111

บทท่ี 6

พืชสมุนไพรประเภทเคร่ืองดื่ม

การนําพืชสมุนไพรแปรสภาพหรือใหเปนผลิตภัณฑประเภทเครื่องด่ืมเพื่อเสริมสุขภาพ

เปนเปาหมายหน่ึงของแผนแมบทแหงชาติวาดวยการพัฒนาสมุนไพรไทย ซึ่งในบทน้ีจะไดกลาวถึง

พืชสมุนไพรบางชนิดที่เปนวัตถุดิบเพื่อเปนผลิตภัณฑที่สรางมูลคาเพิ่มตอพืชสมุนไพร

พืชสมุนไพรเครื่องด่ืม (Beverage plants)38

พืชสมุนไพรที่มนุษยนํามาเตรียมเปนเครื่องด่ืมเพื่อเสริมสุขภาพ รวมทั้งการเพิ่มมูลคา

สมุนไพรเพื่อการคาในตลาดโลก ซึ่งมีมูลคาสูงข้ึนทุกปมีหลากหลายชนิด จะกลาว ณ ที่น้ีเพียง

24 ชนิด ดังน้ี

1. ชา

ช่ือสามัญ Tea

ช่ือวิทยาศาสตร Camellia sinensis Linn.

วงศ Theaceae

ภาพท่ี 6.1 ชา

ท่ีมา: ไรขาเชียว; สถาบันชา มหาวิทยาลัยแมฟาหลวง (ออนไลน)

ชาเปนไมพุมที่มี ถ่ินกําเนิดในแควนอัสสัมของประเทศอินเดียและตอนใตของจีน

ประเทศที่ผูคนนิยมด่ืมชามาก ไดแก ประเทศอังกฤษ จีน ญี่ปุน ในประเทศไทยปลูกมากที่จังหวัด

เชียงใหม ตนชาเปนไมพุม สวนที่ใชประโยชนคือสวนยอดและใบออน ดังน้ันเกษตรกรไรชาตองตัดแตง

ตนชาอยางดี และตนเต้ีย จึงจะเก็บงายและตนแตกยอดมากไดผลผลิตสูง ตนชาเจริญงอกงามดี

ในพื้นที่ที่เปนภูเขาที่มีดินอุดมสมบูรณ มีฝนตกชุก

38 สมพร ใจรักพันธุ. (2552). เอกสารประกอบการสอน รายวิชาพืชเคร่ืองเทศและสมุนไพร.

112

สรรพคุณของใบชามีสาร Caffeine จึงมีฤทธ์ิกระตุนทําใหหายเหน่ือยและไมงวงนอน

ขับปสสาวะ นอกจากน้ีใบชายังมีสาร Gallotannic acid มีฤทธ์ิฝาดสมานแกทองรวง กากใบชา

ใชพอกแผลไฟไหม นํ้ารอนลวก ยังชวยบรรเทาอาการปวดแสบปวดรอน นอกจากน้ันประชาชนทาง

ภาคเหนือของไทยนิยมเค้ียวและอมใบเมี่ยงแทนการกินหมาก โดยนําใบชามาหมักและหอเครื่องปรุง

ภายในเพื่อนํามารับประทานเปนของวางที่เรียกวาเมี่ยง มีรสเปรี้ยวอมหวานและฝาด ชุมคอ รสชาติ

อรอย ทําใหรูสึกสดช่ืน กระฉับกระเฉง ขอควรระวัง คือไมควรด่ืมชามากเกินไป อาจเสริมใหเกิด

มะเร็งในไต

2. กาแฟ

ช่ือสามัญ Arabian coffee

ช่ือวิทยาศาสตร Coffea arabica Linn., C. Liberica Hiern.,

C. robusta Linden

วงศ Rubiaceae

ภาพท่ี 6.2 กาแฟ

ท่ีมา: ไรกาแฟ; เกษตรพอเพียง; สามัคคีเกษตรอินทรียพลสั (ออนไลน)

กาแฟเปนไมยืนตน มีถ่ินกําเนิดที่ประเทศเอธิโอเปยหรืออบิสสิเนีย ตอมาแพรหลายเขา

ไปในประเทศอาระเบียเมื่อประมาณ 500 ปมาแลว เปนเครื่องด่ืมที่ผูคนทั่วไปนิยมด่ืมรองจากชา

ชาวเปอรเซียเปนชาติแรกที่นําเมล็ดกาแฟมาค่ัวและชงเปนเครื่องด่ืม ชาวเอเชียไมเนอรรูจักและด่ืม

กาแฟมาต้ังแตศตวรรษ ที่ 14-15 สวนชาวยุโรปเริ่มด่ืมกาแฟเมื่อศตวรรษที่ 17 น่ีเอง สายพันธุของ

กาแฟ พบวารอยละ 90 ของกาแฟที่ซื้อขายกันในตลาดโลก ก็คือสายพันธุอาราบิกา Mocha coffee

เปนสายพันธุ หน่ึงของ Arabian coffee ที่นิยมปลูกในแถบทะเลแดง สวน Congo coffee

(C. robusta) ปลูกมากที่อินโดนีเซีย เมล็ดใหกลิ่นรสรองจาก Arabian Coffee

สวนที่ใชประโยชนของกาแฟ ไดแก เมล็ด การเก็บที่ประณีตคือการเก็บดวยมือ

ผลกาแฟเมื่อเก็บมาแลวนํามาตากแดดใหแหง ซึ่งจะใชวิธีตากแดดข้ึนอบ นําผลมาลอกเปลือกออก

113

ตากเมล็ดใหแหง ค่ัวใหมีกลิ่นหอม เมล็ดกาแฟประกอบดวย Caffeine 0.7-1.5 % กลิ่นหอมของ

กาแฟเน่ืองจาก Essential oil caffeol สรรพคุณของกาแฟคลายกับชา เพราะมีสาระสําคัญเปน

คาเฟอีนเชนกัน เพียงแตปริมาณคาเฟอีนในกาแฟมีนอยกวาในใบชา คาเฟอีนมีฤทธ์ิในการกระตุน

ระบบประสาทสวนกลางทําใหรางกายเกิดการต่ืนตัว กลามเน้ือทํางานดีข้ึน กาแฟยังมีฤทธ์ิกระตุน

ระบบการหายใจและระบบขับปสสาวะอีกดวย ดังน้ันเมื่อด่ืมกาแฟจึงรูสึกสดช่ืน กระปรี้กระเปราและ

รูสึกอยากถายปสสาวะบอยกวาปกติ เครื่องด่ืมที่ทําใหรูสึกสดช่ืน สวนใหญมักมีคาเฟอีน หรือสาร

Purine base ที่ใกลเคียง เชน Theobromine, Theophylline เปนสวนประกอบ

3. เกกฮวย

ช่ือสามัญ -

ช่ือวิทยาศาสตร Chrysanthemum indicum L.

วงศ Compositae

ภาพท่ี 6.3 เกกฮวย

ท่ีมา: เกกฮวย; Yaamini (ออนไลน)

เกกฮวยเปนไมยืนตนสูง 50-140 เซนติเมตร มีขนปุยสีขาวคลุมทั่วลําตน โคนกิ่งแข็งเปน

เน้ือไม ดอกมีสีเหลือง สีขาว สีแดงออน และมวงออน โดยที่เกกฮวยมี 3 ชนิด คือ เกกฮวยขาว

เกกฮวยเหลืองและเกกฮวยปา การเก็บเกี่ยวควรเก็บเมื่อดอกกําลังบานเต็มที่ การแปรรูปก็จะแตกตาง

กันไป เชน เกกฮวยขาวจะตัดดอกทั้งกิ่งรวมมัดไวเปนกํา แขวนตากไวในรมจนแหงจึงเด็ดดอกออก

สวนเกกฮวยหางโจวซึ่งมีสีขาวและสีเหลืองจะเก็บดอกสีขาวจะนํามาน่ึงแลวตากแหง สวนดอกสเีหลอืง

จะนํามายางไฟออน ๆ จนแหง ดอกเกกฮวยที่แหงแลวจะมีกลิ่นหอมเย็น รสขมเล็กนอย ดอกเกกฮวย

ที่คุณภาพดีจะตองมาจากมณฑลอันฮุย เกกฮวยที่มาจากมณฑลเสฉวนและเหอเปยจะมีคุณภาพ

รองลงมา สวนเกกฮวยที่ข้ึนช่ือมากอีกแหงหน่ึงก็คือ เกกฮวยที่มาจากหางโจวซึ่งมีทั้งสีขาวและสเีหลอืง

จนถึงสีนํ้าตาล

114

4. กระเจี๊ยบแดง39

กระเจี๊ยบแดงเปนไมพุม เปนพืชพื้นเมืองของประเทศอินเดียและมาเลเซีย ปจจุบันปลูก

มากที่ซูดาน ในประเทศไทยมีปลูกตามบานเพื่อใชเปนยาและไมประดับ สวนที่ใชเตรียมเครื่องด่ืมคือ

กลีบเลี้ยงที่มีสีแดง นํามาตมกับนํ้า ผสมนํ้าตาลปรุงรสดวยเกลือเล็กนอย กรองเอากากออก จะได

เครื่องด่ืมนํ้ากระเจี๊ยบสีสวย รสเปรี้ยวอรอย และมีประโยชนทางยา ชวยลดความดันโลหิต ชวยขับ

ปสสาวะ รักษาน่ิวและโรคทางเดินปสสาวะอักเสบ ชวยยอยอาหารประเภทไขมัน ชวยระบาย ขับกรด

ยูริก ชวยรักษาและปองกันโรคเลือดออกตามไรฟน ลดอัตราการดูดซึมแอลกอฮอล สามารถยับย้ัง

การเจริญเติบโตและการสรางสารพิษแอลฟาทอกซินของเช้ือรา นํ้ากระเจี๊ยบยังสามารถนําไปหมัก

ดวยยีสตเพื่อทําไวนกระเจี๊ยบไดอีกดวย นอกจากน้ันแลวกลีบเลี้ยงยังสามารถนํามากวนกับนํ้าตาลเพือ่

ทําแยมไดดวย ใบออน ยอดออนใชปรุงอาหารประเภทแกงสมได

5. ขิง

ช่ือสามัญ Ginger

ช่ือวิทยาศาสตร Zingiber officinale Rose.

วงศ Zingiberaceae

ขิงเปนพืชหัว เหงาแกมีฤทธ์ิ เปนยากันบูด กันหืน แกทองอืด ทองเฟอ แกจุกเสียด

ขับลม บรรเทาอาการคลื่นไสอาเจียน แกไอ ขับเสมหะ ชวยปองกันการเกิดแผลในกระเพาะอาหาร

ปจจุบันมีจําหนายในรูปขิงผงผสมนํ้าตาล เวลารับประทานใชชงกับนํ้ารอน

ภาพท่ี 6.4 ขิง

ท่ีมา: Tramilibrary; Biogang; Healthy Life Point (ออนไลน)

39 กลาวถึงในบทที่ 5 หนา 106

115

6. ดอกคําฝอย 40

ดอกคําฝอยเปนพืชลมลุก มีถ่ินกําเนิดในเอเชีย แพรกระจายไปในหลายประเทศ เชน

อียีปตและอเมริกา ดอกมีสารสีเหลือง (Carthamin) ใชแตงสีอาหารหรือขนมได สวนที่ใชประโยชน

คือ ดอกนําชงกับนํ้าด่ืม ไดนํ้าชาดอกคําฝอยสีเหลืองสวยงาม อาจเติมนํ้าตาลเล็กนอยเพื่อแตงรสหวาน

ก็ได มีฤทธ์ิยับย้ังไวรัสและเช้ือแบคทีเรีย ใชบํารุงโลหิต บํารุงประสาท นอกจากน้ันยังพบวานํ้ามัน

ในเมล็ดชวยลดไขมันในเลือดและชวยปองกันไขมันอุดตัน ชวยลดปริมาณโคลเลสเตอรอลในเลือด

7. ชุมเห็ดเทศ

ช่ือสามัญ Seven golden candle stick

ช่ือวิทยาศาสตร Cassia alata Linn.

วงศ Caesalphiniaceae

ภาพท่ี 6.5 ชุมเห็ดเทศ

ท่ีมา: ฐานขอมูลสมุนไพร คณะเภสัชศาสตร มหาวิทยาลัยอบุลราชธานี (ออนไลน)

ชุมเห็ดเทศเปนไมพุม พืชเมืองของอเมริกา ดอกสวยมักปลูกเปนไมประดับ สวนที่ใช

ประโยชนคือสวนของใบปงหรือยางไฟ แลวชงกับนํ้าด่ืมแทนนํ้าชา ใชเปนยาระบายแกโรคทองผูกได

นอกจากน้ันใบสดโขลกผสมกับนํ้าปูนใสใช รักษาโรคกลากและโรคผิวหนังอื่น ๆ เชนฝ แผลพุพอง

ที่เปนหนอง และโรคนํ้ากัดเทาได

8. ตะไคร

ช่ือสามัญ Lemom grass

ช่ือวิทยาศาสตร Cymbopogon citratus (DC.) Stapf.

วงศ Gramineae

40 กลาวถึงในบทที่ 5 หนา 103

116

ภาพท่ี 6.6 ตะไคร

ท่ีมา: University of Illinoise Extension; Lemongrass; Ria Saha (ออนไลน)

ตะไครเปนพืชที่มีลําตนใตดิน สวนที่ใชประโยชน คือ ทั้งตน นํามาทุบเบา ๆ แลวตมกับ

นํ้า กรองเอากากออก ไดนํ้าตะไครที่ด่ืมไดทั้งรอนทั้งเย็น อาจเติมนํ้าตาลเพื่อใหมีรสหวาน สรรพคุณ

เปนยาขับลม แกทองอืด ทองเฟอ ชวยขับเหงื่อ ขับปสสาวะ ลดความรอนในรางกาย มีฤทธ์ิตานเช้ือรา

และยับย้ังการเจริญเติบโตของเช้ือแบคทีเรียบางชนิด

9. ทองพันช่ัง

ช่ือสามัญ -

ช่ือวิทยาศาสตร Rhinacanthus nasutus Kurz.

วงศ Acanthaceae

ภาพท่ี 6.7 ทองพันช่ัง

ท่ีมา: Biogang; Thaiherbal; ชัยยุทธ (ออนไลน)

ทองพันช่ังเปนไมพุมขนาดเล็ก ใบชงนํ้าด่ืมเปนยาระบายและขับปสสาวะ สวนทั้งตน ใบ

ราก มีสารประกอบ Oxymethyl anthraquinone ซึ่งมีฤทธ์ิฆาเช้ือรา สารสกัดจากตนและใบ

ทองพันช่ังดวยแอลกอฮอลและคลอโรฟอรม มีฤทธ์ิฆาเช้ือราที่เปนสาเหตุของโรคผิวหนังตาง ๆ

รวมทั้งกลากไดผลดี ทองพันช่ังปจจุบันมีจําหนายในรูปชาซอง

117

10. บุก

ช่ือสามัญ Elephant yam

ช่ือวิทยาศาสตร Amorphophallus campanulatus BL.ex Decne

วงศ Araceae

ภาพท่ี 6.8 บุก

ท่ีมา: โนบิตะ; Medthai (ออนไลน)

บุกเปนพืชหัวลมลุก มีสารกลูโคแมนแนน เปนสารที่ใหพลังงานตํ่าชวยลดนํ้าตาล

ในเลือด ลดปริมาณโคลเลสเตอรอลในเลือดทําใหการดูดซึมของกูลโคสจากทางเดินอาหารลดลง

หัวบุกที่นําไปสกัดสารกลูโคแมนแนนแลวจึงนํามาทําใหเปนผง เรียกวาบุกผง ใชชงกับนํ้าด่ืมมีลักษณะ

เปนเจล ทําใหอิ่มทอง รับประทานอาหารไดไมมาก ใชลดนํ้าหนัก

11. บัวบก41

บัวบกเปนพืชลมลุก ด่ืมแกเจ็บอก ชํ้าใน ฟกชํ้า และขับปสสาวะ และบํารุงกําลัง

แกเมื่อยลาออนเพลีย รักษาโรคตับอักเสบและโรคกระเพาะ (สมพร ภูติยานันต. 2542) ชวยใน

การสมานแผลและลดการอักเสบทําใหแผลหายเร็ว ตําค้ันนํ้าพอกแผลไฟไหม นํ้ารอนลวก แผลฝหนอง

ยับย้ังการแบงตัวของเซลลมะเร็งชนิด Ehnlich ascites และ Dalton’s Lymyhoma ascites สาร

ออกฤทธ์ิที่สกัดไดจากบัวบกคือ Madecassic acid, Asiatic acid, Asiaticoside, Madecassoside

มีฤทธ์ิสมานแผล ฆาเช้ือแบคทีเรีย ฆาเช้ือราลดการอักเสบทําใหแผลหายเร็ว

12. เตยหอม42

เตยหอมเปนพืชลมลุก ใบเตยสดโขลกหรือปน จะไดนํ้าด่ืมสีเขียวสดกลิ่นหอม หรือใช

ใบเตยตมกับนํ้าจะไดนํ้าสีเขียวอมเหลืองออน ด่ืมชวยบํารุงหัวใจใหชุมช้ืน จิตใจผองใส และสวนตน

และรากใชเปนยาขับปสสาวะ แกกษัย เบาพิการไดดี

41 กลาวถึงในบทที่ 4 หนา 50-51

42 กลาวถึงในบทที่ 5 หนา 104