ผลกระทบของ Library 2.0 ในแงของสทธและลขสทธ

จากการพฒนาอยางรวดเรวของเทคโนโลยการสอสารบนระบบอนเทอรเนต ทำาใหบคคลทกระดบทงผใหบรการ ผเผยแพร และผใชขอมลขาวสารมสทธเสรภาพทจะแสดงความคดเหน การนำาเสนอขอมลขาวสารในรปแบบตางๆ ทงขอความ รปภาพ เสยง หรอสอมลตมเดยอนๆ บนอนเทอรเนต ซงสามารถทำาไดโดยงายและมคาใชจายตำา

ดวยเหตนจงกอใหเกดแนวคดในการแลกเปลยนความร ขอมลขาวสารบนอนเทอรเนตโดยอาศยเวบไซต หรบรการอนๆ บนอนเทอรเนตมาปรบใชกบงานในหองสมดเพอลดตนทนการดำาเนนงานของหองสมด และลดขอจำากดในการเขาถงขอมลของผใชเพออำานวยความสะดวก และเปนปจจยททำาใหผใชพงพอใจมากขน นอกจากนยงเปนการสนบสนนใหเกดการนำาไปใชเพอใหเกดองคความรใหม ทงนผลกระทบเกยวกบสทธและลขสทธ ในผลงานจงมความสำาคญอยางยง ในการใหบรการของหองสมดโดยใชเทคโนโลย Library 2.0 Library 2.0 หรอ หองสมด 2.0 เปนการประยกตแนวคดในการนำาเทคโนโลยสารสนเทศโดยเฉพาะอยางยงเทคโนโลย Web 2.0 ทเนนการสรางสรรคเวบ บรการ และเผยแพรสารสนเทศโดยทงผใชและผใหบรการ มสวนรวมในการพฒนาบรการตางๆ ใหสอดคลองกบความตองการมากทสด อยางไรกตามการทผใชและผใหบรการสามารถเผยแพรสารสนเทศไดอยางอสระ รวมไปถงการนำาขอมลหรอสารสนเทศจากทตางๆ มาเผยแพร จงทำาใหเกดผลกระทบในแงของลขสทธ และสทธทงในงานบรหาร งานบรการ และงานเทคนค รวมไปถงผลกระทบ

2

ของ Library 2.0 ในแงของลขสทธกบผใชบรการหองสมดและศนยสารสนเทศทเปลยนไป

ผลกระทบจากการนำา Library 2.0 มาใชในงานหองสมดในแงของสทธ และลขสทธในทนจะกลาวถงลขสทธและ Creative Commons ซงมรายละเอยดดงตอไปน

ลขสทธ (Copyright)ลขสทธ หมายถง สทธแตเพยงผเดยวทจะกระทำาการใด ๆ เกยว

กบงานทผสรางสรรคไดรเรมโดยการใชสตปญญาความร ความสามารถ และความวรยะอตสาหะของตนเองในการสรางสรรค โดยไมลอกเลยนงานของผอน โดยงานทสรางสรรคตองเปนงานตามประเภททกฎหมายลขสทธใหคมครอง โดยผสรางสรรคจะไดรบความคมครองทนททสรางสรรคโดยไมตองจดทะเบยน (กรมทรพยสนทางปญญา, 2537)

ลขสทธ หมายถง เปนสวนหนงของทรพยสนทางปญญา ซงผสรางสรรคมสทธผกขาดในการดดแปลง ทำาซำา และการกระทำาอนๆ ตอผลงานนนๆ ลขสทธหมายรวมถงความคด (Cornish, 1990)

ดงนน ความหมายของคำาวา ลขสทธ จงสามารถสรปไดเปน“ ”สองความหมาย คอ ความหมายแรกแสดงถงสทธความเปนเจาของในงานสรางสรรคโดยใชความรความสามารถของผสรางสรรค และอกความหมายหนงคอ สทธในการทำาซำา ตามความหมายของภาษาองกฤษ ลขสทธ เปนสวนหนงของ ทรพยสนทางปญญา ซงรวมไปถงสทธบตรและเครองหมายการคาอกดวย

ทงนลขสทธในบรบทของทางบรรณารกษศาสตร จะเกยวของกบผใช ผใหบรการ รวมไปถงผเขยนซงเปนเจาของลขสทธ ทมสทธในการ

3

ทำาซำา ดดแปลง ตามทบญญตไวในพระราชบญญตลขสทธ พ.ศ. 2537 อกดวย

กฎหมายลขสทธไทย กฎหมายลขสทธไทย เปนกฎหมายทประกาศใชเมอ พ.ศ. 2537 กำาหนดงานทไดรบความคมครอง อนไดแก งานสรางสรรคประเภท วรรณกรรม นาฏกรรม ศลปกรรม ดนตรกรรม โสตทศนวสด ภาพยนตร สงบนทกเสยง งานแพรเสยงแพรภาพ หรองานอนใดในแผนกวรรณคด แผนกวทยาศาสตร หรอแผนกศลปะ ของผสรางสรรค ไมวางานดงกลาวจะแสดงออกโดยวธหรอรปแบบอยางใด (กรมทรพยสนทางปญญา, 2537)

ขอบเขตคมครองงานสรางสรรค1.ทำาซำาหรอดดแปลง2.เผยแพรตอสาธารณชน3.ใหเชาตนฉบบหรอสำาเนางานโปรแกรมคอมพวเตอรโสตทศน

วสด ภาพยนตร และสงบนทกเสยง4.ใหประโยชนอนเกดจากลขสทธแกผอน5.อนญาตใหผอนใชสทธดงกลาวขางตน โดยจะกำาหนดเงอนไข

อยางใดอยางหนงหรอไมกได แตเงอนไขดงกลาวจะกำาหนดในลกษณะทเปนการจำากดการ แขงขนโดยไมเปนธรรมไมได

การละเมดลขสทธ กฎหมายลขสทธกำาหนดพฤตกรรมใดวาเปนการละเมดลขสทธงานของผอนไวชดเจน ไดแก การทำาซำาหรอดดแปลง เผยแพรงานตอสาธารณชน ซงงานลขสทธของผอนโดยมไดรบอนญาต สวนงานโปรแกรมคอมพวเตอรนนไดเพมการกระทำาละเมดอกอยางหนงไว คอ

4

การใหเชาตนฉบบหรอสำาเนางาน หากผใดกระทำาการดงกลาว ถอเปนการละเมดลขสทธ ตองรบโทษอาญาและจายคาเสยหายแกเจาของงานดวย หากผใดรอยแลวหรอมเหตอนควรรวางานใดไดทำาขนโดยละเมดลขสทธของผอน กระทำาการตอไปนแกงานนนเพอหากำาไร ใหถอวาผนนกระทำาละเมดลขสทธดวย ไดแก

1.ขาย มไวเพอขาย เสนอขาย ใหเชา เสนอใหเชา ใหเชาซอ หรอเสนอใหเชาซอ

2.เผยแพรตอสาธารณชน3.แจกจายในลกษณะทอาจกอใหเกดความเสยหายแก เจาของ

ลขสทธ4.นำาหรอสงเขามาในราชอาณาจกร

โทษการละเมดลขสทธ กฎหมายคมครองงานอนมลขสทธของผสรางสรรค แลวกำาหนดโทษหนกแกผทำาละเมดไวชดเจน การละเมดตองานของผสรางสรรคทงทำาซำา ดดแปลงงาน เผยแพรตอสาธารณชนโดยไมไดรบความยนยอมตามกฎหมาย ตองมโทษปรบตงแตสองหมนบาทถงสองแสนบาท หากพฤตกรรมทำาละเมดดงกลาวเพอการคา ผกระทำาจะมโทษจำาคกตงแตหกเดอนถงสป หรอปรบตงแตหนงแสนบาทถงแปดแสนบาทหรอทงจำาทงปรบ

เวลาคมครองงาน กฎหมายคมครองสทธและประโยชนของผสรางสรรคงานโดยมบทลงโทษเขมงวดแลว ยงกำาหนดระยะเวลาไวดวย โดยใหคมครองตลอดอายของผสรางสรรค และมอยตอไปอกหาสบป นบแตผสรางสรรคถงแกความตาย ซงทายาทของผสรางสรรคจกหาประโยชนจากงานอนมลขสทธนไดในชวงนน เมอพนหาสบปแลว งานชนนจะตกเปนสมบตของแผนดนซงรฐจะเปนผดแลผลประโยชนตางๆ รวมทงดแลมใหเกด

5

การดดแปลงงานดงกลาวไปเกนขอบเขตอนควรหรอเปนการทำาลายงานชนนน คนไทยสามารถนำาไปตพมพ เผยแพรงานตอสาธารณชนไดโดยไมตองจายคาลขสทธแกทายาทผสรางสรรคอกตอไปอนถอเปนประโยชนตอสาธารณชน

งานไมมลขสทธ กฎหมายลขสทธกำาหนดงานทถอวาไมมลขสทธไวดวย หมายความวา ทกคนสามารถนำาชนงานทงหมดหรอบางสวนไปใชเพอประโยชนสวนตนหรอสวนรวมไดโดยไมตองขออนญาตหรอจายคาตอบแทนกอน อนไดแก

1.ขาวประจำาวน และขอเทจจรงตางๆทมลกษณะเปน เพยงขาวสารอนมใชงานในแผนกวรรณคด แผนกวทยาศาสตร หรอแผนกศลปะ

2.รฐธรรมนญ และ กฎหมาย3.ระเบยบ ขอบงคบ ประกาศ คำาสง คำาชแจง และหนงสอ โตตอบ

ของกระทรวง ทบวง กรม หรอ หนวยงานอนใด ของรฐหรอของทองถน4.คำาพพากษา คำาสง คำาวนจฉย และรายงานของทาง ราชการ5.คำาแปลและการรวบรวมสงตางๆตาม ขอ 1 ถง 4 ท กระทรวง

ทบวง กรม หรอหนวยงานอนใดของรฐหรอของทองถนจดทำาขน ขอยกเวนการละเมดลขสทธขอยกเวนการละเมดลขสทธเปนความพยายามสรางดลแหงผล

ประโยชนระหวางเจาของลขสทธและผใชงานลขสทธ โดยใหบคคลอนสามารถใชงานลขสทธไดตามความเหมาะสมโดยไมเปนการละเมดลขสทธ เปนการจำากดสทธแตผเดยวของเจาของลขสทธลงภายใตเงอนไขบางประการ เงอนไขทสำาคญทสด บญญตไวในมาตรา 32 วรรค

6

แรก ดงน 1.การกระทำาตองไมขดตอการแสวงหาประโยชนจากงานอนมลขสทธตามปกตของเจาของลขสทธ 2.การกระทำานนไมกระทบกระเทอนถงสทธอนชอบดวยกฎหมายของเจาของลขสทธเกนสมควร ขอยกเวนทวไป มบญญตไวในมาตรา 32 วรรคสอง ทบญญตใหการกระทำาบางอยางเปนขอยกเวนการละเมดลขสทธ ตงแตขอยกเวน 1-8 เชน การวจยหรอศกษางาน อนมใชการกระทำาเพอหากำาไร นอกจากขอยกเวนทวไปตามมาตรา 32 วรรคสองแลว ยงมขอยกเวนเฉพาะซงมบญญตไวในมาตรา 33 กรณคดลอกโดยมการอางอง เปนการรบรถงความเปนเจาของลขสทธในงาน ไมใหถอวาเปนการละเมดลขสทธ ยงมขอยกเวนอนๆ เชน ขอยกเวนสำาหรบการกระทำาของบรรณารกษหองสมดตามมาตรา 34 ขอยกเวนสำาหรบโปรแกรมคอมพวเตอร ตามมาตรา 35 ขอยกเวนสำาหรบการแสดงงานนาฏกรรมหรอดนตรกรรมตามมาตรา 36 ขอยกเวนสำาหรบงานศลปกรรมตามมาตรา 37, 39, 40 ขอยกเวนสำาหรบงานสถาปตยกรรมตามมาตรา 38, 41 ขอยกเวนสำาหรบงานลขสทธตางๆในภาพยนตร ตามมาตรา 42 และขอยกเวนเพอประโยชนในการปฏบตราชการตามมาตรา 43

Creative Common: CCCreative Commons: CC คอ สญญาอนญาตน จดตงขน

เพอขยายขอบขายของการใชสอตางๆ ใหกวางขนโดยไมจำากดทสญญาอนญาตของสอนนๆ สญญาอนญาตของครเอทฟคอมมอนส จะเออใหมการใชสอทงทางภาพ เสยง ขอมล โดยการแบงแยกสญญาอนญาตยอยออกสำาหรบการแจกจายและการใชขอมล โดยการอางองถงเจาของลขสทธเดม

7

ครเอทฟคอมมอนสกอตงโดย  ลอวเรนซ เลสสก ซงปจจบนบรหารงานโดย โจอจ อโต โดยมวตถประสงคเพอชวยใหเจาของลขสทธสามารถใหสทธบางสวนหรอทงหมดแกสาธารณะ ในขณะทยงคงสงวนสทธอนๆไวได โดยการใชสญญาอนญาตหลายหลากรปแบบ ซงรวมถง การยกใหเปนสาธารณสมบตหรอสญญาอนญาตแบบเปดทงหลาย โดยมจดประสงคเพอหลกเลยงการเกดปญหาลขสทธตอการแบงปนสารสนเทศ ในสวนของครเอทฟคอมอนสประเทศไทย อยภายใตพระราชบญญตลขสทธ พ.ศ. 2537 (ครเอทฟคอมมอนสประเทศไทย, 2550)

การกำาหนดเงอนไข ของ Creative Commonsการกำาหนดเงอนไขหลกของ Creative Commons มอย 6

เงอนไข (Katz, 2006) ดงน 1. เงอนไขแบบแสดงทมา (Attribution) หรอ

“by”ผเผยแพรตอสามารถนำาไปเผยแพร ทำาสำาเนาแจกจายและดดแปลงไดโดยไมตองขออนญาตเจาของสารสนเทศนน แตจะตองระบทมาของสารสนเทศนน ตามทผสรางสรรคหรอผอนญาตกำาหนด

ภาพท 1 สญญาอนญาตครเอทฟคอมมอนสแบบแสดงทมา (Creative Commons, n.d.)

2. แสดงทมา และไมใชเพอการคา (Attribution-Noncommercial)หรอ “by-nc” เงอนไขนผทจะนำาไปเผยแพรตอสามารถนำาไปเผยแพรตอไดโดยไมตองขออนญาต เจาของลขสทธ แตจะตองไมมวตถประสงคเพอการคา

8

ภาพท 2 สญญาอนญาตครเอทฟคอมมอนสแบบแสดงทมาและไมใชเพอการคา (Creative Commons, n.d.)

3. แสดงทมา ไมใชเพอการคา และไมแกไขตนฉบบ

(Attribution-Noncommercial -No Derivative Works) หรอ “by-nc-nd”  เงอนไขนอนญาตใหทกคนทำาซำาและเผยแพรสารสนเทศนนได ตราบใดทไมดดแปลงหรอตดตอสารสนเทศดงกลาว พรอมทงแสดงทมา

ภาพท 3 สญญาอนญาตครเอทฟคอมมอนสแบบแสดงทมา ไมใชเพอการคา และไมแกไขตนฉบบ

(Creative Commons, n.d.)

4. แสดงทมา ไมใชเพอการคา และใชอนญาตแบบเดยวกน (Attribution-Noncommercial- Share Alike) หรอ

“” หากมการนำาผลงานไปดดแปลง ปรบเปลยน เปลยนแปลง หรอตอเตมงาน จะตองใชสญญาอนญาตแบบเดยวกนหรอแบบทเหมอนกบงานนเทานน รวมถงตองระบแหลงทมาของงาน และไมมวตถประสงคเพอการคาดวย

9

ภาพท 4 สญญาอนญาตครเอทฟคอมมอนสแบบแสดงทมา ไมใชเพอการคา และใชอนญาตแบบเดยวกน

(Creative Commons, n.d.)

5. แสดงทมาและไมดดแปลง (Attribution-No Derivative Works) หรอ “by-nd” ภายใตเงอนไขน ผนำาไปเผยแพรสามารถ ทำาสำาเนา แจกจาย และเผยแพรงานนตอไป ได แตไม

สามารถดดแปลงงานได และจะตองแสดงทมาของงานน

ภาพท 5 สญญาอนญาตครเอทฟคอมมอนสแบบแสดงทมาและไมดดแปลง (Creative Commons, n.d.)

6. แสดงทมาและอนญาตแบบเดยวกน (Attribution- Share Alike) หรอ “by-sa” ผเผยแพรสามารถทำาสำาเนา แจกจาย และดดแปลงงานดงกลาวได แตหากจะตองดดแปลงจะตองใชสญญาอนญาตแบบเดยวกน หรอแบบทเหมอนกบหรอทเขากนไดกบสญญาอนญาตทใชกบงานนเทานน

ภาพท 6 สญญาอนญาตครเอทฟคอมมอนสแบบแสดงทมาและอนญาตแบบเดยวกน

(Creative Commons, n.d.)

สาธารณสมบต (Public Domain)ในกรณทตองการใหผลงานนนปราศจากเงอนไขใดๆ โดยม

วตถประสงคเพอมอบผลงานใหกบ สาธารณะผานทางครเอทฟ

10

คอมมอนส สามารถทำาไดโดยการ ประกาศผลงานชนนนใหเปน Public domain หรอ สมบตสาธารณะโดยภายใตสญลกษณ ซงหมายความวา ไมขอสงวนลขสทธใดๆ ทงสน

สาธารณสมบต หรอ Public domain ภายใตกฎหมายไทย ตาม พระราชบญญตลขสทธ พ.ศ. 2537 ไดกำาหนดไววา ลขสทธ

จะคงอยหลงจากเจาของลขสทธเสยชวต และนบไปอก 50 ป แตในกรณไมปรากฏผสรางสรรคผลงาน การสนสดลขสทธจะคงอย 50 ปนบจากวนทตพมพ สวนงานทเปน ประยกตศลป ซงหมายถง งานทประกอบดวยผลงานศลปะประเภทตางๆ เชน รปวาด รปภาพ รปปน ภาพพมพ สถาปตยกรรม ภาพถาย โครงราง และแบบ เพอใหเกดประโยชนในการใช ผลงานประยกตศลป มอายการคมครองลขสทธ 25 ปหลงจากตพมพ การตพมพใหมไมเปนการยดอายการคมครองงาน สงพมพรฐบาลเปนสาธารณสมบต แตงานทสรางสรรคหรอผลตโดยหนวยงานของรฐบาลจะมการคมครองลขสทธ ทงน หลงจากสนสดระยะเวลาคมครองลขสทธแลว ผลงานตางๆ จะถอเปน สาธารณสมบต (Public domain) ของประเทศไทย และอยในการดแลของรฐบาลไทย สามารถนำาไปใชไดโดยไมตองขออนญาตเจาของ หรอทายาทเจาของลขสทธนนๆ คนไทยสามารถนำาไปทำาซำา ดดแปลง เผยแพรได โดยไมตองจายคาลขสทธ

ผลกระทบของ Library 2.0 ในแงของลขสทธกบงานของหองสมดและศนยสารสนเทศ

การดำาเนนงานของหองสมดในรปแบบหองสมด 2.0 มการนำาเทคโนโลย Web 2.0 เพอใชในการดำาเนนงานและบรการงานภายในหองสมด ซงการใช Library 2.0 จะเปนการแลกเปลยน เผยแพรความคดเหน แนวทางแกไขปญหา ระหวางบคลากรตงแตผบรหารจน

11

กระทงบคลากรระดบลางสดในหนวยงาน หรอการแลกเปลยนระหวางองคกรกบหนวยงานภายนอก ตลอดจนผใชบรการ โดยผานเครองมอ Web 2.0 เชน Wiki, Blog, Wordpress เปนตน โดยทกคนสามารถแบงปนและเผยแพรขอมลสารสนเทศตางๆ ไดอยางอสระ ดวยเหตนการละเมดลขสทธจงเปนประเดนสำาคญในการพจารณาการดำาเนนงานหองสมดและศนยสารสนเทศภายใตแนวคด Library 2.0 หรอ หองสมด 2.0

ผลกระทบของ Library 2.0 ในแงของลขสทธ กบงานบรหาร

การบรหารหองสมด คอ การกระทำากจกรรมใดๆในงานของหองสมดใหดำาเนนไป โดยความเรยบรอยตามวตถประสงค อนเปนหนาทของหองสมดแตละประเภทๆไป โดยม การกำาหนดแนวนโยบาย วางรปงาน และหาวธตางๆรวมทงการจดทำานโยบาย และจดสรรงบประมาณ เกยวกบการเลอกหา หนงสอ วสด อปกรณตางๆมาไวในหองสมด เพอใหบรการแกผใชดำาเนนไปดวยด ตามกำาลงของงบประมาณทไดจดสรรแลว (ทว มขธระโกษา และ ชลช ลยะวณช, 2511)

การบรหารหองสมดในรปแบบ Library 2.0 จะเปนในลกษณะของการนำาเครองมอ Web 2.0 ประเภททเปน Community tools มาใช อาท เชน Twitter, Facebook, wiki มาใชในการตดตอ สอสาร สงการ การจดการความรภายในองคกร นอกจากนยงใช เครองมอ Web 2.0 ในการประชาสมพนธการดำาเนนงานของหองสมดและศนยสารสนเทศอกดวย

ดงนนการนำา Library 2.0 มาใชในงานบรหาร จงมผลกระทบในแงของลขสทธ ในดานตางๆ ดงน

12

ดานการกำาหนดนโยบาย หองสมดหรอศนยสารสนเทศจะตองมการปรบปรงและเปลยนแปลงนโยบายในการดำาเนนงานหองสมด เพอรองรบความเปลยนแปลงทจะเกดขนเมอ เปลยนมาดำาเนนงานผานเครองมอ web 2.0 โดยการกำาหนดมาตรการหรอกำาหนดสทธในการเผยแพรและเขาถงขอมล บนหลกของการใชงานธรรม (Fair Use) โดยคำานงถงสทธของเจาของลขสทธเสมอ ทงนเพอปองกนการละเมดลขสทธ ทอาจเกดขนในหนวยงาน

ดานงานธรการ ในงานธรการ จะเปนการดำาเนนงานเกยวกบเอกสารตางๆ การรบสงหนงสอ การรวบรวมเอกสาร รวมไปถงการผลตเอกสารตางๆ ดงนนในการดำาเนนงานเกยวกบเอกสารตางๆ เมอนำาเครองมอ Web 2.0 มาใชอาจทำาใหเกดการทำาซำาโดยไมไดรบอนญาต ซงจะทำาใหเกดการละเมดสทธไดงายมากขน เนองจากเชนในกรณทหนวยงานอนนำาเอกสารของหนวยงานไปใชเพอประโยชนของหนวยงานอนๆ โดยไมไดรบอนญาต

ดานงานประชาสมพนธ ทำาหนาทในการเผยแพร นำาเสนอ การดำาเนนงานตลอดจนการใหขอมลรายละเอยดตางๆ กบผใช ซงจะมผลกระทบตอกระบวนการในการเผยแพรขอมลขาวสารตางๆ ซงอาจจะตองเพมขนตอนการตรวจสอบลขสทธของขอมลขาวสารทไดมาดวย

อาจกลาวโดยสรปไดวาผลกระทบในแงของลขสทธ เกยวกบแนวคด Library 2.0 การจดการเกยวกบลขสทธจะยากมากยงขน เนองจากผเผยแพรมอสระในการนำาเสนอ สามารถนำาขอมลขาวสาร ตลอดจนสารสนเทศประเภทตางๆ มาเผยแพรไดโดยไมอางองถงแหลงทนำามา ซงเปนการละเมดสทธและลขสทธในผลงานอนมลขสทธตามพระราชบญญตลสทธ พ.ศ. 2537 หองสมดหรอศนยสารสนเทศจงควรกำาหนดมาตรการ และนโยบายในการดำาเนนงานเพอปองกน ควบคม

13

ดแล และกำาหนดสทธของผเผยแพรประเภทตางๆ โดยการใช Creative Commons เพอใชในการจดการกบปญหาการละเมดลขสทธ ทงนอาจมการอบรมเพอใหทกคนมความรเกยวกบเรองลขสทธและสทธในการเผยแพรขอมลผานเทคโนโลยสารสนเทศ

ผลกระทบของ Library 2.0 ในแงของลขสทธกบงานบรการ

เนองจากความตองการบรโภคขอมลขาวสาร สารสนเทศตางๆมากขน เพอใชประกอบกบการตดสนใจ ในเรองตางๆ มากมายในยคสงคมแหงการเรยนร การนำาเทคโนโลยมาอำานวยความสะดวกใหกบผใชจงเปนแนวทางทจะทำาใหผใชเขาถงสารสนเทศไดรวดเรวมากยงขน เพอตอบสนองความตองการของผใช การนำาเครองมอ Library 2.0 มาใชจงเปนแนวทางหนงผใหบรการสามารถตอบสนองความตองการของผใชไดอยางมประสทธภาพมากขน และในทางเดยวกนผใชกสามารถนำาเสนอและเผยแพรขอมล ขาวสาร สารสนเทศตางๆ ไดเชนกน

จากการทผใชและบคคลทวไปสามารถเผยแพรสารสนเทศประเภทตางๆ ไดอยางอสระ จงทำาใหเกดผลกระทบตอลขสทธ ในดานงานบรการในงานตางๆ ดงน

งานยม-คน  (Circulation Service) ในสวนของงานบรการยม-คนนน จะกลาวรวมไปถง การใหบรการหนงสอสำารอง การใหบรการยมระหวางหองสมด (Inter Library Loan) ในการทำาซำาเพอใหบรการ ไมวาจะเปนการสงทาง E-mail หรอการใหบรการผานเครองมอ Library 2.0 เชน การใหบรการผาน Wiki เปนตน ซงอาจทำาใหเกดการละเมดลขสทธได แตในทางกลบกนการใหบรการเพอเออประโยชนใหกบผใชในการศกษาคนควา โดยไมไดมวตถประสงคเพอการคา และแสวงหาผลกำาไร กไมถอวาขดกบกฎหมายลขสทธ แตอยางใด

14

งานบรการโสตทศนวสดและอปกรณ (Audio – Visual Service) ใหบรการโสตทศนวสด เชน ภาพนง วสดยอสวน ภาพยนตร รปภาพ แผนท แผนภม แผนท เทปบนทกเสยง แผนเสยง เปนตน รวมไปถงการจดฉายสอโสตทศนวสดอกดวย ทงน โสตทศนวสดอาจไดมาโดยการจดซอ จดหา หองสมดหรอศนยสารสนเทศนนจะเปนเจาของกรรมสทธสอโสตทศนวสดนน สวนลขสทธกยงคงเปนของเจาของลขสทธอยเชนเดม ทผอนจะละเมดมได หรอ การผลตสอโสตทศนขนเอง ซงจะทำาใหหองสมดและศนยสารสนเทศนนมฐานะเปนเจาของลขสทธสอโสตทศนชนนน เชน วดทศนแนะนำาหองสมด แนะนำาการบรการ เปนตน และเมอนำา library 2.0 มาใชในงานบรการสอโสตทศนวสด ผใหบรการกสามารถอพโหลด สอโสตทศนวสด เพอเผยแพรตอผใชได ทงนการนำาโสตทศนวสด มาจากแหลงอนทไมใชสอทผลตขนเอง จะตองแสดงทมาของโสตทศนวสดนน เพอปองกนการละเมดลขสทธ รวมไปถงตรวจสอบสทธในการเผยแพรของสอโสตทศนวสดนนกอนการใหบรการดวย

ตวอยางการกำาหนดสทธการคนหา รปภาพ ของ Googleการคนหารปภาพ ผาน Google สามารถกำาหนดสทธการใชงาน

รปภาพได โดยผใชสามารถเลอกใหแสดงรปภาพ ทไมถกกรองดวยปายกำากบ (Not filtered by license) ตดปายกำากบวาสามารถนำาไปใชงานซำาได (Labeled for reuse) ตดปายกำากบวาสามารถนำาไปใชงานซำาในเชงพาณชยได (Labeled for commercial reuse) ตดปายกำากบวาสามารถนำาไปใชงานซำาและแกไขได (Labeled for reuse with modification) และรปภาพทตดปายกำากบวาสามารถนำาไปใชงานซำาเชงพาณชยและแกไขได (Labeled for commercial reuse with modification) ซงสามารถคนหาไดจากการคนหาขนสง (Advance search) ของ Google image

15

ดวยการกำาหนดการแสดงผลรปภาพของ Google Image จงเปนตวอยางทดในการใหบรการ เพอปองกนการละเมดลขสทธรปภาพทมลขสทธ

การใหบรการของหองสมด ตามพระราชบญญตลขสทธ พ.ศ. 2537 มาตราท 34 ทวา

ดวย การทำาซำาโดยบรรณารกษ ไมไดเปนการละเมดลขสทธ แลวแตกควรคำานงถงหลกการใชบนหลกของการใชงานโดยธรรม (Fair Use) ในการใหบรการในรปแบบ Library 2.0 ดวย

หลกการใชงานโดยธรรม (Fair use) หลกการใชงานโดยธรรมเปนถอยคำาในกฎหมายลขสทธของ

สหรฐอเมรกา กลาวคอ การอนญาตให ทำาสำาเนา งานทมลขสทธ ในจำานวนจำากด เพอวตถประสงคในการศกษาและวจย การทำาสำาเนาเพอวตถประสงคใชในการวจารณ รายงานขาว ใชในการสอน (รวมถงการทำาสำาเนาหลายชดเพอใชในหองเรยน) งานวชาการ หรองานวจย ไมถอวาละเมดตอกฎหมายลขสทธ และไมตองขออนญาต ดงทระบไวในพระราชบญญตลขสทธ พ.ศ.2537 หมวดท 1 สวนท 6 วาดวยขอยกเวนการละเมดลขสทธ (ไชยยศ เหมะรชตะ, 2541) ปจจยทใชในการพจารณา “ Fair use”

ปจจยในการพจารณาการใชงานโดยธรรม หรอ Fair use ขนอยกบปจจย 4 ประการ ดงน

1. พจารณาวตถประสงค และลกษณะการใช จะตองพจารณาวานำาผลงานไปใชใชเพอการคาหรอ เพอการศกษาทไมแสวงผลกำาไร หรอไม หากนำาไปใชโดยมวตถประสงคเพอการคา หรอแสวงหาผลกำาไร จะไมถอวาเปนการใชโดยธรรม

16

2. ลกษณะของผลงานทสงวนลขสทธ การใชงานในบางลกษณะสามารถทำาไดโดยไมตองขออนญาตจากเจาของลขสทธ เพราะถอวาเปนการใชงานโดยธรรม เชน การใชเพอการศกษา การใชเพอการเรยนการสอน เปนตน

3. ปรมาณสวนทใชเมอเทยบกบผลงานทสงวนลขสทธผลงานนน กลาวคอ การนำาผลงานตางๆมาใช เชน การทำาสำาเนาผลงานจะตองกำาหนดปรมาณทเหมาะสม เพอไมใหกระทบกระเทอนถงสทธอนชอบดวยกฎหมายของเจาของลขสทธเกนสมควร

4. ผลกระทบอนอาจจะมตอแนวโนมของตลาดหรอมลคาของงานทไดรบ การสงวนลขสทธ การพจารณาถงผลกระทบ

ผลกระทบของLibrary 2.0 ในแงของลขสทธกบงานเทคนค

งานเทคนค ถอเปนงานสำาคญงานหนงในการจดระบบการจดเกบขอมลสารสนเทศ ในปจจบน งานเทคนค โดยเฉพาะอยางยงงานจดหมวดหมหนงสอ (Cataloging) ไดมการนำาระบบเวบ 2.0 ทเปน Social Network หรอ blog ตางๆ รวมไปถงเวบไซตตวแทนหนงสอ เชน Amazon.com มาใชเพอชวยในการแบงปนขอมลทางบรรณานกรมกบหองสมดหรอศนยสารสนเทศ พรอมกนนบรรณารกษจะแลกเปลยนความคดเหนเกยวกบงานเทคนคจากทตางๆ ได ในรปของความรวมมอของหองสมดและศนยสารสนเทศ เชน UNION Catalog, worldcat เปนตน รวมไปถงการแลกเปลยน ในงานตางๆ เชน การจดทำา Abstract, index และการทำาฐานขอมล

17

ผลกระทบของ Library 2.0 ในแงของลขสทธกบงานเทคนค จากการนำา Catalog 2.0, Opac 2.0 และ WorldCat มาใชในงานเทคนค จะเหนไดวา ทำาใหผใหบรการสามารถใสรายละเอยดในรปแบบของ Fulltext หรอไฟลเอกสารฉบบเตม ในประเดนการใหบรการ Fulltext ในรายการฐานขอมล ซงเอกสารฉบบเตม (Fulltext) อาจมผลกระทบตอลขสทธของงานนนๆ หากไมมการขออนญาต หรอไดรบอนญาตใหใชเอกสารฉบบเตม นอกจากเอกสารฉบบเตมนนหองสมดหรอศนยสารสนเทศจะเปนผสรางสรรคหรอผลตขนมาเอง หรองานทพน 50 ปหลงจากเจาของผลงานเสยชวตตามทพระราชบญญตลขสทธ พ.ศ. 2537 ไดบญญตไว

ผลกระทบของ Library 2.0 ในแงของลขสทธกบผใช

ผใชเปนหวใจสำาคญในการใหบรการของหองสมดและศนยสารสนเทศทกแหง ผใชเปนผขบเคลอนการดำาเนนงานทกอยางภายในหองสมด ดงนนหองสมดจงตองพฒนาบรการทจะตอบสนองตอความตองการของผใช โดยใหความสะดวก รวดเรว และลดขอจำากดในการเขาถงสารสนเทศ

จากบทบาททเปลยนไปของหองสมด เปนหองสมด 2.0 หรอ Library 2.0 ทำาใหบทบาท สทธและหนาทของผใชเปลยนแปลงไป จากเดมผใชเปนเพยงผรบสาร แตดวยความสามรถของเทคโนโลยสารสนเทศ หองสมด 2.0 ทำาใหผใชสามารถให แลกเปลยน และแสดงความคดเหนได

18

ผลกระทบในแงสทธและลขสทธตอผใชในการนำา Library 2.0 มาใช คอ

ผใชสามารถเขาถงและเผยแพรขอมลขาวสารได ตามสทธของตน ทงนผใชจะตองคำานงถงหลกการใชอยางเปนธรรม และผเขยน หรอผเผยแพรจะตองกำาหนดเงอนไขในการคมครองลขสทธของผลงานของตนเองอยางชดเจน เพอปองกนการละเมดลขสทธ

ผใชอาจเสยคาใชจาย ในการชำาระคาลขสทธ เพมเตม

มการกำาหนดสทธใหแกผใช ผใชไมสามารถเขาถงสารสนเทศทตองการบางสวนได

เกดการโจรกรรมทางวรรณกรรม1เพมมากขน

ตวอยางเวบไซตทกำาหนดสทธการใชดวย Creative Commons: Gotoknow.org

เวบไซต Gotoknow.org เปนเวบไซตทใหบรการระบบบลอกเพอการจดการความรสำาหรบกลมคนทำางานและชมชนนกปฏบต (community of practice) ของประเทศไทย บทบาทในการเปนขมความรรวมของไทย อกทงยงเปนพนทเสมอนใหสมาชกสาขาอาชพตางๆ มารวมตวกนเพอถายทอดความรและประสบการณลงในระบบบลอก โดยมวตถประสงคเพอสงเสรมการแลกเปลยนเรยนร สนบสนน

1 การโจรกรรมทางวรรณกรรม หรอ Plagiarism หมายถง การกระทำาทเปนการแอบอางงานเขยน หรองานสรางสรรคดงเดมของผอนทงหมด หรอนำามาบางสวนมาใสหรอมาใชในงานของตนเองโดยไมมการอางอง แหลงทไดขอมลมา (บษบา มาตระกล, 2551: 1)

19

การเขยนเรองเลาเราพลง (Storytelling) สนบสนนการใหเกยรตแกเจาของความร โดยจะไมสนบสนนการละเมดลขสทธงานเขยน ภาพ เสยง และสอ มลตมเดย โดยทกวธการ (Gotokwnow.org, 2553)

จากวตถประสงคซงสนบสนนการใหเกยรตแกเจาของความร และไมสนบสนนการละเมดลขสทธทกประเภทนเองททำาใหเกดการนำาสญญาอนญาตครเอทฟคอมมอนสเขามาใช เพอกำาหนดสทธการใช โดยใหผใชเลอกสญญาอนญาตครเอทฟคอมมอนส ในหนาสรางและแกไขบนทก

ภาพท 7 การใชสญญาอนญาตครเอทฟคอมมอนสในเวบไซต Gotoknow.org

ทงนการนำาสญญาอนญาต ครเอทฟคอมมอนสมาใชกบ บทความภายในเวบไซต Gotoknow.org จงเปนการกำาหนดสทธผใช และปองกนการละเมดลขสทธของผลงาน และบทความตางๆ ภายในเวบไซต

สรป

หองสมดและศนยสารสนเทศ มหนาทในการใหบรการ ทางวชาการดวยการแสวงหา และเผยแพรสารสนเทศตางๆ เพอสนบสนนและสง

20

เสรมใหมการศกษาและคนควา วจยอยางกวางขวาง การนำาเทคโนโลย Library 2.0 มาใชจงเปนทางเลอกหนงทจะทำาใหเกดความสะดวกและ ตรงตอความตองการกบผใชมากยงขน ดงนนผบรหารหองสมดและศนยสารสนเทศ จงควรกำาหนดนโยบายเพอตงรบการบทบาทการใหบรการ และจดเตรยมความพรอมของบคลากรในการใหบรการในกรอบแนวคดของ Library 2.0 โดยไมใหขดกบกฎหมายลขสทธ

อยางไรกตาม แมวาในพระราชบญญตกฎหมายลขสทธ พ.ศ. 2537 จะมการบญญตขอยกเวนการละเมดลขสทธสำาหรบการทำาซำา ดดแปลง ของบรรณารกษเพอนำาไปใหบรการ จะถอวาไมขดตอกฎหมายลขสทธ แตทงน ทงผใชและผใหบรการซงหมายถงหองสมดและศนยสารสนเทศ จะตองคำานงถงความสำาคญในการรกษาซงลขสทธในงานของตน และการใชงานโดยธรรม (Fair use) เพอใหเกดความยตธรรมในการใชผลงานตางๆ โดยอาจกำาหนดการใชของผใชเพอปองกนการละเมดลขสทธ โดยอาจใช Creative Commons ในการกำาหนดสทธการใชผลงานอนมลขสทธ แตทงนผใชและผใหบรการควรมจตสำานกทดในการนำาผลงานตางๆ มาใชและเผยแพรผลงานบนอนเตอรเนตดวย จงจะสามารถปองกนการละเมดลขสทธไดอยางมประสทธภาพสงสด

บรรณานกรม

กาวไป. (2552). ครเอทฟคอมมอนสประเทศไทย. In GotoKnow.org ใหผใชเลอกสญญาอนญาตครเอทฟคอมมอนส. คนเมอ 4 กมภาพนธ 2553, จาก http://cc.in.th/archives/206.

21

ครเอทฟคอมมอนสประเทศไทย. (2550), การใชสญญาอนญาตครเอทฟคอมมอนส. คนเมอ 23 มกราคม 2553, จาก http://creativecommons.org/licenses.

ชยยศ เหมะรชตะ. (2541). พ.ร.บ. ลขสทธ: การนำาหลกการใชงานโดยธรรม มาใชในงานของบรรณารกษ และนกสารนเทศ. วารสารหองสมด, 42(3), 51-65.

ชยวฒน วชรโรจนไพศาล. (2543). ไกดสำาหรบเนอหาบนเนตอยางถกกฎหมาย. Business Computer Magazine, 12(133), 193-196.

ทรงพนธ เชญประยงค. (2009). รฐอเลกทรอนกส: ลขสทธและการอนรกษขอมล. คนเมอ 19 พฤศจกายน 2553, จาก http://iteau.wordpress.com/2009/10/

ทว มขธระโกษาและชลช ลยะวณช. (2511). บรรณารกษศาสตร : ตามหลกสตรวชาคร พ.กศ.-ป.ม. เหมาะสำาหรบนสต นกศกษา และบรรณารกษหองสมดโรงเรยนทกระดบ (พมพครงท 2). กรงเทพฯ: โรงพมพประเสรฐการพมพ.

ธชชย ศภผลศร.(2543). “กฎหมายลขสทธกบงานหองสมด.” ใน ลขสทธในงานหองสมดและศนยสารสนเทศ. ณ หองประชม ดร. สข พคยาภรณ มหาวทยาลยศรปทม. หนา 5-25.

บษบา มาตระกล. (2551). Plagiarism โจรกรรมทางวรรณกรรม. กาวทนโลกวทยาศาสตร, 8(2), 7-10.

พจนานกรมศพทกฎหมายไทย ฉบบราชบณฑตยสถาน. (2543). กรงเทพฯ: ราชบณฑตยสถาน.

พระราชบญญตลขสทธ พ.ศ. 2537. กรงเทพฯ: กรมทรพยสนทางปญญา.

About lisence. (n.d.). Retrieved January 25, 2010, from

http://creativecommons.org/licenses.

22

Bielefield, A. (2007). Technology and copyright law: a guidebook for the library, research, and teaching professions. New York: Neal-Schuman Publishers.

Casey, M. E. (2007). Library 2.0: a guide to participatory library service. Medford, NJ: Information Today.

Clark, C. et.al. (1989). Report of IFRRO working group on electrocopying. Rome: International federation of reproduction.

Cornish, G. (1993). Copyright management of document supply in an electronic age: the CITE solution. Interlending & Document supply, 21(2), 13-20.

Cornish, G. P. (1999). Copyrigh : interpreting the law for libraries and archives and information services. London: Library Association.

Coyle, K. (2004). Rights management and digital library requirements [Electronic Version]. Ariadne. Retrieved 19 November 2009, from http://www.ariadne.ac.uk/issue40/coyle/

Grieves, M. (1998). nformation policy in the electronic age. London: Bowker-Saur.

Harinarayana, N. S. (2009). Digital Rights Management in Digital Libraries: An Introduction to Technology, Effects and the Available Open Source Tools. Pondicherry University, Puducherry.

Information policy in the electronic age. (1998). London: Bowker-Saur.

Katz, Z. (2006). Pitfalls of open licensing: an analysis of Creative Commons licensing. IDEA, 46(3), 391-413.

23

Spiridonov, D. (2006). Digital Rights Management. Paper presented at the Distributed Systems: Digital Entertainment Security Mechanisms.

Tay, A. (2009). Using library 2.0 tools for technical services. Retrieved 19 November 2009, from http://library20.ning.com/profiles/blogs/using-library-20-tools-for