AburbeconditaTitusLivius

Praefatio

FacturusneoperaepretiumsimsiaprimordiourbisrespopuliRomaniperscripserimnecsatisscionec,sisciam,dicereausim,quippequicumveteremtumvolgatamesseremvideam,dumnovisemperscriptoresautinrebuscertiusaliquidallaturosseautscribendiarterudemvetustatemsuperaturoscredunt.Utcumqueerit,iuvabittamenrerum gestarum memoriae principis terrarum populi pro virili parte et ipsumconsuluisse; etsi intantascriptorumturbameafamainobscurosit, nobilitateacmagnitudine eorum me qui nomini officient meo consoler. Res est praeterea etimmensioperis,utquaesupraseptingentesimumannumrepetaturetquaeabexiguisprofectainitiis eocreverit ut iammagnitudinelaboret sua; et legentiumplerisquehauddubitoquinprimaeoriginesproximaqueoriginibusminuspraebituravoluptatissint,festinantibusadhaecnovaquibusiampridempraevalentispopuliviresseipsaeconficiunt: ego contra hoc quoque laboris praemium petam, ut me a conspectumalorumquaenostratotperannosviditaetas,tantispercertedumprisca[tota]illamenterepeto,auertam,omnisexperscuraequaescribentisanimum,etsinonflectereauero,sollicitumtamenefficereposset.Quae ante conditam condendamve urbem poeticis magis decora fabulis quamincorruptisrerumgestarummonumentistraduntur,eanecadfirmarenecrefellereinanimo est. Datur haec venia antiquitati ut miscendo humana divinis primordiaurbiumaugustiorafaciat;etsicuipopulolicereoportetconsecrareoriginessuasetaddeosreferreauctores,eabelligloriaestpopuloRomanoutcumsuumconditorisquesuiparentemMartempotissimumferat,tamethocgenteshumanaepatianturaequoanimoquamimperiumpatiuntur.Sedhaecethissimiliautcumqueanimaduersaautexistimata erunt haud in magno equidemponamdiscrimine: ad illa mihi pro sequisque acriter intendat animum, quae vita, qui mores fuerint, per quos uirosquibusqueartibusdomimilitiaequeetpartumetauctumimperiumsit;labentedeindepaulatimdisciplinavelutdesidentesprimomoressequaturanimo,deindeutmagismagisquelapsisint,tumirecoeperintpraecipites,donecadhaectemporaquibusnecuitianostranecremediapati possumusperventumest. Hocilludest praecipueincognitione rerumsalubre ac frugiferum, omnis te exempli documenta in inlustripositamonumentointueri;indetibituaequereipublicaequodimiterecapias,indefoeduminceptu foedumexitu quod vites. Ceterumaut meamor negotii susceptifallit,autnullaunquamrespublicanecmaiornecsanctiornecbonisexemplisditiorfuit,necinquam[civitatem]tamseraeavaritialuxuriaqueimmigraverint, necubitantusactamdiupaupertatiacparsimoniaehonosfuerit.Adeoquantorerumminus,tanto minus cupiditatis erat: nuper diuitiae auaritiam et abundantes voluptatesdesideriumperluxumatquelibidinempereundi perdendiqueomniainvexere.Sedquerellae, ne tumquidemgrataefuturae cumforsitan necessariaeerunt, ab initiocerte tantae ordiendae rei absint: cum bonis potius ominibus votisque et

precationibus deorumdearumque, si, ut poetis, nobis quoquemosesset, libentiusinciperemus,utorsistantumoperissuccessusprosperosdarent.

LiberI

[1] Iamprimumomnium satis constat Troia capta in ceteros saevitumesse Troianos, duobus,AeneaeAntenorique,etvetustiiurehospitiietquiapacisreddendaequeHelenaesemperauctoresfuerant, omne ius belli Achiuos abstinuisse; casibus deinde variis AntenoremcummultitudineEnetum,quiseditioneexPaphlagoniapulsietsedesetducemregePylaemeneadTroiamamissoquaerebant, venisse in intimum maris Hadriatici sinum, Euganeisque qui inter mare AlpesqueincolebantpulsisEnetosTroianosqueeastenuisseterras.EtinquemprimoegressisuntlocumTroiavocaturpagoqueindeTroianonomenest:gensuniversaVenetiappellati.Aeneamabsimilicladedomoprofugumsedadmaiorareruminitiaducentibusfatis,primoinMacedoniamvenisse,indeinSiciliamquaerentemsedesdelatum,abSiciliaclasseadLaurentemagrumtenuisse.Troiaethuicloconomenest.IbiegressiTroiani,utquibusabimmensopropeerrorenihilpraeterarmaetnauessuperesset,cumpraedamexagrisagerent,LatinusrexAboriginesquequitumeatenebantlocaadarcendamvimadvenarumarmatiexurbeatqueagrisconcurrunt.Duplexindefamaest.AliiproeliovictumLatinumpacemcumAenea,deindeadfinitatemiunxissetradunt:alii,cuminstructaeaciesconstitissent,priusquamsignacanerentprocessisseLatinuminterprimoresducemqueadvenarumeuocasseadconloquium;percontatumdeindequimortalesessent,undeautquocasuprofectidomoquiduequaerentesinagrumLaurentinumexissent,postquamaudieritmultitudinemTroianosesse,ducemAeneamfiliumAnchisaeetVeneris,crematapatriadomoprofugos,sedemcondendaequeurbilocumquaerere,etnobilitatemadmiratumgentisviriqueetanimumvelbellovelpaciparatum,dextra data fidem futurae amicitiae sanxisse. Inde foedus ictum inter duces, inter exercitussalutationemfactam. Aeneamapud Latinumfuisse in hospitio; ibi Latinumapudpenates deosdomesticumpublicoadiunxissefoedusfiliaAeneaeinmatrimoniumdata.

Ea res utique Troianis spem adfirmat tandem stabili certaque sede finiendi erroris. Oppidumcondunt; Aeneas ab nomine uxoris Lavinium appellat. Brevi stirpis quoque virilis ex novomatrimoniofuit,cuiAscaniumparentesdixerenomen.

[2]BellodeindeAboriginesTroianiquesimulpetiti.TurnusrexRutulorum,cuipactaLaviniaanteadventumAeneaefuerat, praelatumsibiadvenamaegrepatienssimulAeneaeLatinoquebellumintulerat. Neutra acies laeta ex eo certamine abiit: victi Rutuli: victores Aborigines Troianiqueducem Latinum amisere. Inde Turnus Rutulique diffisi rebus ad florentes opes EtruscorumMezentiumqueregemeorumconfugiunt,quiCaereopulentotumoppidoimperitans,iamindeabinitio minimelaetusnovaeorigineurbis et tumnimioplusquamsatis tutumesset accolis remTroianamcrescere ratus, haud gravatim socia arma Rutulis iunxit. Aeneas adversus tanti belliterroremutanimosAboriginumsibiconciliaretnecsubeodemiuresolumsedetiamnomineomnesessent, Latinosutramquegentemappellavit; necdeindeAboriginesTroianisstudioacfideergaregem Aeneam cessere. Fretusque his animis coalescentium in dies magis duorum populorumAeneas,quamquamtantaopibusEtruriaerat utiamnonterrassolumsedmareetiampertotamItaliae longitudinem ab Alpibus ad fretum Siculum fama nominis sui implesset, tamen cummoenibus bellum propulsare posset in aciem copias eduxit. Secundum inde proelium Latinis,Aeneaeetiamultimumoperummortaliumfuit.Situsest,quemcumqueeumdiciiusfasqueestsuperNumicumflumen:Iovemindigetemappellant.

[3] Nondummaturus imperio Ascanius Aeneae filius erat; tamen id imperiumei ad puberemaetatemincolumemansit;tantispertutelamuliebritantaindolesinLaviniaeratresLatinaetregnumavitumpaternumquepuerostetit.Haudambigamquisenimremtamveteremprocertoadfirmet?hicinefueritAscaniusanmaiorquamhic,CreusamatreIlioincoluminatuscomesqueindepaternaefugae,quemIulumeundemIuliagensauctoremnominissuinuncupat.IsAscanius,ubicumqueetquacumquematregenituscertenatumAeneaconstatabundanteLaviniimultitudineflorentemiamuttumreserantatqueopulentamurbemmatriseunovercaerelinquit,novamipsealiamsubAlbanomontecondiditquaeabsituporrectaeindorsourbisLongaAlbaappellata.InterLaviniumetAlbamLongamcoloniamdeductamtrigintafermeinterfuereanni.Tantumtamenopescreuerantmaximefusis Etruscis ut ne morte quidemAeneae necdeinde inter muliebrem tutelamrudimentumqueprimumpuerilisregnimoverearmaautMezentiusEtrusciqueautullialiiaccolaeausisint.PaxitaconueneratutEtruscisLatinisquefluuiusAlbula,quemnuncTiberimvocant,finisesset.Silviusdeinde regnat Ascani filius, casu quodam in siluis natus; is Aeneam Silvium creat; is deindeLatinumSilvium.Abeocoloniaealiquotdeductae,PrisciLatiniappellati. MansitSilviis posteaomnibus cognomen, qui Albae regnarunt. Latino Alba ortus, Alba Atys, Atye Capys, CapyeCapetus, CapetoTiberinus, qui in traiectuAlbulaeamnissubmersuscelebreadposterosnomenfluminidedit.AgrippaindeTiberinifilius,postAgrippamRomulusSilviusapatreacceptoimperioregnat.Aventinofulmineipseictusregnumpermanustradidit.IssepultusineocollequinuncparsRomanae est urbis, cognomen colli fecit. Proca deinde regnat. Is Numitorem atque Amuliumprocreat,Numitori,quistirpismaximuserat,regnumvetustumSilviaegentislegat.Plustamenvispotuitquamvoluntaspatrisautverecundiaaetatis:pulsofratreAmuliusregnat.Additsceleriscelus:stirpemfratrisvirileminteremit,fratrisfiliaeReaeSilviaeperspeciemhonoriscumVestalemeamlegissetperpetuavirginitatespempartusadimit.

[4]Seddebebatur,utopinor,fatistantaeorigourbismaximiquesecundumdeorumopesimperiiprincipium.VicompressaVestaliscumgeminumpartumedidisset,seuitarataseuquiadeusauctorculpaehonestiorerat,Martemincertaestirpispatremnuncupat.Sednecdinechominesautipsamautstirpemacrudelitateregiavindicant:sacerdosvinctaincustodiamdatur,puerosinprofluentemaquammitti iubet. Forte quadamdivinitus super ripas Tiberis effusus lenibus stagnis necadiriusquam ad iusti cursum poterat amnis et posse quamuis languida mergi aqua infantes spemferentibusdabat.ItavelutdefunctiregisimperioinproximaalluuieubinuncficusRuminalisestRomularemvocatamferuntpuerosexponunt.Vastaetuminhislocissolitudineserant.Tenetfamacumfluitantemalveum,quoexpositierantpueri,tenuisinsiccoaquadestituisset,lupamsitientemexmontibusquicircasuntadpuerilemvagitumcursumflexisse;eamsubmissasinfantibusadeomitempraebuissemammasutlingualambentempuerosmagisterregiipecorisinveneritFaustulofuissenomenferuntabeoadstabulaLarentiaeuxorieducandosdatos.SuntquiLarentiamvolgatocorporelupaminter pastoresvocatamputent; inde locumfabulaeacmiraculodatum.Itagenitiitaqueeducati,cumprimumadolevitaetas,necinstabulisnecadpecorasegnesvenandoperagraresaltus.Hincroborecorporibusanimisquesumptoiamnonferastantumsubsisteresedinlatronespraeda onustos impetus facere pastoribusque rapta dividere et cumhis crescente in dies gregeiuvenumseriaaciocoscelebrare.

[5]IamtuminPalatiomonteLupercalhocfuisseludicrumferunt,etaPallanteo,urbeArcadica,Pallantium,deinPalatiummontemappellatum;ibiEvandrum,quiexeogenereArcadummultisantetempestatibustenueritloca,sollemneallatumexArcadiainstituisseutnudiiuvenesLycaeumPanavenerantesperlusumatquelasciuiamcurrerent,quemRomanideindevocaruntInuum.Huicdeditis ludicro cum sollemne notum esset insidiatos ob iram praedae amissae latrones, cum

Romulus vi se defendisset, Remum cepisse, captum regi Amulio tradidisse, ultro accusantes.CriminimaximedabantinNumitorisagrosabiisimpetumfieri;indeeoscollectaiuvenummanuhostileminmodumpraedasagere.SicNumitoriadsuppliciumRemusdeditur.IamindeabinitioFaustulospesfueratregiamstirpemapudseeducari;nametexpositosiussuregisinfantessciebatettempusquoipseeossustulissetadidipsumcongruere;sedremimmaturamnisiautperoccasionemautpernecessitatemaperirinoluerat.Necessitaspriorvenit:itametusubactusRomuloremaperit.ForteetNumitoricumincustodiaRemumhaberetaudissetquegeminosessefratres,comparandoetaetatem eorum et ipsam minime seruilem indolem, tetigerat animum memoria nepotum;sciscitandoqueeodempervenituthaudproculessetquinRemumagnosceret.Itaundiqueregidolusnectitur.Romulusnoncumgloboiuvenumnecenimeratadvimapertamparsedaliisalioitinereiussiscertotemporeadregiamvenirepastoribusadregemimpetumfacit;etadomoNumitorisaliacomparatamanuadiuuatRemus.Itaregemobtruncat.

[6]Numitorinterprimumtumultum,hostesinuasisseurbematqueadortosregiamdictitans,cumpubemAlbanaminarcempraesidioarmisqueobtinendamauocasset,postquamiuvenesperpetratacaedepergereadsegratulantesvidit, extemploadvocato concilio scelera inse fratris originemnepotum, ut geniti, ut educati, ut cogniti essent, caedemdeinceps tyranni sequeeius auctoremostendit.Iuvenespermediamcontionemagmineingressicumauumregemsalutassent,secutaexomnimultitudineconsentiensvoxratumnomenimperiumqueregiefficit.

ItaNumitoriAlbanarepermissaRomulumRemumquecupidocepitiniislocisubiexpositiubiqueeducati erant urbis condendae. Et supererat multitudoAlbanorumLatinorumque; ad id pastoresquoueaccesserant,quiomnesfacilespemfacerentparuamAlbam,parvumLaviniumpraeeaurbequaecondereturfore.Intervenitdeindehiscogitationibusavitummalum,regnicupido,atqueindefoedumcertamencoortumasatis miti principio. Quoniamgemini essentnecaetatis verecundiadiscrimenfacereposset,utdiquorumtutelaeealocaessentauguriislegerentquinomennovaeurbidaret, qui conditam imperio regeret, Palatium Romulus, Remus Aventinum ad inaugurandumtemplacapiunt.

[7] Priori Remo augurium venisse fertur, sex voltures; iamque nuntiato augurio cum duplexnumerus Romulo se ostendisset, utrumque regem sua multitudo consalutauerat: tempore illipraecepto,athinumeroauiumregnumtrahebant.Indecumaltercationecongressicertamineirarumadcaedemvertuntur;ibiinturbaictusRemuscecidit.VolgatiorfamaestludibriofratrisRemumnovostransiluissemuros; indeabiratoRomulo, cumverbis quoqueincrepitansadiecisset, "Sicdeinde,quicumquealiustransiliet moeniamea,"interfectum.ItasoluspotitusimperioRomulus;conditaurbsconditorisnomineappellata.

Palatiumprimum,inquoipseerateducatus,muniit.SacradisaliisAlbanoritu,GraecoHerculi,utab Evandro instituta erant, facit. Herculem in ea loca Geryone interempto boves mira specieabegissememorant,acpropeTiberimfluuium,quapraesearmentumagensnandotraiecerat,locoherbidoutquieteetpabulolaetoreficeretbovesetipsumfessumviaprocubuisse.Ibicumeumcibouinoquegravatumsoporoppressisset,pastoraccolaeiusloci,nomineCacus,feroxviribus,captuspulchritudine boumcumavertere eampraedamvellet, quia si agendoarmentum in speluncamcompulisset ipsa uestigia quaerentem dominum eo deductura erant, aversos boves eximiumquemquepulchritudinecaudisinspeluncamtraxit.Herculesadprimamauroramsomnoexcituscum

gregemperlustrassetoculisetpartemabessenumerosensisset,pergitadproximamspeluncam,siforteeouestigiaferrent.Quaeubiomniaforasversaviditnecinpartemaliamferre,confususatqueincertusanimiexlocoinfestoagereporroarmentumoccepit.Indecumactaebovesquaedamaddesiderium, ut fit, relictarum mugissent, reddita inclusarum ex spelunca boum vox Herculemconvertit.QuemcumvadentemadspeluncamCacusviprohibereconatusesset,ictusclauafidempastorum nequiquam invocans morte occubuit. Evander tum ea, profugus ex Peloponneso,auctoritatemagisquamimperioregebatloca,venerabilisvirmiraculolitterarum,reinovaeinterrudes artium homines, venerabilior divinitate credita Carmentae matris, quam fatiloquam anteSibyllae in Italiam adventum miratae eae gentes fuerant. Is tum Evander concursu pastorumtrepidantiumcircaadvenammanifestaereumcaedisexcituspostquamfacinusfacinorisquecausamaudivit,habitumformamquevirialiquantumamplioremaugustioremquehumanaintuensrogitatquiviresset.Vbinomenpatremqueacpatriamaccepit,"Iovenate,Hercules,salue,"inquit;"temihimater,veridicainterpresdeum,aucturumcaelestiumnumerumcecinit,tibiquearamhicdicatumiriquamopulentissimaoliminterrisgensmaximamvocettuoqueritucolat."DextraHerculesdataaccipereseomenimpleturumquefataaraconditaacdicataait.IbitumprimumboveeximiacaptadegregesacrumHerculi,adhibitisadministeriumdapemquePotitiisacPinariis,quaetumfamiliaemaximeinclitaeea locaincolebant, factum.Forte ita evenit ut Potitii adtempuspraestoessentiisqueextaapponerentur,Pinariiextisadesisadceteramvenirentdapem.Indeinstitutummansitdonec Pinarium genus fuit, ne extis eorum sollemniumvescerentur. Potitii ab Evandro edoctiantistites sacri eius per multas aetates fuerunt, donec tradito seruis publicis sollemni familiaeministerio genusomnePotitiorum interiit. Haec tumsacra Romulus unaexomnibusperegrinasuscepit,iamtumimmortalitatisvirtutepartaeadquameumsuafataducebantfautor.

[8]Rebusdivinis riteperpetratis vocataqueadconciliummultitudinequaecoalescere inpopuliunius corpus nulla re praeterquam legibus poterat, iura dedit; quae ita sancta generi hominumagresti fore ratus, si se ipse venerabilem insignibus imperii fecisset, cum cetero habitu seaugustiorem,tummaximelictoribusduodecimsumptisfecit.Aliiabnumeroauiumquaeaugurioregnumportenderanteumsecutumnumerumputant.mehaudpaeniteteorumsententiaeessequibusetapparitoreshocgenusabEtruscisfinitimis,undesellacurulis,undetogapraetextasumptaest,etnumerum quoque ipsum ductum placet, et ita habuisse Etruscos quod ex duodecim populiscommunitercreatoregesingulossingulipopulilictoresdederint.

Crescebat interimurbsmunitionibusaliaatquealiaappetendoloca,cuminspemmagisfuturaemultitudinisquamadidquodtumhominumeratmunirent.Deindeneuanaurbismagnitudoesset,adiciendae multitudinis causa vetere consilio condentium urbes, qui obscuram atque humilemconciendoadsemultitudinemnatameterrasibiprolemementiebantur,locumquinuncsaeptusdescendentibus inter duos lucos est asylum aperit. Eo ex finitimis populis turba omnis sinediscrimine, liber an seruus esset, auida novarum rerum perfugit, idque primum ad coeptammagnitudinemroborisfuit.Cumiamviriumhaudpaeniteretconsiliumdeindeviribusparat.Centumcreatsenatores,sivequiaisnumerussatiserat,sivequiasolicentumerantquicrearipatrespossent.Patrescerteabhonorepatriciiqueprogenieseorumappellati.

[9]IamresRomanaadeoeratualidautcuilibetfinitimarumcivitatumbelloparesset;sedpenuriamulierumhominisaetatemduraturamagnitudoerat,quippequibusnecdomispesprolisneccumfinitimisconubiaessent.TumexconsiliopatrumRomuluslegatoscircavicinasgentesmisitquisocietatemconubiumquenovopopulopeterent:urbesquoque,utcetera,exinfimonasci;dein,quas

suavirtusacdiiuvent,magnasopessibimagnumquenomenfacere;satisscire,originiRomanaeetdeos adfuisse et non defuturam virtutem; proinde ne gravarentur homines cum hominibussanguinemacgenusmiscere.Nusquambenignelegatioauditaest:adeosimulspernebant,simultantam in medio crescentemmolem sibi ac posteris suis metuebant. Ac plerisque rogitantibusdimissiecquodfeminisquoqueasylumaperuissent;idenimdemumcomparconubiumfore.AegreidRomanapubespassaethauddubieadvimspectarerescoepit.CuitempuslocumqueaptumutdaretRomulusaegritudinemanimidissimulansludosexindustriaparatNeptunoequestrisollemnes;Consualiavocat.Indicideindefinitimisspectaculumiubet;quantoqueapparatutumsciebantautpoterant,concelebrantutremclaramexspectatamquefacerent.

Multi mortales conuenere, studio etiam videndae novae urbis, maxime proximi quique,Caeninenses,Crustumini,Antemnates;iamSabinorumomnismultitudocumliberisacconiugibusvenit.Inuitatihospitaliterperdomoscumsitummoeniaqueetfrequentemtectisurbemvidissent,miranturtambreuiremRomanamcrevisse.Vbispectaculitempusvenitdeditaequeeomentescumoculis erant, tumex composito orta vis signoquedato iuventus Romanaad rapiendas virginesdiscurrit. Magna pars forte in quem quaeque inciderat raptae: quasdam forma excellentes,primoribuspatrumdestinatas, explebehominesquibusdatumnegotiumeratdomosdeferebant.VnamlongeantealiasspecieacpulchritudineinsignemagloboThalassicuiusdamraptamferuntmultisquesciscitantibuscuinameamferrent,identidemnequisviolaretThalassioferriclamitatum;indenuptialemhancvocemfactam.

Turbatopermetumludicromaestiparentesvirginumprofugiunt,incusantesviolatihospitiifoedusdeumqueinvocantescuiusadsollemneludosqueperfasacfidemdeceptivenissent.Necraptisautspesdesemeliorautindignatioest minor.SedipseRomuluscircumibatdocebatquepatrumidsuperbia factum qui conubium finitimis negassent; illas tamen in matrimonio, in societatefortunarumomniumcivitatisqueetquonihilcariushumanogenerisitliberumfore;mollirentmodoiraset,quibusforscorporadedisset,darentanimos;saepeexiniuriapostmodumgratiamortam;eoquemelioribususurasvirisquodadnisurusprosequisquesitut,cumsuamvicemfunctusofficiosit, parentium etiam patriaeque expleat desiderium. Accedebant blanditiae virorum, factumpurgantiumcupiditateatqueamore,quaemaximeadmuliebreingeniumefficacesprecessunt.

[10] Iamadmodummitigati animiraptis erant; at raptarumparentes tummaximesordidauestelacrimisque et querellis civitates concitabant. Nec domi tantum indignationes continebant sedcongregabantur undiqueadT. TatiumregemSabinorum, et legationes eo quodmaximumTatinomeniniisregionibuseratconveniebant.CaeninensesCrustuminiqueetAntemnateserantadquoseiusiniuriaeparspertinebat.LenteagerehisTatiusSabiniquevisisunt:ipsiintersetrespopulicommuniter bellum parant. Ne Crustumini quidem atque Antemnates pro ardore iraqueCaeninensiumsatis seimpigremovent; itaperse ipsumnomenCaeninuminagrumRomanumimpetumfacit. Sedeffuseuastantibusfit obuiuscumexercituRomulusleviquecertaminedocetuanamsine viribus iramesse. Exercitumfundit fugatque, fusumpersequitur: regem in proelioobtruncatetspoliat:ducehostiumoccisourbemprimoimpetucapit.Indeexercituvictorereducto,ipsecumfactis vir magnificus tumfactorumostentatorhaudminor, spoliaducis hostiumcaesisuspensafabricatoadidapteferculogerensinCapitoliumescendit; ibiqueeacumadquercumpastoribussacramdeposuisset,simulcumdonodesignavittemploIovisfinescognomenqueaddiditdeo: "Iuppiter Feretri" inquit, "haec tibi victor Romulus rex regia arma fero, templumque hisregionibusquasmodoanimometatussumdedico,sedemopimisspoliisquaeregibusducibusque

hostiumcaesismeauctoremsequentesposteriferent."HaectempliestorigoquodprimumomniumRomaesacratumest.Itadeindedisvisumnecinritamconditoristemplivocemessequalaturoseospoliaposterosnuncupavitnecmultitudinecompotumeiusdonivolgarilaudem.Binapostea,intertotannos,totbella,opimapartasuntspolia:adeoraraeiusfortunadecorisfuit.

[11]DumeaibiRomanigerunt,AntemnatiumexercitusperoccasionemacsolitudinemhostiliterinfinesRomanosincursionemfacit.RaptimetadhosRomanalegioductapalatosinagrisoppressit.Fusi igitur primo impetu et clamore hostes, oppidum captum; duplicique victoria ouantemRomulumHersiliaconiunxprecibusraptarumfatigataoratutparentibusearumdetveniametincivitatemaccipiat:itaremcoalescereconcordiaposse.Facileimpetratum.IndecontraCrustuminosprofectusbelluminferentes.Ibiminusetiamquodalieniscladibusceciderantanimicertaminisfuit.Vtroque coloniae missae: plures inventi qui propter ubertatem terrae in Crustuminum nominadarent.EtRomamindefrequentermigratumest,aparentibusmaximeacpropinquisraptarum.

Nouissimum ab Sabinis bellum ortum multoque id maximum fuit; nihil enim per iram autcupiditatemactumest,necostenderuntbellumpriusquamintulerunt.Consilioetiamadditusdolus.Sp.TarpeiusRomanaepraeeratarci.HuiusfiliamvirginemaurocorrumpitTatiusutarmatosinarcemaccipiat; aquam forte ea tum sacris extra moenia petitum ierat. Accepti obrutam armisnecavere,seuutvicaptapotiusarxvidereturseuprodendiexemplicausanequidusquamfidumproditoriesset. Additurfabula,quodvolgoSabiniaureasarmillasmagniponderisbrachiolaevogemmatosquemagnaspecieanuloshabuerint,pepigisseeamquodinsinistrismanibushaberent;eoscutailliproaureisdoniscongesta.Suntquieamexpactotradendiquodinsinistrismanibusessetderectoarmapetissedicantetfraudevisamageresuaipsamperemptammercede.

[12]TenueretamenarcemSabini;atqueindeposterodie,cumRomanusexercitusinstructusquodinterPalatinumCapitolinumquecollemcampiestcomplesset,nonpriusdescenderuntinaequumquamiraetcupiditatereciperandaearcisstimulanteanimosinadversumRomanisubiere.Principesutrimque pugnamciebant ab Sabinis Mettius Curtius, ab Romanis Hostius Hostilius. Hic remRomanaminiquolocoadprimasignaanimoatqueaudaciasustinebat.VtHostiuscecidit,confestimRomanainclinaturaciesfusaqueest.AdveteremportamPalatiRomulusetipseturbafugientiumactus, arma ad caelum tollens, "Iuppiter, tuis" inquit "iussus auibus hic in Palatio prima urbifundamentaieci.ArcemiamscelereemptamSabinihabent;indehucarmatisuperatamediavalletendunt;attu,paterdeumhominumque,hincsaltemarcehostes;demeterroremRomanisfugamquefoedamsiste.HicegotibitemplumStatoriIovi,quodmonumentumsitposteristuapraesentiopeseruatam urbem esse, voveo." Haec precatus, ueluti sensisset auditas preces, "Hinc" inquit,"Romani, Iuppiter optimus maximus resistere atque iterare pugnam iubet." Restitere Romanitamquam caelesti voce iussi: ipse ad primores Romulus provolat. Mettius Curtius ab SabinisprincepsabarcedecucurrerateteffusosegeratRomanostotoquantumforospatiumest.NecproculiamaportaPalatierat,clamitans:"Vicimusperfidoshospites,imbelleshostes;iamsciuntlongealiud esse virgines rapere, aliud pugnare cum viris." In eum haec gloriantem cum globoferocissimorumiuvenumRomulusimpetumfacit. ExequotumforteMettiuspugnabat; eopellifaciliusfuit.

PulsumRomanipersequuntur;etaliaRomanaacies,audaciaregisaccensa,funditSabinos.Mettiusinpaludemsesestrepitusequentiumtrepidanteequoconiecit;averteratqueearesetiamSabinos

tantipericuloviri.Etillequidemadnuentibusacvocantibussuisfavoremultorumadditoanimoevadit: Romani Sabinique in media conualle duorum montium redintegrant proelium; sed resRomanaeratsuperior.

[13]TumSabinaemulieres,quarumexiniuriabellumortumerat,crinibuspassisscissaqueueste,victomalismuliebripavore,ausaeseintertelavolantiainferre,extransuersoimpetufactodirimereinfestasacies,dirimereiras,hincpatres,hincvirosorantes,nesanguinesenefandosocerigeneriquerespergerent, ne parricidio macularent partus suos, nepotum illi, hi liberum progeniem. "Siadfinitatisintervos,siconubiipiget,innosvertiteiras;noscausabelli,nosvolnerumaccaediumvirisacparentibussumus;meliusperibimusquamsinealterisuestrumviduaeautorbaeuiuemus."movetrescummultitudinemtumduces;silentiumetrepentinafitquies;indeadfoedusfaciendumduces prodeunt. Nec pacemmodo sedcivitatemunamex duabus faciunt. Regnumconsociant:imperiumomneconferuntRomam.ItageminataurbeutSabinistamenaliquiddareturQuiritesaCuribus appellati. Monumentum eius pugnae ubi primum ex profunda emersus palude equusCurtiuminvadostatuit,Curtiumlacumappellarunt.

ExbellotamtristilaetarepentepaxcarioresSabinasvirisacparentibusetanteomnesRomuloipsifecit.Itaquecumpopulumincuriastrigintadivideret,nominaearumcuriisimposuit.Idnontraditur,cumhauddubiealiquantonumerusmaiorhocmulierumfuerit,aetateandignitatibussuisvirorumueansortelectaesint,quaenominacuriisdarent.Eodemtemporeetcenturiaetresequitumconscriptaesunt.RamnensesabRomulo,abT.TatioTitiensesappellati: Lucerumnominisetoriginis causaincertaest.Indenonmodocommunesedconcorsetiamregnumduobusregibusfuit.

[14]PostaliquotannospropinquiregisTatilegatosLaurentiumpulsant;cumqueLaurentesiuregentiumagerent,apudTatiumgratiasuorumetprecespluspoterant.Igiturillorumpoenaminsevertit;namLaviniicumadsollemnesacrificiumeovenissetconcursufactointerficitur.EamremminusaegrequamdignumerattulisseRomulumferunt,seuobinfidamsocietatemregniseuquiahaud iniuria caesum credebat. Itaque bello quidem abstinuit; ut tamen expiarentur legatoruminiuriaeregisquecaedes,foedusinterRomamLaviniumqueurbesrenovatumest.

Etcumhisquideminsperatapaxerat:aliudmultopropiusatqueinipsispropeportisbellumortum.Fidenatesnimisvicinaspropeseconualescereopesrati,priusquamtantumroborisessetquantumfuturumapparebat, occupant bellum facere. Iuventute armata immissa uastatur agri quod interurbemacFidenasest;indeadlaevamversiquiadextraTiberisarcebat,cummagnatrepidationeagrestium populantur, tumultusque repens ex agris in urbem inlatus pro nuntio fuit. ExcitusRomulusnequeenimdilationempatitamvicinumbellumpoteratexercitumeducit,castraaFidenismillepassuumlocat.Ibimodicopraesidiorelicto,egressusomnibuscopiispartemmilitumlociscirca densa obsita virgulta obscuris subsidere in insidiis iussit: cum parte maiore atque omniequitatuprofectus,idquodquaerebat,tumultuosoetminacigenerepugnaeadequitandoipsispropeportishostemexciuit.Fugaequoque,quaesimulandaerat,eademequestrispugnacausamminusmirabilemdedit.Etcum,velutinterpugnaefugaequeconsiliumtrepidanteequitatu,pedesquoquereferret gradum, plenis repente portis effusi hostes impulsa Romana acie studio instandisequendique trahuntur ad locum insidiarum. Inde subito exorti Romani transuersam invadunthostiumaciem;adduntpavoremmotaecastrissignaeorumquiinpraesidiorelictifuerant.

ItamultipliciterroreperculsiFidenatespriuspaene,quamRomulusquiqueavehicumeovisierantcircumagerentfrenisequos,tergavertunt;multoqueeffusius,quippeverafuga,quisimulantespauloantesecuti erant oppidumrepetebant. Non tameneripuerese hosti: haerens in tergoRomanus,priusquamforesportarumobicerentur,velutagmineunoinrumpit.

[15]BelliFidenatiscontagioneinritatiVeientiumanimietconsanguinitatenamFidenatesquoqueEtruscifueruntetquodipsapropinquitasloci,siRomanaarmaomnibusinfestafinitimisessent,stimulabat.InfinesRomanosexcucurreruntpopulabundimagisquamiustimorebelli.Itaquenoncastrispositis,nonexspectatohostiumexercitu,raptamexagrispraedamportantesVeiosrediere.Romanuscontrapostquamhosteminagrisnoninvenit,dimicationiultimaeinstructusintentusqueTiberimtransit.QuempostquamcastraponereetadurbemaccessurumVeientesaudiuere,obuiamegressiutpotiusaciedecernerentquaminclusidetectismoenibusquedimicarent.Ibiviribusnullaarteadiutis, tantumveteraniroboreexercitusrexRomanusvicit; persecutusquefusosadmoeniahostes,urbeualidamurisacsituipsomunitaabstinuit,agrosrediensuastat,ulciscendimagisquampraedae studio; eaque clade haud minus quamadversa pugna subacti Veientes pacempetitumoratoresRomammittunt.Agripartemultatisincentumannosindutiaedatae.

HaecfermeRomuloregnantedomimilitiaequegesta,quorumnihilabsonumfideidivinaeoriginisdivinitatisquepostmortemcreditaefuit, nonanimusinregnoavitoreciperando,noncondendaeurbisconsilium,nonbelloacpacefirmandae.Abilloenimprofectoviribusdatistantumualuitutinquadragintadeindeannostutampacemhaberet.Multitudinitamengratiorfuitquampatribus,longeantealiosacceptissimusmilitumanimis;trecentosquearmatosadcustodiamcorporisquosCeleresappellavitnoninbellosolumsedetiaminpacehabuit.

[16] His immortalibus editis operibus cumadexercitum recensendumcontionem in campoadCaprae paludemhaberet, subito coorta tempestas cum magno fragore tonitribusque tam densoregemoperuit nimbout conspectumeiuscontioni abstulerit; necdeinde in terris Romulusfuit.Romanapubessedatotandempavorepostquamextamturbidodieserenaettranquillaluxrediit,ubivacuamsedemregiamvidit, etsi satis credebat patribusqui proximi steterant sublimemraptumprocella,tamenvelutorbitatismetuictamaestumaliquamdiusilentiumobtinuit.Deindeapaucisinitiofacto,deumdeonatum,regemparentemqueurbisRomanaesaluereuniversiRomulumiubent;pacemprecibusexposcunt,utivolenspropitiussuamsempersospitetprogeniem.Fuissecredotumquoquealiquosquidiscerptumregempatrummanibustacitiarguerent;manavitenimhaecquoquesedperobscurafama;illamalteramadmiratiovirietpavorpraesensnobilitavit.Etconsilioetiamuniushominisadditareidiciturfides.NamqueProculusIulius,sollicitacivitatedesiderioregisetinfensapatribus,gravis, ut traditur, quamuismagnaereiauctorincontionemprodit. "Romulus"inquit,"Quirites,parensurbishuius,primahodiernalucecaelorepentedelapsussemihiobuiumdedit.Cumperfusushorrorevenerabundusqueadstitissempetensprecibusutcontraintuerifasesset,""Abi,nuntia""inquit""Romanis,caelestesitavelleutmeaRomacaputorbisterrarumsit;proinderemmilitaremcolantsciantqueetitaposteristradantnullasopeshumanasarmisRomanisresistereposse.""Haec"inquit"locutussublimisabiit."Mirumquantumillivironuntiantihaecfidesfuerit,quamquedesideriumRomuliapudplebemexercitumquefactafideimmortalitatislenitumsit.

[17]Patruminterimanimoscertamenregniaccupidoversabat;necdumadsingulos, quianemo

magnopereeminebatinnovopopulo,pervenerat:factionibusinterordinescertabatur.OriundiabSabinis,nequiapostTatimortemabsuapartenoneratregnatum,insocietateaequapossessionemimperii amitterent, sui corporis creari regem volebant: Romani veteres peregrinum regemaspernabantur.Invariisvoluntatibusregnaritamenomnesvolebant, libertatisdulcedinenondumexperta.Timordeindepatresincessitnecivitatemsineimperio,exercitumsineduce,multarumcircacivitatiuminritatisanimis,visaliquaexternaadoriretur.Etesseigituraliquodcaputplacebat,etnemoaltericoncedereinanimuminducebat.Itaremintersecentumpatres,decemdecuriisfactissingulisque in singulas decurias creatis qui summae rerum praeessent consociant. Decemimperitabant: unus cum insignibus imperii et lictoribus erat: quinque dierum spatio finiebaturimperiumacperomnesinorbemibat,annuumqueinteruallumregnifuit.Idabrequodnuncquoquetenetnomeninterregnumappellatum.Fremeredeindeplebsmultiplicatamseruitutem,centumprounodominosfactos;necultranisiregemetabipsiscreatumvidebanturpassuri.Cumsensissenteamoveripatres,offerendumultroratiquodamissurierant,itagratiamineuntsummapotestatepopulopermissa ut non plus darent iuris quam detinerent. Decreuerunt enim ut cum populus regemiussisset, idsicratumessetsipatresauctoresfierent.Hodiequoqueinlegibusmagistratibusquerogandis usurpatur idem ius, vi adempta: priusquam populus suffragium ineat, in incertumcomitiorumeuentumpatresauctoresfiunt.Tuminterrexcontioneadvocata,"Quodbonum,faustumfelixquesit"inquit,"Quirites,regemcreate:itapatribusvisumest.Patresdeinde,sidignumquisecundusabRomulonumereturcrearitis, auctoresfient." Adeo id gratumplebi fuit ut, nevictibeneficioviderentur,idmodosciscerentiuberentqueutsenatusdecerneretquiRomaeregnaret.

[18] Inclita iustitia religioque ea tempestate Numae Pompili erat. Curibus Sabinis habitabat,consultissimus vir, ut in illa quisquam esse aetate poterat, omnis divini atque humani iuris.Auctoremdoctrinae eius, quia nonexstat alius, falso SamiumPythagoramedunt, quemSeruioTullio regnante Romae centum amplius post annos in ultima Italiae ora circa MetapontumHeracleamqueetCrotonaiuvenumaemulantiumstudiacoetushabuisseconstat.Exquibuslocis,etsi eiusdemaetatis fuisset, quae fama in Sabinos? Aut quo linguae commercio quemquamadcupiditatemdiscendiexcivisset?Quouepraesidiounuspertotgentesdissonassermonemoribusquepervenisset? Suopte igitur ingenio temperatum animum virtutibus fuisse opinor magisinstructumquenontamperegrinisartibusquamdisciplinatetricaactristiveterumSabinorum,quogenere nullum quondam incorruptius fuit. Audito nomine Numae patres Romani, quamquaminclinariopesadSabinosregeindesumptovidebantur,tamennequesequisquamnecfactionissuaealiumnecdeniquepatrumautciviumquemquampraeferreilliviroausi,adunumomnesNumaePompilioregnumdeferendumdecernunt.Accitus,sicutRomulusauguratourbecondendaregnumadeptusest,desequoquedeosconsuliiussit.Indeabaugure,cuideindehonorisergopublicumidperpetuumquesacerdotiumfuit,deductusinarcem,inlapideadmeridiemversusconsedit.Auguradlaevameius capite uelatosedemcepit, dextra manubaculumsinenodoaduncumtenens quemlituumappellarunt.Indeubiprospectuinurbemagrumquecaptodeosprecatusregionesaborienteadoccasumdeterminavit,dextrasadmeridiempartes,laevasadseptentrionemessedixit;signumcontra quo longissime conspectum oculi ferebant animo finiuit; tum lituo in laevam manumtranslato,dextraincaputNumaeimposita,itaprecatusest:"Iuppiterpater,siestfashuncNumamPompiliumcuiusegocaputteneoregemRomaeesse,utitusignanobiscertaadclarassisintereosfinesquodfeci."Tumperegitverbisauspiciaquaemittivellet.QuibusmissisdeclaratusrexNumadetemplodescendit.

[19]Quiregnoitapotitusurbemnovamconditamvietarmis,iureeamlegibusqueacmoribusdeintegrocondereparat.Quibuscuminterbellaadsuescerevideretnonpossequippeefferarimilitia

animos,mitigandumferocempopulumarmorumdesuetudineratus,IanumadinfimumArgiletumindicempacisbelliquefecit,apertusutinarmisessecivitatem,claususpacatoscircaomnespopulossignificaret.BisdeindepostNumaeregnumclaususfuit,semelT.ManlioconsulepostPunicumprimum perfectum bellum, iterum, quod nostrae aetati di dederunt ut videremus, post bellumActiacumabimperatoreCaesareAugustopaceterramariqueparta.Clausoeocumomniumcircafinitimorumsocietate ac foederibus iunxisset animos, positis externorumpericulorumcuris, neluxuriarent otioanimiquosmetushostiumdisciplinaquemilitaris continuerat, omniumprimum,remadmultitudinemimperitametillissaeculisrudemefficacissimam,deorummetuminiciendumratusest.Quicumdescendereadanimossinealiquocommentomiraculinonposset,simulatsibicumdea Egeria congressus nocturnos esse; eius se monitu quae acceptissima dis essent sacrainstituere,sacerdotessuoscuiquedeorumpraeficere.Atqueomniumprimumadcursuslunaeinduodecimmenses discribit annum; quemquia tricenos dies singulis mensibus luna nonexpletdesuntquesexdiessolidoannoquisolstitialicircumagiturorbe,intercalariismensibusinterponendisitadispensavit,utvicesimoannoadmetameandemsolisundeorsiessent,plenisomniumannorumspatiisdiescongruerent.Idemnefastosdiesfastosquefecitquiaaliquandonihilcumpopuloagiutilefuturumerat.

[20]Tumsacerdotibuscreandisanimumadiecit,quamquamipseplurimasacraobibat,eamaximequaenuncadDialemflaminempertinent.SedquiaincivitatebellicosapluresRomuliquamNumaesimilesregesputabatforeiturosqueipsosadbella,nesacraregiaevicisdesererenturflaminemIoviadsiduum sacerdotem creavit insignique eum ueste et curuli regia sella adornavit. Huic duosflamines adiecit, Marti unum, alterum Quirino, virginesque Vestae legit, Alba oriundumsacerdotiumetgenticonditorishaudalienum.Hisutadsiduaetempliantistitesessentstipendiumdepublicostatuit;virginitatealiisquecaerimoniisvenerabilesacsanctasfecit.SaliositemduodecimMarti Gradiuo legit, tunicaequepictae insignededit et super tunicamaeneumpectori tegumen;caelestiaquearma,quaeanciliaappellantur,ferreacperurbemirecanentescarminacumtripudiissollemniquesaltatuiussit.PontificemdeindeNumamMarciumMarcifiliumexpatribuslegiteiquesacraomniaexscriptaexsignataqueattribuit,quibushostiis,quibusdiebus,adquaetemplasacrafierent, atqueundeineossumptuspecuniaerogaretur. Ceteraquoqueomniapublicapriuataquesacrapontificisscitissubiecit,utessetquoconsultumplebesveniret,nequiddiviniiurisneglegendopatrios ritus peregrinosque adsciscendo turbaretur; nec caelestes modo caerimonias, sed iustaquoque funebria placandosque manes ut idem pontifex edoceret, quaeque prodigia fulminibusalIove quovisumissa susciperenturatquecurarentur. Adeaeliciendaexmentibus divinis IoviElicioaraminAventinodicavitdeumqueconsuluitauguriis,quaesuscipiendaessent.

[21]Adhaecconsultandaprocurandaquemultitudineomniavietarmisconversa,etanimialiquidagendo occupati erant, et deorumadsidua insidens cura, cum interesse rebus humanis caelestenumenvideretur,eapietateomniumpectoraimbueratutfidesaciusiurandum[proximo]legumacpoenarummetucivitatemregerent. Et cumipsi se homines in regis velut unici exempli moresformarent,tumfinitimietiampopuli,quianteacastranonurbempositaminmedioadsollicitandamomniumpacemcrediderant,ineamverecundiamadductisunt,utcivitatemtotamincultumversamdeorumviolariducerentnefas.Lucuseratquemmediumexopacospecufonsperennirigabataqua.

QuoquiasepersaepeNumasinearbitrisvelutadcongressumdeaeinferebat,Cameniseumlucumsacravit,quodearumibiconciliacumconiugesuaEgeriaessent.Et[soli]Fideisollemneinstituit.Adidsacrariumflaminesbigiscurruarcuatovehiiussitmanuqueaddigitosusqueinuolutarem

divinamfacere,significantesfidemtutandamsedemqueeiusetiamindexterissacratamesse.Multaalia sacrificia locaquesacris faciendisquaeArgeos pontifices vocant dedicavit. Omniumtamenmaximumeiusoperumfuittutelaperomneregnitempushaudminorpacisquamregni.Itaduodeincepsreges,aliusaliavia,illebello,hicpace,civitatemauxerunt.Romulusseptemettrigintaregnavitannos,Numatresetquadraginta.Cumualidatumtemperataetbellietpacisartibuseratcivitas.

[22]Numaemortead interregnumresrediit. IndeTullumHostilium, nepotemHostili, cuius ininfimaarceclarapugnaadversusSabinosfuerat,regempopulusiussit;patresauctoresacti.HicnonsolumproximoregidissimilissedferocioretiamquamRomulusfuit.Cumaetasviresquetumavitaquoquegloriaanimumstimulabat.Senescereigiturcivitatemotioratusundiquemateriamexcitandibelli quaerebat. Forteevenitut agrestesRomaniexAlbanoagro,AlbaniexRomanopraedasinvicemagerent.ImperitabattumGaiusCluiliusAlbae.Vtrimquelegatiferesubidemtempusadresrepetendas missi. Tullus praeceperat suis ne quid prius quam mandata agerent; satis sciebatnegaturumAlbanum;itapiebellumindiciposse.AbAlbanissocordiusresacta;exceptihospitioabTulloblandeacbenigne,comiterregisconuiuiumcelebrant.TantisperRomanietresrepetiuerantprioresetnegantiAlbanobellumintricesimumdiemindixerant.HaecrenuntiantTullo.TumlegatisTullusdicendipotestatemquidpetentesvenerintfacit.Illiomniumignariprimumpurgandoterunttempus:seinuitosquicquamquodminusplaceatTullodicturos,sedimperiosubigi;resrepetitumsevenisse;nireddanturbellumindicereiussos.AdhaecTullus"Nuntiate"inquit,"regiuestroregemRomanumdeosfaceretestes,uterpriuspopulusresrepetenteslegatosaspernatusdimiserit,utineumomnesexpetanthuiuscecladesbelli."

[23]HaecnuntiantdomumAlbani.Etbellumutrimquesummaopeparabatur,civili simillimumbello, prope inter parentes natosque, Troianam utramque prolem, cum Lavinium ab Troia, abLavinio Alba, ab Albanorum stirpe regumoriundi Romani essent. Euentus tamen belli minusmiserabilemdimicationemfecit,quodnecaciecertatumestettectismododirutisalteriusurbisduopopuliinunumconfusisunt.AlbaniprioresingentiexercituinagrumRomanumimpetumfecere.

Castraaburbehaudplusquinquemiliapassuumlocant,fossacircumdant;fossaCluiliaabnomineducisperaliquotsaeculaappellataest,doneccumrenomenquoquevetustateabolevit.InhiscastrisCluiliusAlbanusrexmoritur;dictatoremAlbaniMettiumFufetiumcreant.InterimTullusferox,praecipuemorteregis,magnumquedeorumnumenabipsocapiteorsuminomnenomenAlbanumexpetiturumpoenasobbellumimpiumdictitans,noctepraeteritishostiumcastris,infestoexercituinagrumAlbanumpergit.EaresabstatiuisexciuitMettium.Ducitquamproximeadhostempotest;indelegatumpraemissumnuntiareTulloiubetpriusquamdimicentopusesseconloquio;sisecumcongressussit,satisscireeaseallaturumquaenihilominusadremRomanamquamadAlbanampertineant.HaudaspernatusTullus,tamensiuanaadferanturinaciemeducit.

Exeuntcontraet Albani. Postquaminstructi utrimquestabant, cumpaucisproceruminmediumducesprocedunt.IbiinfitAlbanus:"Iniuriasetnonredditasresexfoederequaerepetitaesint,etegoregemnostrumCluiliumcausamhuiusceessebelliaudissevideor,nectedubito,Tulle,eadempraete ferre; sed si vera potius quam dictu speciosa dicenda sunt, cupido imperii duos cognatosvicinosque populos ad arma stimulat. Neque, recte an perperam, interpretor. Fuerit ista eiusdeliberatioquibellumsuscepit:meAlbanigerendobelloducemcreavere.Illudte,Tulle,monitum

uelim: Etrusca res quanta circa nos teque maximesit, quo propior es Volscis hoc magis scis.Multumilliterra,plurimummaripollent.Memoresto,iamcumsignumpugnaedabis,hasduasaciesspectaculoforeutfessosconfectosquesimulvictoremacvictumadgrediantur.Itaquesinosdiamant, quoniamnoncontenti libertatecerta indubiamimperii seruitiiquealeamimus, ineamusaliquamviamqua utri utris imperent sine magna clade, sine multo sanguine utriusque populidecernipossit."HauddisplicetresTulloquamquamcumindoleanimitumspevictoriaeferociorerat.Quaerentibusutrimqueratioiniturcuietfortunaipsapraebuitmateriam.

[24]Forteinduobustumexercitibuseranttrigeminifratres,necaetatenecviribusdispares.HoratiosCuriatiosquefuissesatis constat, necfermeresantiquaaliaest nobilior; tamen in re tamclaranominumerrormanet,utriuspopuliHoratii,utriusCuriatiifuerint.Auctoresutroquetrahunt;plurestameninvenioquiRomanosHoratiosvocent;hosutsequarinclinatanimus.Cumtrigeminisaguntreges ut pro sua quisque patria dimicent ferro; ibi imperium fore unde victoria fuerit. Nihilrecusatur;tempusetlocusconvenit.PriusquamdimicarentfoedusictuminterRomanosetAlbanosest his legibusutcuiusquepopuli ciueseocertaminevicissent, is alteri populocumbonapaceimperitaret. Foedera alia aliis legibus, ceterum eodem modo omnia fiunt. Tum ita factumaccepimus,neculliusvetustiorfoederismemoriaest.FetialisregemTullumitarogavit:"Iubesneme,rex,cumpatrepatratopopuliAlbanifoedusferire?"Iubenterege,"Sagmina"inquit"te,rex,posco."Rexait: "Puratollito."Fetialisexarcegraminisherbampuramattulit. Postearegemitarogavit:"Rex,facisnemeturegiumnuntiumpopuliRomaniQuiritium,uasacomitesquemeos?"Rexrespondit:"QuodsinefraudemeapopuliqueRomaniQuiritiumfiat,facio."FetialiseratM.Valerius;ispatrempatratumSp.Fusiumfecit,verbenacaputcapillosquetangens.Paterpatratusadius iurandumpatrandum, id est, sanciendumfit foedus; multisque id verbis, quae longoeffatacarminenonoperaeest referre,peragit. Legibusdeinde, recitatis, "Audi" inquit, "Iuppiter; audi,paterpatratepopuliAlbani;auditu,populusAlbanus.Vtillapalamprimapostremaexillistabulisceraue recitata sunt sine dolo malo, utique eahic hodie rectissime intellecta sunt, illis legibuspopulusRomanuspriornondeficiet.Sipriordefexitpublicoconsiliodolomalo,tumilleDiespiterpopulumRomanumsicferitoutegohuncporcumhichodieferiam;tantoquemagisferitoquantomagispotespollesque."Idubidixitporcumsaxosilicepercussit.SuaitemcarminaAlbanisuumqueiusiurandumpersuumdictatoremsuosquesacerdotesperegerunt.

[25]Foedereictotrigemini,sicutconuenerat,armacapiunt.Cumsuiutrosqueadhortarentur,deospatrios,patriamacparentes, quidquidciviumdomi,quidquidinexercitusit, illorumtuncarma,illorumintuerimanus,ferocesetsuopteingenioetpleniadhortantiumvocibusinmediuminterduasaciesprocedunt.Consederantutrimqueprocastrisduoexercitus,periculimagispraesentisquamcuraeexpertes;quippeimperiumagebaturintampaucorumvirtuteatquefortunapositum.Itaqueergo erecti suspensique in minime gratum spectaculum animo incenduntur. Datur signuminfestisquearmisvelutaciesterniiuvenesmagnorumexercituumanimosgerentesconcurrunt.Nechis nec illis periculum suum, publicum imperiumseruitiumque obuersatur animo futuraque eadeindepatriaefortunaquamipsifecissent.Vtprimostatimconcursuincrepuerearmamicantesquefulseregladii,horroringensspectantesperstringitetneutroinclinataspetorpebatvoxspiritusque.Consertis deinde manibus cum iam non motus tantum corporum agitatioque anceps telorumarmorumque sed volnera quoque et sanguis spectaculo essent, duo Romani super aliumalius,volneratis tribus Albanis, exspirantes corruerunt. Ad quorum casum cum conclamasset gaudioAlbanusexercitus,Romanaslegionesiamspestota,nondumtamencuradeseruerat,exanimesviceuniusquemtresCuriatiicircumsteterant.Forteisintegerfuit,utuniversissolusnequaquampar,sicadversussingulosferox.Ergoutsegregaretpugnameorumcapessitfugam,itaratussecuturosut

quemquevolnere adfectumcorpus sineret. Iamaliquantumspatii ex eo loco ubi pugnatumestaufugerat,cumrespiciensvidetmagnisinteruallissequentes,unumhaudproculabseseabesse.Ineummagnoimpeturediit;etdumAlbanusexercitusinclamatCuriatiisutiopemferantfratri,iamHoratiuscaesohostevictorsecundampugnampetebat.TuncclamorequalisexinsperatofauentiumsoletRomaniadiuuantmilitemsuum;etilledefungiproeliofestinat.Priusitaquequamalternecprocul aberatconsequi posset, et alterum Curiatium conficit; iamque aequato Marte singulisupererant, sed nec spe nec viribus pares. Alterum intactum ferro corpus et geminata victoriaferocemincertamentertiumdabat: alterfessumvolnere,fessumcursutrahenscorpusvictusquefratrumantesestragevictoriobiciturhosti. Necilludproeliumfuit.Romanusexsultans"Duos"inquit,"fratrummanibusdedi;tertiumcausaebellihuiusce,utRomanusAlbanoimperet,dabo."Male sustinenti arma gladium superne iugulo defigit, iacentem spoliat. Romani ouantes acgratulantesHoratiumaccipiunt,eomaiorecumgaudio,quopropemetumresfuerat.Adsepulturamindesuorumnequaquamparibusanimisvertuntur,quippeimperioalteriaucti,alteridicionisalienaefacti.Sepulcraexstantquoquisquelococecidit,duoRomanaunolocopropiusAlbam,triaAlbanaRomamversusseddistantialocisutetpugnatumest.

[26]Priusquamindedigrederentur,rogantiMettioexfoedereictoquidimperaret,imperatTullusutiiuventuteminarmishabeat:usurumseeorumoperasibellumcumVeientibusforet.Itaexercitusindedomosabducti.PrincepsHoratiusibat,trigeminaspoliapraesegerens;cuisororvirgo,quaedesponsa,uniexCuriatiisfuerat,obuiaanteportamCapenamfuit,cognitoquesuperumerosfratrispaludamento sponsi quod ipsa confecerat, soluit crines et flebiliter nomine sponsummortuumappellat.movetferociiuvenianimumcomploratiosororisinvictoriasuatantoquegaudiopublico.Strictoitaquegladiosimulverbisincrepanstransfigitpuellam."Abihinccumimmaturoamoreadsponsum,"inquit,"oblitafratrummortuorumuiuique,oblitapatriae.SiceatquaecumqueRomanalugebit hostem." Atrox visum id facinus patribus plebique, sed recens meritumfacto obstabat.Tamenraptusiniusadregem.Rexneipsetamtristisingratiqueadvolgusiudiciiacsecundumiudicium supplicii auctor esset, concilio populi advocato "Duumuiros" inquit, "qui Horatioperduellionem iudicent, secundum legem facio." Lex horrendi carminis erat: "Duumuiriperduellionemiudicent;siaduumuirisprovocarit,provocationecertato;siuincent,caputobnubito;infelici arbori reste suspendito; verberato vel intra pomerium vel extra pomerium." Hac legeduumuiri creati, qui se absoluere non rebantur ea lege ne innoxium quidem posse, cumcondemnassent,tumalterexiis"PubliHorati,tibiperduellionemiudico"inquit."I,lictor,colligamanus." Accesserat lictor iniciebatque laqueum. Tum Horatius auctore Tullo, clemente legisinterprete,"Provoco"inquit.Itaqueprovocationecertatumadpopulumest.MotihominessuntineoiudiciomaximeP.Horatiopatreproclamantesefiliamiurecaesamiudicare;niitaesset,patrioiurein filium animaduersurum fuisse. Orabat deinde ne se quem paulo ante cum egregia stirpeconspexissentorbumliberisfacerent.Interhaecsenexiuvenemamplexus,spoliaCuriatiorumfixaeo loco qui nunc Pila Horatia appellatur ostentans, "Huncine" aiebat, "quemmodo decoratumouantemquevictoriaincedentemvidistis,Quirites,eumsubfurcavinctuminterverberaetcruciatusviderepotestis?quodvixAlbanorumoculitamdeformespectaculumferrepossent.I,lictor,colligamanus,quaepauloantearmataeimperiumpopuloRomanopepererunt.I,caputobnubeliberatorisurbis huius; arboreinfelicisuspende; verberavel intra pomerium,modointer illa pilaetspoliahostium,velextrapomerium,modointersepulcraCuriatiorum;quoenimducerehunciuvenempotestisubinonsuadecoraeumatantafoeditatesuppliciivindicent?"Nontulitpopulusnecpatrislacrimasnec ipsiuspareminomnipericulo animum,absolueruntqueadmirationemagis virtutisquamiurecausae.Itaqueutcaedesmanifestaaliquotamenpiaculolueretur, imperatumpatri utfilium expiaret pecunia publica. Is quibusdam piacularibus sacrificiis factis quae deinde gentiHoratiaetraditasunt,transmissoperviamtigillo,capiteadopertovelutsubiugummisitiuvenem.Id

hodiequoquepublicesemperrefectummanet;sororiumtigillum.Vocant.Horatiaesepulcrum,quolococorrueraticta,constructumestsaxoquadrato.

[27] Necdiu paxAlbanamansit. Inuidiavolgi quod tribus militibus fortunapublica commissafuerit,uanumingeniumdictatoriscorrupit,etquoniamrectaconsiliahaudbeneeuenerant,prauisreconciliarepopulariumanimoscoepit.Igiturutpriusinbellopacem,sicinpacebellumquaerens,quia suaecivitati animorumplus quamviriumcernebat esse, adbellumpalamatque exedictogerundum alios concitat populos, suis per speciem societatis proditionem reseruat. Fidenates,colonia Romana, Veientibus sociis consilii adsumptis, pacto transitionis Albanorumad bellumatquearmaincitantur.CumFidenaeapertedescissent,TullusMettioexercituqueeiusabAlbaaccitocontra hostes ducit. Vbi Anienem transiit, ad confluentes conlocat castra. Inter eum locumetFidenasVeientiumexercitusTiberimtransierat.Hietinaciepropeflumentenueredextrumcornu;insinistro Fidenatespropiusmontesconsistunt. Tullus adversusVeientemhostemderigit suos,AlbanoscontralegionemFidenatiumconlocat.Albanononplusanimieratquamfidei.Necmanereergonectransireaperteausussensimadmontessuccedit;indeubisatissubisseseseratusest,erigittotamaciem,fluctuansqueanimouttererettempusordinesexplicat.Consiliumeratquafortunaremdaret,eainclinarevires.MiraculoprimoesseRomanisquiproximisteterantutnudarilaterasuasociorumdigressusenserunt;indeequescitatoequonuntiatregiabireAlbanos.TullusinretrepidaduodecimvovitSaliosfanaquePalloriacpavori.Equitemclaraincrepansvoceuthostesexaudirent,redireinproeliumiubet:nihiltrepidationeopusesse;suoiussucircumduciAlbanumexercitumutFidenatiumnudatergainvadant;idemimperatuthastasequiteserigerent.IdfactummagnaepartipeditumRomanorumconspectumabeuntisAlbaniexercitusintersaepsit;quividerant,idquodabregeauditumeratrati,eoacriuspugnant.Terroradhostestransit;etaudiuerantclaravocedictum,etmagnaparsFidenatium,utquibuscoloniadditiRomaniessent,Latinesciebant.Itaquenesubitoexcollibus decursu Albanorum intercluderentur ab oppido, terga vertunt. Instat Tullus fusoqueFidenatiumcornuinVeientemalienopavoreperculsumferociorredit.Necillitulereimpetum,sedabeffusafugaflumenobiectumabtergoarcebat.Quopostquamfugainclinavit,alii armafoedeiactantes inaquamcaeci ruebant, alii dumcunctantur in ripis inter fugaepugnaequeconsiliumoppressi.NonaliaanteRomanapugnaatrociorfuit.

[28] TumAlbanus exercitus, spectator certaminis, deductus in campos. Mettius Tullo deuictoshostes gratulatur; contra Tullus Mettiumbenigne adloquitur. Quodbenevertat, castra AlbanosRomanis castris iungere iubet; sacrificium lustrale in diemposterumparat. Vbi inluxit, paratisomnibus ut adsolet, vocari adcontionemutrumqueexercitumiubet. PraeconesabextremoorsiprimosexciuereAlbanos.HinovitateetiamreimotiutregemRomanumcontionantemaudirentproximiconstitere.ExcompositoarmatacircumdaturRomanalegio;centurionibusdatumnegotiumeratutsinemoraimperiaexsequerentur.TumitaTullusinfit:"Romani,siunquamantealiasulloinbellofuitquodprimumdisimmortalibusgratiasageretis,deindeuestraeipsorumvirtuti,hesternumidproeliumfuit.Dimicatumestenimnonmagiscumhostibusquam,quaedimicatiomaioratquepericulosiorest,cumproditioneacperfidiasociorum.Namnevosfalsaopinioteneat,iniussumeoAlbanisubiereadmontes,necimperiumilludmeumsedconsiliumetimperiisimulatiofuit,utnecvobis,ignorantibusdeserivos,avertereturacertamineanimus,ethostibus,circumveniriseabtergoratis,terroracfugainiceretur.NeceaculpaquamarguoomniumAlbanorumest:ducemsecutisunt,ut et vos,si quoegoindeagmendeclinarevoluissem,fecissetis. Mettius illeest ductoritinerishuius, Mettius idemhuiusmachinator belli, Mettius foederis RomaniAlbaniqueruptor. Audeatdeindetaliaalius,nisiinhuncinsigneiamdocumentummortalibusdedero."CenturionesarmatiMettiumcircumsistunt;rexceterautorsuseratperagit:"Quodbonumfaustumfelixquesitpopulo

Romanoacmihi vobisque, Albani, populumomnemAlbanumRomamtraducere in animoest,civitatemdareplebi,primoresinpatreslegere,unamurbem,unamrempublicamfacere;utexunoquondaminduospopulosdivisaAlbanaresest,sicnuncinunumredeat."AdhaecAlbanapubes,inermis abarmatissaepta, in variis voluntatibuscommunitamenmetucogente,silentiumtenet.TumTullus"Metti Fufeti" inquit, "si ipsediscerepossesfidemacfoederaseruare, uiuotibi eadisciplinaameadhibitaesset;nuncquoniamtuuminsanabileingeniumest,attutuosuppliciodocehumanum genus ea sancta credere quae a te violata sunt. Vt igitur paulo ante animum interFidenatem Romanamque rem ancipitem gessisti, ita iam corpus passim distrahendum dabis."Exindeduabusadmotisquadrigis,incurrusearumdistentuminligatMettium;deindeindiuersumiterequiconcitati,laceruminutroquecurrucorpus,quainhaeserantuinculismembra,portantes.avertereomnesab tanta foeditatespectaculi oculos. Primumultimumque illudsuppliciumapudRomanos exempli parummemoris legum humanarum fuit: in aliis gloriari licet nulli gentiummitioresplacuissepoenas.

[29]InterhaeciampraemissiAlbamerantequitesquimultitudinemtraducerentRomam.Legionesdeindeductaeaddiruendamurbem.Quaeubiintravereportas,nonquidemfuittumultusillenecpavorqualiscaptarumesseurbiumsolet,cumeffractisportisstratisuearietemurisautarcevicaptaclamorhostilisetcursusperurbemarmatorumomniaferroflammaquemiscet;sedsilentiumtristeactacitamaestitiaitadefixit omniumanimos,utpraemetuobliti quidrelinquerent,quidsecumferrentdeficienteconsiliorogitantesquealiialios,nuncinliminibusstarent,nuncerrabundidomossuasultimumilludvisuriperuagarentur.Vtveroiamequitumclamorexireiubentiuminstabat,iamfragortectorumquaediruebanturultimisurbispartibusaudiebaturpuluisqueexdistantibuslocisortus velut nube inductaomnia impleverat, raptimquibusquisquepoterat elatis, cumlaremacpenates tectaque in quibus natus quisqueeducatusqueesset relinquentes exirent, iamcontinensagmenmigrantiumimpleveratvias,etconspectusaliorummutuamiserationeintegrabatlacrimas,vocesqueetiammiserabilesexaudiebantur, mulierumpraecipue,cumobsessaabarmatis templaaugusta praeterirent ac velut captos relinquerent deos. Egressis urbe Albanis Romanus passimpublicapriuataqueomniatectaadaequatsolo,unaquehoraquadringentorumannorumopusquibusAlba steterat excidio ac ruinis dedit. Templis tamen deumita enim edictum ab rege fuerattemperatumest.

[30]RomainterimcrescitAlbaeruinis.Duplicaturciviumnumerus;Caeliusadditururbimons,etquofrequentiushabitaretureamsedemTullusregiaecapitibiquehabitavit.PrincipesAlbanoruminpatres ut ea quoque pars rei publicae cresceret legit, Iulios, Seruilios, Quinctios, Geganios,Curiatios, Cloelios; templumqueordini abseauctocuriamfecit quaeHostiliausqueadpatrumnostrorumaetatemappellataest.EtutomniumordinumviribusaliquidexnovopopuloadicereturequitumdecemturmasexAlbanislegit,legionesetvetereseodemsupplementoexplevitetnovasscripsit.

Hac fiducia virium Tullus Sabinis bellum indicit, genti ea tempestate secundum Etruscosopulentissimaevirisarmisque.Vtrimqueiniuriaefactaeacresnequiquamerantrepetitae.TullusadFeroniae fanummercatu frequenti negotiatores Romanos comprehensos querebatur, Sabini suosprius in lucumconfugisse acRomae retentos. Haecausae belli ferebantur. Sabini haudparummemores et suarum virium partem Romae ab Tatio locatam et Romanam rem nuper etiamadiectionepopuliAlbaniauctam,circumspicereetipsiexternaauxilia.Etruriaeratvicina,proximiEtruscorumVeientes. Indeobresiduasbellorumiras maximesollicitatis addefectionemanimis

voluntariostraxere, et apudvagosquosdamexinopiplebeetiammercesualuit: publicoauxilionullo adiuti sunt ualuitque apud Veientesnamde ceteris minus mirumestpacta cumRomuloindutiarumfides.Cumbellumutrimquesummaopepararentvertiqueineoresvidereturutripriusarmainferrent,occupatTullusinagrumSabinumtransire.PugnaatroxadsiluamMalitiosamfuit,ubietpeditumquidemrobore,ceterumequitatuauctonuperplurimumRomanaaciesualuit. AbequitibusrepenteinuectisturbatiordinessuntSabinorum,necpugnadeindeillisconstarenecfugaexplicarisinemagnacaedepotuit.

[31]Deuictis SabiniscuminmagnagloriamagnisqueopibusregnumTulliac totaresRomanaesset, nuntiatumregi patribusqueest in monte Albano lapidibus pluvisse. Quodcumcredi vixposset, missis ad id visendumprodigium in conspectu haudaliter quamcumgrandinemventiglomeratamin terrasagunt crebri ceciderecaelo lapides. Visi etiamaudirevocemingentemexsummicacuminislucoutpatrioritusacraAlbanifacerent,quaevelutdisquoquesimulcumpatriarelictis obliuioni dederant, et aut Romana sacra susceperant aut fortunae, ut fit, obirati cultumreliquerantdeum.Romanisquoqueabeodemprodigionovendialesacrumpublicesusceptumest,seuvocecaelestiexAlbanomontemissanamidquoquetraditurseuharuspicummonitu;mansitcertesollemneutquandoqueidemprodigiumnuntiareturferiaepernovemdiesagerentur.

Hauditamultopostpestilentialaboratumest.Vndecumpigritiamilitandioreretur,nullatamenabarmisquiesdabaturabellicosorege,salubrioraetiamcredentemilitiaequamdomiiuvenumcorporaesse,donecipsequoquelonginquomorboestimplicitus.Tuncadeofractisimulcumcorporesuntspiritusilliferocesutquinihilanteratusessetminusregiumquamsacrisdedereanimum,repenteomnibus magnis paruisque superstitionibus obnoxius degeret religionibusque etiam populumimpleret.VolgoiamhomineseumstatumrerumquisubNumaregefueratrequirentes,unamopemaegriscorporibusrelictamsipaxveniaqueabdisimpetrataessetcredebant.IpsumregemtraduntvoluentemcommentariosNumae,cumibiquaedamoccultasollemniasacrificiaIoviEliciofactainvenisset,operatumhissacrisseabdidisse;sednonriteinitumautcuratumidsacrumesse,necsolumnullameioblatamcaelestiumspeciemsediraIovissollicitatiprauareligionefulmineictumcumdomoconflagrasse.Tullusmagnagloriabelliregnavitannosduosettriginta.

[32]MortuoTullores,ut institutumiamindeabinitioerat,adpatresredierathiqueinterregemnominauerant.QuocomitiahabenteAncumMarciumregempopuluscreavit;patresfuereauctores.NumaePompiliregisneposfiliaortusAncusMarciuserat.Quiutregnarecoepitetavitaegloriaememoretquiaproximumregnum,ceteraegregium,abunapartehaudsatisprosperumfueratautneglectisreligionibusautprauecultis,longeantiquissimumratussacrapublicautabNumainstitutaerantfacere,omniaeaexcommentariisregiispontificeminalbumelataproponereinpublicoiubet.Indeet civibusotii cupidisetfinitimiscivitatibusfactaspesinauimoresatqueinstitutaregemabiturum.IgiturLatinicumquibusTulloregnanteictumfoeduseratsustulerantanimos,et cumincursioneminagrumRomanumfecissentrepetentibusresRomanissuperberesponsumreddunt,desidemRomanumregemintersacellaet arasacturumesseregnumrati. Mediumerat inAncoingenium,etNumaeetRomulimemor;etpraeterquamquodauiregnomagisnecessariamfuissepacemcredebatcuminnovotumferocipopulo,etiamquodillicontigissetotiumsineiniuriaidsehaud facile habiturum; temptari patientiamet temptatamcontemni, temporaqueesse Tullo regiaptiora quam Numae. Vt tamen, quoniam Numa in pace religiones instituisset, a se bellicaecaerimoniae proderentur, nec gererentur solum sed etiam indicerentur bella aliquo ritu, ius abantiquagenteAequiculisquodnuncfetialeshabentdescripsit,quoresrepetuntur.Legatusubiad

fineseorumvenitunderesrepetuntur,capiteuelatofilolanaeuelamenest"Audi,Iuppiter"inquit;"audite,fines"cuiuscumquegentissunt,nominat; "audiatfas.EgosumpublicusnuntiuspopuliRomani;iustepiequelegatusvenio,verbisquemeisfidessit."Peragitdeindepostulata.IndeIovemtestem facit: "Si ego iniuste impieque illos homines illasque res dedier mihi eco, tumpatriaecompotemmenunquamsirisesse."Haec,cumfinessuprascandit,haec,quicumqueeiprimusvirobuiusfuerit,haecportamingrediens,haecforumingressus,paucisverbiscarminisconcipiendiqueiurisiurandimutatis,peragit.Sinondedunturquosecitdiebustribusettrigintatotenimsollemnessuntperactisbellumitaindicit:"Audi,Iuppiter,ettu,IaneQuirine,diqueomnescaelestes,vosqueterrestresvosqueinferni,audite;egovostestorpopulumillum"quicumqueest,nominat"iniustumesseneque iuspersoluere; sedde istis rebus inpatria maiores natu consulemus, quopacto iusnostrumadipiscamur."

Cumnuntius Romamadconsulendumredit. Confestimrexhis fermeverbis patres consulebat:"Quarumrerum litiumcausarumcondixit pater patratus populi Romani Quiritiumpatri patratoPriscorum Latinorum hominibusque Priscis Latinis, quas res nec dederunt nec soluerunt necfecerunt,quasresdarifierisoluioportuit,dic"inquiteiquemprimumsententiamrogabat,"quidcenses?"Tumille:"Puropioqueduelloquaerendascenseo,itaqueconsentioconsciscoque."Indeordinealiirogabantur;quandoqueparsmaioreorumquiaderantineandemsententiamibat,bellumeratconsensum.Fierisolitumutfetialishastamferratamautpraeustamsanguineamadfineseorumferret et non minus tribus puberibus praesentibus diceret: "Quod populi Priscorum Latinorumhominesque Prisci Latini adversus populum Romanum Quiritium fecerunt deliquerunt, quodpopulus Romanus Quiritium bellum cum Priscis Latinis iussit esse senatusque populi RomaniQuiritium censuit consensit consciuit ut bellum cum Priscis Latinis fieret, ob eam rem egopopulusqueRomanus populis PriscorumLatinorumhominibusque Priscis Latinis bellum indicofacioque."Idubidixisset,hastaminfineseorumemittebat.HoctummodoabLatinisrepetitaeresacbellumindictum,moremqueeumposteriacceperunt.

[33]Ancusdemandatacurasacrorumflaminibussacerdotibusquealiis, exercitunovoconscriptoprofectus, Politorium, urbem Latinorum, vi cepit; secutusque morem regum priorum, qui remRomanamauxeranthostibusincivitatemaccipiendis, multitudinemomnemRomamtraduxit. EtcumcircaPalatium,sedemveterumRomanorum,SabiniCapitoliumatquearcem,CaeliummontemAlbaniimplessent,Aventinumnovaemultitudinidatum.Additieodemhauditamultopost,TellenisFicanaquecaptis, noviciues.PolitoriuminderursusbellorepetitumquodvacuumoccupaverantPrisciLatini,eaquecausadiruendaeurbiseiusfuitRomanisnehostiumsemperreceptaculumesset.Postremo omni bello Latino Medulliamcompulso, aliquamdiu ibi Marte incerto, varia victoriapugnatumest;nameturbstutamunitionibuspraesidioquefirmataualidoerat,etcastrisinapertopositis aliquotiens exercitus Latinus comminus cum Romanis signa contulerat. Ad ultimumomnibuscopiisconisusAncusacieprimumuincit;indeingentipraedapotensRomamredit,tumquoquemultismilibusLatinorumincivitatemacceptis,quibus,utiungereturPalatioAventinum,adMurciaedataesedes.Ianiculumquoqueadiectum,noninopialocisednequandoeaarxhostiumesset.Idnonmurosolumsedetiamobcommoditatemitinerispontesublicio,tumprimuminTiberifacto,coniungiurbiplacuit.Quiritiumquoquefossa,haudparvummunimentumaplanioribusaditulocis, Anci regis opusest. Ingenti incrementorebusauctis, cumintantamultitudine hominum,discrimine recte an perperam facti confuso, facinora clandestina fierent, carcer ad terroremincrescentisaudaciaemediaurbeimminensforoaedificatur.Necurbstantumhocregecreuitsedetiamagerfinesque.SiluaMaesiaVeientibusademptausqueadmareimperiumprolatumetinoreTiberisOstiaurbscondita, salinaecircafactae,egregiequerebusbellogestis aedisIovisFeretri

amplificata.

[34]AncoregnanteLucumo,virimpigeracdivitiispotens,Romamcommigravitcupidinemaximeacspemagnihonoris,cuiusadipiscendiTarquiniisnamibiquoqueperegrinastirpeoriunduseratfacultasnonfuerat.DemaratiCorinthiifiliuserat,quiobseditionesdomoprofuguscumTarquiniisforteconsedisset, uxoreibiductaduosfiliosgenuit. NominahisLucumoatqueArrunsfuerunt.Lucumosuperfuit patribonorumomniumheres: Arrunspriorquampatermorituruxoregravidarelicta.Necdiumanetsuperstesfiliopater;quicum,ignoransnurumventremferre,immemorintestandonepotis decessisset, puero post aui mortem in nullamsortembonorumnato ab inopiaEgerio inditum nomen. Lucumoni contra, omnium heredi bonorum, cum divitiae iam animosfacerent,auxitductainmatrimoniumTanaquil,summoloconataetquaehaudfacileiisinquibusnataerat humiliorasinereteaquoinnupsisset. SpernentibusEtruscisLucumonemexsuleadvenaortum,ferre indignitatemnonpotuit, oblitaqueingenitaeergapatriamcaritatis dummodovirumhonoratumvideret,consiliummigrandiabTarquiniiscepit.Romaestadidpotissimavisa:innovopopulo, ubi omnis repentinaatqueexvirtutenobilitassit, futurumlocumforti acstrenuoviro;regnasseTatiumSabinum,arcessituminregnumNumamaCuribus,etAncumSabinamatreortumnobilemqueunaimagineNumaeesse.FacilepersuadetutcupidohonorumetcuiTarquiniimaternatantumpatriaesset.SublatisitaquerebusamigrantRomam.AdIaniculumforteventumerat;ibieicarpentosedenticumuxoreaquilasuspensisdemissaleviteralispilleumaufert,superquecarpentumcum magno clangore volitans rursus velut ministerio divinitus missa capiti apte reponit; indesublimis abiit. Accepisse idauguriumlaeta dicitur Tanaquil, perita ut volgoEtrusci caelestiumprodigiorummulier.Excelsaetaltasperarecomplexavirumiubet:eamalitemearegionecaelieteius dei nuntiam venisse; circa summum culmen hominis auspicium fecisse; levasse humanosuperpositumcapitidecusutdivinituseidemredderet.Hasspescogitationesquesecumportantesurbemingressisunt,domicilioqueibicomparatoL.TarquiniumPriscumediderenomen.Romanisconspicuum eum novitas divitiaeque faciebant; et ipse fortunam benigno adloquio, comitateinuitandibeneficiisquequospoteratsibiconciliandoadiuuabat,donecinregiamquoquedeeofamaperlataest.Notitiamqueeambreuiapudregemliberaliterdexterequeobeundoofficiainfamiliarisamicitiaeadduxerat iura, ut publicis pariter acpriuatis consiliis bellodomique interesset et peromniaexpertuspostremotutoretiamliberisregistestamentoinstitueretur.

[35]RegnavitAncusannosquattuoretviginti,cuilibetsuperiorumregumbellipacisqueetartibusetgloriapar.Iamfiliipropepuberemaetatemerant.EomagisTarquiniusinstareutquamprimumcomitiaregicreandofierent.Quibusindictissubtempuspuerosvenatumablegavit.Isqueprimusetpetisseambitioseregnumetorationemdiciturhabuisseadconciliandosplebisanimoscompositam:cumsenonremnovampetere,quippequinonprimus,quodquisquamindignarimirariueposset,sedtertiusRomaeperegrinusregnumadfectet;etTatiumnonexperegrinosolumsedetiamexhosteregemfactum,et Numamignarumurbis,nonpetentem,inregnumultroaccitum:seexquosuipotensfueritRomamcumconiugeacfortunisomnibuscommigrasse;maiorempartemaetatiseiusquacivilibusofficiisfunganturhomines,Romaesequaminveterepatriauixisse;domimilitiaequesubhaudpaenitendomagistro,ipsoAncorege,Romanaseiura,Romanosritusdidicisse;obsequioetobseruantiainregemcumomnibus,benignitateergaalioscumregeipsocertasse.HaeceumhaudfalsamemorantemingenticonsensupopulusRomanusregnareiussit.Ergovirumceteraegregiumsecuta,quaminpetendohabuerat,etiamregnantemambitioest;necminusregnisuifirmandiquamaugendaereipublicaememorcentuminpatreslegitquideindeminorumgentiumsuntappellati,factiohauddubiaregiscuiusbeneficioincuriamvenerant.

BellumprimumcumLatinisgessitetoppidumibiApiolasvicepit;praedaqueindemaiorequamquanta belli fama fuerat reuecta ludos opulentius instructiusquequampriores reges fecit. Tumprimumcircoquinuncmaximusdiciturdesignatuslocusest.Locadivisapatribusequitibusqueubispectaculasibiquisquefacerent;foriappellati;spectaverefurcisduodenosabterraspectaculaaltasustinentibuspedes. Ludicrumfuit equi pugilesqueexEtruria maximeacciti. Sollemnesdeindeannui mansere ludi, Romani magnique varie appellati. Ab eodem rege et circa forumpriuatisaedificandadivisasuntloca;porticustabernaequefactae.

[36] Muro quoque lapideo circumdare urbemparabat cumSabinumbellum coeptis intervenit.Adeoque ea subita res fuit ut prius Anienem transirent hostes quam obuiam ire ac prohibereexercitusRomanusposset.ItaquetrepidatumRomaeest;etprimodubiavictoria,magnautrimquecaede pugnatum est. Reductis deinde in castra hostium copiis datoque spatio Romanis adcomparandumdeintegrobellum,TarquiniusequitemmaximesuisdeesseviribusratusadRamnes,Titienses, Luceres, quas centurias Romulus scripserat, addere alias constituit suoque insignesrelinquerenomine.IdquiainauguratoRomulusfecerat,negareAttusNauius,inclituseatempestateaugur, neque mutari neque novumconstitui nisi aues addixissent posse. Ex eo ira regi mota;eludensqueartemutferunt,"Agedum"inquit,"diuinetu,inaugurafierinepossitquodnuncegomente concipio." Cum ille augurio remexpertus profecto futuram dixisset, "Atqui hoc animoagitaui"inquit, "tenovaculacotemdiscissurum.Capehaecetperagequodauestuaefieriposseportendunt."Tumillumhaudcunctanterdiscidissecotemferunt.StatuaAtticapiteuelato,quoinlocoresactaestincomitioingradibusipsisadlaevamcuriaefuit,cotemquoqueeodemlocositamfuisse memorant ut esset ad posteros miraculi eius monumentum. Auguriis certe sacerdotioqueaugurum tantus honos accessit ut nihil belli domique postea nisi auspicato gereretur, conciliapopuli, exercitus vocati, summa rerum, ubi aues non admisissent, dirimerentur. Neque tumTarquinius de equitumcenturiis quicquammutavit; numero alterum tantumadiecit, ut mille etoctingentiequitesintribuscenturiisessent.Posterioresmodosubiisdemnominibusquiadditierantappellatisunt;quasnuncquiageminataesuntsexvocantcenturias.

[37] Hac parte copiarumaucta iterum cum Sabinis confligitur. Sed praeterquam quod viribuscreueratRomanusexercitus,exoccultoetiamadditurdolus,missisquimagnamvimlignorum,inAnienisripaiacentem,ardenteminflumenconicerent;ventoqueiuvanteaccensalignaetpleraqueinratibusimpactasublicisquecumhaererent, pontemincendunt. Eaquoqueres inpugnaterroremattulitSabinis,etfusiseademfugamimpedit;multiquemortalescumhostemeffugissentinflumineipsoperiere,quorumfluitantiaarmaadurbemcognitainTiberipriuspaenequamnuntiaripossetinsignemvictoriamfecere.Eoproeliopraecipuaequitumgloriafuit;utrimqueabcornibuspositos,cumiampellereturmediapeditumsuorumacies,itaincurrisseablateribusferunt,utnonsisterentmodoSabinaslegionesferociterinstantescedentibus,sedsubitoinfugamaverterent.MonteseffusocursuSabinipetebant,etpaucitenuere:maximapars,utantedictumest,abequitibusinflumenactisunt.Tarquinius,instandumperterritisratus,praedacaptiuisqueRomammissis,spoliishostiumidvotumVolcanoeratingenticumuloaccensis,pergitporroinagrumSabinumexercituminducere;etquamquammalegestareseratnecgesturosmeliussperarepoterant,tamen,quiaconsulendiresnondabatspatium,ireobuiamSabinitumultuariomilite;iterumqueibifusi,perditisiamproperebuspacempetiere.

[38]CollatiaetquidquidcitraCollatiamagrieratSabinisademptum;Egeriusfratrishicfiliuserat

regisCollatiaeinpraesidiorelictus.DeditosqueCollatinositaaccipioeamquededitionisformulamesse:rexinterrogavit:"EstisnevoslegatioratoresquemissiapopuloCollatinoutvospopulumqueCollatinum dederetis?""Sumus.""Estne populus Collatinus in sua potestate?""Est.""DeditisnevospopulumqueCollatinum,urbem,agros,aquam,terminos,delubra,utensilia,divinahumanaqueomnia,inmeampopuliqueRomanidicionem?""Dedimus.""Ategorecipio."

BelloSabinoperfectoTarquiniustriumphansRomamredit.IndePriscisLatinisbellumfecit;ubinusquamaduniversaereidimicationemventumest,adsingulaoppidacircumferendoarmaomnenomenLatinumdomuit.Corniculum,Ficuleavetus,Cameria,Crustumerium,Ameriola,Medullia,Nomentum,haecdePriscisLatinisautquiadLatinosdefecerant,captaoppida.Paxdeindeestfacta.Maioreindeanimopacisoperaincohataquamquantamolegesseratbella,utnonquietiorpopulusdomi esset quam militiae, fuisset. Nam et muro lapideo, cuius exordium operis Sabino belloturbatumerat,urbemquanondummunieratcingereparat,etinfimaurbislocacircaforumaliasqueinteriectascollibusconualles,quiaexplanislocishaudfacileeuehebantaquas,cloacisfastigioinTiberim ductis siccat, et aream ad aedem in Capitolio Iovis quam voverat bello Sabino, iampraesagienteanimofuturamolimamplitudinemloci,occupatfundamentis.

[39]Eotemporeinregiaprodigiumvisueuentuquemirabilefuit.Puerodormienti,cuiSeruioTulliofuitnomen,caputarsisseferuntmultoruminconspectu;plurimoigiturclamoreindeadtantaereimiraculumortoexcitosreges,etcumquidamfamiliariumaquamadrestinguendumferret,abreginaretentum,sedatoqueeamtumultumoverivetuissepuerumdonecsuasponteexperrectusesset;moxcumsomnoetflammamabisse.TumabductoinsecretumviroTanaquil"Videntupuerumhunc"inquit,"quemtamhumilicultueducamus?Scirelicethunclumenquondamrebusnostrisdubiisfuturumpraesidiumque regiae adflictae; proinde materiam ingentis publice priuatimque decorisomniindulgentianostranutriamus."Indepuerumliberumlococoeptumhaberierudiriqueartibusquibusingeniaadmagnaefortunaecultumexcitantur.Evenitfacilequoddiscordiesset:iuveniseuasitvereindolisregiaenec,cumquaerereturgenerTarquinio,quisquamRomanaeiuventutisullaarteconferripotuit, filiamqueeisuamrexdespondit. Hicquacumquedecausatantusilli honoshabituscredereprohibetservanatumeumparvumqueipsumservisse.EorummagissententiaesumquiCorniculocaptoSer.Tulli,quiprincepsinillaurbefuerat,gravidamvirooccisouxorem,cuminterreliquascaptiuascognitaesset,obunicamnobilitatemabreginaRomanaprohibitamferuntseruitio partumRomaeedidisse Prisci Tarquini in domo; inde tantobeneficio et inter mulieresfamiliaritatemauctamet puerum,ut indomoaparuoeductum,incaritateatquehonorefuisse;fortunammatris,quod,captapatriainhostiummanusvenerit,utservanatuscredereturfecisse.

[40]DuodequadragesimofermeannoexquoregnarecoeperatTarquinius,nonapudregemmodosedapudpatresplebemquelongemaximohonoreSer.Tulliuserat.TumAncifiliiduoetsianteasemperproindignissimohabuerantsepatrioregnotutorisfraudepulsos,regnareRomaeadvenamnonmodovicinaesedneItalicaequidemstirpis, tumimpensiusiis indignitascresceresineabTarquinioquidemadserediretregnum,sedpraecepsindeporroadseruitiacaderet,utineademcivitatepostcentesimumfereannumquamRomulusdeoprognatusdeusipsetenueritregnumdonecinterrisfuerit,idseruusservanatuspossideat.cumcommuneRomaninoministumpraecipueiddomussuaededecusfore,siAnciregisvirilistirpesaluanonmodoadvenissedseruisetiamregnumRomaepateret.Ferroigitureamarcerecontumeliamstatuunt;sedetiniuriaedolorinTarquiniumipsummagisquaminSeruiumeosstimulabat,etquiagraviorultorcaedis,sisuperesset,rexfuturuserat quampriuatus; tum Seruio occiso, quemcumque alium generum delegisset, eundem regni

heredem facturus videbatur; ob haec ipsi regi insidiae parantur. Ex pastoribus duo ferocissimidelectiadfacinus,quibusconsuetierantuterqueagrestibusferramentis,inuestibuloregiaequampotueretumultuosissimespecierixaeinseomnesapparitoresregiosconvertunt;inde,cumamboregemappellarentclamorqueeorumpenitusinregiampervenisset,vocatiadregempergunt.Primouterque vociferari et certatimalter alteri obstrepere; coerciti ab lictore et iussi in vicemdiceretandem obloqui desistunt; unus rem ex composito orditur. Cum intentus in eum se rex totusaverteret,alterelatamsecurimincaputdeiecit,relictoqueinvolnereteloamboseforaseiciunt.

[41] Tarquinium moribundum cum qui circa erant excepissent, illos fugientes lictorescomprehendunt. Clamor inde concursusque populi, mirantium quid rei esset. Tanaquil intertumultumclaudiregiamiubet,arbitroseiecit.Simulquaecurandovolneriopussunt,tamquamspessubesset,sedulocomparat,simulsidestituatspes,aliapraesidiamolitur.Seruiopropereaccitocumpaeneexsanguemvirumostendisset, dextramtenensorat ne inultammortemsoceri, nesocruminimicisludibrioessesinat. "Tuumest"inquit, "Serui,sivir es,regnum,noneorumquialienismanibuspessimumfacinusfecere.Erigetedeosqueducessequerequiclarumhocforecaputdivinoquondamcircumfusoigniportenderunt.Nuncteillacaelestis excitetflamma;nuncexpergiscerevere. Et nosperegrini regnauimus; qui sis, nonundenatus sis reputa. Si tua resubita consiliatorpent,attumeaconsiliasequere."Cumclamorimpetusquemultitudinisvixsustineriposset,exsuperioreparteaediumperfenestrasinNouamviamversashabitabatenimrexadIovisStatorispopulumTanaquiladloquitur.Iubetbonoanimo,esse;sopitumfuisseregemsubitoictu;ferrumhaud alte in corpus descendisse; iam ad se redisse; inspectum volnus absterso cruore; omniasalubriaesse; confiderepropediemipsumeosvisuros; interimSer. Tullioiuberepopulumdictoaudientemesse; eumiura redditurumobiturumquealia regismuniaesse. Seruiuscumtrabeaetlictoribusprodit acsederegiasedensaliadecernit, dealiisconsulturumseregemessesimulat.ItaqueperaliquotdiescumiamexspirassetTarquiniuscelatamorteperspeciemalienaefungendaevicis suas opes firmavit; tum demum palam factum est comploratione in regia orta. Seruiuspraesidiofirmomunitus, primusiniussupopuli, voluntatepatrumregnavit. Anci liberi iamtumcomprensis sceleris ministris ut uiuereregemet tantasesse opesSerui nuntiatumest, SuessamPometiamexsulatumierant.

[42]NeciampublicismagisconsiliisSeruiusquampriuatismunireopes,etne,qualisAnciliberumanimusadversusTarquiniumfuerat,talisadversusseTarquiniliberumesset,duasfiliasiuvenibusregiis,LucioatqueArruntiTarquiniisiungit;necrupittamenfatinecessitatemhumanisconsiliisquininuidiaregnietiaminterdomesticosinfidaomniaatqueinfestafaceret.

Peropportune ad praesentis quietem status bellum cumVeientibusiam enim indutiae exierantaliisqueEtruscissumptum.IneobelloetvirtusetfortunaenituitTulli;fusoqueingentihostiumexercituhauddubiusrex,seupatrumseuplebisanimospericlitaretur,Romamrediit.Adgrediturqueindeadpacislongemaximumopus,utquemadmodumNumadiviniauctoriurisfuisset,itaSeruiumconditoremomnis in civitate discriminis ordinumquequibus inter gradus dignitatis fortunaequealiquid interlucet posteri fama ferrent. Censum enim instituit, rem saluberrimam tanto futuroimperio,exquobellipacisquemunianonviritim,utante,sedprohabitupecuniarumfierent;tumclassescenturiasqueethuncordinemexcensudiscripsit,velpacidecorumvelbello.

[43]Exiisquicentummiliumaerisautmaioremcensumhaberentoctogintaconfecitcenturias,

quadragenasseniorumaciuniorum;primaclassisomnesappellati;senioresadurbiscustodiamutpraestoessent, iuvenesut foris bellagererent; armahis imperatagalea, clipeum,ocreae, lorica,omniaexaere;haecuttegumentacorporisessent:telainhostemhastaqueetgladius.Additaehuicclassiduaefabrumcenturiaequaesinearmisstipendiafacerent;datummunusutmachinasinbelloferrent.Secundaclassisintracentumusqueadquinqueetseptuagintamiliumcensuminstituta,etexiis, senioribus iunioribusque, viginti conscriptae centuriae; arma imperata scutumpro clipeo etpraeterloricamomniaeadem.Tertiaeclassisinquinquagintamiliumcensumessevoluit;totidemcenturiaeet haeeodemquediscrimineaetatiumfactae;necdearmisquicquammutatum,ocreaetantumademptae.Inquartaclassecensusquinqueetvigintimilium,totidemcenturiaefactae,armamutata:nihilpraeterhastametverutumdatum.Quintaclassisaucta;centuriaetrigintafactae;fundaslapidesquemissiles hi secumgerebant; in his accensi cornicines tubicinesque induascenturiasdistributi; undecim milibus haec classis censebatur. Hoc minor census reliquam multitudinemhabuit; inde una centuria facta est, immunis militia. Ita pedestri exercitu ornato distributoque,equitumexprimoribus civitatis duodecimscripsit centurias; sex itemalias centurias, tribus abRomuloinstitutis,subiisdemquibusinaugurataeerantnominibusfecit.Adequosemendosdenamiliaaerisexpublicodata,et,quibusequosalerent,viduaeattributaequaebinamiliaaerisinannossingulospenderent.Haecomniainditesapauperibusinclinataonera.Deindeesthonosadditus.Nonenim,utabRomulotraditumceteriseruauerantreges,viritimsuffragiumeademvieodemqueiurepromisceomnibusdatumest;sedgradusfacti,utnequeexclususquisquamsuffragiovidereturetvisomnispenesprimorescivitatisesset;equitesenimvocabanturprimi,octogintaindeprimaeclassis centuriae, ibi si variaretquodraro incidebatsecundaeclassis; necfereunquaminfra itadescenderuntutadinfimospervenirent.Necmirarioportethuncordinemquinuncestpostexpletasquinqueettrigintatribus,duplicatoearumnumerocenturiisiuniorumseniorumque,adinstitutamabSer. Tullio summam non convenire. Quadrifariam enim urbe divisa regionibus collibus quihabitabantur,parteseastribusappellavit,utegoarbitror,abtributo;nameiusquoqueaequaliterexcensu conferendi ab eodem inita ratio est; neque eae tribus ad centuriarum distributionemnumerumquequicquampertinuere.

[44] Censu perfecto quem maturauerat metu legis de incensis latae cum uinculorum minismortisque,edixitutomnesciuesRomani,equitespeditesque,insuisquisquecenturiis,incampoMartio prima luce adessent. Ibi instructum exercitum omnem suouetaurilibus lustravit, idqueconditumlustrumappellatum,quiaiscensendofinisfactusest.Miliaoctogintaeolustrociviumcensadicuntur;adicitscriptorumantiquissimusFabiusPictor,eorumquiarmaferrepossenteumnumerum fuisse. Ad eammultitudinem urbs quoque amplificanda visa est. Addit duos colles,QuirinalemViminalemque;ViminalemindedeincepsaugetEsquiliis;ibiqueipse,utlocodignitasfieret,habitat;aggereetfossisetmurocircumdaturbem;itapomeriumprofert.Pomeriumverbivimsolamintuentespostmoeriuminterpretanturesse; estautemmagiscircamoerium,locusquemincondendis urbibus quondam Etrusci qua murum ducturi erant certis circa terminis inauguratoconsecrabant,utnequeinterioreparteaedificiamoenibuscontinuarentur,quaenuncvolgoetiamconiungunt, et extrinsecus puri aliquid ab humanocultu pateret soli. Hocspatiumquodnequehabitarinequeararifaserat,nonmagisquodpostmurumessetquamquodmuruspostid,pomeriumRomani appellarunt; et in urbis incremento semper quantum moenia processura erant tantumterminihiconsecratiproferebantur.

[45]Auctacivitatemagnitudineurbis,formatisomnibusdomietadbellietadpacisusus,nesemperarmisopesadquirerentur,consilioaugereimperiumconatusest,simuletaliquodaddereurbidecus.Iamtumerat inclitumDianaeEphesiaefanum;idcommuniter acivitatibusAsiaefactumfama

ferebat.EumconsensumdeosqueconsociatoslaudaremireSeruiusinterproceresLatinorum,cumquibus publice priuatimque hospitia amicitiasque de industria iunxerat. Saepe iterando eademperpulit tandem, ut Romae fanumDianae populi Latini cumpopuloRomano facerent. EaeratconfessiocaputrerumRomamesse,dequototiensarmiscertatumfuerat.IdquamquamomissumiamexomniumcuraLatinorumobremtotiens infeliciter temptatamarmisvidebatur, uniseexSabinis forsdarevisaest priuatoconsilioimperii reciperandi.BosinSabinis natacuidampatrifamiliaediciturmirandamagnitudineacspecie;fixapermultasaetatescornuainuestibulotempliDianaemonumentumeifueremiraculo.Habita,uterat,resprodigiilocoest,etcecinereuatescuiuscivitatiseamcivisDianaeimmolasset,ibiforeimperium;idquecarmenperveneratadantistitemfani DianaeSabinusqueut primaaptadiessacrificiovisaest, bovemRomamactamdeducit adfanumDianaeetantearamstatuit.IbiantistesRomanus,cumeummagnitudovictimaecelebratafama movisset, memor responsi Sabinum ita adloquitur: "Quidnam tu, hospes, paras?" inquit,"incestesacrificiumDianaefacere?Quintuanteuiuoperfunderisflumine?infimavallepraefluitTiberis."Religionetactushospes,quiomnia,utprodigiorespondereteuentus,cuperetritefacta,extemplodescenditadTiberim;intereaRomanusimmolatDianaebovem.Idmiregratumregiatquecivitatifuit.

[46]Seruiusquamquamiamusuhauddubieregnumpossederat,tamenquiainterdumiactarivocesaiuveneTarquinioaudiebatseiniussupopuliregnare,conciliatapriusvoluntateplebisagrocaptoexhostibusviritimdiviso,aususestferreadpopulumvellentiuberentneseregnare;tantoqueconsensuquantohaudquisquamaliusanterexestdeclaratus.NequeearesTarquiniospemadfectandiregniminuit;immoeoimpensiusquiadeagroplebisadversapatrumvoluntatesenseratagi,criminandiSeruiapudpatrescrescendiqueincuriasibioccasionemdatamratusest,etipseiuvenisardentisanimiet domiuxoreTullia inquietumanimumstimulante. Tulit enimet Romanaregiasceleristragiciexemplum,uttaedioregummaturiorveniretlibertasultimumqueregnumessetquodscelerepartumforet.HicL.TarquiniusPrisciTarquiniregisfiliusneposnefueritparumliquet;pluribustamenauctoribusfiliumediderimfratremhabuerat ArruntemTarquiniummitis ingenii iuvenem.Hisduobus,utantedictumest,duaeTulliaeregisfiliaenupserant,etipsaelongedisparesmoribus.Forteitaincideratneduoviolentaingeniamatrimonioiungerenturfortuna,credo,populiRomani,quodiuturniusSeruiregnumessetconstituiquecivitatismorespossent.AngebaturferoxTullianihilmateriaeinvironequeadcupiditatemnequeadaudaciamesse;totainalterumaversaTarquiniumeum mirari, eum virum dicere ac regio sanguine ortum: spernere sororem, quod virum nactamuliebricessaretaudacia.Contrahitceleritersimilitudoeos,utferefit:malummaloaptissimum;sedinitiumturbandiomniaafeminaortumest.Easecretisvirialieniadsuefactasermonibusnullisverborumcontumeliisparceredeviroadfratrem,desororeadvirum;etserectiusviduametillumcaelibemfuturumfuisse contendere, quamcum impari iungi ut elanguescendumaliena ignauiaesset;sisibieumquodignaessetdidedissentvirum,domisepropediemvisuramregnumfuissequod apudpatremvideat. Celeriter adulescentemsuae temeritatis implet; Arruns Tarquinius etTulliaminorpropecontinuatisfuneribuscumdomosvacuasnovomatrimoniofecissent,iungunturnuptiis,magisnonprohibenteSeruioquamadprobante.

[47]TumveroindiesinfestiorTullisenectus,infestiuscoepitregnumesse;iamenimabscelereadaliudspectaremulierscelus.Necnoctenecinterdiuvirumconquiescerepati,negratuitapraeteritaparricidiaessent:nonsibidefuissecuinuptadiceretur,neccumquotacitaseruiret;defuissequiseregnodignumputaret, qui meminisset se esse Prisci Tarquini filium, qui habere quamsperareregnummallet."Situisescuinuptamessemearbitror,etvirumetregemappello;sinminus,eonuncpeiusmutataresestquodisticcumignauiaestscelus.Quinaccingeris?NontibiabCorintho

necabTarquiniis,utpatrituo,peregrinaregnamolirinecesseest:ditepenatespatriiqueetpatrisimagoetdomusregiaetindomoregalesoliumetnomenTarquiniumcreatvocatqueregem.Autsiad haec parumest animi, quid frustraris civitatem?quid te ut regium iuvenemconspici sinis?FacessehincTarquiniosautCorinthum;deuoluereretroadstirpem,fratrisimiliorquampatri."Hisaliisque increpando iuvenem instigat, nec conquiescere ipsa potest si, cumTanaquil, peregrinamulier,tantummoliripotuissetanimoutduocontinuaregnaviroacdeincepsgenerodedisset,ipsaregio semine orta nullum momentum in dando adimendoque regno faceret. His muliebribusinstinctus furiis Tarquinius circumire et prensare minorum maxime gentium patres; admonerepaternibeneficiiacproeogratiamrepetere;alliceredonisiuvenes;cumdeseingentiapollicendotum regis criminibus omnibus locis crescere. Postremo ut iamagendae rei tempus visum est,stipatusagminearmatoruminforuminrupit.Indeomnibusperculsispavore,inregiasedeprocuriasedenspatresincuriamperpraeconemadregemTarquiniumcitariiussit.Conuenereextemplo,aliiiamanteadhocpraeparati,aliimetunenonvenissefraudiesset,novitateacmiraculoattonitietiamdeSeruioactumrati.IbiTarquiniusmaledictaabstirpeultimaorsus:seruumseruaquenatumpostmortem indignam parentis sui, non interregno, ut antea, inito, non comitiis habitis, non persuffragiumpopuli,nonauctoribuspatribus,muliebridonoregnumoccupasse.Itanatum,itacreatumregem, fautorem infimi generis hominum ex quo ipse sit, odio alienae honestatis ereptumprimoribus agrumsordidissimocuique divisisse; omnia oneraquaecommuniaquondamfuerintinclinasseinprimorescivitatis; instituissecensumutinsignisadinuidiamlocupletiorumfortunaessetetparataunde,ubivellet,egentissimislargiretur.

[48]HuicorationiSeruiuscumintervenissettrepidonuntioexcitatus,extemploauestibulocuriaemagnavoce"Quidhoc"inquit,"Tarquini,reiest?quatuaudaciameuiuovocareaususespatresautinsedeconsideremea?"Cumilleferociteradhaecsepatrissuiteneresedem;multoquamseruumpotioremfiliumregisregniheredem;satisillumdiuperlicentiameludenteminsultassedominis,clamorabutriusquefautoribusorituretconcursuspopulifiebatincuriam,apparebatqueregnaturumquivicisset.TumTarquiniusnecessitateiametipsacogenteultimaaudere,multoetaetateetviribusualidior,mediumarripitSeruiumelatumqueecuriaininferiorempartempergradusdeiecit;indeadcogendum senatum in curiam rediit. Fit fuga regis apparitorum atque comitum; ipse propeexsanguiscumsineregiocomitatudomumsereciperetabiisquimissi abTarquiniofugientemconsecutierantinterficitur.Creditur,quianonabhorretaceteroscelere,admonituTulliaeidfactum.Carpentocerte,idquodsatisconstat,inforuminuectanecreueritacoetumvirorumeuocavitvirumecuriaregemqueprimaappellavit.Aquofacess