บทที่ 2 ประติมากรรมก่อนสมัยรัตนโกสินทร์¸«น่วยที่-2... · (บน) ภาพประกอบ

เอกสารประกอบการสอน รายวชา 0605203 ประวตศาสตรศลปไทย

บทท 2 ประตมากรรมกอนสมยรตนโกสนทร

ขอบเขตเนอหา 1. ความหมายของประตมากรรมไทย 2. ประเภทของประตมากรรมไทย 3. ลกษณะของประตมากรรมไทย 4. รปแบบและการสบเนองของประตมากรรมไทย

วตถประสงค หลงจากเรยนจบบทเรยนนแลว ผเรยนสามารถ 1. บอกความหมายของประตมากรรมไทยได 2. จ าแนกประเภทของประตมากรรมไทยได 3. จ าแนกลกษณะของประตมากรรมไทยได 4. วเคราะหแบบศลปะประตมากรรมแตละสมยในประเทศไทยได ความหมายประตมากรรมไทย ค าวา “ปฏมากร” ตามพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.2525 ไดอธบายไววา ปฏมากร น. รปเปรยบหรอรปแทนองคพระพทธเจา คอ พระพทธรป, เรยกยอมาจาก พทธปฏมา หรอพทธปฏมากร1 ซงไมไดหมายความวาเปนรปจ าลองจากคนจรง รป “พระพทธปฏมากร” กคอ รปเปรยบหรอรปแทนพระองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจา ค าวา “ประตมากรรม” ตามพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.2525 ไดอธบายไววา ประตมากรรม น. ศลปะสาขาหนงในจ าพวกวจตรศลป เกยวกบการแกะสลกไม หนออน โลหะ เปนตน ใหเปนรปหรอลวดลายตางๆ2 ปจจบนในสงคมไทยใชค าซงมความหมายเกยวกบ งานปน แกะ สลกและงานหลออยสองค า คอ ค าวา “ปฏมากรรม” เปนภาษาบาล กบค าวา “ประตมากรรม” เปนภาษาสนสกฤต ซงทงสองค ามความหมายเหมอนกน ค าวา”ปฏมากรรม”มกใชกนเฉพาะพระพทธรป หรอรปเคารพ เชน พระพทธรปกมกเรยกกนวา พระพทธปฏมา รปเคารพเชนเทวรป บางครงเรยกกนวารปปฏมาหรอปฏมากรรม ประตมากรรม (Sculpture) เปนค าทนยมใชกนกวางขวางหมายถงผลงานศลปะอนเกดจากการปน แกะสลก และการหลอเปนตน สวนชางผสรางงานประตมากรรมเรยกวา “ประตมากร” (Sculptor) ประตมากรรมไทย หมายถง ผลงานศลปะทมลกษณะ 3 มต แสดงออกโดยใชกรรมวธการปน แกะสลก และหลอ หรอการประกอบสรางเปนรปทรงมแบบอยางเปนเอกลกษณของไทยดวยวสดตางๆ เชน ดน ปน หน อฐ โลหะ ไม งาชาง เขาสตว กระดก ฯลฯ

1 ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2525. พมพครงท 3 (กรงเทพฯ : อกษรเจรญทศน, 2530) หนา 494. 2 ราชบณฑตยสถาน. (2530) หนา 504.


20

สมยกอนพทธกาล การสรางงานประตมากรรมมกปรากฏบนผนงถ า เพงผา เรยกวา “การท ารปรอยลงในหน” (Petroglyph) มหลายวธ เชน การฝน (Abrading) จาร (Engraving) ขดขด (Scratching) และตอก หรอแกะ (Pecking)3 สวนประตมากรรมสมยพทธกาลทเกาแกทสดปรากฏทอนเดยรวมกบศาสนาอน เชน ศาสนาพราหมณ ลทธไศวะนกาย ไวษณพนกาย ศาสนาพทธลทธหนยานและลทธมหายาน สงผลท าใหประตมากรรมในประเทศไทยถกสรางขนเพอตอบสนองคตความเชอใหกลมกลนกบการด าเนนชวตประจ าวนในสงคมยคสมยนนๆ หลงพทธศตวรรษท 19 ลทธ ศาสนาทเคยเจรญรงเรอง และอาณาจกรใกลเคยงเรมเสอมจงท าใหพทธศาสนาลทธหนยานจากลงกาวงศ เปนทยอมรบนบถอเกดความศรทธาจวบจนปจจบน

ประตมากรรมสามารถสอความหมายให เกดความเขาใจระหวางกน เปนเครองมอหรอสวนประกอบส าคญทขาดไมไดในการถายทอดระบบความคด ความเชอทางศาสนาใหเปนทประจกษไดโดยทางการมองเหน ดงนนประตมากรรมจงถกสรางขนส าหรบยดเหนยวจตใจพทธศาสนกชนใหมนคงบนพนฐานกฏเกณฑหลกแหงศาสนานนๆ รปแบบ การแสดงออกลวนเปนสญลกษณของศาสนา ไดแก เทวรป (เทวดาพระเวท) พระโพธสตว และพระพทธรปหรอพระพทธปฏมากร (เทวดาพทธ) ประเภทของประตมากรรมไทย ผลงานประตมากรรมไทยจากอดตจวบจนปจจบน สามารถจ าแนกลกษณะของผลงานเปนเกณฑได 3 ประเภท คอ 1. ประตมากรรมลอยตว (Round Relief) ไดแกผลงานทปน แกะสลก หลอ ขนเปนรปทรงลอยตวมองเหนไดรอบดาน ไมมพนหลง เชน พระพทธรป รปเคารพ รปประตมากรรมทเปนอนสาวรย ประตมากรรมรปเหมอนเกยวกบคน สตว และรวมถงประตมากรรมส าหรบตกแตงบนชนประดบสถาปตยกรรมเปนตน 2. ประตมากรรมนนสง (High Relief) ไดแกประตมากรรมทมพนดานหลง ผลงานยนออกมาจากพนหลงคอนขางสงแตมพนเปนฉากหลงประกอบอย นยมส าหรบการใชตกแตงสถาปตยกรรมทางพทธศาสนา ประตมากรรมเหลานจะรวมถงประตมากรรมทเปนลวดลายประดบตกแตง เชน ประตมากรรมปนปนและหรอประดบกระจก หนาบน โบสถ วหาร ศาลาการเปรยญ เมร หอกลอง-หอระฆง เปนตน 3. ประตมากรรมนนต า (Bas Relief) ไดแก งานประตมากรรมทมลกษณะคลายคลงกบประตมากรรมประเภทนนสง แตรปทรงผลงานทยนออกมาจากพนหลงมความแบนหรอบางกวา ไดแก ประตมากรรมทเปนลวดลายประดบตกแตง เชน งานสลกไม หน ปนปน ซงอาจเปนเรองราวเกยวกบ ลวดลาย ภาพเลาเรอง ภาพเครองหมาย ภาพจากวรรณกรรม หรอตามวตถประสงคของสถาปตยกรรมทน าประตมากรรมนนไปประกอบสถาปตยกรรม อนงประตมากรรมประเภทนยงนยมน ามาใชส าหรบการปนพระเครอง เหรยญชนดตางๆ รวมถงการปนเครองหมาย ตรา เปนตน.

3 กรมศลปากร. ศลปะถาในอสาน. (ม.ป.ท. : โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทยจ ากด, 2532) หนา 29-42.


21

ประตมากรรมสามารถจ าแนกตามจดมงหมายการสราง บทบาทหนาทออกได 4 ประเภท คอ ประตมากรรมรปเคารพ ประตมากรรมเลาเรอง ประตมากรรมลวดลายประดบ และประตมากรรมรปบคคลส าคญ 1. ประตมากรรมรปเคารพ 1.1 รปเคารพทางศาสนา 1.1.1 เทวรป ศาสนาฮนดนบถอเทพเจาสามองค คอ พระพรหม พระนารายณ และพระอศวร เทพเจาดงกลาว เรยกรวมกนวา “ตรมรต” ศาสนาฮนดหรอศาสนาพราหมณมลทธส าคญ 2 ลทธ คอลทธไศวนพนกายและลทธไวษนพนกาย กลาวคอ ลทธไศวนพนกาย เคารพบชาพระศวะ เชอวา พระองคทรงเปนผสรางและผท าลาย (หมายถง การเกด ดบ เปนวฏฏะ) ผนบถอจงนยมสรางรปศวะลงค เปนสญลกษณแทนพระศวะ (ศวะลงค คอองคก าเนดของเพศชาย) ลทธไวษนพนกาย เคารพบชาพระนารายณ เชอวาพระองคทรงอวตารมาปราบยคเขญบนโลก ชวยใหมนษยพนทกขยาก และทรงเปนผค าจนโลกและจกรวาล 1.1.2 พระพทธปฏมากร พระพทธปฏมากรสรางขนเนองดวยพทธศาสนาจ าแนกลทธออกเปน สองลทธ คอ พทธศาสนาลทธเถรวาท (หนยาน) และพทธศาสนาลทธมหายาน

1.1.3 พระพทธพมพ-พระปฏมาผงวาน บเงน บทอง เชน พระพทธพมพดนเผาจากบานโนนเมอง อ าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม พมพใหญ ขดสมาธเพชร ขนาดกวาง 5.5 นว สง 9 นว เปนพทธศลปะสมยปลลวะ หรอคปตะตอนปลาย จงน ามาเปนตนแบบการสรางพระพทธกนทรวชยอภสมยธรรมนายก เมอป พ.ศ.2524 ประดษฐานอยทหอพระสถาบนวจยศลปะและวฒนธรรมอสาน มหาวทยาลยมหาสารคาม

(ซาย) ภาพประกอบ 14 : พระกนทรวชย บานโนนเมอง อ าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม

ทมา : สดยอดพระเครองสมมเมองภาคอสาน (2554) (ขวา) ภาพประกอบ 15 : พระพทธกนทรวชยอภสมยธรรมนายก มหาวทยาลยมหาสารคาม

ทมา : ประทป สธาทองไทย ถายภาพ


22

1.1.4 รปพระโพธสตว พทธศาสนกชนทนบถอพระพทธศาสนาลทธมหายาน นยมกราบไหวบชา พระโพธสตว แทนพระพทธเจา

(ซาย) ภาพประกอบ 16 : พระโพธสตวอวโลกเตศวร ศลปะศรวชย

(ขวา) ภาพประกอบ 17 : เศยรพระโพธสตวศรอารยเมตไตรย ศลปะเขมร ทมา : มรดกของแผนดน (2549)

2. ประตมากรรมเลาเรอง

ประตมากรรมเลาเรอง เปนประตมากรรมซงสอเนอหาหรอแสดงเหตการณในชาดก โดยเลอกเนอหาตอนทส าคญของชาดกแตละเรองมาสลกบนหนทรายหรอปนปน นอกจากนยงนยมน าเนอหาจากวรรณกรรม มาแกะสลก หรอปน เชน นยมแกะสลกเลาเรองทตกแตงสถาปตยกรรมของปราสาทแบบเขมรไดแกเสาตดกบผนง (Pilaster) เสาประดบกรอบประต (Colonnette) ทบหลง (Lintel) และหนาบน (Pegliment) และภาพสลกเลาเรองบนใบเสมา เมองโบราณฟาแดดสงยาง จ.กาฬสนธ มอายไมเกาไปกวาพทธศตวรรษท 14-15 มทงภาพสลกเลาเรองเกยวกบชาดก และภาพสลกเลาเรองเกยวกบพทธประวต สะทอนกจกรรมทมนษยไดแสดงออกโดยวฒนธรรมทางวตถ (Material Culture) และวฒนธรรมทางความคด (Non-Material Culture) และความเชอ4

4 กตตศกด เชอจ ารญ และ ไชยยศ วนอทา. ฟาแดดสงยาง โบราณวตถลาคา ใบเสมา พระบชา พระเครอง. (กาฬสนธ : วฒนธรรมจงหวดกาฬสนธ, 2550) หนา 22.


23

(ซาย) ภาพประกอบ 18 : ภาพหนสลกเลาเรองบนใบเสมา เมองฟาแดดสงยาง วดโพธชยเสมาราม จ.กาฬสนธ

(ขวา) ภาพประกอบ 19 : ภาพสลกใบเสมา แผนท 12 สนนษฐานวาเปนชาดกเรอง “สรภงคชาดก” ทมา : ประทป สธาทองไทย ถายภาพ

3. ประตมากรรมลวดลายประดบ ประตมากรรมลวดลายประดบ นบวาเปนสวนส าคญทจะขาดไมได เชน ลวดลายประดบสวนฐาน

มณฑปเรอนธาต และสวนยอดของสถาปตยกรรมทางศาสนา ซงลวนมววฒนาการของลวดลายแตกตางกนไปตามยดสมย เชน ลายกานตอดอกเปนลายกงไม มใบอยสองขาง บางครงมการใชภาพบคคล เทพ สตว เชน สงห ชาง ลง ก าลงคาย หรอกานของลายประกอบลายกานตอดอก ดงปรากฏทปราสาทหนพมาย จงหวดนครราชสมา5 ลายหนากาลหรอเกยรตมขก าลงเคยวขบพวงมาลยสลกอยตรงกลางทบหลง เหนอหนากาลมเทวดาก าลงทรงหนากาลเปนพาหนะ ประทบอยภายในซมเชนท ปราสาทเขาสระแจงดงรก อ.อรญประเทศ จ.ปราจนบร มอายอยในระหวาง พ.ศ.1600 – 1650 พจารณาจากลายชอดอกไมมกานซงมขด 2 ขดมาแบงออกเปน 3 สวน6

5 กรมศลปากร. (2532) หนา 65. 6 สภทรดศ ดศกล. ศลปสมยลพบร. (กรงเทพฯ : กรมศลปากร, 2510) หนา 11.


24

(บน) ภาพประกอบ 20 : หนาบนภาพสลกศวะนาฏราช ปราสาทหนพมาย จ.นครราชสมา

(ลาง) ภาพประกอบ 21 : ทบหลงภาพเทวดาประทบนงเหนอเศยรเกยรตมข ปราสาทเขาสระแจงดงรก จ.ปราจนบร ทมา (บน) : เมองพมาย (2535) ทมา (ลาง) : ศลปสมยลพบร (2510)

4. ประตมากรรมรปบคคลส าคญ สงคมไทยกอนทจะรบวฒนธรรมการศกษาสาขาวชาการทางดานศลปะตามแนวทางการศกษา

ของตะวนตก ไมนยมการปนรปเหมอนบคคลขณะทยงมชวตหรอลวงลบไปแลว ภายหลงรบอทธพลดานการศกษาศลปะตะวนตกจงเรมนยมการปนรปเหมอนบคคลในราชส านกสสามญชน ลกษณะของประตมากรรมไทย 1. ไมนยมปนแกะสลกรปคนเหมอน คตความเชอของคนไทยตงแตโบราณกาล คอ การไมนยมสรางรปเหมอนขนประดบ หรอบชา ดงนน งานประตมากรรมของไทยทเหลอตกทอดมาแตอดตลวนเปนภาพทางอดมคต หรอภาพประดษฐทงสน ไมมการปนแกะสลกคนเหมอน (Portrait) ใหปรากฏ โดยเฉพาะ


25

การสรางพระบรมรปของพระมหากษตรยไทย จะมการสรางเพยงรปแทนหรอพระพทธรปฉลองพระองคเทานน เชน รปพระเจาอทองทวดพทไธสวรรย เปนตน 2. ไมแสดงกลามเนอในรปคน และสตวความงดงามของงานประตมากรรมไทยเปนความงามตามอดมคต ทถอเอาความเกลยงเกลากลมกลน และออนชอยเปนลกษณะของความงามอยางแทจรง ดงนนจงไมแสดงกลามเนอ กระดกหรอเสนเอนใหปรากฏในรปปนหรอแกะสลก โดยเฉพาะการสรางพระพทธรปไมปรากฏกลามเนอเดนชด ณ ทใด แตจะกระจายกลามเนอไปทวเรอนรางใหเกดความกลมกลน และไดสดสวนทงดงาม และมความสมดลกนเปนอยางดซงในระยะหลงประตมากรไทยไดน าคตนยมเรองความเกลยงเกลา กลมกลน ออนชอย มาประยกตใชในงานประตมากรรมรวมสมย เชน ผลงานของมเซยม ยบอนซอย ประตมากรชนเยยมของไทย เปนตน 3. ไมแสดงความแตกตางของพนผวการปน แกะสลกภาพคน สตว และลวดลายแบบไทย มกนยมขดแตงผวใหเกลยงเกลา ไมแสดงความแตกตางของพนผว (Texture) เชนเดยวกบประตมากรรมสากล แตสามารถสรางสรรคความงามได โดยแสดงความสงต าของพนผวประกอบกบชองไฟ และความออนหวานคดโคงของเสนรอบนอก ชวยใหเกดแสงเงาตามธรรมชาต พนผวทเรยบงายและเกลยงเกลาจะแลดสงบนง เพอเนนความออนชอยงดงามของเสนและลวดลาย จะมความงามอนเกดจากตวลายทผวเรยบเกลยงเหมอนกนหมดแต เนองจากระดบความสงต าของลวดลายแตละตวทแตกตางกน มการลดหลนและทบซอนกน เมอแสงจากธรรมชาตสองมากระทบหนาบนจะกอใหเกดความเดนชดของลวดลาย และมตความตนลกทงดงามยง 4. มลกษณะเปนเครองตกแตงงานประตมากรรมไทยสวนใหญเปนงานทสรางสรรคขนมาเพอเปนเครองประดบตกแตงในงานสถาปตยกรรม จะมท เปนอสระสรางขนเพอความเชอถอศรทธากคอ พระพทธรปและเทวรปเทานน แมแตการปนแกะสลกรปยกษ มาร หรอสตวหมพานต กน ามาตดตงยนสงาอยหนาประตทางเขาวดหรอพระอาราม เชน ยกษทวดพระศรรตนศาสดาราม และวดอรณราชวราราม หรอรปยกษและลงปนดวยปนท าเปนทาแบกหนนฐานพระสถป พระปรางค และพระมณฑปเปนรปยกษ แบกฐานเจดยยอมมไมสบสองในวดพระศรรตนศาสดาราม รปปนสตวหมพานตเปนพญานาคเลอยบนราวบนไดทางขนวดพระธาตดอยสเทพ จงหวดเชยงใหม และพระมณฑปพระพทธบาทสระบร จงหวดสระบร เปนตน นอกจากน ยงมการปนแกะสลกเพอประกอบตกแตงหนาบน หรอสวนประกอบของวหาร โบสถ และพระมหาปราสาท เชน นาคสะดง ชอฟา ใบระกา หางหงสคนทวย ซมประต หนาตาง เปนตน รปแบบและการสบเนองของประตมากรรมไทย การศกษาเกยวกบลกษณะของสกลชางประตมากรรมในประเทศไทยสวนใหญเปนการศกษาพระพทธรปตามคตนยมในแตละยคสมย โดยการศกษารปแบบสมยตางๆ ท าใหสามารถมองเหนววฒนาการมาอยางตอเนอง ลกษณะของประตมากรรมไทยสามารถล าดบไดดงน

1. ศลปะทวารวด ระหวางพทธศตวรรษท 11 - 16 ศนยกลางวฒนธรรมทวาราวดในภาคกลางของไทยอยแถบจงหวดนครปฐม ราชบร อทอง ภาค

ตะวนออกอยแถบจงหวดปราจนบร ตะวนออกเฉยงเหนออยแถบจงหวดบรรมย นครพนม กาฬสนธ ชยภม ภาคเหนออยแถบจงหวดล าพน พทธลกษณะส าคญของพระพทธรปสมยทวาราวด คอ พระเกตมาลาเปนตอมนน สน พระพกตรแบนกวาง พระหนปาน พระนลาฏแคบ พระนาสกปานใหญ พระโอษฐหนา พระหตถ และพระบาทใหญ


26

(ซาย) ภาพประกอบ 22 : ธรรมจกรและกวางหมอบ

(ขวา) ภาพประกอบ 23 : แผนหนจ าหลกภาพพระพทธรปปางนาคปรก ศลปะทวารวด ทมา : มรดกของแผนดน (2549)

ภาพประกอบ 24 : พระพทธรปสลกบนแผนหนทภปอ จ.กาฬสนธ


น. ณ ปากน า เคยตงขอสนนษฐานถงพระนอนทหนาผาอนพบทภปอ และภคาว จ.กาฬสนธ ไววาเปนพระแบบทวารวดนอนทาสหไสยาสน แตเอามอพบขนมารองเศยร แทนทจะตงมอขนรองเศยรแบบรนใหม (อยธยา) ซงเปนแบบเดยวกบพระนอนสมยคปตะทท าดวยศลา ณ เมองกสนารา แสดงวาศลปะทวารวดทภาคอสาน นาจะมาจากการเปนเมองใหญมากอนในดนแดนแถบน สบตอจากอารยธรรมยคหนใหมของบานเชยงทเคยเจรญมากอน7

7 น. ณ ปากน า. ศลปะโบราณในสมยาม. (กรงเทพฯ : เมองโบราณ, 2537) หนา 194.


27

2. ศลปะศรวชย ระหวางพทธศตวรรษท 13 - 18 อาณาจกรศรวชยอยทางภาคใต มศนยกลางวฒนธรรมอยทชวาภาคกลางประเทศอนโดนเซย

ปจจบน แผอาณาเขตทางวฒนธรรมถงภาคใตของไทย ดงปรากฏการขดคนพบพบโบราณวตถสมยศรวชยอยทวไป เชน ทเมองไชยา จงหวดสราษฎรธานนยมสรางรปพระโพธสตวมากกวาพระพทธรป เพราะเลอมใสในพระพทธศาสนาลทธมหายาน เชน พระโพธสตวเมตไตรยหรอพระโพธสตวปทมปาณ พบทวดเวยง ไชยา อายราวพทธศตวรรษท 14 แสดงอทธพลของทงศลปะนาลนทาและศลปะชวาภาคกลาง8 สวนพระพทธรปทสรางขนในชวงราวพทธศตวรรษท 12 แสดงลกษณะรวมกบพระพทธรปเมองมอญทางตอนบนของอาวไทย (ศลปะแบบไชยารน 2) สะทอนใหเหนความใกลชดทางวฒนธรรมและการแลกเปลยนทางการคาระหวางภาคใตและเมองมอญ9 เชน เศยรพระพทธรป พระขนงโกงเหมอนคนศรสลกตอเนองกนเปนสนนน พระเนตรเปนรปกลบบวเหลอบลงต า

(ซาย) ภาพประกอบ 25 : พระโพธสตวส ารด

(ขวา) ภาพประกอบ 26 : เศยรพระพทธรป ศลปะแบบไชยารน 2 ทมา (ซาย) : มรดกของแผนดน (2549)

ทมา (ขวา) : ศลปะทกษณกอนพทธศตวรรษท 19 (2523)

3. ศลปะลพบร ระหวางพทธศตวรรษท 16 - 18 ศลปะลพบร หรอศลปะขอมในประเทศไทย พบทภาคกลาง ไดแก จงหวดลพบร กาญจนบร ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ไดแก จงหวดนครราชสมา บรรมย สรนทร รอยเอด ฯลฯ ลกษณะส าคญของพระพทธรปแบบลพบรคอ พระพกตรสนออกเปนรปสเหลยม มพระเนตรโปน พระโอษฐแบะกวาง พระเกตมาลาท าเปนตอมพน หรอเปนแบบฝาชครอบ พระนาสกใหญ พระขนงตอกนเปนรปปกกา พระกรรณยาวยอยลงมาและมกณฑลประดบดวยเสมอ มทงการสรางดวยศลาและการหลอสมฤทธ

8 พรยะ ไกรฤกษ. ศลปะทกษณกอนพทธศตวรรษท 19. (กรงเทพฯ : กรมศลปากร, 2523) หนา 60. 9 พรยะ ไกรฤกษ. (2523) หนา 40.


28

(ซาย) ภาพประกอบ 27 : พระพทธรปทรงเครอง ศลปะลพบร

(ขวา) ภาพประกอบ 28 : พระพทธรปศลา ปางนาคปรก ทมา (ซาย) : มรดกของแผนดน (2549) ทมา (ขวา) : ศลปสมยลพบร (2510)

4. ศลปะลานนา พทธศตวรรษท 16 - 21 ศลปะลานนา หรอ ศลปะเชยงแสน มพนททางวฒนธรรมอยภาคเหนอของประเทศไทย รปแบบ

มลกษณะผสมสานระหวางศลปะทวารวด และลพบร ศนยกลางของศลปะลานนาเดมเคยรงเรองอยทเชยงแสน เรยกวาอาณาจกรโยนก ตอมาสมยพญามงรายทรงยายราชธานมาสรางเมองเชยงใหม ศนยกลางของของอาณาจกรลานนาจงอยทเมองเชยงใหมสบตอมา ลกษณะส าคญของพระพทธรป ศลปะลานนา มกเรยกวาแบบเชยงแสน คอ พระวรกายอวบอม พระ พกตรอม ยมส ารวม กระเกตมาลาเปนรปตอมกลม และดอกบวตม ไมมไร พระศก พระศกเปนแบบกนหอย พระขนงโกงรบพระนาสกงมเลกนอย ส าหรบพระพทธรปแบบเชยงแสนรนแรก หรอทเรยกวา แบบสงห 1 จะพจารณาจากชายสงฆาฏสนเหนอพระถน พระอระนนดงราชสห และประทบขดสมาธเพชร สวนพระพทธรปแบบเชยงแสนรน 2 หรอทเรยกวา แบบสงห 2 เชอวาไดรบอทธพลจากศลปะสโขทย เหนไดจากพระพกตรรปไข พระวรกายยดสงขน ประทบขดสมาธราบ ชายจวรยาวลงมาจรดบนพระนาภ


29

(ซาย) ภาพประกอบ 29 : พระพทธรปแบบเชยงแสน แบบสงห 1 (ขวา) ภาพประกอบ 30 : พระพทธรปแบบเชยงแสน แบบสงห 2

ทมา : วดเบญจมบพตร และพพธภณฑสถานแหงชาต วดเบญจมบพตร (2551)

5. ศลปะสโขทย ระหวางพทธศตวรรษท 18 - 20 ศลปะสโขทย ผานการประดษฐคดคน สรางสรรค คลคลาย สงเคราะหจนไดรปแบบงดงาม พระพทธรปสโขทยจงมความงามตามอดมคตไทยอยาง ลกษณะส าคญของพระพทธรปสโขทย คอ พระวรกายโปรง เสนรอบนอกโคงงาม พระพกตรรปไขยาวสมสวน พระขนงโกงรบกบพระนาสกทงมเลกนอย พระโอษฐแยมอมส ารวม มเมตตา พระเกตมาลา รปเปลวเพลง พระสงฆาฏยาวจรดพระนาภ พระศกแบบกนหอย ไมมไรพระศก พระพทธรปศลปะสโขทยทมความงดงาม มชอเสยงมากทสด คอ พระพทธชนราช วดพระศรรตนมหาธาต จ.พษณโลก พระพทธชนสห พระศาสดา ยายมาประดษฐานทวดบวรนเวศวหาร กรงเทพฯ และพระพทธรปปางลลา วดเบญจมบพตรสดตวนาราม กรงเทพฯ ศาสตราจารยศลป พระศร ไดเคยกลาวถงพระพทธรปสโขทยไววา ศลปนไทยคดสรางพระพทธรปใหดเหมอนหนงลอยอยในอากาศ ภายหลงพระพทธศากยโคดมทรงบรรลพระอนตตรสมมาสมโพธญาณแลว ระบบกลามเนอจงอยในสภาพผอนคลาย และพระวรกายอยในอาการพกผอนอยางแทจรง การไดเหนพระพทธรปสมยสโขทย ความสะเทอนใจยอมเกดขนได ดวยความงดงามมโหฬารและความมวญญาณขององคพระพทธรปดมด าเขาสจตใจ เมอพบเหนงานศลปกรรมชนส าคญเชนนน แมบคคลตางศาสนา กยอมจะรสกซาบซงและเกดปตไดเชนกน10

10 ศลป พระศร. “ศลปสโขทย” ใน บทความ ขอเขยน และงานศลปกรรมของ ศาสตราจารยศลป พระศร. (กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง, 2545) หนา 207.


30

(ซาย) ภาพประกอบ 31 : พระพทธรปปางลลา วดเบญจมบพตรสดตวนาราม ทมา : วดเบญจมบพตร และพพธภณฑสถานแหงชาต วดเบญจมบพตร (2551)

(ขวา) ภาพประกอบ 32 : พระสทธารถ พระพทธรปศลปะสโขทย หมวดใหญ วดพชยญาตการาม ทมา : เมองสโขทยนด (2530)

6. ศลปะอทอง ระหวางพทธศตวรรษท 17 – 20 อาณาจกรอทอง เปนอาณาจกรเกาแกกอนอาณาจกรอยธยา มการแลกเปลยนทางวฒนธรรมกบ

วฒนธรรมตางๆ หรอสมพนธกบอาณาจกรใกลเคยง ไดแก ทวารวด ศรวชย ลพบร สโขทย สงผลใหไดรบอทธพลทางศลปะจากสกลชางตางๆ ดงกลาวมาผสมผสาน ลกษณะเฉพาะของพระพทธรปอทองจงมความสมพนธกบศลปะลพบร คอ เสนรอบนอกพระวรกายเปนเหลยม กรอบพระพกตรรปสเหลยม ดเขรงขรม ควตอกนไมโกงอยางสโขทย และเชยงแสน พระศกนยมท าเปนแบบหนามขนน มไรพระศก สงฆาฏยาวจรดพระนาภ ปลายตดตรง พระเกตมาลาหรออษณษะท าเปนทรงแบบฝาชอยางศลปะลพบร ซงถกใชพจารณาเปนลกษณะส าคญของ พระพทธรปแบบอทองรนท 1 ตอมาท าอษณษะและขมวดพระเกศา หรอขนไปเปนพระรศมแบบเปลวเพลงตามแบบศลปะสโขทย เรยกวาเปนแบบอทองรนท 2 ทเปนพทธลกษณะของพระพทธรปสมยอยธยาตอนตน


31

(ซาย) ภาพประกอบ 33 : พระพทธรปแบบอทอง รน 1

ทมา : มรดกของแผนดน (2549) (ขวา) ภาพประกอบ 34 : พระพทธรปแบบอทอง รน 2


7. ศลปะอยธยา ระหวางพทธศตวรรษท 19 – 24 อาณาจกรอยธยา เปนอาณาจกรทยงใหญมอายยาวนาน 417 ป ระหวางป พ.ศ. 1893 - 2310 ศลปะอยธยาทเจรญรงเรองมหลายแขนง ไดแก การประดบมก การเขยนลายรดน า ลวดลายปนปน การแกะสลกไม และเครองเบญจรงค ฯลฯ ศลปะการสรางพระพทธรปในสมยอยธยาตอนตนเปนงานสบทอดทอดมาจากวฒนธรรมเขมรจากลพบร จงมลกษณะทวไปคลายกบพระพทธรปอทอง พระพกตรยาวแบบสโขทย ขมวดพระเกศาเลกเรยงตดกน พระเกตมาลาเปนหยกแหลมสงรปเปลวเพลง พระขนงโกงแบบสโขทย สงฆาฏใหญปลายตดตรง หรอสองแฉกแตไมเปนเขยวตะขาบแบบเชยงแสน หรอสโขทย ทถกเรยกอกชอวาเปนแบบอทองรน 3 ในสมยอยธยาตอนกลางเกดการสรางพระพทธรปทรงเครองนอยทไดรบอทธพลจากทางสโขทยและลานนา11 ทรงมงกฎมขอบลายดอกไม ยอดท าเปนปลอง ซอนลดหลน 4 ชน ดานขางมแนวครบกระบง ทรงกณฑลลายกนหอยปลายแหลม ครองจวรหมคลมแนบพระวรกาย เหนแนวรดประคดขนาดใหญ สมยอยธยาตอนปลายนยมสรางพระพทธรปทรงเครองแบบจกรพรรด

11 ศกดชย สายสงห. พทธปฏมา : งานชางพลงแหงศรทธา. (กรงเทพฯ : มตชน, 2554) หนา 142.


32

(ซาย) ภาพประกอบ 35 : พระพทธรปสมยอยธยา (ขวา) ภาพประกอบ 36 : พระพทธรปทรงเครองนอย สมยอยธยา


ภาพประกอบ 37-38 : พระพทธนมตวชตมารโมล ศรสรรเพชญบรมไตรโลกนาถ วดหนาพระเมร จ.อยธยา

ทมา (ซาย) : พระพทธรป คบานคเมอง (2547) ทมา (ขวา) : นครหลวงของไทย (2540)


33

ววฒนาการประตมากรรมไทยในสมยตางๆ สโขทย ตนก าเนดพระพทธรปทงามทสดในระยะแรกงานศลปกรรมสโขทย ไดรบอทธพลพระพทธศาสนานกายเถรวาทจากลงกา โดยเฉพาะอยางยง งานประตมากรรมทเปนพระพทธรป ซงไดรปแบบมาจากลงกา คอ พระพทธรปแบบวดตะกวน เมองสโขทยเกา ตอมาไดมการพฒนาการสรางสรรคพระพทธรปของสกลชางตางๆ ทงของไทยและของลงกา เปนพระพทธรปแบบ “สโขทยบรสทธ” หรอเรยกกนวา “พระพทธรปหมวดใหญ” ซงเปนแบบฉบบของสโขทยแท สรางเปนพระพทธปฏมาตามศลปะแบบอดมคตทมความงดงามเปนเลศและเจรญสงสดท เรยกวา “คลาสสก” (Classic) ชางสโขทยไดสรางพระพทธรปตามลกษณะคมภรมหาบรษลกษณะซงหมายถงองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาททรงบรรลซงโลกตรธรรมอยเหนอโลกยวสยผสมผสานกบคณลกษณะอนออนชอยงดงามตามธรรมชาต ลกษณะทส าคญของพระพทธรปสโขทยแบบบรสทธ คอ มพระพกตรรปไข พระรศมเปนรปเปลวเพลง ซงเปนลกษณะเฉพาะของสโขทย เสนพระศกขมวดเปนกนหอยแหลมสง โดยไมมไรพระศก พระขนงโกง พระนาสกงม พระหนเสยม หวพระกนโปน ครองจวรแนบเนอ พระวรกายออนชอยงดงามสมสวน ชายสงฆาฎยาวถงพระนาภ มปลายเปนสองแฉก และยนเปนเขยวตะขาบทบซอนกนหลายชน พระวรกายกลมกลงดงงวงชาง นวพระหตถเรยวสลวยท านวอยางมนษยธรรมดาสามญ คอ ยาวไมเทากน ประทบนงขดสมาธราบ ฐานหนากระดานเกลยงตอนกลางแอนเขาขางในการหาชมพระพทธรปสโขทยบรสทธทมความเกาแกและงดงามยง ทเปนมรดกตกทอดจนถงปจจบน เชน พระพทธรปปางมารวชย ทระเบยงพระอโบสถวดเบญจมบพตรฯ พระพทธรปทองทวดไตรมตรวทยาราม พระพทธรปปางลลา ทระเบยงพระอโบสถวดเบญจมบพตรฯ ซงมความงดงามทสดในโลก เปนตน

(ซาย) ภาพประกอบ 39 : พระพทธรปสมยสโขทย หมวดใหญ

ทมา : พระพทธรป คบานคเมอง (2547) (ขวา) ภาพประกอบ 40 : พระพทธรปสมยสโขทย หมวดพระพทธชนราช

ทมา : หนงสอพระเครองเมองพษณโลก (2553)


34

พระพทธรปสโขทยแบบ “พระพทธชนราช” ชางสโขทยไดคดคนสรางสรรค และพฒนารปแบบของพระพทธรปใหมความงดงามยงขนซงกลาวไดวาเปนยคทองของการสรางสรรคพระพทธรปอยางแทจรง แมจะมการพฒนาใหงดงามไปเพยงใด แตกยงคงเปนแบบสโขทยบรสทธอย ตางกนทพระพกตรคอนขางกลม พระรศมสงกวาพระปราง (แกม) พระวรกายอวบอวนกวา พระชงฆจะดออนโคงมากกวา ฐานมกนยมท าเปนฐานบวคว าบวหงาย และลกษณะส าคญท เดนชดทสด คอ จะท านวพระหตถเทากนทงสนวตามแบบคมภรมหาบรษลกษณะตวอยางพระพทธรปแบบ “พระพทธชนราช” ในสมยสโขทยทหาชมไดในปจจบนนไดแก พระพทธชนราช วดศรมหาธาต จงหวดพษณโลก พระพทธชนสห และพระศาสดาในวดบวรนเวศวหาร และพระศรศากยมนในวหารหลวงวดสทศนเทพวราราม กรงเทพมหานคร พระพทธรปสมยสโขทย นอกจากจะมรปแบบวดตะกวน แบบสโขทยบรสทธ และแบบพระพทธชนราชแลว ยงมแบบก าแพงเพชร ในสมยสโขทยตอนปลาย ซงพบทก าแพงเพชรเปนสวนใหญ และเปนยคเสอม รปแบบฝมอยงขาดความประณตงดงามและขาตชวตจตใจ ทมชอเสยงเปนทรจกกนบาง คอ พระเครองปาลลาทเรยกกนวา “พระก าแพงเขยง” พระพทธรปทหลากหลายรปแบบของอยธยา การทกรงศรอยธยาครองความเปนราชธานนานอยไดถง 417 ป คอนบตงแต พ.ศ. 1893 ถง 2310 นบเปนราชธานทมอายยนยาวทสด ผานเหตการณบานเมองทมความรงโรจนทงดานการเมอง การตอสเพอปองกนเอกราชของชาต การพระศาสนา และศลปวฒนธรรม โดยเฉพาะอยางยงงานประตมากรรมทเกยวของกบการสรางสรรคพระพทธรป จงมความหลากหลายรปแบบ และสกลชาง ตามอทธพลทไดรบมา สามารถสรปไดดงน 1. พระพทธรปแบบอทอง การสรางสรรคพระพทธรปในสมยอยธยาตอนตน เรมตนในสมยสมเดจพระรามาธบดท 1 (พระเจาอทอง) จนถงสมยสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ เปนพระพทธรปตามแบบอยางฝมอชางอทอง ซงแฝงไปดวยศลปะลพบร อทอง และสโขทยผสมผสานกนอย พระพทธรปแบบอทองน สามารถหาชมไดทวดพนญเชง คอ พระพทธไตรรตนนายก และพระปรางคใหญวดราชบรณะ กรพระเครอง และพระบชาทใหญทสดในโลก 2. พระพทธรปแบบอยธยาแท พระพทธรปแบบอยธยาทแทจรง เรมสรางในสมยพระรามาธบดท 2 หรอสมเดจพระบรม-ไตรโลกนาถ ใน พ.ศ. 1991 จนถงสนสดกรงศรอยธยาใน พ.ศ. 2310 ลกษณะทเหนเดนชดของพระพทธรปแบบอยธยา คอ มพระพกตรและพระรศมตามแบบสโขทย มไรพระศกเปนเสนเลกไมใหญอยางศลปะอทอง สงฆาฏท าใหญกวาสมยสโขทย อกทงไมนยมท าปลายสงฆาฏเปนเขยวตะขาบ แตตดเปนเสนตรง หรอไมกท าเปนสองแฉกลงมาตามแบบอทอง แมจะไดรบอทธพลจากสโขทยเปนสวนใหญทชางอยธยากสามารถผสมผสานและประยกตสรางสรรคเปนแบบฉบบของตนเองได พระพทธรปแบบอยธยาทมความส าคญ ไดแก “พระศรสรรเพชญ” ซงเปนพระพทธรปคบานคเมองของกรงศรอยธยา สรางตามแบบพระอฏฐรสของสโขทย เปนพระพทธรปประทบยนสงใหญมหมา หมดวยทองค าหนก 286 ชง (22,880 บาท) แตไดถกท าลายเมอคราวเสยกรงครงท 2 ทหารพมาไดเอาไฟสมลอกเอาทองทหมองพระไป ตอมาพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬา-โลกมหาราช ไดโปรดอญเชญไประดษฐานในกรงเทพมหานคร ปจจบนบรรจไวในองคพระมหาเจดยวดพระเชตพนวมลมงคลาราม นอกจากน พระพทธรปแบบอยธยาแททมชอเสยงเปนทเคารพบชาจวบจนถงปจจบน ไดแก พระมงคลบพตรในวหารวดมงคลบพตร จงหวดพระนครศรอยธยา


35

(ซาย) ภาพประกอบ 41 : พระพทธไตรรตนนายก (ขวา) ภาพประกอบ 42 : พระมงคลบพตร

ทมา (ซาย) : พระพทธรป คบานคเมอง (2547) ทมา (ขวา) : ภาพถายเอกรงค ๕ ทศวรรษ จากมมกลองและหองมด (2541)

3. พระพทธรปทรงเครอง พระพทธรปทรงเครองสรางขนในสมยอยธยาตอนปลาย เรมในรชการของสมเดจพระเจาปราสาททอง นยมสรางทรงเครองนอย และทรงเครองใหญ ซงหมายถงพระพทธรปทประดษฐเครองประดบองคพระพทธรป ซงเปนความเชอในการสรางพระพทธรปในลทธมหายาน พระพทธรปแบบทรงเครองนอย สวนมากเปนพระพทธรปยน ปางประทานอภย ปางหามญาตหรอปางหามสมทร โดยสมมงกฎเปนครบยนออกมา 2 ขางเหมอนพระกรรณและทรงพระกณฑล บางองคจะมสงวาลและพาหรดทองกรประดบดวยส าหรบพระพทธรปแบบทรงเครองใหญ จะทรงเครองอยางเตมยศสมบรณ มมงกฎแบบชฎาใหญ สงวาลทบทรวง ชายไหว ชายแครง ก าไลพระบาท และสวมฉลองพระบาทเชงงอนม ตวอยางของพระพทธรปทรงเครองใหญให เหน คอ พระประธานในพระอโบสถวดหนาพระเมร จงหวดพระนครศรอยธยา คาถามหลงเรยน/แบบฝกหดทายบทเรยน 1. การสรางงานประตมากรรมมความสมพนธ หรอเกยวของกบเหตปจจยอะไรบาง 2. องคประกอบศลปของประตมากรรมประกอบดวยอะไรบาง 3. ประตมากรรมรปเคารพ เลาเรอง ลวดลายประดบ และรปบคคลส าคญสอแนวคด หรอแสดงออกเกยวกบเรองอะไรบาง

Documents

บทที่ 2 ประติมากรรมก่อนสมัยรัตนโกสินทร์¸«น่วยที่-2... · (บน) ภาพประกอบ