78
VISION IAS www.visionias.in FEBRUARY/2015/003 ©Vision IAS 1 VISIONIASwww.visionias.in www.visionias.wordpress.com Copyright © by Vision IAS All rights are reserved. No part of this document may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without prior permission of Vision IAS समसामयिकी फरवरी - 2015

समसामयिकी - Amazon S3 · A FEBRUARY/2015/003 ©Vision IAS3 65. राष्टी् हिकृमीकर् पिि (National

  • Upload
    others

  • View
    0

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

  • VISI

    ON IA

    S

    www.visionias.in FEBRUARY/2015/003 ©Vision IAS1

    VISIONIAS™ www.visionias.in

    www.visionias.wordpress.com

    Copyright © by Vision IAS All rights are reserved. No part of this document may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without prior permission of Vision IAS

    समसामयिकी फरवरी - 2015

  • VISI

    ON IA

    S

    www.visionias.in FEBRUARY/2015/003 ©Vision IAS2

    मुखि मुद्दे

    1. समाजमेंबढ़तीअसहिष्णुता 24. समस्ाएंऔरचणुनौहत्ां 26. हिहिन्नमानदंडोंकेआधारपरसामाहजकसणुरक्ा

    का््यक्रम

    राजविवस्ा एवं प्रशासन 29. हिचाराधीनकैहद्ोंकेहिएमतदानकाअहधकार 30. GIPCसूचकांक 31. हिश्वप्रेससितंत्रतासूचकांक(WPFI) 31. हजिोंमेंहनहितआतंररकअसमानता; 31. रेहजहिएन्टहस्टी(RESILIENTCITY) 32. महििाओंकाराजनीहतकप्हतहनहधति 32. साि्यजहनकहितर्प््ािीिीकेज 33. राजनीहतकहित्तपोष् 34. राजनीहतकाअपराधीकर्रोकना 35. हिशरेषिाह्ज््कन्ा्ि् 35. धाहम्यकअहधकारबनामसाि्यजहनकनैहतकता 36. हििािकानूनोंमेंसंशोधनकाप्सताि 36. हकशोरोंकीि्सकोंकेरूपमेंसणुनिाई 37. संहिधानकाअनणुच्ेद25 38. धमाांतर्हिरोधीहिधा्न:

    अंतराराष्टीि संबंधः भारत एवं यवश्व 39. िारत-श्ीिंकासंबंध 39. ्मनमेंराजनीहतकसंक्ट 40. रूस-िारत-चीन(आर.आई.सी.)समूि 42. पाहकसतानमेंसांप्दाह्कसंघष्य: 42. अरंजकता(ऐज्बहनज़म)सरेपीहितिोग 42. सीनऔरडेहिडगो्डमैनअंतरा्यष्टी्बािअपिर्

    रोकथामऔरिापसीअहधहन्म 43. 50िषषोंकेबादअमरेररकाऔरक्ूबाकेसंबंधबिाि: 44. नरेपािमेंसंिैधाहनकगहतरोध: 45. शंघाईसि्ोगसंगठन:रूसिारतकीपू््यसदस्ताका

    समथ्यनकरेगा 45. समूिकीसदस्तािारतकेहिएक्ोंमितिपू््यिै? 46. हत्रपक्ी्िागीदारी:चीन,िारतऔरश्ीिंका

    अ्राविवस्ा 47. प्िािोतपादकहनिरेश(Impactinvestment): 47. जीडीपीMP=जीडीपीFC+अप्त्क्कर-

    सज्सडी: 48. साि्यजहनकक्रेत्रकेबैंकोंमेंपूंजीअनततःप्िािकेन्रे

    हन्म 49. चौदििेंहित्तआ्ोगकीररपो्ट्ट-अनणुशंसाएँि

    हिश्रेष्: 50. राष्टी्अ्पसंख्कहिकासिहित्ती्नहनगम

    (NMDFC): 51. धार्ी्आजीहिकातथाजििा्णुपररित्यनअनणुकूिन

    परर्ोजना(SustainableLivelihoodsandAdaptationtoClimateChangeProject){SLACC}:

    53. थोकमू््सूचकांक(WPI) 53. पाँचिािारत-अमरीकाआहथ्यकिहित्ती्साझरेदारी

    संिाद:

    सामायजक एवं सवास् संबंधी मुद्दे 55. सिस्ाज्दहिकासिक््:िारतकीउपिज्ध 56. आरक््औरसंगठनातमकदक्ता 56. िग्य-प्जसथहतकीसि-पिचान(Self-

    identificationofclassstatus) 57. सामाहजकदणुरािाि 58. साि्यजहनकसिास्थ्व््केउच्चतरसतर

    यवज्ान एवं प्ररौद्योयिकी त्ा पिारावरण 59. सफर-ए्र(SAFAR–AIR): 59. सरेन्टरफारसाइंसएणडएनिा्रमरेन्टस(CSE)ग्ीन

    रेह्टंगप्ोजरेक्ट: 60. घोिरंध्र(हसंकिोि)हनमा्य्:– 60. पिाजस्टककचरेसरेिाहन: 61. दिाहितर्मेंहसररंजकाहिक्प:- 61. नईहदल्ीधार्ी्हिकाससममरेिन:- 63. हत्रजनकी्संतान(ThreeParentBabies): 63. इन्टरनरे्ट.ओ.आर.जी./Internet.org 64. सणुपीरर्रिा्टरहफ््टर: 64. ्टीबीउपचार:

  • VISI

    ON IA

    S

    www.visionias.in FEBRUARY/2015/003 ©Vision IAS3

    65. राष्टी्हिकृमीकर्पिि(NationalDewormingInitiative):

    66. 15,000MWहग्डसं्ोहजतसौरपरर्ोजना(15000MWgridconnectedsolarproject):

    66. आर.िी.समणुद्ररतनाकर 66. गैसिाइड्े्टस: 67. मृदासिासथकाड्ट्ोजना(SoilHealthCard

    Scheme) 67. मृदापरीक्क: 67. ्ानत्रीकृतक्रेत्रप्हतमान(ModelMechanized

    farm) 69. दरेशीमरेहडकिहचहकतसातंत्रोंकेमानकीकर्ि

    प्मा्ीकर्कीआिश्कता: 69. इसमणुद्रेकेसमाधानकेहिएसरकारनरेक्ाहक्ािै? 70. जनऔषधी््ोजना: 70. प्हतरुपोंकाहडजी्टहिकर्:(Digitisationof

    Specimens:ZSI): 70. िारती्प्ा्ीसिवेक््(ZSI) 71. ई-हबजपो्ट्टि 71. मास्यिन 71. ई.्ू.सी.एन.(IUCN)कीिािसूची(redlist) 73. प्ा्यिर्,िनएिंजििा्णुपररित्यनमंत्राि्-हिकास

    केहिएबाधा्ासणुगमता: 73. कानूनसमीक्ा:उच्चसतरी्सहमहत(HLC) 73. ररपो्ट्टकीआिोचना 73. हिकाससरेहिसथाहपतिोग:- 74. काब्यनहडसक्ोज़रप्ोजरेक्ट(CDP):ररपो्ट्ट:- 75. सकोप1,2तथासकोप3,उतसज्यनप्कार:

    संसककृयत 76. मणुद्राििन(CURRENCYBUILDING) 76. ग्ामी्िारतअनिरेष्(EXPLORERURAL

    INDIA) 76. दहक््-पूिवीदरेशोइंडोनरेहश्ातथामिरेहश्ामेंिारती्

    प्दश्यनी 76. राष्टी्हिज्ानसंग्िाि्पररषद(NCSM) 76. िनज2015 77. मितिपू््यपहित्रिन 77. मह्पणुरकाकबणुईएिंढोिचोिमनृत्(Kabui

    andDholCholamDance) 77. बसंतरास(मह्पणुरकानृत्ना्टक) 77. हसजककमकाघं्टू(Ghantu)िोकनृत् 77. जल्ीक्टू(JALLIKATU) 77. जल्ीक्टूकेहििाफसिवोच्चन्ा्ाि्काहन््य् 77. जल्ीक्टूकाइहतिास:

  • VISI

    ON IA

    S

    www.visionias.in FEBRUARY/2015/003 ©Vision IAS4

    मुखि मुद्दे

    समाज में बढ़ती असयिषणुता धमरा पररवतरान सदे समबंयधत यववादकु्दहक््पंथीसंगठनोद्ारा“घरिापसी”अथा्यत्पणुनतःधम्यपररित्यनकेप््ासोंनरेधमा्यनतर्संबंधीहििादकोििादीिैं|इसनरेअनणुच्ेद25केअनणुसारप्दत्तधाहम्यकसितंत्रताकेअहधकारकोचचा्यकाहिष्बनाहद्ािै|एकमितिपू््यप्शन्ििैहकक्ाधाहम्यकसितंत्रताकेअहधकारमेंधमा्यनतर्काअहधकारिीहनहितिै?सरकारकेद्ारासिीदिोंकोएकधमा्यनतर्हिरोधीकानूनपरहिचारकरनरेकाआग्िहक्रेजानरेनरे,इसहिष्कोव्ापकचचा्यकाहिष्बनाहद्ािै|धमा्यनतर्कामणुद्ासितंत्रता-पूि्यकािसरेिीहििादोंकाकेंद्ररिािै|िारती्संहिधानकेअनणुसार,प्त र्ेकव्जतिकोधाहम्यकसितंत्रताकामूििूतअहधकारप्ाप्तिै|इसकेअंतग्यतअंततःकर्कीसिंतंत्रताऔरधम्यकोमाननरे,आचर्करनरेएिंप्चार/प्सारकीसितंत्रता(अनणुच्ेद25-28)शाहमििैं|‘प्सार’सरेतातप््य,अपनरेधाहम्यकहिश्वासकाअन्िोगोकेजीिनकोउहचतहदशाप्दानकरनरेकेदृजटिको्सरे,धम्यकेपररषकृतरूपकाप्सारकरनािै हजसकीताहककिकपररह्तीहकसीअन्कोअपनरेधम्यमेंधमा्यनतररतकरनरेमेंिोतीिै|प्सारसरेतातप््यिैअनणुन्औरहबनाहकसीधोिाधिी,ज़बरदसतीअथिाधमा्यनतर्केहिएप्िोिनकेहबनाहिचारोंकाप्सार|्िध्ातव्िैहकहकसीव्जतिकोअपनरेधम्यमेंधमा्यनतररतकरनरेकाअहधकार,उसकेअपनीपसंदकेमतमेंधमा्यनतररतिोनरेकेव्जतिगतअहधकारसरेहिन्निै|जिासिरेच्ासरे,अपनरेअंततःकर्केअनणुसारहकसीिीमत्ासंप्दा्मेंधमा्यनतररतिोना,हनजचितरूपसरे संहिधानप्दत्तधाहम्यकतथाअंततःकर्की सितंत्रताकेअहधकारकेअनणुरूपिै,ििीअपनरेद्ाराप्साररतधम्यमेंहकसीव्जतिकोधमा्यनतररतकरनाराजनीहतकऔरसामाहजकक्रेत्रमेंहििादकाकेंद्रबनारिािै|ऐयतिायसक पृष्ठभूयमघरिापसीके हिचारका मूि, सितंत्रता पूि्यआ््य समाजकेसंसथापकद्ानंदसरसितीद्ाराप्ारंिहक्रेगएशणुहधिआनदोिनमेंदरेिाजासकतािै|आनदोिनकाउद्रेश्असपृश्ताकोितमकरनाऔरअन्धम्यअपनाचणुके हिनदणुओंको पणुनतः हिनदू धम्यसिीकारकरिानाथा|अपनरेप्ारंहिकदौरमें्िईसाईहमशनरीजकेधमा्यनतर्केप््ासोंकेहिरुधिप्हतहक्र्ाकेरूपमेंउहदतहुआ|धाहम्यकप्सारकाअहधकारहकसीअन्व्जतिकोअपनरेधम्यमेंधमा्यनतररतकरनरेकाअहधकारनिींदरेता|

    भारत में धमारानतरण के कारणिारतमेंहकसीिीधमा्यििजमब्ोंद्ाराधमा्यनतर्केप््ाससमाजकेसामाहजक,आहथ्यकऔर शैहक्करूपसरे हप्िे तबकों परकेजनद्रतिोतरेिैं|इनिगषोंकोहिंदणुधम्यकेपदसोपाहनकसामाहजकढांचरे,हिशरेषकरजाहतव्िसथाकेिीतरगंिीरउपरेक्ाकासामनाकरनापितािै|उनिेंअपनरेसमानधमा्यनणु्ाह््ोंद्ारािरेदिािएिंशोष्कासामनाकरनापितािै|िरेबहुतगरीबीमेंजीिन्ापनकरतरेिैंतथाअपनीमूििूतआिश्कताओंकोिीपूरानिीकरपातरेिैं|्िीधमा्यनतर्केहिएप्रेरककारककाकामकरतािै|िांधीजी का मत:िरे धमा्यनतर्औरएकधम्यसरे दणुसरे धम्यमेंपररिहत्यतिोनरे/करनरेकेप््ासोंकेहिरुधिथरे|अमबदेडकर का मत: उनिोंनरेधमा्यनतर्कोसामाहजकउन्न्नकेएकसाधनऔरजाहत-आधाररतिरेदिािकेहिरुधिहिद्रोिकेतरीकेकेतौरपरदरेिा|अमबरेडकरद्ारा1956मेंबौधिधम्यअंगीकारहक्रेजानरेकीघ्टनानरे3,65,000ततकािीनअ्ूतोंकोइसीहदशामेंप्रेररतहक्ा|संवैधायनक आधार• इहतिासमेंिापसजानरेकेहिए,िमेंसंहिधानििनकीउन

    बिसोंसरेबातचीतशणुरूकरनािोगाजब6हदसमबर1948कोसंहिधानसिानरेएकमौहिकअहधकारकेरूपमें"धमांकाप्चारकरनरेकाअहधकार"कोशाहमिहकएजानरेपरबिसशणुरूकीथी।

    • ्िांिोकनाथहमश्ानरेसिाकोचरेता्ा हक,"धम्यकानाराएकितरनाकनारािै।आजिारतमेंधम्य,कट्टरताकेएकबैनरतिरेअज्ानता,गरीबीऔरमितिाकांक्ाएकहत्रतकरनरेकेअहतररतिअन्हकसीिीउद्रेश्कीपूहत्यनिींकरतािै।इसकेउद्रेश्राजनीहतकिैऔरआधणुहनकदणुहन्ामेंसबकु्सत्ताकीराजनीहतिैऔरआदमीकीअंतरातमाधूिमेंिोगईिै।"

    • िरेहकनपंहडतिक्मीकांतमैत्रनरेअसिमहतजताईहक,"प्चारसरेअहनिा््यरूपसरेतातप््यतििारसरे,िहथ्ारोंकेबिद्ारा्ाज़बरनधमा्यनतररतकरनरेसरेनिींिै।"प्चारकरनरेकेमौहिकअहधकारकातककिथाहक् िशा्दहिहिन्नधमषोंकेइसदरेशमेंमौजूदअन्सिधमषोंकेबारेमेंिोगोंकेमनमेंगितफिमी'दूरकरनरेकेहिएकामकरसकतािै।

    • एच.िी.कामथनरे्ितककिहद्ाहक,्द्यहपहकसीधम्यहिशरेषकोरा््सरेसंरक््प्ाप्तनिींकरनाचाहिए,हफरिी"िमेंबहुतसािधानरिनाचाहिएहक,िमारेइसदरेशमेंिमहकसीव्जतिकोउसकेधम्यकोमाननरेतथाआचर्िीनिींिरनउसकेप्चारकीसितंत्रतासरेिीिंहचतनिींकरें।"

    निायिक विाखिा और क़ानूनी आधार• िारतकेमणुख्न्ा्धीशए.एन.रेकीअध्क्तािािीपांच

  • VISI

    ON IA

    S

    www.visionias.in FEBRUARY/2015/003 ©Vision IAS5

    सदस्ी्पीठनरेरेि.सताहनसिौसबनाममध्प्दरेशमामिरेमेंअनणुच्ेद25काहििरेचनहक्ाहक“संहिधानअन्व्जति्ोंकोअपनरेधम्यमेंधमा्यनतर्करिानरेकीनिींिरनअपनरेधाहम्यकउपदरेशोंकेप्सारअथिाप्दश्यनकीसितंत्रतादरेतािै|”“एकके हिएजोसितंत्रतािैििीसितंत्रतासमानमात्रामेंअन्के हिएिीिैऔरइसीहिए हकसीअन्कोअपनरेधमांमेंधमा्यनतररतकरनामूिअहधकारनिींिोसकतािै|

    • रहतिािपानाचंदगाँधीबनामबॉमबरेरा््के1954केमामिरेकेसंदि्यमेंको्ट्टनरेघोहषतहक्ाहक,“अनततःकर्कीसि-तंत्रता(अपनरेधमांमें हिश्वासकीसितंत्रता)हकसीएकधम्यकेअनणु्ाह््ोंकेहिएनिींिैिरनसिीकेहिएसमानरूपसरेउपि्धिोतीिै”|

    • सिवोच्च न्ा्ाि्द्ारा 1950मेंअरु्घोषबनामपजचिमबंगािरा््मेंहदएफैसिरेकेअनणुसारजबरनधमा्यनतर्द्ारासांप्दाह्कउनमादकोििकानरेकाप््ासकानून-व्िसथाकाउल्ंघनिोगाऔरसमपू््यसमाजकोप्िाहितकरेगा|इसप्कार इसनरे्ि हनधा्यररत हक्ा हक,रा््संहिधानकीसातिींअनणुसूचीकीसूचीIIकीप्हिजठिIकेतितनागररकअहधकारोंके प्ित्यनऔरसाि्यजहनक व्िसथाबना्रे रिनरेकेहिएसमबंहधतक्रेत्रमेंधाहम्यकसितंत्रताकानूनकोिागूकरनरेिेतणुसक्मिै।इसप्कारइसनरे1960केदशककेमध्प्दरेशधम्यसिातंत््अहधहन्मऔरउिीसाधाहम्यकसितंत्रताअहधहन्मजैसरेदोक्रेत्री्धमाांतर्हिरोधीकानूनोंकीिैधताकोबरकराररिा|

    धमारानतरण यवरयोधी कानून• िारती्दंडसंहिताकीधारा 295Aऔर298केअंतग्यत

    जबरनधमा्यनतर्एकसंज्रे्अपराधिै| इनप्ािधानोंकेअनणुसार ‘हकसीकीिािनाओंकोआितकरनरेकाऐजच्कतथादणुिा्यिनापू््यप््ासदंडनी्अपराधिै|

    • बीतरेिषषोंकेहिधा्ीइहतिासमें,इससंबंधमेंअरु्ाचिप्दरेश(1978)औरगणुजरात(2003)केकानूनोंसहितकईधाहम्यकसितंत्रताहिधरे्कों/कानूनोंनरेअपनीजगिबना्ीिै|

    • 2006केमध्प्दरेशधाहम्यकसितंत्रता (संशोधन)कानूनकेअनणुसार,्हदकोईव्जतिधमा्यनतर्करनाचाितािैतोउसरेइसआश्सरेहजिाधीशकेसमक्घोष्ाकरनीिोगी|्िाँतकहकधाहम्यकपणुरोहितजोपररित्यनमेंप्त्क््ाअप्त्क्रूपसरेिागिरेतािै,उसरेशणुहधिकर्का््यक्रमकीतथाधम्यपररित्यनकररिेव्जतिकीसूचना,1मािपूि्यहजिाधीशकोउपि्धकरानीिोगी|

    • इसीिष्य्त्तीसगढ़नरेएकऐसािीकानूनपाररतहक्ाजोहकधम्यपररित्यनकेइच्छुकव्जतिकेद्ारा30हदनपूि्यइसकीसूचनाहद्ाजानाएिंहजिाधीशसरेअनणुमहतप्ाप्तकरनरेकाप्ािधानकरतािै|हिमाचिप्दरेशधाहम्यकसितंत्रताअहधहन्म,

    2006केपाररतिोनरेकेसाथिी्िपििाकांग्रेस-शाहसतरा््बनािैजिाँबिपूि्यकधमा्यनतर्िहज्यतिै|

    आलयोचना• ्िमणुद्ाधाहम्यकमामिोंमेंरा््औरइसकेन्ा्ाि्ोंद्ारा

    धाहम्यकमामिोंमेंिसतक्रेपहक्रेजानरेकेमौहिकऔरअहधकजह्टिमणुद्रेसरेसंबंहधतिै|धमाांतर्हिरोधीकानूनरा््को'अनणुहचतप्िोिन'कोहनधा्यररतकरनरेअथिापररिाहषतकरनरेकाअहधकारदरेतरेिैं,्िजसथहतशजतिकेदणुरुप्ोगकीसमिा-िनाकोहनहम्यतकरतीिै।िरेऐसरेमामिोंमेंजिाँसरकारकीनैहतकअहधमान्ताओंकाप्शनिै,ििाँसरकारकीिूहमकाकोबढािादरेतरे िैं| र्ेकानून ‘अहधकांशनागररकोंकोिणुदके हिएअच्ीतरिसरेसोचकरहन््य्िरेनरेमेंअसमथ्य’केरूपमेंदरेिनरेकीसंभांतिग्यद्ाराआरोहपतरा््कीहपतृिादीसोचकोदशा्यतरेिैं।

    • कईसंिैधाहनकहिशरेषज्मिसूसकरतरेिैं हकइनकानूनोंकेप्ािधानोंकादणुरुप्ोगसांप्दाह्कसंगठनोद्ारासामाहजकउतथानमेंिगरेिोगोंकेउतपीडनमेंहक्ाजासकतािै|एकमतकेअनणुसारमानिी्सिा्ताऔरिोगोंकीििाईकेहिएहक्रेगएका््यऔरप्कारांतरसरेसिरेच्ापूि्यकधमा्यनतर्कोिीआसानीसरेउकसािाऔरिािचपरआधाररतसाहबतहक्ाजासकतािै|

    • इसकेउि्ट,िािकेघरिापसीकेमामिोंमेंदहक््पंथीसंगठनोंनरेबीपीएिकाड्ट, राशनकाड्टऔरऐसरेअन्कईप्कारकेिोिकाप््ोगकरपणुनतःिोगोंको हिंदणु धम्य मेंधमा्यनतररतकरनरेमेंहक्ािै|

    • इसप्कार ऐसरे तरिके मामिोंमेंजबरनधमा्यनतर्औरसिैजच्कधमा्यनतर्केबीचअंतरकरनामणुजशकििोजातािै|इसजसथहतकीप्हतहक्र्ामेंकु्िोगोंनरेधमा्यनतर्परपू््यप्हतबनधकीमांगकीिै,जोपू््यततःअसंिैधाहनकिैऔरसंहिधानप्दत्तधाहम्यकसितंत्रताकाउलं्घनकरतीिै|

    • धाहम्यकसितंत्रतापरसं्णुतिराष्टकीररपो्ट्टकेअनणुसारजबरनधमा्यनतर्कोरोकाजानाचाहिए|इसकेअनणुसार“प्िोिन्ािािचकीअिधार्ानकेििअसपटििैबज्कप्त र्ेकधम्यकेआमंत्र्मेंप्िोिन्ािािचकाततििोतािीिै।्रे"असपटिपररिाहषतश्द"आपराहधकन्ा्केमानकोंकोपूरानिींकरतरेऔरइसमामिरेमेंकानूनकोसणुसपटिकरनरेकीजरूरतिै।

    राष्टीि कानून की आवशिकता1950केदशकसरेिीरूहढ़िादी हिंदणुसमूिोंनरेधम्यपररित्यनकेहन्मनके हिएराष्टी्कानूनकीमांगउठाईिै,जो हकउनकेअनणुसारिोिरेिािरेिोगोंकोबिपूि्यक् ाप्िोिनद्ाराउनकेपैतृकधम्यसरेदूरहक्रेजानरेसरेरोकनरेकेहिएआिश्किै|

  • VISI

    ON IA

    S

    www.visionias.in FEBRUARY/2015/003 ©Vision IAS6

    तोक्ाराष्टी्कानूनसिा्किोगा?क्ा्िस्टीक,सपटिऔरसणुसपटििोगाताहकसंिैधाहनकप्ािधानों (अहधकारऔरसंरक््दोनों)कोमजबूतीदरेसके?क्ा्िित्यमानहिरोधािासोंकोदूरकरसकतािै?आहिर,हिंदणुधम्य(कहथतपणुनिा्यपसीकेमामिरेमें)सहितसिीधम्यअपनरेधम्यकेप्सारमेंसंिगनिैऔरजबरदसती,प्िोिनतथािािचकेआरोपोंकासामनाकरतरेिैं|क्ासैधिांहतकरूपसरेएकन्ूनतमपररिाषापरसिमतहुआजासकतािै,जोहकसंहिधानकीिािनाओकेअनणुरूपिो|हिहधआ्ोगकेअनणुसारधमा्यनतर्औरपणुनतःधमा्यनतर्केसंदि्यमेंउहचतमाग्यहनदवेश्टकरािसरेबचनरेमेंसिा्किोंगरे|कानूनइसप्कारकािोनाचाहिएजोव्जतिकेअनततःकर्कासममानकरे|जबधम्यपररित्यनव्जतिकीउसकीईश्वरमेंआसथाकेअनणुसारसोची-समझीइच्ािोतोकानूनउसरे इसके हिए हजिाधीशकीपूि्यअनणुमहतिरेनरेकोबाध्निींकरसकता|धम्यपररित्यनकेबादिी्िउहचतिोगाहकसंबंहधतसरकारीअहधकारीकोसूहचतकरहद्ाजा्रे|संसदद्ाराकानूनबना्ाजानाआिश्किै|आ्ोगका् िमाननािैहकपृथककानून्ासंशोधनहकसीिीप्कारहकसीव्जतिकीधाहम्यकसितंत्रता्ाहिश्वासकीकाउलं्घननिींकरतरे|परनतणुहफरिी,रा््प्िहत्यतधमाांतर्हिरोधीकानूनोंकीउपरोतििह््यतआिोचनािीअपनरेसथानपरसिीिै|इसप्कारहबनाहकसीअंहतमहन््य्केबिसअिीिीजारीिै|यनषकरराइनहििादोंकाकोईअंतनिींिैजबतकहकहकसीव्जतिकोएकहिश्वाससरेदूसरेहिश्वासमेंपररित्यनकरनरेिेतणुधम्यकेशजति्ाबिहमहश्तरूपकेप््ोगपरहििरेक्णुतिप्हतबंधनिींिगा्ाजाता|ऐहतिाहसकरूपसरेिारतमेंकिीपू््यत्ाधाहम्यकआधारपरउतपीडननिींदरेिाग्ािै|्ूरोप,मध्-पूि्यऔरअन्जगिसरेतणुिनाकरनरेपर्िसपटििोजातािै हकइससंदि्यमेंिारतमेंसौम्िातािर्िमरेशाबनारिािै|धम्यआधाररत्णुधििारतकेहिएएकअनजानीघ्टनािै|परनतणुहफरिीहिन्नसमणुदा्ोंमेंधधकतरेधाहम्यकउनमादकेकार्धाहम्यकहिंसासरेिारतमणुतिनिींरिािै|धाहम्यकसितंत्रताकेनामपरधमा्यनतर्केमौहिकअहधकारकाकोईिीहिचारिारतकेपंथहनरपरेक्ढांचरेकोबणुरीतरिप्िाहितकरेगा|अत:दरेशकोऐसारासतानिींचणुननाचाहिए|अयभविक्ति के अयधकार पर बिस- किा इस पर कयोई सीमा ियोना चायिए?हकसीिीिोकतंत्रमेंिाष्औरअहिव्जतिकीसितंत्रताएकमूििूतहसधिांतिै।िरिोकतांहत्रकसंहिधानमेंइसरेसाकारकरनरे

    की हिशरेष्ोजनािोतीिै|्ि्ोजनाऐहतिाहसकअनणुििपरआधाररतिोतीिै|प्त र्ेकसमाजमें्िसदैिहिमश्यकाहिष्रिािैहकअहिव्जतिकीसितंत्रताएकहनरपरेक्अहधकारिै्ाइसपरकु्हनजचितसीमाएंिै|यवचारकों का मतजॉन स्टुअ््ट यमल19िींसदीमेंहरि्टेनकेएकराजहनहतकहिचारकऔरका््यकता्यरिेंिै|इनिोनरेहिचारऔरअहिव्जतिकीसितंत्रताकेपक्मेंमम्यसपशवीतककिरिरेिैं|अपनीपणुसतक,ऑनहिब्टवीमेंउनिोंनरेचारकार्बता र्ेिैंहकक्ोंउनिोगोंतककेहिएिीअहिव्जतिकीआज़ादीिोनीचाहि्रे हजनके हिचारआजपू््यततःअसत््ाहदगभहमतकरनरेिािरेहदिाईदरेतरेिैं| 1. प्थम,कोईिी हिचारपू््यत्ाअसत्निीं िोता|जो िमरे

    असत्हदिाईदरेतािै,उसमरेिीसत्काएकअंशिोतािै|अगरिमअसत्हिचारोंपरप्हतबंधिगादेंगरेतोसत्काअंशिीिोदेंगरे|

    2. हकसीिीहिचारकेदोपििणुिोतरेिैं|सत्सि्मरेिप्क्टनिींिोतािै|हिपरीतदृजटिको्ोंकेद्नधिद्ारािीसत्सामनरेआतािै|हिचार,हजनिेंिमआजअसत्समझतरेिैं,िरेसत्हिचारोंकेउद्भिमेंमू््िानसिा्किोसकतरेिैं|

    3. ्ि हिचारोंकाद्नधिनकेििअतीतमेंमितिपू््य रिािैबज्कसिीकािोंके हिए इसकीउप्ोहगता िै |सत्परसदैिएक हबनाअनणुिूहतकेदोिरा्ाजानरेिािाशणुषकहिचारबनजानरे काितराबना रितािै| हकसी हिचारकीइसकेहिपरीतहिचारसरे्टकरािकेमाध्मसरेिीइसकीहिश्वसनी्तासथाहपतिोतीिै|

    4. अंतततःिमइसबातकेप्हतआश्वसतनिींिोसकतरेहकहजसरेिमसत्मानतरेिैंििीसत्िै|अनरेकबारििहिचारजोसमाजद्ारागितमानकरएकसम्दबा्रेग्रेथरे,िरेआगरेचिकरसत् हसधिहुएिैं|कोईिीसमाजजोआजसिीप्कारकेअसिीका््यहिचारोकोदबातािै,िििहिष्मेंमितिपू््यज्ानसरेिंहचतरिसकतािै|एकहफ्महनमा्यताकेअनणुसार,”अहिव्जतिकाअहधकारअसीमिैऔर् हदइससरेहकसीकीिािनाकोचो्टपहुचतीिैतोउसरेिोकताजनत्रकरूपसरेप्त ण्ुत्तरदरेनरेकाअहधकारिै|परनतणु्हदप्त र्ेकहिचारपरप्हतबंधिगा्ाजानरेिगातोराष्टकीिोकताजनत्रकप्हक्र्ाकेहिएअहनिा््यसहिष्णुताजैसरेमू््कोगंिीरक्हतपहुचरेगी|िािाँहकबहुतसरेहिचारकोंका्िमाननािैहकिासतहिकसितंत्रताकेअनणुििकेहिएकु्प्हतबंधआिश्किैं|जॉनस्टछुअ्ट्टहमिनरेइसीपणुसतकमेंप्हतबंधोंसरेसंबंहधतप्शनका

  • VISI

    ON IA

    S

    www.visionias.in FEBRUARY/2015/003 ©Vision IAS7

    उत्तरदरेनरेकेहिएएकहसधिांतहद्ािै,हजसरेिाम्यहप्ंहसपिकिाजातािै|इसहसधिांतकेअनणुसारहकसीसभ्समाजकेसदस्परउसकीइच्ाके हिरुधिशजतिकाप््ोगकेििअन्सदस्ोंकोनणुकसानसरेबचानरेकेहिएहक्ाजासकतािै|फांसीसी उद्ोष्ािी सितंत्रताको हकसीको िाहनपहुंचाएहबनासबकु्करनरेकीसितंत्रताकेरूपमेंव्तिकरतीिै|सितंत्रतापरिगा्ाग्रेकोईिीप्हतबंधगिनहिमश्यकेबादबना्रेग्रेकानूनकेअनणुसारिोनरेचाहिए|दोषहसधिांतहकसीहिचारअथिािाष्द्ारासमाजपरडािरेगएमनोिैज्ाहनकऔरसामाहजकदणुषप्िािकोदरेितािै|्िप्हतबंधकेनैहतकआ्ामकापरीक््करतािै|

    भारतीि पररदृशििारती्संहिधानअहिव्जतिकी सितंत्रता पर हिहिन्नप्हतबंधआरोहपतकरतािै|दरेशकीएकताएिंसंप्िणुता,िोकव्िसथा,शािीनताऔरनैहतकता,रा््कीसणुरक्ा,मानिाहन,अपराधिेतणुप्ोतसािनआहदआधारोंपरअहिव्जतिकीसितंत्रतापरप्हतबंधिैं|संिैधाहनकबिसकेदौरानअहधकांशितिाहिचारकीअसीहमतसितंत्रताकेहिरुधिथरे|उनकेअनणुसारअसीमसितंत्रताअराजकताकीओरिरेजाकर रा््काअजसततििीितरेमेंडािसकतीिै|्िदीघ्यकािमेंरा््कीअहधकारोंकीरक्ाकरनरेकरनरेकीसाम्थ््यकोक्हतपहुचा र्ेगी|सिवोच्चन्ा्ाि्नरेिीअहिव्जतिकीसितंत्रतासरेसंबंहधतअनरेकमामिोंमें्िीदृजटिको्अपना्ािै|गतिषषोंमेंसिवोच्चन्ा्ाि्कीसबसरेबिीहचंता्िरिीिैहकअहिव्जतिकीसितंत्रतासामाहजकसमरसताकोप्िाहितनकरे|िारती्राष्टी्जीिनमें्िमान्तारिीिैहकअहिव्जतिकीसितंत्रताकेनामपरधाहम्यकसितंत्रताकोितरेमेंनिींडािाजासकता|्द्यहपन्ा्ाि्नरे् ििीहिचारव्तिहक्ािैहक,“अहिव्जतिकीसितंत्रताकोजणुिणुसअथिाहिरोधकेि््ाहिंसाकेि्केआधारपरनिींदबा्ाजासकता|”हिचारऔरअहिव्जतिकीसितंत्रतासंहिधानप्दत्तिैऔरअहतिादीततिोंकोहकसीसमूि्ासमणुदा्कोिोनरेिािीका्पहनकपीिाकेआधारपरइसअहधकारकाअहतक्रम्करनरेकीअनणुमहतनिीदीजानीचाहिए|यवित घ्नाएंका्््टन यववादव्ंग्ातमकफांसीसीपहत्रकाचािवीिे्दोकोपैगमबरमणुिममदकेका्टू्टनप्काहशतकरनरेकेहिएआक्रम्कासामनाकरनापिा|कईदरेशोंनरेिमिरेकीहनंदाकीऔर“मैंचािवीहं”माच्यमेंिागहि्ा|इसपहत्रकानरेसिीधमषोंकोअपना हनशानाबना्ािै|

    ्िहबनाहकसीअपिादकेसंसथातमक-हिरोधी,धम्य-हिरोधीऔरउग्िाद-हिरोधीप्काशनोंमेंसंिगनरिीिै|फांसीसीक्रांहत,असीम व्जतिगतसितंत्रताऔरअहिव्जतिकीसितंत्रताकीसमथ्यकिै|अहधकांशपजचिमीदरेशोंमेंअहिव्जतिकी सितंत्रता पर न्ूनतम प्हतबंधिगा र्े जातरे िैं|किातमकअहिव्जति्ाँकेििअपिादजनक जसथहतमें िी प्हतबंहधतकीजातीिै|इसकेहिएजरे.एस.हमिकेउपरोतििह््यतहसधिांतोंकासिाराहि्ाजातािैजोहकसत्तकपहुुँचनरेकेहिएसंिादकासिारािरेतरेिैं|फांसमेंका्टू्टहनस्टफांसीसीसंसकृहतकोपणुठिकररिेिैं हजसमरे, व्जतिगतसितंत्रताअसीमिोतीिैऔरसामूहिकसंिरेदनशीिताकीअनदरेिीकीजातीिै|िरेफांसीसीराष्टिादकीपंथहनरपरेक्परंपराकाहनि्यिनकररिेिैं|्द्यहप हिमश्यका हबंदणुअहिव्जतिकी सितंत्रता िै परनतणु एकबहुसांसकृहतकसमाजमेंसांसकृहतकअंतहक्रकि्ाकाप्शनिीमितिपू््यिै|जिांअहधकांशपजचिमीसमाजोंमेंव्जतिगतसितंत्रताअसीमिोतीिैऔरसामूहिकअहधकारसीहमतअथिाअनणुपजसथतिोतरेिैं,ििीँ इसिाहमकदणुहन्ामें जसथहत हिपरीतिै|्िाँ व्जतिगतअहधकारोंकासममाननिींहक्ाजातािैऔरसमूिकोगररमाम्मानाजातािै|सामूहिकअजसमताकीतणुिनामेंव्जतिगतअहधकारोंकोसामाहजकमान्ता प्ाप्तनिीं िै| इनसमाजोमें व्जतिगतअनणुिूहत्ोंकासथाननगण्िै|िािनाओंकेआितिोनरेकाप्शनकेििसामूहिकसतरपरिीउतपन्निोतािै|दृटिव्िैहकिौहतकरूपसरेकीग्ीहिंसाकेपरर्ामतोसपटिरूपसरेहदिाईपितरेिैंहकनतणुिािनातमकरूपसरेकीग्ीहिंसाकेपरर्ामोंकाआकिननिीं हक्ाजासकता|जबसंिरेदनशीिधाहम्यकअनणुिूहत्ोंकोिािनातमकहिंसाकेमाध्मसरेचो्टपहुचाईजातीिैतोइसकेघातकपरर्ामोंका िमअनणुििनिींकरपातें| िमचािवीकेका्टू्टनद्ारामणुजसिमसमाजकीआितिािनाओंकाअनणुमाननिींिगासकतरे|िममणुजसिमसमणुदा्कीसंिरेदनशीिता्ाअहत-संिरेदनशीिताकोनिींमापसकतरे|िौहतकअसत्रोंकेप््ोगद्ाराित्ाकरनरेिािोकेकृत्ोंकोजानाजासकतािै|इसकार्िमआसानीसरे हिंसाकी हनंदाकरसकतरेिैं|िािनातमकहिंसाकेप्िािकाअनणुििकरनादणुषकरिै|्िसंिििैहकइसनरेकु्िोगोंकोइतनाआित,क्रोहधतऔरअपमाहनतहक्ाहकउनिोंनरेबनदणुकउठािी|एकबणुहधिजीिीअपनरेश्दोंसरेचो्टपहुंचासकतािैऔरसैहनकअपनरेशसत्रोंसरे|प्ा्तःसभ्समाजोमेंिािनातमकहिंसासिीका््यिैजबकीिौहतकहिंसाअसिीका््य||सैधिांहतकरूपसरेजोकु्िीसिीिो,धाहम्यकऔरसांसकृहतकअनणुिूहत्ोंकीसंिरेदनशीिताकाध्ानरिाजानाचाहिए,क्ोंहक्रेअनणुिूहत्ाँमनणुष्केव्जतितिऔरअजसततिकाअहिन्नअंगिोतीिै|ित्यमान

  • VISI

    ON IA

    S

    www.visionias.in FEBRUARY/2015/003 ©Vision IAS8

    हिश्वमेंसंसकृहत्ोंकेबीचअंतहक्रकि्ाकेसाथ-साथहिरोधािासिीउिरेिैं|अततःहिहिधतापू््यसमाजकोगहतशीिबना्रेरिनरेकेहिएिमारेद्ाराअन्िोगों,संसकृहत्ोंऔरदृजटिको्ोंकाआदरहक्ाजानाअहनिा््य िै|एक न्ा्पू््यसमाजसिीसंसकृहत्ोंकीगररमाऔरउनकीपिचानसणुहनजचितकरतािै|असीहमतसितंत्रताकीअपरेक्ा्िसणुहनजचितकरनाअहधकमितिपू््यिैकीसांसकृहतकअनणुिूहत्ोंकोकोईठेसनपहुचरे|जैसा हकहरिह्टशसमाजशासत्रीताररकमोदणुदनरेकिािै,“्हदिोगहबनासंघष्यकेएकिीराजनीहतकक्रेत्रपरक्ज़ाकरनाचाितरेिैंतोउनिेंआपसमेंएक-दणुसरेकीमूििूतमान्ताओंकीहनंदाकरनरेकीसीमात्करनीिोगी|”िािांहक,्िदािा हक्ाजासकतािै हक,चािवीिे्दोनरेएकसािहसकसमपादकी्पथचणुना|प्काशननरेफांसीसीपंथहनरपरेक्ताकेमू््ोंकेअनणुरूपप्त्रेकहिचारमतऔरसंप्दा्मेंअनतहन्यहितकहम्ोंकीसमानरूपसरेआिोचनाकी|प्काशनकीइसबातके हिएप्शंसाकीजासकतीिै हकउसनरे हकसीिीप्कारकेि््ाअ्पकाहिकिािकीप्रेर्ासरेहबनाप्िाहितहुएअपनरेपंथहनरपरेक्दृजटिको्कोएकउदािर्केरूपमेंप्सतणुतहक्ािै|जनताकीसांसकृहतकसंिरेदनशीिताऔरइसपरप्िारकेप्शननरेइसमितिपू््यहबंदणुकोउपजसथतहक्ािैहकिौहतकप्गहतकेसाथसामाहजकसांसकृहतकगहतशीिताकीसंगतीकैसरेबैठाईजा्रे|इसप्कारिमबरेितरराजमाग्य,न्रेििाईअड्ेऔरतीव्रतरइन्टरनरे्टकनरेकशनतोचाितरेिै ,पर हिचारोंकामणुतिप्िािनिींचाितरेजो इनसमपककिसाधनोंद्ाराप्साररतिो|्हदिासतिमेंहकसीसमाजकोआधणुहनकीकर्करनािैतोिमेंिौहतकप्गहतकेसाथसामाहजकसांसकृहतकबदिािोकोिीसिीकारकरनािोगा|पीके यफलम यववादकु्सम्पूि्यएकहफ्म‘पीके’ररिीज़हुईथीजोकहथतरूपसरेहिंदणुपरंपराऔरसंसकृहतकेउपिासकेहिएदहक््पंथीसंगठनोंकेहनशानरेपरआईथी|हफ्मकेप्दश्यनपररोकिगानरेकेहिएन्ा्ाि्ोंमें्ाहचकादा्रकीगईथी|्िप्थमबारनिींथाहकहकसीहफ्मकोररिीज़िोनरेकेबादइसप्कारकीसमस्ाकासामनाकरनापिा|‘िािनाओंकोआितहक्रेजानरे’केनामपरप्हतबंहधतअथिा्िैकआउ्टकीजानरेिािीहफ्मोंकीएकिमबीसूचीिै|हफ्में समाजमेंबढतीअसहिष ण्ुताकामणुख् हनशाना रिीिैं|अहतिादीततिोंद्ाराहकसीसमणुदा्हिशरेषकीिािनाओंकोठेसपहुुँचानरेकेआधारपरहफ्मोंकोिगातारहनशानाबना्ाजातारिािै|अहतिादीततितबऔरसशतििोजातरेिैंजबसरकारकानून-व्िसथाहबगिनरेकीधमकीदरेनरेिािोंकेप्हतकठोररुिअपनानरे

    केबजा्हफ्महनमा्यताओंपरदबािडािनरेिगतीिै|अनरेकबारहनमा्यताहफ्मकीररिीज़मेंिोरिीदरेरीसरेबचनरेकेहिएसमझौताकरनरेऔरकु्दृश्ोंअथिािाक्ोंकोि्टानरेकेहिएबाध्िोजातरेिैं|जबसरकारअहिव्जतिकीसितंत्रताकेपक्मेंििीनिींिोतीतबहफ्महनमा्यता,हितरकऔरप्दश्यकअहतिादीततिोंकेसाथसमझौताकरनािीबरेितरसमझतरेिैं|एकबार्हदहकसीहफ्मकोसेंसरबोड्टद्ारामान्तादरेदीग्ीिैतो हकसीकोआितिोनरेकेआधारपर हफ्मको हसनरेमाघरोंसरे ि्टानरेकी मांगकरनरेकाअहधकार निीं िै| प्त र्ेक व्जतिहकसीनहकसीबातके हिएसंिरेदनशीििोतािैऔर्हदसिीसंिरेदनशीिताओंकीहचंताकीजानरेिगीतोहफ्म-हनमा्य्संिििीनिींिोपा्रेगा|तबक्ोंिरहफ्मि्केसा्रेमेंरितीिै?इसकाबिाकार्24x7्टीिीचैनिोंऔरइन्टरनरे्टसाइ्टसिबरोंकीआिश्तिामेंदरेिाजासकतािै;औरजबऐसरेसमाचारहकसी्िाकबस्टरहफ्मसरेसंबंहधतिोतािैतो्ि्टीिीचैनिोंऔरइन्टरनरे्ट हिएबिीिबरबनजातािै|जब हिरोधकरनरेिािरेसंगठनजबससतरेऔरआसानप्चारकीतिाशमेंदंगरे्ापोस्टरजिानरेजैसीउत्तरेजकगहतहिहध्ोंकोअंजामदरेतरेिैंतब्िदश्यकोंकोआकहष्यतकरनरेिािीसनसनीिरेजिबरबनजातीिै|िािाँहक, हफ्म,का्टू ्टनऔरअन् हिहचत्र हचत्र मितिपू््यसाि्यजहनकिूहमकाका हनिा्यिकरतरे िैं|जब िमेंअिम्काअनणुिििोतािैतब,व्ंग्कारिमारीकमजोरर्ोंऔरघमंडकोउजागरकरतरेिै|िरेक्रेत्रहिशरेषमेंसफििोगोकेद्ारािणुदकोिीमहिमामंहडत हक्रेजानरेकीप्िृहत्तको हन्ंहत्रतकरतरेिैं|इनव्ंगातमकऔरतीक््किाअहिव्जति्ोंकेमाध्मसरेिच्यसिशीिव्जति्ोंकेप्िािकोसीमओंमेंबांधकरसामाहजकसमानतासथाहपतकरनरेकेप््ासोंमेंमितिपू््यिूहमकाहनिाईजातीिै|ऐसीअहिव्जति्ाँ व्जतिकीचाररहत्रक हिसंगहत्ोकोिास् हमहश्तक्टाक्ोकेमाध्मसरेसामूहिकरूपसरेअहिव्तिकरतरेिै|इसप्कार वसमाजके हिहिधसमूिोंकेबीच हनहितगंिीरसरे गंिीरहििरेदिीसिजतरीकेसरेसणुिझजातरेिैइसहिएऐसीअहिव्जतिकीसितंत्रताकीजरुरतिैहजसपरकानूनद्ाराचचा्यकादमघो्टनरेिािरेकोईप्हतबंधिागूनिो|्िचचा्यकईबारसथाहपतव्िसथामेंगिहत्ाँसणुधारनरेकोप््ासरतिोतीिै|अहिव्जतिकीसितंत्रताकोसामाहजकतरीकों,सिहन्ामकतंत्रोंऔरसंहिताओंद्ारासं्तिोनरेकीआिश्कतािोती िै|थोिेसम्के हिए,सामाहजकसमरसताकी रक्ाके हिएक़ानूनीप्हतबनधएकआसानतरीकानज़रआतीिैं,परनतणुइहतिासिमेंहसिातािैहक,आसानरासता‘घातकसंसकृहत’कीऔरिरेजातािै|अहिव्जतिकीसितंत्रतापरन्ूनतमप्हतबंधथोिेसम्केिरेसंक्टम्प्तीतिोसकतरे

  • VISI

    ON IA

    S

    www.visionias.in FEBRUARY/2015/003 ©Vision IAS9

    िै|परदीघ्यकािमें् िसामाहजकएकीकर्औरसमाजमेंसथा्ीशांहतकेहिएपूि्यशत्यिै|जीवन का अयधकारजीवन का अयधकार, धारा 309 और िू्देनदेयसिा (इच्ामृतिु)अनुच्छेद 21 का अ्रासंहिधानकाअनणुच्ेद 21“जीिनऔर व्जतिगतसितंत्रताकीसणुरक्ा”काप्ािधानकरतािैऔरकितािैहक,“हकसीिीव्जतिकोहिहधद्ारासथाहपतप्हक्र्ाकेअहतररतिजीिनऔरव्जतिगतसितंत्रतासरेिंहचतनिींहक्ाजा र्ेगा|”अनणुच्ेद21केतितप्दत्तमौहिकअहधकारसंहिधानमेंउल्रेहितसबसरेमितिपू््यअहधकारोंमेंसरेएकिैहजसरे‘उन्नीकृष्नमामिरे’मेंसिवोच्चन्ा्ि्द्ाराइसरेमौहिकअहधकारोंकाह्रद्किाग्ािै|अनणुच्ेद21केअंतग्यतप्दत्तमूिअहधकारकाउद्रेश्हिहधद्ारासथाहपतप्हक्र्ाकेअहतररतिजीिनऔरव्जतिगतसितंत्रताकेअहतक्रम्कोरोकनािै|इसकासपटिअथ्यिैहक,मूिअहधकारकेििरा््के हिरूधिउपि्धकरा र्ेगएिैं|परनतणुरा््कोसीहमतअथषोंमेंपररिाहषतनिीं हक्ाजासकता|इसकेअंतग्यतसरकारी हििाग, हिधाह्का, प्शासन, सथानी् हनका्जो हकहिहधकशजति्ोंकाप््ोगकरतरे िैंआहदआतरे िैं परनतणु, इसकेअंतग्यतगैर-हिहधक् ाहनजीहनका्जैसरेकंपनी् ासिा्त्तहनका्,हजनकेपासहिहधकशजति्ांनिोआहदनिीआतरेिैं|्हदहकसीहनजीव्जतिकाहक्र्ाकिापहकसीव्जतिकोउसकेजीिनऔरव्जतिगतसितंत्रताकेअहधकारसरेिंहचतकरतािैतो्िउिंघनअनणुच्ेद 21के मानकोंकेअंतग्यत निीआएगा|ऐसी जसथहतमेंपीहितव्जतिके हिएराित्ातोअनणुच्ेद226केअंतग्यतउपि्धिोगी्ासामान्हिहधकेतित|इसप्कार,अनणुच्ेद21केअंतग्यतप्ाप्तसणुरक्ाकेििरा््केऔररा््केअंतग्यतआनरेिािरेप्ाहधकर्ोंकेकृत्ों,जोहक,हिहधद्ारासथाहपतप्हक्र्ाकेहिरूधिहक्रेगएिैं,केहिएिै|अनणुच्ेद21कामणुख्उद्रेश््िहकहकसीव्जतिकोउसकेजीिन्ाव्जतिगतसितंत्रतासरेिंहचतहक्रेजानरेसरेपूि्यहिहधद्ारासथाहपतप्हक्र्ाकाकठोरतापूि्यकपािनहक्ाजानाचाहिए|

    निायिक विाखिा द्ारा अनुच्छेद 21 के क्देत्र का यवसतारण

    • 1950केदशकतकए.के.गोपािनबनाममद्रासरा््प्कर्मेंसिवोच्चन्ा्ाि्द्ारा हदएगए हन््य्केअनणुसारअनणु-च्ेद21काक्रेत्रसंकी््यथा|इसकेअनणुसारहिधाह्काकीमनमानीप्हक्र्ाद्ाराव्जतिगतसितंत्रताकाअहतक्रम्िोनरेपरसंिैधाहनकसणुरक्ाकीगारं्टीनिीथी|इसप्कार्हदएकसक्महिधाह्काकोईकानूनबनातीिैहजसकेद्ाराकु्हिशरेषपररजसथहत्ोंमेंहकसीव्जतिकोउसकीव्जतिगतसितंत्रतासरेिंहचतहक्ाजासके,तोउसकानूनकोअहििरेकपू््य,असंगतऔरअन्ा्पू््यिोनरेकेआधारपरन्ा्ाि्मेंचणुनौतीनिीदीजासकतीथी|इसप्कारगोपािनप्कर्मेंसिवोच्चन्ा्ाि्केबहुमतनरेइसदृजटिको्काप्हतपादनहक्ाहक,अनणुच्ेद21में‘हिहधद्ारासथाहपतप्हक्र्ा’पदप््णुतिकरसंहिधानमेंअमरेररकीसंहिधानके‘हिहधकीसम्कप्हक्र्ा’की तणुिनामें हरि्टेनके व्जतिगत सितंत्रताके हसधिांतकोमान्तादीग्ीिै|

    • गोपािनमामिरेकेसिवोच्चन्ा्ाि्केबहुमतकेहन््य्कोआगरेमनरेकागाँधीबनामिारती्संघ,1978मामिरेमेंपि्टहद्ाग्ाऔरहनमनहिहितहसधिांतसथाहपतहक र्ेग्रे:

  • VISI

    ON IA

    S

    www.visionias.in FEBRUARY/2015/003 ©Vision IAS10

    • अनणुच्ेद19और21कोसंकी््यअथषोंमेंव्ाख्ाह्तनिींहक्ाजासकतािै|अनणुच्ेद21मेंउल्रेहितपद‘व्जतिगतसितंत्रता’अहधकतमसंििआ्ामोंतकहिसतृतिैजोहिहिन्नप्कारकेअहधकारोंकोअपनरेमेंसमाहितकरतािैहजनमरेसरेकु्कोअनणुच्ेद19मेंशाहमिकरकेअहतररतिसणुरक्ादीग्ीिै|इसप्कारअनणुच्ेद19और21मेंकु्अहतव्ापनिोसकतािै|

    • इसप्कारअनणुच्ेद21केअंतग्यतआनरेिािरेहकसीिीकानूनकोअनणुच्ेद 19कीअि्टतािी पूरीकरनाचाहिए|दूसरेश्दोंमें,रा््द्ाराहनहम्यतउसकानूनको,जोहकसीव्जतिकोउसकीव्जतिगतसितंत्रतासरेिंहचतकरतािै,इसप्कारकेिंचनकेहिएऐसीप्हक्र्ाकाप्ािधानकरनाचाहिएजोअहििरेकपू््य,असंगतऔरअन्ा्पू््यनिो|

    • फांहससकािवीमणुहिनबनामहदल्ीसंघक्रेत्रमामिरेमेंिी्िीदृजटिको्अपना्ाग्ा|इसकेअनणुसार:अनणुच्ेद21केप्ािधानोंकेअनणुसारहकसीिीव्जतिकोहिहधद्ारासथाहपतप्हक्र्ाकेअहतररतिउसकेजीिन्ाव्जतिगतसितंत्रतासरेिंहचतनिींहक्ाजासकताऔरइसप्हक्र्ाकोहििरेकपू््य,तककिसंगतऔरन्ा्पू््यिोनाचाहिएनहकमनमाना,सन-कपू््य्ाका्पहनक|्हदऐसरेहकसीकानूनकोचणुनौतीदीजातीिैतो न्ा्ि्को्ि हनधा्यररतकरनािोगा हक,इसकानूनद्ारा हकसीव्जतिकोउसकीव्जतिगतसितंत्रतासरेिंहचतकरनरेकेहिएसणुझाईग्ीप्हक्र्ाहििरेकपू््य,संगत्ान्ा्पू््यिै्ानिीं

    • एकअन्मामिरे,ओ्गा्टेहिसबनाममणुंबईनगरहनगममें् िहिचारव्तिहक्ाग्ाहकजैसरेदणुिा्यिनापू््यकृत्ोंकाहिहधकीनज़रोमेंकोईअजसततिनिींिै,उसीप्कारअ्णुजति्णुतिताहिहधएिंप्हक्र्ादोनोंकोदूहषतकरदरेतीिै|इसहिए्िअहनिा््यिै हकहकसीव्जतिकोउसकेमूिअहधकारोंसरेिंहचतकरनरेकेहिएहिहधद्ाराहिहितप्हक्र्ाकोन्ा्औरसमानताकेहन्मोकापािनकरनाचाहिए|

    • सिवोच्चन्ा्ाि्नरेअपनरेअनरेकहन््य्ोंमेंसपटिहक्ािैहकअनणुच्ेद21कासीहमतअथ्यनिींिै|्िकेििजीहितरिनरे्ापशणुसमानरिनरेसरेकाफीव्ापकिै|जीिनकेअहधकारसरेतातप््यअथ्यपू््य,संपू््यऔरगररमापू््यजीिनजीनरेसरेिै|

    • अनणुच्ेद21काहिसतृतक्रेत्राहधकारउच्चतमन्ा्ाि्द्ाराउन्नीकृष्नबनामआँध्रप्दरेश रा््प्कर्मेंिह््यत हक्ाग्ािैऔरउच्चतमन्ा्ाि्नरेसि्ंिीपूि्यन्ा्हन््य्ोंकेआधारपरअनणुच्ेद21केतितआनरेिािरेअहधकारोंकीसूचीउपि्धकरा्ीिै|इनमरेसरेकु्िैं:

    1. हिदरेश्ात्राकाअहधकार, 2. हनजताकाअहधकार, 3. शर्काअहधकार,

    4. सामाहजकन्ा्औरआहथ्यकसशजतिकर्काअहधकार, 5. एकांतकारािासकेहिरुधिअहधकार, 6. िथकिीिगानरेकेहिरुधिअहधकार, 7. मृत ण्ुदंडमेंदरेरीकेहिरुधिअहधकार, 8. बंदीगृिमेंमृत ण्ुकेहिरुधिअहधकार, 9. साि्यजहनकरूपसरेफांसीकेहिरुधिअहधकार, 10. हचहकतसकी्सिा्ताकाअहधकार, 11. सांसकृहतकहिरासतकीसणुरक्ा, 12. प्त्रेकहशशणुकापू््यहिकासकाअहधकार, 13. प्दणुष्मणुतििा ण्ुएिंजिकाअहधकार|इसप्कार्ि सपटििै हकप्ारंिमेंअनणुच्ेद 21के प्ािधानोंकीसंकी््यव्ाख्ाकीगईपरनतणुधीरे-धीरेदैहिकएिंव्जतिगतसितंत्रताकेसंदि्यमेंकानूनका हिसतारहुआऔरइसकीउदारव्ाख्ाकीगई|अनणुच्ेद21केक्रेत्राहधकारमेंसम्केसाथन र्ेआ्ामजोिेग्रे|इसनरेहकसीव्जतिकोप्ा्तथादैहिकसितंत्रतासरेिंहचतहक र्ेजानरेकीप्हक्र्ापर्िकितरेहुएसीमाएंआरोहपतहक्ाहकप्हक्र्ाकोन्ा्पू््यतथाहििरेकपू््यिोनाचाहिएतथाकानूनकोमनमाना,सनकपू््यअथिाका्पहनकनिींिोनाचाहिए|जीवन का अयधकार और आतमितिा (IPC की धारा 309)भारत में आतमितिा संबंधी कानून: िारती् दंडसंहिताकीधारा309केतितआतमित्ाकरनरेकाप््ास1सािकेसामान्बंदीकर्अथिाजणुमा्यनरेकेसाथएकदंडनी्अपराधिै|सववोच्च निािालि नदे 1994मेंनकेििआतमित्ाकेप््ासका हनरपराहधकर् हक्ािरन्ििीव्ाख्ादी हक,‘जीिनकेअहधकार’केअंतग्यत‘मरनरेकाअहधकार’िीसजममहितिै|न्ा्ाि्नरेकिाहकसिीमूिअहधकारोंकेसकारातमककेसाथनकारातमकहनहिताथ्यिीिैं|इसप्कार,• िाष्एिंअहिव्जतिकीसितंत्रताकामूिअहधकारअपनरे

    में“निीबोिनरेकेअहधकार”कोिीसमाहिटिकरतािै|• आिागमनऔरसंघबनानरेकीसितंत्रताअपनरेमेंआिागमन

    नकरनरेिसंघमेंिागीदारनिोनरेकी सितंत्रतािीप्दानकरतीिै|

    • व्िसा्करनरेकीसितंत्रताव्िसा्नकरनरेकीसितंत्रताकोिीसमाहिटिकरतीिै|

    िािाँहक,न्ा्मूहत्यजरे.एस.िमा्यकीअध्क्तािािी5सदस्ी्पीठनरेज्ानकौरमामिरे(1996)में1994केहन््य्कोउि्टहद्ाहजसकेकार्धारा309पणुनतःअजसततिमेंआग्ीऔर‘मरनरेकाअहधकार’असंिैधाहनकबनग्ा|न्ा्ाि्नरेघोहषतहक्ाहक,

  • VISI

    ON IA

    S

    www.visionias.in FEBRUARY/2015/003 ©Vision IAS11

    अनणुच्ेद21केतितजीिनकाअहधकार,मरनरेकेअहधकारकोशाहमिनिींकरता|2008मेंहिहधआ्ोगनरेहसफाररशहक्ाहक,आतमित्ाकेप््ासकोअपराधकीश्रे्ीसरेबािरहनकािाजानाचाहिए|इसनरेसणुझािहद्ाहकआतमित्ाकरनरेकािािमजसतषककीहिकृतअिसथाकाप्त्क्ीकर्समझाजानाचाहिए,हजसरेदंडकीनिींिरनदरेििािऔरउपचारकीआिश्कतािै|इसनरे्ििीइंहगत हक्ा हककेििकु्िीदरेशजैसरेपाहकसतान,बांगिादरेश,मिरेहश्ा,हसंगापणुरऔरिारतमें िी्िअिांह्तकानूनजारी िै| इससणुझािकेआधारपर2014में“संघसरकारनरेरा््ोंसरेउनकीरा्मांगीिै|तहमिनाडछुऔरसंघशाहसतप्दरेशोंसहित18रा््धारा309के हनरसनके पक्में िैं|िािाँहक, हबिार,मध्प्दरेश, हदल्ी,पंजाबऔरहसजककमरा््ोंनरेआतमघातीिमिािरोंऔरसरकारपरदबािडािनरेकेहिएहक र्ेजानरेिािरेउपिासोंकोिरेकरइसधाराके हनरसनकेसंदि्यमें हचंताजताईिै|बहुमतकेमतकोध्ानमेंरिकरिाििीमेंसरकारनरेिारती्दंडसंहिताकीधारा309केहनरसनकाहन््य्हि्ािै|इसहन््य्केसाथ,‘जीिनकेअहधकार’में‘मरनरेकाअहधकार’समाहितिैअथिानिीं;काहििादपणुनतःसामनरेआग्ािै|आतमितिा के यनरपराधीकरण के यवरुद्ध तक्क• ्ितककिहद्ाजातािैहक,जीिनकोिरेकरहकसीव्जतिको

    पू््यसिा्त्ततानिींिोती|उसकेपररिार,समाजऔरदरेशकािीउसपरअहधकारिोतािै|कोईव्जतिअपनरेपररिारकाएकमात्रआ्अज्यकिोसकतािैऔर्हदििआतमित्ाकरिरेता िै तो उसकापररिार हनजचितरूपसरे गरीबीकाहशकारिोजा्रेगा|(ज्ानकौरमामिरेमेंसिवोच्चन्ा्ाि्का्िीहिचारथा|)

    • एकअन् तककि ्ि िै हकआतमित्ाका हनरपराधीकर्(िारती्दंड संहिताकीधारा 309)आतमित्ाकरनरे िेतणुउकसानरे(िारती्दंडसंहिताकीधारा306)कोिीअपराधकीश्रे्ीसरेबिारिरेआएगा|्ितकनीकीपक्िैहकहकसीऐसरेकृत्केहिएउकसाना,जोसि्ंआपराहधककृत्निींिै,कैसरेअपराधिोसकतािै?धारा309केहनरसनकेबादहिहधकेदणुरुप्ोगकेमामिरेिासकरदिेज़ित्ा,ऑनरहकहिंगऔरसंतानद्ाराबूढ़ेमाता-हपताकीित्ाकीजसथहतमेंबढ़सकतरेिैं|िािाँहक,इसतकनीकीपक्कोउहचतसंशोधनद्ारासणुिझा्ाजासकतािै|

    आतमितिा के यनरपरायधकरण के पक् में तक्क• िारती्दंडसंहिताकीधारा30केतितआतमित्ाकरनरेका

    प््ास1सािकेसामान्बंदीकर्अथिाजणुमा्यनरेकेसाथदंडनी्अपराधिै|्िदणुिा्यग्पू््यिैहक,्िएकमात्रऐसा

    कानूनिैजोअपराधकरनरेमेंसफिनिोपानरेकीजसथहतमेंदंडकाप्ािधानकरतािै|्हदअपराधकाप््ास(आतमित्ा)सफििोजातािैतोििकानूनकीपहुुँचसरेबािरिोजातािै|

    • इसकेसाथिी एकसिसथमजसतषकआतमित्ा तबकरतािैजबििअिसादग्सत,हनराशऔरिािनातमकप्क्ोिकीजसथहतमेंिो|इसप्कारकीअिसथासामाहजक,आहथ्यक,व्जतिगतऔरिािनातमककारकोंकेकार्पैदािोसकतीिै|इसहिएहकसीआतमित्ाकेअहििाषीकोमृदणुश्दोंऔरहििरेकपू््यसिािकीजरुरतिोतीिैनहकएकह्रद्हििीनअहि्ोतिाऔरएकजरेिरद्ाराकठोरव्ििारकी|

    • आतमित्ाकाहनरपराहधकर्एकअिगबातिैऔरमरनरेकेअहधकारकोमान्ता दरेना एकअिगबात|मौन रिनरेकाअहधकार्ाव्िसा्नकरनरेकाअहधकारकेििइनअहधकारोंकाअसथा्ीहनिंबनिै,हजनकािहिष्मेंकिीिीउप्ोगहक्ाजासकतािै|परनतणुएकबारजीिनकीसमाजप्तकेबाद,जीिनकाअहधकारिमरेशाकेहिएसमाप्तिोजातािै|‘मरनरेकाअहधकार’एकरुहढ़िादीऔरव्जतििादीतककिपरआधाररतिैजबहकआतमित्ाकोएकव्जतिगतमसिामानाजातािैजोहकसीअन्कोक्हतनिींपहुंचासकतीिै|्िाँतक हक,पौराह्ककथाओंकेउदािर्ोंजैसरेिगिानरामद्ारासर्ूमेंजिसमाहधिरेना,बणुधिअथिामिािीरद्ारासिैजच्कमृत्णुआहदकेआधारपरआतमित्ाकोअधाहम्यककृत्िीनिीठिरा्ाजासकता|

    • पणुनचि,उनिोगोंकाक्ाजोमर्ासन्नअिसथामेंिैंऔरगररमापू््यढंगसरेमरनाचाितरेिैं?शारीररकअसाम्थ््यव्जतिके हिएकटिप्दिोतीिै|अततःप्त र्ेकव्जतिकोशांहतसरे,हबनादद्यऔरसदमरेकेहचरहनंद्रामेंसोनरेकीअनणुमहतदीजानीचाहिए|

    यनषकरराइसप्कारसरकारकािारती् दंडसंहिताकी धारा 309काहनरपराहधकर्करनरेकािाहि्ाहन््य्समाजकेहिएअच्ािै,क्ोंहक्िपििरेसरेिीप्हतकूिपररजसथहत्ोंकासामनाकररिेउसव्जतिकीसमस्ाओंमेंऔरअहधकिृहधिनिीकरेगाजोिाििीमेंआतमित्ाकीकोहशशकरचणुकािै|इसप्कार,बरेितरउपा्िोगोंकोआतमित्ाकेप््ासकेहिएदजणडतनकरनािीिैऔरधारा309काहनरपराहधकर्सिीकदमनज़रआतािै|आगरेकेििमर्ासन्नअिसथािािरेिोगोंको“मरनरेकाअहधकार”दरेनरेकेहिष्परहिचारहक्ाजासकतािै|जीवन का अयधकार और िू्देनदेयसिा (इच्ा मृतिु/दिामृतिु)“मृत ण्ुसिीसमस्ाओंकाििकरदरेतीिै.....कोईव्जतिनिीं्ाहनकोईसमस्ानिीं|”.............जोसफस्टाहिन

  • VISI

    ON IA

    S

    www.visionias.in FEBRUARY/2015/003 ©Vision IAS12

    “मैंमांगरेजानरेपरहकसीकोकोईघातकदिानिींदूंगाऔरनिीकोईऐसीसिािदूंगा|”.........हिपपोक्रे्टस“जीिनकाअहधकारसमसतमानिोंकाअिर्ी्औरप्ाकृहतकअहधकारिै|”.........थॉमसजरेफ़रसनपररचिसिा्तामृत्णु(AssistedDying)बनाम्ूथरेनरेहस्ा• सिा्तामृत ण्ुकेअंतग्यतहकसीमानहसकरूपसरेसक्ममर्ा-

    सन्नरोगीकोउसकी्ाहचकापरजीिनकाअंतकरनरेिािीदिाकासणुझािदरेतािै|रोगीसि्मिीदिाकाप््ोगकरतािै|अमरेररकाकाऑरेगोनरा््(1997)सिा्तामृत्णुकोहिहधकबनानरेिािापििाउदिार्िै|िाहशंग्टनरा््नरेऑरेगोनकाअनणुसर्करतरेहुए2008मेंसिा्तामृत्णुकेपक्मेंमतहद्ा|तीनदरेशोंबरेज्ज्म,िकसमबग्यऔरनीद