fr11°\\ T.C. A~ADOLU .. ÜNİV~RSİTESİ YAYINLARI; NO. 1616 ~olb::V EDEBiYAT FAKULTESI YAYINLARI; NO. 18

.. . . . ANADOLU UNIVERSITESI . .. .

EDEBiYAT FAKULTESI . . DERGISI

CİLT:2 SAYI:l-2

Eskişehir, 2004

OSMANLI DİNİ MİMARİSİNDE FARKLI ADLAR İLE TANINAN ÇOK İŞLEVLİ YAPILAR HAKKINDA BİR

DEGERLENDİRME

ErÖl AL TIN SAP AN*

14.-16. yüzyıllarda Anadolu'da yoğun olarak görülen bu tür

yapılarda; ibadet mekanlarının dışında farklı işlevleri olan "yan mekanlar"ın

bulunması, geleneksel Cami-Mescid şemasına ve işlevine aykırı bir tip olarak değerlendirilmelerine neden olmuştur ... Yan mekanların işlevlerinin tam olarak bilinmemesinden kaynaklı olarakta, mimarlık tarihi ve sanat

tanhi araştırmalarında bu tür yapılara değişik adlar verilmiştir1 . Genellikle; plan şeması göz önüne alınarak, Ters T Planlı, Kanatlı,

Çapraz Mihverli, Eyvanlı, Yan Mekanlı; işlevlerine bakılarak, İmaret, Fütuvvet, Zaviye-cami, Zaviyeli, Çok Fonksiyonlu ve Çok-İşlevli Cami,

olarak adlandırılmıştı?. Aynca bu tür yapıların Bursa'da yoğun olarak

bulunması, belli bir coğrafi yöreye özgü bir grub olarak değerlendirilmelerine neden olmuş ve "Bursa Tipi Camiler" diye

. adlandınlmışlardır3 •

• Doç. Dr., Anadolu· Üniversitesi, Edebiyat Fakült~si, Sanat Tarihi Bölümü Öğretim Üyesi ••Bu Makale Erol Altınsapan "Anadoludaki Ortaçağ Türk Dönemi Tarikat Yapılarına Genel Bir Bakış", Anadoluda Tarikat Yapılanna Bakış (13.-15.YY)Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazı Sonuçlan,Eskişehir 2003, s.26-57, adlı bölümden derlenmiştir. 1 Sina Akşin, Türkiye Tarihi {Osmanlı Devleti 1300-1600), İstanbul 1995, s. 295 2 Sedat Emir, Erken Osmanlı Mimarlığında Çok-İşlevli Yapılar Yapımsal ve İşievsel Bir Analiz, i.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 1992, s. 273-278 3 Akşin,a.g.e., s. 295-296

15

Osmanlı mimarisinde cami (mescit), zaviye ve imaret olmak üzere

üç farklı ibadet yapısı görülür. Bunlardan Cami günlük ibadete mahsustur.

Zaviye genellikle en küçük tekke yapısı olarak tanımlanmaktadır. Aynca, bir

dervişin tek başına yaşadığı yada bir şeyhin çevresine bazı müritlerini toplayarak çekildiği, insanlardan uzak tenha yerlerdeki yaşama ünitelerine de

bu ad verilmektedir. İmaret ise yanında büyüklerin türbesi de olan ve

herkesin barınabileceği ve yiyip içebileceği bir tesistir. İmaret daha genel, zaviye daha dar manalı olmakla beraber, her ikisi de camiden açık olarak

aynlmaktadır4• Arapça "Umran" yani "Bayındırlık" sözcüğünden türetilen imaret,

bir tür yapıya özgü bir terim değildir5• İmaretlerin kitabelerinde genellikle 'fakirlere' mahsus olduklarını

gösteren cümleler ve imaret kelimesine rastlanır6 İmaret kelimesi genel

olarak bina, yapı anlamında kullanılrnıştır7• İçerik ve görevlerin benzerliği yönünden ya da zaman içerisinde işlevlerinde meydana gelmiş

değişmelerden dolayı tarikat yapılan ile karıştırılan bir kurumdur.

Bu sözcük: "imar ürünü olan bu eser", "mamure", hatta "kü 11 iye"

anlamında kullanılmaktaydı. Bu deyimle, cami de kastedilmekle beraber,

bazen cami sözcüğü ile birliktede kullanılmaktadır. Ayrıca aynı sözcük,

fakirlere yemek verilen yerlerin adlandırılmasında da kullanılmaktadır.

Cuma namazı kılınİnayan minbersiz ibadet yerleri olan mescitlerin

kitabelerinde bu deyim yer almaz. Osmanlı Erken Dönemindeki minberli ibadet yapılannın8 kitabelerinde büyük çoğunlukla cami ve imaret, az

miktarda dar -ı hayr, pek ender olarak da büyük yapı anlamında buk'a

tanımlama lan görülür9 ..

4 Semavi Eyice, "İlk Osmanlı Devrinin Dini-İçtimai Bir Müessesi, Zaviyeler Zaviyeli Camiler'', i.ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, XXIII/1-2, 1962, s. 23-24 5 Ahmet Işıkdoğan, Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapılan, Tekkeler, Zaviyeler ve Benzeri Fütüvvet Yapılan, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul - 1977, s. 96-97 6 Emir, a.g.e., s. 273-278 7 Ahmet Yaşar Ocak, İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1~93, s. 985 8 Emir, a.g.e., s. 43 9 Mustafa Cezar, Tipik Yapılanyla Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar Sistemi, İstanbul 1985, s. 43

16

Mimari Kaynakları

Ters "T" plan şemasının, Bizans dönemindeki kare içinde haç planlı

kiliselerin yeniden onarılarak kullanımının ters "T" plan biçimini yarattığı düsünülmüşse de hiçbir belge ile yada maddi veriyle kanıtlanamamıştır10•

Orta Asya 'nın avlulu ve dört eyvanlı geleneksel plan şeması çok­

işlevli yapı tipi 'nin kökeni olduğu ileri sürülmüştür. Ancak söz konusu , yapılan kapalı medrese semasından ayıran diğer temel farklılık, mekan

organizasyonlarıdır. Medreselerde sofa, çok sayıda küçük odayla kuşatılmış bir orta mekandır. İmaretlerin öncül şemasında ise, sofsının iki yanındaki sofa derinliğinde (13 .yüzyıl sonlarına ve 14. yüzyıl b"aşlarına tarihlenen

Tokat Zaviyeleri) yada eyvan tarafına doğru daha derin, tonozlu, bazen sofadan da büyük birer oda yer alır. (Orhan dönemi İznik ve Bilecik

İmaretleri)11 Aynca yapıların giriş kapısı doğrudan sofaya açılmaktadır.

Gerek konstrüktif, gerek mekan organizasyonuna ilişkin bu temel farklılıklar

nedeniyle çok_ işlevli yapıların medrese şemasından geliştiği_ söylenemez12.

14. ve 15. yüzyıllarda inşa edilen 54 Osmanlı yapısından yalnızca 4

anıtsal örnek, Murad I Zaviyesi (Bursa), Beyazıd I (?) İmareti (Edirne),

Beyazıd I Zaviyesi (Bursa) ve Mehmed I İmareti (Bursa) medrese benzeri bir

plan şeması gösterirler. Plan analizleri, · 13.yüzyıl sonlarına ve 14. yüzyıl

başlarına tarihlenen Tokat'taki bir gurup zaviyenin, yapı tipinin oluşumuna

öncülük eden örnekler olduğunu gösterir. Bu zaviyeleri öncül sayılmalarını gerektiren başlıca özellik; sofa ve eyvandan oluşan aksiyal/volümetrik

çekirdeğin farklı mekan organizasyonuna karşın değişmeyen bir karekteristik

eleman olarak kull~nılmasıdır13• (Çizim. 1, 2, 3, 4, 5)

ıo Ahmet Ersen, Erken Osmanlı Mimarisinde Cephe Biçim Düzenleri ve Bizans Etkilerinin Niteliği, İ.T.Ü., İstanbul 1986, s. 40-41 11 Canan Parla,"Orhangazi Dönemi İmaretleri" Anadoluda Tarikat Yapılarına Bakış (13.-15.YY)Bilecik Orhan ·Gazi İmareti Kazı Sonuçları,Eskişehir 2003, s.78-98, Parla Canan.,"Bileç Orhangazi İmareti Restitüstonu" Anadoluda Tarikat Yapılarına Bakış (13.-15.YY)Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazı Sonuçları.Eskişehir 2003, s.342-357 12 Emir; a.g.e., s. 248-253 13 Emir, a.g.e., s. 286-292

17

Uçtaki Osmanlı yerleşmelerine taşınan bu şemadır. Bu bakımdan, bu

öncü gurubun örnekleri olan Tokattaki Ebu Şems Han.kahı ve Abdullah

Mutalip Zaviyesi, Erken Osmanlı Mimarlığının en önemli yapı tipini

oluşturan çok-işlevli yapıların Anadolu'da inşa edilen prototipleri olarak

görülebilir14•

Daha önce Türk iskanına açılmış olan yerleşmelerin Osmanlılara

geçişinde böyle bir uygulamaya rastlanmamaktadır. Çünkü bu yerleşmelerde

cami ihtiyacı önceden karşılaşmış durumdadır. Çok-işlevli Yapıların (esas

olarak zaviyelerin) iskan ve kolonizasyon kimi zaman islamizasyonu

sağlamaya yönelik çekirdek yapılar olarak tasarlandığı söylenebilir15.

Ahilik, gezgin dervişler vs. ile ilgili olarak, dini-içtimai bir müessese

olarak şehirlerin biraz dışında kurulan, yanlarında bazen ilk şeyh'inin türbesi de bulunan bu yapılar, Osmanlı yayılışı genişleyip devlet idaresi

sağlamlaştıkça askeri-siyasi karekterini kaybetmiş XV. yüzyılda sadece dini­

içtimai bir müessese olarak kalmıştır16•

:Mekanları

Mescit Bölümü

Mihraplı mekanın döşeme seviyesi sofadan daha yüksektir. Bu

kısma hiç değilse iki basamak merdivenle çıkılmakta ve bu sekinin ön yüzünde pabuçluklar. bulunmaktadır., Bazı örneklerde, namaz !alınabilecek

sahaya yer kazanabilmek için her iki mekanın da döşeme seviyeleri, geç

devirlerde, birleştirilmiş ise de bu tamamen yapaydır. Mihraplı mekanda yer

alan süslemeler diğer mekanlardan ayn olarak düşünüldüğü göstermektedir.

Bu kısmın kubbeye geçiş elemanları, duvar süslemeleri (çini, kalem işi, yazı,

rnalakari ) bu mekanın yapının bütünü içindeki ayrıcalığını destekler.

14 Emir, a.g.e., s. 248-253 15 Emir, a.g.e., s. 254-263 16 Semavi Eyice, a.g.m., s. 29

18

Sofa Bölümü

Burasının bir ibadet yeri olarak düşünülmediği anlaşılmaktadır.

Üzeri örtülü bir avlu olarak tasarlanmıştır. Geç devirlerde bu kapalı avlu

esas fonksiyonunu kaybetmiş, şadırvanın ortadan kaldırılması, aydınlık

fenerinin yok olması sureti ile ve bazen döşemesi de mihrap mekanı ile aynı .. seviyeye getirilerek ibadete tahsis edilmiştir.

Yan Hücreler

Yan hücrelerde şeyhlerin ve misafirleriıl kalabildikleri,

bölüntülerinin ve ocaklannın olduğu bu hücrelere serbestçe girip çıkabilmek

için binanın içinden dolaşmaksızın dışarıya kapıları bulunduğu da dikkati

çekmektedir17•

Plan Gelişimi

1300-1350 yılları arasında İznik ve Bilecik Orhan Gazi

İmaretlerinde görüldüğü gibi ilk yapılar, giriş aksında yer alan kubbeli bir sofa ve tonozlu bir eyvan ile, s·ofanın iki yanında tonozlu birer odadan oluşan

bir plan şeması gösterirler. Bu temel şemadaki dikdörtgen planlı(tonozlu

kanat odaları, 1350-1400 Osmanlı yapılarında kubbe örtüsünün tercih

edilişine bağlı olarak, farklı konstrüktif çözümlerle kubbeli odalara

dönüştürülmüş, sofa ve oda boyutlarına göre kanatlar biri kubbeli olmak

üzere iki odaya dönüştürülmüş ve giderek kubbeli oda sayısı artırılmıştır.

Dolayısıyla, plan şemasının farklılaşmasında oda/sofa düzeni (ilişkisi)'nin etken olduğu söylenebilir18

•

Yanlarında zaviye hücrel~ri olan binalar yavaş yavaş esas gayenin

kaybolması ile mimarilerinde bir değiŞiklik meydana gelmiştir. Önce kapalı avlu sofası ortadan kalkmış, sonra da, yan hücreler esas binadan, mescitten

ayrılarak başlı başına bir bina haline gelmişlerdir. Zamanla gerçek anlamını

17 Eyice, a.g.m., s.32 18 Emir, a.g.e., s. 239-244

19

tamamen kaybeden imaret terimi sonralan yalnız birtalam düşkünlere ve

cami müstahdemi ile medrese talebelerine karşılıksız yemek veren bir aşhaneye dönüşürken, zaviye-imaretler de tamamen unutularak yerlerini

bildiğimiz tekkeler almıştır19• Çok işlevli yapıların evrim sürecinde değerlendirilmesi gereken

önemli bir diğer olgu da, 16.yüzyılda izlenen ve bazı zaviyelerde çok

kapsamlı onarımlara ve yapısal değişikliklere yol açan camiye dönüşüm'dür.

En belirgin örnek Bursa I. Mehmed İmareti 'nde sofa havuzunun

kaldınlm.asına ilişkin 1552 tarihli sicil kaydıdır. Bu kayıtta havuzun

kaldırılması yanında tabhanelere dışarıdan giriş verilmesi istenmektedir; böylelikle "cami-i şerif içerusi ayende ve revendeye memerr olmayup

müslümanlara namaz lalmağa vüs'at üzere" olacaktır. Diğer bir deyişle,

ayende ve revende'nin eyvan tarafındaki tabhanelere giriş-çıkışının

önlenmesi, ibadetle meşgul olan cemaati rahatsız etmemesi isteniyor.

Ayende ve revendeni~ ikameti için inşa edilen yapılarda 100-200 yıl sonra artık ayende ve revendeye yer yoktur. İbadet işlevi kazanan sofadan

tabhanelere girip çıkması rahatsız edici görülmektedir. Bir yandan çok işlevli

_ yapıların camiye dönüşümünü, bir yandan da zaviyelerden Tabhaneli

Camilere geçişi (tabhanelere dışarıdan giriş verilmesi keyfiyetini) açıklaması

bakımından bu kayıt büyük önem taşımaktadır2°.

İşlevi

Alunet Işık Doğan Fütuvvet yapılarının devletin din-ekonomi­

yönetim politikasını belirleyen ve denetleyen görevlilerinin meclis binaları

niteliğinde olduğunu ve Osmanlı İmparatorluğunun kuruluş aşamasında hem ibadet mekanı, hem saray Divanı, hem Şeyh-ül İslamlık makamı, hem de

hallan ibadetine, ziyaretine ve sorunlarına açık birer Danışma Meclisi olarak

kullanıldıklarını savunur21•

19 Emir, a.g.e., s. 273-278 20 Emir, a.g.e., s. 239-244 21 Işıkdoğan, a.g.e., s. 96-97 , Akşin,a.g.e., s. 297

20

Çok işlevli yapıların anlaşılmasında sorunsal mekanlar olan yan sahınlann işlevleri için Doğan, Fütuvvet örgütü ile ilişkiler çerçevesinde "bu

mekanlann din devlet işlerinin Türk İslam kurallarına göre saptandığı, devlet

yönetimi ile ilgili toplantılann, görüşmelerin yapıldığı 'Kurul odalan'

olabilecekleri savını ileri sürmektedir. Çünkü, devlet içinde bu dönemde alınacak kararların şeriata uygunluğunu onaylayan pir Şeyh-ül İslamlık

kurumu henüz yoktur. Klasik Osmanlı yönetiminin parlamento niteliğindeki , "divan"ı henüz oluşmamıştır. Bu aşamada devlet yönetimi ile ilgili kararlar,

somutlaşan Türk İslam düzeninin politikasına ve çıkarlarına uygun olarak

Devlet Başkanı, yakın çevresi, Alp ve Gazilerin oluşturduğu komutanlarla,

çeşitli toplum kesimlerinin devlet katındaki temsilcilen olan Fütuvvet

şeyhleri, büyük bir olasılıkla bunların yanında, larsal alanda Türlanen

göçebeler üzerinde önemli etkinlikleri olan Tarikat şeyhlerinin de

oluşturduğu bir kadro tarafından alınmaktadır. Bu açıdan, Osmanlı

İmparatorluğunun kuruluş aşamasında 'Fütuvvet Cami ileri' hem ibadet

mekanı, hem Saray Divanı, hem Şeyh-ül İslamlık makamı, hem de halkın

ibadetine, ziyaretine ve sorunlanria açık birer Danışma Meclisi' diri er. Fütuvvet Camisi olarak gösterdiğimiz yapıların 'yan mekanlan' ne boyut

olarak, ne de işlev olarak 'konaklamak' için elverişli değillerdir. Her şeyden

evvel, bir kısmının dışarıdan ayn girişleri de olsa, iç bağlantı ile doğrudan

doğruya ibadet mekanı olan Cami 'ye açılan bir takım mekanlarda, ayende ve

revende'nin, ülkeyi dolaşan gezginlerin yatınlması, ·yedirilmesi biçiminde

bir 'konukseverlik' olanak dışıdır. Aynca konaklama işlevi için tuvalet,

mutfak, su v.b. öğeler yapılarda yoktur22•

Uğur Tanyeli 'ye göre "inşa edildikleri çağda bu yapılar kentin yapılaşma alanının uzağında ve çevresinde kalmaktaydılar. Sadece bu durum

bile, söz konusu yapıların kentsel rollerini daha aynntılı araştırmayı

gerektirmektedir. Böylesi bir araştırmada varılabilecek ilk sonuç şu.

Fütüvvet camilerinin konumlama özelliği onları kullanan grubun kale içi ve

yakın çevresinde oturanlar olmadığını göstermektedir. Büyük olasılıkl.a,

fütüvvet camilerinin cemaatini henüz asıl kentsel alana yerleşmeyi tercih

etmeyen ve yeni kentleşmekte olan kitleler oluşturmuştur. Bunların yaşamsal

22 Emir, a.g.e., s. 278-285

21

gereksinmeleri de, dinsel gereksinmeleri de merkezi nüvede yaşayanlardan

farklı olmalıdır. Çünkü söz konusu yan kırsal, yan kentsel çevreye

yerleşenler herhalde göçebe ve köylü kökenliydiler'm. Yapı tahlilleri ve vakıf, sicil ve tahrir kayıtlan, Çok İşlevli yapıların

değişmez sabit işlevlerinin olmadığını göstermektedir. Yapıların 16.

yüzyılda camiye dönüşmeleri, başka bir deyişle, yapıların çevresinde camiye

dönüşümlerini gerektirecek büyüklüğe ulaşmış bir yerleşme biriminin

oluşması, özellikle başkent yerleşmeler için "karşıt odaklı büyüme modeli"ni

geçerli kılmaktadır24• . . Yapılar vakfiyelerinde mescit ya da cami olarak adlandırılarak

işlevlendirilmemiştir.Ancak yapıların hangi amaçla inşa edildikleri açık ve

ayrıntılı biçimde belirtilmiştir: Bu .zaviyeler, "ulema, meşayihsadat, huffaz

ve va'ızlardan veya fukara ve mesakinden musafu olarak gelenler (ayende

ve revende /sadırin ve vandin)in ikametine vakf ve tahsis" edilmişlerdir. İnşa kitabelerinde de mescit ya da cami adı geçmez. Yapı analizleri, onarım kitabeleri ve sicil kayıtlarının gösterdiği gibi söz konusu zaviyelerin hemen

hepsi 16. yüzyıldan başlayarak kimi yapılarda çok kapsamlı onarımlarla

camiye dönüştürülmüşt:ür25 • Orhan Gazi döneminden başlayarak 16. yüzyılın ortalarına kadar inşa edilen ·bu tür yapıların, 16. yüzyılın ortalarından sorıra

inşa edilmeyişleri, yapıldıkları dönemin bazı sosyal kuruluşlarıyla ilgili

olmalarına bağlarırnaktadır26• Yapı ölçeğinde ana işlev ikamettir. İbadet, doğal olarak ikametten

bağımsız bir işlevdir; ancak bu zaviyelerin özellikle uç ve iç yerleşmelerde

kent merkezinden uzak, iskan edilmemiş bölgelerde inşa edilmiş olmaları,

ibadet ihtiyacının yerinde, yapı içinde giderilmesini gerektirmiştir. Bu bakımdan ibadetin ikincil bir işlev olarak değerlendirilmesi uygun olur.

Belge -analizlerinden de anlaşıldığı gibi, bu zaviyeler aynı zamanda Erken

Osmanlı külliyelerinin merkez yapılandırlar. Yerleşme ölçeğinde ise,

kolonizatör dervişler tarafından kırsal alanlarda kurulan zav!yelerin kırsal bir

23 Uğur Tanyeli, Anadolu Türk Kentinde Fiziksel Yapımın Evrim Süreci (11-15.yy). İstanbul 1987, s . 130 24 Emir, a.g.e., s. 254-263 25 Emir, a.g.e., s. 286-292 26 Canan Parla,"Orhangazi Dönemi İmaretleri" Anadoluda Tarikat Yapılanna Baloş (13.-15.YY) Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazı Sonuçlan , Eskişehir 2003, s.78

22

yerleşmeye çekirdek oluşları gibi, kent çevresinde iskan edilmemiş

bölgelerde selatin örneklerin çoğunda hakim tepeler üzerinde inşa edilen bu yapılarda, zamanla kentsel bir yerleşme biriminin oluşmasına yol

açrrnşlardır. Bu bakımdan bu zaviyeler, kentsel iskanı ve kolonizasyonu

sağlayıcı yerleşme çekirdekleri olarak da tanımlanabilir. Yapı ve yerleşme ölçeğindeki bu belirgin işlevleri, söz konusu yapıları Çok işlevli olarak tanımlamayı gerektirmektedir27

• ~

27 Emir, a.g.e., s. 286-292

23

· ~ 1

O 1 2 .J 4 $m.

Çizim: 1 Tokat Halef Gazi Zaviyesi (Nuınan:J . 1982-II.a.4.2.)

24

a . , ...... .. • • 1

• • • • • • • • • • ~ - - - - .J Ql • - ......

• • • • • . ' •°' • o

' • 1 D e

• 1 • . ---- -~ ....

--

1 ı:ıı 1

. . . .

Çizim: 2 Tokat Ebu Şems .Haiıkahı (Numan, 1982-11.a.2.4.)

25

t

1 ! 'a'! o 5

Çizim: 3--Aksaray Darphane (Numan, 1982-II.a.2.8.)

26

!Om.

. .

O 1 1 3 4 5m.

Çizim: 4 Tokat Abdul Muttalip Tekkesi (Numan, 1982-II.a.5.(2.6))

27

t

. ' • ..... • !

. ' . • 1

---------·-d -------- - ---- .

Çizim: 5 Turhal Dazya Köyü Zaviyesi (Numan, 1982-II.a.5.2.(2.5))

28