Upload
mirthe-brouwer
View
220
Download
1
Embed Size (px)
Citation preview
Aandachtsprocessen
Herbert RoeyersDieter Baeyens
Onderzoeksgroep Ontwikkelingsstoornissen
Diagnostiek in een veranderend onderwijsveld, Antwerpen, 13 december 2007
Theoretisch kader
Conceptualisatie van aandacht
Geen universeel aanvaarde definitie
Consensus: Aandacht is een multi-dimensioneel construct met verschillende functies
Complexiteit vertaalt zich in uiteenlopende conceptualisaties van dimensies en functies
Automatische vs Gecontroleerde aandacht (1)
Algemeen aanvaarde indeling van Schneider en Schiffrin (1977)
Betreft niveau van bewustzijn van geselecteerde prikkels
Tweedeling is niet absoluut, veeleer een continuüm dat reikt van loutere gerichtheid op prikkels tot selectieve aandacht in functie van taakopdrachten en zelfregulatie
Automatische vs Gecontroleerde aandacht (2) Automatische aandachtsprocessen:
Doen geen/nauwelijks beroep op mentale processen
Automatisering
Automatische vs Gecontroleerde aandacht (3)
Automatisering: zonder bewuste beslissing of intentieVb. zien van het woord “GROEN” resulteert in lezen en activeert betekenis en geassocieerde woorden
GROEN
…
Automatische vs Gecontroleerde aandacht (4) Automatische aandachtsprocessen:
Doen geen/nauwelijks beroep op mentale processen Automatisering: zonder bewuste beslissing of intentie
Vb. zien van het woord “GROEN” resulteert in lezen en activeert betekenis en geassocieerde woorden
Vb. Stroop Taak meet het onderdrukken van automatisering, i.e. interferentie-effecten
Automatische vs Gecontroleerde aandacht (5)Stroop Taak: “Noem zo snel mogelijk de kleur”
Fase 1 Fase 2 Fase 3
Automatische aandacht wordt sterk gestuurd door informatie die vervat zit in prikkels die onze zintuigen bereiken nood aan filtermechanisme
Rood Blauw Groen Geel
Geel Rood Blauw Rood
Blauw Geel Rood Groen
Rood Blauw Groen Geel
Geel Rood Blauw Rood
Blauw Geel Rood Groen
Automatische vs Gecontroleerde aandacht (6) Automatische aandachtsprocessen:
Doen geen/nauwelijks beroep op mentale processen Automatisering: zonder bewuste beslissing of intentie
Vb. zien van het woord “GROEN” resulteert in lezen en activeert betekenis en geassocieerde woorden
Vb. Stroop Taak meet het onderdrukken van automatisering, i.e. interferentie-effecten
Pas na een periode van oefening en beroep doen op geheugen verschijnt automatisering
Vb. lezen vs dyslexie
Automatische vs Gecontroleerde aandacht (7) Gecontroleerde aandachtsprocessen:
Maken gebruik van beschikbare mentale processen Resultaat van bewuste keuze en gedreven vanuit
denkprocessen, bewuste zoekstrategieën, hypothesen, etc. Mentale bronnen hebben een capaciteitslimiet:
Moeilijk combineerbaar met andere gecontroleerde aandachtsprocessen
Makkelijk combineerbaar met automatisch aandachtsproces
vb. fietsen en praten overstijgt capaciteitslimiet niet maar wanneer plots moet geremd worden, valt het gesprek stil
Aandachtsfuncties (1)
Een tweede conceptualisatie richt zich op verschillende functies die aandachtsprocessen vervullen:
Selectieve aandacht: Wanneer de intensiteit waarmee een persoon zich
richt op een welbepaalde stimulus of taak zo hoog is dat het bewustzijn van alle andere omgevingskenmerken wegvalt.
Vb. jongere hoort tijdens gamen niet dat moeder hem aan tafel roept
Aandachtsfuncties (2)
Gefocuste aandacht: Meer functionele vorm van selectieve aandacht Gecontroleerd en doelbewust uitfilteren van
interfererende prikkels Vb. “Olivier” in een niet-gealfabetiseerde lijst zoeken
door enkel te scannen op namen die beginnen met een ronde letter (naast O ook C, G, Q)
Aandachtsfuncties (3)
Verdeelde aandacht: Aandacht focussen op verschillende aspecten van
een taak Gerelateerd aan de capaciteitslimiet van beschikbare
bronnen: Lager onderwijs: leerkracht geeft tijdens schrijfopdracht nog
geen verdere instructies Secundair onderwijs: combinatie schrijven en luisteren wordt
mogelijk voor kinderen
Aandacht en Omgevingsinvloeden
Aandachtsprocessen kunnen beredeneerd gemanipuleerd worden:
Rustpauzes inlassen: vb. speeltijd Aanbrengen van opvallende stimuli: vb. gevaarstickers op
flessen met vergif, beertjes van Meichenbaum op lesbanken Motivatie manipuleren: vb. goed rapport levert een beloning op Verlenen van feedback verlengt de aandachtsfocus en -duur
Aandachtstheorieën (1)
Focussen op de samenhang tussen verschillende aandachtsfuncties en de niveaus van bewustzijn
Groeiend belang van de neurowetenschappen: link aandachtstheorieën en specifieke hersengebieden
Meest dominante theorie: Tripartite Theory van Posner en Petersen (1990)
Aandachtstheorieën (2)
Orienting Network OF het Posterior Attentional System Functie: verplaatsen van aandacht, weg van een eerdere focus richting
een nieuwe informatiebron Tekorten bij schizofrenie
Aandachtstheorieën (3) Executive Network OF het Anterior Attentional System
Functie: geheel aan processen die borg staan voor executieve controle van informatie, namelijk planmatig en doelgericht informatie verwerken in functie van een gekozen doelstelling
Tekorten bij ADHD
Aandachtstheorieën (4)
Alerting Network Functie: vermogen tot (continue) alertheid tijdens de verwerking van
relevante prikkels Best gemeten aan de hand van een Continuous Performance Task
(CPT)
Aandachtstheorieën (5) Continuous Performance Task (CPT)
Verschillende varianten van deze PC-taak, voorbeeld CPT-AX
GX
MA
XA
LDrukken = commissiefout
Drukken = correcte respons
Niet drukken = omissiefout
Aandachtstheorieën (6) Alerting Network
Functie: vermogen tot (continue) alertheid tijdens de verwerking van relevante prikkels
Best gemeten aan de hand van een Continuous Performance Task Tekort bij ADHD vanuit hypo-activatie hyperactiviteit als poging om de interne
stimulatie en alertheid te verhogen (Zentall & Zentall, 1983)
Aandacht en informatieverwerking
Aandacht vormt noch het begin noch het eindpunt van informatieverwerking
Zintuiglijke waarneming
Aandacht(s-filter)
Werk-geheugen + exectieve functies
(motorische) Beslissing
Ontwikkeling van aandacht Resultaat van aanleg en beïnvloeding door de omgeving
Volgt mede de neurologische rijping van de hersenen
Mijlpalen voor volwassen niveau 8 jaar: (motorische) impulscontrole 11-13 jaar: selectieve en volgehouden aandacht ten vroegste 12 jaar: executieve controle
Implicaties voor de diagnostiek
Aandacht meten? (1) Praten over globaal “zwakke” aandacht of algemeen
aandachtsprobleem heeft niet zoveel zin Onderkennende diagnostiek: zo gedifferentieerd mogelijk beeld Probleem: aandacht wordt altijd indirect gemeten Invloed van aandacht kan alleen gemeten worden als het kind “iets”
moet doen Maar dat “iets” zal ook andere cognitieve, perceptuele en
outputsystemen mee gaan activeren die allemaal een invloed hebben op de prestatie
Ook motivatie, begrijpen van de opdracht, faalangst, ....moeten in rekening worden gebracht
Ook rekening houden met ontwikkelingsaspect
Aandacht meten? (2) Binnen de schoolcontext: leerkracht signaleert een
probleem Eerste stap: vragenlijst Tweede stap: observatie door deskundige (eventueel)
Indien vermoeden wordt bevestigd: aandachtstest Onderscheid tussen primaire en secundaire
aandachtsproblemen (verklarende diagnostiek) Eventueel aangevuld met oudergesprek (o.a. m.b.t. ADHD),
sensorisch of intelligentieonderzoek
Indien testresultaten gedragsobservaties bevestigen: uitgebreid multidisciplinair onderzoek
Instrumenten
Vragenlijsten
ASEBA-vragenlijsten hebben aandachtsschaal CBCL TRF Opletten voor de DSM-schaal ADHD!
Ook ADHD-vragenlijsten VvGK AVL
Voor meer gedifferentieerd beeld is een testafname in één-op-één situatie wenselijk
7
Domein 1: Aandacht & geheugen
Aandachtstesten Bourdon-Vos: meest bekend
Meet enkel selectieve aandacht Weinig aantrekkelijk Zwakke COTAN-beoordeling
Diverse andere testen die slechts een aspect meten: d2-test Stroop Kleur-Woord Test Teltest TOVA
Diverse testen die te weinig “zuiver” zijn: Trail Making Test Tower of London Complexe figuur van Rey
Te uitgebreid, gespecialiseerd: ANT NEPSY(-II)
TEA-CH (1) Meest geschikt voor diagnostiek binnen kader van leerlingen- en
onderwijsbegeleiding Voor kinderen van 6-16 jaar Niet-gecomputeriseerd Gestandaardiseerd Beoogt 3 aspecten van aandacht in kaart te brengen:
Selectieve aandacht Volgehouden aandacht Aandachtscontrole
Via dubbeltaken ook informatie over verdeelde aandacht Ook informatie over inhibitie
Subtest “Trollen tellen” - TEA-Ch - Copyright Harcourt Test Publisher
Subtest “Speurtocht” - TEA-Ch - Copyright Harcourt Test Publisher
TEA-CH (2) 9 subtests Afname van ca. 1 uur Parallelvorm maakt hertesten mogelijk Korte screening is ook mogelijk Recente Vlaams-Nederlandse normen sinds kort beschikbaar (via
website Harcourt) Oorspronkelijke Australische normen zijn NIET bruikbaar!
Australische normen niet bruikbaar(Schittekatte et al., 2007)
TEA-Ch subtests Norm scores
SD
Ruimteschepen - aantal correct (B) - Tijd per target (C)
- Aandachtsscore (G)
11.36 (+)
9.11 9.53
2.56 2.66 2.65
Tel Mee(H) 10.29 2.93 Trollen tellen
- aantal correct (I) - tijdscore (L)
11.25 (+) 8.90 (-)
2.58 2.80
Ruimteschepen DT (T) 7.76 (- -) 2.88 Speurtocht (U) 6.66 (- -) 3.09 Tel Mee DT (X) 9.95 2.80 Loop, sta stil (Y) 8.07 (- -) 3.25 Omgekeerde wereld
- Echte wereld (Z) - Omgekeerde wereld (AA)
8.89 (-)
9.60
3.03 2.80
Geheime code (BB) 9.32 2.91 N = 646
TEA-CH (3) Sterke punten
Aantrekkelijke vormgeving Beperkte samenhang met intelligentie, geheugen en taalbegrip Zowel visuele als auditieve tests Validiteit en betrouwbaarheid is volgens auteurs goed (maar dient
verder onderzocht)
Zwakke punten Slordigheden in de handleiding Onduidelijkheden m.b.t. scoring Geen globale factorscores voor aandachtssystemen Geen gegevens over validiteit van screeningsversie
TEA-CH en ADHD Zeer voorbarig om uitspraken te doen over de waarde van de test binnen de
diagnostiek van ADHD Zijn er bij ADHD wel aandachtsproblemen, los van executieve functies,
motivatie en energetische factoren? Kinderen met ADHD doen immers het vaak goed op
Orienting taken Selectieve aandachtstaken Volgehouden aandachtstaken
Diagnostische criteria gaan over observeerbare dagelijkse gedragingen op school en thuis
Niet over prestaties op cognitieve tests Die zijn wel nuttig om sterke en zwakke punten van een kind in kaart te
brengen, maar hebben geen diagnostische waarde
Diagnostiek en advisering
Verstoorde aandachtsprocessen
Secundair Iets doen aan oorzaak: bv. Slaapproblemen
Primair Andere functies verstoord? Stoornis vastgesteld?
ADHD Autisme Tourette ......
Vaak medicamenteuze aanpak Aandachtstrainingen of andere psychosociale behandelingen? Belang van gunstige leercondities
Conclusie
Conclusie (1) Aandacht als construct:
kent verschillende functies en verschillende niveaus van bewustzijn wordt constant beïnvloed door de omgeving kent een langzame, gestage ontwikkeling slechts onderdeel van de informatieverwerking
Diagnostiek van aandachtsproblemen bemoeilijkt door: verwevenheid aandacht en andere functies beperkte psychometrische kwaliteit van beschikbaar instrumentarium voor
het Nederlandse taalgebied. Echter, positieve evolutie merkbaar.
Conclusie (2)
Diagnostisch proces: Onderkennende fase: algemene annex functiespecifieke taxatie van
aandachtsproblemen Verklarende fase: inventarisatie van causale en instandhoudende
factoren van primaire of secundaire aandachtsproblemen Overstijgt mogelijkheden van schoolbegeleidingsteam
Goede diagnostiek is de beste garantie voor efficiënte en effectieve behandeling!
Dank voor uw.........
aandacht