๓๘. วิถีความเร็วของจิตในการ ...siripat.com/FAQS/38. What-Life-Continuity-of-the-Roun… · Web viewTitle ๓๘. ว ถ ความเร

What Life Continuity of the Round of Rebirth Is

คำ�ถ�ม FAQ อ�จ�รยนธ ศรพฒน เฉลมฉลอง “พทธชยนต ๒๖๐๐ ป ” วนวสาขบชา วนจนทรท ๔ มถนายน พ.ศ. ๒๕๕๕

Siripat.Com and Academiae Network 2012…………………………………………………………………………………………………………………………

๓๘. วถคว�มเรวของจตในก�รเจรญภ�วน�คออะไร

ในการประพฤตปฏบตธรรมนน เรยกวา “ก�รเจรญภ�วน�” ซงแบงออกเปน ๒ ลกษณะ คอ (๑) สมถกมมฏฐ�น คอ การเจรญสมาธใหถงขน “ฌ�น ซงเปนการบรกรรมภาวนาดวยการเพงวตถ ”โดยเฉพาะการกำาหนดลมหายใจเขา ออก – (“อสส�สะ–ปสส�สะ คอ ”สภาพปรงแตงกาย เรยกวา “ก�ยสงข�ร”) เพอใหเกดความสงบและเปนสมาธในฌาน และกาวสความสงบระดบสง เรยกวา “สม�บต ”และ (๒) วปสสน�กมมฏฐ�น คอ ขนการเจรญภาวนาทกาวตอจาก “สมถกมมฏฐ�น ไปส ” “ก�รเจรญปญญ� ในวปสสนาภม ซงเปน”ความวเศษในการหยงรสภาวธรรม ทมสมฏฐานจากหลกธรรมสำาคญตอไปน (๑) กฎแหงกรรม (๒) เบญจขนธ (๓) ปฏจจสมปบาท (๔) ไตรลกษณ (๕) อรยสจจ ๔ (๖) ญาณ ๑๖ (๗) วปสสนาญาณ ๙ (๘) วสทธ ๗ และ (๙) โพธปกขยธรรม ๓๗ เพราะฉะนน หลกทงหมด ๙ ประการ เปนปญญาความรพนฐานของผเจรญภาวนาทตองมกนทกคน ถาพดเรองนไมเขาใจกน แสดงวายงไมใช “โยค�วจร ผเจรญ”ภาวนาทแทจรง ยงเปน “ปทปรมะ ” (อบปญญา) คอ บคคลทยงไมเขาใจในธรรมของพระพทธเจาอยางแทจรง จะตองกาวไปส “เนยยะ ”ผทจะฝกได “วปจตญญ ผทฟงธรรมไดเขาใจ และ ” “อคฆฏตญญ ”ผเขาใจธรรมไดทนท ไมวาจะยกหวขอธรรมใดขนแสดงกตาม เชน

๓๘ วถความเรวของจตในการเจรญภาวนาคออะไร นธ ศรพฒน– หนา 1

ความสามารถเขาใจไดตามความหมายแหง “นตตถะ ในพระสตรซงม”ความหมายทแสดงชดโดยตรงแลว พทธพจนทตรสโดยปรมตถ ซงมความหมายตรงไปตรงมาตามสภาวะ ดงเชนทตรสวา รป เสยง กลน รส เปนตน กตองเขาใจในความหมายทเปน “โลกตตรธรรม หรอ ” “ปรมตถสจจะ ดงนน ในการปฏบตธรรมนน ถาผเจรญภาวนาไม”ตงใจจรงดวยความอตสาหะอยางบากบนนน คงประสบความสำาเรจไดยาก แมจะบรรลในธรรมบางอยาง กยงเกบรกษาไวไดยาก เพราะจตใจไมแขงแรงแกรงพอทจะตอสกบอปสรรคตางๆ ทเปนมารคอยขดขวางความกาวหนาไมใหเจรญในขนสงขนไป

สำาหรบผเจรญภาวนาทถกคลองธรรมโดยชอบแลวนน หมายถง ปฏบตตามขนตอนตงแต “สมถกมมฏฐ�น กาวส ”“วปสสน�กมมฏฐ�น ยอมเหนความกาวหนาในการพฒนาจตใจใน” “สมถกมมฏฐ�น นนคอ การพฒนาสตอยางถกตองกอน เรยกวา ”“สมม�สต โดยมศลบรสทธเปนสมฏฐานในการกาวขนน ” (สลวสทธ: ขอ ๑ ในวสทธ ๗) ซงหมายถงการเจรญ “สตปฏฐ�น ๔ ใหครบทง ๔” ฐานของสตสมปชญญะ แลวกาวส “ก�รเจรญฌ�น คอ การทำาให”จตและเจตสกเกดความสงบดวยการเพงวตถใหเปนอารมณกรรมฐาน นนคอ “ก�ยปสสทธ คอ ความสงบเยนของกอง” “เจตสก ๕๒ ซงเรยกวา ” “น�มก�ย และ ” “จตตปสสทธ คอ ”ความสงบเยนลงของ “จต ๘๙ คำาวา ” “น�มก�ย อาจหมายถง ”เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เรยกวา “น�มขนธ ๔ แหงขนธ ๕ ”กได เมอนามขนธเกดความสงบเยนแหงปสสทธ มการพฒนาความชำานาญในการเจรญองคฌานทง ๕ รวมทง “อเบกข� จากระดบ ”ปฐมฌาน ทตยณาน ตตยฌาน จนถง จตตถฌาน ตามลำาดบ ดงนน ในขนนเปนความตงมนแหงจต ภาวะทจตสงบนงจบอยทอารมณอนเดยว เรยกวา “สม�ธ ๓ ” (Concentration) แบงออกเปน ๓ ขณะ ไดแก (๑) ขณกสม�ธ คอ สมาธชวขณะ (๒) อปจ�รสม�ธ คอ สมาธ


จวนจะแนวแน และ (๓) อปปน�สม�ธ คอ สมาธแนวแน หรอเปรยบเทยบกบการเจรญกรรมฐานฝกสมาธขนตางๆ เรยกวา “ภ�วน� ๓ ”ไดแก

(1) บรกรรมภ�วน� คอ ภาวนาขนบรกรรม ฝกสมาธขนตระเตรยม ไดแก การถอเอานมตในสงทกำาหนดเปนอารมณกรรมฐาน เชน เพงดวงกสณ หรอนกถงพทธคณเปนอารมณวาอยในใจ คอ “พทธโธ หรอ ” “อรหนต บางสำานกปฏบต”ธรรมเลอกใชคำาอน เชน “หยบหนอ พองหนอ เปนตน กลาว”สนๆ คอ การกำาหนดบรกรรมนมตนนเอง ไดในกรรมฐานทง ๔๐ อยาง

(2) อปจ�รภ�วน� คอ ภาวนาขนจวนเจยน ฝกสมาธขนเปนอปจาร ไดแก เจรญกรรมฐานตอไปถงขณะทปฏภาคนมตเกดขนในกรรมฐานทเพงวตถกด นวรณสงบไปในกรรมฐานประเภทนกเปนอารมณกด นบแตขณะนนไปจดเปนอปจารภาวนา ขนนเปน กามาวจรสมาธ ไดในกรรมฐานทง ๔๐ อยาง อปจารภาวนา สนสดแคโคตรภขณะ ในฌานชวนะ

(3) อปปน�ภ�วน� คอ ภาวนาขนแนวแน ฝกสมาธขนเปนอปปนา ไดแก เสพปฏภาคนมตทเกดขนแลวนนสมำาเสมอดวยอปจารสมาธ จนบรรลปฐมฌาน คอ ถดจากโคตรภขณะในฌานชวนะเปนตนไป ตอแตนนเปนอปปนาภาวนา ขนนเปน รปาวจรสมาธ ไดเฉพาะในกรรมฐาน ๓๐ คอ หกอนสสต ๘ ขางตน ปฏกลสญญา ๑ และ จตธาตววตถาน ๑ ออกเสย คงเหลอ อสภะ ๑๐ และกายคตาสต ๑ (ไดถงปฐมฌาน) อปปมญญา ๓ ขอตน (ไดถงจตตถฌาน) อปปมญญา ขอทาย คอ อเบกขา ๑ กสณ ๑๐ และอานาปานสต ๑ (ไดถงปญจมฌาน) อรป ๔ (ไดอรปฌาน)


แตอยางไรกตาม ในการเจรญสมาธภาวนานน สงหนงทหนไมพน คอ “นมต ๓ ” (Sign) หมายถง เครองหมายสำาหรบใหจตกำาหนดในการเจรญกรรมฐาน ภาพทเหนในใจอนเปนตวแทนของสงทใชเปนอารมณกรรมฐาน ไดแก

(1) บรกรรมนมต คอ นมตแหงบรกรรม นมตตระเตรยมหรอนมตแรกเรม ไดแก สงใดกตามทกำาหนดเปนอารมณในการเจรญกรรมฐาน เชน ดวงกสณทเพงด หรอ พทธคณทนกเปนอารมณวาอยในใจ เปนตน ไดในกรรมฐานทง ๔๐ อยาง

(2) อคคหนมต คอ นมตทใจเรยน นมตตดตา ไดแก บรกรรมนมตนนทเพงหรอนกกำาหนดจนเหนแมนในใจ เชน ดวงกสณทเพงจนตดตา หลบตามองเหน เปนตน ไดในกรรมฐานทง ๔๐ อยาง

(3) ปฏภ�คนมต คอ นมตเสมอน นมตเทยบเคยง ไดแก นมตทเปนภาพเหมอนของอคคหนมตนน แตเปนสงทเกดจาก “สญญ� คอ ความกำาหนดไดหมายรในอารมณ ๖ ซงเปน”เพยงอาการปรากฏแกผไดสมาธ จงบรสทธจนปราศจากส เปนตน และไมมมลทนใดๆ ทงสามารถนกขยายหรอยอสวนไดตามปรารถนา นมตนไดเฉพาะในกรรมฐาน ๒๒ คอ กสณ ๑๐ อสภะ ๑๐ กายคตาสต ๑ และอานาปานสต ๑ เมอเกดปฏภาคนมตขน จตยอมตงมนเปนอปจารสมาธ จงชอวาปฏภาคนมตเกดพรอมกบ “อปจ�รสม�ธ เมอเสพปฏภาคนมตนน”สมำาเสมอดวยอปจารสมาธ กจะสำาเรจเปน “อปปน�สม�ธ ตอ”ไป ปฏภาคนมตจงชอวาเปนอารมณแก “อปจ�รภ�วน� และ ”“อปปน�ภ�วน� ดงทกลาวมาทงหมดน เปนขนตอนการ”พฒนาจต ซงเรยกวา “สมถกมมฏฐ�น ซงเปนเสนทางในการ”


บรรล “ฌ�นสม�บต ได พวกฤาษสำาเรจการบำาเพญเพยรตบะ”สนสดทจดน

จากเนอหาทกลาวมาขางตนนน จะเหนไดวาในการเจรญ “สมถกมมฏฐ�น นน มความเกยวของกบศพทบญญตทางพทธศาสตร ”ไดแก สมถะ กมมฏฐาน ฌาน สมาบต สมาธ ภาวนา นมต สญญา กลมคำาศพทเหลาน ผเจรญภาวนาจะตองเขาใจอยางแมนยำาและถกตองทกประการ ถาเกดผดเพยนในความเขาใจ ยอมสงผลกระทบตอความกาวหนาในการเจรญภาวนาในอนาคตอยางแนนอน “พจน�นกรมพทธศ�สตร ชวยในการทบทวนความแมนยำาและความถกตองได ”ซงเปนการเตรยมความพรอมกอนจะลงมอในภาคสนามจรง เพอปองกนความเขาใจผดพลาดในภาคปฏบต

ในอนตอไป จะเปนการบรรยายเกยวกบการเจรญ “วปสสน�กมมฏฐ�น ซงเปนขนตอจากสมถกมมฏฐานนน นบวาเปนขนการ”เจรญปญญาใหเกดความบรสทธหมดจดเชนเดยวกบการพฒนาจตใหบรสทธหมดจดในสมถกมมฏฐาน วปสสนากมมฏฐานเปนเรองทเกยวกบการหยงรเพอใหเหนจรงรแจงในสภาวธรรมทปรากฏจรงในธรรมชาต เรยกวา “ตถต� ตามหลกอทปปจจยตา คอ ” “ภาวะทสงทงหลายทงปวงเปนของมนอยางนนเอง นนคอ เปนไปตามเหตปจจย และกฎไตรลกษณ ทเรยกวา ” “ส�มญลกษณะ ไดแก อนจจ”ตา ทกขตา อนตตตา ซงหมายถง “ความไมเทยง ความแปรปรวนแหงทกข และความไมตวใชตน ความเขาใจในสภาวธรรมของสรรพ”สงทงหลาย คอ “ขนธ ๕ วามสภาวะเปนเชนนดวยกน ทำาใหเหนแกน”ธรรมแหงพทธศาสนาชดเจนยงนก เรยกวา “ธรรมจกษ คอ ได”บรรลแหงธรรม นนคอ “ดวงต�เหนธรรม ในขนตน ขนทสงขนไป ”คอ “ก�รเจรญวปสสน� เพอใหเกด ” “ญ�ณทสสนะ แหงปญญา”ภม คอ “ภ�วน�มยปญญ� ซงประกอบดวย ” (๑) ญาณ ๑๖ (๒)


วปสสนาญาณ ๙ (๓) อรยสจจ ๔ (๔) วสทธ ๗ และ (๕) โพธปกขยธรรม ๓๗ จดประสงคของการเจรญหลกทงหมด ๕ อยาง นน เพอพฒนาปญญาใหขามเขาสความเปน “อรยบคคล คอ การกาวจาก ” “โลกยภม ไปส ” “โลกตตรภม ทสมบรณแบบดวยศล สมาธจตและ”สมาธปญญา ทบรสทธหมดจดจากกเลสอาสวะและกองทกขทงปวง นนคอ “พระนพพ�น สำาหรบรายละเอยดเพมเตมของหลกธรรมทง ”๗ นน คนควาไดใน “พจน�นกรมพทธศ�สตร ถาตองความชดเจน”ในภาคปฏบตนน ควรสอบถามจากผเปนอรยบคคล

เมอเราเขาใจทงสมถกมมฏฐานและวปสสนากมมฏฐานขางตนแลว สงทเรยกวา “วถคว�มเรวของจต ในวปสสนาภมเปนเชน”ใด ความจรงคอเรอง “วส ๕ ดงน ”

“วส ๕ ” หมายถง ความชำานาญในฌาน ไดแก(1) อ�วชชนวส คอ ความสามารถในการพจารณาองค

ฌานดวยมโนทวาราวชชนจต ความชำานาญคลองแคลวในการนก ตรวจองคฌานทตนไดออกมาแลว

(2) สม�ปชชนวส คอ ความสามารถในการเขาฌาน ความชำานาญคลองแคลวในการเขาเขาฌานไดรวดเรวทนท

(3) อฐฏฐ�นวส คอ ความสามารถในการใหฌานดำารงอยตามกำาหนด ความชำานาญคลองแคลวในการทจะรกษาฌานไวมใหญาณจตตนนตกภวงค คอ ชวงขณะทวถจตทรบรเสพอารมณอยสนสดแลวเกดภวงคจตขนอกดวง ชวงท “วถจต เกดและดบคอ ” “ตกภวงค แลวเกด ”“ภวงคจต ตอไป คอ เกดดบสลบกนไปเรอยๆ ”

(4) วฏฐ�นวส คอ ความสามารถ ในการออกจากฌานตามกำาหนด ความชำานาญคลองแคลวในการจะออกจากฌานเมอใดกไดตามตองการ


(5) ปจจเวกขณวส คอ ความสามารถในการพจารณาองคฌานดวยชวนจต ความชำานาญคลองแคลวในการพจาณาทบทวนองคฌาน

ดงนน เกณฑการตรวจสอบความเรวของจตในการเจรญภาวนาเปนเรองสำาคญเชนเดยวกน เพราะสงน เปนเครองมอวดความกาวหนาในการปฏบตธรรม ขอสำาคญใหฝกปฏบตบอยใหเกดความชำานาญคลองแคลวในระดบสมาธหรอสมถกมมฏฐาน ซงเกยวของกบ “ฌ�นสม�บต โดยตรง เมอเกดความชำานาญในฌานสมาบตดแลว ”สมาธกพฒนาดวยสมมาสมาธ ความพรอมในการกาวไปส “วปสสน�ภม กยงมความพรอมมากยงขนเชนเดยวกน คำาวา ” “วปสสน�ภม ”หมายถง (๑) การปฏบตอนเปนพนฐานทวปสสนาดำาเนนไป คอ “ก�รมองดรเข�ใจ ” (สมมสนะ) รเทาทนสงขารทงหลายตามทมนเปนอนจจตา ทกขตา อนตตา อนดำาเนนไปโดยลำาดบ จนเกดตรณวปสสนา ซงเปนพนของการกาวสวปสสนาทสงขนไป (๒) ธรรมทเปนภมของวปสสนา คอ ธรรมทงหลายอนเปนพนฐานทมองดรเขาใจ ใหเกดปญญาเหนแจงตามเปนจรง ตรงกบคำาวา “ปญญ�ภม ” (วปสสนาภม) โดยเฉพาะหลกธรรมปฏจจสมปบาท ดงนน ในการทำาความเขาใจเกยวกบคำาวา “วถคว�มเรวของจต นน คอ การเคลอนไหวจากจต”ดวงหนงไปอกจตดวงหนงทเสวยอารมณในแตละครง เรยกวา “ชวนะ ดงน”

ความหมายของคำาวา “ชวนะ หมายถง การแลนไป การไปเรว” การสวางวาบ ความเรว ความไว จตขณะทแลนไปในวถ ซงทำาหนาทรบรเสพอารมณทางทวารทงหลาย (ทางตา ห จมก ลน กาย หรอ ใจ) เปนวถจตในชวงหรอขนตอนททำากรรม ถาเปนกรรมดเปน “กศลชวนะ ถาเปนกรรมชวเปน ” “อกศลชวนะ ”ถาเปนพระอรหนต กไมทำากรรม เปน “กรย�ชวนะ จงถอวา”


อยในชวงทสำาคญ โดยปกต อยางมากทสด ปถชนในกามภม ม “ชวนจต เกดขน ๗ ขณะ แลวเกด ” “ตท�รมณ ” (ตทาลมพณะ ตทาลมพนะ หมายถง มอามรณนน เปนอารมณ–เดยวกบชวนะหรอชวนจต) เปน “วป�กจต ขนมา ๒ ขณะ ”แลวเกดเปน “ภวงคจต เรยกวา ” “ตกภวงค เปนอนสนสด ”“วถจต หมายถง การสนสดการรบอารมณไปวถหนง ”

ดงทกลาว ถอเปนกรณทจตรบอารมณทมกำาลงแรงหรอเดนชดมาก ถาเปนอารมณใหญมากทางปญจทวาร คอ ทางตา ห จมก ลน กาย เรยกวา “อตมหนต�รมณ ถาเปนอารมณเดน”ชดทางมโนทวาร เรยกวา “วภต�รมณ แตถาอารมณทรบ”นนมกำาลงไมมากนกหรอไมเดนชด คอ “มหนต�รมณ ทาง”ปญจทวาร หรอ “อวภต�รมณ ทางมโนทวาร พอชวนจต”ขณะท ๗ ดบไป กเกดเปน “ภวงคจต ตอเลย ซงเรยกวา ” “ตกภวงค ไมม ” “ตท�รมณ เกดขน ”

ยงกวานน ในทางปญจทวาร ถาอารมณทกระทบ มกำาลงนอย นนคอ “ปรตรต�รมณ หรอออนกำาลงอยางยง นนคอ ” “อตปรตรต�รมณ นน วถจต จะเกดขนนอยขณะ แลวเกดเปน” “ ” “ภวงคจต ” (ตกภวงค) โดยไมม “ชวนจต เกดขนเลย ผท”เจรญภาวนาตองรบรอารมณเหลานได เพราะเปนจตทละเอยดออนมาก

ในกรณทอารมณออนกำาลง “ชวนจต เกดแค ๖ ขณะกม ใน”เวลาจะสนชวต “ชวนจต เกดเพยง ๕ ขณะ ในเวลาเปนลม ”สลบ งวงจด เมาสรา เปนตน หรอในกรณมปสาทวตถออนกำาลงยง อยางทารกในครรภหรอเพงเกด “ชวนจต เกดขน”เพยง ๔ ๕ ขณะ –


สวนในภมทสงขนไป เชน ในการบรรลฌานแตละขนครงแรก ในการทำากจแหงอภญญาในการสำาเรจกจแหงมรรค และในเวลาออกจากนโรธสมาบต “ชวนจต เกดขนขณะเดยว แตใน”เวลาเขานโรสมาบต “ชวนจต เกดขน ๒ ขณะ”

สำาหรบผชำานาญในฌาน “ชวนจต ” (อปปนาชวนะ) จะเกดดบตอเนองไปตลอดเวลาทอยในฌานนน อาจจะตลอดทงวน ไมมกำาหนดจำานวนขณะ จะเปน “อปปน�วถ ตลอดเวลาทฌาน”จตยงสบตอตดเนองกนไป จนกวาจะเกดเปน “ภวงคจต ขน”มา สนตตของฌานจตกขาดตอน เรยกวา “ตกภวงค คอ ”การออกจากฌาน

คำาวา “ชวนะ น ใชหมายถงจตททำาหนาทรบอารมณในวถกได” ซงหมายถงการทำาหนาทของจตในการรบอารมณกได ถาตองการความหมายใหจำาเพาะชดลงไป กเตมคำากำากบลงไปวา “ชวนจต หรอ ” “ชวนกจ ตามลำาดบ”

ในสวนนเปนการทำาความเขาใจกบระบบโครงสรางจตททำางานในวปสสนาภมและในภมปกตของจตมนษยทยงไมไดรบการพฒนาและไดรบการพฒนาในฌานแหงสมถกมมฏฐาน เพอใหเกดความชดเจนในเรองน ผเจรญภาวนาควรทำาความเขาใจในคำา “วถจต เพมเตม ”ดงน

คำาวา “วถจต หมายถง จตในวถ ซงเปนจตในวถแหงการรบร ”เสพอารมณ จตซงเกดขนเปนไปในวถ คอ พนจากภวงค หรอพนจากภาวะทเปน “ภวงคจต และมใชเปน ” “ปฏสนธจต ”หรอ “จตจต หรอกลาวอกนยหนง คอ ” “จต ๑๑ เปนชอจต”


ซงทำากจ ๑๑ อยาง (ด วญญาณกจ ๑๔) นอกจากปฏสนธกจ ภวงคกจ และจตกจ ดงนน คำาวา “วถจต เปนคำารวม เรยก”จตทงหลายซงทำาหนาทเกยวกบการรบรอารมณ ๖ ทางทวารทง ๖

อธบายอยางงายพอใหเขาใจเปนพนฐานวา สตวทงหลาย หลงจากเกด คอ “ปฏสนธ แลว จนถงกอนตาย คอ ” “จต ”ระหวางนน ชวตเปนอยโดยมจตทเปนพน เรยกวา “ภวงคจต คอ จตทเปนองคแหงภพ หรอจตในภาวะทเปน”องคแหงภพ ซงเกดดบสบเนองตอกนไปตลอดเวลา ซงเรยกวา “ภวงคโสต คอ กระแสแหงภวงค ทน ถาจตอยในภาวะ”ภวงค เปน “ภวงคจต และเกดดบสบตอไปเปน ” “ภวงคโสตะ เทานน กเพยงแคยงมชวตอย เหมอนหลบอยตลอดเวลา ”แตชวตนนเปนอยดำาเนนไป โดยมการรบรและทำากรรทางทวารตางๆ เชน เหน ไดยน ด ฟง เคลอนไหว พดจา ตลอดจนคดการตางๆ จตจงมใชอยเพยงในภาวะทเปน “ภวงค คอ มใช”แคเปนองคภพไวเทานน แตตองการรบรเสพอารมณและทำากรรมทางทวารทงหลายดวย

ดงนน เมอมอารมณ คอ รป เสยง กลน รส สมผส ธรรมารมณ มาปรากฏแกทวารหรอมาสคลองในทวาร คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ กจะมการรบร โดย “ภวงคจต ทกำาลง”เกดดบสบตอกระแสภพกนอยนน แทนทวา “ภวงคจต หนง”ดบไป จะเกดเปน “ภวงคจต ใหมขนมา กกลายเปนวา ”“ภวงคจต หนงดบไป แตเกดเปนจตหนงทเขาอยในวถแหง”การรบรเกดขนมา คอ จตออกจากภวงค หรอจตขนสวถ แลวกจะมจตทเรยกชอตางๆ เกดขนมาทำาหนาทตอๆ กนไป ในวถแหงการรบรเสพอารมณนน จนครบกระบวนจบวถไปรอบหนง


แลวกเกดเปน “ภวงคจต ขนมาอก เรยกวา ” “ตกภวงค จต”ทงหลายทเกดขนมาทำาหนาทแตละขณะในวถแหงการรบรเสพอารมณนน จนจบกระบวน เรยกวา “วถจต และจตแตละ”ขณะในวถนน มชอเรยกเฉพาะของมนตาม “กจ ” (วญญาณกจ ๑๔) คอ งานหรอหนาททมนทำา เมอ “ตกภวงค อยางท”วานนแลว “ภวงคจต เกดดบตอกนไป แลวกเปลยน คอ ” “ตดกระแสภวงค เกดเปน ” “วถจต ขนอก สลบกนหมนเวยน”ไป

โดยนยน ชวตทดำาเนนไปแมในกจกรรมเลกนอยหนงๆ จงเปนการสลบหมนเวยนไปของ “กระแสภวงคจต เรยกวา” “ภวงคโสตะ กบ ” “กระบวนวถจต เรยกวา ” “วถจตตปวตต ทเกดดบสบตอไปมากมายไมอาจนบได”

ในการรบรเสพอารมณทำากรรมครงหนงๆ ทเปนการเปลยนจาก “ภวงคจต มาเปน ” “วถจต จนกระทงกลบเปน” “ภวงคจต อกนน แยกแยะใหเหนลำาดบขนตอนแหงความ”เปนไป พอใหไดความเขาใจคราวๆ เฉพาะการรบรทาง “ทว�ร ๕ ไดแก ตา ห จมก ลน และกาย ในกรณทรบอารมณทม”กำาลงมาก คอ “อตมหนต�รมณ เปนหลก ดงน”

(๑) ชวงภวงคจต เปนชวงทแบงออกเปน ๓ ขณะ ไดแก ๑. อตตภวงค คอ ภวงคจตทสบตอมาจากกอนหนานน ๒. ภวงคคจลนะ คอ ภวงคไหวตวจากอารมณใหมทกระทบ และ ๓. ภวงคคปจเฉท คอ ภวงคทขาดจากอารมณเกา

(๒) ชวงวถจต เปนชวงทแบงออกเปน ๑๔ ขณะ ไดแก ๑. ปญจทว�ร�วชชนะ คอ การคำานงอารมณใหมทางทวารนนๆ


ในทวารทง ๕ ถาอยในมโนทวารวถ กเปนมโนทวาราวชชนะ ๒. ปญจวญญ�ณ คอ การรอารมณนนๆ ในอารมณทง ๕ คอ จกขวญญาณ โสตวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหาวญญาณ หรอกายวญญาณ อยางใดอยางหนง ๓. สมปฏจฉนะ คอ การรบอารมณจากปญจวญญาณ เพอเสนอแก “สนตรณะ ๔” . สนตรณะ คอ การพจารณาไตสวนอารมณ ๕. โวฏฐพพนะ คอ การตดสนอารมณ ๖. – ๑๒ ชวนะ คอ การแลนไปในอารมณ นนคอ รบรเสพทำาตออารมณ เปนชวงททำากรรม โดยเปนกศลชวนะ อกศลชวนะ หรอไมกกรยา ซงดำาเนนตดตอกน ๗ ขณะ ๑๓. – ๑๔. ตท�รมณ คอ มอารมณเดยวกบ “ชวนะ ไดแก ”การเกดเปน “วป�กจต ทไดรบอารมณตอจาก ” “ชวนะ ”เหมอนไดรบผลประมวลจาก “ชวนะ มาบนทกเกบไว กอน ” “ตกภวงค ซงตอกน ๒ ขณะจต แลวกสนสดวถ คอ จบ”กระบวนของ “วถจต เกดเปนภวงคจตขนใหม เรยกวา ” “ตกภวงค เมอนบตลอดหมดทง ๒ ชวง คอ ตงแต ” “อตตภวงค จดเรม มาจบวถ กม ๑๗ ขณะจต”

ในสวนรายละเอยด วถจตมความเปนไปแตกตางกนหลายแบบ เชน ในปญจทวารวถทพดมาขางตนนน เปนกรณทรบอารมณซงมกำาลงเดนชดมาก (อตมหนตารมณ) แตถาอารมณทปรากฏเขามามกำาลงไมมากนก คอ เปนแคมหนตารมณ ภาวงคจะยงไมไหวตวจนถงภวงคจตขณะท ๓ หรอขณะท ๔ จงจะไหวตวเปน “ภวงคคจลนะ ในกรณอยางน กจะมอตตภวงค ”๒ หรอ ๓ ขณะ และเมอขนสวถ กจะไปจบแคชวนะท ๗ ดบ แลวก “ตกภวงค โดยไมมตทารมณเกดขน ยงกวานน ถา”อารมณทปรากฏมกำาลงนอย (ปรตรตารมณ) กจะผานอตตภวงคไปหลายขณะ (ตงแต ๔ ถง ๙ ขณะ) จงเปนภวงคคจลนะ


และเมอขนสวถแลว วถนนกไปสนสดลงแค “โวฏฐพพนะ ”ไมทนเกดชวนจต กตกภวงคไปเลย และถาอารมณทปรากฏนนออนกำาลงเกนไป (เปนอตปรตตารมณ) กจะผานอตตภวงคไปมากหลายขณะ จนในทสดเกดภวงคจลนะขนมาได ๒ ขณะ กกลบเปนภวงคตามเดม คอ ภวงคไมขาด (ไมมภวงคปจเฉท) และไมมวถจตเกดขนเลย จงเรยกวา “โมฆว�ระ สวน”ใน “มโนทว�รวถ เมอภวงคไหวตว ” (ภวงคคจลนะ) และภวงคขาด (ภวงคปจเฉท) แลว ขนสวถ จะมเพยง “มโนทว�ร�วชชนะ คอ การคำานงอารมณใหมทางมโนทวาร แลวเกด”เปนชวนจต ๗ ขณะ ตอไปเลย ไมมสมปฏจฉนจต เปนตน เมอชวนะครบ ๗ แลว ในกรณทอารมณทปรากฏเดนชด (วภตารมณ) กจะเกดตทารมณ ๒ ขณะ แลวตกภวงค แตถาอารมณออนแรงไมเดนชด (อวภตารมณ) พอครบ ๗ ชวนะแลว กตกภวงคไปเลย โดยไมมตทารมณเกดขน

อนง ทกลาวมาทงหมดนน เปนวถจตในกามภมทงสน ยงมวถจตในภมทสงขนไปอก ในฝายมโนทวารวถ คอ จตในปญจทวารวถอยในกามภมอยางเดยว ซงเปนจตทเปนสมาธขนอปปนา และมความเปนไปทแตกตางจากวถจตในกามภม เชน ชวนะไมจำากดเพยงแค ๗ ขณะ เมอเขาฌานแลว ตราบใดยงอยในฌาน กมชวนจตเกดดบสบตอกนไปตลอด นบจำานวนไมได โดยไมตกภวงคเลย ถาเกดเปนภวงคจตขนเมอใด กคอ ออกจากฌาน ดงนเปนตน

ในอนดบตอไป ผเจรญภาวนาควรพจารณาความหมายของคำาวา “ภวงคจต ในรายละเอยดยงขน เพอใหสมพนธกบ ” “ชวนะ และ ”“วถจต ดงทอธบายมาขางตน ดงน”


คำาวา “ภวงคจต หมายถง จตทเปนองคแหงภพ จตทเปน”พนอยระหวางปฏสนธและจต คอ ตงแตเกดจนถงตาย ในเวลาทมไดเสวยอารมณทางทวารทง ๖ คอ ทางรบรอารมณ ไดแก อายตนะภายใน ๖ ไดแก จกขทวาร (ตา) โสตทวาร (ห) ฆานทวาร (จมก) ชวหาทวาร (ลน) กายทวาร (กาย) มโนทวาร (ใจ) แตเมอใดมการรบรอารมณ เชน เกดการเหน การไดยน การไดกลน การไดรส การไดสมผสทางกาย การไดความรสก กเกดเปนวถจตขนแทนภวงคจต เมอวถจตดบไป กเกดเปนภวงคจตขนอยางเดม

“ภวงคจต น คอ ” “มโน ทอายตนะท ๖ หรอ ” “มโนทว�ร ”อนเปน วบ�ก นนคอ กศลชวนะหรออกศลชวนะ หรอวาเปน อพย�กฤต (กรยาชวนะ) ซงเปนจตตามสภาพธรรมชาต (สภาวจต) หรอตามปกตของมน ยงไมขนสวถรบรอารมณ ซงเปนเพยง “มโน ” (“ฐตภตง ” – จตดงเดม) ยงไมเปน “มโนวญญ�ณ คอ จตปรงแตงสงขารจากสญญาและ”เวทนา (จตตสงขาร) อนง คำาวา “มโน ยงมความหมาย”เฉพาะใน “อ�ยตนะภ�ยใน ๖ หมายถง ” “ใจ ” รวมทงความหมายอน ไดแก ธรรมชาตทรหรอเสพอารมณ สภาพทนกคด ความคด วญญาณ แตความหมายทเปนสภาวะทเขามากกระทบ หมายถง “อ�ยตนะภ�ยนอก ๖ คอ ” “ธรรม ” (สภาวธรรม) หรอ “ธรรม�รมณ ” คอ อารมณทเกดกบใจ สงทใจนกคดหรอเกยวเนองกบใจ

ความหมายอกอยางของคำาวา “ภวงคจต ทปรากฏในพทธ”พจนวา “จตนประภสสร แตเศร�หมองเพร�ะอปกเลสทจรม� คำาวา ” “ประภสสร คอ ผดผอง ผองใส บรสทธ พทธ”พจนน หมายความวา จตนโดยธรรมชาตของมนเอง มใชเปน


สภาวะทแปดเปอนสกปรก หรอมสงเศราหมองเจอปนอย แตสภาพเศราหมองนน เปนของแปลกปลอมเขามา ฉะนน การชำาระจตใหสะอาดหมดจดจงเปนสงทเปนไปได จตประภสสรน พระอรรถกถาจารยอธบายวา คอ “ภวงคจต ”

อนง จตในการเจรญภาวนาและจตปกตทวไป มระบบโครงสรางการทำางานคลายคลงกน คอ มการเกดดบอยตลอดเวลา และม “ส�มญลกษณะ แหงไตรลกษณสำาหรบนามธรรม ” (สงขตธรรม) ทเรยกวา “น�มขนธ ๔ แหงขนธ ๕ เรยกวา ” “วญญ�ณกจ ๑๔ หรอ ” “กจ ๑๔ หมายถง กจของวญญาณ หนาทของจต เรยกอกอยางวา ”“วญญ�ณปวตต หรอ ” “วญญ�ณปวตตอ�ก�ร คอ อาการท”วญญาณเปนไป ไดแก

(1) ปฏสนธ คอ หนาทสบตอภพใหม ไดแกจต ๑๙ คอ อเบกขาสนตรณะ ๒ มหาวบาก ๘ รปวบาก ๕ อรปวบาก ๔

(2) ภวงคะ คอ หนาทเปนองคของภพ ไดแก จต ๑๙ อยางเดยวกบปฏสนธ

(3) อ�วชชนะ คอ หนาทคำานงอารมณใหม ไดแก จต ๒ คอ ปญจทวาราวชชนะ และมโนทวาราวชชนะ

(4) ทสสนะ คอ หนาทเหนรป ไดแก จกขวญญาณ ๒(5) สวนะ คอ หนาทไดยนเสยง ไดแก โสตวญญาณ ๒(6) ฆ�ยนะ คอ หนาทรกลน ไดแก ฆานวญญาณ ๒ (7) ส�ยนะ คอ หนาทลมรส ไดแก ชวหาวญญาณ ๒(8) ผสนะ คอ หนาทถกตองโผฏฐพพะ ไดแก กาย

วญญาณ ๒(9) สมปฏจฉนะ คอ หนาทรบอารมณ ไดแก สมปฏจฉ

นะ ๒


(10) สนตรณะ คอ หนาทพจารณาอารมณ ไดแก สนตรณะ ๓

(11) โวฏฐพพนะ (โวฏฐปนะ) คอ หนาทตดสนอารมณ ไดแก มโนทวาราวชชนะ ๑

(12) ชวนะ คอ หนาทแลนเสพอารมณ อนเปนชวงททำากรรม ไดแก จต ๕๕ คอ กศลจต ๒๑ อกศลจต ๑๒ กรยาจต ๑๘ คอ เวนอาวชชนะทงสอง โลกตตรผลจต ๔

(13) ตท�ลมพนะ คอ หนาทรบอารมณตอจากชวนะกอนตกภวงค ไดแก จต ๑๑ คอ มหาวบาก ๘ สนตรณะ ๓

(14) จต คอ หนาทเคลอนจากภพปจจบน ไดแก จต ๑๙ อยางเดยวกบในปฏสนธ

ในอนดบตอไป ผเจรญภาวนาตองเหนภาพรวมของจตและเจตสกหรอนามขนธ ดงรายละเอยดตอไปน

น�มขนธแหงจต (Mental Imcoporeality) (จต ๘๙ เจตสก ๕๒)

คำาวา “น�มขนธ หมายถง องคประกอบของขนธ ๕ ในสวนทเปน”จตทเปนหนวยหลก นนคอ “จตหลก และเจตสกทเปนหนวย”ยอย นนคอ “จตยอย ทำาหนาทแสดงอาการลกษณะจตหลก ซง”เปน “ส�มญลกษณะ แหงไตรลกษณ ไดแก อนจจตา ทกขตา ”อนตตตา นนหมายความวา ทงจตหลกและจตยอยม “สงขตลกษณะ ๓ เชนเดยวกน ซงหมายถง ลกษณะแหง ” “สงขตธรรม คอ สงทปจจยปรงแตงขน คอ ” ขนธ ๕ ทเปนสาสวะทงหมด (สงขารทถกปรงแตงดวยเหตปจจยจากกเลสอาสวะทงหลาย ไดแก กาม ภพ ทฏฐ และอวชชา) เรยกวา “โลกยธรรม ”คอ ธรรมอนเปนวสยของโลก สภาวะเนองในโลก ซงตรงกนขามกบ “อสงขตธรรม คอ สงทปจจยไมปรงแตง คอ ” นพพ�น สวน


“น�มขนธ แหงขนธ ๕ ไดแก เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ”ซงเปนองคประกอบของจตและเจตสก ดงรายละเอยดตอไปน

(1) เวทน�ขนธ คอ กองเวทนา สวนทเปนการเสวยรสอารมณ ความรสก สข ทกข หรอเฉยๆ

(2) สญญ�ขนธ คอ กองสญญา สวนทเปนความกำาหนดหมายใหจำาอารมณนนๆ ได ความกำาหนดไดหมายรในอารมณ ๖ ซงเกดจากอายตนะ ๑๒

(3) สงข�รขนธ คอ กองสงขาร สวนทเปนความปรงแตง สภาพทปรงแตงจตใหดหรอชวหรอเปนกลางๆ คณสมบตตางๆ ของจต มเจตนาเปนตวนำา ทปรงแตงคณภาพของจต (กรรม) ใหเปนกศล อกศล อพยากฤต

(4) วญญ�ณขนธ คอ กองวญญาณ สวนทเปนความรแจงอารมณ ความรอารมณทางอายตนะทง ๖ ซงมการเหน การไดยน การไดกลน การไดกายสมผส การไดรบความรสกทางอารมณ ไดแก วญญาณ ๖

ดงนน คณสมบตของ “สงขตลกษณะ ๓ ทเกยวของกบขนธ ๕ ”ทเปนสาสวะทงหมด มองคประกอบ ดงน

(๑) อปป�โท ปญญ�ยต (ความเกดขน ปรากฏ)(๒) วโย ปญญ�ยต (ความดบสลาย ปรากฏ)(๓) ฐตสส อญญถตตำ ปญญ�ยต (เมอตงอย ความแปรปรากฏ)

จะเหนไดวา “สงขตธรรม มความแตกตางจาก ” “ปรมตถธรรม ๔ หมายถง สภาวะทมอยโดยปรมตถ สงทเปนจรงโดยความ”หมายสงสด ซงแตกตางจาก “โลกตตรธรรม คอ ธรรมอนมใช”


วสยของโลก สภาวะพนโลก ไดแก มรรค ๔ ผล ๔ นพพาน ๑ รวมทง โพธปกขยธรรม ๓๗ เพราะฉะนน จต เจตสก รป ของ “โลกตตรธรรม จงแตกตางจาก ” “โลกยธรรม ซงเปนความหมาย”แหง “ปรมตถสจจะ ไมใช ” “สมมตสจจะ ทปรากฏจรงตาม”ธรรมชาต ไมใชสภาวะทจตมนษยเขาไปปรงแตง “โลกตตรธรรม มองคประกอบ ดงน”

(๑) จต (สภาพทคด ภาวะทรแจงอารมณ)(๒) เจตสก (สภาวะทประกอบกบจต คณสมบตและอาการของจต)(๓) รป (สภาวะทเปนราง พรอมทงคณและอาการ)(๔) นพพ�น (สภาวะทสนกเลสและทกขทงปวง สภาวะทปราศจากตณหา)

จต ๘๙ (Consciousness)“จต ๘๙ หมายถง ธรรมชาตทรอารมณ ” (Perception) สภาพทนกคด (Imagination) ความคด (Thought) ใจ (Mind) วญญาณ (Spirit) สภาวธรรมทเปนใหญในการรบรสงทปรากฏ เชน เหน ไดยน ไดกลน รบรส สมผส รแจงในอารมณ สำาหรบการจำาแนกประเภทขององคธรรม “น�มขนธ น มวธการแบงออกเปน ๒ ”ประเภท ดงน

ก. โดยช�ตประเภท ข. โดยภมประเภท๑. อกศลจต ๑๒ ๑. ก�ม�วจรจต ๕๔- โลภมลจต ๘ ๑) อกศลจต ๑๒- โทสมลจต ๒ - โลภมลจต ๘- โมหมลจต ๒ - โทสมลจต ๒

- โมหมลจต ๒


โสภณจต

ฌ�นจต

๒. กศลจต ๒๑ (๓๗) ๒) อเหตกจต ๑๘- มหากศลจต ๘ - อกศลวบากจต ๗- รปาวจรกศลจต ๕ - กศลวบากอเหตกจต ๘- อรปาวจรกศลจต ๔ - อเหตกกรยาจต ๓- โลกตตรกศลจต ๔ (๒๐) ๓) กามาวจรโสภณจต ๒๔

- มหากศลจต ๘๓. วป�กจต ๓๖ (๕๒) - มหาวบากจต ๘- อกศลวบากจต ๗ - มหากรยาจต ๘- กศลวบากอเหตกจต ๘ ๒. รป�วจรจต ๑๕- มหาวบากจต ๘ ๑)รปาวจรกศลจต ๕- รปาวจรวบากจต ๕ ๒) รปาวจรวบากจต ๕- อรปาวจรวบากจต ๔ ๓) รปาวจรกรยาจต ๕- โลกตตรวบากจต ๔ (๒๐) ๓. อรป�วจรจต ๑๒

๑) อรปาวจรกศลจต ๔๔. กรย�จต ๒๐ ๒) อรปาวจรวบากจต ๔- อเหตกกรยาจต ๓ ๓) อรปาวจรกรยาจต ๔- มหากรยาจต ๘ ๔. โลกตตรจต ๘ (× ฌาน ๕ = ๔๐)- รปาวจรกรยาจต ๕ ๑) โลกตตรกศลจต ๔ (๒๐)- อรปาวจรกรยาจต ๔ ๒) โลกตตรวบากจต ๔ (๒๐)

๑. ก�ม�วจรจต ๕๔ (จตทเปนไปในกามภม)

๑) อกศลจต ๑๒ (จตอนเปนอกศล) อกศลจตมแตทเปนกามาวจรนเทานน คอ


• โลภมลจต ๘ (จตมโลภะเปนมล)๑. จตทเกดพรอมดวยโสมนสสเวทนา ประกอบดวยมจฉาทฏฐ

ไมมการชกนำา๒. จตทเกดพรอมดวยโสมนสสเวทนา ประกอบดวยมจฉาทฏฐ

มการชกนำา๓. จตทเกดพรอมดวยโสมนสสเวทนา ไมประกอบดวยมจฉา

ทฏฐ ไมมการชกนำา๔. จตทเกดพรอมดวยโสมนสสเวทนา ไมประกอบดวยมจฉา

ทฏฐ มการชกนำา๕. จตทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา ประกอบดวยมจฉาทฏฐ

ไมมการชกนำา๖. จตทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา ประกอบดวยมจฉาทฏฐ ม

การชกนำา๗. จตทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา ไมประกอบดวยมจฉา

ทฏฐ ไมมการชกนำา๘. จตทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา ไมประกอบดวยมจฉา

ทฏฐ มการชกนำา• โทสมลจต ๒ (จตมโทสะเปนมล)

๑. จตทเกดพรอมดวยโทมนสสเวทนา ประกอบดวยปฏฆะ ไมมการชกนำา

๒. จตทเกดพรอมดวยโทมนสสเวทนา ประกอบดวยปฏฆะ มการชกนำา

• โมหมลจต ๒ (จตมโมหะเปนมล)๑. จตทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา ประกอบดวยวจกจฉา๒. จตทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา ประกอบดวยอทธจจะ

๒) อเหตกจต ๑๘ (จตอนไมมสมปยตตเหต คอ ไมประกอบดวยเหต ๖ ไดแก โลภะ โทสะ โมหะ อโลภะ อโทสะ อโมหะ)


• อกศลวบ�กจต ๗ (จตทเปนผลของอกศล)๑. จกขวญญาณจต ทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา๒. โสตวญญาณจต ทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา๓. ฆานวญญาณจต ทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา๔. ชวหาวญญาณจต ทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา๕. กายวญญาณจต ทเกดพรอมดวยทกขเวทนา๖. สมปฏจฉนนจต ทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา๗. สนตรณจต ทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา

• กศลวบ�กอเหตกจต ๘ (จตทเปนผลของกศล ไมมสมปยตตเหต)

๑. จกขวญญาณจต ทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา๒. โสตวญญาณจต ทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา๓. ฆานวญญาณจต ทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา๔. ชวหาวญญาณจต ทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา๕. กายวญญาณจต ทเกดพรอมดวยสขเวทนา๖. สมปฏจฉนนจต ทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา๗. สนตรณจต ทเกดพรอมดวยโสมนสสเวทนา๘. สนตรณจต ทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา

• อเหตกกรย�จต ๓ (จตทเปนเพยงกรยา ไมมสมปยตตเหต)๑. ปญจทวาราวชชนจต* ทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา๒. มโนทวาราวชชนจต** ทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา๓. หสตปปาทจต*** ทเกดพรอมดวยโสมนสสเวทนา

* จตทรำาพงถงอารมณทกระทบทวารทง ๕** จตทรำาพงถงอารมณอนมาถงคลองในมโนทวาร =

โวฏฐพพนะ*** จตททำาใหเกดการแยมยมของพระอรหนต


๓) ก�ม�วจรโสภณจต ๒๔ (จตดงามทเปนไปในกามภม)• มห�กศลจต หรอ สเหตกก�ม�วจรกศลจต ๘ (จตทเปนกศลยงใหญ หรอ กศลจตทเปนไปในกามภม มสมปยต

ตเหต)๑. จตทเกดพรอมดวยโสมนสสเวทนา ประกอบดวยปญญา

ไมมการชกนำา๒. จตทเกดพรอมดวยโสมนสสเวทนา ประกอบดวยปญญา ม

การชกนำา๓. จตทเกดพรอมดวยโสมนสสเวทนา ไมประกอบดวยปญญา

ไมมการชกนำา๔. จตทเกดพรอมดวยโสมนสสเวทนา ไมประกอบดวยปญญา

มการชกนำา๕. จตทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา ประกอบดวยปญญา ไมม

การชกนำา๖. จตทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา ประกอบดวยปญญา ม

การชกนำา๗. จตทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา ไมประกอบดวยปญญา

ไมมการชกนำา๘. จตทเกดพรอมดวยอเบกขาเวทนา ไมประกอบดวยปญญา ม

การชกนำา

• มห�วบ�กจต หรอ สเหตกก�ม�วจรวบ�กจต ๘ (จตอนเปนผลของมหากศล หรอวบากจตทเปนไปในกามภม ม

สมปยตตเหต) (เหมอนกบมหากศลจตทกขอ)


• มห�กรย�จต หรอ สเหตกก�ม�วจรกรย�จต ๘ (จตอนเปนกรยาอยางททำามหากศลแตไมมวบาก ไดแก การกระทำามหากศลของพระอรหนต หรอกรยาจตในกามภม มสมปยตตเหต)

(เหมอนกบมหากศลจตทกขอ)

๒. รป�วจรจต ๑๕ (จตอนเปนไปในรปภม)

๑) รป�วจรกศลจต ๕ (กศลจตทเปนไปในรปภม ไดแก จตของผเขาถงรปฌาน)

๑. ปฐมฌานกศลจต ทประกอบดวย วตก วจาร ปต สข เอกคคตา๒. ทตยฌานกศลจต ทประกอบดวย วจาร ปต สข เอกคคตา๓. ตตยฌานกศลจต ทประกอบดวย ปต สข เอกคคตา๔. จตตถฌานกศลจต ทประกอบดวย สข เอกคคตา๕. ปญจมฌานกศลจต ทประกอบดวย อเบกขา เอกคคตา๒) รป�วจรวบ�กจต ๕ (วบากจตทเปนไปในรปภม คอ จตทเปน

ผลของรปาวจรกศล) (เหมอนกบรปาวจรกศลจตทกขอ เปลยนแตคำาทายเปน

วบากจต)๓) รป�วจรกรย�จต ๕

(กรยาจตทเปนไปในรปภม คอ จตของพระอรหนตผกระทำารปาวจรกศล)

(เหมอนกบรปาวจรกศลจตทกขอ เปลยนแตคำาทายเปน กรยาจต)

๓. อรป�วจรจต ๑๒ (จตทเปนไปในอรปภม)


๑) อรป�วจรกศลจต ๔ (กศลจตทเปนไปในอรปภม ไดแก จตของผเขาถงอรป)

๑. กศลจตประกอบดวยอากาสานญจายตนฌาน๒. กศลจตประกอบดวยวญญาณญจายตนฌาน๓. กศลจตประกอบดวยอากญจญญายตนฌาน๔. กศลจตประกอบดวยเนวสญญานาสญญายตนฌาน

๒) อรป�วจรวบ�กจต (วบากจตทเปนไปในอรปภม คอ จตทเปนผลของอรปาวจรกศล) (เหมอนกบอรปาวจรกศลจตทกขอ เปลยนแตคำาทายเปน วบากจต)

๓) อรป�วจรกรย�จต (กรยาจตทเปนไปในอรปภม คอ จตของพระอรหนตผกระทำาอรปาวจรกศล) (เหมอนกบอรปาวจรกศลจตทกขอ เปลยนแตคำาทายเปน กรยาจต)

๔. โลกตตรจต ๘ หรอ ๔๐ (จตทเปนโลกตตระ) ๑) โลกตตรกศลจต ๔ หรอ ๒๐ (กศลจตทเปนโลกตตระ คอ กศลจตททำาใหขามพนอยเหนอโลก)

๑. จตทประกอบดวยโสตาปตตมคคญาณ คอ กศลจตทเปนทางใหถงกระแสอนไหลไปสนพพาน

๒. จตทประกอบดวยสกทาคามมคคญาณ คอ กศลจตทเปนทางใหถงความเปนพระสกทาคาม

๓. จตทประกอบดวยอนาคามมคคญาณ คอ กศลจตทเปนทางใหถงความเปนพระอนาคาม

๔. จตทประกอบดวยอรหตตมคคญาณ คอ กศลจตทเปนทางใหถงความเปนพระอรหนต


(อยางพสดาร ใหแจกมคคจต ๔ น ดวยฌาน ๕ ตามลำาดบ กจะไดจำานวน ๒๐)

๒) โลกตตรวบ�กจต ๔ หรอ ๒๐ (วบากจตทเปนโลกตตระ คอ จตทเปนผลของโลกตตรกศล)

๑. จตทประกอบดวยโสตาปตตผลญาณ๒. จตทประกอบดวยสกทาคามผลญาณ๓. จตทประกอบดวยอนาคามผลญาณ๔. จตทประกอบดวยอรหตตผลญาณ (อยางพสดาร ใหแจกผลจต ๔ น ดวยฌาน ๕ ตามลำาดบ กจะไดจำานวน ๒๐)

โดยสรป จต ๘๙ จำาแนกออกเปน ๔ ชาต ดงน“ ”ชาตทเปน กศล “ ” ๒๑ ดวงชาตทเปน อกศล “ ” ๑๒ ดวงชาตทเปน วบาก“ ” ๓๖ ดวงชาตทเปน กรยา“ ” ๒๐ ดวง

นย�มคว�มหม�ย(1) “กศลจต คอ สภาวธรรมทเปนคณ และเปนเหตให”

เกดผลทเปนสข นาพอใจ ความดทเกดขนภายในใจ ปรงแตงจตใหเปนบญ

(2) “อกศลจต คอ สภาวธรรมทเปนโทษ และเปนเหต”ใหเกดผลทเปนทกข ไมนาพอใจ ความชวทเกดขนภายในใจ ปรงแตงจตใหเปนบาป

(3) “วบ�กจต คอ จตทเปนผลของอดตกรรมทงหมด” ซงไดกระทำาสำาเรจแลว เปนปจจยใหวบากจตเหลานนเกดขน ไดแก จกขวญญาณ ซงทำาหนาทเหน สมปฏจฉนนจต ซงทำาหนาทรบอารมณตอ สนตรณจต ซงทำา


หนาทพจารณาอารมณตอ และตทาลมพนจต ซงทำาหนาทรบรอารมณทชดเจนมาก (อตหนตารมณ)

(4) “กรย�จต คอ จตทไมใชกศลจตและอกศลจต ซง”เปนเหตและไมใชวบากจตซงเปนผล สวน “อเหตกกรย�จต คอ กรยาจตทไมเกดรวมกบเจตสกทเปน”เหต

เมอจำาแนกตามบคคลสามารถระบจำานวนชาตของจตได ดงนปถชน มจต ๔ ชาต ไดแก กศล อกศล วบาก กรยาพระโสดาบน มจต ๔ ชาต ไดแก กศล อกศล วบาก กรยาพระสกทาคาม มจต ๔ ชาต ไดแก กศล อกศล วบาก กรยาพระอนาคาม มจต ๔ ชาต ไดแก กศล อกศล วบาก กรยาพระอรหนตมจต ๒ ชาต ไดแก วบาก กรยา

ประมวล “จต ๘๙ ออกเปน ” “วญญ�ณธ�ต ๗ ดงน”(1) จกขวญญาณธาต(2) โสตวญญาณธาต(3) ฆานวญญาณธาต(4) ชวหาวญญาณธาต(5) กายวญญาณธาต(6) มโนธาต(7) มโนวญญาณธาต


เจตสก ๕๒ (Mental Factors)“เจตสก ๕๒ ” หมายถง ธรรมทประกอบกบจต สภาวธรรมทเกดดบพรอมกบจต มอารมณและวตถทอาศยเดยวกนกบจต อาการและคณสมบตตางๆ ของจต ไดแก

ก. อญญสม�น�เจตสก ๑๓ (เจตสกทมเสมอกนแกจตพวกอน คอ ประกอบเขาไดกบจตทกฝายทงกศลและอกศล มใชเขาไดแตฝายใดฝายหนงพวกเดยว)๑) สพพจตตส�ธ�รณเจตสก ๗ (เจตสกทเกดทวไปกบจตทกดวง)

๑. ผสสะ (ความกระทบอารมณ)๒. เวทนา (ความเสวยอารมณ)๓. สญญา (ความหมายรอารมณ)๔. เจตนา (ความจงใจตออารมณ)๕. เอกคคตา (ความมอารมณเปนอนเดยว)๖. ชวตนทรย (อนทรย คอ ชวต สภาวะทเปนใหญในการรกษา

นามธรรมทงปวง)๗. มนสการ (ความกระทำาอารมณไวในใจ ใสใจ)

๒) ปกณณกเจตสก ๖ (เจตสกทเรยรายแพรกระจายทวไป คอ เกดกบจตไดทงฝายกศลและอกศล แตไมแนนอนเสมอไปทกดวง)๘. วตก (ความตรกอารมณ)๙. วจาร (ความตรองหรอพจารณาอารมณ)๑๐. อธโมกข (ความปลงใจหรอปกใจในอารมณ)


๑๑. วรยะ (ความเพยร)๑๒. ปต (ความปลาบปลมในอารมณ ความอมใจ)๑๓. ฉนทะ (ความพอใจในอารมณ)

ข. อกศลเจตสก ๑๔ (เจตสกฝายอกศล)๑) สพพ�กสลส�ธ�รณเจตสก ๔ (เจตสกทเกดทวไปกบอกศล

จตทกดวง)๑๔. โมหะ (ความหลง)๑๕. อหรกะ (ความไมละอายตอบาป)๑๖. อโนตตปปะ (ความไมสะดงกลวตอบาป)๑๗. อทธจจะ (ความฟงซาน)

๒) ปกณณกอกสลเจตสก ๑๐ (อกศลเจตสกทเกดเรยรายแกอกศลจต)

๑๘. โลภะ (ความอยากไดอารมณ)๑๙. ทฏฐ (ความเหนผด)๒๐. มานะ (ความถอตว)๒๑. โทสะ (ความคดประทษราย)๒๒. อสสา (ความรษยา)๒๓. มจฉรยะ (ความตระหน)๒๔. กกกจจะ (ความเดอดรอนใจ)๒๕. ถนะ (ความหดห)๒๖. มทธะ (ความงวงเหงา)๒๗. วจกจฉา (ความคลางแคลงสงสย)

หม�ยเหต: “เยวาปนกธรรม คอ ธรรมจำาพวกทกำาหนดแนไม”ไดวาธรรมขอไหนจะเกดขน ไดแก “เจตสก ๑๖ เปนพวกทเกด”


ใน “กศลจต ๙ ไดแก ฉนทะ อธโมกข มนสการ อเบกขา ” (ตตรมชฌตตตา) กรณา มทตา สมมาวาจา (วจทจรตวรต) สมมากมมนตะ (กายทจรตวรต) สมมาอาชวะ (มจชววรต) และ “อกศลจต ๑๐ ไดแก ฉนทะ อธโมกข มนสการ มานะ อสสา ”มจฉรยะ ถนะ มทธะ อทธจจะ กกกจจะ

ค. โสภณเจตสก ๒๕ (เจตสกฝายดงาม)๑) โสภณส�ธ�รณเจตสก ๑๙ (เจตสกทเกดทวไปกบจตดงาม

ทกดวง)๒๘. สทธา (ความเชอ)๒๙. สต (ความระลกได ความสำานกพรอมอย)๓๐. หร (ความละอายตอบาป)๓๑. โอตตปปะ (ความสะดงกลวตอบาป)๓๒. อโลภะ (ความไมอยากไดอารมณ)๓๓. อโทสะ (ความไมคดประทษราย)๓๔. ตตรมชฌตตตา (ความเปนกลางในอารมณนนๆ)๓๕. กายปสสทธ (ความสงบแหงกองเจตสก)๓๖. จตตปสสทธ (ความสงบแหงจต)๓๗. กายลหตา (ความเบาแหงกองเจตสก)๓๘. จตตลหตา (ความเบาแหงจต)๓๙. กายมทตา (ความออนหรอนมนวลแหงกองเจตสก)๔๐. จตตมทตา (ความออนหรอนมนวลแหงจต)๔๑. กายกมมญญตา (ความควรแกการงานแหงกองเจตสก)๔๒. จตตกมมญญตา (ความควรแกการงานแหงจต)๔๓. กายปาคญญตา (ความคลองแคลวแหงกองเจตสก)๔๔. จตตปาคญญตา (ความคลองแคลวแหงจต)๔๕. กายชกตา (ความซอตรงแหงกองเจตสก)


๔๖. จตตชกตา (ความซอตรงแหงจต)๒) วรตเจตสก ๓ (เจตสกทเปนตวความงดเวน)

๔๗. สมมาวาจา (เจรจาชอบ)๔๘. สมมากมมนตะ (กระทำาชอบ)๔๙. สมมาอาชวะ (เลยงชพชอบ)

๓) อปปมญญ�เจตสก ๒ (เจตสก คอ อปปมญญา)๕๐. กรณา (ความสงสารสตวผถงทกข)๕๑. มทตา (ความยนดตอสตวผไดสข)

๔) ปญญนทรยเจตสก ๑ (เจตสก คอ ปญญนทรย)๕๒. ปญญนทรย หรอ อโมหะ (ความรเขาใจ ไมหลง)

จากเนอหาทนำาเสนอมาทงหมดขางตนน จะเหนวาเรองจตและเจตสกเปนเรองนามธรรมขนสงทซบซอนมาก เราไมสามารถใชเครองมอทางวทยาศาสตรตรวจสอบทกประเดนไดอยางเปนรปธรรม เครองมอตรวจสอบทดทสด กคอ “เร�ใชจตของเร�ตรวจสอบจตของตนเอง เพราะเปนเรองเฉพาะตน คนอนจะตรวจสอบจตของเรา”ไดยากพอสมควร ยกเวน ผทเปนอรยบคคลเทานน การศกษาจตและเจตสกทดทสด คอ “ก�รเจรญภ�วน� เทานน ซงหมายถง ” (๑) สมถกมมฏฐ�น คอ อาศยอำานาจ “ฌ�นสม�ธ ” (ญาณทสสนะแหงวชชา ๓ และญาณ ๓) ในการกำาหนดคดรเขาใจสภาวจตแหงนามธรรม นนคอ “วส ๕ คอ ความชำานาญคลองแคลวในฌาน และ ” (๒) วปสสน�กมมฏฐ�น คอ อาศยอำานาจ “ญ�ณสม�ธ ” (ญาณทสสนะแหงญาณ ๑๖) ในการกำาหนดคดรเขาใจสภาวจตและสภาวธรรมแหงรปธรรมและนามธรรม (ขนธ ๕) นนคอ “วปสสน�ญ�ณ ๙ คอ ” “ญ�ณ ทนบ”เขาในวปสสนา หรอทจดเปนวปสสนาจาก “ญ�ณ ๑๖ คอ เปนความร”ททำาใหเกดความเหนแจง เขาใจสภาวะของสงทงหลายตามเปนจรง เพราะฉะนน การทรงสมาธอยตลอดเวลาของการเจรญภาวนานน เปน


ทกษะสำาคญในการรกษาอารมณกรรมฐานของผทไดกาวสความเปนอรยบคคลทกระดบขน คำาวา “วถคว�มเรว ในการเจรญภาวนา คอ ”ความสามารถในการเขาสมาธเพอเจรญวปสสนาญาณ คอ “ญ�ณทสสนะ ” (ปญญาภม) ไดอยางรวดเรว ซงมความแตกตางจากปญญาปกตใหนอยทสด คอ สามารถสลบกนไดอยางคลองแคลวและกลมกลนกนแมนยำาและถกตอง “วถคว�มเรว นนคอ ” “สตสมปชญญะ ททำาหนาทวปสสนาดวยความเรวสงโดยประมาณ ๑” /๑ ลานสวนวนาท ขนไป (ความเรวของจตสามารถยอนเวลาไดทงอดตและอนาคต เชน วชชา ๓ ญาณ ๓ อภญญา ๖ หรอทศพลญาณ “ถาสงนไมมจรง พระสทธรรมน กเปนเทจ”) อกนยหนง “วถคว�มเรว จงหมายถง ”ระดบขนของความบรสทธของ “ญ�ณทสสนะ ” (วปสสนาภม องค–ความรแหงวปสสนา) เรยกวา “ญ�ณทสสนวสทธ ” (มรรคญาณ) รวมถง “วมตตญ�ณทสสนะ ” (ผลญาณ) ซงเรยกรวมๆ หมายถง “วปสสน�ภม นนเอง การฝกหดเจรญภาวนาบอยๆ เปนสมฏฐาน”สำาคญสำาหรบความเรว ความแมนยำา และความถกตอง แหงวปสสนาผล ซงเปนมาตรฐานเกณฑตดสนในความตรสรแหงพทธธรรมในทสด.


Documents

๓๘. วิถีความเร็วของจิตในการ ...siripat.com/FAQS/38. What-Life-Continuity-of-the-Roun… · Web viewTitle ๓๘. ว ถ ความเร