วารสารมหาวทยาลยศลปากร ฉบบภาษาไทย

ปท 34(3) : 85-118, 2557

โขนของมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ:

กระบวนการจดสราง อนรกษ พฒนารปแบบ

The Khon Performance of the Support Foundation of Her Majesty Queen Sirikit:

A Process of Creation, Conservation, and Model development

นครนทร น�าใจด1

Nakarin Namjaidee

บทคดยอ

การศกษาในครงนเปนการศกษากระบวนจดการสรางโขนของมลนธสงเสรม

ศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ ทจดแสดงระหวางป พ.ศ.2550

ถงป พ.ศ.2556 รวม 5 ชด คอ ชดท 1 พรหมมาศ จดแสดงปพ.ศ.2550 และพ.ศ.2552

รวม 2 ครง ชดท 2 นางลอย จดแสดงปพ.ศ.2553 ชดท 3 ศกมยราพณ จดแสดงป พ.ศ.

2554 ชดท 4 ชด จองถนน จดแสดงปพ.ศ.2555 และชดท 5 ชด โมกขศกด จดแสดงป

พ.ศ. 2556 โดยใชวธการศกษาเอกสาร การสมภาษณเชงลก จากคณะกรรมการทส�าคญ

ในการจดสรางโขนของมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรม

ราชนนาถ จ�านวน 5 ทาน คณะทมงานเบองหลงการจดสรางโขนมลนธฯ ตวแทนนกเรยน

ผเขารวมการแสดงโขนชดโมกขศกด ตลอดจนใชกระบวนการศกษาแบบมสวนรวม ดวย

การลงไปสงเกตการท�างานของทมงานตงแตการจดท�าฉาก การคดเลอกนกแสดง ไป

จนถงการแสดงออกสสายตาประชาชน เพอท�าใหเหนภาพรวมของการจดสรางโขนมลนธ

สงเสรมศลปาชพฯ พรอมทงน�าผลของการศกษาไปใชในการจดท�าเวบไซต นทรรศการ

เสมอนจรง “องคอคราภรกษศลปน” ทจดท�าขนโดย ส�านกงานศลปวฒนธรรมรวมสมย

กระทรวงวฒนธรรม เพอเปนการเผยแพรพระราชกรณของสมเดจพระนางเจาสรกต

พระบรมราชนนาถ ททรงมพระมหากรณาธคณ ตอการอนรกษ สบทอดศลปะการแสดง

โขน รวมถงการอนรกษชางประณตศลปแขนงตางๆ ทใกลจะสญหายอนเปนองคประกอบ

ดานสนทรยศาสตรหนงทส�าคญของการแสดงโขน ใหกลบมาไดรบการอนรกษ สบทอด

1 นกวจยอสระ งานวจยชนนไดรบเงนสนบสนนงานวจยจากส�านกงานศลปวฒนธรรมรวมสมย

กระทรวงวฒนธรรม

โขนของมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ:

กระบวนการจดสราง อนรกษ พฒนารปแบบ

86

นครนทร น�ำใจด

พฒนา และสรางสรรค นกวจยอสระ งานวจยชนนไดรบเงนสนบสนนงานวจยจาก

ส�านกงานศลปวฒนธรรมรวมสมย กระทรวงวฒนธรรม

จากการศกษาเชงลกสามารถสรปผลการศกษาเปน 2 สวน สวนท 1 องคประกอบ

ของการจดสรางโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ 7 องคประกอบ ไดแก บทประพนธและ

ผก�ากบการแสดง การคดเลอกนกแสดง การจดท�าฉาก ระบบแสงระบบเสยงทใชประกอบ

การแสดง เครองแตงกายโขน ดนตรทใชประกอบการแสดง การประชาสมพนธ

สวนท 2 การอนรกษ และการพฒนารปแบบโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ

ซงคณะท�างานจดสรางโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ ไดใชกระบวนประเมนคณคาโขน

ซงเปนทรพยากรวฒนธรรม และน�าองคความรทไดจากการศกษาไปสกระบวนการ

อนรกษ พฒนารปแบบของการแสดงโขนของมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนาง-

เจาสรกต พระบรมราชนนาถ ดงน

ดานการอนรกษ มการสรางภาคเครอขายนกวชาการทมความรเชยวชาญทาง

ดานประวตศาสตร ศลปะ นาฏศลปน ดนตร มาเปนผถายทอดองคความรใหกบยวศลปน

รนใหม เพอใหเยาวชนมสวนรวมในการสบสานศลปะแขนงตางๆ ทงดานจตรกรรม

ปฎมากรรม นาฏศลป และคตศลปไทย เปนตน องคความรทไดรบการอนรกษ ไดแก

การรอฟนการทอผายกเมองนครศรธรรม เทคนคการปกชดโขนละคร การรอฟนกระบวน

ทาร�าเบกโรงละครในทมการสบทอดไปสคณะละครวงสวนกหลาบ ใหไดรบการฝกหด

และสบทอดอกครง ฯลฯ

การพฒนารปแบบโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ มการน�าองคความรเปนฐาน

น�าไปสการพฒนารปแบบ พรอมทงยงมแนวคดในการน�าวสดอปกรณสมยใหม มาใช

ทดแทนวสดธรรมชาตทหายาก ในการจดสรางศราภรณ พตราภรณ รวมทงมการปรบภาพลกษณ

โขนใหดทนสมยมากขน ดวยการพฒนารปแบบฉากโขนใหเสมอนจรง ดวยการน�า

เทคโนโลยแสง ส เสยง มาชวยสรางอารมณ จตนาการของผชม ตลอดจนยงมการพฒนา

รปแบบการแตงหนาโขน เรยกการแนวทางแตงหนานวา “แนวพระราชนยม” เปนตน

โดยสรปกระบวนการจดแสดงโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ ใชหลกการประเมน

คณคาทรพยากรวฒนธรรม และน�าองคความรทไดจากการศกษาไปสกระบวนการ

อนรกษ พฒนารปแบบดวยการน�าเทคโนโลยสมยใหมมาใชเปนการปรบภาพลกษณโขน

ใหทนสมย สามารถเขาถงเยาวชนคนรนใหมไดงายขน เปนการปลกฝ งคานยมใหคนรนใหม

ตระหนกถงคณคาของโขนในฐานะมรดกทางวฒนธรรมประจ�าชาตทควรอนรกษสบไป

ค�าส�าคญ: 1. โขนมลนธสงเสรมศลปาชพ. 2. กระบวนการจดสราง. 3. การอนรกษ.

4. พฒนารปแบบ.

87

ปท 34 ฉบบท 3 พ.ศ. 2557วารสารมหาวทยาลยศลปากร ฉบบภาษาไทย

Abstract

This study was conducted to examine the creation process of the Khon

performance of the SUPPORT Foundation of Her Majesty Queen Sirikit of Thailand

exhibited from 2007 to 2013, totalling 5 series: Series 1 Prommas Episode

exhibited in 2007 and 2009, Series 2 Nang Loy Episode exhibited in 2010, Series

3 Suk Maiyarab Episode performed in 2011, Series 4 Jong Tanon Episode

performed in 2012, and Series 5 Mokkasak Episode performed in 2013. The

research used the method of document analysis, in-depth interviews with 5

important Committee members who played an important role in creating the Khon

performance of the SUPPORT Foundation of Her Majesty Queen Sirikit, the

backstage team, and the student representatives who joined the Mokkasak

Episode of Khon performance. In addition, the study used participatory research

methodology to acquire an overview of the creation process of the Khon

performance of the SUPPORT Foundation from the beginning, stage preparation

and casting, through to the performance given to the public.

In addition, the research team applied the results to the preparation of

the virtual exhibition website titled “The Great Artist”. The website was prepared

by the Office of contemporary Art and Culture, Ministry of Culture, in order to

disseminate H.M. Queen Sirikit’s royal duties. She has graciously made a

substantial contribution to the conservation of Khon and various fields of

Elaboration Art, which are nearly lost. These fields of arts are crucial aesthetics

elements of Khon. H.M. Queen Sirikit’s work renders these arts conserved,

inherited, developed and recreated.

The in-depth study led to two-part results. The first part was about the

components of Khon performance of the SUPPORT Foundation which can be

divided into seven significant elements as follows: 1) composition and director,

2) casting actors, 3) creating scenes, 4) lighting and sound systems for the

performance, 5) Khon costumes, 6) music used in the performance, and 7) public

relations.

The second part was the conservation and the development of Khon

performance of the SUPPORT Foundation. The Khon performance team used

the evaluation of Khon which is a cultural resource. The team then applied the

โขนของมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ:

กระบวนการจดสราง อนรกษ พฒนารปแบบ

88

นครนทร น�ำใจด

knowledge gained from the study to conserve and develop the Khon performance

of the SUPPORT Foundation in the following ways:

In terms of conservation, the research team established a network with

academics who specialized in history, art, drama and music. They passed on the

knowledge to a new generation of young artists so that the young artists could

participate in the continuation of various fields of art, namely, Thai paintings,

sculptures, dancing and music. Examples of knowledge that was conserved

comprised the antique Nakhon Si Thammarat cloth weaving, Khon costume

embroidery techniques and the opening dance patterns in Lakhon Nai, which had

been passed on to the Suan Kularb Palace Dance Troupe.

The knowledge-based development of Khon performance of the

SUPPORT Foundation resulted in a new model. Furthermore, new materials were

used to compensate for rare natural materials used to make head ornaments and

costumes. The image of Khon was modernized by developing the scenes which

were made to look more real through the use of light, color and sound technology

to enhance the audiences’ emotional involvement and imagination. Furthermore,

there was a style of mask decoration called “Phra Ratcha Niyom Style’.

In summary, the Khon performance of the SUPPORT Foundation adopted

the principle of cultural resource evaluation. It applied the knowledge acquired

from the study to develop a new model, using new technology to modernize the

image of Khon. This can connect well with young people more easily and inculcate

in them the appreciation of Khon, a national cultural heritage which deserves

future continuation.

Keywords: 1. Khon Performance of the Support Foundation. 2. Creation process.

3. Conservation. 4. Model development.

89

ปท 34 ฉบบท 3 พ.ศ. 2557วารสารมหาวทยาลยศลปากร ฉบบภาษาไทย

บทน�า

โขน เปนศลปะการแสดงชนสงของไทย แบบแผนของโขนมการพฒนาการปรบเปลยน

ไปตามยคสมยเพอเปนการชวยเพมอรรถรสในการชมมากขน ทมาของการแสดงโขนใน

ประเทศไทยนนรบแนวคดมาจากเรองรามเกยรต ซงเปนมหากาพยเรองหนงในประเทศ

อนเดย ทมเนอความเกยวกบการสรบระหวางกษตรยอารยนกบฝายทมฬ เรยกวา มหา

กาพยรามายณะ การแพรเขามาในเรองแนวคดจากเรองมหากาพยรามายณะ มอทธพล

ตอขนบธรรมเนยมประเพณ และวฒนธรรมของประเทศไทยหลายแขนง ดงเชน การตง

พระนามราชวงศและพระนามพระมหากษตรยของไทยในยคสมยตางๆ เปนตน ตลอด

จนการน�าแนวคดของเรองมหากาพยรามายณะมาผกเปนเรองใชในการแสดงหนงใหญ

และโขนมาตงแตในชวงกอนสมยรตนโกสนทร (พ.ศ.1893 - พ.ศ.2325 / 432 ป) จน

กระทงในชวงสมยรชกาลท 1 - รชกาลท 3 แหงกรงรตนโกสนทร (พ.ศ. 2325 - พ.ศ.

2394 / 69 ป) ถอวาเปนยคทมการฟนฟศลปะวทยาการหลายๆ แขนง ทไดเสอมหาย

ไปตงแตครงกรงศรอยธยา รวมถงศลปะการโขนกไดรบการฟนฟใหกลบมาสบทอดอก

ครงในฐานะมหรสพหลวงทไดรบการสนบสนนจากพระมหากษตรยท ง 3 รชกาลลวงมา

จนถงในชวงรชกาลท 4 - รชกาลท 5 (พ.ศ. 2394 - พ.ศ. 2453 / 59 ป) โขนเรมมการน�า

รปแบบจากเดมทจะใชเพยงบทเจรจาประกอบการแสดงดวยการผสมผสานใหมบทรอง

มการร�าบทขนเหมอนอยางการแสดงละคร

สงผลใหความนยมโขนแพรหลายเขาไปสวงเจานายตางๆ จนท�าใหเกดคณะละคร

ตางๆ มากมาย จนกระทงในชวงรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาอยหวถอไดวา

เปนยคทโขนมความเจรญรงเรองสงสดยคหนงมการจดตง “กรมมหรสพ” เพอสงเสรม

ดานการแสดงโขนอยางจรงจง

จนกระทงในป พ.ศ.2475 ไดเกดเปลยนแปลงการปกครองจากระบอบ

สมบรณาญาสทธราชยเปนประชาธปไตย มการปรบปรงระบบการปกครองรวมไปถง

การปรบปรงกระทรวง กรม ครงใหญ ไดมการโอนงานชางกองตางๆ ทเกยวกบศลปะ

แขนงตางๆ ของไทย รวมถงโขนหลวงดวย มาสงกดกรมศลปากรนบตงแตป พ.ศ. 2478

เปนตนมา ภายหลงจากทโขนอยในความดแลของกรมศลปากร ถอวาเปนยคแหงการ

เปลยนแปลงครงส�าคญ มการปรบรปแบบการแสดงโขน มการปรบ ลดทอนวสดในการ

จดสรางเครองแตงกายและพสตราภรณโขนใหเหมาะสมกบขอจ�ากดดานงบประมาณ สง

ผลใหในยคนรปแบบเครองแตงกายโขนมการเปลยนแปลงไปจากโบราณมาก และรป

แบบการแสดงโขนของกรมศลปากรกยงคงยดรปแบบอยางโบราณทมการด�าเนนเรอง

คอนขางเชองชาขาดความนาสนใจ และในดานการประชาสมพนธกไมคอยไดรบความ

สนใจจากประชาชนมากนกสงผลใหการแสดงโขนคอยๆ ไดรบความนยมนอยลงไปตามล�าดบ

โขนของมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ:

กระบวนการจดสราง อนรกษ พฒนารปแบบ

90

นครนทร น�ำใจด

สมเดจพระนางเจาพระบรมราชนนาถ ทรงตระหนกถงความส�าคญของ

การอนรกษโขน จงทรงเลอกใหมการแสดงโขนในงานเลยงรบรองพระราชอาคนตกะ

เสมอหรอเมอเสดจพระราชด�าเนนไปตางประเทศ มกจะทรงพระกรณาโปรดเกลาน�าการแสดง

ไปแสดงใหประจกษสสายตาชาวโลก ซงในระยะตอมาทรงสงเกตเหนถงรปแบบและ

พฒนาการของเครองแตงกายโขนและการแตงหนาโขนทถกลดถอนทางดานสนทรยะ

ผนวกกบเมอสมเดจพระเทพรตนราชสดาสยามบรมราชกมาร ทรงทลสมเดจพระนางเจาฯ

วาปจจบนมคนชมการแสดงโขนนอยลงสมเดจพระนางเจาพระบรมราชนนาถ จงมกระแส

รบสงตอบไปวา “เมอไมมใครด แมจะดเอง” (ปยะภสร ภรมยภกด, 2551 : 209) มลนธ

สงเสรมศนยศลปาชพฯจงรบพระราชเสาวนยทจะเขามาอนรกษโขนและเครองแตงกาย

โขนใหคงอย ทงนเพราะการแสดงโขน เปนศลปะการแสดงชนสงทมการบรณาการองค

ความรทางศลปกรรมแขนงตางๆ ของไทยไวหลายแขนง ผลของการด�าเนนงานน�าไปส

การจดแสดงสสายตาประชาชนครงแรกในป พ.ศ.2550 จนถงปจจบน รวม 5 ชด ไดแก

ชดท 1 พรหมมาศ จดแสดงป พ.ศ.2550 และพ.ศ.2552 รวม 2 ครง ชดท 2 นางลอย

จดแสดงป พ.ศ.2553 ชดท3 ศกมยราพณ จดแสดงป พ.ศ.2554 ชดท 4 ชด จองถนน

จดแสดงป พ.ศ.2555 และชดท 5 ชด โมกขศกด จดแสดงป พ.ศ. 2556

ตลอดระยะเวลาประมาณ 6 ปทผานมาทมการจดแสดงโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ

นน กวาทการแสดงในแตละชดจะออกมางดงาม ตนตา ผชม ลวนผานการวางแผน

เตรยมการ การศกษาอยางลมลก ตลอดจนอาศยกระบวนการมสวนรวมจากหลายภาคสวน

จนโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ ไดรบการชนชมจากผชมมากขนทกป ผศกษาเหนถง

ความตงใจของคณะผจดสราง และเหนถงกระบวนการในการจดสรางโขนมลนธสงเสรม-

ศลปาชพฯ ทนาสนใจและสามารถน�ามาเปนแบบอยางทดในการน�าไปปรบใชกบอนรกษ

ศลปะแขนงตางๆ ของไทยในอนาคต

วตถประสงคของการวจย

ศกษากระบวนการจดสรางโขนของมลนธสงเสรมศลปาชพฯทประสบผลส�าเรจ

เพอใชเปนแนวทางในการอนรกษศลปะการแสดงแขนงตางๆของไทยในอนาคต

วธการวจย

ศกษาการจดการโขนของมลนธสงเสรมศลปาชพ โดยใชวธวจยเชงคณภาพ

(Qualitative Research) ใชเครองมอและวธการเกบรวบรวมขอมลจากการศกษาเอกสาร

งานวจยทเกยวของ และขอมลจากการออกภาคสนาม ดวยการสงเกต และกระบวนการ

มสวนรวม เรมตงแตการคดเลอกนกแสดงซงมการจดขน ณ ส�านกงานทรพยสนสวน

91

ปท 34 ฉบบท 3 พ.ศ. 2557วารสารมหาวทยาลยศลปากร ฉบบภาษาไทย

พระมหากษตรย ศกษาการจดท�าฉาก ณ โรงเรยนศลปะพระนคร ไปจนถงการจดแสดง

สสายตาประชาชนซงจดแสดงทศนยวฒนธรรมแหงประเทศไทย ตลอดจนจากการ

สมภาษณเชงลกกบคณะกรรมการทส�าคญในการจดสรางโขนของมลนธสงเสรมศลปาชพ

ในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ จ�านวน 5 ทาน คณะท�างานงานเบอง

หลงการจดสรางโขนมลนธฯ จ�านวน 5 ทาน ตวแทนนกเรยนนกศกษาผเขาคดเลอกเปน

นกแสดงรนใหมในการแสดงโขน จ�านวนประมาณ 10 ทาน ซงขอมลทไดจากภาคสนาม

จะเปนขอมลหลกทท�าใหผศกษาไดเขาใจถงพฒนาการภาพรวมของการจดการโขน

มลนธสงเสรมศลปาชพผานมา เพอน�าไปสการสรปกระบวนการจดสรางโขนของมลนธ-

สงเสรมศลปาชพ อนจะเปนประโยชนใหกบผทจะมาศกษาตอไปในอนาคต

ขอบเขตการศกษา

ขอบเขตดานเนอหา

แบงการศกษาเปน 2 สวน ไดแก สวนท 1 ศกษาถงองคประกอบทส�าคญของ

การสรางโขนของมลนธสงเสรมศลปาชพฯ ระหวางป พ.ศ. 2550 ถงป พ.ศ.2556 รวม

5 ชด คอ ชดท 1 พรหมมาศ (พ.ศ. 2550 และพ.ศ. 2552 รวม 2 ครง) ชดท 2 นางลอย

(พ.ศ. 2553) ชดท 3 ศกมยราพณ (พ.ศ. 2554) ชดท 4 ชดจองถนน (พ.ศ. 2555) และ

ชดท 5 ชดโมกขศกด (พ.ศ. 2556) สามารถแบงองคประกอบทส�าคญของการจดสราง

โขนไดเปน 7 องคประกอบดงน 1) บทประพนธและผก�ากบการแสดง 2) การคดเลอก

นกแสดง 3) การจดท�าฉาก 4) ระบบแสง ระบบเสยงทใชประกอบการแสดง 5) เครอง

แตงกายโขน 6) ดนตรทใชประกอบการแสดง 7) การประชาสมพนธ

สวนท2 การอนรกษและการพฒนารปแบบโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ ทผาน

มาระหวางป พ.ศ.2550 – พ.ศ. 2556 / 6 ป

ขอบเขตดานแนวคด

การศกษาครงนใชแนวคดเกยวกบกระบวนการจดการทรพยากรวฒนธรรม

มาใชเปนแนวคดหลกของการศกษา

สายนต ไพรชาญจตร (2550) กลาววาการจดการทรพยากรวฒนธรรม คอ

“กระบวนการ” หรอชดของการกระท�ากจกรรมหรอปฏบตการทเกยวของกบทรพยากร

วฒนธรรมในจบตองไดหรออยในเชงรป (Tangible Cultural Resources) และทรพยากร

วฒนธรรมทจบตองไมได (Tangible Cultural Resources) ซงวฒนธรรมบางอยางม

สถานะเปนทงสองประเภท วฒนธรรมทงสองประเภทมความหมาย (Meaning) คณคา

(Value) และหนาท (Functioning) ในตวมนเองในมตหรอบรบทใดบรบทหนง หากมการ

ประเมนคณคาหรอศกยภาพของทรพยากรวฒนธรรม กจะท�าใหทราบวาทรพยากร

โขนของมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ:

กระบวนการจดสราง อนรกษ พฒนารปแบบ

92

นครนทร น�ำใจด

วฒนธรรมตางๆ ทมอยนนมคณคาในดานใดบางและมคณสมบตเหมาะสมตอการตดสน

ใจทจะลงทนลงแรงด�าเนนการใดๆ ตอไปหรอไม เพราะหากพจารณาแลวพบวามคณคา

นอยหรอไมมคณสมบตทเหมาะตอการอนรกษหรอพฒนากอาจจะตดสนใจไมด�าเนนการ

ใดๆ ตอไปกได หรอพจารณาแลวเหนวาทรพยากรวฒนธรรมนนๆ มคณคาและม

คณสมบตทเหมาะสมอยางยงตอการด�าเนนการอนรกษและใชประโยชนในฐานะเปน

แหลงเรยนรหรอแหลงท�ามาหากนในดานตางๆ กจะสามารถตดสนใจวางแผนวาจะท�า

อยางไรตอไปจงจะเกดประโยชนอยางยงยนตอโดยรวมตอไป

McGimsey (1984) (อางใน ธนก เลศชาญฤทธ, 2554) กลาววาไดก�าหนด

คณคาของทรพยากรทางวฒนธรรมออกเปน 4 ประการดงน คณคาเชงสญลกษณ

(Associative Symbolic value) คณคาเชงวชาการ (Informative Value) คณคาเชง

สนทรยศาสตร (Aesthetic Value) และคณคาเชงเศรษฐกจ (Economic Value)

โดยสรปการจดการทรพยากรวฒนธรรม คอ กระบวนการประเมนคณคาของ

ทรพยากรทางวฒนธรรมโดยแบงออกเปน 4 ประการ คอ คณคาเชงสญลกษณ คณคา

เชงวชาการ คณคาเชงสนทรยศาสตร คณคาเชงเศรษฐกจ มาใชเปนแนวทางในการ

วางแผนวาจะท�าอยางไรตอไปใหทรพยากรทางวฒนธรรมนนเกดประโยชนอยางยงยน

จากการศกษาพบวาในการจดสรางโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ ไดมการใชแนวคด

ดงกลาวมาเปนพนฐานของกระบวนการจดการ จนสงผลใหการแสดงโขนในชวงระหวาง

6 ปทผานมาไดรบความนยมเพมขนทกป จากปรากฏการณดงกลาวผศกษาจะขอ

น�าเสนอในล�าดบตอไป

สรปผลการวจย

ในการศกษาครงนไดสบคนดวยวธศกษาจากเอกสารและการลงพนทเพอสราง

ความเขาใจถง กระบวนการสราง การอนรกษ พฒนารปแบบ ของโขนของมลนธสงเสรม

ศลปาชพฯ สามารถสรปผลการศกษาไดเปน 2 สวน

สวนท 1 องคประกอบทส�าคญ 7 องคประกอบของการจดสรางโขนมลนธสงเสรม

ศลปาชพฯ ดงน 1. บทประพนธและผก�ากบการแสดง 2. การคดเลอกนกแสดง 3. การจดท�า

ฉาก 4. ระบบแสงและระบบเสยงทใชประกอบการแสดง 5. เครองแตงกายโขน 6. ดนตร

ทใชประกอบการแสดง 7. การประชาสมพนธ

สวนท 2 การอนรกษและการพฒนารปแบบโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯทผาน

มาระหวางป พ.ศ.2550 – พ.ศ. 2556 / 6 ป

93

ปท 34 ฉบบท 3 พ.ศ. 2557วารสารมหาวทยาลยศลปากร ฉบบภาษาไทย

สวนท 1 องคประกอบทส�าคญ 7 องคประกอบของการจดสรางโขนมลนธสงเสรม

ศลปาชพฯ (พ.ศ.2550 – พ.ศ. 2556 / 6 ป)

การศกษาครงนไดสบคนดวยวธศกษาจากเอกสารและการลงพนทการสมภาษณ

เชงลกกบคณะกรรมการจดสรางโขนของมลนธสงเสรมศลปาชพฯ เพอท�าใหเหนภาพ

รวมทงหมดของการจดการโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ ภายหลงจากการลงไปศกษา

สามารถสรปองคประกอบในการจดสรางโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ เปน 7 องค

ประกอบ ดงน

1. บทประพนธและผก�ากบการแสดง

ในการแสดงโขนมลนธสงเสรมศนยศลปาชพฯ ยดรปแบบการแสดงของโขน

ละครหลวงทเคยแสดงในเขตพระราชฐาน และไดรบยกยองวามความงดงามทางดาน

สนทรยศาสตรมาใชเปนแมแบบในการด�าเนนการจดสราง ดงนนเพอทจะท�าใหโขนมลนธ

สงเสรมศลปาชพฯ มความงดงามถกตองตามจารตโขนละครหลวง จงแบงองคประกอบ

ทส�าคญของการจดท�าบทประพนธเปน 3 สวน ดงน การคดเลอกตอน การด�าเนนเรอง

โขน และการแสดงเบกโรง

การคดเลอกตอน

การแสดงโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ เกดขนครงแรกในป พ.ศ.2550 มาจาก

พระราชเสาวนยของสมเดจพระราชนพระบรมราชนนาถฯ ดวยความสนพระราชหฤทย

ศกษาวรรณคดรามเกยรตทกฉบบ โดยทรงพจารณาเลอกตอน พรหมมาศ เปนชดแรก

ในป พ.ศ.2550 ซงเปนผลงานในพระนพนธสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยา-

นรศรานวดตวงศ ททรงพระนพนธขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว

เพอใชตอนรบพระราชอาคนตกะ โดยทรงปรบรปแบบการแสดงใหเปนการแสดงตอน

สนๆ ท�าใหผชมไมรสกเบอ และเนอหาของเรองมการบรรยายฉากทนาสนใจสามารถ

พฒนาฉากใหมความสวยงามดงดดใจผชมไมใหเบอ สมเดจพระนางเจาพระบรมราชนนาถฯ

จงทรงพจารณาเลอกตอน พรหมมาศ เปนการแสดงชดแรก การแสดงในครงนนไดรบ

ความชนชมจากประชาชน และมเสยงเรยกรองใหมการจดแสดงซ�าขนอกในป พ.ศ. 2552

โดยในระหวางการแสดงในป พ.ศ.2552 ไดมการจดท�าแบบส�ารวจความคดเหนจากผ

เขาชมเพอน�าขอคดเหนไปปรบปรงการแสดงในชดตอไป และสอบถามเกยวขอคดเหน

เกยวกบความตองการของประชาชนในการเลอกตอนทอยางชมมากทสด เพอน�าผลของ

แบบสอบถามไปเปนแนวทางในการคดเลอกตอนทจะจดแสดงในปถดไป ในระหวางการ

คดเลอกตอนทจะจดแสดงนนทางคณะกรรมการจดสรางโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ

จะมการประชมโดยมนายประเมษฐ บญยะชย ผก�ากบการแสดงโขนของมลนธศนยศลปาชพฯ

เปนผเรยบเรยงบทและจดเดนของการแสดงในแตละชดทประชาชนคดเลอก ซงในแตละป

โขนของมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ:

กระบวนการจดสราง อนรกษ พฒนารปแบบ

94

นครนทร น�ำใจด

จะมราว 2-3 ตอนทเปนตวเลอกส�าหรบการจดแสดง หลงจากนนทานผหญงจรงจตต ทฆะขะ

รองราชเลขานการในพระองคสมเดจพระนางเจาพระบรมราชนนาถ และผอ�านวยการ

สรางโขนมลนธศนยศลปาชพฯ น�าเรองขนไปกราบบงคมทลเพอทรงพจารณา โดย

สมเดจพระนางเจาพระบรมราชนจะทรงพจารณาเลอกตอนทมความนาสนใจ โดยจะทรง

คดเลอกตอนของการแสดงโขนจากความสนใจของประชาชนเปนหลก ดงนนการแสดง

ในชวง 4 ปทผานมาระหวางป พ.ศ.2553 - พ.ศ.2556 คอ ชดนางลอย (พ.ศ.2553) ชด

ศกมยราพณ (พ.ศ.2554) ชดจองถนน (พ.ศ.2555 ) และชดโมกขศกด (พ.ศ.2556)

เกดขนจากความสนใจและการเลอกของประชาชนเปนหลก

แผนภมท 1 ข นตอนในการคดเลอกตอนแสดงโขนมลนธสงเสรมศนยสงเสรมศลปาชพฯ

(ประเมษฐ บญยะชย, สมภาษณ, 22 มถนายน 2556)

การด�าเนนเรองโขน

การแสดงโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ จะน�าบทละครเรองรามเกยรตในพระ

ตงพระราชหฤทยจดแสดงตอเนองขนทกป

สมเดจพระนางพระราชนพระบรมราชนนาถ

ทรงพจารณาเลอกตอน

ทรงมราชเสาวนยทจะอนรกษโขนและศลปกรรมแขนงตางท

เกยวของ

ทรงเลอกตอนพรหมมาศ ขนเปนชดแรก ในป พ.ศ. 2550

ไดรบการเรยกรองจากประชาชนใหจดแสดงโขนตอนพรหมมาศ ขนอก

ครงและจดแสดงอกครง

ในป พ.ศ.2552 มการจดท�าแบบสอบถาม

ผเขาชมพรอมกบใหกบเลอกตอนทอยากชม

คณะกรรมการจดการแสดงโขน

น�าความขนกราบบงคมทล

รองราชเลขานการในพระองคฯ

คณะกรรมการ

จดการแสดงโขน หาแนวทางในการจดโขนในปตอไป

นายประเมษฐ บญยะชย

ผก�ากบการแสดงโขน

เรยบเรยงบทและจดเดนของการแสดงในแตละตอน

ทประชาชนเสนอผานจากแบบสอบถาม

ชด นางลอย จดแสดง ป พ.ศ. 2553

ชด ศกมยราพณ จดแสดง ป พ.ศ.2554

ชด จองถนน จดแสดง ป พ.ศ.2555

ชดศกโมกขศกด จดแสดง ป พ.ศ2556

ทรงมพระราชวนจฉย

โดยยดตามความตองการ

ของประชาชนผานทางแบบสอบถาม และ

ความเหมาะสม

95

ปท 34 ฉบบท 3 พ.ศ. 2557วารสารมหาวทยาลยศลปากร ฉบบภาษาไทย

ราชนพนธพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกทไดรบการยกยองวาเปนสดยอดของ

บทละครเรองรามเกยรต ฉบบทมเนอความสมบรณ ถถวน มการใชถอยค�าทลกซงและไพเราะ

จดเดนทส�าคญของการด�าเนนเรองโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ คอ การเรยบเรยง

จดท�าบทโขนมการตดบางฉากทเปนพลความของเรองทท�าใหการด�าเนนเรองชาออกไป

ท�าใหโขนมการด�าเนนเครองทกระชบ และมการแตงบทพากยเจรจาขนใหมบางสวน โดย

คณะกรรมการจะคดเลอกในสวนทเนอเรองทนาสนใจและยงไมเคยมการแสดงโขนใน

ฉากดงกลาวมากอน เชน ในการแสดงโขนพระราชทานประจ�าป พ.ศ.2556 “ชดศกโมกขศกด”

มการแตงบทพากยเจรจาขนใหม ในตอนทพระลกษณถกหอกโมกขศกดท�าใหพระลกษณ

สลบไมไดสต หนมานตองไปหายามาแกโดยการไปชกรถพระอาทตย สงผลใหหนมาน

ถกพลงแหงแสงอาทตยไหมเปนจล ท�าใหพระอาทตยตองชบชวตหนมานใหกลบขนมา

มชวตใหมอกครง เปนตน (ประเมษฐ บญยะชย, สมภาษณ, 22 มถนายน 2556)

การแสดงเบกโรง

โขนมลนธศนยศลปาชพฯ เปนการแสดงทรกษารปแบบการแสดงโขนแบบ

ราชส�านกทมการผสมผสานระหวางโขนและละครในแตยงคงมพากยและเจรจาเพอรกษา

เอกลกษณการแสดงโขนไว ดงนนโขนแบบราชส�านกมการน�าแบบแผนการแสดงละคร

ในเขามาแทรก สงผลใหการมรบรปแบบการแสดงของละครในมาผสมผสานกบการแสดง

โขน สงหนง คอการแสดงเบกโรง ซงเปนการแสดงเพอถวายพระพร การแสดงเบกโรง

ของโขนมลนธศนยศลปาชพฯ ซงจะตางจากการแสดงของโขนทจดแสดงโดยทวๆไป

โดยรปแบบของการร�าเบกโรงแบบละครในจะแสดงเพยง 4 เรองเทานน คอ รามเกยรต

อณรท ดาหลง และอเหนา จากเหตผลดงนนท�าใหการแสดงเบกโรงของโขนมลนธศนย

ศลปาชพฯ ทเรมแสดงตงแต ป พ.ศ.2550 - พ.ศ. 2556 มการรอฟนการแสดงเบกโรง

ทสบทอดมาจากละครใน ตอมาไดรบการสบทอดตอมายงคณะละครวงสวนกหลาบ2

2 คณะละครวงสวนกหลาบ เปนของสมเดจเจาฟาบรมวงศเธอเจาฟาอษฎางคเดชาวธ กรม

หลวงนครราชสมา ซงการจดตงระหวางป พ.ศ. 2456 – พ.ศ. 2461 / 8 ป ละครวงสวนกหลาบไดรบ

การสบทอดกระบวนทาร�าทสบทอดมาจากคณะละครหลวงในเขตพระราชทานตงแตในสมยตนกรง

รตนโกสนทร ดงนนจงถอวากระบวนทาร�าของคณะวงสวนกหลาบเปนกระบวนททรกษาจารตแบบ

โบราณไวมากทสดภายหลงเมอละครวงสวนกหลาบไดยตลงในป พ.ศ.2461 ศลปนทเคยแสดงเปนตว

ละครส�าคญของคณะไดเขามารบราชการในสงกดกรมศลปากร ถายทอดองคความร เปนแมแบบใหกบ

นาฎศลป ของกรมศลปากร ในเวลาตอมาศลปนทไดถายทอดกระบวนทาร�าใหกรมศลปากร ส�าคญ 3

ทานไดแก ครลมล ยมะคปต ทานผหญงแผว สนทวงศเสน และครเฉลย ศขะวณช

โขนของมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ:

กระบวนการจดสราง อนรกษ พฒนารปแบบ

96

นครนทร น�ำใจด

จนถงกรมศลปากรและสถาบนบณฑตพฒนาศลป และปจจบนก�าลงใกลจะสญหายมา

เปนเกณฑในการคดเลอก และน�าไปสกระบวนการอนรกษใหกลบมาไดรบการ

สบทอดอกครง

ตลอดระยะเวลา 6 ปทผานมา การแสดงเบกโรงประกอบดวยการแสดง 4 ชด

ดงน ร�าประเลง (แสดงป พ.ศ. 2550 และ พ.ศ. 2552 / 2 ครง) ร�ากงไมเงนทอง (กลม

กงไมเงนทอง) (แสดงป พ.ศ. 2553) ฉยฉายกงไมเงนทอง (แสดงป พ.ศ. 2554) ร�าฝรง

ค (แสดงป พ.ศ. 2555) ร�าโคมเวยน (แสดงป พ.ศ. 2556) โดยการแสดงทง 4 ชด ไดม

การอนรกษสบทอดการแสดงไปสกลมเยาวชนทผานการคดเลอกจากทวประเทศ และม

การปรบจ�านวนของนกแสดงใหเหมาะสมกบเวทการแสดงทมขนาดใหญ สงผลเมอมการ

เพมจ�านวนนกแสดง ท�าการแสดงเบกโรงสรางความประทบใจใหกบผชม

ตารางท 1 ตารางเปรยบเทยบพฒนาการของการแสดงเบกโรงละครใน ทสบทอดจากวงสวนกหลาบ

กบรปแบบการแสดงของโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ

การแสดง การอนรกษ การพฒนารปแบบ

ร�าประเลง เปนชดเบกโรงทเชอวาสบทอด

มาตงแตสมยกรงศรอยธยา และ

ไดรบการสบทอดตอกนมาใน

รชสมยพระบาทสมเดจพระพทธ-

เลศหลานภาลย

1. ดานจ�านวน มการเพมจ�านวน

นกแสดง จากเดมจ�านวน 2 คน

เปนจ�านวน 4 คน

2. ดานดนตร ในป พ.ศ. 2550

มการรอฟนใหมบรรเลงเพลง

โดยวงโยวาทต ทมมาตงแตสมย

รชกาลท 5 ประกอบการร�าขน

ร�ากงไมเงนทอง

(กลมกงไมเงนทอง)

การแสดงนเพอถวายพระพร ไดรบ

การถายทอดสบตอกนมาจากศลปน

ละครหลวงในรชสมยพระบาทสมเดจ

พระจอมเกลาเจาอยหวและรชสมย

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา-

เจาอยหว ภายหลงละครวงสวน

กหลาบเปนผสบทอด และ

สบทอดมายงกรมศลปากร

มการรอฟนร�ากงไมเงนทองขน

ใหมและถายทอดการแสดงชดน

ใหกบศลปนรนใหมสบทอด และ

มการอนรกษ สบทอดการ

บรรเลงและขบรองบทพระราช-

นพนธ ในสมเดจพระเจากรม-

พระนรศรานวตวงศ ซงทรงพระราช-

นพนธละครดกด�าบรรพ เรอง

สงขศลปชย ตอนพระอนทรชวย

สงขศลปชยขนจากเหว โดยเชอ

วาจะท�าใหเกดมงคลกบการแสดง

แตขาดผสบทอดใหกลบมาเปนท

รจกอกครง

97

ปท 34 ฉบบท 3 พ.ศ. 2557วารสารมหาวทยาลยศลปากร ฉบบภาษาไทย

การแสดง การอนรกษ การพฒนารปแบบ

ร�าฉยฉายกงไม

เงนทอง

มการรอฟนเนอรองประกอบ

การร�าทน�ามาจากผลงานพระ-

นพนธของสมเดจพระเจาบรม-

วงศเธอ เจาฟาอฎฎางคเดชาวธ

กรมหลวงนครราชสมา ททรง

ปรบปรงจากของเดมในสมย

รชกาลท 4

ร�าฝรงค มการรอฟนร�าชดฝรงค ซงประกอบ

ดวย 9 เพลง คอ เพลงฝรง

ร�าเทา เพลงตะเขง เพลงเจาเซน

เพลงเรว เพลงฉง เพลงจนรว

เพลงจนถอน เพลงจนร�าพด และ

เพลงจนถอน

มการประพนธเนอรองขนใหม

และปรบปรงเวลาใหเหมาะสม

ร�าโคมเวยน มการรอฟน การร�าเพลงโคมเวยน

ฉบบวงสวนกหลาบทถอวาเปน

ตนแบบการการแสดงทไดรบ

การสบทอดโดยตรงจากคณะ

ละครหลวง การแสดงชดดงกลาว

ไมมการบนทกเปนลายลกษณ

เอกสารไว ดงนนการรอฟนทาร�า

และท�านองเพลงโคมเวยน จง

เกดขนมาจากสมภาษณจาก

ผทรงคณวฒหลายทาน

น�าองคความรทไดจากการศกษา

น�าไปสการอนรกษ ดวยการ

รอยเรยงโนตเพลงขนใหม และ

สบทอดใหกบนกเรยน นกศกษา

ทผานการคดเลอกนกแสดง

ตารางท 1 ตารางเปรยบเทยบพฒนาการของการแสดงเบกโรงละครใน ทสบทอดจากวงสวนกหลาบ

กบรปแบบการแสดงของโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ (ตอ)

2. การคดเลอกนกแสดง

การคดเลอกตวนกแสดงโขนรนใหมของมลนธศนยศลปาชพฯ เกดขนครงแรก

ในป พ.ศ. 2553 ในชด “นางลอย” สามารถสรปกระบวนการในการคดเลอกนกแสดงโขน

รนใหม ดงน

- ประชาสมพนธเรองการคดเลอกผานทางสถาบนการศกษานาฏศลปหรอสอ

ทางโซเชยลเนตเวรคเฟสบค (Facebook: khon Performance)

โขนของมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ:

กระบวนการจดสราง อนรกษ พฒนารปแบบ

98

นครนทร น�ำใจด

- ผสนใจเขารบการคดเลอกจะตองกรอกใบสมคร คนละหนงประเภทคอ ตวพระ

ตวนาง ตวยกษ และ ตวลง พรอมทงแสดงทศนคตทมตอการแสดงโขน 1 หนากระดาษ

- ผทรงคณวฒดานนาฏศลป คณะกรรมการของมลนธศนยศลปาชพฯ คดเลอก

นกแสดงผานจากใบสมคร พรอมทงแสดงทศนคตทมตอการแสดงโขน 1 หนากระดาษ

A4 เพอเปนดทศนคตของผสมครเปนการเบองตน

- ผทผานการคดเลอกจากใบสมครในรอบท1 จะตองเขาทดสอบในรอบท 2 ซง

เปนภาคปฏบต เพอแสดงความสามารถดานนาฏศลป ประกอบดวยการร�าตามบทบาท

(ตบท) ทคณะกรรมการก�าหนดใหเพอทดสอบปฏภาณไหวพรบของนกแสดงบนเวทเพอ

ใหสามารถแกไขสถานการณบนเวทการแสดงจรงไดหากไดรบการคดเลอกใหแสดง

- หลงขนตอนการคดเลอกผทผานการคดเลอกจงจะไดรบการฝกซอมกบ

ผเชยวชาญเปนระยะเวลา 6 เดอน เพอเตรยมตวใหพรอมกบแสดงโขนพระราชทาน

จดเดนทส�าคญของการคดเลอกนกแสดง

- เปนครงแรกในประเทศทเปดโอกาสใหผทสนใจจากทวประเทศเขามาฝก

ประสบการณการแสดงโขน ในเวทระดบประเทศ

- คณะกรรมการคดเลอกนกแสดงโขนรนใหม มาจากศลปนผทรงคณวฒระดบ

ประเทศและเชญบคคลทมชอเสยงในระดบประเทศ เขามาเปนสวนหนงในคณะกรรมการ

จดแสดงโขนมลนธศนยศลปาชพฯ เปนการสรางภาพลกษณททนสมยและเปนทรจกใน

วงกวางมากขน อาท คณอรนภา กฤษฎ เขามาสงเสรมทางดานบคลกภาพ การวางตว

บนเวทของนกแสดง คณพศมย วไลศกด ศลปนแหงชาต ประจ�าป พ.ศ.2553 สาขาศลปะ

การแสดง (ภาพยนตรและละครโทรทศน) คณยทธนา ลอพนธไพบลย ผก�ากบการแสดง

- นกศกษาทเขามาคดเลอก ผทผานการคดเลอกและมคะแนนสงสดในแตละ

ประเภทจะไดรบทนการศกษาจากส�านกงานทรพยสนสวนพระมหากษตรย จ�านวน

10,000 บาท และมอบทนการศกษาแกเยาวชนทผานการคดเลอกทกคน ตลอดถงคา

เดนทางของนกเรยนนกศกษาทเขามาคดเลอกแตไมผานการพจารณาดวย

3. การจดท�าฉาก

การจดสรางฉากโขนของมลนธสงเสรมศนยศลปาชพฯ แบงเปน 2 ลกษณะ คอ

ฉากแบบลอยตวทจะมขนาดสอดคลองกบพนทของเวท และเนนการใชสอยของฉากการ

แสดงไดจรง ฉากทเปนภาพวาดมการใชเทคนคแสงเงา ท�าใหภาพดมมตลกกวาง

สามารถสรปกระบวนการในการจดท�าฉากในชวงระหวางป พ.ศ.2550 – พ.ศ.2556 / 6 ป ดงน

กระบวนการในการจดท�าฉาก

ขนท 1 ก�ำหนดจ�ำนวนฉำกทตองใชประกอบการแสดงจากคณะกรรมการ

จดการแสดงโขน

99

ปท 34 ฉบบท 3 พ.ศ. 2557วารสารมหาวทยาลยศลปากร ฉบบภาษาไทย

ภาพท 1-2 ภาพซาย บรรยากาศในระหวางการคดผแสดงตวพระโขนรนใหมในการแสดงโขน ตอน โมกศกด

ภาพขวา ผเขาคดเลอกนกแสดงโขนก�าลงร�าตามบทบาท (ตบท)

บนทกภำพเมอ 22 มถนำยน 2556, ส�ำนกงำนทรพยสนสวน พระมหำกษตรย

ขนท 2 รำงภำพ (Sketch) สรางภาพตนแบบจากการรางของอาจารยสดสาคร

ชายเสม คณะกรรมการจดสรางฉากโขน โดยอาศยแรงบนดาลใจมาจากศลปกรรมสมย

รชกาลท 1 เชน รปแบบสถาปตยกรรมในพระบรมมหาราชวง ลวดลายไทยจากตลาย

รดน�าวดระฆงโฆสตารามวรมหาวหาร ภาพจตรกรรมฝาผนงในพระทนงพทไธสวรรย

พพธภณฑสถานแหงชาตพระนคร เปนตน

ภาพท 3-4 ภาพจากซายอาจารยสดสาคร ชายเสมกบผลงานภาพตนแบบ

ภาพขวา ผลงานแบบรางภาพและลงส

บนทกภำพเมอ 18 มถนำยน 2556 , โรงเรยนศลปะพระนคร: กรงเทพฯ

ขนท 3 กำรป นตนแบบ (Model) สรางประตมากรรมตนแบบส�าหรบอปกรณ

ประกอบฉากทมมตแบบลอยตว เชน การป นตนแบบชางเอราวณ การป นตนแบบหนมาน

ดวยดนน�ามน หรอแกะโฟม

โขนของมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ:

กระบวนการจดสราง อนรกษ พฒนารปแบบ

100

นครนทร น�ำใจด

ภาพท 5-6 ภาพซาย ฉากหนมานเกบสรรพยาสวนหนงของฉากในการแสดงโขนพระราชทานป พ.ศ.2556

ภาพขวา การหลอปนตนแบบลายกนก กอนทจะน�าไปสการแกะสลกไม องคประกอบหนงของ

การจดสรางราชรถอปกรณประกอบการแสดงโขน

บนทกภำพเมอ 18 มถนำยน 2556, โรงเรยนศลปะพระนคร: กรงเทพฯ

ขนท 4 กำรสงตนแบบ การน�าตนแบบทเปนประตมากรรม (ตนแบบ) ไปปรกษา

กบชางเทคนค ในกรณทตองการใหประตมากรรมตนแบบ เมอขยายขนาดแลวเปนฉาก

ทสามารถเคลอนยาย หมนรอบตว หรอเกดเปนฉากทชวยสรางจนตภาพใหการแสดง

ไดเสมอนจรง เชน ฉากหนมานอมพลบพลาทประทบของพระรามและหนมานสามารถ

ลมตาหลบตาไดเสมอนจรง

ขนท 5 กำรขยำยตนแบบฉำกใหเทำขนำดจรง โดยจะเทยบจากสดสวนกบ

พนทบรเวณเวทแสดงจรงคอ เวท สง 22 เมตร ยาว 24 เมตร ลกษณะของฉากทจด

สรางแบงเปน ฉากแบบลอยตว เชน การสรางพลบพลาจ�าลองทประทบของพระราม

ทางคณะผจดสราง พยายามสรางฉากใหมขนาดใหสอดคลองกบพนทของเวท และนกแสดง

สามารถเขาไปนงประกอบฉากการแสดงไดจรง และเมอตดตงบนเวทแลวตองท�าใหภาพ

รวมบนเวทสวยงามลงตว สวนฉากแบบเปนภาพวาด ทางคณะผพยายามออกแบบ

ภาพท 7-8 ภาพซาย นกศกษาจากมหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลรตนโกสนทรก�าลงขยายตนแบบฉาก

ภาพขวา ตวอยางฉากทถกขยาย

บนทกภำพเมอ 18 มถนำยน 2556 , โรงเรยนศลปะพระนคร: กรงเทพฯ

101

ปท 34 ฉบบท 3 พ.ศ. 2557วารสารมหาวทยาลยศลปากร ฉบบภาษาไทย

และวาดฉากใหมสดสวนกวางยาว สอดคลองกบขนาดเวทพรอมทงพยายามวาดใหฉาก

ดมมต ดวยการใชเทคนควาดโดยใชแสงและเงา เชน การวาด ฉากทองพระโรงเมอง

ลงกา ใหดมมตกวาง และลก เปนตน

ขนท 6 กำรลงมอสรำงและกำรลงสฉำก ในขนตอนนคอการจดท�าลายละเอยด

ปลกยอยของฉาก เชน การวาดลาย การลงส การตดกระจก เปนตน ในสวนของขนตอน

นทางคณะจดสรางฉากจะเปดโอกาสใหกบนกเรยนนกศกษาในสถาบนการศกษาทเปด

การเรยนการสอนวชาศลปะไทยหรอวชาทเกยวของ เชน มหาวทยาลยเทคโนโลย

ราชมงคลรตนโกสนทร (เพาะชาง) มหาวทยาลยศลปากร ชางจากศนยศลปาชพฯ จงหวด

พระนครศรอยธยา ฯลฯ ทมความตงใจเขามาฝกประสบการณรวมจดท�าฉาก

ขนท 7 กำรประกอบฉำกจรง จะใชเวลาด�าเนนการประมาณ 10 วนโดยจะ

ก�าหนดจดตางๆ บนเวทในตดตงอปกรณ (Blogging) บนเวท

ขนท 8 กำรปรบ ลด ฉำก น�าฉากทสรางเสรจมาประกอบกบเวทพรอมทงนกแสดง

จะมการฝกซอมกบฉาก เพอท�าใหนกแสดงเกดความคนชนกบฉากและท�าใหเหนถงจด

ทควรปรบปรงของฉากวาเปนอปสรรคส�าหรบการแสดงในจดไหน เพอน�าไปสการปรบ

ลดหรอเพมเตมตามทคณะกรรมการฯ เหนสมควร

ขนท 9 แสดงจรง ในตลอดระยะเวลา 1 เดอนระหวางการแสดงทางคณะ

กรรมการจะมการสงเกตภาพรวมของการแสดงและขอบกพรองของฉากทควรแกไข เพอ

น�าไปสการปรบหรอเพมเตมฉากในรอบการแสดงถดไป และเพอใหการแสดงภาพรวม

ออกมาสมบรณทสด

ข นท 10 กำรรอถอนและเกบรกษำ เมอสนสดการแสดง ฝายฉากรอถอนฉาก

และอปกรณตางๆ ซงอปกรณเหลานจะถกเกบรกษาไวและซอมแซมใหสวยงาม พรอม

ใชในการแสดงปถดไป

4. ระบบแสง ระบบเสยงทใชประกอบการแสดง

เทคนคตางๆ บนเวทการแสดง ผลของการศกษาสามารถสรปจดเดนไดดงน

- มการเปลยนฉากอยางรวดเรว โดยทไมตองปดไฟหรอไมตองปดมานลง โดย

ใชเทคนคใหฉากตดลอสามารถเคลอนเขา-ออกไดเอง และเทคนครโมทคอนโทล

สญญาณวทยจากหลงโรงเหมอนทละครเพลงในตางประเทศใช

- มการใชควนและระบบแสง (Lighting) โดยการปรบแสงใหมดและสวางในชวง

การแสดงทตองการชวยเสรมใหตวละครดสวยงามหรอชวยสรางอารมณรวมระหวางเนอ

เรอง ฉาก ตวละคร และผชม เชน ในการแสดงชดนางลอย ในฉากทนางเบญกายแปลง

กายเปนนางสดาแลวลอยน�ามา มคลนน�าและหมอกควนซงใหอารมณเหมอนตอน

รงสาง

โขนของมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ:

กระบวนการจดสราง อนรกษ พฒนารปแบบ

102

นครนทร น�ำใจด

- มการใชระบบสลงประกอบการแสดง เนองจากวรรณคดเรองรามเกยรตม

เนอหาแบบจตนาการ ดงนนเพอชวยใหการแสดงมความสมจรงและสรางความตนตาตน

ใจใหกบผชม กอนการแสดงนกแสดงจงตองมการฝกซอมกบสลงกอนการแสดงเพอชวย

เพมความปลอดภยและความพรอมเพยงของนกแสดง เชน ฉากหนมานตลงกากลาง

อากาศ เปนตน

5. เครองแตงกายโขน

เครองแตงกายโขนถอไดวาเปนงานประณตศลปของไทยทตองอาศยความช�านาญ

ของศลปน และใชเทคนคทละเอยด เชน การปกชดโขน การประดบตดกระจกเครองประดบ

เปนตน ผนวกกบในปจจบนวสดอปกรณบางชนดทใชในการจดท�าเครองแตงกายโขนเปน

วสดทหายาก มราคาแพง สงผลใหลายละเอยดของเครองแตงกายโขนในปจจบนถดลดถอน

ลงไปมาก กรมศลปากรซงเปนหนวยงานราชการทรบผดชอบดานการอนรกษสงเสรมศลปะ

การแสดงของไทย มขอจ�ากดในดานงบประมาณ และการจดสรางเครองแตงกายโขนมการ

จางเหมาประมลงานโดยเอกชน ท�าใหเครองแตงกายโขนของกรมศลปากร มการทอนลาย

ละเอยดและวสดในการจดท�าชดโขนละคร และลวดลายการปกบนเครองแตงกายโขนม

ลวดลายขนาดใหญตางจากเครองแตงกายโขนโบราณ ท�าให ขาดความงามทางสนทรยะ

ดวยพระมหากรณาธคณแหงสมเดจพระนางเจาพระบรมราชนนาถ ททรงมพระราชปณธาน

สบสานจรรโลงโขนซงเปนศลปะการแสดงขนสงของชาต ทรวบรวมศลปะทางเชงชาง ๆ

แขนงตางของไทย โดยทรงพระกรณาโปรดเกลาฯใหมการศกษารปแบบเครองแตงกายโขน

ละครแบบโบราณ รวมไปถงการรอฟนงานประณตศลปของไทยทก�าลงขาดผสบทอดให

กลบมาไดรบการฝกหดถายทอดใหกบนกเรยนของมลนธสงเสรมศลปาชพฯ

เครองแตงกายโขน ประกอบดวย 5 สวน ไดแก พสตราภรณ3 ศราภรณ4

ถนมพมพาภรณโขน5 หวโขน และการแตงหนาโขน การแตงกายโขนละครในปจจบน

มการทอนรายละเอยดและวสดในการจดท�าชดโขนละคร และขนาดของลวดลายมขนาด

ใหญ ขาดความงามทางสนทรยะ สมเดจพระนางเจาพระบรมราชนนาถฯ ทรงมพระราช

ปณธานสบสานจรรโลงโขน และฝกหดชางฝมอแขนงนใหคงอย จงท�าใหทรงมพระราชเสาวนย

ทจะทรงจดสรางเครองแตงกายโขนขน โดยมมลนธศนยศลาชพฯ เปนผสนองพระราชเสาวนย

3 พสตราภรณโขน คอ เครองประดบตกแตงในสวนทเปนผา พสตราภรณโขนนนเลยน

แบบมาจากเครองแตงกายของพระมหากษตรยและพระบรมมวงศานวงศชนสง

4 ศราภรณ คอ เครองตบแตงศรษะของการแสดงนาฏศลปโขน ละคร ประเภทของเครอง

ศราภรณ แบงเปน 5 ประเภท ดงน ชฎา มงกฎ ปนจเหรจ รดเกลา กระบงหนา

5 ถนมพมพาภรณ คอ เครองประดบประกอบตบแตง ในการแสดงโขนนยมใชวสดทเลยน

แบบจากเครองตนทรงของพระมหากษตรยและพระบรมวงศชนสง

103

ปท 34 ฉบบท 3 พ.ศ. 2557วารสารมหาวทยาลยศลปากร ฉบบภาษาไทย

พรอมทงมการสรางภาคเครอขายนกวชาการความเชยวชาญแขนงตางๆ หลาย

ทาน ไดแก อาจารยวรธรรม ตระกลเงนไทย อาจารยสรตน จงดา อาจารยพรมณฑ ชมธวช

อาจารยสดสาคร ชายเสม ฯลฯ โดยภาคเครอขายนกวชาการจะรวมกนท�างานเพอ

อนรกษ องคความร และน�าไปสการพฒนา

ขนตอนกำรอนรกษ

คณะกรรมการจดสรางชดโขน ใชกระบวนการศกษาคนควาจากเอกสารภาพเกา

ชดโขนละครจากหอจดหมายเหตแหงชาต ภาพฉลองพระองคของเจานาย ตลอดไปจน

เครองทรงเจานายตางเชน ผาทรงสะพก ชดเครองตน เปนตน รวมไปถงการศกษาจาก

เครองแตงกายโขนละครจากกองมหรสพในสมยรชกาลท 6 ทจดแสดงอยในพพธภณฑ

สถานแหงชาตพระนครนอกจากนนในดานผกลวดลายของเครองแตงกายโขนมการศกษา

ลวดลายและการวางโครงสรางโดยดตวแบบจากภาพจตรกรรมฝาผนงสมยรชกาลท 1

ซงถอวาเปนยคแหงการฟนฟศลปะวทยาการ โดยชางฝมอทสบมาจากกรงศรอยธยา

และน�าผลของการศกษาไปสการพฒนาเครองแตงกายโขนของมลนธสงเสรมศลปาชพฯ

ดงน

พสตรำภรณ

ก) เสอโขน มการปรบขนาดเสอโขนใหมขนาดทใหญขน เนองจาก

ชดโขนเดมของกรมศลปากรยดรปแบบและขนาดของชดโขนโบราณเปนแมแบบ สงผล

ใหชดโขนมขนาดทไมเหมาะกบสรระรางกายของนกแสดง ในปจจบนทมขนาดสรระท

ใหญขน ท�าใหชดเปนอปสรรคในการแสดง และมการปรบขนาดของอนทรธน ทเดมชด

ของกรมศลปากรออกแบบใหอนทรธนมขนาดใหญ ท�าใหอนทรธนบงหนานกแสดงซง

ผดเพยนไปจากรปแบบของชดโขนละครแบบโบราณ อาจารยพรมณฑ ชมธวช จงได

ปรบขนาดสดสวนของอนทรธนใหมขนาดทเลกลง

ข) ผาหอยหนา มการก�าหนดขนาดของผาหอยหนา หอยขางจากเดม

ทชดของกรมศลปากรมขนาดสนผดเพยนไปจากรปแบบของชดโขนละครแบบโบราณ

ใหมขนาดทยาวขน และยงมการออกแบบลวดลายการปกโดยใชเทคนคโบราณทใกล

สญหาย เชน การปกแบบหกดนขอถมโปรง การปกหกทองแลง ฯลฯ

ค) ผานง การนงผาของตวละครโขนในปจจบนทตวพระนยมนงผา

สนเหนอสนบเพลา หรอการนงแบบหางหงสนยมนงเลยเขาขนมา ซงเพยนไปจากรป

แบบของชดโขนละครแบบโบราณ ทางคณะกรรมการจดท�าชดเครองแตงกายโขน จง

แกไขปญหาในเบองตนดวยการ สงทอผายกจากแหลงผลตจากเมองสรต ประเทศอนเดย

ซงเปนแหลงทอผายกทส�าคญมาตงแตสมยกรงศรอยธยา พรอมทงก�าหนดขนาดความ

ยาวและกวางของผาใหมรปแบบสดสวนของชดใกลเคยงแบบโบราณมากทสด จนกระทง

โขนของมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ:

กระบวนการจดสราง อนรกษ พฒนารปแบบ

104

นครนทร น�ำใจด

มการฟนฟภมปญญาการทอผายกทองโบราณเมองศรนครศรธรรมราชทในระยะหลง

ขาดผสบทอดจนท�าใหองคความรคอยๆ เลอนหายไปจากชาวนครศรธรรมราช ใหกลบ

มาไดรบการฝกหดและทอขนอกครงโดยคนในทองถน ผลจากการฟนฟการทอผายก

เมองนครศรธรรมราช ท�าใหในป พ.ศ.2553 ในการจดโขนมลนธสงเสรมศนยศลปาชพฯ

ชด นางลอย ทางกรรมการจดแสดงโขนพระราชทาน และไดมการน�าผายกเมอง

นครศรธรรมราชมาใชเปนสวนหนงของการแสดงโขน

ถนมพมพำภรณ

การจดสรางเครองถนมพมพาภรณของโขนมลนธสงเสรมศนยศลปาชพฯ

มการศกษารปแบบมาจากภาพถายโบราณเครองถนมพมพาภรณชดโขน เพอใชเปนตน

แบบในการออกแบบจดสราง ซงมอาจารยวรธรรม ตระกลเงนไทย เปนผออกแบบ โดย

ใชชางฝมอจากวทยาลยชางทองหลวงกาญจนาภเษกจดสรางสวนหนง วทยาลยในวง

ชายและอาจารยวรธรรม จดท�าอกสวนหนง ซงกรรมวธในการจดสรางถนมพมพาภรณ

จะหลอมาจากเงนดวยเทคนคสมยใหมแลวน�าไปชบดวยทองค�าประดบพลอย จงท�าให

ถนมพมพาภรณมความงดงามและใกลเคยงกบถนมพมพาภรณโบราณทนยมสรางมา

จากวสดมคา

หวโขน

การจดสรางหวโขนในการแสดงโขนมลนธสงเสรมศนยศลปาชพฯ

ทางคณะกรรมการจะท�าการการศกษารปแบบศราภรณและหวโขนโบราณทเกบรกษาไว

ในพพธภณฑสถานแหงชาตพระนครหรอศกษาจากปฎมากรรมโบราณ เชน ปฎมากรรม

รปยกษบรเวณพระมณฑปวดพระศรรตนศาสดาราม เปนตนแบบการจดสราง การจด

สรางหวโขนของมลนธสงเสรมศนยศลปาชพฯ ทางคณะกรรมการแกไขปญหาของ

การจดสรางหวโขนในปจจบนของชางไทยทนยมหลอหวโขนดวยเรซน ท�าใหนกแสดง

ทสวมหวโขนมความรสกรอนเปนอปสรรคในการแสดง ดวยการพยายามผสมผสาน

เทคนคโบราณกบแนวทางการใชวสดสมยใหมทดแทนวสดโบราณทหายากมราคาสง

เรมตงแตการขนโครงหวหน ไดมการปรบเอาวสดสมยใหมคอ ปรบมาใชขเลอยผสมกาว

มาใชเปนวสดในการป นแทนการป นหนาดวย “รกสมก”6 ตามเทคนคแบบโบราณจง

6 รกสมก เปนวสดทประกอบขนดวยรกน�าเกลยงสมกน�ามนยาง และปนแดงเลกนอยผสม

รวมเขาดวยกนเปนเนอวสดทอาจป นใหเปนรปทรงตาง ๆ ไดดงประสงค และรกสมกนภายหลงแหง

สนทแลวจะแขง และคงรปอยเชนนนไดนานไมแตกหกงาย หากไมถกกระทบกระทงอยางแรง รกสมก

จงเปนวสดอกชนดหนงทชางป นสมยกอนนยมท�าขน ส�าหรบใชป นงานป นบางชนด

105

ปท 34 ฉบบท 3 พ.ศ. 2557วารสารมหาวทยาลยศลปากร ฉบบภาษาไทย

ท�าใหมน�าหนกทเบา ระบายความรอนไดด รวมถงการรองพนหวโขนดวยสน�ามนสเหลอง

แทนยางรกซงหายากในปจจบน แลวจงปดดวยทองค�าเปลวลงบนลาย

ขนตอนในการเขยนหนาโขน จะศกษาสตามพงษตวละคร ซงมการ

ออกแบบการลงสใหใกลเคยงสโบราณโดยทางคณะกรรมการจะมการผลตสขนใหมจาก

วสดธรรมชาตอนเปนตนก�าหนดสตางๆ ตามแนวคดทฤษสแบบไทย เชน สหงสบาท (ส

แดง) สหงสดน (สดนแดง) สหงฆเสน (สแดงเสน) สหงฆชาด (สแดงชาด) สนวล (ส

เหลอง) สกามป (สเหลอง) สเขยวในแค (สเขยว) สลกหวา (สคราม) สดอกตะแบก

เปนตน ท�าใหหวโขนของมลนธสงเสรมศลปาชพฯ ใกลเคยงกบของโบราณมากทสด และ

เพอแกไขปญหาของการเขยนหนาโขนในปจจบนทใชสเคมทมเฉดสก�าหนดไวตายตว จง

ท�าใหหวโขนถกลดทอนในดานสนทรยะภาพลงไปมาก

เครองศรำภรณ

เครองศราภรณ คอ เครองตบแตงศรษะของการแสดงโขน รปแบบ

ของศราภรณโขน สรางเลยนแบบมาจากเครองตนของพระมหากษตรย เพยงแตใชวสด

ในการท�ามาจากกระดาษเปนโครงและตบแตงลวดลายดวยขรก ปดทองประดบกระจก

และเพชรพลอยเทยม สามารถแบงประเภทของเครองศราภรณเปน 5 ประเภท ดงน ชฎา

มงกฎ ปนจเหรจรดเกลา และกระบงหนา ในการแสดงโขนมลนธสงเสรมศนยศลปาชพฯ

มการประยกตใชวสดสมยมาใชทดแทนวสดโบราณทหายากในปจจบน เชน การขนรป

เครองศราภรณ เทคนคโบราณจะใชกระดาษสาหรอกระดาษขอย ใชยารก เคยวเปนกาว

ใชรกสมกผสมขเถาใบตองมากดเปนลวดลาย และใชน�ารกเปนตวประสานในการตดทอง

แตดวยปจจบนวสดดงกลาวคอนขางหายาก ในการจดสรางเครองศราภรณของมลนธ

ศนยศลปาชพจงมการใชวสดสมยใหมเขามาทดแทน เชน การใชสโป (สรองพน) แทน

การใชรกสมกในการรองพน การใชกาวลาเทกซมาใชแทนน�ารก ในการประสานทอง การ

ประดบตบแตงมการใชเพชรรด แทนการใชเลอมกระจบเกรยบแบบโบราณ (สรตน จงดา,

สมภาษณ, 23 มถนายน 2556)

กำรแตงหนำ

การแตงหนาโขนในมลนธศนยศลปาชพฯ เกดขนมาจากพระราชเสาวนย

ของสมเดจพระนางเจาพระบรมราชนนาถททรงปรบปรงวธการแตงหนาโขนขนมาใหม

เพอเปนเอกลกษณะเฉพาะตวโขนขน ในการปรบปรงรปแบบการแตงหนาไดมการศกษา

รปแบบการพฒนารปแบบการแตงหนาโขนไดยดหลกทส�าคญในการปรบปรงการแตงหนา

3 ประการคอ เปนการแตงหนาทมเอกลกษณของโขน เปนการแตงหนาทตองงามเทา

หวโขน และตองเกดความงามทงมองระยะไกลและระยะใกล ผลจากแนวคดดงกลาวน�า

ไปสการพฒนารปแบบการแตงหนานวา “แนวพระราชนยม”

โขนของมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ:

กระบวนการจดสราง อนรกษ พฒนารปแบบ

106

นครนทร น�ำใจด

รปแบบการแตงหนา “แนวพระราชนยม” ยดหลกจากจตรกรรมไทย

คอ พยายามแตงหนาใหไดตามรปแบบในอดมคตแบบไทยทจะตองมรปหนาไข มระยะ

คว ปาก ตา ทเหมาะสม นอกจากนนยงจะตองค�านงถงเรองสของเครองส�าอาง โครงเสน

ขนาดเวท และลกษณะเครองแตงกายดวย มการก�าหนดโครงสรางของสหลกในการแตงหนา

ไดเปน 3 สหลก คอ สขาว สด�า และสแดง รวมถงการวาดควขนมาใหมเพอใหมลกษณะ

รปควโกงเปนคนศรตามอดมคตแบบไทย เพอเปนการแกไขปญหาลกษณะควทตางกน

ของแตละบคคล

ภาพท 9-10 ภาพซาย ผายกผลงานสมาชกศนยศลปาชพฯ จ.นครศรธรรมราช

บนทกภำพเมอ 8 สงหำคม 2556, งำนเฉลมเฉลมพระเกยรตพระรำชนนำถฯ :

ศนยกำรคำสยำมพำรำกอน

ภาพขวา กลมทอผาบานจนทรโสมา จงหวดสรนทร ก�าลงทอผายกทใชสวนหนงของ

การแสดงโขน

บนทกภำพเมอ 25 มกรำคม 2557, กลมทอผำจนทรโสมำ ต.ทำสวำง อ.เมอง จ.สรนทร

6. ดนตรทใชประกอบการแสดง

องคประกอบทางดนตรทส�าคญของการแสดงโขน ม 3 สวน ไดแก การบรรจ

เพลง ดรยางคศลปบทพากย ค�าเจรจา บทรองของโขน โดยการจดสรางโขนมลนธ-

สงเสรมศลปาชพฯ สามารถสรปกระบวนการอนรกษ พฒนารปแบบ ไดดงน

1) การบรรจเพลงโขน ถอไดวาเปนขนตอนหนงทส�าคญมากเพราะเพลงเปน

องคประกอบทชวยสรางสรางสนทรยศาสตรใหกบการแสดง ขนตอนการบรรจเพลงโขน

มลนธสงเสรมศลปาชพฯ เรมตนเมอสมเดจพระนางเจาพระบรมราชนนาถทรงมกระแส

รบสงผานลงมาทางรองราชเลขาธการในพระองคฯ ทรงเลอกตอนทจะแสดง หลงจาก

นนทางคณะกรรมการ น�าโดยนายประเมษฐ บญยะชย ผก�ากบการแสดง จดท�าบทและ

107

ปท 34 ฉบบท 3 พ.ศ. 2557วารสารมหาวทยาลยศลปากร ฉบบภาษาไทย

ค�าบรรยาย จากนนนางทศนย ขมทอง ผเชยวชาญทางดานคตศลปไทยจากสถาบน-

บณฑตพฒนศลปและศลปนแหงชาตประจ�าป พ.ศ.2555 ดานดนตรไทย-คตศลป จะเปน

ผบรรจเพลง โดยการบรรจเพลงในแตละปของการแสดงนนตองอาศยกระบวนการใน

การศกษาทงจากขอมลทางเอกสาร ต�ารา และความทรงจ�าจากผคณวฒทเชยวชาญหลายๆ

ทาน อาท อาจารยประเมษฐ บณยะชย อาจารยดษฎ มปอม ฯลฯ เพอมงทจะอนรกษเพลง

โบราณอนทรงคณคาและใกลทจะเลอนหายไปจากสงคมไทยใหกลบมาเปนทรจกอกครง

เชน เพลงโคมเวยน เพลงเตาเห ปนตะลง ฯลฯ ดวยการฝกหดใหกบนกเรยนนกศกษา

ของสถาบนบณฑตพฒนศลป กรมศลปากร เปนผสบทอด

2) ดานการขบรอง หรอ คตศลปไทย มการพฒนารปแบบการขบรองโดยการ

เพมจ�านวนผขบรอง และวงดนตรโดยแบงเปน 2 ฝ งของเวทแสดง มการขบรองพรอม

กน และยงเปนเวทแรกในเมองไทยทมการน�านกรองชายมารองเปนตนบท สงผลใหม

เสยงทไพเราะกงวาน

3) การแสดงโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ เปนเวทการแสดงแหงแรกใน

ประเทศไทยทเปดโอกาสใหแกผทมความสนใจในการขบรองเพลงไทยจากทวประเทศได

เขามาคดเลอกผขบรองพรอมกบวงดนตรของส�านกงานสงคต กรมศลปากร

4) ดานดรยางคศลป โขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ ระหวางป พ.ศ.2550 - พ.ศ.

2556 มการใชดนตรประกอบการแสดงแบงเปน 2 รปแบบ คอ

4.1) ป พ.ศ.2550 และพ.ศ.2552 มการรอฟนการบรรเลงเพลง

วงโยธาวทต ประกอบการแสดงโขน ตามพระนพนธในสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ

เจาฟาบรพตรสขมพนธกรมพระนครสวรรควรพนต ทรงมความสนพระทยดนตรทงทาง

ดานดนตรไทยและดนตรแบบตะวนตก จงสงผลใหพระองคทรงพระนพนธโดยทรงปรบ

โนตเพลงไทยเดมจากเพลงตบเรองรามเกยรตในสมเดจพระเจา-บรมวงศเธอ เจาฟากรม-

พระยานรศรานวดตวงศ มาเปนโนตเพลงสากล รวมกบจางวางทว พาทยโกศล เพอใช

บรรเลงในวงโยธวาทต ซงไดบนทกและเกบรกษาไวเปนมรดกทางดนตรของไทยจงถง

ในปจจบน เพอเปนการอนรกษ และสบสานมรดกทางวฒนธรรมดานคตศลปของไทย

สมเดจพระนางเจาพระบรม-ราชนนาถจงทรงมพระราชเสาวนยใหจดการแสดงโขนชด

พรมมาศขนครงแรกในป พ.ศ.2550 โดยการแสดงในครงนนมการใชวงดนตรโยธาวทต

กลบมาเลนขนอกครง

4.2) พ.ศ.2553 - พ.ศ.2556 ใชการบรรเลงเพลงปพาทยมโหร การ

แสดงโขนนน แตเดมวงปพาทยประกอบการแสดงการบรรเลงวงปพาทย คอ การบรรเลง

เพลงทผสมดวยเครองตและเปา แบงประเภทวงปพาทยตามจ�านวนเครองดนตรประกอบ

วงเปน 3 ขนาด คอ 1) วงปพาทยเครองหา 2) วงปพาทยเครองค และ 3) วงปพาทย

โขนของมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ:

กระบวนการจดสราง อนรกษ พฒนารปแบบ

108

นครนทร น�ำใจด

เครองใหญ

ตอมาในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว (พ.ศ.2411 – พ.ศ.

2453) อนเปนยคแหงการเปลยนผานทางดานวฒนธรรมตะวนตกเขามาสสงคมสยาม

มากขน อนเปนวเทโศบายทางการเมอง เพอทจะแสดงใหอารยประเทศตาง ๆ เหน

ประเทศไทยมอารยะทางวฒนธรรม ในรชสมยนพระองคจงมงทจะเจรญสมพนธไมตรกบ

นานาอารายะประเทศ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงพระกรณาโปรดเกลา

ใหสมเดจพระเจานองยาเธอ เจาฟากรมขนนรศรานวดตวงศ (สมเดจพระเจาบรมวงศ

เธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ) โดยทรงรบแนวคดทางดานดนตรตามแนวคด

แบบตะวนตกทนยมการเรยงรอย บรรจเพลงบรรเลง และพระนพนธบทละครเปนเรองราว

ตาง ๆ เรยกวา “ตบเรอง” ซงตอมาไดพฒนาใหมรปแบบการแสดงทท�าใหผชมเกด

จนตนาการ โดยเรยกการแสดงนวา การแสดงคอนเสรต สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ

เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ ทรงพระนพนธตบเรองจากวรรณคดจ�านวน 2 เรอง

คอ เรองรามเกยรต และเรองอเหนา เรองรามเกยรต ทรงพระนพนธ ๓ ตอน ไดแก ตอน

นางลอย ในป พ.ศ.2441 ตอนพรหมมาศ ในปลายป พ.ศ.244 ซงตอมาโขนมลนธ-

สงเสรมศลปาชพฯ ไดเลอกโขนตอน พรหมมาศ และตอน นางลอย มาจดแสดง เพอ

เปนการอนรกษรปแบบการบรรจเพลงตามแนวทางของคอนเสรต สมเดจพระเจาบรม-

วงศเธอ เจาฟากรมพระยา-นรศรานวดตวงศ มาเปนแนวทาง จากการศกษาและ

สมภาษณเชงลกของคณกรรมการบรรจเพลง ตวอยางเพลงทมการรวบรวมไวบางสวน

ไดแก เพลงกราว เพลงกลม เพลงคกพาทย ฯลฯ

7. การประชาสมพนธ

ผลการศกษาสามารถสรปแนวทางการประชาสมพนธซงขอแบงแนวทาง

การประชาสมพนธเปน 6แนวทาง ไดแก

1) การเพมชองทางจ�าหนายบตร ดวยการน�ารปแบบการจดจ�าหนายบตรเขาชม

ใหสะดวกตอผชมมากขนผานทางบรษท Thai Ticket Major ซงเปนบรษทจดจ�าหนาย

บตรทมจดจ�าหนายบตรตงอยในหางสรรพสนคา ผชมสะดวกในการซอ และยงมเวปไซต

เปนอกชองทางหนงในการจ�าหนายบตร จงเปนการกระตนใหจ�านวนผชมกลมคนรนใหม

มจ�านวนมากขน

2) การประชาสมพนธดวยสอสงพมพ จ�าแนกประเภทใหญๆ ของการ

ประชาสมพนธจากสอทเปนสงพมพได 3 ประเภทคอ ทางหนงสอพมพ ทางนตยสาร

และโปสเตอร

3) การประชาสมพนธทางโทรทศน เปนชองทางหนงทสามารถตดตอสอสารท

สามารถเขาสกลมเปาหมายไดสะดวกและงายทสด โดยคณะกรรมการจดสรางโขนมลนธ-

109

ปท 34 ฉบบท 3 พ.ศ. 2557วารสารมหาวทยาลยศลปากร ฉบบภาษาไทย

ศนยศลปาชพฯ ไดประชาสมพนธจากโทรทศน ทงในรปแบบของการโฆษณา การน�า

ตวอยางไปแสดงในรายการประเภทสงเสรมศลปวฒนธรรม เชน รายการคณพระชวย

ทางสถานโทรทศนชอง 9 (โมเดรนไนน) เปนตน

4) การประชาสมพนธทางอนเทอรเนตมการสรางเฟสบคขน https:www.

facebook.com/pages/Khon-Performance. เพอเปนชองทางในการตดตอสอสารระหวาง

ผชมกบคณะกรรมการผานสอทางโซเชยลเนตเวรค และประชาสมพนธกจกรรมตางๆ

5) การจดท�าของทระลกเพอหารายไดสนบสนนการแสดง อาท สจบตรการแสดง

เสอยด แกวน�า รม เปนตน

6) การเผยแผความรในการอนรกษและจดสรางโขนพระราชทาน ถอไดวาเปน

พทธกจหนงทส�าคญ โดยมการด�าเนนกจกรรมซงไดรบความรวมมอจากอาจารย คณะกรรมการ

จดท�าโขนพระราชทานและผทรงคณวฒหลายทานมาเปนวทยากรในการบรรยายใน

หวขอ “พระนางเจากบการอนรกษโขน”

สวนท 2 การอนรกษและการพฒนารปแบบโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ ทผาน

มาระหวางป พ.ศ.2550 – พ.ศ.2556 / 6 ป

ตลอดระยะเวลา 6 ปทผานมา (พ.ศ.2550 - พ.ศ.2556) ทมลนธสงเสรมศลปาชพฯ

ไดจดใหมการแสดงโขนรวม 5 ชด คอ ชดพรหมมาศ ชดนางลอย ชดศกมยราพณ ชด

จองถนน และชดโมกขศกดนน จ�านวนผเชาชมการแสดงในแตละปนน มจ�านวนมากขน

ทกป และกลมผเขาชมมทงเดก นกเรยน นกศกษา ผสงอาย ไปจนถงชาวตางประเทศ

(อนชา ทรคานนท, สมภาษณ, 22 มถนายน 2556) ตลอดจนมกระแสชนชมถงความงดงาม

อลงการของเครองแตงกายทประณตงดงาม ความยงใหญของฉากโขนทเสมอนจรง ตรง

ใจผชม เบองหลงความส�าเรจของโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ นน ผานกระบวนการ

ศกษาอยางลมลก ครอบคลม มการน�าเทคโนโลยททนสมยมาใชในดานตางๆ สงผล

ใหการแสดงทปรากฏตอสายตาประชาชน สมพระเกยรตสมเดจพระนางเจาพระบรม-

ราชนนาถ ตรงตามพระราชประสงคทจะพระราชทานโขนทงดงามตามจารตโบราณให

กบพสกนกรชาวไทยทกหมเหลา โขนพระราชทานจงมเบองหลงทนาสนใจถงความส�าเรจ

ในการปรบภาพลกษณโขนใหทนสมย เพอใหเหนภาพชดเจนครอบคลมโดยผศกษาจะ

ขออธบายโดยใชแนวคดการจดการวฒนธรรมมาเปนกรอบในการวเคราะห ประกอบดวย

3 ลกษณะ ดงน (สายนต ไพรชาญจตร, 2550 : 216 – 221)

1) การศกษาวจยการสรางองคความร (resource research : RR)

องคความรของโขนประกอบดวย ทรพยากรทางวฒนธรรมทเปนรปธรรม เชน

เครองแตงกายโขน หวโขน เปนตน และทรพยากรทางวฒนธรรมทเปนนามธรรม เชน

โขนของมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ:

กระบวนการจดสราง อนรกษ พฒนารปแบบ

110

นครนทร น�ำใจด

กระบวนร�าตางๆ องคความรเกยวกบเทคนคการปกผาแบบโบราณ เปนตน

การศกษาองคความรโขนเปนปจจยทท�าใหโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ ประสบ

ผลส�าเรจและมความแตกตางจากการแสดงโขนโดยทวไป เปาหมายหลกของการศกษา

องคความรของโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ คอ การแกไขปญหาของการแสดงโขนใน

ปจจบนทมหลายประการ ยกตวอยางเชน ในการด�าเนนเรองโขนของกรมศลปากรและ

หนวยงานตางๆ ในปจจบนทมการด�าเนนเรองคอนขางเชองชา ท�าใหคนรนไมคอยนยม

ดกนมากนน แตในการแสดงโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ จะมการค�านวณเวลาในแตละ

ฉากโขนทแสดงวาเวลาเทาใดทผชมจะสนใจไมเบอ มการพกครงเวลาในการแสดงเพอ

ใหผชมพกอรยาบท ผลจากการค�านวณเวลาแสดงยงท�าใหการด�าเนนเรองโขนคอนขาง

กระชบ รวดเรว (สรตน จงดา, สมภาษณ, 23 มถนายน 2556)

นอกจากนนยงมการสรางองคความรใหมเกยวกบการแตงหนาโขนขนเพอสราง

อตลกษณของการแสดง ตนแบบแนวคดการสรางอตลกษณการแตงหนาประจ�าชาต นน

จะเหนไดจากการแตงหนาของประเทศจนจากการแตงหนางวหรอรปแบบการแตงหนา

แบบญปน เปนตน ดงนนสมเดจพระนางเจาพระบรมราชนนาถจงทรงมพระราชประสงค

ทจะสรางองคความรดงกลาว เพอถายทอดเปนตนแบบในการแตงหนาโขนทงามแบบ

อดมคตแบบไทยเรยกการแตงหนานวา “แนวพระราชนยม” (มนตร วดละเอยด, 2552 :

35 - 50)

ภาพท 11-12 ภาพซาย การวาดเสนควขนใหมโดยใชแนวคดแบบจตรกรรมไทยประเพณ

ภาพขวา รปแบบการแตงหนา “แนวพระราชนยม”

ทมำ : http://topicstock.pantip.com/camera เขำถงวนท 15 กรกฎำคม 2556

111

ปท 34 ฉบบท 3 พ.ศ. 2557วารสารมหาวทยาลยศลปากร ฉบบภาษาไทย

2) การประเมนคณคาและศกยภาพทรพยากรทางวฒนธรรม (resource valuing

and appraisal: RVA) และการจดการความร (resource–base knowledge management:

RKM)

การจดการแสดงโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ มการประเมนคณคาหรอ

ศกยภาพของทรพยากรวฒนธรรมของโขนทงทเปนททรพยากรทเปนรปธรรม และ

ทรพยากรทางวฒนธรรมทเปนนามธรรมเพอท�าใหทราบวามคณคามคณสมบตทเหมาะสม

ตอการด�าเนนการอนรกษและใชประโยชนวางแผนวาจะท�าอยางไรตอไปจงจะเกดประโยชน

อยางยงยน ผลการศกษาพบวาคณคาของทรพยากรทางวฒนธรรมโขนททางมลนธสง-

เสรมศลปาชพฯไดประเมนและจดการใหเหนเปนรปธรรมเปน 4 ประการซงผลของการ

ประเมนน�าไปสรปแบบการจดการทเปนรปธรรม ดงน

คณคาเชงสญลกษณ (Associative Symbolic value)

คณคาเชงสญลกษณ คอ คณคาทตดมากบทรพยากรทางวฒนธรรมหรอความ

หมายทสามารถสอสงใดสงหนง ในการจดแสดงโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ ทางคณะ

กรรมการเลอกใชแนวคดดงกลาวผานจากการตงชอการแสดงโขนวา “โขนมลนธสง-

เสรมศลปาชพฯ ในสมเดจพระนางเจาพระบรมราชนนาถ” อนเปนการแสดงสญลกษณ

ทส อความหมายในเชงประชาสมพนธทมสมเดจพระนางเจาพระบรมราชนนาถในฐานะ

ทรงเปนองคประธานจดสราง และสอความหมายถงมลนธสงเสรมศลปาชพฯ ทท�าหนาท

ในสงเสรมศลปะของไทยแขนงตางๆ ใหมผสบทอดผนวกกบการวางโครงเรองของโขน

ทสบมาแตโบราณ ยงมการเชอมโยงกบสถาบนพระมหากษตรยอนเปนสถาบนทเปน

ศนยรวมใจของชาวไทยมาแตบรรพกาล ดงนนจงเปนการสอความหมายถงการแสดงถง

ความจงภกดของคนไทยทมตอสถาบนพระมหากษตรยและปลกฝ งคานยมความเปนไทย

และความรกชาตดวย

คณคาเชงวชาการ (Informative Value)

มลนธสงเสรมศลปาชพฯ มการน�าองคความรทเกดจากศกษาเชงลกมาจดการ

เพอสอความหมายวฒนธรรมใหเกดเปนรปธรรม เขาใจงาย ทนสมย การจดการ

กระบวนการสอความหมายเพอเผยแพรองคความรของโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ

แบงเปน 5 สวน คอ (ก) การถายทอดองคความรและการเปดพนทใหกบยวศลปน

(ข) การเผยแพรองคความรดวยการจดท�าเอกสารวชาการ (ค) การจดสมมานาเชง

วชาการ (ง) การจดนทรรศการ

(ก) การถายทอดองคความรและการเปดพนทใหกบยวศลปน

กระบวนการอนรกษและสบทอดองคความรทย งยนนน ตองมการสอความหมายทาง

วฒนธรรมไปยงผทสวนเกยวของหลก (Key Stakeholder) เพอท�าเกดการกระบวนการ

โขนของมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ:

กระบวนการจดสราง อนรกษ พฒนารปแบบ

112

นครนทร น�ำใจด

อนรกษทย งยน ซงมลนธสงเสรมศลปาชพฯไดใชการถายทอดองคความรใหกบชาง

พสตราภรณโขนและชางศราภรณรนใหมซงเปนนกเรยนจากวทยาลยในวงหญง วทยาลย

ในวงชาย และสมาชกสงเสรมศลปาชพในภมภาคตางๆ เปนตน มการเปดพนทใหกบ

นกแสดงโขนรนใหมเพอท�าใหโขนคนรนใหมใกลชดสมผสถงไดงายขน ดวยการ

ประชาสมพนธททนสมยผานโซเชยลเนตเวรคเฟสบค (Facebook: khon Performance)

ใหบคคลทวไป นกเรยน นกศกษาสามารถเขามาคดเลอกนกแสดง (Audition) ทมเกณฑ

การคดเลอกทเปนมาตราฐาน มการประเมนทงดานทศนคต การแกไขสถานการณ

บคลกภาพ จากคณะกรรมการผเชยวชาญและเปนทรจก สงผลใหโขนมลนธสงเสรม-

ศลปาชพมการพดถงอยางตอเนองจากสอ เปนการประชาสมพนธการแสดงโขนไดอยาง

แยบยล

ภาพท 13-14 ภาพซาย สวนหนงของผเขารวมคดเลอกนกแสดงโขนรนใหม ประเภทตวนาง

ภาพขวา ผเขารวมคดเลอกนกแสดงโขนรนใหมก�าลงตรวจเชคความรดกมของ

โจงกระเบนกอนการขนไปคดเลอกนกแสดงอยางกระตอรอรน

บนทกภำพเมอ 22 มถนำยน 2556, ส�ำนกงำนทรพยสนสวนพระมหำกษตรย กรงเทพฯ

(ข) การเผยแพรองคความรดวยการจดท�าเอกสารวชาการ

สงพมพ (Publication media) เปนหนงในกระบวนการสอความหมาย

ทางวฒนธรรม เปนการถายทอดองคความรทผานการศกษาอยางลมลก และน�าขอมล

ทางวชาการมากลนกรอง คดสรร และผลตออกมาเปนสอททนสมยนาสนใจ ทงรปภาพ

ทสวยงามและเนอหาทกระฉบ เอกสารทางวชาการทมลนธสงเสรมศลปาชพจดมสอง

ประเภทคอ (1) สจบตรประกอบการแสดงโขนทง 5 ชดการแสดง (พ.ศ.2550 – พ.ศ.

2557) ซงภายในจะบรรจเนอเรองยอ ทมาของการแสดงเบกโรง เพลงทบรรจลงไปใน

113

ปท 34 ฉบบท 3 พ.ศ. 2557วารสารมหาวทยาลยศลปากร ฉบบภาษาไทย

การแสดง รปภาพ และรายชอนกแสดง มการใชวสดคณภาพดในการพมพ และพมพส

ทกหนาเพอเพมความนาสนใจ และบงคนยงเกบเปนของทระลกอกดวย ซงตางจาก

สจบตรการแสดงโขนทวไปทมกไมคอยลงทนกบสจบตรท�าใหขาดความนาสนใจ (2) หนงสอ

จดหมายเหตการจดสรางเครองแตงกายโขน ละคร ส�าหรบการแสดงเฉลมพระเกยรต

เรองรามเกยรต ตอน พรมมาศ ทจดพมพป พ.ศ.2552 1 ชด ประกอบดวย 3 เลม ภายใน

จะบรรจกระบวนการจดสรางโขนและองคความรการแตงหนาโขน

(ค) การจดสมมนาเชงวชาการ

การเผยแผองคความรกระบวนการในการอนรกษและจดสรางโขน

พระราชทานถอไดวา เปนพทธกจหนงทส�าคญในการจดสรางโขนพระราชทาน เพราะ

เปนเครองมอหนงในการปลกฝ งจตส�านกใหกบคนในชาตไดตระหนกถงคณคามรดก

ทางวฒนธรรมของชาตและเพอเปนการเฉลมพระเกยรตสมเดจพระนางเจาพระบรมราชนนาถ

ทงนไดรบความรวมมอจากพพธภณฑผาในสมเดจพระนางเจาพระบรม-

ราชนนาถเปนสถานทในการอบรมและประชาสมพนธโครงการ การด�าเนนกจกรรมไดรบ

ความรวมมอจากอาจารย คณะกรรมการจดท�าโขนพระราชทานและผทรงคณวฒหลาย

ทานมาเปนวทยากรในการบรรยายในหวขอ “พระนางเจากบการอนรกษโขน” วทยากร

ประกอบดวย ทานผหญงจรงจตต ทฆะระ รองราชแลขานการในพระองคฯ ดร.อนชา

ทรคานนท ผอ�านวยการผลตโขนมลนธศนยศลปาชพฯ อาจารยวรธรรม ตระกลเงนไทย

ผออกแบบเครองแตงกายละเครองประดบ เปนตน

ภาพท 15-16-17 วรธรรม ตระกลเงนไทย และอนชา ทรคานนท บรรยายองคความรกระบวนการใน

การอนรกษและจดสรางโขนพระราชทาน และสาธตการนงผายกแบบโบราณ

บนทกภำพเมอ 15 กนยำยน 2555, พพธภณฑผำในสมเดจพระนำงเจำฯ

การบรรยายมการแบงหวขอในการบรรยาย คอทานผหญงจรงจตต ทขะระ

รองราชเลขานการในพระองคฯ เลาถงวตถประสงคทมของโขนมลนธศนยศลปาชพฯ อาจารย

ดร.อนชา ทรคานนท ผอ�านวยการผลต โขนมลนธศนยศลปาชพฯ และอาจารยวรธรรม

โขนของมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ:

กระบวนการจดสราง อนรกษ พฒนารปแบบ

114

นครนทร น�ำใจด

ตระกลเงนไทย บรรยายเกยวกบประวตศาสตรพฒนาการของเครองแตงกายโขนตงแต

อดตจนถงการจดสรางเครองแตงกายโขนมลนธสงเสรมศนยศลปาชพฯ โดยการบรรยาย

ในครงนมการน�าเครองแตงกายบางชนมาจดแสดงและใหผทเขาฟงบรรยายมสวนรวม

ดวยการเปดโอกาสใหลองแตงเครองแตงกายโขน โดยมอาจารยวรธรรม ตระกลเงนไทย

เปนผสาธต ท�าใหประชาชนสามารถสมผสและเขาถงเครองแตงกายโขนไดจรง เปนการ

ประชาสมพนธการแสดงโขนและผลงานของมลนธสงเสรมศลปาชพฯไปในตว ผลของ

การจดกจกรรมไดรบความสนใจจากประชาชนจ�านวนมาก เพราะมการประชาสมพนธ

ผานโซเชยลเนตเวรคเฟสบค (Facebook: khon Performance และ Queen Sirikit

Museum of Textiles)

(ง) การจดนทรรศการ

มลนธสงเสรมศลปาชพฯมการจดการองคความร ดวยการจดท�า

นทรรศการ และปายสอความหมายทางวฒนธรรม ซงเปนปายอธบายสนๆ ซงในระยะ

เวลา 6 ปทผานมา พบวามลนธสงเสรมศลปาชพฯ จดการองคความร ดวยการจดท�า

นทรรศการ แบงเปน 2 รปแบบ คอ นทรรศการทจดแสดงในชวงระหวางทมการจดแสดง

โขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ โดยจะมการน�าอปกรณประกอบการแสดง เครองแตงกาย

บางสวนมาจดแสดง พรอมทงการจดท�าปายสอความหมายอธบายสงของทจดแสดง

นอกจากนนเพอเปนการสงเสรมและประชาสมพนธการแสดงใหเขาถงกลมผชมไดหลาก

หลายมากขน มการจดนทรรศการเกยวกบโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ ในหางสรรพสนคา

ซงเปนสถานททอยในชวตประจ�าวนของคนในยคปจจบน ท�าใหเขาถงขอมลไดงายขน

คณคาเชงเศรษฐกจ (Economic Value)

ในการจดสรางโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ มการน�าองคความรของโขนมาใช

ในเชงเศรษฐกจ ดวยการน�าสญลกษณของตวละครโขน มาปรบปรงและพฒนาเพอใช

ประโยชนในความหมายใหมในเชงพาณชยเปนผลตภณฑทางวฒนธรรมทเกยวกบโขน

เชน การออกแบบเสอยดทพมพลายรปกมภกรรณถอหอกโมกขศกด ในป พ.ศ.2556

มการก�าหนดราคาทเหมาะสมจงใจใหผชมซอเปนของทระลก การออกแบบผาพนคอ

พมพลายรปโขนบนผาไหม รมทพมพลายตวละครเอกทแสดงในปนนๆ แกวน�าเซรามค

พมพลายเกยวกบโขน วดทศนบนทกการแสดงโขนในปทผานมา เปนตน ผลตภณฑ

เหลานถอไดวาเปนการสรางความหมาย คณคา และก�าหนดบทบาทหรอหนาทใหมให

กบทรพยากรวฒนธรรม เปนการ “ผลตซ�าทางวฒนธรรม” ท�าเกดความหมาย คณคา

และหนาทใหม (New) ซงความหมาย คณคา หนาทของวฒนธรรมทถกผลตขนมาใหม

น และเกดมลคาเพมดวย

3) การสรางเครอขายและการประชาสมพนธ (networking and friend– making: RNet)

115

ปท 34 ฉบบท 3 พ.ศ. 2557วารสารมหาวทยาลยศลปากร ฉบบภาษาไทย

ภาพท 18-19 ภาพซาย บรรยากาศทผชมการแสดงสนใจเลอกซอสนคาวฒนธรรมเชงพาณชยทพฒนาองค

ความรมาจากโขน

บนทกภำพเมอ 1 ธนวำคม 2556, ศนยวฒนธรรมแหงประเทศไทย

ภาพขวา สจบตร เสอยดพมพลายสญลกษณการแสดงโขนโมกขศกด

ทมำ http://topicstock.pantip.com/camera เขำถงวนท 10 มนำคม 2557

โขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ มการใชสอเปนเครองมอในการท�าใหโขน

สามารถ เขาถงคนไดในวงทกวางขนและท�าใหโขนทเดมคนทวไปมกคดวาเปนการแสดง

ไทยประเพณทสามารถเขาถงไดยากใหกลายเปนการแสดงทอยในกระแสความนยมของ

คนทวไปมาก ดวยการ เชญบคคลทมชอเสยงในสงคม มบทบาทส�าคญในวงการ

สอ เขามาเปนสวนหนงของคณะกรรมการจดสรางโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ ไดแก

คณอรนภา กฤษฎ เขามาสงเสรมทางดานบคลกภาพ การวางตวบนเวทของนกแสดง,

คณพศมย วไลศกด ศลปนแหงชาต ประจ�าป พ.ศ.2553 สาขาศลปะการแสดง (ภาพยนตร

และละครโทรทศน)คณยทธนา ลอพนธไพบลย ผก�ากบการแสดง ผลของการเชญบคคล

ทมชอเสยงในสงคมชวยสรางภาพลกษณโขนใหดทนสมยมากขนและท�าใหโขนถกกลาวถง

อยในกระแสสงคมสอเปนการประชาสมพนธโขนอยางแบบยล

มการใชกระบวนการมสวนรวมระหวางผชมกบคณะผจดสรางโดยการใหผชม

ประเมนความรสกและคดเลอกตอนทอยากชมในปถดไป สงผลใหผชมมความรสกรวม

ในฐานะผมอ�านาจตดสนใจเลอกตอนทอยากชมเปนการเปดพนทในการแสดงความคดเหน

นอกจากนนยงมการเพมชองทางจ�าหนายบตร ดวยการน�ารปแบบการจดจ�าหนายบตรเขาชม

ใหสะดวกตอผชมมากขนผานทางบรษทThai Ticket Major ซงเปนบรษทจดจ�าหนายบตรทม

จดจ�าหนายบตรตงอยในหางสรรพสนคาทผชมสะดวกในการซอ และยงมเวปไซตเปนอกชองทางใน

โขนของมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ:

กระบวนการจดสราง อนรกษ พฒนารปแบบ

116

นครนทร น�ำใจด

การจ�าหนายบตร จงเปนการกระตนใหจ�านวนผชมกลมคนรนใหมมจ�านวนมากขน

แผนภมท 2 กระบวนการจดการอนรกษ พฒนารปแบบโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ

คดแปลงจำก สำยนต ไพรชำญจตร.archaeopen 10 ป โบรำณคดชมชน The First Dacade of

Community Archaeology. กรงเทพฯ: ศนยศกษำพฒนำโบรำณคดชมชน. 20 ธนวำคม 2553.

ขอเสนอแนะ

1. การจดการโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ เปนจดเรมตนทดของการอนรกษ

ทมการศกษาขอมลมาเปนพนฐานเพอน�าไปสกระบวนการจดการ ซงในอนาคตควรม

การจดท�าขอมล งานวจย เพอทจะเปนประโยชนในการใชเปนตนแบบส�าหรบการน�าไป

ใชในการอนรกษ และจดการทรพยากรทางวฒนธรรมในอนาคต

2. การบรหารจดการโขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ เปนไปในลกษณะการท�างาน

ทมมลนธสงเสรมศลปาชพฯ เปนผจดการ และไดรบงบประมาณสนบสนนหลกจากส�านก

ทรพยสนสวนพระมหากษตรย ในอนาคตควรมการดงภาคเครอขายทรบผดชอบ

เกยวของ เชน กรมศลปากร เขามาสนบสนนในการท�างานมากขน เพอเปนการบรณาการ

และสงผานองคความรในเรองกระบวนการจดการไปสภาคราชการ อนจะท�าใหเกดการ

ขยายเครอขายกระบวนการอนรกษอยางยงยนตอไปในอนาคต

ทรพยากรวฒนธรรมจบตองได

เชน

1.เครองแตงกายโขน

2.กระบวนทาร�า

3.หวโขน เปนตน

ทรพยากรวฒนธรรมทจบตองไมได

เชน

1.ฟนเทคนคการปกผาแบบโบราณ

2.แนวคดทฤษฎสแบบไทยประเพณ

3.เทคนคการท�าหวโขนแบบโบราณ

เปนตน

โขน

โขนมลนธสงเสรมศลปาชพฯ

ความหมาย(Meaning)

คณคา(Valuing)

หนาท(Function)

กระบวนการสรางสรรค

กระบวนการออกแบบ

การวางแผน

- - การศกษาวจยการสรางองคความร

- การประเมนคณคาและศกยภาพทรพยากร

ทางวฒนธรรม

- การสรางเครอขายและ การประชาสมพนธ

ประชาสมพนธ

ผชมการแสดง

117

ปท 34 ฉบบท 3 พ.ศ. 2557วารสารมหาวทยาลยศลปากร ฉบบภาษาไทย

บรรณานกรม

กรมศลปากร. (2552). โขนอจฉรยลกษณแหงนาฏศลปไทย. กรงเทพฯ: รงศลปการพมพ.

คกฤทธ ปราโมช, ม.ร.ว. (2537). สงทควรรกอนดนาฏศลปโขนละคร. ใน ดนตรไทย

อดมศกษา ครงท 25. กรงเทพ: โรงพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร.

ทศนย ขนทอง, ศลปนแหงชาตประจ�าป พ.ศ. 2555 ดานดนตรไทย-คตศลป และผอ�านวยการ

ฝกซอมการขบรองการแสดงโขนมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจา

สรกตพระบรมราชนนาถ ส�านกงานทรพยสนสวนพระมหากษตรย กรงเทพฯ.

สมภาษณ, 22 มถนายน 2556.

ประเมษฐ บญยะชย, ส�านกงานทรพยสนสวนพระมหากษตรย กรงเทพฯ. สมภาษณ,

22 มถนายน 2556.

ปยะภสร ภรมยภกด. (2551). โขนเฉลมพระเกยรต จากน�าพระราชหฤทย พระบรมราชนนาถ.

พลอยแกมเพชร 17 (391) : 209 – 215.

พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว. (2484). บอเกดแหงรามเกยรต. กรงเทพฯ:

โรงพมพพระจนทร.

มนตร วดละเอยด. (2552). สมดภาพการแตงหนาโขนตามแนวพระราชด�ารใน

สมเดจพระนางเจาสรกตพระบรมราชนนาถ. กรงเทพฯ : โรงพมพกรงเทพ.

มลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ. (2552). การ

จดสรางเครองแตงกายส�าหรบการแสดงโขนเฉลมพระเกยรตมลนธสง-

เสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ จดหมายเหต

การจดสรางเครองแตงกายโขน ละคร ส�าหรบการแสดงเฉลมพระเกยรต

เรองรามเกยรต ตอน พรมมาศ. กรงเทพฯ : ม.ป.พ.

มลนธ 5 ธนวามหาราช. (2555). มหามงคลเฉลมพระชนพรรษา 80 พรรษา สมเดจ

พระบรมราชนนาถ. กรงเทพฯ : ม.ป.พ.

สายนต ไพรชาญจตร. (2550). การจดการทรพยากรทางโบราณคดในงานพฒนา

ชมชน. กรงเทพฯ: โครงการโบราณคดชมชน มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

________. (2553). Archaeopen 10 ป โบราณคดชมชน The First Dacade of

Community Archaeology. กรงเทพฯ : ศนยศกษาพฒนาโบราณคดชมชน.

สดสาคร ชายเสม, โรงเรยนศลปะพระนคร กรงเทพฯ. สมภาษณ, 18 มถนายน 2556.

สรตน จงดา, ผชวยผอ�านวยการผลตการแสดงโขนมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจ-

พระนางเจาสรกตพระบรมราชนนาถ ส�านกงานทรพยสนสวนพระมหากษตรย

กรงเทพฯ. สมภาษณ, 23 มถนายน 2556.

โขนของมลนธสงเสรมศลปาชพในสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ:

กระบวนการจดสราง อนรกษ พฒนารปแบบ

118

นครนทร น�ำใจด

อนชา ทรคานนท. (2555). สมเดจพระนางเจาฯ พระบรมราชนนาถ กบการอนรกษ

งานโขน. บรรยายเมอวนท 15 กนยายน 2555.

อนชา ทรคานนท, ส�านกงานทรพยสนสวนพระมหากษตรย กรงเทพฯ. สมภาษณ, 22

มถนายน 2556.