduu krgnlk nedeniyle bir sre sve'te stma sistemleri reten bir fabrikada altktan sonra babasn kramayarak Trkiye'ye geri dnyor. Baba Hayim Alaton 1943 ylnda karlan 80 bin liralk Varlk Vergisi'ni deyemedii iin Akale'ye gnderilen srgn-angarya ka-filesindeki yerini alyor. "Babamn btn varl onbe bin lira. Maazas satlyor, oradn da drt be bin lira kyor. Tam onalt bin liray dyor. 64 bin liray demek mmkn deil. nk yok. Eve geldiklerinde seni tevkif ediyoruz, Akale'ye gideceksin ama nce Sirkeci'ye grtryoruz demilerdi. Her gn evde pien yemekten sefertasyla ben tramvayla, Sirkeci'nin yannda Demirkap diye bir yere gelirdim. Demirkap'dan geerek bahemsi aalkl bir yere girerdik. Aalarn arasna adrlar kurulmutu. Babamlar polis deil asker nezaretindeydi. adrlarda bir ka yz kii vard. Bir manevi tazyik de vard. Bak Akale'ye gidiyorsun, ne saklady-


san onu da kar ver demek istiyorlard. Haftada bir de yoklamalar yaplyordu. Baktlar ki verecekleri bir ey kalmam, vermeyenleri doldurdular vagonlara gnderdiler. Akale'de ta krlacak dediler. Akale Erzurum'un bir kazas. Dada. gn sryor gidi. Oraya varnca da askere teslim etmiler. 1200 kii olmular. Aralarnda bir tek mslman yok, hepsi gayri mslim. Oradan da karyorsun sistemin arpkln. Gayrimslimleri bitirmek istedikleri belli. 40 yanda gitti. Anlattna gre hayvan vagonlarnda. Dnte de vagon bulamamlar, hayvan vagonlarna tkmlar. Aynen Naziler gibi. ili'ye Afitap sokaktaki eve dnd. Ben o an hatrlyorum. Akamst. Evden ieriye beyaz sal, pejmrde bir adam giriyor. Felaket bir ey. Tanmyorum. 15 yandaym. Henz bir sene gemi aradan ve ok canl bir intibam var. Evin iine giriyor. Konumaya balad zaman tanyorum. nk sesi hi deimemi. Grn deimi. Bir sene gemi aradan. Onun iin her ey ok canl. km. Siyah sal gitti, beyaz sal dnd. Dnd gn hi kafamdan silinmez...Hazmedemedi, anlayamad affedemedi. hanet kelimesini ben ondan duydum. Devlet bana ihanet etti, ben ne yapabilirim dedi.". *

Varlk Vergisi evlerini ald Alaton ailesi gibi zeyir Garih'in ailesi de Varlk Vergisi'den

olumsuz etkilenir. zeyir Garih 13 yanda tank olduu olay yle anlatyor: "Babamn amcalarmla beraber yapt bir apartmanmz vard. Onu satmaya mecbur kaldk." Garih ailesi Varlk Vergi-si'nden etkilenen Museviler arasnda yer alyor. Hayim Alaton'dan ansl olan Azra Garih son anda Akale'ye gnderilmekten kurtuluyor. Peki o gnlerde ocuk olan zeyir Garih Varlk Vergisi'ni nasl anmsyor ve yorumluyor? Yeni afak gazetesinden Mustafa Karaalioh'na konuan zeyir Garih, Varlk Vergisi'nin ar bir yanllk olduunu, ailece ok etkilendiklerini belirterek unlar syleyecekti: "Btn varlmz gitti. O zaman on yandaydm. Babam di tabibi idi. Varlkl bir adam deildi. Bir ev yapmt ite. O da gitti o zaman. Annemim mcevherleri vard bir iki tane, onlar sattk. Ve ancak deyebildik. Tam babam Akale'ye gidiyordu. Kanun durduruldu. Birileri biraz bor verdi. Kl klna


kurtulduk. Byle eyler dnyann her tarafnda u veya bu ekilde oluyor. Trkiye'de de oldu. Bir ayptr bu aslnda. Yani insan haklarna tecavzdr. Fakat ben una inanyorum, bu Trkiye'deki baka aznlklara ynelmi bir hadiseydi. Fakat ite kurunun yannda ya da yanyor. nk unu grn ki tarih boyunca museviler Osmanllara byk hizmet etmilerdir. Benim neslimin, benim de bunda biraz tuzum var. Biz, Ermeni lobisine kar Amerika'da Trkiye'nin btn soykrm moykrm mzesini yok etmeye altk" *

"Ben muhafazakarm, m'minim" Ayn syleide Garih, Musevi olduu iin Trkiye'de ciddi bir

engelle karlamadn da eklemeden geemiyordu: "Trkiye'de domu olmaktan ok mutluyum. Belki bana bir istisna m oldu bilmiyorum. Bugne kadar hi kimse bana bir gayr mslim gibi davranmad. Kimse bana bunda herhangi bir ayrcalk yapmad. Ne MSP devrinde...Bizim kotalarmz gayet muntazaman verildi. Benim gayrimslim olmam bir ey ifade etmiyor. irketimde direkt veya dolayl on bin kii alyor. Geen gn saydk, ben dahil 7 tane gayrimslim var. Bu irket 11 bin Trk aileyi-bunun iinde Ale-visi de var Snnisi de-banndryor. Allah'a bin kr bir kii bile ayrmcla uramamtr. Kimse gelip 'Sen Yahudisin, Musevisin, dinin yledir byledir dememitir. Kald ki ben muhafazakarm, mminim. man ok nemli bir ey. Ve ben diyorum ki iman mitsizliin tek ilacdr. Ve benim kanma gre, din imann dzene sokulmu eklidir.

Nitekim siz Kur'an okur musunuz? Bana gre Kur'an ok nemli bir kitaptr. Burda ben bir yeri iaretledim. Meraklym biraz. Bunu bir ka kiiye de syledim. Bir ok kii de farknda bile deildi. Bakara Suresinin 62. Ayeti. 'phesiz iman edenler, yani Yahudilerden Hristiyanlardan ve Sabiilerden , Allah'a ve ahiret gnne samimiyetle inanp salih amel ileyenler iin Rableri katnda mkafatlar vardr. Onlar iin herhangi bir korku yoktur. Onlar znt ekmeyecekler. '

Bu benim verdiim bir ey deil. Bu ayettir. imdi aziz Peygamber bunu dediine gre, bunu tahrip etmek iin hibir sebep yoktur. in asl kanmca mmin olmaktr. Zaten Allah'a inanma-


yan insanlarn bir yere gelmeleri mmkn deildir. Ateist dediiniz insanlar lm deinde Allah'm diyorlar."

zeyir Garih byle bir museviydi. Kendisi Sinagog'a pek gitmeyen, Allah'a iman ettiini syleyen, alkoll olduu iin kolonya bile kullanmadn itiraf eden ve bunca servetine ramen sade yaamay seven, atafattan kanan mtevazi bir insand. Hz Mu-hammed'e "Peygamberimiz" diyor, ktphanesinde Kur'an- Kerim bulunduruyor, Kuran' Trke, Arapa ve Franszca olarak okuyordu. Bu ynleriyle zeyir Garih eine rastlanmayan bir Musevi'ydi.

Osmanl hayran bir Musevi Garih Osmanl hayran bir Musevi. Ailesinin Osmanl dne

minde ok rahat bir yaam srdklerini vurgulayan Garih, amcasnn Osmanl saraynda grev yapan bir doktor olduunu da sk sk hatrlatyordu.

Varlk Vergisi dnda Trkiye'de Musevilerin rahatsz edilmediini belirten Garih, Birol Uzunay'a da unlar sylyordu: "lkemiz bir mozaik. Azeri'den, Bonak'a kadar bir ok millet bir arada yayoruz. Ortak gayemiz kalknma olmal. Ben Necmettin Er-bakan ile ayn dnemde okudum. Recai Kutan ve Sleyman Demi-rel ile 40 yldan bu yana tanyoruz. Devlet Baheli siyasette yeni, ancak baz ynlerini beeniyorum. Bu saydm sac liderlerden hibir olumsuz hareket grmedim. stanbul Belediyesi'yle de RP'li dnemde daha rahat alyoruz. Demek ki, bu lkede gzel eyler de var"

Ayn syleide Garih millet kavramn da lk birlii olarak tanmlyor, "lk birlii milleti meydana getirir. Dil birlii milleti meydana getirmeye tek bana yetmez. te bakn bu lkede iki- lisan kullananlar var. Amerikan milletinde her dinden, her rktan, her dilden insan var. Ama bir millet olabilmi. Demek oluyor ki birletirici faktr din de deil. Osmanl asimile etmeye uramamtr. Zaten Osmanl mparatorluu'nun ayakta kalmasnn en nemli sebebi herkesi kendi iersinde otonom brakmasdr" diyordu. *

*( 1 Eyll 2001 I Say: 352 Aksiyon)


"Kimseden ayrmclk grmedim" zeyir Garih zerinde byk etkisi olan Varlk Vergisi olayn

daha sonra Zaman Gazetesi'nden Aydn Haskebap'ya da anlatyor. 31 Ocak 2000 tarihli Zaman gazetesi'nde yer alan syleide Garih, "Musevi asll bir iadam olarak lkemizde zaman zanan baz zorluklarla karlatnz m? sorusuna, "Hayr, Trkiye'de geni bir mozaik var. Onun iin Atatrk ok enteresan bir sylem ortaya atm ve "Ne mutlu Trk'm diyene" demi, "Ne mutlu Trk olana" dememitir. Trkiye'de Trk vatandalar yaar. Bunlarn iinde Azeri'si vardr, Grc's vardr, Laz' vardr, erke'i vardr, Bonak' vardr, Krt' vardr, Rumelilisi vardr. Dolaysyla ok geni bir yelpaze lkemizde bir arada yaamaktadr. O bakmdan Trkiye'de ayrmclk yaptnz zaman Trkiyeliyi tarif etmemi oluyorsunuz. Fatih Sultan Mehmet'e bakarsanz annesi Despi-na'nn Rum asll olduunu ve onun iin stanbul'da Aya rini Ki-lisesi'ni restore ettiini grrsnz" eklinde cevap veriyordu. Trkiye'de musevi vatandalara kar ciddi bir ayrmclk olmadn savunan Garih, "Bu adan bakarsanz Trk vatanda olan herkes Trk'tr, diye dnyorum. Tarih boyunca hep o ekilde hareket edildi. Bana kar da o ekilde davranld. Ben T'de okurken ve sonrasnda hibir ayrm grmedim. Hatta 1978 senelerinde Selamet Partisi iktidarda iken Sanayi Bakanl'nda tahsisler konusunda bize herhangi bir hakszlk yapldna hi rastlamadm" diyordu. Garih'in istisna tuttuu tek bir olay vard, o da Vr-lk Vergisi'ydi. "Trkiye'de bir ayp olmutur, o da bana gre 1942 senesindeki Varlk Vergisi olaydr. Yine ayn senelerde gayrimslimlerin szm ona askere alnmas ve kamplarda altrlmas sz konusuydu. Onun dnda Trkiye'de bugne kadar herhangi bir ayrmclk olmamtr" diyen Garih 12 Eyll ncesindeki iddet olaylarn da yle yorumluyordu:

"Fakat gemi dnemlerde baz gler Trkiye iinde veya dnda sac-solcu, ilerici-gerici, laik-antilaik, Trk-Krt gibi blcle doru bir akm balatmt. Tabii ki Trkiye bulunduu yer itibaryla nemli bir lke. Enerji koridorunda bir lke. Belki ok gl olmas bazlarnn iine gelmemi olabilir. Onun iin daima ba/. karklklara imkan verilmitir. Fakat artk Trkiye'de bir Avrupa devleti durumuna gelme aamasnda olduu iin bunun da


nemi yava yava kayboluyor. yle zannediyorum ki uluslararas ortamlarn Trkiye'de karklk karma arzulan yava yava yok olmaktadr. Trkiye'nin yapm olduu uluslararas ittifaklar, Avrupa Birlii'ne girme aamasnda bulunmas, Trk insannn saduyusu tm bunlar Trkiye'nin istikbalde byk bir Avrupa devleti olma istidadnda olduunu gsteriyor."

Varlk Vergisi CHP'nin eseri Varlk Vergisi Almanlara yaknlyla bilinen Babakan kr

Saraolu Hkmeti tarafndan uygulamaya konuluyor. Varlk vergisi 12 Kasm 1942 ylnda karld. Kanunu teklif eden Hkmet yeleri arasnda Babakan kr Saraolu ile birlikte, Hasan Ali Ycel, Recep Peker, Numan Menemenciolu, Ali Rza Artunkal, Fuat Aral, Ali Fuat Cebesoy, Hulusi Alata, Raif Karadeniz, evket Reit Hatipolu, Fahri Engin ve Behet Uz yer alyordu. Vergi cetvelleri Mslmanlar iin M, Gayrimslimler iin G, Dnmeler iin D, Ecnebiler iin E balklyd. Varlk Vergisi byk lde aznlk mensubu Trk vatandalarn madur etti. Dnemin Vastal Vergiler Genel Mdr ise 12 Mart dneminde Babakanlk ve Maliye Bakanl yapan CHP'li Ferit Melen'di. Varlk Vergisi uygulamasn savunan Melen, bu sayede Kolarn Sabanclarn kendilerine yer edindiklerini savunarak, "Bu hadisenin byle de sosyal bir hizmeti olmutur" diye;ekti. Yllar sonra kr Saraolu da Varlk Vergisi'ni savunacak, "Bugn ayn artlar olsa yine yapardm" diyecekti. Saraolu'un 1943-1945 yllar arasnda zel Kalem Mdrln yapan kii ise Ko ailesiyle akraba olan emekli Bykeli Fuat Bayramolu'ydu. Vehbi Ko'un ablas Zehra Ha-nm'n Halim Ktkolu ile olan evliliinden doan Nesteren Ktkolu, Fuat Bayramolu ile evlendi. Bayramolu, Fahri Korutrk dneminde Cumhurbakanl Genel Sekreterlii yapt.

Fuat bayramolu Hac Bayram Veli soyundan gelen eyh Ah-med Baba'nn olu eyh Mehmet Tayip Baba'nn olu. eyh Tay-yip Baba 1856'da dodu 1920'de vefat etti. Fuat Bayramolu'nun aabeyi eyh emsettin Efendi 1925 ylnda trbelerin kapatlmasna ilikin kanunun kmasna kadar Hac Bayram Veli Dergahnn postniini ve eyhi olarak kald. Damat Ferit Hkmeti dneminde Bckiraa Bl'ne sevkedilen isimler arasnda yer ald.

Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/41

emsettin Efendi, Ankara Mdafa-i Hukuk Dernei yneticilerinden ve Tekilat Mahsusa'nn gvendii kiilerin banda yer alyor. Birinci Meclise Ankara milletvekili olarak girdi, istiklal madalyas ald. Atatrk'n Birinci Meclisin alnda, eyh Sunu-si'nin Kurtulu Sava yllarnda kendisine hediye ettii elbise ve elinde Hac Bayram eyhinin tespihiyle ektirdii resimde, hemen sa yannda, ikinci, elleri nnde olan siyah sakall kii emsettin Efendi'dir. 1883'de dodu, 1945'de ld. En yakn arkadalar arasnda Rauf Orbay, Adnan Advar, Halide Edip, Ali Fuat Cebesoy, Rza Nur ve Eskiehir Mebusu Emin Sazak da bulunuyor. Hac Bayram velinin tali kollarndan Ahmet Baba'nn kz Necibe Hanm, Kozade Mehmet Efendi ile evlendi. Bu evlilikten doan Kozade Mustafa Efendi, Vehbi Ko'un babas oluyor. Vehbi Ko'un ei Sadberk(Aktar), Attarbazadelerden (Tali kollardan) Sadullah Aktar'n kzdr. Sadberk Hanm, teyze olu Vehbi Ko ile evleniyor. Fuat Bayramolu ise 1912'de Ankara'da dodu. Bektailik zerine aratrmalaryla da bilinen Bayramolu'nun "Hac Bayram Veli, Yaam, Soyu ve Vakf" isimli Trk Tarih Kuru-mu'ndan yaynlanan 2 ciltlik bir eseri de bulunuyor. Varlk Vergisi Olay'nn yakn tan olan Fuat Bayramolu, 1992 ylnda kendisiyle yaplan bir rportajda kr Saraolu'nun "Varlk vergisinin gnah ve sevab benimdir. Bugn de ayn vergiyi koymak gerekse hi tereddt etmem" dediini zikrediyordu. *

demeyenleri Akale'ye gnderin Varlk Vergisi'nin ar olmas nedeniyle binlerce gayri mslim

angarya ve srgnden kurtulmak iin gayr-i menkullerini yok pahasna elden kard. Bu nedenle Varlk Vergisi olay ayn zamanda byk bir el deitirme ilemini de ifade ediyor. Szkonusu ilemler arasndan mezat yoluyla satlan gayr-i merkuller de nemli yekun tekil ediyor. Do. Dr. Ayhan Aktar, 1943 ylndaki Varlk Vergisi nedeniyle en kymetli menkullerin aznlklar iinde Yahudi grubu tarafndan satldn tespit ediyor. **

*(Ayhan Aktar. Varlk Veresi ve Trkletirme Politikalar. letiim Yaynlan. Sl. 146) **(Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, Ayhan Aklar, letiim Yaynlar)


Milli ef smet nn ise 20 Ocak 1943 ylnda, "Bu memleket tarafndan gsterilen misafirperverlikten faydalanarak, zengin olduklar halde, ona kar bu nazik anda vazifelerini yapmaktan kaacak kimseler hakknda bu Kanun btn iddetiyle tatbik edilecektir". Bu szlerin anlam akt: demeyenlerin mallar msadere ile kendileri de Akale'ye srgn edileceklerdi.

Gerekten de bir ay iinde vergilerini vermeyen mkellefler zorunlu angaryaya tabi tutulduklar gibi, 4305 sayl Varlk Vergisi Kanunu'nun alma Mecburiyetine Dair Hkmleri htiva Eden 12 ve 13.Maddelerinin Tatbik Sureti Hakknda karlan Kararnamede borlarn deyinceye kadar almaya mecbur olduklar belirtildi.

Ayn kararnamede mkelleflere verilecek cretin Maliye ve Nafia bakanlklar tarafndan mtereken kararlatrlacaklar, bu cretin yarsnn bor sandna yatrlaca da kaydedildi. te yandan mkelleflerden kamplarda alrken hastalananlarn tedavi ve iae cretleri kendilerine ait olmak zere yakn evredeki hkmet ve belediye hastanelerinde tedavi edilecekleri de ifade ediliyordu.

Munis Tekinalp affediliyor Varlk Vergisi uygulamasnda stanbul Deftardar olarak m

him bir mevki igal eden Faik kte yllar sonra yazd Varlk Vergisi Facias isimli kitabnda adeta gnah karyordu. kte'nin kitabnda CHP'nin rn olan Varlk Vergisi uygulamasna parti iinde nfuzlu kiilerin mdahale ettiklerini, pek ok kimsenin vergilerinin bu mdahaleler nedeniyle azaltld da anlatlyordu. Byle bir mdahale sonunda gazetecilerin vergileri en asgariye indiriliyor, Cumhuriyet gazetesinin sahibi Yunus Nadi'ye karlan milyonluk vergi de suya dyordu. te yandan vergilerini demedikleri halde haklarnda haciz ve icra yaplmayan, zorunlu alma kamplarna gnderilmeyen nadir isimler arasnda Prof. Jacop Lan-dau'nun 'Kendisini Trk Ulusuluuna adam bir insan' diye niteledii Kemalizmin ateli savunucularndan Munis Tekinalp (Mo-iz Kohen)de vard. Kimin ne kadar vergi verecei ise mkelleflerin resmi beyannamelerine gre deil, Parti kaynaklan, partili tiic-

Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 43

carlar ile Milli Emniyetin verdii bilgilere gre keyfiyeten belirlendiini de kte'nin kitabndan reniyoruz. kte, mslman olduu halde soyadnn 'villi' ile bitmesi nedeniyle bir tandna gayr-i mslim sanlarak 150 bin lira vergi ykletildiini, kendisinin merkezi arayp ikna ederek szkonusu kiiyi hacizden ve Akale'ye evkten kurtaryordu.

"akmak, Yahudilerin mdafydi" Faik kte, kitabn nsznde, "Bu satrlar yazarken tez gt

medim. Politika girdabna da girmedim. Herhangi bir davay ispata almadm. Yalnz ve yalnz hakikatlere sadk kalmaya uratm" diyor ve ekliyordu: "Yaadklar dnyann cereyanlarndan gelimelerinden, siyasi tarihin ibret dolu sahifelerinden bihaber, mrlerini kahve dedikodularyd israf eden ksa grl bir ksm szde politikaclarn, daha ellerine almadan, iindekiler hakknda bir fikir edinmeden kitabm mahkum edecekleri muhakkaktr. Kendilerininkine uymayan dnleri kfr ilhad addeden bu bedbahtlar, demogoji yoluna saparak belki de beni devlet srlarn ifa ile de itham edeceklerdir. Bu gibilerin en yksek politikas kendi menfaatlerinin devamdr. Aksi istikametten esen her rzgar onlar iin bir tehlikedir ve bu memleketin aleyhine esiyor gstermek onlarn eskiden beri okuduklar hayide bir masaldr. Fakat, hakikat udur ki, bu traji-komedinin daha o zaman bile sr olan taraf kalmamt. Yanyana iki dkkanda alan, ayn kiray veren, ayn istidatta olan mslim ve gayr- mslim iki vatandaa tarh ettiimiz vergilerin arasndaki lsz fark, verginin ilan gn foyamz meydana vurmutu. Binaenaleyh vergi tarhnda mahremiyet, sr, bahis mevzuu olamaz. Bunlar btn vatandalarn gz nnde yaplan eylerdir. Benim bu kitapta aydnlattm noktalar, bu ilerin nasl ve kimler tarafndan idare edildiini, saplandmz bataa hangi yollardan gittiimizi gstermekten ibarettir. Bence vakann ibretle seyredilecek taraf da budur."

kte nszde Varlk vergisi uygulamasnda ilerin kendisinde toplanmasn gerektirdiini belirterek, "Bu bakmdan tatbikatn, hakl veya haksz, bir ksm gnahlarn peinen kabul ediyorum" diyordu.


Varlk Vergisi'ni unutamayan Musevi iadam 500 Yl Vakf kurucusu, Profilo Holding'in patronu Jak Kamhi ise bir syleide,

"Bu hadisenin sebebini o zaman da az ok biliyorduk. Biliyorsunuz o zamanlar devlet iinde de byk bir kavga vard. Diyebiliriz ki Mareal akmak yahudilerin en byk mdafiiydi. Bu bakmdan Varlk vergisi btn Trk toplumunun hissiyatnn ve isteklerinin de bir ifadesi deildir. Baz kiilerin yle bir tatbikatla Trkiye'nin baz sorunlarnn stesinden gelebilecekleri dncesiyle yaplan bir hareketti. Yani, bu, o zamanki 20 milyon Trkn bir arzusu deildi. ou Trk bunu ayplamtr. Gayet iyi hatrlyorum" diyordu.*

Alaton ile Garih nasl tant? shak Alaton sosyal demokrat fikirlerle sve'te tanyor, sola

hep yakn oluyor bu nedenle. Baba Hayim Alaton naylon orap ithaliyle itigal eden orta snf bir musevidir. Naylon orap ii sarmaz Alaton'u. Daha byk iler yapmak ister.Trkiye'de taahht ileri almak isteyen Alaton'un bir sorunu var. Bir diploma aryor. Diplomal bir Musevi ortak aray iinde olan Alaton, arkada Elio Ventura'nn tavsiyesi zerine Todori Karaka'ta alan Garih ile tantrlyor. "Bankalar caddesinde bir gn bir arkadamla yryoruz, Garih de yokutan aaya iniyor. Arkadam. te diplomal adam dedi. Ben mevzuyu atm kendisine ayakst. Dnden raz. Ben de byle bir i kurmak istiyorum dedi. El sktk, ortak olduk. Karaky'deki Merkez Bankasnn karsndaki Vefai Han. Giri birinci kat, avluya bakan tek oda. ki masalk, ncye yer yok. Alarko orada balad. nc iskemle bir mteri gelirse diye".

ki ortak ie klima reterek balyorlar. E dost derken i byyor. lk ileri yakn arkadalarnn babas Bedri Pensoy'a ait bir inaata merkezi stma sistemi kurmak oluyor. Bir yl sonra 6/7 Eyll Olaylar oluyor. Dier aznlklarn yan sra Museviler de bu olaylardan etkileniyorlar. srail'e g eden Musevilerin says giderek artyor. ki ortak ise Trkiye'de kalmaya ve yatrmlarn b-

*(eti Yetkin. Trkiye'nin Devlet Yaamnda Yahudiler. Afa yaym-


ytmeye karar veriyorlar. Alaton'un kardei de 6/7 Eyll olaylarnn okuyla sve'e yerleiyor. Daha nce de Varlk Vergisi okunu atlatamayan Musevilerden 30 bin kadar 1948'de srail Devleti'nin kurulmas zerine srail'e g etti. "Hayatma bakyorum da iyi ki varlk vergisi olmu diyorum bazan. Bir musibetten mthi bir iyilik kt. Eer ben Varlk Vergisini yaamam olsaydm bu skntl balang ve aray olmayacakt. sve bana bir dnya at. Sosyal demokrat bir sve benim bilincimde yer etti" * Alaton-Garih ikilisi Smerbank'a ait fabrikalarn soutma iini de alrlar. Merkez Bankas Banknot Matbaas klima santralini de 2.5 ayda teslim ederler. Alarko 1950'lerin sonunda yerli retimin tevik edilmesine ynelik politikalardan yararlanyorlar. 961 'de ilk fabrika, 1977'de ikincisi de kuruluyor. 1974'te Alarko A. holding olur. Alarko bugn stma sistemlerinden turizme, enerjiden inaata kadar pek ok alanda i yapan dev bir holding haline geldi.

"Kadn milletine gvenilmez" Peki zeyir Garih ne diyordu bu ortaklk iin. 22 Kasm 2000

gn Show TV'deki Alem Program'na konuk olan Garih yle anlatyor:

"46 yl nce otakla baladk ve devam ettiriyoruz. Birbirimizi tamamlayan insanlarz. Birbirimize hi benzemeyiz. Dolaysyla birimiz bir konuda yzse dierimiz astardr. Hibir zaman ne o ne de ben ne gemeye almayz. O ndeyse o beni ne eker. Hibir zaman birbirimizle bir yara girmedik. Bir denge zerine kurulmu ortaklmz var. zel yaammzda pek grmeyiz. Ayn binada oturmamza ramen pek grmeyiz. zel hayatmz i hayatmzdan tamamen ayrdk. in gerektirdii lde gryoruz. Herhalde shak bey'le eimden daha ok gryorum. Beraber altmz arkadalara da zel yaamla i arkadalklarn ayrmalarn sylyorum. Mesala elerimiz kskanmasalar bile gpta edebilirler. Birinin bir eyi tekinin gzne batar. Dolaysyla mrmr drdr olur. Bu mrmrlardan drdrlardan kurtulmann tek aresi aile iinde pek grmemektir."

*(Cumhuriyet Dergi. H Orak 199H, Hayim'in olu shak)


Garih lmnden drt gn nce de vasiyetini deitirdi. Her yl vasiyetini deitirdii belirtilen Garih, 21 Austos'ta svire'deki avukatnn yanna gitti. Garih vasiyeti, ortaklarndan biri lnce hayatta kalan dierinin irketleri 5 yl boyunca herhangi bir mdahale olmadan ynelebilmesini ieriyordu. Garih ve Alaton'un irketlerdeki hisseleri yzde 48'er olmak zere eitti. Kalan yzde 2 hisse ise birlikte kurduklar vakfn zerine geirilmiti. Neden byle bir vasiyete gerek duyulduu konusunu zeyir Garih'in yakn evresine, "Benim eim ok fazla iyi niyetlidir. Ben ldkten sonra gen birisi onu kandrabilir. Kadn milletinin ne yapaca belli olmaz. Onun iin bu ilerde en iyisi ortaktr" szleriyle aklad ifade ediliyor. *

zeyir Garih ile ei Lili Garih ok farkl kiiliklerdi. Bodrum'da yeni bir villa yaptran ei birka gn nce Bodrum'a gitmiti. Lili Garih, eine Bodrum'a gelmesi iin ok srar ettii ilerini bahane ettiini syleyecekti gazetecilere. Garih'in, ei Lili Ha-nm'n tatil anlayna sahip deildi. Garih, yorulduu zaman baka bir ile megul olarak dinlenmeyi tercih eden bir kiilie sahipti. Yaam biimi buydu.

Filipinlerin fahri konsolosuydu TSAD, 500 Yl Vakf, KV, DEK, SO Meclisi, T Vakf,

Propeller Club, Is Teknii Dernei, World Business Council yesi ve TOKAD'n bakan olan zeyir Garih, Rotaryen ve Li-ons'luunun yan sra Atlas Locas'na kaytl kdemli bir masondu. Garih'in yrtt bir dier grev de Filipinler'in Fahri Konsolosluu idi. 1989'da Filipinler'in ran Bykelisi tarafndan nerilen fahri konsolosluk teklifini kabul ediyor. O dnemde Filipinler'in Trkiye Bykelilii bulunmuyordu. Garih, Fahri Konsolos olarak vize, evlilik izni veriyor, Trkiye'deki Filipinlilerin sorunlaryla ilgileniyordu. Garih i ynetimi konusunda da kitaplar olan ve bu konularda programlar yapan, seminer ve konferanslar veren ok aktif bir kiilie sahipti. Konferanslarnda, kitaplarnda niversite mezunu genlerin yksek teknoloji alanlarnda almalarn tavsiye ediyordu. General Motors'un binlerce iisi ve ok

Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 47

sayda fabrikas olmasna ramen borsadaki deerinin 200-300 milyar dolar, Microsoft'un ise 500 milyar dolar olduunu sylyordu. Yksek teknoloji ve beyin gcnn ok daha fazla para ve prestij getirdiini belirten Garih, genlerin de bu alanlarda kendilerini yetitirmelerini istiyordu.

Sosyal yn kuvvetli olan Garih pek ok sivil toplum kuruluundaki grevlerinin yan sra Yeditepe niversitesi'nde de ders veriyordu.

Demokrat Parti'den destek grdler Trkiye'nin sayl holdinglerinden biri olan Alarko hi kuku

suz bymesini Demokrat Parti iktidarna borlu. Sadece Alarko deil pek ok Musevi i adam da DP dneminde i hacimlerini byttler. Musevi vatandalar daha nce de Fethi Okyar tarafndan kurulan Serbest Cumhuriyet Frkas'n desteklediler. Serbest Frka, tahmin edilenin stnde bir ilgi ve destek ile karland. Bu Serbest Frka'nn da sonu oldu. Meclis'te muhalefet olmas tasarlanan Serbest Frka'nn CHP'ye byk fark atarak iktidara gelecei anlalnca fesh edildi. 1954 ylnda kk bir sermaye ile kurulan Alarko, 1958'de Babakan Adnan Menderes'in talimatyla Ankara'da kurulacak olan para matbaasnn havalandrma tesisat iini, daha sonra da Smerbank Malatya Bez fabrikas ilave dokuma tesisi iini de alyorlard.

CHP dneminde Varlk Vergisi Olay yaayan Museviler, CHP'ye kar DP'yi desteklemilerdi. Museviler DP dneminde rahata eriyorlard. Ayn dnemde Atatrk tarafndan 1935 ylnda kapatlmasyla zor gnler yaayan Masonlar da DP dneminde faaliyetlerine hz veriyorlard. DP dneminde pek ok Mason Locas alyordu. Garih ve Alaton'un da bu dnemde Mason olduklar tahmin ediliyor. DP'nn etkili yneticileri arasnda pek ok mason bulunuyordu. Elde bavul hazr psikolojisiyle yaayan Museviler, 1980'li yllarda tutum deitirerek daha kalc ilere, gayr- menkullere yatrm yapmaya baladlar. Bu iin ncln yapan iadamlarnn arasnda da en bata zeyir Garih yer alyordu.

500. Yl Vakf kurucularndan Profilo Holding'in patronu Jak Kamhi de ktisadi Kalknma Vakf'n kurarak bu giriimlere zemin salyordu. KV Trkiye'de AT taraftar lobinin de etkili kurumla-


rndan biri oldu. Bu dnemde Jak Kamhi, shak Alaton ve zeyir Garih vitrine kan musevi iadamlaryd. Garih, Musevilerin kamuoyuna alan ender simalarndan biri. Esprili yaklamlar, scakkanll, ak szll ile tannan Garih, basn ile kurduu diyaloglarla effaf bir iadam grnts veriyordu.

Alarko krk ylda ok byd 40 ylda Trkiye'nin sayl bir ka holdingi arasnda yer alan

Alarko Shell ile ereve anlamas yaparak, Orta Asya ve Trkiye'deki tm projelerdeki gaz ve enerji naklinde mterek hareket etme karar ald. Shell ile Pipe Solution Group'u kuran Alarko, Trkmen doalgaznn Trkiye'ye ve oradan da Avrupa'ya nakli konusunda almalar yaptlar. Garih, Baku-Ceyhan hatt konusunda ise iyimser deildi. Garih, Zaman'dan Aydn Haskebap'nn "Bak-Ceyhan projesinde de bir almanz var m? " sorusuna, "Bu proje u anda ok uygun grnmemektedir. Zira Bak-Ceyhan hattn dolduracak petrol buray finanse edecek irketlerde yok. kacak petrol miktar asndan baknca belki Kazak petrol de buraya aktarlrsa o zaman konu zlm olur. Fakat, Almanlarn da itiraki ile zannediyorum ki birtakm zmler bulunma yolundadr. Biz Bak-Ceyhan hatt iin Yksel naat ve Atilla Doan ile bir konsorsiyum kurduk. Bu konsorsiyum Bak-Ceyhan konsorsiyumudur. Burada yaplacak olan boru hatlarn mtereken yapmak zere bir alma balattk. Bu ii almak iin de elimizden geleni yapacaz" eklinde cevap veriyordu.

Garih, Orta Asya ve Rusya'da ok byk inaat projelerine de imza att. Kbrs Bar Suyu projesinde de baz almalar olan Garih, projenin Orta Dou'ya da uzanp uzanmayaca konusunda da unlar sylyordu: "Hayr, Orta Dou'ya gidecek olan suyun boru hatt ile tanmas bugn iin makul deil. nk Kbrs'a 75 km. denizden uzanacak boru hattndan yllk 75 milyon metrekplk bir su gnderilecek. Orta Dou'nun ihtiyac olan su bu rakamn ok zerindedir. Ayrca da mesafesi ok uzaktr. Kbrs'a uzanacak Dragon ay Orta Dou'ya yeterli suyu verecek durumda deildir. Dolaysyla Manavgat'ta yaplm olan tesisten suyu almak lazm. Manavgat ile Lbnan ya da srail arasndaki mesafe ise 500 km. civarndadr. Bu uzunlukta bir boru demek hem ok pahal hem de


pompa ihtiyacn gerektirir. Dolaysyla ok pahalya mal olur. Bu bakmdan Orta Dou'ya suyun tankerlerle tanmas metrekp 55 cent gibi bir rakama mmkn olabilir, bu da ok pahal saylmaz. nk deniz suyunu tatllatran sistemde 80 cente suyu mal etmektedir."

Atlye'den holdinge 20.000. TL. Sermayeli bir Kollektif irket olarak kurulan

ALARKO, apartman kaloriferleri tesisi ve s sanayi mteahhitlii ile balad faaliyetini 1956 ylnda, Tophane Caddesi'nde kurduu atlyesi ve daha sonra Rami'deki ilk kk fabrikas ile srdrd. Smerbank Malatya Bez fabrikas ilave dokuma tesisi ve Merkez Bankas Banknot Matbaas'nn klima santrallerinin tamamn yerli malzeme kullanarak gerekletirdi. Bunlar zaman iinde birok klima santrallerinin tesisi izledi. ALARKO, sermayesini nce 80.000. liraya, 1962'de de 300.000. - liraya kard. Daha sonra 2.500.000. liraya ykseltildi. 1963 yl iinde 3.500.000. lira sermayeli bir Anonim irket haline dnerek "ALARKO Sanayi ve Ticaret A.." adna ald. Ayn yl Trkiye Snai Kalknma Bankas kredisi ile Rami' deki 14.000 m2'lik arsa zerine kurulan fabrikada, stma klima-pompa ve brlr tesisat iin gerekli ara ve gerelerin imalatna balad. Trkiye' de snai tesis yapmn gerekletiren ilk irketlerden biri olan ALARKO, irket sermayesinin yan sra halkn tasarruflarn da biraraya getirerek yatrma yneltmek amacyla, 1973 ylnda 65.000.000. lira sermayeli halka ak bir holding haline geldi. 1954 ylnda 2 kiilik kadrosu ve apartman kaloriferleri tesisatl ile Trk Sanayi alemine ilk admn atan ALARKO, 6000'i akn mhendis, teknisyen, beyaz yakal personel ve iisi ile anahtar teslimi komple tesis taahhdnden turizme, ar makina sanayimden konut yapmna su rnlerinden enerji retimine kadar uzanan ok geni bir alanda faaliyetlerini srdryor. Alarko Holding, bugn ylda 1 milyar dolar ciroya sahip. naattan turizme, enerjiden gdaya kadar eitli alanlarda yatrmlar bulunuyor. Alarko Holding en son olarak Ankara-stanbul arasnda yapm planlanan hzl tren projesinin Ankara'dan Eskiehir'e kadar olan 206 kilometrelik ksmnn taahht iini de stlendi. Almanya, Rusya, Orta Asya ve Afrika'da in-


saat ileri ile taahht alannda uzmanlaan Alarko Holding bnyesinde faaliyet gsteren irketler unlar: Alsim Alarko San. ve Tic. A, Alarko Gayrimenkul Yatrm Ort., Konut A, Aldem A, Ylta A, Al-Riva Projesi A, Lilo-Hermann-Perk, Mosalarko J.V., Alarko Carrier San. ve Tic. A, Alfena A, Almt A, Alam-sa A, Atta A, Al tek A Temzez A, Alfarm A.

Alarko Grubu daha nce banka iine de girdi. OYAK ile birlikte Bank of Boston'un ortaklar arasnda yer ald. Alarko hisselerini OYAK'a devrederek bankaclktan ekilmeyi tercih etti. Ayn banka bugn Oyakbank olarak faaliyetlerini srdryor. shak Alaton ve zeyir Garih 50 yllk ortaklar olarak grubun dnml bakanln yaptlar. Garih'in lmyle birlikte grubun ynetimi Alaton'a geti.

SK Skandal'nda yara ald Alarko ismi SHP'li Nurettin Szen'in stanbul Bykehir

Belediyesi Bakanl dneminde patlayan SK Skandal'nda da zikredildi.

SK olaynn boyutlar Bykehir Belediyesi Genel Sekreteri Turul Erkin'in bir zamanlar ynetim kurulu bakanln yapt Alarko'nun Bykekmece gl havzasnda yaptrd Alkent villalarna uzanyordu. zeyir Garih ile SK skandalnda ismi geen Aron Habib'le "bacanak" idi. Garih ile SK Skandalinin ba aktr SK eski Genel Mdr Ergun Gknel ile Taksim Toplantlar'ndan tanyorlar. Taksim Toplantlar CHP'li isimlerin 1978'de balattklar snrl sayda ismin katld toplantlara verilen isim. Taksim Toplantlarna katlan isimler arasnda stanbul niversitesi Rektr Kemal Alemdarolu ile Cumhuriyet yazar Prof. Seluk Erez, Tarhan Erdem, Hrriyet Bayazar Oktay Eki, Prof. Tuncer elik ve Turul Erkin de bulunuyordu. Toplantlara 12 Eyll dneminde ara verildi, 1980'lerin ortalarndan itibaren yeniden balad. Toplantlar her ay dzenli olarak yaplyordu. *

Alkent 2000 evleri nedeniyle Alarko ismi SK'li iddialarda yer ald. Taksim Toplantlar'nn mdavimlerinden Alarko'nun numaral adam Turul Erkin, Szen'in belediye bakanl dneminde Genel Sekreterlie getirildi. Tuncer elik de GDA


Genel Mdr, Erez ve Alemdarolu da Szen'in danmanlar oldular. Gknel'in eski ei Nurdan Erbu, anlarnda Ergun Gk-nel'in Musevi cemaati ile ok yakn ilikisi olduunu, Gknel'in kendisine 'Musevi cemaati benim arkamda" dediini anlatyordu. Musevi Cemaati'nin Bakan Bensiyon Pinto ve iadam Aron Habib de skandalda ad geen isimlerdendi. Aron Habip, Gknel'in eski patronuydu. Alarko'nun, Szen dneminde doalgaz altyap inaat taahht ilerini stlenmesi dedikodulara neden olmu, baz rvet iddialar da basna yansmt.

O gnlerde Meydan gazetesinden Behi Kl, "Jak, Yitzhak, zeyir" balkl zehir zemberek bir yaz kaleme almt. Kl, Alkent Evleri'ne dikkat ekiyor, Alaton ve Garih'in gazetelere verdikleri byk reklamlar karlnda aleyhlerinde yayn yaptrmadklarn iddia ediyor, 'Bizim stadlar; Uzeyir'le Yitzhak Trk matbuatn toplayp aba altndan sopa gsterdiler! Yahudi cemaati ok gldr lkemizde. Ergun iine karan bir ton Yahudiye ne yapld? Hibir ey yaplmad! Yahudi akll! Memleketi ele geirmek iin Apo gibi atele oynamyor!...Bastryor paray, memleketi ynetenleri satn alyor!...Memleketin patronu oluyor! Vatana hayrl olsun! " diyordu.

shak Alaton ve zeyir Garih'in Behi Kl'a yantlar ise olduka sertti. ki ortak Meydan' rklkla suluyor, "Trkiye'de byle manet atanlarn Almanya'da Neo-nazilere karMslman-lar korumaya haklar yoktur. Esas cinayeti bu paavra gazeteler iliyor!" diyorlard.


BLM IV

Garih'in dilinden Yahudiler Dnyada Yahudiler paraya dkn olarak bilinirler. Bu neden

le de yaadklar toplumlarda dikkatleri zerlerine ektiler hep. Musevilerin szkonusu zelliini kendisi de bir Yahudi olan ze-yir Garih yle anlatyor: "Museviler gc elde etmenin yolu nereden geiyorsa ona ynelmiler. Avrupa'da Musevilere asalet kabul edilmemi. Bu durumda da Museviler gc elde etmenin yolunu paraya hakim olmakta bulmu. Para, gce ulamann en nemli yolu. Osmanlda paalarda g vard ama paralar yoktu. Yine bor iinde yzen Avrupa kontlar, glerini kltan alyorlard. Rusya'da Bolevik ihtilali olunca Museviler, bu lkede gcn parada deil, bilimde olduunu anladlar ve bilime yatrm yaptlar. Komnist idarede ya bilim adam olunur ya da Komnist Parti'de st dzey ynetici.. Yahudilikte ailede ne konuuluyorsa o olur. Trkiye'deki Yahudi ailesi paray konuur; ocuunda ticaret kromozomlarna kadar iler. Rusya'daki komnist sistemde Yahudi ailesi bilim konuur; ocuk bilim-adam olma hlyalarna dalmtr bile.. Ksaca; g ne ile elde ediliyorsa, -Museviler aznlk olmann getirdii igdyle-o alanda alrlar."

Garih pek ok Musevinin aksine paradan para kazanmak yerine yatrm yaparak para kazanmay yeleyen bir iadam. Dnya-


nn pek ok yerinde pek ok Musevi, her an lkeden ayrlabilecek bir psikoloji iinde olduundan ounlukla yatrm yapmay tercih etmiyorlar. Hatta pek ok Musevinin de tefecilikle itigal ettikleri biliniyor. Bir silahl saldr sonucunda ldrlen Nesim Malki de bir tefeciydi.

Garih, ise ekonominin tefeciler yznden battn belirterek "Baz iadamlar mecburen faize para yatryor. Fakat tefeciler faizli sistemi ok seviyor. Tefeci sistemin dzelmesini istemez" diyordu.

"Sava olsa Trkiye'yi tutarm" Yine dnyann pek ok yerinde Museviler srail'in gizli vatan

dalar olarak biliniyorlar. Bu yaklama gre her Musevi ncelikli olarak uyruu olduu lkeye deil srail'e ballk duyuyor. Oysa Garih, Aksiyon'dan Birol Uzunay'n aka yollu olarak, "Trkiye ile srail arasnda bir sava olursa hangi taraf tutarsnz" sorusuna, "Trkiye ile Suudi Arabistan arasnda bir sava olsa siz hangi taraf tutarsnz?" diyerek karlk veriyor. Uzunay'n "Trkiye tarafn tutarm" cevab zerine Garih de u ilgin aklamay yapyordu: "Ayn ey, ne fark var. Kur'an- Kerim'den bir ayet okuyaym. Bakara Suresi'nin 62. ayetinde 'phesiz, iman edenler yani Yahudiler, Hristiyanlar ve Sabilerden Allah'a ve ahiret gnne hakkyla inanp salih amel ileyenlere Rableri katnda byk mkfat vardr. Onlar iin herhangi bir korku yoktur' denilir. Bu ayetten sonra Hz. Muhammed, diskriminasyona gitmemitir. Yeter ki sen vefal ol. man ettikten sonra Yahudi, Hristiyan olmann pek nemi yok. Ancak bazlar Mslman olunduktan sonra tam imana gelineceini sylyor, benim bu gre de saygm var". *

Osmanl Musevilere kucak at Hem shak Alaton hem de zeyir Garih 500 Yl Vakf yeleri

arasnda yer alyorlar. Vakf 1992'de hem Varlk Vergisi'nin 50. Yl Dnmnde hem de 1492 ylnda spanya'da Hrstiyan zulmnden kaan Musevilere Osmanl topraklarnn almasnn 500. Ylnda kuruldu. 1492 ylnda spanya'daki son mslman devleti olan

* (Aksiyon, 1 Eyll 2001 I Say: 352)

Documents

Abdullah Muradoğlu - Garih Olduren Sır