å! åÏæ#$ Ñ%&Ç '(Ç)+, -./+0 æ '$Ñ#1 '$%67 #87 ÑÏ 9Ú: 2.34 ... · $.!12 /32ÑÏ 4Ú5 6+78 ã!)Ç í!9Ñ ÑÏ å:# åÏæ/. Ñ!"#Ç $%Ç&'() +,(- æ $.Ñ/0 6i 47 ÒÇ lÜJm

63 1393بهار و تابستان ي اول،شماره سال اول، دانشگاه لرستان، ادبيات حماسي، دوفصلنامه

دوفصلنامه ادبيات حماسي، دانشگاه لرستان

1393بهار و تابستان ي اول،سال اول، شماره

بررسي و تحليل محتوايي اشعار سروده شده

(ع) در عصر عباسي در رثاي امام حسين

٭محمدحسن فؤاديان دانشيار دانشگاه تهران عبدالوحيد نويدي

تهراندانشجوي دكتراي زبان و ادبيات عرب دانشگاه

هـايي كـه در قيام همة (ع) از نظر توليد شعري و فكري در ميان قيام امام حسين

تاريخ اسالم به وقوع پيوسته، جايگاه اول را به خود اختصـاص داده اسـت. شـدت

دارد اختيار به جوشش وامياي است كه اشك و احساس شاعر را بيفاجعه به اندازه

.كندميو در قالب شعر و ادب سرازير

هـا بـه دوره ةرثا يكي از مهمترين اغراض شـعر حسـيني در همـبا توجه به اينكه

بررسـي بـه رو بـا اسـتفاده از روش توصـيفي تحليلـي پـيش ةمقالـ، آيدشمار مي

در شـعر شـعراي عصـر عباسـي محتوايي اشعار سرودة شده در رثاي امام حسين

غلبة جنبة رثايي اشعار حسيني، توان به از جمله نتايج اين پژوهش مي .پردازدمي

ــط اشــتراك و اخــتالف در برخــي اغــراض، صــراحت لهجــة شــاعران شــيعي، رب

بـا مقابله شاعران اهل بيت و تهـاجم سـخت آنـانكربال به شوراي سقيفه و حادثة

اشاره نمود. برخي از شاعران وابسته به دولت عباسي

كربالامام حسين(ع)، عصر عباسي، شعر، رثا، ها:واژهكليد

22/5/93تاريخ پذيرش مقاله: 29/1/93تاريخ وصول مقاله: ٭

[email protected]: مسئول هنشاني پست الكترونيك نويسند

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9

http://journals.lu.ac.ir/epic/article-1-23-fa.html

سروده شده در رثاي امام حسين (ع) درعصر عباسيبررسي و تحليل محتوايي اشعار 64

مقدمه

سـرايي و تأسـف از مرثيه در لغت، گريستن بر مـرده و ذكـر محامـد وي و نوحـه

و يا مرثيه، ساختن شعري در رثاي كسي است كه جهان گوينددرگذشت او را مي

)1:32ج، ش1383 محمدزاده،(. را بدرود گفته و به ديار باقي شتافته است

بـا روحيـات و احساسـات شـاعر در اصطالح ادب، رثا يكي از فنون ادبي است كه

ي و ذكر خصائل نيك اوست و صداقت مرتبط است. موضوع اين فن غالبا فرد متوف

بارزترين ويژگي آن است. چنانچه از يكي از اعراب سؤال شده كه چرا شـما رثـا را

هـا هنگـامي كـه از دانيد؟ در پاسخ گفت: چون دل ما انسـانترين فنون ميصادق

پـردازيم و طبيعـي اسـت كـه به وصف و مدح وي مي ،آيدمرگ كسي به رنج مي

تـر صـادق ،طلبد و هر آنچه كه بدون چشم داشت باشـدكسي از مرده اجري نمي

ت به طور كلي رثا عبارت است از گريستن بر مي) 214 ،1ج :م1981 ابن رشيق،( .است

ر شـمردن و ابراز اندوه بر فقدان عزيز از دست رفته و اظهار تأسف از مـرگ او و بـ

فضايل و ذكر نيكويي او و سرانجام بيان اينكه مرگ امـري اسـت محتـوم و هـيچ

)9 م:1979 ضيف،( .كس را گريزي از آن نيست

گويد: واقعيـت ايـن اسـت كـه شـهادت امـام ميفاجعة كربال ةباردرعبدالحسيب

آن هـم امـام حسـيني كـه آن منزلـت بـزرگ را ميـان -گونـه فجيـعحسين اين

گريـزي نيسـت كـه -شت و وااليي و ديانت وي نزد همگان محرز بودمسلمانان دا

عظيم مـردم را ةعواطف را برانگيزد و احساسات را تحت تاثير قرار دهد. اين حادث

خود كرده و حتي بر امويان نيز تاثير گذارده و افكارشان را آشفته نموده از خود بي

(طـه، .هـا شـدسـخن انجمـنها و كار ملت ،و در نهايت سخن گفتن از اين حادثه

)159 ه:1388

دانستند كه اين امـر، عاشورا را بر خود فرض مي ةشاعران شيعي پرداختن به واقع

ريشـه در تأييـد و تشـويق و سـفارش جداي از محبت حضرت سيدالشهدا، يقينـا

در به تصوير كشيدن و احياي هميشـگي ظلمـي دارد (ع)حضرات ائمه معصومين

من قال فينـا : «اندرفته است. امام صادق در اين باره فرموده كه بر امام حسين(ع)

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



هر كـس يـك بيـت ) 21 ،1ج :م1988 (شبر،»لجنةبيتا من الشعر بني اهللا له بيتا في ا

سازد. اي براي او ميخداوند در بهشت خانه ،شعر درباره ما بگويد

را بـه موضعگيري درونـي شـيعيان -به طور خاص -شعر رثاي حسيني از يك سو

تصويري از موضعگيري مسـلمانان را -به طور عام -كشد و از سوي ديگرتصوير مي

گذارد. اين شعر سرشار از غـم و انـدوه اسـت و در آن نـه خـواري و به نمايش مي

پذيري. حزين بودن شعر رثاي حسيني امري ذلتي وجود دارد و نه روحيه شكست

گيرد. اين شـعر صادقانه نشأت مياست طبيعي و معقول. زيرا از عاطفه و ضميري

سرشار از روح عزت و باشد وهاي ديني نيز ميعالوه بر عنصر عاطفه، داراي انگيزه

)211 :م2008 الدين،(شمس انتقام و داراي معاني قوي و تهديدكننده است.

سؤاالت تحقيق

ةغمبـار كـربال را در حافظـ ثـةانـد حادشعراي حسيني تا چه انـدازه توانسـته -1

جهانيان ثبت و ضبط كنند؟ ةتاريخي شيعي بلكه هم

انتقامي ة رثائي دارند يا جنب ةامام حسين بيشتر جنب ةشده دربار ةاشعار سرود -2

خونخواهي؟ و

هاي متفاوتي را در نظر آيا نگاه شعرا به حادثه عاشورا نگاه يكساني بود يا جنبه -3

گرفتند؟مي

هاي تحقيقفرضيه

هـا منسـجم و اثرگـذار از رويـدادهاي جانگـداز با تصويرسازيشعراي حسيني -1

تاريخي شيعه و جهانيان، نقش بسزائي ةكربال، در حفظ و ثبت آن حادثه در حافظ

.ايفا كردند

گردد كه جنبـه رثـائي با بررسي اشعار بسياري از شعراي حسيني مشخص مي -2

بر بيشتر اشعار شعراي حسيني حاكم است.

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



عاشـورا، نگـاه يكسـاني نيسـت و شـعرا در قصـائد خـود ةحادثـ نگاه شعرا به -3

هاي متفاوتي را بـه خواننـدگان منتقـل هاي مختلفي را در نظر گرفته و پيامجنبه

اند.كرده

هايي كه در اين زمينه انجام گرفته، عبارتند از:ز جمله پژوهشا

صـورت تاليف انسيه خزعلي كه بـه »امام حسين در شعر معاصر عربي«كتاب ) 1

ةهاي شعر رثاي حسيني در همويژگيبرخي اجمالي در فصل دوم كتاب خود، به

است. ها پرداختهدوره

الدين كه تاليف محمد مهدي شمس »الوجدان الشعبي يواقعة كربالء ف« كتاب) 2

هاي هاي رثا در دورهالي كتاب خود و به صورت پراكنده به بعضي از ويژگيدر البه

ده است.مختلف اشاره نمو

تجلي عاشورا و انقالب حسيني در شعر شـيعه: بررسـي تطيبقـي شـعر «مقاله ) 3

از سيد حسين سيدي » آييني عاشورايي در گستره ادبيات عربي و فارسي-حماسي

و هوشنگ استادي. نويسندگان در ايـن مقالـه ابتـدا بـه جايگـاه شـعر عاشـورا در

هـاي تـاريخي شـعر رة دورهگسترة ادبيات عربي و فارسي پرداخته و سـپس دربـا

امـا مقالـه انـد. آييني عاشورايي در دو ادب عربي و فارسي سـخن رانـده -حماسي

ةهاي گذشته، بـه انجـام پژوهشـي جـامع دربـارفراروي شما، با نگاهي به پژوهش

شعر رثاي حسيني در دورة عباسي پرداخته است.ويژگي

رثاي حسيني در عصر عباسي

امـام حسـين، در مراثـي شـهداي كـربال و شـعر نـدامت و هاي قيـامآثار و نشانه

پشيماني از عدم ياري فرزند رسول خدا آشكار و نمايان است. البته اشعاري كه در

بعد از قيام، در رثاي امام حسين و شهداي كربال سروده شـده، اندكنـد ةاولي ةدور

بود كه تمـام كه دليل آن ترس شاعران از ظلم و ستم فراگير و همه جانبه امويان

گرفتند تا آثار و پيامدهاي انقالب را از بين ببرند. زيرا آنها تالش خود را به كار مي

ثيري كه اين اشعار در تحكيم ارتباط دين و مبارزه، و آميختگي عاطفـه أكامال از ت

اميه بعد از شهادت امام حسين به حكومـت مطلـق و جهاد داشت، آگاه بودند. بني

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



ي تصاحب قدرت و حكومـت همـه چيـز و همـه كـس را قربـاني نائل آمدند و برا

داشتند.كردند و هر كس را كه سر راهشان و مزاحم كارشان بود، از ميان برميمي

س از آنكه حكومت امويان از بين رفت، در فاصله كوتاهي براي شيعيان مجـال و پ

اطـراف مشرف شوند و فرصتي فراهم شد كه براي زيارت قبر شريف امام به كربال

كنند. شعرا نيز دست به كار شده و حزن پاسرايي بهحرم سيدالشهدا مجالس نوحه

آن روز دردنـاك را ةو غم و اندوه خود را در قالب شعر بيان كـرده و يـاد و خـاطر

اند. اما متأسفانه اين فرصت كوتاه بـه حكومـت عباسـي ملحـق شـد و بازگو نموده

امويان در برابر آن بود و كاري را كه ةز مقابلآنان با نهضت حسيني بيشتر ا ةمقابل

كردند، امويان در زمـان سـلطتنت (ع)عباسيان با زائران و قبر مبارك امام حسين

)226 ه:1403 (شهرستاني،. خود انجام ندادند

هاي شعر رثاي امام حسين در عصر عباسي اول (قرن دوم و سوم)ويژگيالف)

رثا و نوحه سراييالف)-1

ن ويژگي شعر حسيني در اين دوره، رثـا و نوحـه سـرايي اسـت. وضـعيت تريرايجاميـه نبـود. شـعر ايـن دوره نيـز دردمنـد و بني ةشاعران در اين دوره بهتر از دور

اما نداي انتقام از امويان تا حدودي در شـعر رثـاي حسـيني ايـن اندوهناك است ه)148-246( اعـيدوره كاهش يافت و جاي خود را به شعر اندوه داد. دعبـل خز

گويد بر مواليم امام رضا(ع) وارد شدم، وي را ناراحت و غمگين ديدم. سپس به ميمن گفت: دوست دارم كه برايم شعري بسرايي كه ايام محـرم، زمـان انـدوه مـا و

بر !شادي دشمنانمان به ويژه امويان است.... آنگاه برخاستند و فرمودند: اي دعبلتـواني اي، ياور و مداح ما هستي و تا ميا مادامي كه زندهزير .حسين مرثيه بخوان

در ياري كردن ما كوتاهي مكن. دعبل گريست و اشك از چشمانش سرازير شـد و شروع به سرودن كرد:

ـــدال ين مج ـــ ـــت الحس ـــاطم لوخل أف ج

انا وقــدمات ط فــرات عطشــ بشــ

ــــ ـــاطم عن ـــد ف ـــت الخ دهإذا للطم ج

وأجريت دمـع العـين فـي الوجنـات

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



ــا ــومي ي ــاطم ق ــةأف ــدبي بن ــر وان الخي ج

ةماوات بـــأرض فـــالـــــس نجـــوم

)139 :م1989 (ديوان،

اي فاطمه اگر حسين را در حالي كه بر روي زمين افتاده و تشنه لب در كنار شط زدي و هايـت سـيلي مـير اين صورت بر گونهد/ ...فرات جان سپرده، به ياد آوري

اي دخـت !اي فاطمـه برخيـز /سـاختياشك چشمانت را بر رخسارت جاري مـيها كه در سـرزميني خشـك و مويه كن بر ستارگان آسمان !هابهترين همه انسان

اند.آب و علف افتادهبي

انتقام و خونخواهي عباسيان از امويانالف)-2

بينيم كه خوشـحالند از اينكـه عباسـيان انتقـام اعراني را ميدر بعضي از اشعار، شاند. در ايـن دوره، بعضـي از شـاعران تـالش خون شهداي كربال را از امويان گرفته

كردند تا در رثاي خود، واقعيت جديدي را منعكس كنند كه در سايه دولت جديد اي از شعرا در هاي دولت اموي شكل گرفته است. لذا عدهعباسي هاشمي بر ويرانه

رثاي خود، غم و اندوه شهيد شدن امام حسين را با شادي و سرور ناشي از انتقـام -تـوان بـه ابـنانـد. از جملـه ايـن شـاعران مـيعباسيان از امويان، به هم آميخته

اشاره كرد كه با همه عداوتي كه نسبت به اهل بيت و علويـان ه) 247-296(معتزعبـاس انتقـام شود كه بنيسرايد و مدعي ميميداشت در رثاي امام حسين شعر

اميـه را بـه جـزاي اعمـال پليدشـان اند و بنيخون امام حسين را از امويان گرفته رفت:اند و اگر نبودند خون امام به هدر ميرسانده

ــــــــــــين ـــــــــــا األمويــ جزين ج

ـــــــاهم كمـــــــا ـــــــ ودن وادان

ـــــــي ــــــــر البغ ـــــــوا ثمـ وذاق ج

واكمــــــا خــــــانوخنــــــاهم

اع ولــــــــوال نحــــــــن قدضــــــــ ج

ــــــــــالطف مجــــــــــ انـدم ب

بأســــــــــياف لكـــــــــــم أودي ج

ين وهــــــو ظمــــــآن ــــــ حس

)352 :تا(ديوان،بي

/ عمل كردند، با آنها عمل كرديم )با اهل بيت(گونه كه امويان را جزا داديم و همانخيانت كردند مـا هـم طور كهظلم و تجاوز خود را چشيدند و همان ةامويان نتيج

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



امـام حسـين بـه هـدر ةشـد ةاگر ما نبـوديم خـون ريختـ/ به آنها خيانت كرديم شمشيرهاي شما كشته شده است. ةلب به وسيل ةامام حسين تشن/ رفتمي

هاي خود را به نام حسين برافراشته و گويد ما پرچماي ديگر ميمعتز در قصيدهابنايم. وي د كرده و لباس سياه عزا بر تن كردهدر عزاي حسين(ع) موهاي خود را بلن

هـايي بـر اند بلكه با خونهاشان بر حسين گريه نكردهمدعي است كه آنها با اشك شد:حسين گريستند كه از شمشيرها سرازير مي

وكــــم قــــد بكينــــا عليــــه دمـــــا ج

مر ـــــ ـــــة بس ــــــب مثقف األكع

وارم مص ــــــ ــــــيض ص ـــــــةوب قول ج

ـــرب ـــا تش ـــتحن وقعه ـــى يم مت

مه عار لنــــا باســــ وكــــم مــــن شــــ ج

يجـــدد منهـــا علـــى المذنــــب

واد حــــددنا بــــه وكــــم مــــن ســــ ج

ـــب ـــى المنك عر عل ـــ ـــل ش وتطوي

)66 :تا(ديوان،بي

و نيـز بـا / داراي صـاف و گـرههـو چه بسيار كه ما بر او خون گريسـتيم بـا نيـزه ،اي كــه چــون صــداي برخوردشــان امتحــان شــودنــده و آبديــدهشمشــيرهاي بر

و چه بسيار عالمت و نشاني كه داشتيم و با نـام امـام /نوشندجرعه خون ميجرعهو چـه بسـيار كـه مـا / شدان بر گناهگار تكرار ميشمشيرهاي بر ةحسين به وسيل

هـا بر تـن كـرديم و موهـاي خـود را بـر روي شـانه لباس سياهي در عزاي ايشان .آويختيم

معتز، از رثاي امام حسين، مصلحت جاي هيچ شك و ترديدي نيست كه هدف ابنگونـه كـه بايـد و شـايد داراي اش بود و اشعار او آنو منفعت شخصي و خانوادگي

امـام بلكه موضـعگيري عـاطفي او نسـبت بـه خونخواهـان ،صادقانه نيست فةعاطيـك موضـگيري خصـمانه و -بـه طـور خـاص -و علويـان -به طـور عـام -حسين

مهال «اي چهل بيتي را تحت عنوان توزانه بود. زيرا وي در ديوان خود، قصيدهكينه )46 :تا(ديوان،بي. در هجو خونخواهان حسين و علويان سروده است »عمنابني

قـام خـون امـام حسـين را از عباس، انتيكي ديگر از شاعراني كه مدعي است بنياست كه در دربار عباسيان ه)150-220(، قاسم بن يوسف بن صبيحامويان گرفته

سرايد:مي در رثاي حسينوي كرد. خدمت مي

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



يف الفنـــــــاء فأبـــــــــادهم ســــــ ج

ـــذلك ـــالبين ب ـــدي الط ـــوتربأي ال

مة موا بهاشـــ وحـــاق بهـــم وهشـــ ج

ـــن ـــدموا م ـــا ق ئ المكـــــرم ســـ

)332 ،1ج:م1988 (شبر،

آنان امـام /از بين برد )عباسي(اميه را با دستان انتقام جويان شمشير هالكت، بنيرا در هم كوفتند و نابود كردند و حيله و مكري كه از پيش فرستادند، خود آنها را

.فرا گرفت

ذلك الوتر) انتقام امام را كند كه عباسيان(الطالبين بشاعر در اين ابيات، تصريح مي گرفتند و امويان را به قتل رساندند.

بدون ترديد يكي از اهداف عباسيان در انتشـار چنـين القائـاتي كاسـتن از شـور و تيـز ايـن ةهاي شيعيان وجود داشت تا بدين وسـيله لبـحركتحرارتي بود كه در

وارثان و خونخواهان امام عباس راكنند و بنيجويانه را متوجه امويانانقالب انتقامحسين معرفي نمايند و چه بسا از طريق رثاي حسين، خـود را فرسـتادگان الهـي

آوردند تا از اين طريـق پايگـاهي را در ميـان براي انتقام خون حسين به شمار ميمردم و به ويژه طرفداران شيعه براي خـود بـه دسـت آورنـد و از حـدت و شـدت

معتز يكي از امرا و حاكمان بزرگ عباسي بود بناكاهند. مبارزه علويان عليه خود بو به نفع او و خاندانش بود كه در رثاي امام حسين شـعر بسـرايد تـا ايـن ايـده و

.اندانديشه را در ميان مردم رواج دهد كه عباسيان انتقام امام را گرفته

تانديشه رستگاري و نجات در آخرالف) -3

هاي شعر رثاي حسـيني آخرت، يكي ديگر از ويژگيانديشه رستگاري و نجات در هدايت ة، رستگاري و پيروزي را در سايه)344(متوفيدر اين دوره است. صنوبري

بيند و تمام سعي و تالشش در اين است كه در راه ايشان قدم بـردارد بـه ائمه مي اين اميد كه خداوند از گناهان او درگذرد:

كم تزحــــزحآل بيت النبي ما لي عـن ج

أفلح السالكون في ظل هـداكم و انجحـوا

أنا في ذاك السوي ذاك أسعي وأكـدح ج

فعسي اهللا عن ذنوبي يعفـو و يصفــح

)30 ،2ج :م1988 ،(شبر

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



من از شما دور نمي شوم زيرا ره پويان در سـايه هـدايت شـما !اي خاندان پيامبرمن فقط در راه شما تالش مي كـنم نـه چيـز ديگـري. / رستگار و پيروز مي شوند

ست كه خداوند از گناهانم درگذرد.پس اميد ا

انتقام و خونخواهي توسط مهدي موعود(عج)الف) -4

گيري انتقام و خونخواهي مهدي موعود و تبديل شدن قرن دوم هجري آغاز شكلهـاي بعـد نيـز ايـن يني بـود و در دورهآن به عنصري اساسي در شعر رثاي حسـ

خورد. دعبل خزاعي منتظر اسـت تـا گشايشـي انديشه، در شعر شعرا به چشم ميبيت و با نام خداوند، امامي قيام كند و هر كدام از حـق حاصل شود و از ميان اهل

و باطل را در جاي اصلي خود قرار دهد و بر اساس نيكي و بـدي مجـازات نمايـد. دارد تا اينكه امام موعود قيام نمايد و ا از جدال و مبارزه با مردم باز ميشاعر خود ر

حق و عدالت را دوباره به پا دارد و در اين صورت است كه غم و غصه شـاعر تمـام يابد و شمشير و سر نيـزه خـود را از خـون دشـمنان شود و از بيماري شفا ميمي

خود در رثاي حسين »ئيةتا« يده) وي در قص87 :م1984 شتر،اال(. كندسيراب مي گويد:مي

ــد ــوم أوغ ــي الي ــوه ف ــذي أرج ــوال ال فل ج

رات ي إثـــرهم حســـ تقطـــع نفســـ

ـــام ـــروج إم ـــا خ ـــةالمح ــــارج ل خ ج

يقـــوم علـــي اســـم اهللا والبركـــات

كــل حـــق و باطـــل فينــا ز ميــي ج

ــ ــي النعم ــزي عل ــاتويج اء والنقم

ري فيــانفس طيبــي ثــم يــا نفــس أبشــ ج

فغيـــر بعيـــد كـــل مـــا هــــو آت

ـــي ــور أنن ــدة الج ــن م ــي م والتجزع ج

ـــات ـــت ببت ـــوتي قـــد آذن أري ق

)143 :م1989 (ديوان،

م در اثـر حسـرت و اگر نبود كسي كه امروز و فردا به ظهور او اميدوار هستم، قلـبآري اميد من به خروج امامي اسـت كـه بـدون / شداندوه در پي آنان پاره پاره مي

هـا بـه پـا خواهـد شك ظهور خواهد كرد و با نام خداوند و همراه بـا انـواع بركـتهـا و كند و به وسيله نعمتدر ميان ما هر حق و باطلي را از هم جدا مي/ خواست

تـو را !شاد بـاش و سـپس اي نفـس !پس اي جان/ كيفرها، مجازات خواهد كرد

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



از طوالني شدن زمان ظلـم / مژده باد؛ هر آنچه كه آمدني است، چندان دور نباشدبينم كه پايان ظلم و ستم اعالم تابي مكن چراكه من نيرو و قدرتم را ميو ستم بي

.كندمي

امويانانتقام از عباسيان در كنار خشم و نفرت از توزي وكينهالف)-5

اهل بيت همواره در ميان مردم به رفتارهاي آرماني، الگوساز و بـه دور از هـر ةائمكردند و اينكه آنان فرزنـدان، وارثـان رسـول خـدا و عيب و نقص خود، استناد مي

انـد. زيـرا منشأ احكام الهي هستند و از سوي امويان مورد ظلم و ستم قرار گرفتـهاند كه امـام ب كرده و با خدعه و نيرنگ كاري كردهآنان خالفت را از امام علي غص

.حسن هم نتوانست خالفت را از آنان پس گيرد

ها و امتيـازات را از اي طراحي شده بود كه تمام اين ويژگيعباسيان به گونه ةنقشدادند تا به ائمـه اهل بيت پيامبر(ص) بگيرد. بنابراين تمام تالش خود را انجام مي

نت كنند و چهره آنها را در ميان مردم زشت جلـوه دهنـد و ايـن اهل بيت(ع) اها الـدين،(شـمس فكر را ترويج بدهند كه ائمه(ع) نسـبت بـه احكـام اسـالم جاهلنـد.

به همين دليل، شعر بعضي از شاعران در كنار خشم و نفـرت از )231و230 :م2008توان اين شاعران مي ةاز جمل. توزي و انتقام از عباسيان استامويان، لبريز از كينه

اشاره كرد. وي بر اين باور است كـه دوسـتداران و ه)190(متوفيبه منصور نمريولي جان و ،كنندمحبان اهل بيت(ع) روزگار خود را در ترس و نگراني سپري مي

مال مسيجيان و يهوديان در امان است. نمري عباسـيان را گوسـفنداني در لبـاس عبـاس را وي بني .زنندجام كارهاي بيهود و باطل ميداند كه دست به انانسان مي

كه دينشان، ظلم و جفاي به پيامبر است، همسوي با امويان قرار داده كه مرتكـب اند:گناهاني نابخشودني شده

ـــــي آل ـــــن النب ـبهم وم ـــــ يح ج

يتطـــــامنون مخافـــــة القــــــتل

ــــم ــــود وه ــــن النصــــاري واليه أم ج

ـــة ــــن أم ـــي أزل م ـــد ف التوحي

ـــل ـــع هام ـــاس رات ـــن الن ـــاء م ش ج

ـــــل ــــوس بالباطـ ــــون النف يعلل

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



ديــــنكم جفــــوة النبــــي ومـــــا ج

ل الجــــافي آلل النبــــي كالواصــــ

)119م:1981ديوان،(

را خاندان پيامبر و كساني كه آنها را دوست دارند، از ترس كشته شدن پشت خودمسيحيان و يهوديـان در اماننـد ولـي اهـل بيـت پيـامبر در تنگنـا / كنندخم ميچرند و شب و روز براي چريدن رها انسانند كه مي )لباس( گوسفنداني در/ هستند

دين شما، جفاي به پيامبر بـود / كنندهايشان را با باطل سرگرم مياند و نفسشده هدف نيست.به ةبه پيامبر مانند رسند ةو جفا كنند

امـام حسـين، ةنگاه شاعر بـه قضـي .در اين قصيده غم و اندوه معتدلي وجود داردنگاهي است ديني و آشكار. شاعر در ايـن قصـيده حكومـت عباسـي را اسـتمرار و

كند و بر اين باور است كه انتقام از عباسـيان ادامه حكومت فاسد اموي قلمداد ميا كه موضعگيري عباسيان و امويـان نسـبت بـه نيز نوعي انتقام از امويان است. چر

اهل بيت، يكسان است. انديشه قضا و قدر و زهد و پارسايي و نكوهش دنياالف)-6

قضا و قدر الهي، زهد و پارسايي و ةتوان به انديشهاي اين دوره مياز ديگر ويژگيشد نكوهش دنيا اشاره كرد. اين انديشه به طور محدود از قرن سوم هجري شروع

،عواطـف صـادق) 258 :م2008 الـدين،(شـمس .و در قرن دهـم بـه اوج خـود رسـيدهاي ساختار لفظي ساده و روان و زبان پندآموز از ويژگي ،احساسات رقيق و نازك

رود. در شعر حكمي و فلسـفي بـه جهـان بـا نگـاهي غالب اشعار زهد به شمار ميايران باستان و ظهور گروهـي انتشار فلسفه يونان و حكمت . نگريستندتحليلي مي

گرايـي در شـعر عربـي دامـن از انديشمندان و متكلمان معتزلي، به گسترش عقلهـا و اي در رثـاي حسـين، خوشـي) صنوبري در قصـيده148 :م1960 (ضيف،.زد

و مصيبت در هاي زندگي را از خود دور كرده، چون بر اين باور است كه مرگلذتگويد كه بهترين راه هاي منفعت طلب مياب به انسان. وي خطاندكمين او نشسته

:به دست آوردن سود و منفعت، مدح خاندان پيامبر(ص) است عجبــي والخطــوب تبــرح فينــا وتســنح

ج

لطالبي لراحة العـيش والمـوت أروح

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



ــدح ــل يم ــح إذا ظ ـــي رب ــل لباغـ ق ج

غي الـربح أربـحالنبي يابامـدح آل

)29 :2ج م،1988 (شبر،

هـا و من به دنبال راحتي و خوشي زندگي باشم در حالي كه مـرگ هشگفتا چگوناگـر هنـوز هـم در !به سودجو بگـو/ ها در ميان ما در رفت و آمد هستندمصيبت

.است ينمدح خاندان پيامبر سودآورتر ،مدح و ستايش اصرار داري

دوم (قرن چهارم تا ششم) رثا در عصر عباسي

رثا در عصر عباسي دوم و بعد از آن، متحول شد و به شعر گريه و نالـه و خـالي از طلبي و مقاومت و خونخواهي تبديل شد. با اين وجود اشعار نادري هم روح مبارزه

دادنـد امـا خـالي از بودند كه روح مكتب قديم عصر اموي را مد نظر خود قرار ميت بودند و مبارزه طلبي آنها صرفا ماجراجويي هـايي خيـالي و بـه صداقت و واقعي

دور از واقعيت بود. اين نوع شعر را در اشعار شـاعراني چـون سـيد حيـدر حلـي و را ه) 359 -406(توان يافت. البته بايد شعر كساني چون شريف رضيامثال او مي

ه 377رضي در ساليفشر )240و 239: م2008 الدين،(شمس .از اين گروه استثنا كردبدون گويد اي در رثاي امام حسين، امويان را به شدت تهديد كرده و ميدر قصيده

همـواره منتظـر گـرفتن كه زمين كسي وجود دارد ةترين نقطدر دور دستشك :انتقام از آنها است

ـــي ـــابن ـــياف ن ـــا األس ـــة م ـــةأمي ئم ج

ي األرض موتـور عن شـاهرفي أقاصـ

بارقـــات تلـــوي فـــي مغامـــدهاوال ج

ــي المضــامير ــي ف ـــقات تمط والساب

ـــه ــــاء ل ـــا الخفـ ـــب يوم ـــي ألرق إن ج

ـــرور ــل مغـ ــه ك ــق من ــان يقل عري

اربها اءت مضــــ وارم مــــا شــــ وللصــــ ج

ــزور ــر من راب غي ــ ـــاب ش ــن الرق م

)1،377ج تا:بي (ديوان،

هاي زمين از انتقام آن انسان شجاع ترين نقطهشمشيرها در دوردست !اميهاي بنيكشد، غافل نيستند، انسـاني كـه هنـوز انتقـامش كه همواره شمشير از نيام برمي

شـوند و هاي خود باال و پايين ميشمشيرهاي درخشان در نيام/ گرفته نشده استها دستان خود را به بان تازنده در ميدانپيچند و اسبراي گرفتن انتقام به خود مي

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



من منتظر روزي هستم كه هيچ شكي / جنگ هستند دةبرند و آماعقب و جلو ميبـراي /شـوددر آن نيست و هر انسان مغرور و متكبري در آن سست و متزلزل مي

.هاي فراواني استها بخواهند، خوندم شمشيرها هر آنچه را كه از گردن

اي گرفتنـد. عـدهر پـيشدرا ، علويـان دو روش برههبايد متذكر شويم كه در اين هـايي را بـدونو در هر سرزميني انقالب همبازرات خود را عليه عباسيان ادامه داد

كردنـد و خـود و طرفـداران خـود را بـه اندازي ميثيري داشته باشند، راهأاينكه تاهل بيت، راه و روش ديگري كه ائمه ليكشاندند. درحاآوارگي و مرگ مي، نابودي

باال بردن سطح علمي و آگاهي و فرهنـگ مـردم و تغييـر ،و آن هرا در پيش گرفت )240: م2008 الدين،(شمس .عقليت شان بود

دوم هاي شعر رثاي امام حسين در عصر عباسيويژگي-ب

هاي پيشعاشورا با حوادث سال ةمرتبط ساختن حادثب)-1

هـاي بعـد از وفـات پيـامبر، يكـي از عاشورا با حوادث سـال ةحادثمرتبط ساختن آيـد. محمدمهـدي هاي شـعر رثـاي حسـيني در ايـن دوره بـه شـمار مـيويژگيمعتقد است كه وي .داندنمي 61يا 60را سال الدين مبدأ انقالب امام حسينشمس

ونين هاي پس از وفات پيامبر(ص) است. انقـالب خـمبدأ انقالب امام حسين، سالكـربال و سـر ةبود كه يك سر آن به فاجع يحوادث هاي از زنجيرامام حسين حلقه

شد و اين حلقه در كربال نيز خاتمه نيافـت؛ ديگر آن به ماجراي سقيفه منتهي مي :ش1379 الـدين،(شـمس. هاي خونين ديگـري گرديـدبلكه سرچشمه انقالب و قيام

285(

تـوان شمارند، ميهاي قبل برميمعلول سال عاشورا را ةاز جمله شاعراني كه حادثاشـاره كـرد. او ه)495 -556(به ابوالغارات ملك صالح نصيرالدين طالئع بن رزيك

امويان در روز عاشورا شريعت و اسالم : گويداي در رثاي امام حسين ميدر قصيده در پـيشرا تباه كردند و قبايل رياكار و منافق ربيعه و مضر در عراق راه خيانت را

وي عصيان و نافرماني از امام حسين را برابر با عصيان و نافرماني از پيامبر .گرفتند

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



شمارد و علت حادثه را عـالوه بـر سـرپيچي از دسـتورات پيـامبر، خدعـه و بر مي ها پيش در شوراي سقيفه كليد خورد:داند كه از همان سالنيرنگي مي

ر يع القـــــوم الشـــــ ــــــةإذ ضـــــ يع ج

ريعهف يـــــه لحفظهـــــم الشـــــ

غـــــدرت هنـــــاك و مـــــا وفـــــت ج

ــــــه مضــــــر العــــــراق والربيع

ــــــــال ـــــــاق بكربـ ـــــــاع النف ش ج

يعه ــــ ــــن ش ــــالوا نح ــــيهم وق ف

يـــــا فعلـــــة جـــــاؤوا بــــــــها ج

نيعه حة شــــ فــــي الغــــدر فاضــــ

بحت ــــــ ــــــي وأص ت النب ــــــ عص ج

لســــــواه ســــــامعة مطيعــــــه

اعــــــت هنــــــاك الديـــــــــنب ج

ـــــه ــــــيا وخســـــران كبيع بالدن

ـــــي ــــد مض ــــا ق ــــان فيم ــــا ك م ج

ـــــــها إلـــــا خـــــد يعـــــةإسالم

مرت ــــــ قيفة أض ــــــ ــــــت الس تح ج

ـــذ ـــدت م ـــالطفوف غ ـــا ب ـــةم يع

)92م: 1964ديوان، (

بايل ق/ هنگامي كه آن قوم براي حفظ شريعه فرات، شريعت و اسالم را تباه نمودندنفاق و / مضر و ربيعه عراق خيانت پيشه كردند و به عهد و پيمان خود وفا ننمودند

گفتند ما شيعه و طرفـدار دورويي در ميانشان گسترش يافته بود در حالي كه مياز فرمان پيامبر سرپيچي / شگفتا از كار زشت و خيانتي كه انجام دادند/ تو هستيم

در كربال دين را /نداهو از آنها اطاعت نمود هادهاي ديگران گوش دو به حرف هكردهـاي گذشـته، در سـال/نـداهو خسـران و زيـان را خريـد هبه دنياي خـود فروختـ

اي را كه در كربال فاش آنان دشمني و كينه/ اسالمشان خدعه و نيرنگي بيش نبود .كردند، از همان شوراي سقيفه در دل داشتند

رق عربي متفاوت بود. در شـمال آفريقـا دولـت وضع سياسي در شمال آفريقا با شعلوي بود، تأسيس شـد و بـا دولـت امويـان در اسـپانيا هاشميفاطميان كه دولتي

جنگيدند. يكي امويان در اندلس كه همجوار بود. لذا فاطميان بايد در دو جبهه ميا بـه از نظر سياسي با آنها رقابت داشتند و وارثان اموياني بودند كه امام حسـين ر

عباس در بغداد كه در مصـر و سـوريه بـا آنهـا رقابـت قتل رساندند. و ديگري بنيرو سياست امويان فرزندان امام علي دنبال ةسياسي داشتند و در سركوب و شكنج

بلكه بدتر از آنها بودند.

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



رثا در شعر شعراي فاطمي تا حدودي با شعراي شرق در ايـن دوره متفـاوت بـود. ةده روح تهديد، انتقام و خونخـواهي بـود. شـاعران ايـن دوره حادثـزيرا در بردارن

-دانند. آنـان پيـروزيهاي پس از وفات پيامبر مرتبط ميعاشورا را با حوادث سال

ياري كردن دين و انتقام از قاتالن اهل « هاي نظامي و سياسي خود را كه به اسماز )243 :م2008 ين،الـد(شـمس. كردنـدشد، در شعر ياد آوري مـيمحقق مي» بيت

اشـاره ) ه326-362(توان به ابن هـاني اندلسـيترين شعراي اين دوره ميبرجستهاميه را به خاطر اعمال زشتي كـه در حـق فرزنـدان پيـامبر مرتكـب كرد. وي بني

سرايي بر امام حسين(ع) به قـاتالن و بيند و پس از نوحهشدند، سزاوار مالمت مي برد:هجوم مي عاشورا ةمسببان اصلي فاجع

ـــول ـــه البت ائلو عن ـــ ـــروا أال س فتخب ج

ــنم ــا اب ــان له ــا وك ــه أم ـــت ل أ كان

ــــ ـــه يوأول ـــن أمي ـــوم م ـــا بل كله ج

ل أمـــرعن مـــالم و لـــومـوإن جـــ

ر يأنــاس هــم الــداء الــدفين الــذي ســ ج

ــ ــ يإل ــنكم وأعظ ــالطف م ــم ب مرم

ــي ورت ــاد الت ــك الزن ــدحوا تل ــم ق ه ج

رم ب النــار لــم تتضــ ولــــم تشــ

حوا ـــيهم وهـــم رشـــ ـــإرث نب تيمـــا ل ج

ــه بمنتـــم ــي الي ــان تيم ـــا ك وم

ــــ ـــــه يعل ــــم اهللا إذ يأفكون أي حك ج

أحــــل لهــم تقــديم غيرالمقــدم

لــه يوفــي أي ديــن الــوحي والمصــطف ج

ـــم اب بعلق قواآله ممـــزوج صـــ ســـ

)313: م1980(ديوان،

هان از امام حسين درباره حضرت فاطمه بپرسيد تا خبردار شويد كه آيـا حضـرت سزاوارترين مردم به سرزنش نسـبت ؟/ فاطمه مادر حسين است و حسين فرزند او

مردمـي .../ ...ه كار از سرزنش و سرزنشگران گذشـته اسـتبه تمامي امويان اگر چهـاي پوسـيده شـهداي هستند كه درد پنهان شده، آنانند، دردي كه به اسـتخوان

،ها را برافروختنـد و اگـر آنـانعضاي شوراي سقيفه، آتش زنه/ اكربال سرايت كرد)/ يافـتمه نميو تا به كربال ادا(كشيد كردند، هرگز زبانه نميور نميآتش را شعله

يـك از نامزد كردند در حالي كه هيچ )خالفت( ها را براي ميراث پيامبرآنها تيميبر اساس كـدام حكـم خداونـد، / براي اين كار، صالحيت و شايستگي نداشتآنان

بر اساس كـدام / راي پيامبر را برگردانيدند و تقديم غير مقدم براي آنان روا گشت

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



هـاي بـه خانـدان پيـامبر، تلخـي -مخـتص وحـي بـوددر حالي كه پيامبر -وحي .شماري را نوشاندندبي

اميه را بـه تمسـخر گرفتـه و گـويي كـه آنـان بني» أال سائلوا....«هانئ در بيت ابنهـم «و »أنـاس«شناسند. منظور شـاعر از حضرت فاطمه مادر امام حسين را نمي

ر شهداي كـربال شـده و گياعضاي شوراي سقيفه است كه شرشان گريبان» قدحواشاعر بر اين باور اسـت كـه آتـش . عاملين اوليه كشته شدن شهداي كربال هستند

ور شد و آنان بودنـد كـه خالفـت و ميـراث پيـامبر را در فتنه از همان شورا شعلهها قرار دادند در حالي كه هيچ يـك از آنـان صـالحيت و شايسـتگي اختيار تيمي

بينيم ابن هانئ در اين ابيات، طور كه ميهمان. شتندرسيدن به مقام خالفت را ندادانـد و معتقـد هاي بعد از وفات پيامبر مرتبط مـيعاشورا را با حوادث سال ةحادث

است. است كه حادثه عاشورا از همان شوراي سقيفه كليد خورده زهد و پارسايي و نكوهش دنيا ةانديشب)-2

زهد و پارسايي و نكوهش دنيـا ة، انديشاين دوره هاي شعر حسينياز ديگر ويژگياي در رثاي حسين، ضمن توصيف در قصيده ه)326- 385(است. صاحب بن عباد

درگيري و جنگ امام حسين(ع) با دشمنان بر اين باور است كه آبشخور دنيا براي هيچ كس صاف و زالل نيست و نبايد به آن دل بست و اعتماد داشت:

ينا ـــــــي حســـــــ ـــــــرت تبغ وانب ج

و غزتـــــــــــه و غزاهــــــــــــا

ـــــفو ـــــيس تص ـــــا ل ـــــي دني وه ج

ــــــرعاها ــــــن مش ــــــن دي الب

)58 :4ج ،ه1410 (األميني،

گروه ستمكاران و متجاوز با تعرض شروع به جستجوي حسين كردند و با هـم بـه اين دنيا است كه آبشخورهايش براي هيچ دينداري صاف و زالل /مبارزه پرداختند

.نيست

ضـرر و زيـان ةرضي هرگز به دنيا وابسته نشد. وي زندگي طـوالني را مايـشريف معتقد است روزگار دوامـي نـدارد و عاقبـت حيـات رو بـه . ويشماردانسان برمي

فناست و انسان نيز براي مردن آفريده شده است:

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



راحــــل أنــــت والليــــالي تـــــــزول ج

ـــاء ـــك البق ر ب ـــ ــــل ومض الطوي

ـــيضيب الشـــجاع ـــق الب ـــي فيعتن ق ج

وال آمــــــــــل و ال مـــــــأمول

النــاس فــي الزمــان فنــــاء يــةغــا ج

ـول يـــةوكـــذا غـــا ون الذبـــ الغضـــ

إنمـــا المـــرء للمنيـــــة مخبـــــوء ج

ـــــول ــــن تســــتجم الخي وللطع

ـــت لت ذا جف ـــدنيا إن واصـــ ــــي ال ه ج

ـــالال ـــذا م ــــول ه ـــا عطب كأنه

كــــل بــــــاك يبكــــي عليــــه و إن ج

طــــال بقـــاء و الثاكـــل المثكـــول

ــــي ــــن ترق ـــام أي ـــالي الحم ـــا يب م ج

ــول ــاطم غ ــن ف ــت اب ـــا غال بعدم

)2،78ج تا:بي (ديوان،ضـرر و ةاز اين سرا كوچ خواهي كرد. روزگار هم دوامي ندارد. زندگي طوالني مايـ

ماند كه با شمشير هـم آغـوش شـود و نـه نه انسان شجاعي باقي مي/ زيان توستشـوند، هايي كه پژمـرده مـيپايان زندگي نيز بسان شاخه/ آرزويي و نه آرزومندي

مرگ است. اسب تازي هم كـه پـرورش جنگـي ةآدميزاد طعم/ نابودي و فنا استو عادت دنياست كه اگر با يكي سر شيوه /عاقبت هدف تير و نيزه خواهد بود ،يابد

يوصل دارد با ديگري سر ناسازگاري و تندي و گويي كه اين دنيا همچون زيبارويهر گرياني روزي بر خـود او خواهنـد گريسـت و هـر داغـداري روزي /وفا استبي

ديگران در غم از دست رفتن خود او خواهند نشست اگر چـه زنـدگي او طـوالني رود بعد از اينكه فرزند فاطمـه را از دهد كه كجا ميميتي نميغول مرگ اه/ باشد

.پاي درآورد

هاي بعـد آشـكارتر اين رويكرد در شعر رثاي حسيني گسترش پيدا كرد و در سالشد. البته شايد اين جريان فكري در شعر رثاي حسيني طبيعـي باشـد و آن را در

ادي را پيرامون هسـتي و زي همه عصرها نزد عامه مردم ببينيم. زيرا مرگ سؤاالتانگيزد كه اين سـؤاالت ذهنيـت خاصـي را در نگـاه بـه حـوادث و ميسرنوشت بر

آورد.رويدادها به وجود مي

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



نتقام و خونخواهي مهدي موعود(عج)اب)-3

-عصر عباسـي اول -انتقام مهدي از قاتالن، از قرن سوم ةاشاره شد كه انديش قبالدر اين دوره نيز بعضي از شاعران بودند كه در رثاي خود در شعر شعرا آشكار شد.

كردنـد. علـي بـن إسـحاق بر حسين، از اين انديشه در اشـعار خـود اسـتفاده مـيكه بيشتر شعرش درباره خاندان پيامبر است، معتقد است كه ه) 318-352(زاهي

فت:قائم خود از ظالمان و ستمگران انتقام خواهد گر ةخداوند به زودي به وسيل وســوف يــديل اهللا مــن كــل ظــالم

ج

ــاهرا ــق ظ ــن الح ــدل يعل ــائم ع بق

) 59 ،2ج :م1988 (شبر،

گوي خود را، بر هر ظالم و ستمكاري پيشه و حقيقت به زودي خداوند قائم عدالت گرداند.پيروز مي

ن اسـت، از ديگر شاعراني كه منتظر انتقام و خونخواهي مهـدي موعـود از دشـمناعبـاس را از قـاتالن كـافي اسـت. ايشـان انتقـام بنـي ه)428(متوفيمهيار ديلمي

اي است كه داغ دلش را با انتقام مهدي تسكين دهد:داند و در انتظار لحظهنميـــــــي ـــــــل اهللا لكنن ــــــــد فع وق

ج

ــــم تبــــرد أري كبــــدي بعــــد ل

معي لقـــــــائكم دعــــــــو ةبســـــــ ج

ــــا ــــي له ـــــد يلب ــــل مستنج ك

)300 ،1ج: م1925 (ديوان،

انتقام خون شهداي كربال را گرفت امـا مـن جگـرم را )به دست عباسيان(خداوند بينم كه از اين انتقام هنوز آرام نگرفته است/ شنيدم كه قـائم شـما را دعـوتي مي

.گويداست به سوي عدالت و هر ياريگري به آن دعوت لبيك مي

گاري و نجات در آخرت:رست ةانديشب)-4

هاي شعر رثاي حسـيني رستگاري و نجات در آخرت، يكي ديگر از ويژگي ةانديش) با خطـاب قـرار دادن اهـل بيـت(ع)، ه360يا ه350 است. كشاجم (متوفي سال

كنـد و دوسـتي و محبـت هاي خود معرفي ميثنا و ستايش مديحه ةايشان را مايشمارد و بر اين باور است در روز قيامت برميآنها را، عامل نجات و رستگاري خود

كه به بركت همين دوستي و محبت گناهان وي بخشيده خواهند شد.

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



طهـــرتم فكنـــتم مـــديح المـــديح ج

ـــاء ـــاء الهج واكم هج ـــ ـــان س وك

يت بحـــــبكم مـــــا علـــــ ـيقضـــــ ج

اء ـــ ـــل القض ـــت لفص ـــا دعي إذا م

ذنوبـــــــي بــــــهوأيقنــــــت أن ج

ــــاء قوط الهبـ ـــي ســـ تســـاقط عن

)7م:1957ديوان،(نكـوهش/ روزي كـه بـراي ةستايش و ثنائيد و ديگران ماي ةپاك شديد و خود ماي

خواهم گفت: آنچه برعهده داشتم بـه بركـت ، شوم دهمحاكمه به درگاه الهي خوانا دوسـتي و محبـت شـما من يقين دارم كه گناهان مـن بـ /دوستي شما ادا كردم

.مانند برگ درختان ريخته خواهد شد

خـود بـر اهـل ةعلي بن إسحاق زاهي اميدوار است كه به خاطر گريه و غم و اندوبيت(ع)، در روز قيامت از سنگيني گناهانش كاسته شـود و شـفاعت پيـامبر (ص)

نصيبش گردد: وإنـــا لنرجـــو اهللا بـــالحزن والبكـــا

ج

ــم أن ي ــائراله يئات الكب ــ ــط الس ح

ـــفاعة جدهــــم ـــيهم ش ـــا ف ويرزقن ج

ــــر ـــك ذخائ ـــذناها لتل ـــا اتخ فإن

)59 ،2ج :م1988 شبر،(

مـا بـزرگما با اندوه و گريه بر آنها اميد داريم كـه خداونـد از سـنگيني گناهـان بـراي آن گناهـان بكاهد/ وشفاعت جدشان را نصيب ما كند زيرا مـا شـفاعتش را

.ذخيره خود قرار داديم

گناهانش ةتقرب به اهل بيت و كفار ةهاي خود را وسيلصاحب بن عباد نيز مديحه گويد:قرار داده و مي

ـــدائحي ـــذنوب م ـــر ال ـــت تكفي وجعل ج

اد آل النبــي المرســـل ةفــي ســ

ادة حــازوا المفــاخر ةقـــاد فــي ســ ج

ل ا الفخــار بمقــول وورقــو بمنصــ

ـــا ـــاد به ـــن عب ــــ رام اب ـــي إل يقرب ج

اداته فأنــت بحســــن مكمــل ســ

)135 ، ص2(همان، ج

گناهانم قرار دادم/ ةام، كفارسادات خاندان پيامبر سروده ةهايي را كه دربارمديحههـا و و افتخار را با گفتهسادات و پيشواياني كه به مفاخر دست يافتند و سربلندي

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



عباد بدين وسيله خواست كه به سادات و سـروران شمشيرهاي خود باال بردند/ ابن .خود تقرب جويد. پس تو داراي رفتاري نيكو و شايسته هستي

بر اين باور است كه اگر كسـي در ايـن دنيـا بـر اهـل بيـت ه)420-487(جبرابنخواهـد را خواهد ديد. وي از خداوند مي بگريد، در فرداي قيامت پاداش گريه خود

محبت اهل بيت را سپر گناهانش قرار دهد و شكستي را كه از ناحيه ستمكاران و آنها قرار ندهد: ةقاتالن اهل بيت به او رسيده جبران كند و او را در زمر

ــدا ــاهم غ ــوم تلق ــي الي ــبكهم ف إن ت ج

ـــحاك ـــفر ض ـــه مس ـــي بوج عين

ـــا رب ـــي ي ـــل حـــبهم ل ـــةفاجع جن ج

مـــن موبقـــات الظلـــم واإلشـــراك

واجبـــر بهـــا الجبـــري رب و بـــره ج

ــــاك ـــدمائهم سف ـــالم ل ـــن ظ م

ــــــد ـــــداء آل محمـ ـــــم إذا أع وبه ج

ـــاك ـــد بفك ـــونهم فج ـــت ره غلق

)317 ،4ج :ه1410 (االميني،

اي خـرم بـه پـا مروز در سوگ آنان اشك ماتم بريزي، فرداي قيامت با چهـرهاگر ااين مهر و محبت را در برابر گناهان و شرك، همچون سپري خيزي/ پروردگارامي

كاري كه خون آنان را ريخـت قرار بده/ و شكست جبري را ترميم كن و از هر سيهشود، مرا ي دشمنان باز نميبري گردان/ و در آن روز كه غل و زنجير از دست و پا

.به بركت اهل بيت، رهايي ببخش و نجاتم بده

انتقام اخرويب)-5

هاي شعر رثاي حسيني اين دوره، كه به طـور جـدي از نيمـه يكي ديگر از ويژگيشعرا در شـعر .دوم قرن چهارم هجري ظهور پيدا كرد، انديشه انتقام اخروي است

فاجعه و تقرب به خدا به خاطر اميد به ثواب و خود، به بر شمردن فضائل و تصوير ه)320 -357(كردنـد. شـايد ابـوفراس حمـدانيداخل شدن به بهشت بسنده مي

ةانتقام اخروي در شعرش آشكار شد. وي در قصـيد ةاولين شاعري باشد كه انديشت كـه ) بر اين باور اسـ1»(و أملي لهم إن كيدي متين« يقرآن ةخود، بر اساس آي

دهد تا در روز رستاخيز آنها را مؤاخذه كند و خـود خداوند ستمگران را مهلت مي

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



نيز براي گرفتار نشدن به عذاب اخروي، دست به دعا برداشته و خود را از قـاتالن داند:حسين جدا كرده و دوستدار پيامبر و آل بيتش مي

ــــين ــــوم بع ــــا ي ــــان و إنم اهللا ك ج

ــــم الظ ــــي لظل ـــــن اهللايمل المي

ـــــــتم ــــــــوا أوالده أن أظنن تقتل ج

يظلكـــم يـــوم المعـــاد لــــواه و

ــــي ــــا رب إن ــــد ي ــــداهم مهت به ج

واه ـــ ـــدي بس ـــوم اله ـــدي ي الأهت

ـــه ـــذي يهـــوي النبـــي وآل أهـــوي ال ج

ـــدا وأشـــنأ كـــل مـــن يشـــناه أب

)346 :م1999 (ديوان،

روزي كه او در پناه خداوند بـود و خداونـد سـتمگران را بـراي سـتمگري، مهلـت كشيد و در روز رسـتاخيز درفـش او، آيا گمان كرديد كه فرزندانش را مي دهد/مي

مـن بـا هـدايت آنهـا، ره يـافتم و !آورد/ پروردگاراشما را زير سايه خود، گرد ميهمــواره ديگــران هــدايت نشــدم/ ةهــدايت شــدم و در هنگــام هــدايت بــه وســيل

دارم و دشـمنان و كينـه توزانشـان را دوستداران پيامبر و خاندانش را دوست مـي .دشمن

كنند، از ديگر شاعراني كه جزاي قيامت و انتقام الهي را جايگزين انتقام دنيوي ميگويد: اي در رثاي حسين ميتوان به صاحب بن عباد اشاره كرد. وي در قصيدهميخواهـد كـه از فريادكنـان از خداونـد مـي احضرت زهر ،شودتي محشر به پا ميوق

قاتالن انتقام بگيرد. مالك جهنم نيز به دستور خداوند آنـان را بـر اسـاس اعمـال نمايد:افكند و مجازات ميزشتشان به آتش دوزخ مي

ــ ــتمس الحك ــراء تل ــأتي الزه وف ت ــ ـس ج

ر ـــــل م إذا حــــان محشــــ التعدي

ـــــح أوال ـــــا رب ذب وتنــــــــادي ي ج

ـــديل ـــر م ـــت خي ـــاذا وأن دي لم

فينادي بمالك ألهــب النــا ج

ـــول ـــل الغل ـــذ بأه ـــج وخ ر وأج

ــــنه ـــان مــ ـــا ك ـــل بم ـــازي ك ويج ج

ـــاب التخليـــد والتنكيـــل ـــن عق م

)267 م:1974 ديوان،(

تقاضاي انتقـام و (زماني كه محشر بر پا شود، حضرت زهرا خواهد آمد و از قاضي چرا بـا اينكـه تـو !دهد كه خداياخواهد/ حضرت زهرا فرياد سرميمي )قصاص را

دهد كه اي را ندا ميبهترين ياروي، فرزندانم قرباني و كشته شدند/ خداوند فرشته

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



كن و برافروز و دشمنان و بدخواهان را مؤاخذه كن/ وهر كسي بـا ورآتش را شعله .شودعقابي دردناك و هميشگي بخاطر گناهاني كه از او سر زد، مجازات مي

نتيجه

تـوان چنـين با بررسي محتوايي اشعار سرودة شده در رثاي امـام حسـين(ع) مـي نتيجه گرفت:

تلفيـق شـده و بـا دورن مايـة در اشعار حسيني، زبان عاطفي و حماسي با هـم - انديشة ديني شاعر سازگار است.

روحية مقاومت، پايداري و ايثار در شعر شاعران شيعي دميدة شده و در زندگي - فردي و اجتماعي آنها كامال نفوذ كرده است.

هاي نگاة شعرا به حادثة عاشورا، نگاة يكساني نيست و شعرا در قصائد خود جنبه - اند.هاي مختلفي را به خوانندگان منتقل كردهنظر گرفته و پياممتفاوتي را در

شعر رثاي حسيني در برخي اغراض خود، مشـترك ميـان دو دوره و در برخـي - ديگر متفاوت بوده است.

عباس را منتقمـان به دولت عباسي تالش نمودند تا بني ةبرخي از شاعران وابست -شاعران اهل بيت و تهاجم سـخت ةقابلخون امام حسين(ع) معرفي كنند ولي با م

آنان روبرو شدند.هـاي علـوي و حسـيني را ها و آرماناند ارزششعراي حسيني به خوبي توانسته -

هاي آينده انتقال دهند.حفظ و آنها را به نسلصراحت لهجة شاعران شيعي، ربط حادثة كربال به شـوراي سـقيفه، طغيـان بـر -

وان ادامه دهندگان راه امويان در كنار خشم و نفرت از عباس و هجو آنها به عنبني باشد.در اين عصر مي امويان از مشخصات شعر حسيني

هاي حاكم بـر روح شعر اين دوره، بيانگر غم و اندوه، احساس و عاطفه و دغدغه -شاعر بوده و به مانند يك تابلوي نقاشي، اوضاع و احوال حاكم بر جامعة آن روزگار

بر ديدگان همگان قرار مي دهد.را در برا

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



هانوشتپي

/ قلـمو 183/ (اعـراف گمان تدبير من متـين اسـتدهيم بيبه آنان مهلت مي -145(.

منابع

قرآن. 1

العمـده فـي محاسـن الشـعر و آدابـه و )،م.1981(علي الحسن و، ابالقيروانيرشيقابن. 2 .ارالجبلبيروت: د .الدين عبدالحميدتحقيق محمدمحيي .نقده

سـةدعبل بن علي الخزاعي شـاعر آل بيـت درا )،م.1984ه/1404( األشتر، عبدالكريم. 3 ، دمشق: دارالفكر.الطبعة الثالثة .لحياته و شعرهتحليلية

و لسنةالغدير في الكتاب و ا )،ش.1376ه/1410(. األميني النجفي، عبد الحسين أحمد. 4 .ميةب االسالطهران: دار الكت .الطبعة الرابعة .االدب

داراالرقـم :بيـروت .تحقيق و ضبط الدكتور عمر فـاروق الطبـاع .تابي .المعتزديوان ابن. 5 .ابي االرقمبن

بيروت: داربيروت. )،.م1980/ ه1400( هانئ االندلسيديوان ابن. 6

بيـروت: دارالكتـاب .شرح خليل الدويهي )،.م1999/ ه1420( الحمدانيديوان ابوفراس. 7 .ربيالع

الطبعـة .تحقيق عبد الصاحب عمـران الـدجيلي )،.م1989(لي الخزاعي ديوان دعبل بن. 8

بيروت: دارالكتاب اللبناني. .الثالثة

.لمطبعةاالدبيةا بيروت: شرح احمد عباس االزهري. .تابي .ديوان الشريف الرضي. 9

. الطبعـة الثانيـةتحقيق محمد حسين آل ياسـين. )،م.1974( ديوان صاحب بن العباد. 10 بيروت: دارالقلم.

جمع و تبويب محمد هادي )،م.1964ه/1383( ديوان طالئع بن زريك الملك صالح. 11 .المكتبة االهليةالنجف االشرف: .االوليالطبعة .االميني

الرياض. معةجا مكتبةعربستان: )،م.1957(ديوان كشاجم . 12

.يةقاهره: دارالكتب المصر .االولي لطبعةا ،)م.1925ه/1344( ديوان مهيار الديلمي. 13

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9



بر، جــواد. 14 مــن القــرن االول أدب الطــف أو شــعراء الحســين)، م.1988ه/1409( شــ بيروت: دارالمرتضي. .الهجري حتي القرن الرابع عشر

جمع و تحقيق الطيـب العشـاش. )،م1981/ ه1401( منصور النمري شعر (ديوان). 15 .عةطبادمشق: دار المعارف لل

.از ديدگاه جديـد امام حسينارزيابي انقالب )،ش.1379( الدين، محمدمهديشمس. 16 .امؤسسه فرهنگي هنري الست فرد :تهران. چاپ اول. مترجم مهدي پيشوايي

الطبعـة .واقعة كـربالء فـي الوجـدان الشـعبي )،م.2008( الدين، محمد مهديشمس. 17

. : دار الكتاب االسالميجابي .الثانية

قـم: انتشـارات .عزاي حسـين از آدم تـا زمـان مـا )،ه.1403( شهرستاني، سيدصالح. 18 .حسينيه عمار زاده

.القاهره: دارالمعارف .تاريخ االدب العربي )،.م1960( ضيف، شوقي. 19

.دارالمعارف :مصر .الرثاء )،م.1979( ضيف، شوقي. 20

.مطبعة السعادةمصر: .نيةطبعة الثاال .ادب الشيعة )،ه.1388(طه، حميد عبدالحسيب . 21

.األطهار ئمةلدررأخبار اال معةبحار األنوار الجا )،م.1983/ه1403( مجلسي، محمد باقر. 22 مؤسسة الوفاء.: بيروت

دانشنامه شعر عاشورايي: انقـالب حسـيني در شـعر )، ش.1383( محمدزاده، مرضيه. 23 .د اسالميتهران: وزارت فرهنگ و ارشا .شاعران عرب و عجم

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.lu.a

c.ir

at 4

:57

IRS

T o

n T

hurs

day

Janu

ary

24th

201

9


Documents

å! åÏæ#$ Ñ%&Ç '(Ç)*+, -./+0 æ '$Ñ#1 '$%67 #87 ÑÏ 9Ú: 2.34 ... · $.!12 /32ÑÏ 4Ú5 6+78 ã!)Ç í!9Ñ ÑÏ å:# åÏæ/. Ñ!"#Ç $%Ç&'() *+,(- æ $.Ñ/0 6i 47 ÒÇ lÜJm

å! åÏæ#$ Ñ%&Ç '(Ç)+, -./+0 æ '$Ñ#1 '$%67 #87 ÑÏ 9Ú: 2.34 ... · $.!12 /32ÑÏ 4Ú5 6+78 ã!)Ç í!9Ñ ÑÏ å:# åÏæ/. Ñ!"#Ç $%Ç&'() +,(- æ $.Ñ/0 6i 47 ÒÇ lÜJm