Å‡ ‡‰ÛÎiÌ‡ · сынамі рашаў задачы, множачы шасьцізначныя на сямізначныя лічбы. Неяк загуляў я й доўга

Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода

‡‰Å‡‡‰ÛÎiÌ‡

‰ÛÎiÌ‡

5

Шаноўныя чытачкі й іншыя маральнаняўстойлівыя асобы!

Праявіце ўстойлівасьць і не чытайце ў гэтай кнізестаронкі 178—189!

Дарагія бацькі непаўналетніх!Хавайце гэтую кнігу ў недаступным для дзяцей

месцы да дасягненьня паўналецьця!Бедныя інтэрнэт-залежныя!

Не распаўсюджвайце ва ўсясьветным сеціве аднозгаданыя дванаццаць старонак!

Паважаныя астатнія грамадзяне!Не чытайце гэтыя старонкі ўголас у грамадзкімтранспарце, са сцэны, падчас дажынак і іншых

масавых гуляньняў!Непадкупныя пракуроры й судзьдзі!

Не вырывайце вышэйзгаданыя старонкі зкантэксту й не судзіце сувора тых, хто ўсё ж будзе

чытаць іх уголас!Вельмішаноўныя чытачы старонак 5—254!

Віншуем вас з новай сустрэчай са свабоднымпаэтам і паэтам свабоды!

Раней Рыгор Барадулін даваў «Свабодзе» сур’ёзныяінтэрвію, пасьля чытаў ля мікрафона мілагучныя

вершы й пераклады, затым пачаў пісаць эсэ награмадзка значныя (с. 160—177) і

агульначалавечыя тэмы (с. 178—189). Але завясной прыйшло лета 2004 году, і дзядзька Рыгор

штодня стаў круціць дуліны ў эфіры старым іновым сябрам і знаёмцам, а пасьля агледзеўся й наадным дыханьні паслаў яшчэ паўсотні паветраных

пацалункаў журналістам і слухачам «Свабоды».Мы былі аслупянелі й вось выдалі кнігу — а шторабіць? Паэты, як вядома, не даюць пацалункаў

без узаемнай любові, у якой мы расьпісваемся —бяз дулі ў кішэні.

Аляксандар Лукашук,неаб’ектыўны пэрсанаж дуліны на с. 236

ÇÂÎ¸Ï¥ Ô‡‚ÂÚ‡Ì˚fl Ô‡ˆ‡ÎÛÌÍ¥

ДУЛІНА АД БАРАДУЛІНА. (Бібліятэка Свабоды.ХХІ стагодзьдзе). — Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода, 2004. — 254 с.: іл.

Аўтар праекту, рэдактарі ўкладальнік Аляксандар УліцёнакМастак Генадзь МацурКарэктар Аляксандра МакавікНабор Вольга КурбатаваФота Сяргей Шапран

© Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода, 2004

ISBN 0929849-06-X

Дуліны ад 1 чэрвеняда 31 жніўня 2004

ÎÂÚ‡

Á Å‡‡‰ÛÎ¥Ì˚Ï

9

8

‰ Û Î i Ì ‡ ‡ ‰ Å ‡ ‡ ‰ Û Î i Ì ‡ ‰ Û Î i Ì ‡ ‡ ‰ Å ‡ ‡ ‰ Û Î i Ì ‡

Хто зьведаў рызыкі й страху смак,Баіцца нават уласнага норава.І «Горны дубняк»Не памог ніякЗрабіць Міхасём Міхаіла Ягорава…

å¥ı‡¥Î

ü„Ó‡Ÿ

Дваццацігодзьдзе пачатку вайны.Трансьляцыя з паседжаньня ў Крамлі.Міхаіл Ягораў кажа: «Закрапілі мы зна-мя і ўвідзілі Бярлін на ладані…» Уразілагаворка героя, і недзе закралася думка,а ці не зямляк ён раптам, ці не беларус.Празь нейкі час паехаў я ў Рудню, штона Смаленшчыне, да Міхаіла Ягорава.Не застаў. Ён паехаў у Віцебск, я сьле-дам. Застаў у віцебскім таварыстве«Веды». Убачыўшы фотаапарат у Міха-ся Мінковіча, як адрэзаў:— Запісвацца на магнітафон ня буду. Нямаю часу.Прапануем перакусіць у буфэце гась-цініцы «Дзьвіна». Угаварылі. На стале«Горны дубняк». Наліваем, выпіваем.Герой пачынае хіліць галаву на буфэт-ны столік. А я пачынаю сваё: «Ну вы ўсёж беларус?» Раптам Ягораў цьверазее і,лёгка ўстаўшы з-за стала, рапартуе: «Не,я рускі».Пасьля ня помню ўжо якой пляшкіМіхаіл сказаў, што дзед быў беларус. Дытут буфэт на абед зачынілі. Так «Горныдубняк» і не перамог героя. Мне заста-валася толькі канстатаваць:

11

10


Станіслаў Шушкевіч у гісторыю навукі сваімі ад-крыцьцямі ўвайшоў трывала й надоўга. А яшчэтрывалей і даўжэй увайшоў дасьведчаны вучоны,нашчадны інтэлігент у гісторыю закрыцьцём са-вецкай імпэрыі. Падпісаць прысуд імпэрыі зланаканавана было якраз сыну беларускага паэта, якіадседзеў увесь тэрмін у сталінскіх лягерах. Шуш-кевіч, Краўчук, Ельцын — добры саюз, трывалызьвяз трох народаў. Мяноўна гэты саюз, а не «еди-ный, могучий» даў волю іншым народам, якіх та-бунна называлі адным паняцьцем — савецкі на-род. Як з казкі тром асілкам, тром мужным сынам

трох народаў трэба дзякаваць. Як там ва Ўкраінеці ў Расеі дзячылі, гэта справа іхняя. А восьСтаніслава Шушкевіча ўшанавалі як нідзе ў сьве-це. Прэзыдэнт асабіста ўпарадчыў пэнсію сьпіке-ру Вярхоўнага Савету. Яна не дацягвае да паўтарадаляра. Станіславу Станіслававічу трэба рабіцьплатную апэрацыю на воку. Калі б разьлічваццаграшыма пэнсійнымі, трэба аддаць пэнсію за 40гадоў. А колькі Бог дасьць гадоў, невядома. Такаяпэнсія — помста рамантыку са шчодрай душой адагрэсіўных настальгійцаў па Савецкім Саюзе.Васіль Быкаў у свой час папярэджваў Шушкевічанаконт камуністаў. Але ўзьнёслы рамантык быўупэўнены, што яны не ўваскрэснуць. І вось вынік.Гэта як гульня ў шахматы з вар’ятам. Пакуль бу-дзеш абдумваць ход, а ён цябе дошкай па галаве. Іў мяне склаліся радкі:

ëÚ‡Ì¥ÒÎ‡Ÿ òÛ¯ÍÂ‚¥˜

Лягчэй напэўна Гімалаі зрыць,Чым навучыць —І сьпікер ведаў гэта, —На беларускай мове гаварыцьТаварышаў зь Вярхоўнага Савета.Інтэлігент паверыў сам сабе,Што масла згоды з бурбалак саб’е!Ды зьбілі з тропу бурбалкі самога,Не ўратавала сьпікерская тога.Дасьведчана засьведчана вякамі —Рамантык не дамовіцца з ваўкамі…

13

12


ìÎ‡‰Á¥ÏÂ ò‡ı‡‚Âˆ

У Маскве выходзіла адна зьпершых анталёгіяў беларускаепаэзіі. Твардоўскі, ня дужаахвочы да перакладаў, пераклаўколькі вершаў маладога паэта. Івыйшаў том. Але зь яго выпаўадзін вершатворца, бо ў біяг-рафічнай даведцы значылася,што аўтар пачаў пісаць прозу.Паэтам гэтым стаўся ЎладзімерШахавец. Ён пасьля жартаваў,што з даведкай атрымаласяамаль як у показцы: «Украўцыган кабылу, а жарабяпакінуў».Уладзімер Шахавец працаваў і ўвыдавецтве «Беларусь», а пасьляў «Мастацкай літаратуры». Ячаста казаў, што трэба казаць не«выдавецтва», а «шахавецтва».Нашая рэдакцыя выбраных ізбору твораў разьмяшчалася ўдвух пакоях. Адзіная, дзе загад-чык ня быў членам партыі. І ўадным пакоі з загадчыкамсядзелі яшчэ двое нячленаў —Натальля Давыдзенка й я. Дыкапантаная членша партыі напартсходах як не зь сябе выры-валася, заклікаючы дапільнасьці. Гэта беспартыйныярэдактары намагаюцца выдаць

За што б ні браўся Шахавец,Усё рабіў як клясны спэц.Было ў натуры ШахаўцаДаводзіць справу да канца,Рабіць як сьлед,І заадноУ поўнай чарцы ўбачыць дно.Усё, што выдаў тата Шах,Ня сьпіць на сонных стэляжах.

Сімяона Полацкага, дапушча-юць граматычныя і, штоасабліва страшна, ідэйныяпамылкі, шукаюць ісьціну надне чаркі.Матэматык па адукацыі Шаха-вец быў правобразам кампута-ра. Мне шалёна рабілася, як ён зсынамі рашаў задачы, множачышасьцізначныя на сямізначныялічбы. Неяк загуляў я й доўга незьяўляўся на працу. Начальствапатрабавала кары. І Шахавецпрапанаваў зьняць зь мяне 20адсоткаў прагрэсіўкі. І ў вынікуатрымаў я за прагулы 80 адсот-каў прагрэсіўкі. Ну, вядома,дадому прынёс я мала адсоткаў.Мы любілі свайго загадчыка йназывалі яго тата Шах.

15

14


Алесь Шатэрнік любіць тэхніку. У маладыя гадымарыў пра вэлясыпэд. І вылепіў Леніна, прадаў ікупіў матацыкл. Потым ужо, як пісалі нашыяпалескія празаікі, узьбіўся на машыну. З машынайабыходзіўся па-сяброўску. Аднойчы ехаў на Нарач.Колы спусьцілі. А да вёскі бліжэйшай яшчэ трохікілямэтраў. Ля дарогі стог саломы. Пайшоў, напхаўу колы саломы й такі даехаў да мэты.У руках Алеся слухмянымі робяцца й бронза, ікамень, і гліна. Помнікі, мэмарыяльныя дошкі,фігуры дзяўчат са звабнымі азадачкамі — багатаягаспадарка ў рупліўца. Часам, калі ў каго ўважліваўглядаецца Шатэрнік, прыходзіць думка, ці непрыкідвае ён помнік ці мэмарыяльную дошкуяшчэ жывому. А можа, нешта адчувае. Праўда, угутарках ён вясёлы. Поўны жыцьця, поўны задумаў.

ÄÎÂÒ¸ ò‡Ú˝Ì¥Í

Намерамі Алесь ШатэрнікРадэну мудраму супернік.Але адных намераў мала,Каб Вечнасьць за свайго прымала.

У Алеся час яшчэ ёсьць.

17

16


ëfl„ÂÈ ò‡Ô‡Ì

Пяро і вока вострыя ў Сяргея.Яго сама ідэя разумее.

Калі ты ў кадрПатрапіў да Шапрана,

Пра нэкралёг уласны думаць рана.

Сяргей Шапранпачаў друкавацца з шас-

наццаці гадоў. І вясёла пачына-лася журналісцкая дарога. Так у

шматтыражцы заводу ВЭФ, што ў Рызе,надрукавана было ягонае гумарыстычнае

апавяданьне. Але ўвесь гумар болей быў утым, што зь дзьвюх старонак далі толькі пер-

шую. Згубілі, відаць, другую й не ўсьміхнуліся.Працаваў Шапран і ў «Знамени юности» (пакульрэдактара Кацюшэнку адміністранцы не за-мянілі Гукоўскім), і ў «Имени». Апошні запіс упрацоўнай кніжцы са штотыднёвіка «Бездельник».А цяпер Шапран працуе ў «Белорусской деловойгазете». Сумаваць не даводзіцца, бо ўлада так іглядзіць, каб закрыць незалежную газэту. Дарэ-чы, для «БДГ» Васіль Быкаў ахвотна даваў Сяр-гею Шапрану інтэрвію. У Сяргея добры аль-бом набярэцца фатаздымкаў Быкава. Іапошнія кадры апостала нацыі зрабіў Сяр-

гей.Руплівы й няўседлівы Шапран стара-

ецца пасьпець скрозь, напісацьсёньня, што будзе заўтра. Ма-

ладому сябру напісаў ярадкі:

19

18


É‡Ì‡‰ ó‡Í‡ÁflÌ

Сам

кон

баг

асла

віў

Гана

да Ч

арка

зяна

бы

ць р

аніш

няй

па-

мяц

ь цю

й в

е ча р

овы

м р

озду

ма м

св а

йго

наро

ду. Б

ыць

курд

зкім

паэ

там

. Нев

ыпа

дков

а не

як п

адча

с ра

змов

ы Г

анад

інтэ

ліге

нтна

, але

цьв

ёрда

заў

важ

ыў:

«За

мно

й со

рак

міл

ьё-

наў»

. І н

евы

носн

а ця

жка

нас

іць

у тр

ым

тлів

ым

сэр

цы с

вой

абра

жан

ы к

рай,

сво

й на

род,

мат

чыну

мов

у. Зд

ары

лася

так

,ш

то ў

кур

даў

укра

лі іх

нюю

дзя

ржаў

нась

ць, а

знач

ыць

, і св

а-бо

ду. В

асіл

ь Бы

каў,

хто

адн

ым

зь

перш

ых

бага

слаў

ляў

кніг

іпа

эзіі

Гана

да Ч

арка

зяна

, пры

водз

іў к

урда

ў як

сум

ны п

ры-

клад

таг

о, ш

то р

обіц

ца з

наро

дам

, у я

кога

ням

а св

аёй

дзяр

-ж

авы

. Бел

арус

ь ст

ала

для

курд

зкаг

а па

эта

гась

цінн

ай х

атай

,у

якой

нар

адзі

лася

дач

ушка

ад

бела

руск

ай к

расу

ні, і

нар

а-дж

аюцц

а ве

ршы

, апа

вяда

ньні

.Вы

найш

аў Г

анад

і св

ой ж

анр

у па

эзіі

— ч

арга

ві. П

а-ку

рдзк

угэ

та з

начы

ць «

чаты

ры к

рокі

». У

чар

гаві

й с

ум, і

роз

дум

, ісп

одзе

ў, і ў

сьм

ешка

. Чар

гаві

— р

адня

руб

аі. Я

пер

акла

ў кн

ігуча

ргав

і й я

к бы

рэц

энзі

ю н

апіс

аў:

Чарк

азя н

у с

ваіх

чар

гаві

З па

няй

муд

рас ь

цю в

ізаві

.Ды

цік

авіц

ь м

яне

аж з

анад

та,

Шт

о ск

азаў

бы

Хая

м п

ра Г

анад

а?

21

20


É Â Ì ‡ ‰ Á ¸ ñ¥ÚÓ‚¥˜

Генадзь Цітовіч — нястомны шчырун, апякунбеларускай народнай песьні, быў чалавекам

вясёлым, адкрытым. І ўсё прасіў мяне напісацьна яго рэзкую, дужа рэзкую эпіграму. У задатак

нават ручку з Парыжу прывёз мне. ГенадзьЦітовіч кіраваў славутым хорам. Спачатку

напісаў я як бы ад імя харыстак:

Мы Цітовічавы дочкі,Сумна ў нас праходзяць ночкі.

Родненькі Генадзь ІванычХай часьцей прыходзіць нанач.

Гэта не задаволіла ўтрапёнца. Тады яшчэ аднуспробу зрабіў:

Калісьці сябе аддаваў мэдыцыне,Народны цяпер СССР.Люблю ў мэдыцыне я

Сьпірытус віні,А зь юнымі юны, як зьвер.

Папрасіў запісаць. А бяседа наша вялася запляшкай «Агеньчыку» — быў такі забойны

напой, ад якога полымя гарэла, калі глынеш яго.Маэстра якраз рабіў апрацоўку народнай песьні«Я табун сьцерагу». Ад 50-градусовага «Агеньчы-ку» апрацоўшчык салавее, я нахабнею. І на рагу

партытуры пішу:

Я, ябун, сьцерагуМаладых харыстак.Хоць і сам не магу,

Але ганарысты.

Калі ж назаўтра патэлефанаваў Генадзю Цітовічудадому, звычайна ахвочы да размоваў мой ста-

рэйшы сябра як адсек у слухаўку: «Мыюся,брыюся, бягу ў ЦК».

23

22


З маладых гадоў душагарнулася да паэзіі АляксандраТвардоўскага. Бо яна былаўпэўненай і цьвёрдай у сваімпамкненьні данесьці да чытачапраўду й любоў да жыцьця.Паэзія Твардоўскага роднаяпрозе Быкава. Твардоўсківысока цаніў творчасьцьБыкава, ён адным зь першыхпадтрымаў нашага прарока,надрукаваўшы яго ў «Новоммире».Твардоўскі пачуваў сябебеларусам. Гэта ён, выходзячы зЦК, дзе яго спрабавалі зламіць,любіў паўтараць: «Как говоряту нас, белорусов, пережилилето горячее, переживём иговно собачее».Мова Твардоўскага дыхаебеларушчынай, яна сілкаваласякрывіцкімі каранямі. І мнедумаецца:

Блізкі кожнаму з маленстваНаш спаконны край смаленскі.Сам Твардоўскі не ў нагрузкуМог пісаць па-беларускуІ агніста, й вальнакрыла.Проста часу не хапіла…

ÄÎflÍÒ‡Ì‰‡

í‚‡‰ÓŸÒÍ¥

25

24


Зь юных гадоў партызаніў, потым стараўся

на ніве журналістыкі. Паэт, празаік, даку-

мэнталіст, перакладчык. Гэта Валянцін Та-

рас. Зь ім ніколі ня сумна. Ён увесь, як сьвя-

точны шчупак, нафаршыраваны хохмамі,

падколамі, пад’ялдычкамі. Стараўся не ак-

цэнтавацца на чорным у жыцьці, бо чарна-

ты было ўкоптур. Натуральны гумар і тры-

маў яго, і дагэтуль трымае.

Паехаў Валянцін да сястры ў Польшчу.

Яшчэ ў тую Польшчу, якая не сьпяшалася

будаваць сацыялізм па маскоўскіх праек-

тах. Засеў у ліфце. Сядзеў з паўдня да веча-

ра, пакуль сястра не прыйшла з працы. А

жыхары ішлі ды пыталіся: «Цо пан тутай

робі?» І толькі. Калі сястра адчыніла ліфт,

бо ведала ягоны нораў, Валянцін загара-

чыўся, чаму яму ніхто не паспрыяў. На гэта

сястра коратка кінула: «Таке людзі». І ця-

пер яшчэ, калі Тарас ня хоча сябе заводзіць

з-за нейкае крыўды ці абразы, толькі й за-

ключае: «Таке людзі». А тады ж яго назы-

валі панам, а не таварышам.

У Тараса яшчэ ёсьць талент паказваць тых,

пра каго распавядае, у асобах. Акторскі та-

лент.Шмат мы пісалі адзін аднаму эпіграмаў,

прысьвячэньняў. А прыгадаліся гэтыя радкі:

Ç‡ÎflÌˆ¥Ì í‡‡Ò

Як юны партызан,

Рухавы Тарас.

Ягонае сягоньня — значыць зараз.

А зараз — непазьбежнае сягоньня.

Мычаць паціху вобразы ў загоне.

Перакладзе ён клясыка любога —

Ці Маркеса,

А ці сябе самога.

27

26


å¥ı‡Ò¸

ëÚ‡Î¸ˆÓŸ

Вырай беларускіх паэтаў іпразаікаў пачатку 1960-х

гадоў шчасьлівы быў тым,што ў ім зь першага прылё-

ту быў Міхась Стральцоў, якімеў абсалютны літаратурны

густ. Сказаць пра яго — талент— будзе правільна, асоба —

таксама. Але, бадай, слова «зья-ва» больш акрэсьліць маштабы

Міхася Стральцова. Ён даў інтэ-лектуальны пачатак сучаснай яму

прозе, пачуцьцёвую глыбінюэсэістыцы, шырыню й гарызонт-

насьць крытыцы, акварэльнасьць іадухоўленасьць паэзіі ад клясычнага

радка да вэрлібра.Стральцова расьцягвалі, разьбіралі, як

той Акропаль турысты, сябры, знаёмыя,проста выпадкоўцы, каму хацелася быць

сваім чалавекам у літаратурным працэсе.Міхась перапісаў тоны раманаў, аповесь-

цяў, кніг крытыкі й саветызаваных нары-саў, працуючы ў рэдакцыях газэт і часопісаў.

Але ён ня быў забранзавелым, ня быўсхімнікам. Любіў жыцьцё ва ўсіх праявах. І

чарку браў, не баючыся забаронных пастано-ваў партыі камуністаў. І прыгажуняў заўважаў

сваім замроеным позіркам. Як цяпер чую яго-ны голас, калі ён на маладуху ў целе казаў ласка-

ва: «Цялуха». Трэба было бачыць задуменна скеп-

тычны позірк Міхася, калі ён узгадваў выпінанцаў,якія са скуры вылупліваліся, каб быць заўважаныміцэкоўскімі пастухамі. У Стральцова быў свое-асаблівы, чыста беларускі гумар, пераплецены зьлірычнасьцю, як суровая нітка з ваўнянаю.Міхась задумаў быў напісаць новую рэч. У часопісаханансавалася: «Конь гуляў па волі». Радок зь вясё-лай бяседнай песьні. Бо Міхась Стральцоў любіўволю, не цярпеў ні хамута, ні цугляў, якімі яго ха-цеў ацішыць рэжым.Высока цаніў Міхася Стральцова Васіль Быкаў.Алесь Адамовіч уночы пісаў прадмову да адна-томніка Міхася Стральцова, бо раніцай ляцеў уАмэрыку са сваім фільмам «Ідзі й глядзі». Адна-томнік выходзіў, калі ўжо ня стала Міхася. Ня ста-ла чыста фізычна. А ў духоўным жыцьці нацыі за-стаўся Міхась Стральцоў.Сябру свайму неацэннаму пісаў я ў свой час:

За Гамэра спрачалася сем гарадоў,Тры сэкцыі —За Міхася Стральцова:Празаік Стральцоў,Лірык Стральцоў,Крытык Стральцоў?За Вечнасьцю слова!

Слова ў Вечнасьці канкрэтнае і ўзважанае.

29

28


Кнутс Скуеніекс заставаўся незалежным латыскімпаэтам у самыя змрочныя часіны саветызму. Ісваімі думкамі, і сваімі творамі, і нават выглядамсваім падкрэсьліваў сваю павагу да самастойнасьцісваёй краіны, сваёй мовы, сьцьвярджаў са-маіснасьць творцы.Сумаваў па дассавечанай Латвіі. І, бывала, зь вясё-лай хітрынкай распавядаў пра парасткі культу прырозных рэжымах. Да прыкладу, даваенная Латвіябрала мяса-малочны ўхіл гаспадаркі. Адпаведназьяўляліся лёзунгі. Быў і такі: «У цялятах наша бу-дучыня». А подпіс — геніяльны правадыр, доктарКарліс Ульманіс. Вядома, ня сам Ульманіспадпісваў лёзунг, а падхалімы. Тым самым нармаль-ную думку зьвялі да ўсьмешкі. У любыя часіныпамкненьне самапрызнаных правадыркоў да пры-жыцьцёвай неўміручасьці выклікае сьмех, які скан-чаецца сьлязьмі.

äÌÛÚÒ

Кнутс Скуеніекс бываў частым і жаданым госьцемБеларусі й як сябра і прыхільнік беларушчыны, іяк прэзыдэнт Латыскага ПЭН-цэнтру. Абмень-валіся мы й кнігамі й лістамі. Былі ў мяне й такіярадкі ў гонар высокага сябра:

Железный КнутБыл часто гнут,Но никогда чтоб сломан.Любезный КнутБыл членом плут,Но никогда чтоб словом.

Нішто не зламіла, не сагнула сапраўднага паэта,цьвёрдага латыша.

ëÍÛÂÌ¥ÂÍÒ

31

30


Прыйшла новая, таленавітая, дасьведчаная зьмена.І ўзяла на свае плечы нялёгкую ношку абароныроднага слова. І шчырэе, каб слова нашае вясёлка-ва зазіхцела, далёка пачулася, загучала, памаладзе-ла. Адзін з гэтае зьмены — Міхась Скобла. Мне нятрэба ўзгадваць вясёлы выпадак. Бо заўсёды вясёлай сонечна ад сустрэчы зь Міхасём. Прысьвячаў ямуя й сур’ёзныя, як мне здавалася самому, радкі, іжартаўлівыя. А ў дзень народзінаў у першым годзетрэцяга тысячагодзьдзя хацеў, каб ён паблажліваўсьміхнуўся ад імяніннай хуткамоўкі:

І спаткаўся з кобрай Скобла,І спытаў,Ці ў шкуры цёпла.Кобра Скоблу не сказала,Вяла джала паказала.Ведала, якія ў СкоблыСловаў лютасныя сьцёблы…

å ¥ ı ‡ Ò ¸ ë Í Ó · Î ‡

33

32


Рыгор Сітніца ўмее працаваць і пэндзлем, і пяром,і яшчэ чымсьці. Палотны калярытныя, нацыяналь-ныя. Вершы ўзрушаныя, ранішнія. ЗавіхаеццаСітніца як пэдагог. Сумаваць не даводзіцца. Недаюць. Любіць вандраваць. А значыць, любіць іпрыгоды. Вясёла давялося ў Грэцыі, калі адстаў адпараходу. Па сушы спрабаваў дагнаць на таксі.Потым у небе самалётам.Нясумна было й сустракаць пасылку ад цешчы зГомелю. Праспаў раніцай сустрэць цягнік, і каліцягнік ужо з Баранавічаў ехаў зноў на Гомель, ула-годзіў правадніцу. Аддалі перадачу — падняць не-магчыма. Ледзь давалок дамоў, а там кнігі, бэстсэ-леры. Нядоўга хапіла дарыць сябрам, калі пры-ходзіў у госьці. Дый цешчыны падарункі праз двадні адгукнуліся.Галоўнае, што Рыгор Сітніца не адстаў ад свайгопараходу ў творчасьці. І пасылку ад Музы не прас-паў, у час атрымаў. Маладзейшаму сябру й суседузнайшліся ў мяне радкі:

ê˚„Ó ë¥ÚÌ¥ˆ‡

Бягу

ць п

арна

капы

тні

цыЎ

заг

он х

утчэ

й да

Сіт

ніцы

.А

ён м

алю

е па

д ах

вот

уП

арт

рэт

псы

халя

гічны

пло

ту,

Каб

да я

го ў

лю

бую

бур

у

Платы Сітніца малюе трывалыя, яны вытрымаюцьлюбую сьпіну.Н

адзе

йна

пры

слан

іць

нат

уру.

35

34


Ä‚¥ ë¥È„

Жыць з вачыма блакітныміі ня горбіцца

хочаццанават дыму

але дамаходзтваужо з маленства

прывучае яговывівацца струменьчыкамі.

Гэта радкі верша зь нізкі «З адведзінаў Беларусі»таленавіта самабытнага эстонскага паэта АрвіСійга. Нізка пісалася на пачатку 80-х гадоў міну-лага стагодзьдзя. Эстонскі сябра ня горбіўся ні дум-кай, ні ўчынкам, чаго й нам жадаў, нават дыму на-шаму. Нават знакі прыпынку адкінуў, каб яны незаціскалі вольнае слова ў нейкія казённыя рамкі.У Беларусі паэта ўразіла спакойная краса нашайпрыроды, нечым блізкай да эстонскае. Уразіла йабыякавасьць як не бальшыні да роднай мовы, дароднай культуры. У лісьце Арві Сійг пісаў мне:

«Адначасова, як бачыш, дасылаю табе свае вершы,навеяныя наведаньнем тваёй Радзімы. Спачаткумне здалося, што яны будуць канкрэтныя, ды дзетам — на паперу яны клаліся агульналюдзкімі. Дыймой пункт позірку й манера пісьма зьмяніліся…»Мы звыклі было да абавязковых паездачных віталь-на-замілавальных вершаў пра той край, які наве-даў паэт. А эстонскі паэт даў прыклад, даў урок, якпа-свойму трэба бачыць, думаць, пісаць. Не празаводы, не пра калгасы пісаў Арві Сійг. А так ак-рэсьліў месца народзінаў радкоў:

Недзе ў краізьніклых журавін

і самотнага жураўля.

І разважае, заўважае:

вакно — гэта ж дзьверы сьвятлавогнішча нібыта перасаджанае сэрца

Перакладаючы вольныя вершы вальнадумнага па-эта, я ўсё-ткі зарыфмаваў свае радкі, прысьвечаныясябру:

Па вятрах, аблоках, па травеВучыць слова Арві Сійг ласкава,

Як і сам, хадзіць на галаве.На сваіх дваіх кульгае слава.

Славе рупіць хоць крыху разьвеяцца.Не дагоніць Сійга,

Дык сагрэецца.

37

36


Ç‡Ò¥Î¸ ëfiÏÛı‡

Цэлую бібліятэку ці, як у нас казалі, мех з торбач-кай пераклаў Васіль Сёмуха. Усясьветныя клясыкізагаварылі па-беларуску. Пры саветах быў падаз-ронай асобай, акружанай асаблівай увагай адпавед-ных органаў (вядома, не палавых). Ведаў шмат мо-ваў, а не хацеў разумець адной, на якой яго хілілідапамагаць выкрываць ворагаў. Сябраваў з ідэйнахісткімі элемэнтамі. І таму нават клясыка мінулыхстагодзьдзяў у перакладах Сёмухі пахла антысаве-тызмам. Што ні рабіла выдавецтва, каб ня выдаць«Фаўста» Гётэ. І памер вялікі, і грошай няма, і за-казныя рэцэнзэнты капалі глыбока й мелі заўвагі,якіх і самі не разумелі. Але так трэба было.

Сёмуха пайшоў на пад’ялдычваньне — пераклаў

лірыку Карла Маркса, а не «Капітал». Відаць, і яго

грэў анэкдот. У габрэйскай сям’і сын пытаецца ў

маці, хто такі Карл Маркс. Маці адказвае — эка-

наміст. Сын дапытваецца далей: «Як наша цёця

Сара?» Маці ўдакладняе: «Борачка, наша цёця Сара

старшы эканаміст». Больш часу ў перакладчыка

пайшло на барацьбу з паслушнікамі бальшавіцка-

га рэжыму, на чаканьне, на спробы абхітрыць

пільных пастухоў, чым на сам пераклад. Але ён не

здаваўся, не апускаў пяро й перамог.

Амаль не друкуюць Васіля Сёмуху й пры цяпераш-няй уладзе. Выйшла два выданьні — адно ў Амэ-рыцы, другое ў Польшчы. Праўда, выручае інтэр-нэт. Але ўсё на замежных сайтах. А беларускагасайту ў Васіля няма. Ды ён усьміхаецца: «Хай нічо-га ня плацяць, але нічога зь мяне не бяруць». Бела-рускі варыянт аптымізму. Свайму даўняму сябрупісаў я й сур’ёзныя прысьвячэньні, і вясёлыя.Напісалася й такое:

З палескаю цягавітасьцю,Да сябе ня маючы літасьці,Варочае СёмухаНа рацэ разнамоўя крыгі.На ўсё хапаеДасьведчанай панавітасьці —Ад лірыкі Карла МарксаДа Вечнай Кнігі.

Хай яшчэ доўга хапае. Бо тога на ўсё хапае, каго нехапае зайздрасьць сьляпая.

39

38


ê˚„Ó ê˝ÎÂÒРыгор Рэлес — апошні габрэйскі паэт, які пішана ідыш. Чалавек ён мудры й вясёлы. Бо толькі

гумар бадай што трымае яго. Калісьці ў Віцебску,як малады журналіст, часта сустракаўся Рэлес з

Пэнам — настаўнікам Шагала. Неяк Пэн расхва-лявана заўважыў пра свайго вучня:

— Я яго вучыў, вучыў, а ён малюе чорт ведае што.— І сапраўды мазьня, — захацеў падтрымаць

старога майстра Рэлес. Ды Пэн адразу ўзарваўся:— Ня ўздумай так казаць!

Рэлес не здаваўся:— У яго людзі й каровы лётаюць.

Пэн працягваў:— Ты пішаш, як усе. У цябе ў вершах людзі

могуць лётаць?— Могуць. Гэта ж у вершах, — пасьмялеў малады

паэт.— Дык вось у Шагала яны лётаюць на палотнах.

Вуха да гэтага прывыкла, а вока не прывыкла йніколі не прывыкне, — скончыў гаворку Пэн.

Рыгор Рэлес — жывая энцыкляпэдыя габрэйскайкультуры, літаратуры, габрэйскага жыцьця.

Энцыкляпэдыя й вясёлая, і сумная, як і саможыцьцё.

Калі ў траўні 2003 году віншаваў я Рыгора Рэлесазь дзевяностагодзьдзем і пажадаў яму сто год,мяне пасьля паправілі. Габрэям жадаюць стодваццаць год. Тады я ўдакладніў пажаданьне

радкамі:

Ад куфра мудрасьці годнаРэлес трымае ключы.

Як і мудрасьць,Надзея ані старэе,

Што да стодваццацігодзьдзя ягонагаНарастуць чытачы —

Успомняць, нарэшце,Мову сваю габрэі.

41

40


І стралец, і лавец, і на дудцы йгрэц. Гэта праЎладзімера Пузыню ў даўніну складзена послаўка.Уладзімер можа зрабіць любое музычнае прычын-дальле. Умее іграць на ўсім, што толькі гук у сабетрымае. У маэстра заўсягды пры сабе жалейка.Маладой вясной давялося мне ляжаць у лякарні. Іаднойчы ў нашую палату пасялілі Пузыню. Яшчэне ўладкаваўшыся, выняў з кішэні жалейку — іўзьняў настрой усім хворым.А было й такое. Адчынялася выстава мастакоў су-полкі «Пагоня». Пузыня на адкрыцьці іграў на сур-ме. Потым выйшаў з мастацкага салёну й на ўвесьпраспэкт пусьціў голас сурмы. А гэта якраз насу-праць будынку, зь якога пры камуністах была Сібірвідаць. Нарабіў перапалоху супрацоўнікам. А яшчэтаксісты дый іншыя кіроўцы пачалі сыгналіць.Людзі спыняюцца й пытаюцца: «Няўжо ўжо?..»Вясёламу заклінальніку зыкаў Пузыню й радкі зусьмешкай:

ìÎ‡‰Á¥ÏÂ

è Û Á ˚ Ì fl

Маэстра гоніць прэч нуду.

З зануды выхітрыць дуду.

З былых цэкоўскіх дундукоў

Наробіць для чарцей смыкоў.

Усё пяе ў руках Пузыні.

Зь ім род крывіцкі не загіне.

Бо без музыкі, без дуды

І думкі ходзяць не туды!

43

42


Утрапёны паэт, закончаны лірык Пятро Прыходзь-ка ваяваў, быў палітруком роты, ваенным жур-налістам. Натура шчырая, адкрытая. З Прыходзь-кам здараліся вясёлыя гісторыі. Не крыўдаваў ён,калі ў застольлі яго называлі паўлітруком. Паехалагрупа беларускіх паэтаў выступаць у калгасы.Толькі закончылася вайна. Маладыя ўдовы, мала-дыя дзяўчаты ласа паглядалі на статнага й дужагаПрыходзьку, на мужчыну, што называецца, кроў зканьяком. А ён пачынае чытаць:

І кожны вечар на спатканьнеХаджу да шэрых да бяроз…

Ня вытрывала дзябёлая ўдава, салодка пацягнула-ся дый перабіла лірыка: «Прыйшоў бы ты наначда мяне, болей бы толку было». Вечар лірыкі па-вярнуўся на вечар гумару.

Быў гумар і такі. Толькі разьвянчалі культ асобыСталіна. Група паэтаў выступае па тэлебачаньні знагоды Дня перамогі. Прыходзька ўпэўнена чытаесвой каронны верш:

Дзе прайшлі салдаты, Сталіна сыны…

Спахопліваецца й папраўляе сябе: Леніна сыны.Партыі сыны… Ідуць дадому. Па дарозе Прыходзь-ка пытаецца: «Што мне цяпер будзе?» Мудры йзьедлівы Навум Кісьлік спакойна адказвае: «Расст-раляюць!»Зь Пятром Прыходзькам даводзілася й мне пра-цаваць у выдавецтве, езьдзіць выступаць. Заўсёдыён быў шчырым і непасрэдным. Яму й напісаў ятакое:

Хай крытыкі затупяць пёркі,Нястомна хрыпнучы ў заклёнах,Бадзёрага палітрукаНе адцягнуць ім ад радка, —І ўдзень Прыходзька бачыць зоркіНа каньяку і на пагонах…

èflÚÓ

è˚ıÓ‰Á¸Í‡

45

44


Піліп Пестрак — зацяты рэвалюцыянэр, усё жыць-

цё змагаўся з ворагамі й наяўнымі, і ўяўнымі. Не-

калькі разоў і падоўгу сядзеў у турмах панскай

Польшчы, бо не цярпелася зрабіць Заходнюю Бе-

ларусь савецкай. Кажуць, калі ў 1939 годзе вызвалілі

Пестрака з турмы ў Горадні й далі партыйную па-

саду й кватэру, ён усё яшчэ хадзіў начаваць у сваю

камэру. Мабыць, падсілкавацца рэвалюцыйным

духам. Празаік, паэт, публіцыст да канца дзён су-

проць нечага выступаў. Нават прозьвішча сваё

змусіў пісаць насупор граматыцы. У пачатковых

клясах вядома, што «е» перад націскам пераходзіць

у «я», а рэвалюцыянэр-падпольшчык чытаўся Пя-

страк, а пісаўся Пестрак. На польскі лад. А наогул

Пестрак быў чулы й непасрэдны, вясёлы й дась-

ведчаны.

Дагэтуль мне чуецца ягонае «псс» як выказ і згоды

й нязгоды адначасна. У самы адказны час пабудо-

вы камунізму склікаў Машэраў ідэалягічную нара-

ду на тэму «Марксізм-ленінізм у дзеяньні». Зразу-

мела, пісьменьнікаў-спадручных партыі было ба-

гата. Нарада вялася ў будынку ЦК камсамолу. На-

версе трыбуна, а ўнізе буфэт. І добрая буфэтчыца

цётка Маша пастаралася, каб каньяку было ўволю.

А каньяк — гэта ўлюбёны напой пралетарыяту, які

ён п’е вуснамі сваіх найлепшых прадстаўнікоў. І

пасьля перапынкаў, як з падпольля, выходзілі ў

залю цёпленькія выступоўцы. Аб’яўляюць Пестра-

ка. Першая фраза: «Марксізм-ленінізм — гэта ня

тое, каб выпіць дзьве пляшкі каньяку й цёпла па-

гутарыць…» Зь вечна перапалоханага парторга Ку-

лакоўскага валіць пара. Паўза. І далей Пестрак з

дыктарскай яснасьцю працягвае, што марксізм-

ленінізм ператварае ўвесь сьвет. Парторг і прэзы-

дыюм супакойліва выдыхаюць заглынутае паветра

трывогі. У тыя часы раман Піліпа Пестрака «Сус-

трэнемся на барыкадах» быў візытоўкай аўтара.

Змагаўся рэвалюцыянэр і на барыкадах іншага

ладу:

Абы ў ідэйных ня ўвязнуць звадах,

Мець шчокі колеру кумача,

Сустрэцца рашуча на барыкадах,

Дзе пляшкі пасталі плячо да пляча.

è¥Î¥Ô èÂÒÚ‡Í

47

46


Алесь Пашкевіч самы малады зусіх ранейшых старшыняў Саю-зу беларускіх пісьменьнікаў. І ад-паведна яму весялей за ўсіх. Домлітаратара забрала адміністра-цыя. І для ўсяго невялічкага апа-рату Саюзу адшчодрана два па-койчыкі. Пісьменьнікі фактычнакватаранты ў сваім доме. Праштодзённы ціск зьверху й казацьне даводзіцца. Шукаюць любыязачэпкі, каб прымяніць меры.Надта ж ужо замінае Саюзпісьменьнікаў цяперашняй ула-дзе будаваць так і недабудаванаекамуністамі сьветлае заўтра. Яной ня дзіва — па-беларуску гаво-раць, ведаюць, хто яны, гэтыяпісьменьнікі. І даводзіцца АлесюПашкевічу зь сябрамі працавацьпа-беларуску — шчыра, аддана, зьверай, што будзе й на нашайвуліцы сьвята. Можа невыпадко-ва ён Пашкевіч, як і Элаіза, на-шая вястунка беларускай вясныпаэтка Цётка.Маладому й парыўнаму АлесюПашкевічу й такія радкі пад-трымкі:

ÄÎÂÒ¸ è‡¯ÍÂ‚¥˜

Лезь, Алесь, на Алімпавы ўзроўні,

Як у неба цыган па драбінах.

На пасадзе патрэбна здароўе,

Каб застацца пасьля ва ўспамінах,

Каб было ня страшна ані

Жыць бяз тытулу старшыні…

49

48


Зянон Паўлоўскі зрабіў шмат партрэтаў дзеячоўнашае культуры. Але яшчэ доўга пасьля зьмяшчэнь-ня галоўнага кáта пасьляваеннай Беларусі любіў ма-стак пахваліцца ў п’янай кампаніі фатаздымкам,дзе ён быў зафіксаваны для вечнасьці з сабакам Ца-навы. Бо для партрэта Цанава даў толькі свойкіцель, у якім пазіраваў ад’ютант шэфа КДБ.

У мастакоў самым пэўным заробкам быломайстэрства здабыць заказ на маляваньнепартрэта якогасьці члена палітбюро. Парт-рэты гэтыя прымусова несьлі студэнты й за-служаныя рабочыя на дэманстрацыі. І зьня-чэўку Паўлоўскаму прываліла нарэшцешчасьце — аж чатыры партрэты членаў.Пасьля замочкі шчасьця намаляваў хутка.Ды выявілася, што ня ў тых памерах, якіявызначаны ў самой Маскве. Пачаў зьмян-шаць, адпаведна павялічваючы дозу падаг-рэву. Застольле гуло за поўнач. Грук у дзьве-ры. Дзяжурны лейтэнант міліцыі з двумасэржантамі. Заклік да спакою. Позірк лей-

тэнанта спыняецца на партрэтах. А на іх — у кож-нага чатыры вокі, чатыры вухі, два раты, два насы.І ўсе, як у мыльнай пене, ад бялілаў.— А гэта хто? — ашалелым голасам перапытаўсялейтэнант.— Члены палітбюро! — амаль цьвёрдым голасамгорда адказаў Паўлоўскі.Лейтэнанту здалося, што ён сьніць жудасны, не-дазволены сон.— Прабачце… — ужо лейтэнант ап’янела сказаў ізьнік, як пісалі клясыкі, у цемрыве ночы.А я прачытаў потым Паўлоўскаму за вэрмутам «упалосачку» радкі:

áflÌÓÌ è‡ŸÎÓŸÒÍ¥

З шалёнай сілай рука мастака.Ня дрогне яна,Каб у момант кароткіПадвоіць членам бюро ЦКНапятыя вушы й луджоныя глоткі.

51

50


Трэба пісаць, пакуль пішацца, піць, пакуль п’ецца,кахаць, пакуль кахаецца, — на практыцы быў пе-ракананы самы лірычны, самы бунтоўны, самывостры на слова паэт Пімен Панчанка. Любіў вя-сёлыя сяброўскія кампаніі, дзе казаў, не азіраючы-ся, усё, што хвалявала, усё, што думаў пра каго.Калі рэдагаваў часопіс «Маладосць», даваў дарогукрамольным творам Васіля Быкава. У Панчанкібыла алергія на прыстасаванцаў, на казённых пат-рыётаў, на чынавенства. З усьмешкай паўтараў: «Нешанцуе нам на правадыроў».Любіў вандраваць. Адзін са зборнікаў іменаваўся«Кніга вандраваньняў і любові». У ваколсьветнымкруізе зарыфмаваў беглае ўражаньне: «Баабаб, ба-абаб, я ахвоч да чорных баб». Гэта падабалася спа-дарожнікам.Панчанка быў беларусам наскрозь. І калі не пісаўу арміі па-расейску, у вайсковай насьценнай газэ-це выйшаў лісток, дзе шаржыравана быў намаля-ваны Панчанка. Паэт ляжыць на канапе, адвяр-нуўшыся да сьцяны, а ўнізе подпіс:

Дайте водки и закуски,Напишу стихи по-русски.

Да апошняга радка вёў вайну зь бюракратамі, нешкадуючы сябе. І былі ў мяне такія радкі:

Безабаронны рыцар,Зьняўшы латы,Ён пратае ўсю погань, як і пратаў.Б’е Пімен перунамі бюракратаў,Ды вершаў не чытаюць бюракраты.

Затое ўважліва чыталі нясхібнага паэта ідэйныя па-стухі з ЦК і Галоўліту.

è¥ÏÂÌ

è‡Ì˜‡ÌÍ‡

53

52


Ён невылечна хворы Беларусьсю. Гэткі дыягназ па-ставіў Васіль Быкаў Зянону Пазьняку.Тонкі лірык, натуральны крывіцкі інтэлігент, ёнпайшоў чорнарабочым да ісьціны, да свабоды. Ягопапракаюць, што ён нягнуткі ў палітыцы. Але гісто-рыя паказала, што з гнуткіх лягчэй за ўсё пугі віць,каб імі заганяць у хлявы таталітарызму ды са-маўладзьдзя. Яму ніколі не даруюць спадкаемцыБерыі Курапатаў. У Зянона Пазьняка ўзаемнасьцьз камуністамі ў нянавісьці. Камуністы яго на духне трываюць. Даходзіць да анэкдотаў. Лектаркачытае лекцыю вэтэранам і выкрывае Пазьняка якфашыста, як паліцая. Нехта з рэшткамі клёку па-

дае слабы голас, што Пазьняк жа 1944 году нара-джэньня. Лектарцы гэта не аргумэнт. Удакладняе:«Пазьняк з калыскі пальцам паказваў, каго трэбавешаць».Пісаў я спадару Зянону Пазьняку прадмову да кнігіпаэзіі «Глёрыя Патрыя», пісаў прысьвячэньні, піса-лася й такое:

Да ўлады Пазьняк не хадзіў у залёты,Ён скібу сабе выбіраў што чарсьцьвей.Шкадуе, што ўсе асушылі балоты —Куды ж камуністаў паслаць да чарцей?

áflÌÓÌ è‡Á¸ÌflÍ

55

54


Уладзімер Някляеў прыйшоў улітаратуру парыўна, але не над-рыўна, з парогу адразу на кут, алебез пакут. Яго адразу заўважылі йзапаважалі. Быў рэдактарам ча-сопісаў, старшынёй Саюзу пі-сьменьнікаў. Тонкі лірык, ён могпраняць чытачак ня толькі да ны-рак. Посьпех Уладзімер меў і маеня толькі ў чытачак.Натура вольная ня любіць ніякагаўціску, ніякіх гвалтаў над тален-там. Па лініі Міжнароднага ПЭН-клюбу падаўся ў Фінляндыю, туды,дзе быў наш Васіль Вялікі. Тампішуцца ў яго й вершы, і паэмы.Нават сэкс-раманчык у выгнаньнінапісаў разнаплянавы спэцыяліст.Ці ўспамінаў хапіла, ці асьвяжаўматэрыял, толькі аўтару вядома. Амне закарцела напісаць майму за-латому даўняму сябру:

Было ў Някляева заўсёдыКанкрэтнай звыш канца лагоды.Як малады разбудзіць клопат,Пытаньне ранішняе ўстане,Ня толькі кіраўнічы вопытРаманчыкам амурным стане.Падаўся працаўнік да фінаў —І там залёты не пакінуў.

ìÎ‡‰Á¥ÏÂ çflÍÎflÂŸ

57

56


Уладзіслаў Нядзьведзкі быў паэтам лірычным, алезьедлівая ўсьмешка падсьвядома глядзела на казён-ны патас пабудовы сьветлага заўтра ў адной асоб-на ўзятай краіне. Настаўнічаў, працаваў на тэлеба-чаньні, у рэдакцыях, у выдавецтве, пісаў рэпарта-жы з новабудоўляў. І мяноўна падсьвядома пісалісяў паэта радкі як перасьмех казённага патасу:

Яшчэ адна цаля,Яшчэ два вяршкі.Прыйшлі і пасцаліЎ начныя гаршкі.

Хай сабе й пасьля поўнай чаркі, але Ўладзіслаў пай-шоў было на рызыкоўны торг. У Лагойску стаялідва бюсты — Сталіну й Марксу. Пасьля ХХ зьездукамуністаў бюст Сталіна зьнялі. І Маркс застаўсястаяць самотны, а побач пуставаў п’едэстал. У вя-сёлай кампаніі Ўладзіслаў спытаўся, ці ёсьць у кагобюст якогасьці камуністычнага ідала. Яму прапа-навалі зноў-такі Сталіна. Узяўшы ў кручкаватыяпальцы аловак, пакупец пабарабаніў па гіпсавайгалаве бацькі народаў і адмовіўся купляць. «Пус-таваты», — заключыў п’янаваты гешэфтовец.Толькі гумар і ратаваў у тыя часіны ўсіх, хто думаўі бачыў.Сябру свайму пісаў я ў застольлі:

Са згодаю нязгодны ЎладзіслаўПад добрай чаркайМулка ўладзе слаў.Да д’ябла пасылаў начальства сьмела,Пакуль дубровай галава шумела.Але калі й шумець пераставала,Як рыба, зьедлівасьць нераставала.ìÎ‡‰Á¥ÒÎ‡Ÿ çfl‰Á¸‚Â‰ÁÍ¥

59

58


Калі была маленькая, бывала,дапытвалася ў маці:— Мама, я нарадзілася на ДалёкімУсходзе, тата ў вёсцы, а ты наВолзе. Як жа мы разам усе саб-раліся?Допыт гэты вяла паэтка МарынаНаталіч. Цяпер яна прыжылася ўБеларусі, як яблынька тая, здалёкупрывезеная садоўнікам, штозавецца лёсам. Піша вершы, прозу.І на расейскай мове, і на беларус-кай. Дарэчы, пісала й верш наСвабоду. Васіль Быкаў, прачы-таўшы прозу Марыны, заўважыў,што ёй трэба пісаць па-беларуску.Расяянка так вывучыла беларускуюмову, асабліва граматыку, шточасьцяком даводзіцца мне пытац-ца ў Марыны, як правільнанапісаць тое ці іншае, ці правільнапабудаваная фраза.

Марына пасылае мары наРадзіму незабытых успамінаў.У Беларусі, як свая, яна,Куды паэтку хітры лёс закінуў.МарынаТалент свой не марынуе,Аж МузаПосьпех да яе раўнуе.Ня толькі ў працыДля душы аддушына.Марына зьбеларушана нязмушана.

å‡˚Ì‡ ç‡Ú‡Î¥˜ Горы беларускіх кніг адрэдагавала

Марына Наталіч, багата пераклалапаэзіі й прозы. І самакепліважартуе: «На мне, як на сабаку,можна правяраць граматыку».Праўда, тут у яе хіб зь беларускаймовай. Бо сабака ў нас мужчынска-га роду, а ў жаночым родзе, хаймая добрая прыяцелька не пак-рыўдзіцца, будзе — сучка. Жартыжартамі, а Марына Наталіч, якпішуць у газэтах, яркі прыклад, аправільней сказаць, колкі папрокпашпартным беларусам, якія народнай мове двух словаў зьвязацьнармальна ня могуць. Ім лягчэй надземянцееўцы завяраць сураз-моўцу ў сваёй чэснасьці. Ды не праіх гамонка.

61

60


Малады смакаваў я марачнае віно, і не адно. Ця-пер на схіле смакую толькі Марачкінава палатно, ізноў-такі не адно. Палотны Марачкіна, калі глядзішна іх, і сумуюць, і жартуюць, і хітра падміргваюць,ківаючы пальцам на ўсіх уладахопаў. Яны жывыя.Бо сам маэстра няўседны ў пошуках, у змаганьні,але ўстойлівы ў сваіх перакананьнях. Ён увесь увандроўках. Адно не зусім акрэсьлена: мастак ван-друе ўсьлед за сваімі творамі, ці творы вандруюцьза ім? Як бы там ні было, ім ня сумна й не самот-на. А вандруюць мастак і творы па ўсім сьвеце.Было неяк вёз свае палотны Аляксей у Нямеччы-ну. На мытні чарга. Падышоў мытнік да машыны,

на багажнікуўвязаны кар-ціны. Пытае,адкуль карці-

ны. Мастак адказвае: «З Трацякоўкі». Мытнік дась-ведчана заўважае: «Па рамах бачу, што не з Траця-коўкі». У кожнага свой позірк на твор мастацтва.Аляксей Марачкін працуе не на рамы, а на душу.А яшчэ Аляксей умее ўгаварыць слова — і вершысамі просяцца на волю.Усё рухаецца, усё зьмяняецца. І калі ў свой часАляксея жартам называлі дойч-Марачкін, бо шматпрацаў ягоных купляла Нямеччына, дык зь пера-ходам на эўра новы эпітэт да маэстра на падыхо-дзе. Хай будзе эўра-Марачкін. Так болей маштаб-на.А да мяне такія радкі Аляксею прыйшлі:

Хай хмары валяцца,Хай град, хай гром,І пэндзлем утрапёным, і пяромШчыруе Марачкін сабе ня ў шкоду.Цяжэе кайстра майстраГод ад году.Правеіць час набытак Аляксея —Дзе зерні ісьціны,А дзе пасеі.

ÄÎflÍÒÂÈ å‡‡˜Í¥Ì

63

62


ï‡¥Ï å‡Î¸ˆ¥ÌÒÍ¥

Хаім Мальцінскі да канца дзён заставаўся габ-рэйскім паэтам, пісаў на ідыш, калі бальшыня

габрэйскіх пісьменьнікаў добраахвотна-прымусо-ва забылася сваю мову. Гумар і задзірыстасьць

трымалі яго ў цяжкія хвіліны. МаладыМальцінскі прынёс у БелАПП (Беларуская

асацыяцыя пралетарскіх пісьменьнікаў) ката зьбелымі лапамі й заявіў: «Ніякі вы ўсе не

БелАПП, вось сапраўдны белап». І пасадзіў катана стол старшыні.

Ваяваў. Пры штурме Бэрліна быў цяжка паране-ны ў нагу й застаўся інвалідам. У 1948 годзеарыштаваны ў Бірабіджане за спробу прадацьДалёкі Ўсход ад Уладзівастоку да Чыты амэры-канцам. І парторг батальёну Мальцінскі як нямесяц начаваў на парашы ў турме. Габрэй, дыяшчэ без нагі, ня мог знайсьці сабе месца насавецкіх нарах. Ордэны Айчыннай вайны 1-й і 2-йступені, Чырвонай Зоркі, мэдалі не давалі правана камфортны начлег. Калі наважыўся ў 1970-хгадах паехаць да дзяцей у Ізраіль, мусіў падацьзаяву аб выхадзе з шэрагаў кампартыі. У Саюзепісьменьнікаў на сходзе камуністы ня выключыліаднацэхоўца. Падалі справу ў райкам, бо безвыключэньня з партыі Мальцінскі ня мог пае-хаць у Ізраіль. У райкаме таксама ўгаворвалі: якгэта франтавік, ардэнаносец хоча ў варожы сьвет.Усё-такі ўгаварыў — выключылі. ЗайшоўсяМальцінскі да Навума Кісьліка й спытаўся, цімае ён што выпіць. Кульнуў кілішак і выдыхнуў:«Мір із геворэн грынг», што значыць — мнезрабілася лёгка.

Я шмат перакладаў Мальцінскага, Хаім быўчастым госьцем у мяне дома ў Менску і ў Вуша-

чы ў маёй мамы. Жартавалі мы, бывала: «Якпрыходзіць дзядзька Хаім, сустракаем дружным

хаем». Гэтыя радкі пісаліся на ад’езд ХаімаМальцінскага:

Быў камуністам верным дзядзька Хаім,Канкрэтна трызьніў абяцаным раем.Зьнявечаны прыйшоў дамоў з вайныПра камунізм дасьніць спакойна сны.Ды ў роднай партыі суровы гнеў,Яна ані даруе ашуканцам.На мыліцах адступнік не пасьпеўПрадаць Далёкі Ўсход амэрыканцам.

А мог бы й за добрыя грошы. Ды партыю неашукаеш, яна пільная сваімі органамі.

65

64


ÄÌ‰˝È å‡Í‡fiÌ‡Í

Андрэй Макаёнак быў самым касавым бела-рускім савецкім драматургам. Камэдыі яго-ныя ставіліся на незьлічоных сцэнах тэатраўсавецкай імпэрыі. Гэта «Выбачайце, калі лас-ка!», «Лявоніха на арбіце», «Трыбунал» ііншыя. Палітрук у арміі, прапагандыст, кам-самольскі й партыйны работнік, выпускнікрэспубліканскай партыйнай школы добраведаў і натуральнае жыцьцё, і жыцьцё намэн-клятуры, і апаратчыкаў. Быў дзёрзкім і неза-лежным. Любіў кампаніі, застольлі, любіў па-частаваць і нас, маладзейшых, і, вядома, пус-такішэнных. Пра Макаёнка казалі, што ёнпацее грашыма. І часта мы з Караткевічамбегалі да Андрэя Макаёнка, калі, што назы-ваецца, трубы гарэлі.

І было так. Перахапілі мы ў шчодрага ста-рэйшага таварыша трохі грошай. І адразу, яккажуць у Вушачы, грошы пайшлі да раско-шы. Мала. Мы зноў да Макаёнка. А ён кажа,што надакучыла яму ў ашчадную касухадзіць. І засталіся мы з Уладзімерам з но-сам. А недапіты, як недабіты. І таму прыйшлімне ў галаву радкі:

І паваліцца славы казённы тын,І разьвеецца пыл грашавітай раскошы.Макаёнак запомніцца толькі тым,Што ў яго пазычаў Караткевіч грошы.

Ну, гэта пад недапахмеленую руку. А таккожны па-свойму вяльможны. Усім хопіцьмесца пад коўдраю славы. Яна ж засьцілаец-ца штораз па-новаму.

67

66


Шчасьлівы лёс зьвёў мя-не з выдатным украін-скім паэтам ЯўгенамЛецюком. Парыўны, ад-крыты, дасьціпны. Рас-павёў мне Яўген вясёлывыпадак у так званыязастойныя часіны. Як ёнтроху зварухнуў застой.У Яўгена быў верш, якіпачаў хадзіць у сьпісах.І надарылася нагода вы-ступіць у школе КДБ,паэтаў каля паўтарадзясятка было. Яўгенудалі слова трэцяму. Вы-рашыў прачытаць верш,каб дакладна запісалі. Іпачаў:

Я так не знаю сам себе,Як знають хлопці з КДБ —Мої біографи невтомні.

Болей нідзе ня чуў ёнтакіх воплескаў. Астат-ніх паэтаў, якія чыталівершы пра партыю, праЛеніна ўжо ня чулі. Сап-саваў кайф аднапёрцам.А я Яўгену зарыфмаваўсваё захапленьне ім:

Яўген трымае той бязьмен,Што ўзважвае і плён, і тлен,І здрайцаў, і сумленьнікаў,І д’яблавых пляменьнікаў.Ніхто ня бачыў ЛецюкаЛя КДБ ці ля ЦК.

üŸ„ÂÌ

ãflˆ˛Í

І не дачакаюцца.

69

68


Праходзіла дэкада савецкай літаратуры ў Азэрбай-джане. З размахам, пампэзна. Літаратурнае шоў.Чыталіся вершы, гучалі віншаваньні. Аркестры,кветкі, багатыя застольлі, багатасловыя тосты.Аўдыторыя болей вачыма ўспрымала выступоўцаў.Усіх не зьлічыць, не запомніць. Паколькі дэкадабыла ўсесаюзная, дык гучала ня толькі расейскаямова, а й нацыянальныя мовы для калярыту. Кабнадаць маштабнасьць дэкадзе, запрошаныя былімайстры пяра зь іншых краінаў, у асноўным са-вецкай арыентацыі. Замежным гасьцям давалісяперакладчыцы маладыя, звабныя. Яны перакладалі,дый іх можна было, так бы мовіць, перакладацьадпаведным чынам. Разгублены застаўся паэт зАфрыкі Алекс Лягума. Ён закончыў Літінстытут уМаскве і, зразумела, расейскую мову ведаў. А мненапісалася:

Расейская мова —Збліжэньня аснова.Расейская мова —Вялікая сіла.А ў сьпёку здалёкуДыхнула зімоваІ жарсьці трапічнайАгонь прыгасіла.

Алекс Лягума паслухаўся парады Маякоўскага:

Да будь я и негром преклонных годов,и то без унынья и ления русский бы выучил только за то,что им разговаривал Ленин.

Маладому паэту з Афрыкі расейская мова не далазаняцца маладой справай.

ÄÎÂÍÒ ãfl„ÛÏ‡

71

70


Да зьдзіву шматгранны талент у Ігара Лучанка. Іна выдатныя песьні, і на пасады, і на ўзнагароды йзваньні. Як піянэр, заўсёды гатовы. Пра рухавасьцьі зухаватасьць Лучанка пісаў я ў свой час:

Не, Лучанок ня меў ляноты,Усё, што мог, паклаў на ноты.

Адзін заняў пасады ўсеІ бранзавее пакрысе.

Была камісія ў стварэньні, ці дакладней кажучы,дзеля зацьвярджэньня гімну Беларусі. Прапаноўва-лася ці «Мы выйдзем шчыльнымі радамі», ці «Ма-гутны Божа». Як ні намагаліся мы, кіраўнікі камісііадхілілі абедзьве прапановы. Я разумею, чаму.Сьвярбела самім напісаць. Хоць гімн павінен быцьвыпрабаваны часам, мець сваю біяграфію, а непісацца пад чарговую ўладу.Думка мая пацьвердзілася, калі аднойчы Лучанокпатэлефанаваў мне й сказаў, што музыка гімну ўяго гатова. Я толькі дадаў, што ведаю, чые словы.Размова была кароткая.

Ігару Лучанку пісаў я шмат вітаньняў, было й та-кое:

Кіпіць натхненьне ў чыгунку.Вядзецца гаспадарка плянава,

І пішуць тэксты ЛучанкуУсе —

Ад Лукшы да Лук’янава.Смакуе менскую прапіску,А песьню чуе па-расійску.

І за псэўданімам нельга чалавеку схавацца ад сва-ёй існасьці. Бывае, што мяноўна псэўданім існасьцьгэтую падкрэсьлена раскрывае.

ß„‡

ãÛ˜‡ÌÓÍ

73

72


Паэт Радзіслаў Лапушын, нашчадны мянчук, жывецяпер у Амэрыцы ў Чыкага. Яшчэ вучыцца па лінііфілялёгіі й дае прыватныя ўрокі расейскай мовы.Расейская мова нялёгка даецца амэрыканцам.Асабліва сэнс не заўсягды даходзіць, бо іншае мысь-леньне й жыцьцёвы ўклад. Так трыццаціпяцігадо-вы вучань-халасьцяк ня мог зразумець, у чым сольвыразу «Не хачу вучыцца, а хачу жаніцца». У амэ-рыканцаў жаніцьба — высокая адказнасьць. Янабадай што найважнейшая й найсур’ёзьнейшаясправа. Дык вось вучань гэты думаў, думаў, а пась-ля заўсьміхаўся: «А, я зразумеў. Гэта значыць, нехачу вучыцца, а хачу трахацца». Амэрыканец наве-даў Расею, і яго навучылі гэтаму слову. Магчыма,на практыцы. Яшчэ цяжэй давялося б Радзіславуданесьці сэнс такога афарызму: «Моется тот, комулень чесаться». Гэта ўжо з вобласьці мэнталітэту.А сам Радзіслаў Лапушын, бывае, блытае ангельскіясловы. Замест падноса (tray) просіць сьмецьце(trash). У кітайскім рэстаране замест відэльца (fork)папрасіў люгашку (frog), а яму адказалі, што люга-шак ня робяць.Штогод прыяжджае Радзіслаў у Менск, каб не за-быцца свайго, каб наталіцца карэннасьцю. Пасьлянашых сустрэчаў і расповедаў Радзіслава прыйшліда мяне радкі:

ê ‡ ‰ Á ¥ Ò Î ‡ Ÿ

У мовы кожнай

Канкрэтныя ўмовы.

І каб да сэнсу дапасьці,

Мусіш

На смак і на прысмак

Праверыць словы,

Пакуль язык не прыкусіш.

Ці ў ціхім Менску,

Ці ў тлумным Чыкага

Шануе слова

Увагу й павагу.ã‡ÔÛ¯˚Ì

`

75

74


Глеб!Не звыкай да хвалеб.Паэзія — хітры склеп,Дзе льга заблудзіццаІ зроку, й крокуБезь ліхтара незаспанага клёку.Характар капрызны ў глыб.Сьмялей іх варочай, Глеб.Сягай і ў вышыні, і ўглыб.Пільнуйся крывіцкіх глеб!

Няўседлівы, дапытлівы,брыклівы, не маўклівы, але не

крыклівы, малады гадамі й во-бразамі. Гэта Глеб Лабадзенка.

Заўсягды на лініі агню бачнага й нябач-нага. Новая зьмена беларускай ін-

тэлігенцыі. Навучаўся ў нашым па-кутным Беларускiм лiцэi й на-

вучыўся добраму. Ён і паэт,і журналіст, і фотака-рэспандэнт. Шмат езь-

дзіць і паўсюль пасьпявае.З адведзінаў Вільні прывёз

мне драўлянага салаўя — ад-пуджваць, адганяць чарцей, у сэнсе

камуністаў. Сёлета па тэставай сыстэмепрайшоў на аддзяленьне журна-

лістыкі Белдзяржунівэрсытэту.Калі паведаміў пра гэта маці,

яна пахваліла сына й ска-зала, што грошы, якіязьбіраліся для вучобы ў

платнай ВНУ, можнапусьціць на рамонт кватэ-

ры. Глеб ужо з маладых гадоў,як бачым, дапамагае бацькам

весьці гаспадарку. А мне радас-на, што на маіх вачох расьце сап-

раўдны беларус, творца. Маладзют-каму сябру й гэтыя мае радкі надзеі й

перасьцярогі: ÉÎÂ· ã‡·‡‰ÁÂÌÍ‡

77

76


èfiÚ‡ ä

Ûı

‡

ÒÍ

¥Заўсёды ў вядзьмара Пятра

Ёсьць чым дапасьці да нутра,

Ня толькі зёлкавым напоем,

Але й вясёлым даўгастоем.

Вада ў рацэ,

А ў лесе дровы,

І лекар мусіць быць здаровы.

Патэнтаваны доктар, зельнік, нашчадны крывіцкі

вядзьмар Пётра Кухарскі верыць у крывіцкае сло-

ва, у нашыя зёлкі. Бо ўсе лекі з аптэкі, заснаваныя

на хіміі, ня лечаць, а калечаць. Гэта спадар Пётра,

сам урач, кажа: урачы існуюць для таго, каб па-

доўжыць пакуты хворага. Абураецца, што ганяюц-

ца за пігулкамі з замежнай травы, а на свае травы

ўвагі не зьвяртаюць. Увесь сьвет цягнецца да нату-

ральнага. А мы ўсе яшчэ ў палоне хіміі.

Вядзьмар любіць вострае слова, вясёлы жарт, на-

ват крута пасолены. Па-лекарску няшчадна

ўсьміхаецца: ня мучаецца той, хто памёр, мучаюц-

ца тыя, хто засталіся. Нікога ён не баіцца, апрача

дантыстаў. Лекар лекара баіцца, аж пуляты страх

траіцца. Сябру свайму й паратоўцу пісаў шмат, у

тым ліку й такое:

79

78


У клясыку, як куля, йшоў,І славай быў прызнаны рана.Прамерыў шлях да акіянаАд «Грознай пушчы» Куляшоў.Чыноў не заўважаў знарок,Бо ўпэўненасьць была ў Аркадзя, —Як на патэльні піражок,Паэт сьпячэцца на пасадзе.

Засталася лірыка Аркадзя Куляшова, паэмы, пера-клады. А ад шмат якіх паэтаў, абвешчаных паса-дамі, і напаміну не засталося. Кожнаму сваё — камувуда, каму пугаўё.

ÄÍ‡‰Á¸ äÛÎfl¯ÓŸ

Аркадзь Куляшоў нарадзіўся клясыкам. Ён давёўбеларускі верш да клясычнае дасканаласьці. За-глыблены ў сябе паэт не любіў трыбуньнічаць, ак-торнічаць, красавацца ў прэзыдыюмах. Прыкутыда слова вязень паэзіі працаваў да самазабыцьця.Маладая зьмена кідае паэту прасавецкія вершы. Ённапісаў верш «Камуністы», але так, што запомніўся.Бо нічога ня ўмеў рабіць абы-як, па прынцыпу —абы з рук, а на ногі само зваліцца. А іншыя на пудыважылі вершы пра партыю, пра камуністаў, аніводзін не запомніўся нікому. Аркадзь Куляшоўяк бы раз адбыў прымусовую працу, каб болей даяе не вяртацца. Дарэчы, у «Балядзе пра камса-мольскі білет» ёсьць падспудная антысаветчына:«жыць застанесься, жыцьцё даражэй». І куля-шоўская паэма «Хамуціюс» пра Кастуся Каліноў-скага будзіла сьвядомасьць.Аркадзь Куляшоў ня гнаўся за пасадамі. І любіўвясёла распавесьці пра Паўла Кавалёва, спакойна-га чалавека, якога пісьменьнікам зрабіла сыстэма.Гэта Кавалёў шчыра прызнаўся: «Працаваць мнеўжо цяжка, але міністрам бы яшчэ пабыў». Куля-шову заўсягды працавалася, а вось міністрам па-быць не хацелася ніколі.

81

80


Быў камуністам з галавы да ног.І сталіністам з ног да галавы.І на расейскі лад, як толькі мог,Гнуў мову,Засукаўшы рукавы.Крывіцкі дух трымаўся ледзь жывыУ слоўніку Кандрата Крапівы.

І вытрымаў. І выжыў. І жыве.

ä‡Ì‰‡Ú ä‡Ô¥‚‡

Усе званьні, узнагароды, прэміі, якія толькі былі ўкамуністаў, Кандрат Крапіва атрымаў. Драматург,сатырык, публіцыст, вучоны. Ня буду пералічвацьп’есы. Байкі былі ў школьных праграмах, у іх гань-баваў Крапіва ўсё, што перашкаджала пабудовекамунізму. З публіцыстыкі прывяду толькі загало-вак артыкулу 1937 году: «Варожыя пляны разь-біты». Як вучоны славуты тлумачэньнем геніяльнайпрацы Сталіна «Марксізм і пытаньні мовазнаў-ства». Адно з дасьледаваньняў так і называлася —«Працы І.В.Сталіна ў галіне мовазнаўства і задачыбеларускай савецкай літаратуры». Асабліва паста-раўся Крапіва ў слоўніках, зрасейваючы мову. Быўсатырык Крапіва й лірыкам, адны назовы вершаўгавораць пра тонкі лірызм: «Радзіме і правадыру»(1938), «Таварышу Сталіну» (1939), «ПадзякаСталіну» (1940), «Песьня пра Сталіна» (1946).Казалі, што ў свой час Панамарэнка паклікаў ад-даных партыі творцаў пяра й паведаміў, што ёсьцьмагчымасьць некалькіх пісьменьнікаў вярнуць састалінскіх курортаў. І тады прагучаў голас сатыры-ка Крапівы: «Як сядзелі, няхай так і сядзяць». ІПанамарэнка змоўк. Канкрэтны гумар, ад якогапатыхала холадам, як і ад самога Кандрата Крапівы.Яму й склаліся радкі з адпаведным настроем:

83

82


Å‡˚Ò ä¥Ú

Як ні сягне высока птах,Ляцеціме ў гняздо наніз.

Зямля стаіць на трох кітах.Адзін з кітоў —Спадар Барыс.

Думка шчырагабеларуса ўзьняла

ў бясконцасьцькасьмічную ракету.

Барыс Кіт вынайшаўформулу ракетнага па-

ліва. Жывучы ў замеж-жы, не забыўся найвыдат-

нейшы вучоны роднай мо-вы, не пазбыўся каранёў сва-

іх крывіцкіх. Я шчасьлівы,што завочна знаёмы з Барысам

Кітом. Пазнаёміў нас сам ВасільБыкаў. У Нямеччыне Кіт быў Васі-

лёвым спагадцам, суразмоўцам, ад-надумцам. Аж да сораму не цярпіцца

мне паганарыцца, што Барыс Кіт па-хваліў маю інтуіцыю, мне сказаў пра

гэта Васіль Быкаў. Як роднага, гучаў мнеголас Кіта. Голас глыбінна-крывіцкі, які

трэба слухаць душою. І вось на нядаўняйпрэзэнтацыі кнігі «Быкаў на Свабодзе» зноў

пачуў я родны голас. Пісаў я верш Барысу Кітусур’ёзны. Але захацелася паслаць вясёлыя радкі

в я л і к а м у б е л а р у с у :

85

84


ìÎ‡‰Á¥ÏÂ

Гарластыя ў нас ёсьць хвалевічы,Налезла ў літпаны шпаны.Але цягацца з КараткевічамВа ўсіх кароткія штаны!

Уладзімер Караткевіч. Гэтадзіця з вачыма празарліўца.Непасрэдны, натуральны,не прыдуманы самім сабой,ён быў на «ты» з гісторыяй.Ён адчуваў глыбокія каранісвайго роду, каранікрывічоў. Ён маліўся заБеларусь. Ачышчаў абразБеларусі ад паклёпаў, адзьнявагаў, ад пылу йкуродыму чужакоў.Уладзімер Караткевічпачуваў сябе панавіта.Фантазія ў сьветлага анёланацыі была незацугляная.

Аднойчы пасьля добрага застольляЎладзімер паведаміў мне: «Азаснавальнік роду Раманавых ІванКабыла быў конюхам у майго дзеда».Ня дужа слухмяным языком язаўважыў, што ў 1913 годзе былотрохсотгодзьдзе дому Раманавых.Сябра ня стаў слухаць мой сумнеў іўдакладніў: «Калі ня ў дзеда, дык упрадзеда. А, наогул, гісторыі ты няведаеш». У апошнім довадзе былапраўда. Мне нічога не заставалася, якзапрэгчы рыфму: ä‡‡ÚÍÂ‚¥˜

87

86


Слава — разьвядзёнка маладая,Любіць прыставаць да маладых,

Асабліва да капрызных тых,Хто яе нібы не заўважае.

Толькі ані ўдзень, ані ўначыАд яе Алесю не ўцячы.

Слава ведае,Чаго ён варт —

І шляхетны, і прыкольны бард.

ÄÎÂÒ¸ ä‡ÏÓˆÍ¥

Слава — непрадказаль-ная пані. Сама выбірае сваіх па-

клоньнікаў, ці, калі можна так ска-заць, прыслаўнікаў. Яна йдзе ўперадзе, да-

ючы шанец, вядома, ня ўсім дагнаць яе.Алесь Камоцкі бард, паэт, філёзаф па адукацыі,

не нахабна, але ўпэўнена кідае вока на славу, іяна адчувае гэта.Недзе ў канцы 80-х гадоў цяпер ужо мінулага ста-годзьдзя паехаў Алесь у Польшчу. Як барда яго ўжотут ведалі, але жыўцом ня бачылі. На вакзале суст-рэў Камоцкага ягоны сябра Багдан Сіманенка —мажны, фактурны, лічы як два Алесі. Ён узяўся пад-несьці бардаву гітару. І ўсе прымалі Багдана за Але-ся. Багдан і пачуваўся Алесем, хіба што аўтографне даваў. І толькі калі на сцэну ўзышоў Камоцкі,зразумелі, хто ёсьць хто.Камоцкі аддаў даніну Бахусу, і цяпер з моцныхнапояў у яго адна гарбата. Таму аднойчы ВасільБыкаў зь цёплай усьмешкай казаў: «Добры чала-век Алесь Камоцкі. Але калі б ён яшчэ піў, яму бцаны не было». Гэта жарт. А наогул Васіль Быкаўлюбіў слухаць Алеся. Мне голас Алеся гучыць па-крывіцку і ўзьнёсла й родна. Пісаў я для пранікнё-нага барда й рамансы, і псальмы, і такія ўсьмешы-стыя радкі:

89

88


Перад канцэртамі Камоцкай КасіЧарга вульканіла ў білетнай касе.

Вучыла КасяБеларускі рок

Рабіць ўпэўнена свой першы крок.

І навучыла. Бо настаўніца таленавітая!

ä‡Òfl ä‡ÏÓˆÍ‡fl

Кася скончыла гістарычны факультэт і падалася ўасьпірантуру. Ні кандыдатам, ні доктарам гіста-рычнае навукі ня стала. На шляху да вяршыняў на-вуковых званьняў узьнік Алесь. І Кася прапелаасьпірантуру й сваю кандыдацкую. І так сьпелісяКася й Алесь, што сталі жонкай і мужам. Кася па-дарыла Алесю дачку, а ён даў ёй сваё прозьвішча.Лірычны бартэр. Кася Камоцкая рашуча рушылаў рок-музыку. Усе тытулы, якія толькі былі ў бела-рускім року, дасталіся Касі Камоцкай. Да шляхет-нага прозьвішча вельмі ўжо дапасаваўся тытул Касі— рок-князёўна. Алесь недарэмна называе КасюВалянцінай Церашковай беларускага року. Доўгаразам сьпявалі Кася й Алесь. Але цяпер кожны пяесамастойна. І трэба прызнаць, болей чым прыстой-на — выдатна. Згадваецца беларуская народнаяпесьня: «Раней мы кахаліся, як ластаўкі ў стрэ-се». Страха крывіцкае песьні ахінае іх, засла-

няе ад халодных вятроў недаверу й зайз-драсьці.

З Алесем Камоцкім у мяне творчаесупрацоўніцтва. А Касі мае

радкі прыязьні:

91

90


ä‡Ï¥Î ä‡Ï‡Î

У спадчыну ад гордых скал Характар атрымаў Камал. Як трэба, Можа ўстод Каміл Плячом падперці небасхіл. Ён так задуман,Каб хапалаНа ўсё няўрымсьніка Камала.

І хапае!

Мастак, скульптар,філёзаф Каміл Камал працуе

штодзённа плённа. Цікава, штодаслоўна «Каміл Камал» пераклада-

ецца як «дасканалая дасканаласьць». І гэтадакладна. Каміл меней за ўсё думае пра

славу, бо любіць справу. Творца — чала-век вясёлы. І зь ім бываюць вясёлыя

здарэньні.Да прыкладу. Два гады працаваў над

3,5-мэтровай скульптурай «Дрэважыцьця» з бронзы. Сёлетняй вясной

адбылося адкрыцьцё фантана ў раёнеТрактарнага заводу. Выступалі ўсе, а

скульптару слова даць забыліся.Быў выпадак, калі рабілася сумесная выста-ва некалькіх мастакоў. Каміл ня змогпрыйсьці на адкрыцьцё. Празь дзень прый-шоў, а ягоныя пяць працаў сябры схавалі ўшафу. Няйначай баяліся, што іх могуць ук-расьці наведвальнікі. Гэтак высока зацанілі.Майстру, а па-ўсходняму ўстоду, напісаліся ўмяне сяброўскія радкі:

93

92


ß‚‡Ì ä‡ÎÂÒ¸Ì¥Í

узбліск асьвятляезьвечарэлы змрок. Іванпадхопліваецца й спалоханабяжыць да афіцыянткі: «Хто насфатаграфуе?» Тая спакойна ўсьміха-ецца: «Гэта трамвай дугой бліснуў…»

Пра Івана Калесьніка складаліся ў мяне йтакія радкі:

Ён ад паэтычнай працыНасядзеў мазоль на срацы.

Закапцеў, нібы чалесьнік,Дарагі Іван Калесьнік.

Працаваў паэт у традыцыйнай манеры. Тамуі ўсьміхнуліся вясёла радкі:

Калесьнік радасны, як дзіця.Абед сьвяточны заказвае жонцы

Да дваццацігодзьдзя з дня адкрыцьцяРыфмы сонца — бясконца.

Сам малады, быўбацькам маладых паэ-

таў у 50–60 гадах таго ста-годзьдзя Іван Калесьнік, літкан-

сультант газэты «Чырвоная змена».І сам вучыўся пісаць, і нас вучыў. Да

страты рэальнасьці закаханы ў паэзіюІван шчыра радаваўся кожнаму новаму па-

чаткоўцу, падахвочваў яго, падліваў алей укволую лямпадку намераў. Шумна і ўзьнёсла

праходзілі паседжаньні літаб’яднаньня пры«Чырвонцы», якія часьцяком працягваліся ўкавярні. Болей сподзеву, чымся наяўнасьці,было ў папеўцы:

Нас не дагоніш на трохтонцы.Сухімі выйдзем мы з вады.І мы ў «Чырвонцы» куем чырвонцы,

Паўсотні цягнем са «Звязды».

І ў шасьцідзясятых гадах усё яшчэ ся-дзеў у нас страх, па спадчыне перай-

шоўшы ад ацалелых бацькоў. За-мочваем мы з Іванам нейкую

публікацыю ў рэстаране«Нёман». Раптам

95

94


Зануда. Маладзіцы звычайна сьмяюц-ца, што яму прасьцей даць, чым слу-хаць яго. Але зануды бываюць роз-нага разьліву.Мой зямляк, як у нас кажуць, ву-шацкі малец Сяргей Законьнікаў —шчымлівы лірык і палкі публіцыст.Калі працаваў рэдактарам часопісу«Полымя», таксама занудам зваўсясупрацоўнікамі. Дужа ўедліва чытаўусе матэрыялы ў нумар. Быў такі вя-сёлы выпадак. У друк падрыхтаваліаповесьць Аляксея Карпюка. Чыталіўсе, ад намесьніка рэдактара, сакра-тара, стыліста, карэктараў, але ніхтоне заўважыў, што адзін з герояў апо-весьці ўтапіўся ў моры, а праз трыц-цаць старонак усплыў і жыў да кан-ца твору.Вонкава летуценны, замроены паэтмае востры засяроджаны позірк. Ёнбачыць усе хібы калхознага сацы-ялізму. Навылёт бачыць пра-дажнікаў, запабежнікаў. Папраца-ваўшы ў свой час у ЦК, на дух невыносіць намэнклятуру ўсіх колераў.Сам ня сьпіць у шапку ды ім не дае.Гэтыя радкі пра трапяткога і, як у насказалі дома, ядкага на зуб паэта:

ëfl„ÂÈ á‡ÍÓÌ¸Ì¥Í‡Ÿ І ў ЦК працаваў —

Чалавекам застаўся.З ходу кінулі ў «Полымя» —І не згарэў.Да ЗаконьнікаваНе прыстала лухта ўся.Цемя не перагрэўЗвышідэйны сугрэў.

«Полымя» загартавала так, што йтапельцаў вылоўліваў.

97

96


У тым стагодзьдзі запыталіся ў мяне падчас аднаесустрэчы студэнты, як гляджу я на творчасьцьАляксея Дударава. Тады яшчэ толькі пачынаўсяАляксей як драматург. Адказаў я, што па касавыхзборах дагоніць ён Андрэя Макаёнка, а час пака-жа астатняе. І маё прадказаньне ў асноўнымспраўдзілася. Цяпер слова за часам. Ня ведаю, яклічыць сябе Аляксей — скончаным клясыкам ціяшчэ не дарэшты ўбранзавелым. Але часам распа-вядае пра сябе з хітраватай усьмешкай.Паплылі яны сябрынай на двух маторных чоўнахпа Нёмане. Недзе на паўдарозе матор аднаго чоўназаглух. Сябры прысталі да берагу, каб здабыцьнейкія запчасткі, а Аляксею даручылі веславаць івалачыць за сабой сапсуты човен. Ды Нёман такпанёс чоўны, што вясьляр выпусьціў вёслы. Нёманзрабіў дугу й вынес чоўны на тое месца, зь якогаадплывалі. Рыбак убачыў чаўнара й гукае: «Дык гэтаж драматург Дудараў!» Аляксей зьдзівіўся, адкульяго спазнаў рыбак. Гэта ж рыбак рыбака бачыцьздалёк, але не драматурга. Потым выявілася, штосябры наказалі рыбаку, што будзе плысьці драма-тург Дудараў. Слава можа быць і сур’ёзнай, і вясё-лай да кеплівасьці. А Дудараў ня сьпіць у шапку,рупіцца, каб слава ставілася да яго на поўнымсур’ёзе. ÄÎflÍÒÂÈ ÑÛ‰‡‡Ÿ

Убачыў трэшчыну на дне застою,І быў абляўрэачаны за тое.Ды, пэўна, ўцямна стала Аляксею,Што з часам п’еса вострая тупее.І свой тэатар стварыў на лад вайсковы.А ў ім, вядома, ён не шараговы.

99

98


Літасьць ленінска-сталінскага рэжыму прадугледж-вала замену сьмяротнае кары на 25 гадоў зьняво-леньня. Уладзімер Дубоўка — зорка першайвелічыні на небасхіле паэзіі 1920-х гадоў — адгру-каў, як некалі казалі, ад званка да званка каля 27гадоў, не па карце вывучаючы самыя глухія й са-мыя аддаленыя вуглы «единой и неделимой» са-вецкай імпэрыі. Трэба аддаць належнае нюхучэкістаў — ведалі, дзе сапраўдны талент, дзе патэн-цыйны геній нацыі, вынішчалі самых лепшых.Гэта інтэлектуалу, інтэлігенту бальшавікі даверыліпрацу ў тайзе. Вось толькі некалькі ўрыўкаў з апа-вяданьняў. «Жыў на Далёкім Усходзе. Траляваў зтайгі бярвеньне на тартак…» «На адной сядзібе мыз жонкаю выкарчавалі больш сотні пнёў…» І пась-ля рэабілітацыі ў Менск не вярнуўся, бо жывыябылі тыя, хто пісаў даносы, ілжэсьведчыў.Да гэтага часу ніякавата пачуваю сябе, калі ў 1964годзе ўдзельнікам нарады маладых наведаўся я даЎладзімера Дубоўкі ў ягоную маскоўскую кватэруў Чаромушках. Малады, упэўнены, што вяртаньняда старога ня будзе, грунтоўна падпіты, нёс я не-сусьвеціцу, крытыкаваў і старыя, і новыя парадкі,сыстэму. Сьмелы, як заяц. Шаноўны паэт неахвот-на падтрымліваў мяне, як цяпер разумею, па інэр-цыі, баючыся правакацыі. Запомнілася мне, штогаспадар на выпадак падслухоўваньня запінаў ра-зэткі галёшамі. Ды, бачачы, што й гарэлка мяне нятушыць, падараваў мне рэдкаснае выданьне —двухтомнік Клюева. Хадзіла легенда, што паэт пры-вёз з сабою сталярскі рыштунак. На магчымае бу-дучае.

Уладзімер Дубоўка да гэтага часу фактычна не рэ-абілітаваны. У свой час у выдавецтве «Мастацкаялітаратура» я папрасіў супрацоўніка Нацыяналь-най бібіліятэкі падрыхтаваць чатырохтомнік паэ-та. І дасюль глуха. Як са зборам твораў Васіля Бы-кава. Сумнаватай лірыкай патыхаюць мае радкі:

ìÎ‡‰Á¥ÏÂ ÑÛ·ÓŸÍ‡

Вятры

ска з Радзімы

журбу пры

вязе.

Паблісквае м

аладзічкова падкоўка.

Будуе хату сабе ў т

айзе

Беларускі Авідый —

Дубоўка.

Надзея з гадоў м

аладосьці йдзе.

Завея грэецца ў барадзе.

101

100


Дорогий мій Грицю-брате,Все з нас можуть драти й брати,Та братерства не візьмуть.Ось в чім суть!

Це наша суть!Москва, Кремль. Іван Драч

І я паслаў адказ:

Дарагі мой пане Йване!Літжыцьцё, як паляваньне:Мы палюем на радкі,А на нас палююць тыяБезаблічныя дзядзькі,Пільныя з часін Батыя.Сутнасьць,Пане Йване, ў тым,Што яны сплывуць, як дым.Наша праўда застанецца.Сталь куецца, ды ня гнецца!

І нядаўна прыяжджаў у Беларусь Іван Драч пад-трымаць, падзяліцца й радасьцю, і смуткам. Нас,як кажуць вушацкія людзі, ні вада не размые, нісьвіньня не разрые.

ß‚‡Ì

Ñ‡˜

Пасьля так званай хрушчоўскай адлігі пачаліпрабівацца праз усё яшчэ сьцюдзёны сьнег рэжы-му сьмелыя пралескі паэзіі. Украінскі паэт ІванДрач з гэтай вясновай зьмены. Віртуёз радка, па-рыўны лірык, публіцыст у самым адказным зна-чэньні гэтага слова, Іван быў далёка чуваць. Будзіўад сну, заклікаў задумацца, адчуць сябе гаспадараміна сваёй зямлі. Вельмі натуральна ў лірычныя йзаклічныя вершы ўплятаўся ўкраінскі гумар, ук-раінская кеплівая ўсьмешка. Іван Драч — вернысябра Беларусі. Моцна сябраваў з Алесем Ада-мовічам, перакладаў беларускую паэзію, пісаў праБеларусь. Я ў свой час пераклаў кнігу лірыкі ІванаДрача «Мэлёдыя каліны». Абменьваліся мы з Іва-нам і кнігамі, і лістамі, і экспромтамі. І на ўсеса-юзным зьезьдзе пісьменьнікаў у 1981 годзе, на-паўвуха слухаючы доўгія выступы й грунтоўныяўказаньні, мы перапісваліся. Я атрымаў такое:

103

102


Асноўная ягоная прафэсія — праца. Афіцыйна пра-цаваў у газэтах, у БелТА. Закончаны жыцьцялюб устудэнцкія гады і ў манахах пахадзіў. А было так.Паехаў Вадзім Грудзько на практыку на Байкал.Пасялілі ў інтэрнаце геалягічнага факультэту Іркуц-кага ўнівэрсытэту. Па вечарах практыкант запаль-ваў у сваім пакойчыку сьвечку, заварваў кубак гар-баты й пісаў нарысы ды рэпартажы. Трэба дадаць,што на летні час адпускаў як не да паяса бараду.Сядзіць аднойчы Вадзім за працай і чуе няпэўныякрокі, адварочваецца, а на яго глядзіць студэнт.Вадзім басавіта й пытаецца: «Што цябе прывялода мяне, сын мой?» Адпаведна праз колькі хвілінпрыбегла дзясяткі два студэнтаў глядзець на мана-ха. Такім вось манахам пабыў Грудзько.Аб’ехаў сьвет з прысьветкам, але ўсе ягоныя захап-леньні перамаглі краявіды беларускага краю.Толькі што выйшаў незвычайны том фотапаэзіі.Мяноўна паэзіі. Бо альбом «Край» Вадзіма Грудзь-ка трэба чытаць, а ня проста глядзець. Думка йпачуцьцё перапляліся ў незвычайнай кнізе. Паўта-раю: яна называецца «Край».

Ç ‡ ‰ Á ¥ Ï É Û ‰ Á ¸ Í Ó

Б я р э ц ц а Г р у д з ь к оЯ к н я ў з á г р у д к і з п л ё н а м .У п р а ц ы ё н з в ы кБ ы ц ь к а н к р э т н а ш а л ё н ы м .Ф а р т у н а з а н о с н е з а н а д т а в а д з і л а ,С т а м і л а с я х і т р ы к і с т р о і ц ь с т а р а я .І п е р а м а г л а п р а ц а л ю б а В а д з і м аК р а с а н а т у р а л ь н а я р о д н а г а К р а ю .

105

104


Анатоль Грачанікаў. Паэт, актывіст, кіраўнік, шчы-ры сябра. На ўсё хапала яго. Высокі, скалапро-фільны, няўрымсьлівы. Да яго цягнуліся, хінулісяасабліва дзяўчаты. Працаваў у апараце Саюзупісьменьнікаў, на камсамольскіх пасадах. У дзяво-чай аўдыторыі пасьля Грачанікава выступаць былоцяжкавата.Быў Анатоль Грачанікаў і рэдактарам часопісу «Ма-ладосць». Тады й склаліся ў мяне радкі:

Як рэдактар «Маладосці»Маладое мае штосьці,Што «Грыбной парой» у лесеАдпаведнай рыфмай лезе.

Адзін са зборнікаў паэзіі Грачанікава меў назоў«Грыбная пара».А калі Анатоля прызначылі рэдактарам часопісу«Вясёлка», я віншаваў яго такімі радкамі:

Грачанікаў з канкрэтных дзеячоўУсіх на аглаблю бярэ даўгую.Ён нарабіў спачатку чытачоў,Цяпер для іх часопіс рэдагуе.

І добра рэдагаваў. І добра рэагаваў на віншаваньне.ÄÌ

‡Ú

ÓÎ

¸

É

‡˜

‡Ì

¥Í

‡Ÿ

107

106


èflÚÓ ÉÎÂ·Í‡

Партыя брала пад уцепленае крылоТаго,Хто ейнае ўзносіў найменьне.Хоць з адкрыцьцямі навуковыміПусьцела кубло,Затое ў акадэміка Глебкі былоПравільнае прамаўленьне.

І на тым дзякуй!

Акадэмік. За савецкім часам гэтае званьнепісьменьнікам давялося ў асноўным за вернасьцьпартыі і ўраду. Згадваецца, як ужо ў перабудовач-ны пэрыяд праходзілі дні расейскай літаратуры ўБеларусі. Намесьнік старшыні Савету міністраўСьняжкова знаёміць маскоўскіх гасьцей з нашымітытулавікамі: «Акадэмік Навуменка». І ЎладзімерКастроў з ходу: «Что такое академик? Старый хренна куче денег». Гэта да слова прыйшлося. А ўзга-даць мне хочацца акадэміка Пятра Глебку.Са школы запомніліся сваёй незразумеласьцюрадкі зь верша Глебкі пра клятву Сталіна над тру-ной Леніна: «Падымі мяне, сіла класа, над галоваміпаўшых ніц». Гэта кшталту: і зноў акула імпэры-ялізму разяўляе сваю кракадзілаву пашчу.Яшчэ да прыезду майго ў Менск чуў ад мамы й адместачкоўцаў: «А гэны вылез з машыны перад рэс-таранам, чырвоны, як бурак. А плашч увесь як ця-ляты пажавалі. Няўжо так прапіўся, што людзкагаплашча сабе купіць ня мог?» Глебка назначаўсябыло дэпутатам ад нашае акругі. І плашч быў амэ-рыканскі. Міністар замежных справаў БССР Кіся-лёў любіў браць з сабой Глебку, бо той мог начамісядзець, гуляючы ў карты, за адпаведнай дозайкапіталістычнага галавабойнага напою.Верны партыі камуністаў быў акадэмік Глебка. Каліў выдавецтве рыхтавалі да друку ягоны дзёньнік,там было шчырае абурэньне, што моладзь заража-на нацыяналізмам. Адно ўсё-такі мне падабалася ўГлебкі, гэта бездакорнае вымаўленьне. І такія маерадкі акадэміку:

109

108


Ой, жал непамалу,Любіў дзеўчыну змалу,Любіў ды ня ўзяў.Ой, жал, жал.

Яно й праўда, мяккі знак тут лішні, калі моцнаежаданьне.І зарыфмаваў я гэтае выкананьне:

Госьць баўгарскі ведаў з маладосьці,ЦьвёрдасьцьМае ў пэўнай справе смак.Як і ў рэзалюцыі, ў мілосьціНа канцы ня трэба мяккі знак.

З гадамі прыходжу да старой ісьціны: канец цьвёр-ды дае рэкорды.

ÉÂÓ„¥

Ç˚Î˜‡Ÿ

Зь сямідзясятых гадоў мінулага стагодзьдзя бываўу мяне дома і ў Менску і ў Вушачы баўгарскі паэті эсэіст Георгі Вылчаў. Кажу «мінулага стагодзьдзя»,а самому неяк ніякавата, нібыта два стагодзьдзіжыву. Дый яно сапраўды дагэтуль жыву ў тым ста-годзьдзі, дакладней, тым стагодзьдзем. Бо яно быломаладое. А таму болей вясёлае.Дык вось пра Георгія Вылчава ўзгадка. Ён напісаўкнігу пра Беларусь, у прыватнасьці, паэму пра Ву-шаччыну. Мне давялося перакладаць і паэму й вер-шы.Безумоўна, ня толькі мы пісалі й перакладалі вер-шы, але й прымалі ўдзел у спаборніцтве баўгарскіхі беларускіх напояў ад каньяку, віна да самагонкій бражкі. Падчас аднаго такога спаборніцтва ву-чылі Георгія сьпяваць беларускія народныя песьні.Адна ў яго атрымлівалася пацешна. Гэта «Капаў,капаў крынічаньку». І гучала так:

111

110


ÄÌ‡ÚÓÎ¸ ÇflÎ˛„¥Ì

А н а т о л ьВялюгін — леген-

дарны сваімі прыго-дамі, асабліва пасьля

шчырай размовы з Бахусам,быў майстра ўзрушанага й

гранёнага радка. Каля двух дзе-сяцігодзьдзяў узначальваў аддзел

паэзіі часопісу «Полымя». Гэта ёнбыў апекуном цэлага выраю бела-

рускіх паэтаў ад Караткевіча да Няк-ляева. Адкрываў таленавітых паэтак.

Гэта, намякаючы на Веру Вярбу, казалі,што ёсьць песьня «А ў Толі Вярба».

Тут хочацца прыгадаць, што Ўладзімер Ка-раткевіч паслаў было свае вершы Кандрату

Крапіве, які параіў не займацца паэзіяй, а біцькамяні.

Анатоля Вялюгіна паважалі ўсе. А ён адноўсьміхаўся: «На мне, як на сабаку, правяраюць

паэзію».З сур’ёзнай ацэнкай творчасьці майстра вязала-ся й такая ўсьмешка:

Як дуб, ён і дужы, і стойкі.Ня кожнаму цісьне руку.І ўсе паэтэсы, як сойкі,На ніжнім сядзелі суку…

113

112


á¸Ï¥ˆÂ Ç‡Èˆ˛¯ÍÂ‚¥˜

Да сваёй салаўінай песьні Зьміцер Вайцюшкевічня йшоў, а ляцеў апантана і ўпэўнена. Спачат-

ку йграў у гурце «Палац». Але не ў натурыЗьміцера камусьці падыграваць, ён любіць

быць самаісным — такім, як ёсьць. Зь Ве-ранікай стварыў гурт «Крыві». Ды ўрэш-

це стаўся самім сабою. Сам піша песьні,сам выконвае, а дапамагае пану

Зьміцеру «WZ orkiestra». Добрырозгалас меў альбом «Паравіны

году» на словы Алеся Камоцкага.Бард з бардам паразумеліся.

Думкі ў Зьміцера разьбягаюц-ца ад словаў і мэлёдыяў, а

вочы ад натхняльніц.Нават быў такі вясёлы

выпадак. Сабралася бя-седа: сем дзяўчат, сем

хлапцоў, а ўсе хлоп-цы Зьміцеры. Тут

ужо дзяўчатыр а з г у б і л і с я ,

якога Зьміце-ра клікаць

на болейкантакт-

ную бя-седу.

Да Зьміцера цяжка дазваніцца па звычайным тэ-лефоне — заўсягды ў паезьдзінах зь неразлуч-

най песьняй. Паклоньніцы адлоўліваюцьскрытнага й няўлоўнага хіба па мабільных

тэлефонах. Гэта ўжо іхні клопат. НапісаўВайцюшкевіч колькі песьняў і на мае сло-

вы. А я маэстру прыдумаў вітаньне:

Ён у трубы роспачы ня трубіць,У душы надзею перахоўвае.

Зьміцер любіць смачна прыгалубіць

ПесьнюІ паклоньніцу чарговую,

Не з вадою чару асушыць,Каб пажар хаценьня

прытушыць.

Няхай гарыць гэныпажар, няхай ня

хрыпне голасЗьміцера, ня-

хай хапае ягона ўсіх і на

ўсё!

115

114


ì Î ‡ ‰ Á ¥ Ï Â

Панавіты, вусавіты графікМае на штодзеньКанкрэтны графік —І калі пяром араць лісты,І калі паненкамі натхняцца.Поўная прывабнай пекнатыІ пад сонцам,І пад поўняй праца.Пан Вішнеўскі,Падкруціўшы вус,Ведае, дзе саладзейшы кус.

Яно чым маладзей, тым саладзей.

Зь яго самога можна рабіць графічныя партрэты йкаралёў, і гетманаў, і пасьпяховых заляцанцаў.Адны выкрунтасістыя вусы не пакінуць у спакоі ніпаненку, ні пані. Настальгічна шляхетны мастак наўсе рукі спэц. Уладзімер Вішнеўскі вядомы далёкаў сьвеце сваімі графічнымі палотнамі, на якіх жывенаша славутая даўніна, волаты крывіцкага духу.Уладзімер Вішнеўскі — шляхетны беларус ад па-рыўнай думкі да кончыкаў вусаў.Сёлета як дацэнт катэдры графікі Беларускай мас-тацкай акадэміі павёз ён студэнтаў на практыку ўГорадню. І паспрабаваў сваю ўладу над каменем. Умайстэрню прывёз шэсьць каменных выяваў. А ўаўтобусе ў Горадні за тое, што размаўляў па-бела-руску, кантралёршай быў аблаены бэнээфаўцам.Уладзімер адказаў, што ён належыць да гэтага руху,але чымся крычаць на БНФ, лепей наладзіць графікруху аўтобусаў. «У мяне, — сказаў Уладзімер, —графік на ўсё, і ён працуе спраўна».Уладзімеру Вішнеўскаму ніякія ідэалягічныя кан-тралёры ня змогуць перашкодзіць бачыць белару-скую гісторыю незалежна. Ç¥

¯ÌÂŸÒÍ¥

117

116


Ä Ì ‰ ˝ È

Віртуёз, жанглёр, вытанчаны майстра паэзіі Анд-рэй Вазьнясенскі спарадзіў безьліч пераймальнікаў,прыхільнікаў, захапленцаў. Любіў Беларусь, быў ча-стым госьцем у нас. Я пераклаў зборнік ягонайпаэзіі. Трэба было бачыць і чуць, як ён чытаў сябепа-беларуску. З багавейнасьцю ставіўся да ВасіляБыкава. Васіль цаніў паэзію Андрэя. Звычайна длянастрою я чытаў Андрэю вушацкую дзіцячуюцьвялілку:

Андрэй, не дурэй,Не дзяры сарочкі.Ня ты праў,Ня ты ткаў —Хадорыны дочкі.

А больш сур’ёзна пісаў свайму сябру:

Усіх прываблівае німб,Трымценьне весьці рэй.Як гуны, валяць на Алімп,Ды ля дзьвярэйСтаіць Андрэй.У Вазьнясенскага ключы,Ня ўсіх пускае,Хоць крычы!

Рэй у паэзіі Андрэй вёў годна й нясквапна.

Ç‡Á¸ÌflÒÂÌÒÍ¥

119

118


Рыгор Бярозкін быў адменным крытыкам, паэтам,перакладчыкам. Да слова Бярозкіна прыслу-хоўваліся, ягонага слова баяліся. Востры на языккрытык даваў трапныя характарыстыкі, як эты-кеткі на моцныя напоі клеіў. Двойчы сядзеў усталінскіх лягерах. Але з гумарам нідзе не расста-ваўся.Аднаго паэта празваў Хрыстапор Калун. Альбо ка-заў: «Пэўным крытыкам уяўляецца, што паэт-тры-бун і сьпіць у трыбуне». Як бы пераказваў творпапулярнага пісьменьніка, на поўным сур’ёзе: «Ра-маніст, узяўшы сэрца ў далонь, як гранату, за-плюшчвае вочы й кідаецца на дзот, а адтуль курыфур-фур-фур…»Пра партызанскую героіку распавяданьне нібытаРыгора Няхая: «Сяджу ў стозе сена. Вакол немцы.Выпіць хочацца, а ў кішэні ні рубля…» Ні кроку неступаў Рыгор Бярозкін безь вясёлага слова.Аднаго нэрвовага паэта й перакладчыка ён назваў«спалоханы рэвалюцыянэр».Як самыя грунтоўныя й дасьведчаныя засталісякнігі крытыкі Рыгора Бярозкіна. Шмат паэтаў іпразаікаў удзячна помняць Бярозкіна, бо ён іхзаўважыў і падтрымаў.Да мяне прыйшлі такія радкі:

Наўзгатове сьвежыя розгі наМарнатраўцаў паперы ў Бярозкіна.Балабонаў з псэўдаамбонаўУ хлявы гоніць сын Саламонаў.

Добры такі статак загнаў. ê˚„Ó

ÅflÓÁÍ¥Ì

121

120


ãÛÍ‡¯

Å˝Ì‰˝

Лукаш Бэндэ. Руплівец у даносах, паклёпах, ад на-раджэньня меў прозьвішча Бонда. Гэта, як мне чу-ецца, штосьці кшталту кадкі, бочкі. А захацеласямэтанакіраванага прозьвішча — і стаў Бонда Бэн-дам. Абрэвіятура ад «Бей национал-демократов»,карацей, нацдэмаў.І калі я перакладаў «Ветрык, вей!» Яна Райніса, услоўніку ўбачыў слова «bende» — у латыскае мовеў яго яго адно значэньне: «кат». Сапраўды, Богшэльму меціць.Памятаецца, як у выдавецтва «Мастацкая літара-тура», дзе я працаваў малады й парыўны, рана-раназайшоў нехта й назваўся Бэндэ. Як цень 1937 году,мяне скаланула. У рэдакцыі яшчэ нікога не было. Іпакой здаўся мне цэляй, так званай адзіночкай.Прыйшоўшы ў сябе, я напісаў:

— Die Stunde ist zu Ende,Ня ўсё зрабіў, што мог, —Сказаў са злосьцю Бэндэ,І лёг у лёх…

123

122


ÉÂÌ‡‰Á¸ Å˚Í‡Ÿ

Прафсаюзы — школа камунізму. Пад гэты лёзунгмы, маладыя франдысты, некалі нават танчылі.А, наогул, за савецкім часам лёзунг сур’ёзна аб-стаўляўся. Ды з гэтае школы, як з таго раю, нявыйшла нічагутанькі.Генадзь Быкаў узначальвае Свабодны праф-саюз Беларусі. Хоць прафсаюзы вольныя,яны, як і іхні лідэр, ня вольныя ад перась-леду й ціску зьверху. Афіцыйным уладамсвабодныя прафсаюзы не па нутры.Але Генадзь Быкаў чалавек з гумарам. Ікаб паказаць, што выконвае загадыўлады, даў тэлеграму Лукашэнку пратое, што свае трынаццаць сотак падМенскам засеяў жытам. Ураджайскасілі косамі й зжалі сярпамі,снапы абмалацілі цапамі. Прэзы-дэнт можа пераканацца, каліпрыедзе. Праўда, дабрацца даплянтацыі льга толькі на каніці на вэлясыпэдзе. На сама-лёце нельга, узьлётная пала-са вузенькая.Генадзь Быкаў пасьпяваезрабіць шмат. Яму йпрысьвяціў я ўсьмеш-лівыя радкі:

І як бы хто ягоЗа што ні тузаў,Ён Быкава з кірунку не саб’е.Генадзь нікогаЗ Вольных прафсаюзаўНя дасьць ніколі ў крыўду…Ні сябе.

125

124


Аўрэл Бусуёк — вядомы малдаўскі паэт — з вы-шыні свайго росту глядзеў на савецкую рэча-існасьць. Казаў, што думаў, а думаў ён сьмела. І ніякня мог уцяміць беларускі паэт Міхась Калачынскі,чаго рагатала ўсё застольле. Трапіў Калачынскі ўМалдову з чарговай абменнай пісьменьніцкай дэ-легацыяй. І, вядома, пацяклі вінныя ды каньячныярэкі. І пачынаў Калачынскі тосты свае перадмовайадной і той жа: «Калі я вызваляў Малдавію…» Слу-халі гаспадары госьця, слухалі, ды ўрэшце Бусуёкзапытаўся: «Гэта вы па сваёй ініцыятыве, ці васнехта прасіў пра гэта?» Застольле й засьмяялася,наколькі дазваляў этыкет і норма ідэйная. А Кала-чынскі, вярнуўшыся дадому, яшчэ колькі часу да-пытваўся: «І чаго яны сьмяяліся?»Аўрэл Бусуёк меў незвычайны посьпех у чытачак іасабліва ў глядачак. Але аднойчы, не саромеюсяпрызнацца, я, п’янюткі й нязграбны, перамог ален-дэлёністага Аўрэла.Дэкада савецкай літаратуры ў Азэрбайджане. Вы-ступы, сустрэчы, застольлі. Перад заканчэньнемдэкады ўрадавы банкет. Сярод удзельніц урачыс-тасьцяў вылучалася паэтка з Таджыкістану, такаяпэрсіянка зь песьняў. Адразу ўзгадваліся радкі «иза борт её бросает в набежавшую волну». ПакульАўрэл красаваўся перад усім застольлем, мывыйшлі з чараўніцай у цёмную й цёплую ноч, як указку. Потым я напісаў узгадку:

ÄŸ˝Î ÅÛÒÛfiÍ

Неўтаймаваны Бусуёк,Шаноўнейшы Аўрэле,Суема кожны свой суёк,Пакуль не астарэлі.Бо зь вялымі суйкаміМы самі ўжо ня самі.

127

126


Сёлета ў сьнежні яму стукне 77. А ў маладыя гадылюбілі мы віно «Тры сямёркі». Яно было й даступ-нае сваёй цаной, і вясёла забірала, як казла за рогі.Даўні сябар мой Іван Бурсаў цяпер зрэдчас тэле-фануе з Масквы. Пачую голас — і маладзею душой,бо ў маладосьць вяртаюся. Бурсаў, Караткевіч,Кляўко, Нядзьведзкі — дружная сябрына. Лёгка йпісалася, і выпівалася, і закусвалася. Іван шмат пе-ракладаў беларускай паэзіі на расейскую мову.Толькі асобнымі кнігамі ў ягоных перакладахвыйшлі Бураўкін, Караткевіч, Зуёнак, Цьвірка,Лось. Маіх некалькі зборнікаў пераклаў Іван. ГэтаЕўдакія Лось распавядала Бурсаву пра сваю разгуб-ленасьць. На прыёме ў польскім консульстве за-прасіў Еўдакію на танец гэдээраўскі консул. Тан-чыла й думала, што сказаць па-нямецку. Ды ўсесловы вылецелі з галавы, толькі помнілася «хэндэхох», што значыць — рукі ўгору. І ўвесь танец пра-вагалася, сказаць ці не.Не адна Лось ласа паглядала на Івана Бурсава. Па-клоньніц ён называў непрыземлена — «птички».Чародамі віліся птушачкі каля лірыка, пераклад-чыка, казачніка. Вершы для дзяцей, казкі выходзілішалёнымі накладамі й разыходзіліся імгненна, яку казцы. Лірыка нараджала чытачоў казак, загадакі дасьціпных пацешак з хітрынкай, з усьмешкай.

У застольлі мы называлі Івана старэйшым братам,бо ў Савецкім Саюзе расеец, які яшчэ пад столпехатой хадзіў, быў старэйшым братам, а любыстогадовы дзед іншае нацыянальнасьці быў малод-шым братам. Хоць у Івана Цярэнцевіча (мы казаліЦярэшкавіча) маці была беларуска, дый сам сябеён лічыў беларусам. Але калі выпадала Івану чаргайсьці ў краму па вогненную ваду, мы лёзунгавалі:

Идёт по правильному курсуНаш старший брат весёлый Бурсов.

А болей сур’ёзна казаў я багатаму на ласку сябрусвайму:

Хоть сильна, как смерть, любовь,Но сильней привычка.Ваня,Веточку готовь —Прилетает птичка!

І дзіцячыя чытачы расьлі. Цяпер ужо яны дарос-лыя.

ß‚‡Ì

ÅÛÒ‡Ÿ

129

128


Генадзь Бураўкін — знакавая фігура ў беларускайсправе. Утрапёны, апантаны крывіч. Полацкая зям-ля дала яму й клёк, і трапяткое сэрца, якое баліцьза беларушчыну. У нас на Вушаччыне пра такіхказалі: у кіпячонай вадзе купаны. Вострае пяро,

аналітычнасьць і маштабнасьцьмысьленьня ў Генадзя Бураўкіназайздросныя. Любіць гумар і

ўмее на ўсім скаку падкаваць Пэгаса. Ня ён гнаўсяза пасадамі, а пасады бралі Генадзя аблогай. АдМенску да Нью-Ёрку прайшоў шлях кіраўніка. Там,дзе быў Бураўкін, была Беларусь, беларуская мова.Пра свайго сябра й земляка я са студэнцкіх гадоўпісаў і ўзьнёсла, і падкавырыста. А як бы на падсу-моўку, склаліся ў мяне радкі:

Хай здрайцы шыюцца ў кусты,Бураўкін з мужнасьцю на «ты».Ня браў удзел у дробных звадах,Ня гнаўся за ласейшым кусам.На ўсіх вышыністых пасадахЁн заставаўся беларусам.

Генадзь рыфмуецца са словам «гнаць». І ён гоніцьнечысьць, набрыдзь, пошасьць з нашай сьвятойзямлі.

ÉÂÌ‡‰Á¸ ÅÛ‡ŸÍ¥Ì

131

130


üÌÍ‡

У маладыя гадылюбіў я езьдзіць да

мамы са сваімі сябрамі, пе-ралік прозьвішчаў зойме доб-

рую старонку. Згадаю выбарачна.Васіль Быкаў і Генадзь Бураўкін, Іван

Бурсаў і Барыс Забораў, баўгарскі паэтСтэфан Паптонеў і Сымон Блатун. А

Ўладзімер Караткевіч ехаў са мной дамамы, як дамоў, і часта. Аднойчы паехалі мы

ўтрох: Янка Брыль, Уладзімер Караткевіч і,вядома, я. Хадзілі па ваколіцах, па барах, ад-

ведвалі вушацкія азёры. Каля Ваўчэнскага возе-ра, каб выйсьці на звонкую баравіну, трэба было

перайсьці рэчку Крывуху па таплявіне. У ЯнкіБрыля і ў мяне былі гумовыя боты, а ЎладзімерКараткевіч ішоў у туфлях. І давялося Брылю пера-носіць па зыбаўцы фальстафаватага Караткевіча.

А ён, добра пад-бахушаны, зь ніколіне пагаслай цыгарэцінай узубах, разгойдваючыся, як усядле, з аршанска-ўэльскай іро-ніяй цікавіўся: «Янка, ці ня цяжкатабе?» — і зьнізу чуў адказ канкрэтны:«Замаўчы, а то скіну». Я толькі ў думкахканстатаваў:

Аж дрыжыць чаратовая грыва,Ўсьмешкай сьвеціцца лісьце ў расе.На плячох манумэнтных цярпліваПомнік будучы помнік нясе.

Паступова сябры мае робяцца помнікамі, а длямяне яны жывыя…

Å˚Î¸

133

132


Пятрусь Броўка быў сынам свайго часу. Але нетакім адыёзна савецкім, як яго часам успамінаюць.Любіў жарт, вясёлыя размовы, сам сябе, як помнік,не насіў.На адным зь пісьменьніцкіх зьездаў у Маскве ўра-давы прыём прыпаў на 25 чэрвеня — дзень нара-джэньня Броўкі. Зь сярэдзіны застольля Броўкавыйшаў. Пайшоў і я праводзіць земляка, якому«штодня з-пад Вушачы званілі крыніцы». Ідзем пакрамлёўскім двары, а пісьменьнік і кажа:— З усіх цароў люблю Пётру. І не таму, што цёзка.Гэта ж ён пасылаў Меньшыкаву запіску: «ПришлиКатьку, страшно еть хочется».

èflÚÛÒ¸

Мяккім голасам заўважаю:— А нам здавалася, што вашае пакаленьне толькікароткі курс ведала.— І гэта ведала, — успамінна ўсьміхаецца мой су-размоўца.У цягніку на Менск усьміхаліся радкі:

А цёзка Броўкаў, Пётра першы,Як ён, не налягаў на вершы.Ды моц мужчынская ня ўсяНа рыфмы йшла і ў Петруся.Свае ўва ўсе вякі разьлікі —Зь вялікім хто, а хто вялікі…

ÅÓŸÍ‡

135

134


Сымон Блатун як чалавек, як паэт быў асобай, ужыцьці самабытнай зьявай. У ім спалучаласяпрыгажосьць унутраная з прыгажосьцю юнака,маладога мужчыны. Лежачы на студэнцкіхложках, мы перакідваліся экспромтамі, вясёлыміэпітафіямі. Сымон чытаў эпітафію сабе: ён кінуўпіць, таму што сьпіць; альбо мне, перафразуючыСяргея Ясеніна:

Як сьмерць рукой мяне кранеІ сьвету белага ня ўбачу,Ня стаўце помнік толькі мне,Ня стаўце помнік мне ў Вушачы.

Маладым здавалася, што жыцьцё бясконцае.Пасьля ўнівэрсытэту працаваў Сымон у газэце«Звязда». Супрацоўнікаў газэты называлі мызьвязьдзюкамі. І казаў Сымон, як рэдактарпасылаў яго па інтэрвію да старшыні ВярхоўнагаСавету Казлова, цёзкі Чапаева. Генэральная лініяпартыі была кукурузная. І таму на ўрадавымлецішчы і ўезд, і выезд, і нават клюмбы падбезыдэйныя кветкі былі ў кукурузе. Прыняўкарэспандэнта Васіль Іванавіч у цяністай альтан-цы, пачаставаў бярозавікам з журавінамі. Даз-воліў напісаць за яго ўсё, што патрабаваў органЦК КПБ. Смакаваў бярозавік ды ўсё журыўся,што засталося некалькі бачэнкаў, прысланых зПалесься народнаму абранцу, і, відаць, да новыхбярозавых сьлёзаў не дацягне. Напісаў Сымонінтэрвію, павёз на візу. Тая ж альтанка, той жабярозавічак.— Ну дык што я там напісаў? — пацікавіўсяцёзка Чапаева.Сымон пачаў чытаць гранкі. Спыніў, спытаў, дзерасьпісацца. Расьпісаўся. На разьвітаньне зноўпабедаваў, пажурыўся, што ня хопіць улюбёнаганапою да новага. Быў Сымон Блатун і тонкімлірыкам, і ўедлівым сатырыкам.Пісаў я сябру свайму й вершы, і прадмовы дазборнікаў. Пісаў як бы застольныя словы:

Твой кожны верш,Замроены Сымон,Навеяны вандроўнымі вятрамі,Мацнейшы за палескі самагон —Бязроднікаў да памяці вяртае,Чытачак зводзіць з памяці,ЯныХмялеюць ад салодкае маны.

ë˚ÏÓÌ ÅÎ‡ÚÛÌ

137

136


Размаўляе на сямі, чытае на дваццаці мовах. Пы-

таньне ў красворд Беларушчыны. Яшчэ дадатак да

пытаньня — прэзыдэнт Беларускага ПЭН-цэнтру,

вучоны, перакладчык, адзін з заснавальнікаў БНФ.

Праўда, са словам «прэзыдэнт» трэба быць асьця-

рожным. Ва ўсім сьвеце на чале ПЭН-цэнтраў прэ-

зыдэнты, а ў нас зь нядаўняга часу ён старшыня —

на калхозны лад. Але ня буду адцягваць увагу заўва-

гай. Сам запоўню літарамі квадрацік красворду —

і атрымаецца «Баршчэўскі». А каб ня блытаць з

клясыкам XVIII стагодзьдзя Янам, удакладню —

Лявон. Празь вякі пераемнік Францыска Скары-

ны, карэнны палачанін у клопатах ня толькі па

вушы, але й па макаўку галавы. Гумар і самаўсьмеш-

ка ратуюць Лявона ад перанапругі.

У 1992 годзе вазілі навучэнцаў Беларускага ліцэю,

дзе Баршчэўскі быў прарэктарам, у Гданьск. Па-

сяліліся ў Кашубах. Жыхары й пытаюцца, адкуль

малады вырай. Тлумачаць, што зь Беларусі. «А цо

то за край?» — дапытваюцца цікаўныя. Тады Барш-

чэўскі зусім сур’ёзна даводзіць, што на мяжы стаіць

1400 танкаў, а ў Кабыльніках флёт. І Беларусь у

любы момант здольная акупаваць Польшчу. І шмат

хто паверыў і працяўся павагай да новага, незнаё-

мага дагэтуль краю.

Са страхавітай пашанай гляджу я заўсягды на Ля-

вона Баршчэўскага, бо сам на некалькіх мовах ра-

зумею, але, як той сабака, сказаць нічога не магу.

Сваё захапленьне паспрабаваў я выказаць радкамі:

Як свой,

На ўсіх мацерыках Лявон,

Ды тэарэтык і заступнік волі,

На мове ніякой ня можа ён

Са здрайцамі дамовіцца ніколі.

ãfl‚ÓÌ Å‡¯˜˝ŸÒÍ¥

139

138


û˚ Å‡„Û¯˝‚¥˜

Юры Багушэвіч быў аўта-рам аповесьці «Дрэва дружбы», якая

час ад часу перавыдавалася. Працаваў са-кратаром у Саюзе пісьменьнікаў. Але най-

болей бліскуча раскрыўся талент Юрыя Кан-станцінавіча ў арганізацыі застольляў, у сяб-

роўскіх бяседах. Арлінапрофільны, станісты, сашляхетнымі манерамі літаратар ня мог зьлічыць

свае перамогі на амурных франтах. І адпаведнаўспамінаў ваенныя баталіі кшталту: …у Эльзы пан-тофлік гайдаецца на кончыку пальца нагі… Нехапіла сьпірту… У тайзе ён з дамай, яна ямугалінкай адганяе камароў з таго месца, адкуль

ногі растуць…Было, што мы з Уладзімерам Караткевічам два

месяцы сядзелі ў лесе ў Доме творчасьці«Каралішчавічы». Месяц з намі адпачы-

ваў ад працы ў Саюзе пісьменьнікаў іЮры Багушэвіч. Паколькі ён

ночы праводзіў недзе на ацалелых хутарах, дыйднём рэдка сутыкаўся ў сваім вялікім — хоць ваў-коў ганяй — пакоі, мы з Валодзем прывучалі сучкуДжэры спаць на падушцы Багушэвіча. Пры гэтымнакрывалі яе коўдрай.Пра Юрыя Багушэвіча хадзілі вясёлыя легенды.Яму былі ў мяне радкі:

На моры жарсьці ўзьвесьці дамбыНайлепш за ўсё зь пяшчотных дам быХацеў незацугляны Юры,Каб адпачыць маглі Амуры,Якія лёталі над ім,Штоноч ствараючы інтым.Даводзілася ЮрыюЗа ўсё плаціць натураю.

І плаціў спраўна. Канкрэтнае каханьне ці літара-турны твор пра яго, каму што даспадобы.

141

140


Дні беларускай літаратуры ў Расеі. Вялікая групабеларускіх пісьменьнікаў і маскоўскіх. Нашую дэ-легацыю ўзначальвае Пятрусь Броўка. На ўсіх сус-трэчах саліруе Леў Ашанін. Тады ў модзе была песь-ня на ягоныя словы «Как у нас во дворе». І адпа-ведна скрозь яна выконвалася. І так яна ўелася мне,што пасьля застольля на грунтоўным падпітку язасьпяваў:

Как у нас во двореЕсть кобель в конуре,Всех других кобелейИ белей, и милей.Я гляжу под хвост,До чего ж он прост.Но я всё гляжу,Глаз не отвожу,Тра-та-та.

ãÂŸ Ä¯‡Ì¥Ì

Ашанін пабег да Броўкі — адашліце назад Бара-дуліна, ён хаміць. А да гэтай песьні яшчэ й нашуютрохі падправіў:

А Леў Ашанін хлопае вушамі,Ой, не аддай мяне, маць…

Броўка па-зямляцку памахаў мне пальцам і параіўня чубіцца з ганарыстымі маскоўцамі…

143

142


Як вясельле без жаніха — Купалаўскі тэатар безГенадзя Аўсяньнікава. Пры саветах былі дазволе-ныя беларусы. Цяпер зьявіліся й прафэсійныя й

этнаграфічныя беларусы. Генадзь быў і застаеццанатуральным прыродным беларусам.

Маладыя любілі мы перакінуцца экспромтныміпад’ялдычкамі. Генадзь пісаў мне ў нататнік:

Рыгор паэтІ сябар мой,Ды сам і жартыЗ барадой.

Я адказваў:

Трухой ад сяньнікаНапханая ў Аўсяньніка-ваГалава.

Генадзь лічыць, што ўсё жыцьцё ягонае ад нара-джэньня складаецца зь недарэчных здарэньняў,

са сьмешных выпадкаў. А мне здаецца, штоАўсяньнікаў, як аўсяны сноп, падперазаны

перавяслам гумару, самаіроніі. Бо калі дужасур’ёзна глядзець на ўсё, што навакол дзеецца,

можна пазелянець ад суму, як медны таз.Просіць калега заказаць яму акуляры перад

спэктаклем, Генадзь заказвае адну шыбінку на -3,а другую на +3. У акулярні дзівяцца, а ён адказ-

вае, што гэта ў актора незвычайная роля.Едуць з Аўцюкоў, са сьвята беларускага гумару. УКалінкавічах чакае вячэра ў рэстарацыі. Гумарыс-

таў ахоўвае міліцыя й амон. Аўсяньнікаў выра-шае не вячэраць з гумарыстамі, бо гумарам сыты

пад завязку. Ідзе ў Калінкавічах на вакзал.Аб’яўляюць цягнік Калінкавічы—Пінск. Перагу-маронаму Генадзю чуецца: Калінкавічы—Мінск.

Ідзе да касы. Набывае білет. Сядае ў цягнік.Едуць, едуць, чуе, што нейкая гаворка ня мен-

ская. Пытаецца, ці хутка Менск. Яму адказваюць,што цягнік ідзе ў Пінск. Людзі едуць на базар.Раяць яму перасесьці ў Жабінцы на цягнік зьБерасьця, які й давязе да Менску. Пакуль так

вандраваў, жонцы патэлефанавалі з Калінкавічаў:ці ёсьць у мужа татуіроўка на руцэ? Бо знойдзе-

ны труп мужчыны з татуіроўкай. Такі ГенадзьАўсяньнікаў тыповы беларус, што да яго падобны

кожны, ня штучна выведзены, натуральныбеларус. І покуль жонка ўдакладняла прыкметымужа, на парозе ўзьнік фальстафаваты шляхціц

— жывы й вясёлы.Генадзь Аўсяньнікаў спрытна малюе шаржы,

піша эпіграмы. У мяне для даўняга сябра гума-рыста, які на рэдкасьць тонка адчувае лірыку,

такія радкі:

Не даядаў чужых кусанікаў,Сам пачынаў свой каравай.Магнату Бахусу АўсяньнікаўКазаў шляхетна:— Налівай!Прывык на сцэне і ў жыцьціСваёй сьцяжынаю ісьці.

І йдзе роўна, і ня глухне ад авацыяў. Ідзе, усьміха-ючыся сам сабе. З Генадзем ня сумна й сябрам, і

яму самому.

ÉÂÌ‡‰Á¸ ÄŸÒflÌ¸Ì¥Í‡Ÿ

145

144


Генадзь Асташонак — самавіты майстра зтворчае суполкі «Коўня», дзе ствараюц-

ца творы, якім суджана перажыцьвякі. Мастацкае аздабленьне мэта-

лу патрабуе натхненьня й працы.Яго нязгаснасьць агонь спадруч-

ным у майстра. Разцу спако-рыцца й самы далікатны мэ-тал, і самы цьвёрдахарактар-ны. Ад заручальнага пярсь-цёнка да залатога ланцуга нашыю ўпірлівай чараўніцы,ад дзіды да кальчугі — усёмогуць чарадзейныя рукігаспадара плёну.Сьціплаўсьмешлівы Генадзьвясёлы ў душы. Сьмяюццааздобы ягоныя. Колькі нібачыў шчыруна, ён заўсягдыза працай. Некалі мама маяказала, галоўнае, каб праца

не паняла верх над табой. І Ге-надзь дужаецца з працай, хто

каго.З малечых гадоў узгадвае, як ён

заблудзіўся ў бульбе й заснуў. Бо зторбачкай на плячы дапамагаў баць-

кам выбіраць ураджай. Тады ўжо ха-цела яго ашукаць праца. Але не ашукала.

Марна спрабуе й цяпер. Хацеў падужаць Ге-надзя й Бахус. Палілі лазьню. Выгналісамагонку. Любая цётка Вера йналіла пляменьнічку ў слоіку надне. Нагнуў малы беларус нацыя-нальны напой — абдало ўсягонейкай парай, аж сьлёзы з ва-чэй пасыпаліся. Закашляўся йледзь прахныкаў: «Ня будупіць дымнае малако!» І цяперня дужа гоніцца за малачкомз-пад шалёнай кароўкі. Вы-нік агню болей падабаеццаГенадзю. Ён вяртае даўнінуў сёньняшні дзень, а сёнь-няшні дзень пасылае да ка-прызнай даўніны ў сваты.

Генадзю каб штоАбхітрыць даўніну.

Ён можа,Развагу даверыўшы часу,

Кальчугу перакаваць ПерунуІ паднавіць падковы Пэгасу.

І расьце чарга ў «Коўню» да ГенадзяАсташонка.

ÉÂÌ‡‰Á¸

ÄÒÚ‡¯ÓÌ‡Í

147

146


ÄÎÂÒ¸ ÄÒ¥ÔÂÌÍ‡

А л е с ьА с і п е н к а

быў пісьмень-нікам з партызан-

ска-камсамольскагапрызыву. Рэдагаваў і газэ-

ту «Чырвоная змена», і ча-сопіс «Маладосць». Свой парты-

занскі й камсамоліста-кіраўнічыдосьвед скарыстоўваў сумленна, на-

колькі гэта льга было ў тагачасьсі. А ўсё,пра што нельга было напісаць шчыра, ста-

раўся распавесьці, як бы скінуць цяжар з душы.І партызаншчына глядзелася як чорна-белая

хроніка, а не як пафарбаванае кіно.Бярэзьнік. Возера. Малады партызан

толькі вярнуўся з заданьня, яшчэ незусім умеючы, голіцца тупаватай

брытвай. Прыляцела самалётамкарэспандэнтка з «Камса-

мольскай праўды». Інтэр-віюе ляснога салдата.

— Колькі ты нем-цаў забіў?

— Тры.

Камісар, які стаіць неадступна тут жа, амаль кры-чыць:— Ня тры, а трыццаць тры!Герой нясьмела ўдакладняе:— Усё-ткі тры.Камісар як не выскоквае зь сябе:— Табе што, фрыцаў шкада? — І да карэспандэнткі:— Пішы пяцьдзясят.Пра шмат якія подзьвігі народных мсьціўцаў та-кога ж пляну казаў Алесь Асіпенка. Шкада, штосам не напісаў пра ўсё, што ведаў, што муляласяяму. Ці таму, што час не прыйшоў, ці таму, штосам пісьменьнік ня мог вырвацца са свайго часу,які трымаў яго.Згадваю апошнія сустрэчы. У выдавецтве выходзіцьзбор твораў Алеся Асіпенкі. Шчасьлівы аўтар нясечарговы том. І ўсё-ткі шкадуе: «Калі б сакратаромЦК быў Аксёнаў, ён бы, як таварыш па рабоце ўкамсамоле, даў бы мне не чатыры, а пяць тамоў…»Нейкае перагуканьне: ня тры, а трыццаць тры, нечатыры, а пяць!

Хапіла наслухацца АсіпенкуПатрыятычна-лірычнага енку,На подзьвігі гэткія наглядзецца,Калі не было кудыСтраху падзецца.Рэдактар стараўся,Каб у «Маладосці»Былі маладыя як частыя госьці.

Дзякуй яму за гэта!

149

148


ìÎ‡‰Á¥ÏÂ ÄÎÓŸ

Калі б

ра п

т а м

ажылі героі з на-

шае крывіцкай гісторыі

й пачалі распавядаць, што, як

і калі дзеялася, дык за ўдакладнень-

нямі ім давялося б зьвяртацца да

Ўладзімера Арлова. Ён памятае, што яны за-

быліся. Часам здаецца, што нашая гісторыя даручы-

ла спадару Арлову ўспомніць тое, што выбівалі з памяці

крывічоў русіфікатары ды камуністы. Летась Уладзімер адсьвят-

каваў паўвекавы юбілей, а пасьпеў руплівец паварочаць глыбы як не

дваццаці вякоў. Гістарычныя падзеі, факты, даты заўсягды зь ім.

Ляжыць нядаўна Арлоў на апэрацыйным стале пад белай прасьціною

і ўзгадвае, што Фрунзэ зарэзалі сталінскія эскуляпы на апэрацый-

ным стале. Падыходзіць хірург з лазэрным нажом і нечакана пыта-

ецца: «Спадар Арлоў, скажыце, як усё-такі пішацца слова «змагань-

не» — зь мяккім знакам ці безь яго?» Уладзімер тлумачыць, што бязь

мяккага знаку — гэта падгон пад расейшчыну, а сам сабе думае, што

калі ня вернецца з наркозу, дык на тым сьвеце будзе цешыць сябе,

што справа, за якую змагаўся колькі Бог сілы даваў, не прапала мар-

на.

Трэба

мець з

тры-

валы

х дошак

па-

ліцы, к

аб я

ны вытр

ы-

малі ў

се кнігі

, якія н

апіса

ў і

выда

ў Улад

зімер

Арлоў. К

арэн

наму

крывічу, п

алачан

іну маё

сусед

зкае

вушац

-

кае сл

ова зьд

зіўле

ньня:

Ня ловіц

ь мух

арол,

Арлоў ня любіц

ь крошак.

Браць — ды

к на поўны ко

шык,

Хай дзівя

цца наўкол.

Каб зда

ні не л

якаў,

Гісторыя А

рлова

Цярэб

іць за рук

аў:

— А дз

е мая п

алова?..

151

150


ÄÌ‡ÚÓÎ¸ ÄÌ¥ÍÂÈ˜˚Í

Скульптар АнатольАнікейчык быў сынам

свайго часу, а мастак, як вя-дома, паднявольны часу, які

раўніва сочыць за мастаком, кабне працаваў на іншы час, бо час бу-

дучы забываецца на час мінулы. І пра-цаваў Анатоль і на свой час. Гэта ягоныя

леніны яшчэ й цяпер паказваюць дарогу ўсьветлае заўтра, ягоны бэтоннаглыбісты парты-

зан вырываецца з блякады на Вушаччыне. І ўсё-ткіпрацаваў маэстра на іншы час, на будучы час. Гэтаягоныя выявы прарока нашага Адраджэньня ЯнкіКупалы ў Араў-парку ў Нью-Ёрку, у Менску, уЛяўках сьцьвярджаюць веліч беларускага духу,душы беларускае. Сам Анатоль глядзеўся стодам,які ажыў.Клалі вока на самавітага скульптара й партдамы.Кацярына Фурцава, міністар культуры савецкайімпэрыі, узяла з сабой Анікейчыка на Кубу й дужараўнавала, калі ён ласа паглядаў на спэцыяльна

выведзены гатунак супэрпрыгажуняў-кубінак. Вы-ступаў Фідэль. Гарачыня. Духата. Ледзь было памк-нуўся Анатоль палезьці ў кішэню, каб дастаць на-соўку, як у поміг вока адзін зь целаахоўнікаў Фідэ-ля схапіўся за кабуру. Анатоль адразу папрасіў пе-ракладчыцу сказаць, што ён асабісты целаахоўнікФурцавай. Як свайму калегу белазуба заўсьміхаўсярэвалюцыйна-пільны кубінец. Там жа гожы бела-рус, якога можна было экспартаваць хоць куды напаляпшэньне пароды, вучыў былую расейскую тка-чыху, а тады міністра культуры, як піць усе тостый не п’янець.Вітаў у застольных тостах і я Анатоля, як сябрасвайго дасьціпнага й кеплівага, прысьвячаў яму йсур’ёзныя радкі, і такія, як некалі жартавалі, з усь-мешкай на паўгубы:

Анатоль бяз пыхі мэнтарскайДолы, горы, паркі, сквэрыкіЗасяляе манумэнтаміАд Вушачы да Амэрыкі.— О’кэй, маэстра Анікей! —Даходзяць дамы да гістэрыкі…

153

152


Чы

нгіз

Айт

ма т

а ў. В

ыда

т ны

піс

ь ме н

ь нік

, ч ы

імі

кніг

амі з

ачы

твал

іся.

Тво

ры Ч

ынг

іза

Айт

мат

ава

пе-

ракл

адал

іся

на ш

мат

які

я м

овы

. Пра

ўда,

у ч

асін

ыса

вецк

а й і

мпэ

рыі

выбі

т ны

я т в

орцы

ме л

і э п

ітэ т

« са в

е цкі

» . І

да

пры

кла д

у , «

в ыда

т ны

кір

гіс к

іпі

сьм

еньн

ік»

у ты

я ча

сіны

— а

цэнк

а м

енш

ая, ч

ым

-ся

«са

вецк

і». Д

ля с

авец

кага

піс

ьмен

ьнік

а ня

важ

набы

ло, п

іша

ён н

а ро

днай

мов

е, ц

і адр

азу

на р

асей

-ск

ай. Х

адзі

ла н

ават

так

ая ў

сьм

ешка

. Вы

дава

лі п

а-ра

сейс

ку я

к ня

збо

р тв

ораў

адн

аго

ўсхо

дняг

а са

-ве

цкаг

а кл

ясы

ка. З

ьвяр

алі п

ерак

лады

з ар

ыгін

алам

і.Н

е м

аглі

даш

укац

ца а

рыгі

нала

ў дз

ясят

ку п

аэм

аў і

сотн

і вер

шаў

. Кал

і спы

талі

ся ў

сы

на, д

зе а

рыгі

на-

лы, т

ой а

дказ

аў: «

Нап

эўна

, бац

ька

неш

та р

аспа

вя-

даў

пера

клад

чыку

». І с

тудэ

нты

на

радз

іме

пыта

ліся

ў св

айго

сла

вута

га з

емля

ка, ц

і буд

уць

ягон

ыя

тво-

ры п

а-кі

ргіс

ку.

ó˚Ì„¥Á

Пад

час

адна

е дэ

кады

ў м

яне

скла

ліся

рад

кі:

— Ч

тоб

деп

утат

ом в

чёр

ном

авт

о

езди

ть

сред

и де

лега

тов

,

я ру

сски

й вы

учил

тол

ь ко

за т

о, —

пром

олви

л Чи

нгиз

Айт

мат

ов.

Вядо

ма,

Чы

нгіз

у А

йтм

атов

у гэ

тую

як

бы э

піг р

аму

я не

пра

чыта

ў. Н

я бы

ў я

ў пр

эзы

дыю

мны

х эш

алё-

нах

дэл е

г ацы

яў н

ікол

і. У

сьм

іхну

ўся,

што

за в

ецца

,

сам

саб

е ў

рука

ў.

ÄÈÚÏ‡Ú‡Ÿ

155

154


á‡¥ ÄÁ„Û

Заір Азгур, не шкадуючысябе, працаваў і працаваў.Скульптар, дасьціпны сураз-моўца, цікавы мэмуарыст. Умайстэрню ягоную былошчасьцем зайсьці. Як у му-зэй. Аж сам маэстра здаваўсяжывым манумэнтам. Мнепрыйшлі было радкі:

Ад успамінаў пацяжэла кайстра.Ды не зважае на гады свае,Ідзе —І помнікі вітаюць майстра.А ён між іх сябе не пазнае.

Пра ягоныя працы хадзілі й вясёлыя

анэкдоты. Так турысты з Каўказу

дзівіліся: «У Менску мы ўпершыню

ўбачылі Леніна сядзячага. І такі ён сум-

ны-сумны. Ці ня каецца, што заварыў

кашу». Гэта пра помнік Якубу Коласу

перад Камароўкай. У Заіра Азгура

была цяга да партыйных ідалаў.

Азгур першы блізка ўбачыў мэту,

І стараўся шчыра дабрадзей

Ідаламі партыі плянэту

Засяліць замест жывых людзей.

Ідалам лягчэй зь цяжкой задачай —

Дабудуюць камунізм, няйначай.

Неяк сумнавата ВасільБыкаў зазначыў: «Азгурнарадзіўся камуністам, апамёр габрэем». У май-стра хапала натхненьняна ўсіх. Лепшыя творыбудуць яшчэ доўга жыцьі жыць…

157

156


ä‡ı¥Ì Ä·¥Î‡Ÿ «Бог стварыў чалавека, а ўсё астат-

няе зрабіў чалавек», — любіцьпаўтараць Кахін Абілаў, будаўнік,жыцьцялюб, гасьцялюб. Хапае бу-даўнікам клопату, каб дарабляцьтое, што нарабіў чалавек, далёкаадхіліўшыся ад задумы Ўсявышня-га. Кахін можа дапамагчы дому, уякога страха паехала, замяніць яеновай. Дый ня толькі дому. Кахінбудуе трывала й натхнёна, будуеБеларусь, якая сталася яму роднай.Сын гордага й старажытнага наро-ду, чыя мова бярэ свае карані адАвэсты, добра разумее нашыя па-куты. Талышы ня маюць маж-лівасьці разьвіваць сваю культуру,сваю мову. На сваёй зямлі яны як

тыя кватаранты. Пра іх ня чуе сьвет.І ня дзіва, што ў адной нашай паважа-

най газэце, якая йдзе на замежжа, замест«талышы» набралі «талашы». У нас на слыху

болей дзед Талаш. І тым болей кранулі мяневершы дванаццацігадовага Кахінавага сына

Ідрака. Яны на беларускай мове. Працытуюколькі радкоў:

Вамі,Беларускія патрыёты,Ганарымся мы,Сэрцам адданыя Вам

Талышы.

Талышы зь вялікай літары напісаўбеларускамоўны талыскі паэт. Ікалі Кахін запытаўся ў сына, чамуён піша па-беларуску, Ідрак адка-заў, што Беларусь яму родная.Кахін Абілаў падтрымлівае азэр-байджанскае зямляцтва, спрыяўвыхаду беларускамоўных кнігкурдзкага паэта й празаіка ГанадаЧарказяна, арганізоўваў выставывыдатнага мастака Каміла Камала,ён бескарысьліва дапамагае куль-турнаму разьвіцьцю двух народаў,беларускага й талыскага. Наватарганізаваў Кахін фэстываль тан-цаў жывата, дзе беларускія красунізрабіліся ўсходнімі чараўніцамі йпаланілі гледачоў рухамі, набліжа-нымі да канкрэтыкі. Кахін любіцьпаэзію й думкі, і цела. Яму мае радкіадпаведна:

Сваю зямлю часова арандуем.Мы ў гэтым сьвеце ўсе будаўнікі.

А ўсё сябе ніяк не дабудуем,Хоць кпіць з саміх сябе

Нам не з рукі.Абы былі пясок, цэмэнт і гліна,

А дырэктывы й лёзунгі —Лухта!

Хвалюе скалаглыбага КахінаІ лірыка, і танец жывата.

Жыцьцё ён п’еЗ паўнюткага каўша.

У талыша сьпякотная душа.

Як беларусы паганствапільнуюцца, гасьцейпрымаюць і ў госьці ходзяць,адпачываюць, ракаў ловяць,сэксам займаюцца

‚flÒfiÎ˚fl

˝Ò˝

‰Îfl ïïßÒÚ‡„Ó‰Á¸‰Áfl

161

160


Бог адзін, а канфэсіі — гэта болей прафэсіі. Па-ганства шанавала прыроду, лічыла ўсё жывым — івалун, і траву, і паветра, і ваду. Паганства пакланя-лася Тварбе Божай. Шмат якія паганскія багі ўхрысьціянстве сталі сьвятымі зь іншымі імёнамі.Да прыкладу, той самы Пярун-залатавус стаўІльлём, які разьяжджае на вазку й пускае вогнен-ныя стрэлы.

Паганства мае свае нацыянальныя асаблівасьціў кожнага народу. Крывічы бадай што болей за ўсіхсуседзяў захавалі паганскія карані, зь якіх цягнуц-ца ў вышыню даўніны й спрадвечча адметныя дрэ-вы й побыту, і сьветаўспрыманьня.

Кожную хату ахоўвае Хатнік. Трэба ведаць яго-нае ймя, але не вымаўляць услых.

На страху трэба насіць Цмоку яечню, каб Цмокня ўгневаўся й не пусьціў гасподу дымам. У пад-печчы жыве вуж, яго частуюць малаком.

Як пра добрых знаёмцаў кажуць пра Ярылу, Жы-ценя, Вададыха, Лесуна, Жыжу. Да нашых дзён, кабмалы не абпёк палец аб агонь, папярэджваюць:жыжа — кусь. З марозу заходзячы ў хату прыга-ворваюць: зьмёрз, як зюзя. А Зюзя — гэта галоўнымароз, у яго яшчэ дванаццаць братоў — Прагун,Траскун, Скварун, Пабягун, Цягун, Дрыгун, Крах-катун, Зьвягун, Маўчун, Казытун, Крутун, Шчыпун.І кожны па-свойму марозіць.

Трасца мае таксама дванаццаць сясьцёр — Тра-савіца, Агнявіца, Зябавіца, Гнятавіца, Кархавіца,Глухавіца, Ламавіца, Пухлявіца, Жаўтавіца, Стар-гавіца, Глядавіца, Невідуха.

У адной асобе Кон, ад яго ўжо ідзе Скон. За ста-лом гаспадараць Ядун і Жор. Кажуць: напаў такіЯдун, што наесьціся не магу, ем і ем. Як нападзеЖор, сабаку б, здаецца, зжор.

Спрадвечныя сваім паганствам Дзяды. Гатавала-ся куцьця, гатаваліся клёцкі з душамі: сьценкі —клёцкі з дранай бульбы, а душа — з кручанага мясаці, па-сучаснаму кажучы, з фаршу. Даўгія клёцкізваліся сарокамі. У сароку ўторквалі душу з кава-лачка сала. Некалькі сарок былі бяз душаў, а ў ад-ной — срэбная манэтка. Трэба было ўгадаць, у якойсароцы манэтка гэтая.

Да гэтага часу чую мамін голас. Сядаем усёйсям’ёй за стол. Мама пачынае запрашаць:

üÍ ·ÂÎ‡ÛÒ˚ Ô‡„‡ÌÒÚ‚‡

Ô¥Î¸ÌÛ˛ˆˆ‡

163

162


Мароз, мароз, хадзі да нас куцьцю есьці!І ты, грамок, на голы лес не грымі,

пачостку прымі!І вы, Дзядочкі, хадзіце і з сабой

непамянёных вядзіце!

Стол і ў буднія дні быў сьвяточны. Пільнавалісяпаганскіх прыкметаў. Нельга ў шапцы сядзець засталом — цешча глухая будзе. Зьмятаеш стол нарог — гаспадарку на клін зьвядзеш. Нельга столсьціраць, калі за ім сядзяць — будуць людзізаціраць. Зьляцеў нож са стала — мужчына сьпя-шаецца, лыжка зьляцела — маладзіца. (Дарэчы,нельга было наліваць праз нож — піць адрэжа.)Калі хто здрыгануўся за сталом, воўк недзе ў лесена ягоны сьлед наступіў.

Кот мыецца — госьці будуць. Кату яшчэ прыга-ворваюць, падахвочваюць:

Заўхом рудá, ў чарапочку вада.Заўхом рудá, ў чарапочку вада.

У Чысты Чэцьвер мыюцца да ўсходу сонца людзі,а крумкач сваіх дзяцей у крыніцы купае таксамада ўсходу сонца.

Віншавалі сваіх і суседзяў праз крысо кажуха,каб быў багаты й касматы. (Касматаму цяплейбыло некалі й пасьля.) Галаруч не віншавалі.

Чыста паганскае пажаданьне: будзь здарова, яккарова, і багата, як зямля, і пладавіта, як сьвіньня.Маладзіцы нацяжку жадалі нарадзіць, як пукнуць.

Здаецца, нядаўна было. Выган каровы першы разна пашу. Дапамагаў маме шкрэблам вычэсвацьнашую Лысоню. Каб у схудалай за зіму каровы ва-роны не выскубвалі кузлакі поўсьці сабе на гнёз-ды. Да ўсходу сонца мама брала з крыніцы ваду,абмыць карове рогі й вымя. Лілі ваду праз шкляну— ад уроцаў. На Юр’я на дзеньніку ў варотах па-сьцілалі дзедаў пояс, клалі два яйкі, іконку (кшчо-нае паганства). Карова выходзіла з хлява, пера-ходзіла пояс.

Ці яшчэ паганскі рытуал. Парасятка як пры-носілі з базару, цёрлі аб печ, каб таўсты, як печ,быў; цёрлі аб заслонку, каб сала было, як заслонка;кармілі з патэльні, каб сьвіньня была гладкая, якпатэльня; абносілі вакол ножкі стала, каб ад домусьвіньня не адыходзілася. І ўсё гэтак і ставалася. Ця-перашняе сала зусім тога смаку ня мае.

І ў нашыя дні, калі зельнік зь вядзьмарскім ве-даньнем свае справы зьбірае зёлкі, перш чым сар-ваць якую, просіць у яе дазволу ўзяць яе й кажа,для чаго яна трэба й каму дапаможа.

Гэта камуністы й прыроду жывой не прызнавалі,і людзей за людзей ня мелі. Усёдазвол.

Меняет движение рек,Высокие горы сдвигаетСоветский простой человек.

Паназьмянялі рух рэчак, панассоўвалі горы, па-асушылі балоты, павысеклі пушчы. Няма прытул-ку ні Вадзянікам, ні Лесунам. І цягнецца выні-шчэньне ўсяго жывога. Нават валунам не даюць

`

165

164


расьці. Уздоўж яшчэ лясных дарог валуны пафар-балі зь лёзунгамі: беражыце прыроду! Гэта ж невелікодныя яйкі. А калі прыняць валуны за велікод-ныя яйкі — іх трэба біць аб каменныя ілбы чы-ноўнікаў. Іх бы саміх пафарбаваць і дадаць лёзунгі:сьцеражыцеся бязмозглага чынавенства! Але цягамчасу й пушчы абрастуць, і рэчанькі будуць поўныя,зь берагамі роўныя. Паганскія багі не пададуцца ўвыгнаньне. Яны любяць крывічоў і заступяцца заіх.

І калі змушае лёс вагацца,Дык трымаюцца за ўласны тынБеларусы —Кшчоныя паганцы,Самаісныя, як пан бурштын.

«Госьці ў хату — сьвіньні рады», — жартуюцькрывічы. Гэта значыць, што ўсяго будзе да адвалу.Для гасьцей крывічы нічога не шкадавалі. Не начорны дзень, а для гасьцей заўсягды нешта прыпа-салася. Нездарма ж кажуць: дай Бог гасьця, а калягасьця й я.

Госьць у хату — Бог у хату. Мяноўна Бог пасы-лае гасьцей, каб праверыць на шчырую шчодрасьцьгаспадара. Госьць заўсягды жаданы, заўсягды чака-ны. Гэта нашыя ўсходнія суседзі пабойваюцца гась-цей, ці ад скупасьці, ці ад небагатасьці, гэта іхняяпрымаўка: незваный гость хуже татарина. Здава-лася б, чым замінаюць татары, у якіх нашыя

üÍ ·ÂÎ‡ÛÒ˚ „‡Ò¸ˆÂÈ

Ô˚Ï‡˛ˆ¸ ¥ Ÿ „ÓÒ¸ˆ¥

ıÓ‰Áflˆ¸

167

166


ўсходнія суседзі й прозьвішчы пабралі й звычаі,нават славутая шапка Манамаха — цюрскага па-ходжаньня.

Госьцю ўсё лепшае. Госьцю — гусьцё, радабоцьсабе. Гаспадар радуецца, калі панаедзе гасьцей зусіх валасьцей. Для гасьцей пякуць яечню ў кале-на. Гасьцей кормяць як на ўбой. Кормяць так, кабгосьць шкадаваў: душачка б прымала, ды скурачкімала. За сталом у госьця лыжка гнецца, нос сьмя-ецца, душа радуецца. Крывічы разумеюць, што ўсемы госьці на гэтым сьвеце.

За сталом хмурых і сярдзітых няма. Жарты,сьмелае пакепліваньне, песьні.

— Чым жа вас частаваць? — пытаецца гаспадар.— Чым вароты падпіраць, — адказваюць задзі-

рыста госьці.Стол аж ломіцца ад страў, ад прысмакаў, а гас-

падыня ў песьні пытаецца:

А чым жа вас частаваць,А чым жа вас вельмаваць?Качан капусты на лясе,Верабеечка ў страсе.

Вераб’ёў, праўда, у Кітаі ядуць. Толькі не ўкрывічоў.

Госьці йдуць у перапевы:

Дзень добры таму,Хто ў гэтым даму!Гаспадынечка, журавіначка,Гаспадарочак, дому паночак.

А мы госьцікі нехаджалыя,Нехаджалыя, небывалыя.Ня часта ходзім,Ня многа просім:Кварту гарэлкі,Сыр на талеркі.

Не забываюцца сказаць добрыя словы й пра чар-ку:

Ой, чарачка, сакатуха,Ня йдзі міма,А йдзі ў бруха.З кілішэчка цячэць,Каля сэрца пячэць.

Эпітэтаў для чаркі не шкадавалі самых пяшчот-ных:

Ой, чарачка каточак,Пакаціся ў раточак,Ня стуча, ня груча,Па костачках шчакача.

Гасьцей увесь час трэба было прымушаць, запра-шаць піць і есьці, каб потым, крый Бог, не сказалі:піць-есьці было, толькі прымусаў не было. Ці: настале ўсяго было, толькі прынукі не было. Трэбабыло піць, пакуль галава трымалася на плячох, бодуша, казалі, меру знаіць. Калі госьць куляў чарку,яму пад руку прыгаворвалі: мёдам на душу, мёдамна душу, пáтакай! Каб лепей пілося. Спачатку трэ-

169

168


ба было выпіць у красу, потым каб дома не жу-рыліся. Адхадную пілі на пужку, каб пуга добраканя падганяла. Адыходзячы, госьці жадалі: каб увас было ня сьпіта, ня зьета!

Невыпадкова добрая, уежджаная дарога назы-валася гасьцінцам. З гасьцей малым везьлі гась-цінцы ў хусьцінцы.

У госьці ішлі й ехалі таксама не з пустымі ру-камі. Альбо хто з прыносам, а хто зь першым но-сам. Звычайна госьці дарылі гаспадарам падарункі.Жартам казалі, каб госьці ня селі косьцю.

Гасьцяваньне — гэта паразуменьне душаў, абменрадасьцю, каб скруха сабе галаву скруціла.

Гасьцяваньне — і сьвята, і праца. Злосьці ня хо-дзяць у госьці. Ягамосьці госьці — шчыруны веся-лосьці.

Традыцыйна ў крывічоў слова «адпачынак» у ця-перашнім значэньні мала ўжывалася й напоўненабыло цьмяным сэнсам. Адпачынак мелі пасэзоннапрылады працы — плуг, нарог, сявалка, каса, серп,рыдлёўка, сіта, рэшата. Амаль не адпачывалі хібашто сякера, гэбель ды пазьней самагонны апарат.

Сумнаватым гумарам патыхала ад самасу-цешлівых спагадаў: яшчэ наляжымся там, адпач-нём на тым сьвеце.

Адпачынкам льга называць толькі сьвяты, на якіхверніцкая душа зь нябёсамі гутарку вяла.

Пры камуністах было ўведзена не як паняцьце,а як сумна-вясёлая рэальнасьць — актыўны адпа-

üÍ ·ÂÎ‡ÛÒ˚ ‡‰Ô‡˜˚‚‡˛ˆ¸

171

170


чынак. Пасьля такога адпачынку трэба было сап-раўды адпачываць. Актыўны адпачынак — гэта чар-ка й скварка (калі здаралася наскрэбсьці на закусь).Нездарма назаўтра ці ў канаве ці ў цьверазілаўцышкадавалі ўдарнікі працоўных будняў: выпіў болей,чымся мог, але меней, чымся хацеў...

Змагаліся за дасягненьнi ўсе — і працоўнае ся-лянства, і гнілая інтэлігенцыя. (Можа, яна гнілойбыла, што слаба прасьпіртавалася.) Пра магільшчы-ка капіталу — рабочую клясу — казалі, затаіўшыдыханьне: яна адпачывала ў камуністычных бры-гадах. Пяялася ж: у камуністычнай брыгадзе з наміЛенін наперадзе... Дарэчы, я так і не зразумеў сэн-су радкоў бадзёрыстай песьні: «Трудовые будни —праздники у нас». У сьвята звычайна не працуюць,нават і ў савецкае. А былі ж пачыны працаваць удзьве зьмены. Якое ж трэба тады было здароўемець, каб вытрымаць.

Хадзіў такі пушчаны ворагамі савецкай уладыанэкдот. Дваццаць нейкі зьезд КПСС. З трыбуныгенэральны сакратар заклікае працаваць у дзьвезьмены, каб выканаць і абавязкова перавыканацьпраграму роднай камуністычнай. Падымаеццаадзін дэлегат і дае клятву працаваць у тры зьмены.Шквал авацыі. Потым журналіст падбягае да па-чыншчыка з пытаньнем, кім ён працуе, і чуе: ды-рэктарам крэматорыю.

Традыцыі магільшчык капіталу шануе і ў ХХІстагодзьдзі: праца, як пахмяліцца, самая цяжкая.У ход ідзе ўсё, што гарыць. Бо над душой стаіцьпаганскі бог — Калатун. (У музыкаў гэта проста —трэмалэ.) Ударнікам актыўнага адпачынку на за-

водах оптыкі, дзе на праціраньне станкоў даеццатэхнічны сьпірт, лягчэй хоць на адзін дзень. Сьпірт,выдадзены на некалькі месяцаў, выпіваюць адразуж, а на станкі дыхаюць і праціраюць цьвярозайанучкай. (Здараецца, што й станок убакі водзіць.)У ход ідзе й бакілітавы ляк для змазкі трансфар-матараў. Рэдзіва разьмешваюць палкаю, ляк бярэц-ца за палку, а сьпірт застаецца. Яго пераганяюць, іён ідзе на працяг актыўнага адпачынку.

Па вясёлыя да смутку прыклады далёка хадзіцьня трэба. На адным гіганце індустрыі на калядныхканікулах адпачывалі разнастайна, з выдумкай, зрацпрапановамі. Пайшлі, адпаведна падмаца-ваўшы сьвяточны настрой, сябры падзівіцца напрэзыдэнцкую ёлку насупраць так званага сарка-фагу. (У нас цяпер усё прэзыдэнцкае — і ёлкі, іпалкі.) Моладзь, не ахопленая новакамсамолам,пачала кідаць пэтарды. Адна й трапіла пад ногі ад-пачыванцу — і адарвала яму геніталіі.

(Спачуваю небараку, а ў галаве вушацкая дзіця-чая цьвялілка:

Бегаў зайчык каля рэчкі,Пагубляў свае яечкі.Шарыў, шарыў — не знайшоў.Як заплакаў ды пайшоў...)

А дзіцячая цьвялілка пацягнула дарослую па-пеўку:

Выхадзіла пані Яні,Танцавала танцы.

173

172


Цалавала пані ЯніПану Яну ў яйцы.

Зайчык, можа, наступнай вясной і знайшоў яечкі.А вось пані ня будзе куды цалаваць пацярпеламу.

Другая пэтарда сябруку ў вока — і як на нітач-цы вока матлялася.

Рабочы, ласы на халадзец, купіў вепручыную га-лаву й падаўся на лецішча, каб згатаваць з галавізнызакусь. З суседам узяў, як трэба, і на галаву забыўся,ня толькі на вепручыную. Назаўтра раніцай пра-чынаецца працаўнік у канаве каля дарогі, а на ягоглядзяць нейчыя злыя вочы. Прадраў свае — дзік.Нябога ў крык, і ўцякаць ад дзіка. З разгону ў сас-ну — сасна цэлая, а зубы ня вытрымалі.

А яшчэ адзін ударнік адпачывальнае працы цёп-ленькі дайшоў-такі дадому. Жонкі ў хаце няма.Трэба своечасова хавацца. Быў летуценьнік дужаценькі й залез пад канапу. І сьніцца, што ён ля-жыць у труне. Расплюшчыў вочы — сапраўдынаціснуты вечкам труны. У гвалт. Зьбегся як няўвесь пад’езд. Пакуль зразумелі, адкуль лямант,мінула багата часу, бо й самі паратоўцы яшчэ былівясёлыя. Ледзьве выцягнулі жывога.

У цэху стаіць прыкуты паравоз, які кіпяціцьваду, наганяе пару. (Можа, якраз той, пра які сьпя-валі некалі камуністы «Наш паровоз, вперёд лети,в коммуне остановка». І прыпынак ягоны ў кал-гасным сацыялізьме.) Да машыніста падыходзіцьадпачыванец, дае 15 тысячаў: «Завязі дамоў!» Домазахаканы просіць жонку: «Скінь зь мяне Андрэя».

Жонка не разумее, што просіць каханы муж. А тойз жалем канстатуе: «Значыць, мянты забралі...» Гэтаён яшчэ болей вясёлага сябрука нёс на плячох...Можа, у думках.

Трэба гэтак адпачываць, каб далёка было чуваць!Хай ведаюць нашых!

175

174


Рак. Крывічы болей кажуць «арак». І ласунак, іпрынада для воднага паляваньня.

Рак у вадзе пад карчамі ў вірах, у беражыстыхнорах.

Рак у небе — сузор’е.Рак на стале, рак у гараскопах.Абмінуць яго ніяк нельга. Пра яго, які задам

ходзіць, і песьні калючыя, юрлівыя кшталту:

На моры жабкаКрасенцы ткала.Прыйшоў арачакДа жабкі ў сваты,

Даець ёй ганьбуВахлакаваты:

— А ў цябе ў жабкіКароткі лапкі.— А ў цябе, рачак,У срачцы вочкі.

Так і сарваўся шлюб.А ў рыбакоў быў клопат, хапіла фатыгі:

Рыбакі лавілі рыбу,А спаймалі рака.Цэлы дзень яны глядзелі,Дзе ў арака срака.

Гэта, калі на досьвітку злавілі, ды ў летні ясныдзень багата часу пайшло на выглёдзіны.

Рак у дзіцячых калямбурыстых пацешках:

Нас рана, нас ранаМама разбудзіла.Супу з ракам, супу з ракамМама наварыла.

Рак у прымаўках, у показках, у лютых кляцьбё-нах. Як з раку наедку. Грозен арак, ды ў срацы вочы.Не хаці ты аракаў і не мачы ты сраку.

А пэўная пастава — ракам — з рознаякіх наго-даў. Стаяць ракам, рачкаваць.

У кожнай мясьціне ловяць аракаў па-свойму.

üÍ ·ÂÎ‡ÛÒ˚ ‡Í‡Ÿ

ÎÓ‚flˆ¸

177

176


Самы старажытны спосаб, да прыкладу, падаеВасіль Быкаў у сваёй геніяльнай споведзі «Доўгаядарога дадому»: «...лавілі ракаў, — тыя яшчэвадзіліся. Калі трохі падрос, памятаю, хадзілі ноч-чу са смаляком. Смаляк запаліш, а яны вакол вы-паўзаюць на водмель, нават страшнавата робіцца.А то засунеш руку ў падмытае карнявішча на бе-разе, а ён — цоп за палец, і цягнеш яго».

Я й сам так лавіў аракаў. Бывала, малому хітра-ватыя вушацкія дзядзькі раілі: скінь штонікі й за-ходзь у рэчку каля карчоў. Рачок і ўхопіцца за стру-чок. У жаху аберуч хапаліся мы за свае стручкі.

Лавілі аракаў і ня голымі рукамі. Раскеплівалі па-лачку й торкалі яе пад корч. І такім драўлянымпінцэтам цягнулі арака. Не разьбіралі, перадам цізадам упіраецца рухомы панцыр.

Ёсьць і хітрэйшыя ў сваёй задуме мэтады. З дро-ту выгінаецца кручок, на кручок усаджваюць тлус-тую муху. Ласы кручок топяць у балацявінку й наяго вывуджваюць жабу, на муху рапуху. Потымжабу падсмажваюць. З лазы пляцецца нешта нак-шталт чарніліцы-невылівачкі. У чарніліцу гэтую за-прашаюць смажаную жабу. Чарніліцу ставяць навірах, ля пячораў у берагах. У яе й палезуць аракі,а назад ня вылезуць, бо ходзяць наадварот.

А самы надзейны й лёгкі спосаб лавіць аракаў— што называецца, на залаты кручок. Адразу ва-роныя, адразу чырвоныя, як бальшавікі. Пра такіхаракаловаў ёсьць вясёлая ўсьмешка.

Сынок ідзе з мамай каля піўной. Як казаў Ула-дзімер Караткевіч, каля піўняка. І раптам закры-чаў: «Мама, мама, а там дзядзькі піва з ракамі

п’юць». Мама й тлумачыць спакойна: «Сынок мой,гэта ў іх морды такія...»

Як беларусы аракаў ловяць, можна распавядацьбагата й вясёла. Сумна толькі адно, што трэба ўда-кладняць, як беларусы аракаў лавілі, бо хімізацыявымыла й рэкі, і азёры, і віры, і падкарчэўе. Заста-ецца сподзеў, што аракі, хоць задам, ды прыйдуцьзноў на свае раковішчы.

179

178


Слова «сэкс» прыйшло з кніжак. А наогулкрывічы, як ніхто іншы, захавалі паганскія трады-цыі й эўфэмізмамі не карысталіся. Казалі катэга-рычна, абапіраючыся на вопыт пасівелых аджарсьці стагодзьдзяў і на жывучую паганскуюінтуіцыю: «Кожнае дыханьне любіць папіханьне».Альбо: «Кожнаму дыханьню трэба папіханьне».Кшчоным паганцам не па дыеце было так званаеўстрымліваньне: «Пайшоў бы ў мніхі, дык яйцыліхі».

Жарсьць, пал — болей літаратурнага паходжань-ня, а ўсё гэта, калі выгукалася: «Ой, забрала, забра-

ло, і ножачкі забрало», называлася нецярпліва ка-ротка — юр. «Як заюрыць, дык і пад хвастом га-рыць». Значэньня ня мае — ці хлопцу, ці бугаю.Пра спрытнага й здатнага ў гэтым клопаце казалі:«Да работанькі — анінютанькі, а да ябатанькі —ах, мае матанькі». Калі што марнавалася, казалі: «Яку пізьдзе згарэла».

Пра вечны ражон і вабную патэленьку зна-ходзіліся ласкавыя формы словаў. Замест «нічога»ўжывалі слова «ніхуютанькі», ці прыцмоквалі: «Ой,прыгожанька глядзець, як пізьдзюленька ідзець».

На ўсё адпаведна былі стандарты ці, кажучы па-эсэсэраўску, госты. Пра важкі мужчынскі струмантказалася: «У яго ўручча — нападоймішча». Даўжы-ня таксама мела свае вымярэньні: два кархі й двапальцы ды, як валуны, яйцы (корх — мера на шы-рыню далані). Галоўнае, каб было куды й было чым.Падспудна ў шчырых працаўнікоў жыла зайз-драсьць да жарабцоўскага молата. Адсюль і кан-крэтна-абстрактная мера: ігага да самага птру…Фалічны клопат маюць і застольныя, і падпольныязычэньні: «Каб да сьмерці хуй стаяў! Каб грошыстогам, а хуй рогам!»

Дый маладзіца мусіць быць мажной, а не такою,якую можа вецер зьдзьмухнуць: «Дзесяціна саду ймлын ззаду». Бо павінна пяцёх на ільдзіне сагрэць.Праўда, калі пытаньня ня стаяла, тады суцяшалісамі сябе: «Не да еблі, калі рукі пакрэплі». І пратакую, якая дужа заелася, усьміхаліся — яна ўжохуй за мяса ня лічыць. «Сісі — па місі», «Сіські, якбічоўкі, пізда, як начоўкі» (бічоўка — ударная ча-стка цэпа, якая малоціць).

üÍ ·ÂÎ‡ÛÒ˚ Ò˝ÍÒ‡Ï

Á‡ÈÏ‡˛ˆˆ‡

181

180


Аратайныя вобразы. За аблокамі лунаюць тады,калі абодвум хораша. І перад пачаткам шчыравань-ня працаўнік інтрыгаваў: «Я табе яшчэ ня ўсё па-казаў, палавіну матузом прывязаў!» Потым, выхо-дзячы скакаць, прыпяваў:

Кумпяччо ў маёй красуліСорак восем дзесяцін,Без штаноў, адно ў кашуліДацямна араў адзін.

Здатны ў заляцаньнях, юрлівы называецца жы-гуном. І ацэньваецца адпаведна: «Такі жыгун і ўсмаляной кабылы выпрасіць, і мёрзлай сучцыўцісьніць». Пра нягеглага недарэмна заўважалі: «Ёнвялым хуем зроблены».

Было ж неяк, што маладзіца паспытала пана. Нароспыты суседак тлумачыць: «Маладзічкі вы мае,мой жа, як нарогам, як нарогам, а пан, як пэндзэл-кам, як пэндзэлкам». Дарэчы, лічылася, што калідзіця рабіць на гарохавінах, сукрыстым народзіцца,як амурчык.

Рэкляма мае паважаны ўзрост:

Каля рэчкі йшлаДы пасьвіставала.Пізду козырам нясла,Сіські выставіла.

Такая мажніца шляхціцу, які мог толькі прасіць,а не працаваць, як нарогам, адказвала: «Я пана ко-хам, як капусту з грохам».

Побыт шмат у чым вызначае бачаньне наўколь-нага, праяўляецца ў вобразах. І шчыраваньне, якоеробіць жыцьцё нязводным, дапасоўвалася да хат-няга клопату:

Ой ты, мая Домна,Прыйдзі ка мне цёмна.Твая ступа, мой таўкач —Будзем крупы абтаўкаць.

Зразумела, маючы добры таўкач, ніякая ступа няў страх.

Гэта ня жарт, што ў чужых руках усё большымздаецца. У чужых руках і хуй з таўкач. З мройлівайзайздрасьцю пяялася:

У цыганкі хвартух новы,А ў цыгана хуй дубовы.Хвартух новы не парвецца,Хуй дубовы не сагнецца.

І калі да некага прыставалі й падганялі:— Ну!— Хуй гну, дуга будзіць! — чулася ў адказ, каб

адчапіцца.Лепей, калі як дуга, чым як чарвяк.І колькі смутку ў запытаньні: «А дзе ж тое дзе-

лася, што ў штанах вярцелася?»Весялейшае запытаньне:

Ці ня Бог табе даў,Мая Настачка?

183

182


Усю ночку макаў,Як у маслачка!

Узроставы фактар у юрлівым стараньні, як нікруці, дужа важны й важкі. Пакуль малады, ні на-чоўкі, ні ступа ня спыняць, не астрашаць. Па часеўсё зьмяняецца. Гэта з вопыту пакаленьняў па-пеўка:

Якочацца, рагочацца,За старога ня хочацца:Стары хочаць і баіцца,Каб у пізду не ўтапіцца.

І адно шкадаваньне аб сустрэчы з такім:

Ай, такую яго маць,Гэнага Міколку,Я хацела яму даць,А ў яго з іголку.

Не дапаможа й народная парада: у лыжкі ўвя-заць. Па-першае складана, а па-другое, адзервя-неньне пачуцьця, дый вабная патэленка дрэва непрымае.

І пра старога, а бывае, што й пра маладога ка-жуць: нямоглік. Ці зусім безнадзейна дакладна: слабу яйцах. Тут ужо як у сучасным анэкдоце. Суст-рэліся два мужыкі. Пытаецца адзін:

— Як жывеш?— Слаба.— Выходзіць, кепска.

— Ды не, выходзіць добра, заходзіць кепска.Нямогліку, відаць, ня дасьць рады й такая пара-

да:

І хвор Кузьма, і нядуж Кузьма,Прывяжыце Кузьме галаву к пізьдзе.

Ухвалялася толькі слабасьць у руках, калі дзьвю-ма ня мог мужчына свайго працаўніка сагнуць.

Групэн-сэкс ня быў у крывічоў у модзе. Гэта ўжокалгасам пахла. Крывічы па трывалай натуры сва-ёй гаспадары, болей аднаасобнікі, хутаранцы, а некалектыўныя засранцы. І сваім распараджаліся якхацелі, у адпаведнасьці з настроем: «Я сваю Марын-ку хоць пасярод рынку!» І ў выразе «Сябры — уд-ваіх адну кабылку яблі» болей прыклёпу й юрлівайфантазіі.

Адпаведна й паставы ў папіханьні былі з аратай-на-атарным адценьнем:

Дай, дай, дай, дай,Раскінь ножкі, як баран рожкі,Хай упруцца ў небакрайНовыя панчошкі.Я табе іх купіў,Для цябе залупіў.

І ўсё, што рухалася, па-свойму займаласяпапіханьнем.

А сініца вераб’яУстоічку заябла.

185

184


Гэта крылатыя. А бяскрылыя насуперак прале-тарскаму пісьменьніку Горкаму, які сьцьвярджаў,што народжаны поўзаць ня можа лётаць, лёталі ўнебе асалоды:

А лісіца і барсукЯбаліся цераз сук,А маленькі барсучокЦераз маленькі сучок.

Былі ў паставах і неабмежаваная таямнічасьць:«Перагнуў церазь мяжу, а што зробіў, не скажу».

Дый самы лірычны птах салавей даваў інструк-цыю й паддаваў юру, сьпяваючы:

Цімох, Цімох,Павёў дзяўчыну ў мох, у мох,Паваліў, загаліў —Торк, торк, торк, торк…

Кожны стараецца ўторкнуць як хутчэй і якспрытней. Праўда, нэрвовы ці ня ў норму п’яныторкаў, торкаў то ў буракі, то ў моркву. З такогаторканьня толку мала. Як ня лепей, калі паваліў угурбіну ды не туды скіраваў, жыгануў у сьнег —аж зашыпела. Такі жох хуем падпаліць стог.

Вясною, калі й трэска на трэску лезе, і ўсё, штосквярэцца, адно на адно дзярэцца, юр чуецца нятолькі ў сьпевах таго ж салаўя. І жабы, не падзя-ліўшы сваіх зялёных ад хаценьня вершнікаў, цьве-ляцца, лаяцца, як прафэсійныя давалкі:

Кккурвва, кккурвва.— Сама тттакккая, сама тттакккая…

І ў лясных жыхароў не заахвочвалася кровазь-мяшэньне:

Ай там, на расіцы,Прасіў заяц у лісіцы.А лісіца не давала,Пізду лапай закрывала.

Пра вітаміны, пра танізатары крывічы ня ведалі,дый учуць не прыслухаліся. Стравы гатаваліся й га-тункаваліся дакладна:

Ад бобу захочаш ёбу,Ад гароху будзіш сраць троху,Ад рыбы станіць хуй дыбы.

І адмова ў ласым болей самаахвярная: зьеш хуй,а рыба дорага.

Крывічы былі за такую мілосьць, каб ці хуй на-палам, ці пізда на дробныя цурачкі! Відаць, шкля-ной часам рабілася. Спагаду меў нястомны: ябаць,як воўк, прасіць, як заяц. І калі слаба палілася ўпечы, кепліва заўважалі: «Тапленьне, як кашынаеябленьне».

Шчырая праца на ложку ці на атаве вяла да аб-страктнага мысьленьня. Толькі ў адпаведным ста-не льга зразумець меру: тры пізды попелу. Цікапіздуленьку. Болей канкрэтна: заробіў ад хуявушы.

187

186


З калыскі хлопчыка рыхтавалі да мужчынскайпрацы на працяг роду людзкога. Малога падкідваліўгору, прыгаворваючы: «Вялік расьці дзевак басьці!»У штодзённым побыце не забываліся пра асноўныклопат. Падымаючы поўную шклянку, дбалі прагаспадарку й тую, на якой працавалі ўночы, і тую,што ўдзень сілу забірала: «Каб жыта расло й хуйстаяў!»

Нават загадка пра баравік (бо ён адпаведных аб-рысаў) была фалічнай: «Кладуць старца ў дамавіну,хуй тырчыць напалавіну?»

Сапраўдныя працаўнікі не ацяляквалі, у іх у роцемухі не ябліся. На ўсё глядзелі наўспагатоўна: «Зголай сракай каля голага хуя не жартуй!»

Расчуліўшыся за чаркай і скваркай, выказвалі ся-бру сваю найвышэйшую пахвалу: «Каб я быў дзеў-кай, я б табе даў».

Вядомую песьню «Ой, пайду лугам, лугам» чуліпа-свойму. Радкі «А я ляжу ды думаю, думаю, штоліхую жонку маю» пяялі: «А я ляжу ды думаю, штодля хуя жонку маю». Яно неяк так болей мэтаскіра-вана.

Кожны спэцыяліст ведае цану сабе й сваймумайстэрству: «Навошта мне золата, калі ў мяне хуй,як долата?» Канкрэтна на мясцовасьці вырашала-ся апэратыўна, што ім рабіць, ці дзяўбсьці, ці шпак-ляваць. Залежала, відаць, ад стану аб’екту.

У нястомным шчыраваньні быў і свой кашта-рыс ці натуральная аплата за натуру: «А за крупы,а за сала пізда лупы закасала». Ці ў залежнасьці адакупацыйнага рэжыму: «За пуп — руб, за касмар-

ку — марку». Цэны, як бачым, былі памяркоўныя.Не кусаліся.

Фантазіі хапала. Малы, я зноў-такі ня могуцяміць (дый цяпер не даходзіць), як гэта ўдавала-ся:

А па вуліцы мяцеліца мяцець,А дзед бабу за пяцеліцу вядзець.

Калі я быў блізка, пяялі захмялелыя застольнікій такі варыянт для мяне: «А дзед бабу за патыліцувядзець». Усё роўна яшчэ болей нязручна.

У пашане ў крывічоў было стараньне. Што та-кое каханьне да заіканьня?

Пан дастанеДа пячонак пікай —Стане паніРадаснай заікай.

Гэта зусім ня тое, як цяпер іншы раз:

Ляжыць, як дошка,І лесам пахне,А ўсё чакае,Што нехта трахне…

А ў прыгаворцы: «Няхай жывець, красуецца, па-куль на хуй ня ўссунецца!» — чулася й пагроза, ізайздрасьлівы ўспамін, старая маладой і гразілася,і сама ў маладыя гады вярталася. Гэта калі дадзяўчыны сваталіся багаты на грошы й з уруччам

189

188


нападоймішча, яна слушна вырашыла: «Хлеб годам,грошы пераводам, а хуй у векаўшчыну».

Самыя дасьціпныя, самыя іскрыстыя ў крывічоўбылі й песьні й папеўкі якраз скаромныя ці, па-навуковаму, фалічныя:

А ў чыстым поліПад ябураміЧасалі дзеўкі хуй тапарамі,Яны часалі ды прымяралі,Ой, каб жа ціці, не ўкараціці.

І дзяўчаты не баяліся мужчынскае працы, абызнасалодзіцца. Малы я ня мог зразумець, што задрэва ябур. Пазьней дайшло, што гэта спэцыйнапачуты явар. Да сёньняшняга мне, як некурцу, такі няўцямна показка: «Ён так курыць, як пізда сенаесь». Адно дайшло: «Жыць будзеш, толькі не захо-чаш».

Хочацца, каб яшчэ доўга мог лячыцца па народ-най крывіцкай мэдыцыне: «Жывот аб жывот па-церці, і ня будзіць балець да самай сьмерці».

Глыбокі ўзроставы сум у анэкдоце, які йдзе здаўніны. Дзед сядзіць на прызьбе. Певень гоніццаза курыцай. Дзед сыпнуў крылатаму заляцанку зяр-нятак. Певень спыніўся й пачаў дзяўбсьці, за-быўшыся, што бег ябсьці. Дзед толькі й выгукнуў:«Гэта ж ня дай бог, каб я да такога дажыў...»

У маладыя гады ўсё пачыналася, як бы вытвор-часьць, у прыватнасьці, і як Гефэстава рамяство:

Даражэнькая мая,У нас кузенька свая:Срака дзьмець, а хуй куець,Пізда жару паддаець.

А як скаромяцца сэксам, пра гэта лепей могуцьдавесьці тэарэтыкі. А практыка, яна жывая, тамуй няўлоўная, бо зьменлівая.

Жорсткая й бескампраміснаяпраўда пра аўтара ад жонкі,сяброў, знаёмых і незнаёмыхзь Беларусі й Амэрыкі

·flÁ ‰ÛÎ¥

Ÿ Í¥¯˝Ì¥

193

192


За тры месяцы ніводзін журналіст ці аўтар Ра-дыё Свабода не выходзіў у эфір так часта, як гэтарабіў напярэдадні свайго 70-гадовага юбілею слын-ны беларускі паэт. Дзень 1 верасьня для дзядзькіРыгора (Барадулін любіць, калі да яго зьвяртаюц-ца менавіта так) пачаўся з тэлефанаваньня даўня-га сябра, паэта Валянціна Тараса. Хто-хто, а ён вы-датна ведае цану такога вось незвычайнага творча-га маратону: толькі адзінкі могуць вытрымацьжорсткі рэдакцыйны рытм — штодня показка, дыякая!

— Самыя апошнія радкі, што я прачытаў ямулітаральна сёньня:

Прачнуўся —Жыцьцю ня рады я…Але заўсьміхаўся расчулена,Калі пачуў па радыёПоказку Барадуліна!

Ня ўсё, вядома ж, было роўна: вельмі цяжка кож-ны дзень выдаць сапраўдны досьціп. Але ў боль-шасьці выпадкаў усё гэта было добра, — мяркуеВалянцін Тарас.

Сяргей Кручкоў зь Ліды куды больш шчодры наацэнку пачутага на «Свабодзе». Кажа, што простазачараваны й захоплены:

— Нягледзячы на свой паважаны век, Барадулінзастаўся маладым — пра тое сьведчыць і апошняяягоная творчасьць. Ён застаўся той загадкай, якойбыў усё жыцьцё. Тое, што ён генэруе, акумулюе,тое, што ён робіць, — гэта сапраўды заўсёды пэўнысюрпрыз і загадка. І дай Божа яму шмат здароўя йгадоў. Гэта для мяне геніяльны чалавек, чыя твор-часьць заўсёды прыемная. Наватворы, якія выхо-дзяць з-пад ягонага пяра, вельмі трапныя. І дайБожа, каб іх было болей. А жыцьцё пакажа, штозастанецца, што не…

Шмат хто са слухачоў «Свабоды» называўапошні Барадулінаў праект вельмі адметным у бе-ларускай літаратуры падыходам да сучаснай мэму-арыстыкі: і адухоўленыя постаці, і нізкія асобыгісторыі й цяпершчыны Беларусі паказаныя Бара-дуліным праз вострае, дасьціпнае слоўца, іранічныпогляд, сытуацыі ды інтанацыі на мяжы, як яны

ÄÎflÍÒ‡Ì‰‡ ìÎ¥ˆfiÌ‡Í:

«ç‡¯ ‰Áfl‰Á¸Í‡ ê˚„Ó»

195

194


казалі, дазволенага... Адны тую нетрадыцыйнасьцьпрынялі, іншыя — не... Вось голас з рэдакцыйнагааўтаадказьніка:

— Калі вы выганіце гэтага Барадуліна?! Ён гаво-рыць абы-што!

«Абы-чым» былая абазваная й эпіграма на Ана-толя Вялюгіна ў выкананьні дзядзькі Рыгора:

Як дуб, ён і дужы, і стойкі,Ня кожнаму цісьне руку.І ўсе паэтэсы, як сойкі,На ніжнім сядзелі суку...

Яшчэ адзін наш слухач «смачна» абыгрывае ру-брыку «Лета з Барадуліным»:

— У гэтую восень, упэўнены, беларусам будзе нешкада, што прайшло гэтае лета. Бо пакуль яшчэкруціць у кішэнях дулі добрым людзям Барадулін...Дзякуй!

А зараз дамо слова паэту, якога дзядзька Рыгоратэставаў вось так «памежна»: «Тонкі лірык, ён могпраняць чытачак ня толькі да нырак — нават сэкс-раманчык у выгнаньні напісаў разнаплянавы спэ-цыяліст». Такім чынам, зь Фінляндыі ЎладзімерНякляеў:

— Не стаіць на месцы, разьвіваецца літаратура.І маладая вырасла вельмі добрая проза, і вельміпрыстойная паэзія… І разам з тым ёсьць нейкіядамінанты, якія прысутнічаюць над вось гэтымагульным літаратурным кантэкстам. Адна з гэтыхдамінантаў, на сёньняшні дзень самая значная, —гэта Рыгор Барадулін. Чаго б хто ні казаў, якіх бы

навацыяў хто ні выдумляў, але таго, што ўсё жыць-цё рабіў і на сёньняшні дзень робіць — нястраціўшы ні формы, ні энэргетыкі — Рыгор Ба-радулін, у сучаснай нашай паэзіі ня робіць ніхто.Тое, што зроблена Барадуліным, — гэта найвышэй-шы пілятаж.

Вядомага паэта дапаўняюць проста прыхільнікіталенту Рыгора Іванавіча:

— Імя Рыгора Барадуліна для мяне знаёмае зьдзяцінства. Гэта… Гэта шчырасьць, чалавечая год-насьць і простае, прыгожае беларускае слова…

А вось што кажа Аляксей Белы з Баранавічаў:— З творчасьцю Барадуліна я знаёмы даўно. Ва

ўнівэрсытэце пісаў курсавую па ягоных вершах.Памятаю, напрыклад, як ён шчыра й цудоўнанапісаў пра Адама Міцкевіча:

Паэты нараджаюцца ў карчме,Каб іх пасьля аплаквалі саборы…

Увогуле, мне пашчасьціла сустракацца зь дзядзь-кам Рыгорам: ёсьць аўтографы — аўтографы нятолькі на кніжках, але й на асобных вершах. А яшчэя напісаў маленькую эпіграму й яму, калі слухаўсвабодаўскі цыкль:

І бэры часам ён трасе, і дулі,І ў матчын дом не-не ды завітае…Такі вось ён, Рыгор наш Барадулін.І праўда наша, і любоў сьвятая.Нясе да грубкі з-пад павеці дровыВушацкі дзядзька, сын сваёй Айчыны.

197

196


Для суму у яго няма прычыны,Бо ёсьць Радзіма у яго і слова…І ёсьць падставы ўслаўляць жанчыну!

Прыгожае слова заўважнае. І нярэдка гэта пе-ракідаецца для «красамоўцаў» зусім ня ў тое, чагояны, мажліва, чакалі. Асабліва калі закранаюццатакія далікатныя, напрыклад, сфэры, як каханьне,эротыка. Вось тут меркаваньні слухачоў «Свабоды»ну проста палярныя. Паслухайце Ўладзімера Ар-лова:

— Маё знаёмства з Рыгорам Іванавічам Бара-дуліным адбылося яшчэ ў школьныя гады. Знаём-ства гэтае было завочным, але вельмі прыемным. Яадкрыў для сябе эратычныя вершы Барадуліна, якіянедзе ў дзявятай клясе завучваў на памяць:

Ад «Ня трэба, ня трэба…»Да «Сьвятло патушы!»,Як да сёмага неба,Як да шчырай душы…

А вось Сяргея Бандарэнку свабодаўскі летніцыкль дзядзькі Рыгора зацікавіў настолькі, што ёнпрыйшоў паглядзець на паэта падчас адной імпрэ-зы:

— Я ня ведаў раней Рыгора Барадуліна. Думаў,што ён памёр ужо… Нейкі такі дзядок, вакол ягонейкія цёткі. Маладыя нават… Ён ніжэйшы за іхусіх, але неяк усіх абдымае, нешта кажа! Мая дум-ка: гэты чалавек трошкі сэксуальна, гм-м, заклапо-чаны.

— Ну а што дрэннага ў тым?..

— Нічога!— То бок гэта цябе не абурае, а зьдзіўляе?— Зьдзіўляе! Трошкі зьдзіўляе…

Паколькі эратычныя матывы зьдзіўлялі далёкане аднаго Сяргея, я зьвярнуўся па тлумачэньні дачалавека, найбліжэйшага да паэта, да яго жонкіспадарыні Валянціны. Але размову мы пачалі зьіншага. З пытаньня жыхаркі Лунінцу СьвятланыГарды пра тое, як яны пазнаёміліся з Барадуліным.Нашая слухачка чула, што гісторыя гэтая была кры-ху камічная... Тады, Сьвета, даведайцеся праўду зьпершых рук, ад Валянціны Барадулінай:

— На філфаку быў аркестар народных інстру-мэнтаў. А там стараста Піліпенка, аднакурсьнік Ры-гора. І вось аднойчы Піліпенка гаворыць: «Рыгор,хочаш, я цябе пазнаёмлю зь першакурсьніцамі?»А Грыша мне так не спадабаўся, ну так! Худы, на-саты, нейкі няўклюдны… Дужа не падабаўся! По-тым я захварэла, а быў вечар, і ён мяне шукаў і незнайшоў. А на біяфаку была дзяўчынка, да мянепадобная. Толькі я была дужа худзенькая — 46кіляграмаў. А тая паўнаваценькая такая… І ўсё жён некалькі танцаў зь ёй станцаваў, таму што ду-маў, нібыта гэта я. Пасьля, відаць, у працэсе раз-мовы зразумеў: «Ня тое!»

Як і іншым жонкам папулярных паэтаў, спада-рыні Валянціне не прывыкаць да розных баек праўсялякія прыгоды спадарожніка жыцьця. Пагатоўі самі паэты ня лезуць па слова ў кішэню. Вось ба-радулінскія радкі з показкі пра малдаўскага паэта-

199

198


харашуна Аўрэла Бусуйка: «Сярод удзельніц ура-чыстасьцяў вылучалася паэтка з Таджыкістану, та-кая пэрсіянка зь песьняў… Пакуль Аўрэл краса-ваўся перад усім застольлем, мы выйшлі з ча-раўніцай у цёмную й цёплую ноч, як у казку. По-тым я напісаў узгадку:

Неўтаймаваны Бусуёк,Шаноўнейшы Аўрэле,Суема кожны свой суёк,Пакуль не астарэлі.Бо зь вялымі суйкаміМы самі ўжо ня самі...»

Жонка, спадарыня Валянціна, так разважае прапаэтычнае свавольства мужа:

— З маладых гадоў раўнавала. Спачатку ён мяне,ну, да ўсякага… плінтуса! Ой, гэта было жахліва йнесправядліва!

— Дагэтуль згадваюць, між іншым, славутае: «Якпабачу Валянціну, сэрца б’ецца аб штаніну...»

— Ну, гэта нехта на курсе схуліганіў! Ня ведаю,можа, Бураўкін. А можа, хто яшчэ. Гм, прыгожань-кая была!

— Чаму была? Засталася!

А што яна думае пра эратычныя матывы ў твор-часьці найбліжэйшага чалавека?

— Я нармальна стаўлюся. Па-першае, я ведаю,што ў сапраўднага паэта стан нейкай эратычнасьціпавінен быць! Увесь час… А па-другое, я заўважы-ла, што ў іх такая мясцовасьць, дзе ну ўсе «закла-почаныя»! Там усе жартачкі, показкі, прыказкі,

песьні — хуліганскія, так бы мовіць, там такі ўвесьмясцовы калярыт…

У размове са спадарыняй Валянцінай мы неабмінулі яшчэ аднаго папулярнага матыву ў показ-ках Барадуліна — дачыненьняў ягоных герояў зБахусам... Вось хоць бы радкі пра Піліпа Пестракаў выкананьні аўтара: «Каньяк — гэта ўлюбёны на-пой пралетарыяту, які ён п’е вуснамі сваіх найлеп-шых прадстаўнікоў. І пасьля перапынку, як з пад-польля, выходзілі ў залю цёпленькія выступоўцы.Аб’яўляюць Пестрака. Першая фраза: «Марксізм-ленінізм — гэта ня тое, каб выпіць дзьве пляшкіканьяку й цёпла пагаварыць...»

Калі такое вычвараў сур’ёзны зацяты рэвалюцы-янэр, што ўжо казаць пра пасьляваеннае пакалень-не Барадуліна й яго сяброў. Апавядае ВалянцінаБарадуліна:

— Было, тусаваліся ў нас па некалькі сутак.Прыйду з працы — штабэлямі ляжаць! Грыша,праўда, першым клаўся. Або на тахту (у нас не былоложка), або на дыван. А ўжо госьці — як хочаце!Хочаце на падлозе, хочаце на матрацы нейкім…

Пытаюся пра канкрэтных пэрсанажаў, а спада-рыня Валянціна адпінаецца:

— Усё такое, што не для друку!— А ў нас не для друку, а для радыё!— Хуліганілі мы ўчацьвярых з Караткевічамі: Ва-

лянціна ягоная й мы з Рыгорам. Так, як кажуцьпа-руску, «распоясались», што яны сталі вершы

201

200


пісаць на нашых панталёнчыках. Валянціна заха-вала на памяць, а я не…

— Шкадуеце?— Шкадую…— Кожны пісаў на сваёй?— Не, на сябровай!— Кляс!— Ну, гэта нявінная такая была забава, бо ніякай

пошласьці там не было… Так… Так, жыцьцё былояскравае! Яскравае…

Ізноў апавядае Ўладзімер Арлоў:— Асабістае маё знаёмства з Барадуліным адбы-

лося на пачатку 1980-х гадоў. Рыгор Іванавіч пры-ехаў на творчую вечарыну. Мы, маладыя літарата-ры зь літаб’яднаньня «Крыніцы», сустрэлі, ну, і якбы нясьмела прапанавалі выпіць па шкляначцывіна ці па чарачцы чаго-небудзь мацнейшага… Ры-гор Іванавіч сказаў: «Хлопцы, я ўжо колькі гадоў,як ня п’ю, а вам раю…»

Хрэстаматыйна вядомае з гісторыі расейскайлітаратуры выслоўе: «Усе мы выйшлі з гогалеўска-га «Шыняля»… А беларускія паэты, на думку ЎладзіАрлова, — з барадулінскага капелюша:

— Ну, раз Рыгор Іванавіч ня піў, дык мы выра-шылі дарагога госьця звадзіць прынамсі ў саўну.Прывялі ў саўну, пасядзелі, я выйшаў у строях Ада-ма… Рыгор Іванавіч угледзеўся ў мяне, а потым да-стае з дыплямата капялюш, кажа: «Гэта табе пада-рунак будзе». Я падышоў да люстэрка, паглядзеў— самому спадабалася! Капялюш ад Барадуліна —

такі эксклюзіў… Вось… Потым я празь некалькігадоў маладзейшаму свайму калегу-літаратару па-дараваў гэты капялюш. А ён, магчыма, таксаманекаму падараваў… Так і вандруе гэты знойдзеныБарадуліным капялюш з галавы на галаву бела-рускіх літаратараў.

— Ну, а які сэнс ты ўкладваў у гэты капялюш?— Гэта быў падарунак паэта, які піша ня толькі

вытанчаныя эратычныя вершы й які выдатна па-чуваецца ў самых розных жанрах, але гэта быўяшчэ падарунак і чалавека, надзеленага — як, спа-дзяюся, і я — полацкім мэнталітэтам. Зь ягонайвось такой схільнасьцю да нечаканых учынкаў,іроніі й самаіроніі…

Апрача таго, разьвівае думку Ўладзімера Арловапаэт Валянцін Тарас, Барадулін цэніць таксамаіронію іншых у адносінах да сябе:

— Была ў мяне пародыя даволі сьмешная на ягоамэрыканскія вершы…

— Ага, ня толькі ён, але й на яго!— Так, і на яго… Ён жа заўсёды: «Куліна, мама…»

Гэта абыгрываюцца радкі вядомыя зь ягонай паэ-мы. Што вось калі ён прыяжджае ў Вушачы, усерасчульваюцца: «Божа, Кулінін хлопец прыехаў,Кулінін малец!» Ну дык вось калі ён паехаў у Амэ-рыку, я й напісаў:

Брадвэй цыгару рэклямай смаліць,Але мяне ўбачыўшы — не расчуліцца!Дык не запляскае ў ладкі Кулінін малец:«Гадкая вуліца, гадкая!»

203

202


А вось яшчэ іронія, прычым, так бы мовіць, жор-сткая. Ад жонкі дзядзькі Рыгора спадарыні Ва-лянціны:

— Згадала, як празь яго пабілі Тармолу ў рэста-ране.

— Рамана Тармолу?— Ага. Ні за што! Мы сядзелі сваёй, а Раман сва-

ёй кампаніяй. А ён жа такі гад, што любіць каго-небудзь зачапіць! Нешта не спадабалася й сказаўці то «быдла», ці то што… Чалавек устаў і хацеў ямуўрэзаць…

Перапыню шаноўную спадарыню Валянцінуэпізодам, які я пачуў ад дзядзькі Рыгора: зусім не-малады й славуты навуковец Барыс Кіт на апошнімсваім юбілеі пабіўся ў нямецкім рэстаране з там-тэйшымі задзірамі. «А чаму, — пытаюся ў Бара-дуліна, — Вы не згадалі гэтага эпізоду ў показцыдля “Свабоды”?» «Няёмка неяк — выбітная ж асо-ба», — адказаў дзядзька Рыгор. Але распавядае да-лей ягоная ўсьмешлівая жонка:

— …Чалавек устаў і хацеў яму ўрэзаць… Учапіўсяза настольнік і ўсё там сьцягнуў! І тады зусім ужоашалеў і на Грышу з кулакамі… А Тармола ўбачыў,што «нашых б’юць!» ды кінуўся, хоць сам не-вялічкага расточку. І пачалі яны біцца, а Грышаадразу ўцёк!

— Намалацілі Рамана?— Намалацілі беднага Рамана з-за Грышкі…— А як Грышка зрэагаваў?— Я ўжо ня помню: па-мойму, нармальна!

Пад гэты эпізод прапаную паслухаць адзін з вод-гукаў слухачкі «Свабоды»:

— Можа, я нешта блытаю, але ў мяне такія аса-цыяцыі, нібыта нешта там ня так падзялілі! Яго вы-лучылі некуды наперад, а некага засунулі на задніплян, і таму нехта застаўся надта пакрыўджаны. БоРыгор Барадулін увесь час ува ўсіх на вуснах, а не-кага празь яго пакрыўдзілі!

Спадарыня Валянціна адразу зрабілася сур’ёзная:— Ведаеце, ён верны чалавек. Відаць, ён адзіны

зь пісьменьнікаў, хто ў выдавецкай справе, грубакажучы, «цягнуў мерцьвякоў»… Усіх, хто памёр,імкнуўся выдаць, каб дапамагчы сем’ям, захавацьпамяць…

З гэтымі словамі вельмі стасуецца вось такоемеркаваньне пра цыкль «Лета з Барадуліным» адЛідзіі Цалуйкі з Івацэвічаў:

— Калі чуем Рыгора Барадуліна, то нечым адра-зу павявае беларускім, шчырым, і хочацца думацьпра тое, што павінны быць людзі, якія мусяцьбольш думаць пра адраджэньне Бацькаўшчыны,чым пра свае пасады.

Большасьць тых, пра каго так ярка расказаў паэту сваім летнім цыклі для «Свабоды», менавіта гэ-тымі людзьмі й ёсьць. Мне падаецца, сэрыя таму йвыклікала значны рэзананс, што выдатных сыноўБеларусі згадваў, апяваў выдатны яе грамадзянін іпаэт — Рыгор Барадулін. Наш дзядзька Рыгор.

205

204


Рыгора Барадуліна можна безь перабольшань-ня назваць Купалам нашых дзён — клясыкам,унікальнай зьявай нашай літаратуры. Мала камуўдаецца ня проста заставацца выдатным паэтам-лірыкам у вельмі паважаным веку, але й з кожнымновым творам зьдзіўляць і выклікаць захапленьне.

Для мяне ж асабіста Барадулін стаў найлепшымнастаўнікам роднай мовы, надаў аптымізму: гэт-кая мова сканаць ня можа! Наогул, ня ведаю, ціможа хоць якая сучасная літаратура пахваліццатым, што мае Чарадзея Слова. А беларуская —можа! Дзякуючы Рыгору Барадуліну.

Ён патрэбны цяпер, як стырно ладзьдзі,Небачолай, няўрымсьлівай моладзі —Хай жа будзе заўсёды атуленаМудрым клопатам Барадуліна.

ãfl‚ÓÌ Å‡¯˜˝ŸÒÍ¥:

«äÛÔ‡Î‡ Ì‡¯˚ı ‰ÁfiÌ»

207

206


Мала хто ведае, што бліскучы лірык, аўтар вы-датных паэмаў і элегічных санэтаў, даўно й друж-на прызнаны ўсімі клясык Рыгор Барадулін пачы-наўся з баек і гумарыстычных вершаў. Увесь унівэр-сытэцкі інтэрнат на Бабруйскай вуліцы ў Менскуў канцы 1950-х гадоў напамяць ведаў ягоную «Кух-ню Насьці» й «Ключ ад сэрца Кацярыны»… Такшто ягоны вясёлы й задзірысты талент невыпад-кова раз-пораз выбухае то цэлаю кніжкаю эпігра-маў, то саланаватымі вушацкімі анэкдотамі, а тоўсьмешлівымі й нават кусьлівымі ўзгадкамі-показ-камі.

За многія дзесяцігодзьдзі нашага зямляцкага йтворчага сяброўства я добра ўведау тэмпэрамэнт-нага й непаўторнага Рыгора. Недарэмна, відаць,аднойчы на шматлюднай сустрэчы на сьвяточнайгарадзкой плошчы ўсхваляваная кіраўніца мясцо-вай культуры вітала як дарагіх гасьцей... ГенадзяБарадуліна й Рыгора Бураўкіна. А зусім нядаўнаадна сур’ёзная й даволі папулярная газэта ўзяла ўмяне інтэрвію й надрукавала яго пад прозьвішчам...Рыгора. І мы не пакрыўдзіліся, бо мне было пры-емна, што мяне зблыталі са славутым народнымпаэтам, а ён быў згодны з усім, што я сказаў жур-налісту.

Язычок у Барадуліна, безумоўна, востры, вока —праніклівае, а слова часам — забойчае. Толькі ніколігэта не ідзе ад жаданьня пазьдзекавацца зь некагаці прынізіць нечую чалавечую годнасьць. Я гэтадобра ведаю. Ды ўрэшце й барадулінская ўваганіколі не зачэпіць асобу пустую й нецікавую. Тамуя й зьвяртаюся да тых, каго, магчыма, балюча па-ранілі барадулінскія калючыя радкі:

На радасьць ці на гора вамУдача можа выпасьціНа языку РыгоравымУзбрыкнуць, як на выпасе.

Ня лайце ж слова босагаІ не лічыце драпіны —Быць можа,Гэткім спосабамУ вечнасьць вы патрапілі.

ÉÂÌ‡‰Á¸ ÅÛ‡ŸÍ¥Ì:

«ã˛·˚ ‰ÛÊ‡, ÉÂÌ‡‰Á¸

Å‡‡‰ÛÎ¥Ì»

209

208


Акрамя прыроднага непаўторнага й магутнагаталенту, Рыгора Барадуліна вызначае выключная,неймаверная працавітасьць, пастаянная ўнутранаяпатрэба выяўляць праз паэзію сябе, сваё адчувань-не сьвету. Часам здаецца, што клапатлівае натх-неньне не пакідае паэта дваццаць чатыры гадзіныў суткі, нават у сьне. Ні ладная ношка гадоў, ніжыцьцёвыя, бытавыя нягоды ня могуць перасіліцьапантанасьці, азартнага настрою, бясконцага, няс-пыннага паляваньня за вобразамі, мэтафарамі,сьвежым словам. Сапраўды, з маладосьці й да сёнь-ня Рыгор жыве паэзіяй так, як ніхто з творцаў. Угэтым сьвеце іншага стану існаваньня для яго няма.

Паэзія — і пакуты, і радасьць, і само ратаваньне:як духоўнае, так і фізычнае.

Неяк у гасьцініцы, а паэт тады працаваў над пе-ракладамі, я назіраў, як Рыгор бярэ на зуб, смакуе,шукае, выбірае патрэбнае слоўца. У пакоі паў-змрок, бо не разьвіднела, ды ён ужо на нагах, сьвят-ла не запаліў, каб не пабудзіць мяне. Ходзіць, шэп-ча нешта сабе, нібыта моліцца. Раптам спатыкаец-ца, спыняецца, думае, падыходзіць да стала йзапісвае знойдзенае, упадабанае амаль навобмацак.І зноў мерныя, нясьпешныя крокі й малітва да сло-ва. Я ляжу моўчкі, не прапаноўваю ўключыць сьвят-ло, бо ведаю, што гэта такое — перабіць думку,пошук паэта.

Нішто не праходзіць міма пільнага паэтычнагазроку Барадуліна: ні цуд прыроды, ні калейдаскопзьяваў чалавечага быцьця. Усё таленавіта ўвасабля-ецца ў эпіцы, лірыцы. Але ёсьць яшчэ гумар, іронія,зьедлівая, зьнішчальная сатыра. Як кажуць у наро-дзе: «Гэтаму й брытва ня трэба. Павядзе языкомсваім — і паголіцца». Можна па-рознаму ставіццада ўнікальнага сатырычнага дару Барадуліна: захап-ляцца, усьміхацца, рагатаць, палохацца яго.Асабліва прадказальная рэакцыя злосьці, гневу,абурэньня тых, хто стаў аб’ектам дасьціпных, вос-трых, калючых, а нярэдка й занадта жорсткіх, за-бойных вершаў, эпіграмаў, пародыяў, экспромтаў,заўвагаў. Але ж гэта таксама ён, той жа чалавек.Гэта натура Рыгора: калі заўважыў нешта вартаевысьмейваньня, то ня змоўчыць. А яе перарабіцьнемагчыма. Як і натуру нашага й любога іншаганароду, якія любяць вострае слова.

ëfl„ÂÈ á‡ÍÓÌ¸Ì¥Í‡Ÿ:

«üÁ˚ÍÓÏ „ÓÎ¥ˆˆ‡,

Ì‡ ÒÎÓ‚‡ ÏÓÎ¥ˆˆ‡»

211

210


Як адышоў без пары на той сьвет Караткевіч, Ры-гор Барадулін (неразлучны сябра Караткевіча) кро-чыў побач з Быкавым. Гэтак удвох яны й прышлі ўНародны Фронт і ахвяраваліся беларускаму наша-му Адраджэньню. Памятаю іх побач заўсёды ў пер-шым радзе на соймах БНФ — маўклівых, засяро-джаных і ўзьнёслых. І часта, калі ўзьнікалі вострыямамэнты, ці запануе канфузьлівая маўчанка, Ры-гор устаўляў вершыкам імгненны экспромт, ці бопаддакваў у рыфму сур’ёзнаму дакладчыку, выклі-каючы выбух сьмеху й здаровы настрой.

Шчымліва ўяўляецца мне ўсё гэта тут, далёка,быццам магло б яно яшчэ вярнуцца... Гэтак дума-ючы, я напісаў:

áflÌÓÌ è‡Á¸ÌflÍ:

«ÑÛÏ‡˛ Ô‡ ê˚„Ó‡»Так павялося, што ва ўяўленьні людзей вялікі

паэт абавязкова павінен мець хрэстаматыйнае, ка-нанізаванае аблічча. Спроба зрабіць гэта ў дачы-неньні да Барадуліна — марны занятак. Ён заўсё-ды непрадказальны, нечаканы, вуглаваты, няглян-цавы: і ў творчасьці, і ў жыцьці. Ён мае ня меншчалавечых слабасьцяў, чым кожны з усіх зямных,грэшных людзей. І не прыхоўвае гэтага. Жыве йтворыць свабодна, адкрыта. Але ў любой сытуацыі,у самых незвычайных ці, наадварот, простых ва-рунках Барадулін застаецца Паэтам.

А ён такі... Перахоплены зьнянацку нейкай не-чаканкай, адчуваючы пэўную віну й няёмкасьць,спачатку зьбянтэжана затакуе, як цецярук: «Бу-бу-бу...», а затым нешта выдасьць на-гара. Скажам,вясёлую, сымпатычную анэкдатычную хлусьню,пра якую склаліся гэтыя радкі:

Быў дамабільнікавы час...Рыгор сустрэцца забывае.Тэлефануем, а ў адказ:«Я еду... Вам званю з трамвая!»Цяпер жа што — трамвай, аўто!Званкі ня дзівяць нават зь лесу.Але ня ўсім вядома, хтоСтаў бацькам гэтага прагрэсу.

213

212


Некалі я ўвёў у паэтычную мову слова, якое ўва-брала ў сябе ўсе дзеясловы сьвету. І слова было —барадулініцца. Як бурштыніцца, бараніцца, бадзё-рыцца… Найбольш блізкія й родныя таму навас-лову — абнечаканьваць і зьдзіўляць.

Абнечаканьваць і зьдзіўляць мэтафарай. Бо чы-таць Барадуліна — нібыта глядзецца ў люстэрка задваротнага боку й бачыць сябе шчасьлівым…

Абнечаканьваць і зьдзіўляць рыфмай, якаязмагнічвае ня толькі канчаткі, але й словы, наватпрабелы паміж імі: учора ты — у чараты, Мінэрва— мяне рве…

Абнечаканьваць і зьдзіўляць студэнцкай гарэз-насьцю сівога аксакала. Калі філялягіні ўсьміхаюц-

ÄÎÂÒ¸ è‡¯ÍÂ‚¥˜:

«ë¥‚‡·‡Ó‰˚

ë˚ÏÓÌ-ÏÛÁ˚Í‡»Паэт народнай весялосьці,

Рыгорка, браце наш адзіны,Як слоўца скажа — ўсе рагочуць,А сэрца плача па Радзіме.

Нью-Ёрк, 19.Х.2004, у гадавіну ўтварэньня БНФ

215

214


Калісьці, яшчэ ў часы школьных пакутаў, завуч-ваючы напамяць верш Барадуліна, ці ж мог я ўявіцьгэткае дзіва, што паэт, чые вершы ў школьнымпадручніку былі побач з творамі Купалы ды Кола-са, некалі стане для мяне вельмі блізкім дзядзькамРыгорам, якому можна будзе патэлефанавацьпаміж іншага й дзеля таго, каб распавесьці сьве-жую показку, не выкідваючы зь яе ніякай лексыч-най скароміны?

Аднак дзівосы здараюцца — і цяпер, сустрэўшыБарадуліна, ці тэлефануючы яму, я заўсёды разь-лічваю на 100–200 грамаў першаку вясёлыхдосьціпаў і сапраўднага гумару. Разам смачна па-

ê˚„Ó ë¥ÚÌ¥ˆ‡:

«üÍ 200 „‡Ï‡Ÿ

ÔÂ¯‡ÍÛ!»ца пры аўдыторным чытаньні ягоных «Здубавець-

цяў» — значыць, ня ўсё яшчэ страчана з дэма-графічнай статыстыкай…

Абнечаканьваць і зьдзіўляць — пасьля дэмаграфіі— арфэйскай дэманаграфіяй, паэтычна-шаманскайваражбой: «лілею млявы плёс люляе»…

Абнечаканьваць і зьдзіўляць здольнасьцю кнігБарадуліна жыць сваім незалежным жыцьцём —як, да прыкладу, другі паэтаў зборнік «Рунець, кра-саваць, налівацца»: апошняе слова моладзь упартачытае «напівацца».

Абнечаканьваць і зьдзіўляць (хай гэта не прагу-чыць банальна) зьдзейсьненым. Паэзія Барадуліна— непераўзыдзеная Песьня песьняў. Больш таго, убеларускім пісьменстве ён — рэстаўратар паэтыч-най Бабілёнскай вежы. Зь яе ўзвышша сталі зразу-мелымі мноства моваў паэзіяў і паэтаў сьвету: адАмара Хаяма да Папы Рымскага ды ЗелімханаЯндарбі. Калі Барадулін не перакладаў (хоць бы і зпадрадкоўніка) з той мовы, значыць: ці яе няма, ціў ёй няма паэзіі…

Урэшце, барадулініцца — гэта й зьдзіўляць не-чаканасьцю, патэнтаваць невядомае. Яшчэ задоўгада «мабільнікавізацыі» ўсёй краіны ён, спазьняю-чыся, гаварыў усур’ёз у слухаўку: «Тэлефаную ўжоз тралейбуса!»

Акром таго, барадулініцца — гэта зрэдзьчас па-казваць дулю дурноце й лукаватасьці…

Гледзячы на Рыгора Барадуліна, неадступна ду-маецца: гэта Коласаў Сымон-музыка, які дажыў дасівой барады, не прапіў і не прадаў сваёй скрыпкі— і не збарадуліўся!..

217

216


У вушацкай хаце Рыгора Барадуліна лесьвіца надругі паверх нагадвае комін у Мірскім замку. Гэт-кая ж стромая й закручаная. Я доўга швэндаўся пазамку й намагаўся зразумець: навошта? І нарэшцесьцяміў — а каб дым у неба колцамі ішоў! Думаю,не памылюся, калі скажу, што й барадулінскаяшрубападобная лесьвіца пастаўленая дыбкі ня про-ста так. А каб кожны, хто палезе па ёй на паэтаўПарнас, адчуў, наколькі галавакружныя й карка-ломныя яны, вяршыні сапраўднай паэзіі.

Разоў пяць пісаў я эпіграмы на Рыгора Бара-дуліна, і шторазу ў выніку атрымліваліся па-нэгірыкі. І нікчэмнела пані лірыка ад таго майго

å¥ı‡Ò¸ ëÍÓ·Î‡:

«ç‡ Ô‡Û Á¸ ‚fl·Î˛‰‡Ï»рагатаўшы, я, аднак, ніколі не забываюся — з Кім

я побач.Вось і цяпер набіраю нумар: «Алё. Дзядзька Ры-

гор. Дзень добры. Слухайце…»Калі тое будзе, дакладна сказаць не бяруся. Ды

ўсё-ткі пытаньне падкрадзецца з выглядам ціхаесапы:

«А хто гэта, блін, прэзыдэнціў тады Беларусьсю,Калі Барадулін вячэраў у Рымскага Папы?»Ды не прыгадаўшы і ў тым не пабачыўшы гора,Уздымуць кілішкі за вечнага дзядзьку Рыгора.

219

218


Мяне на водкуп халадамЗ паўднёвае краіны,Дзе гэтак добра верблюдам,Прагналі бэдуіны.

І мне,Ўздыхну я ці ўзмахнуПяром — душы навершам,Адно наўме — вазіў бы хнуІ не карпеў над вершам.

Я часам злосны і грубы,Дабрэю без прымусу,Як, сеўшы верхам, аб гарбыПачухаецца муза.

Такі ўжо мой вушацкі лёс,У творчы статак клікаў,Дзе настаўляла рогі ЛосьІ скуб атаву Быкаў.

Чашу аб дрэвы валасьню,А прыдрамлю ля ўнучкі —І маладзік над стэпам сьню,І смачныя калючкі.

Калі іду — шугаюць з вочСьвятло і гнеў пярунаў.Пасталі крытыкі наўзбоч —Баяцца, каб ня плюнуў.

панэгірыка… Вось і цяпер няйначай вірутнік з-падчорнай зоркі зьбівае мяне з панталыку… Простарака паэзіі Барадуліна настолькі шырокая, глыбо-кая й шпаркаводная, што на ненадзейнай пласка-донцы эпіграмы пераплываць яе рызыкоўна. Атаму паспрабую перасесьці ў пірогу пародыі. Да-рэчы, даўно заўважыў: чым больш таленавіты паэт,тым лягчэй накінуць на яго парадыйны сілок.

Толькі наставіш — і выцягнеш на сьвет Божырадок, які брыкаецца і ў рукі не даецца. А часампалюеш на каторага паэта гадамі, і — няма за штовоку зачапіцца. Спачатку зьдзіўляесься, а потымразумееш, што ў дыстыляванай вадзе рыба няводзіцца.

Via est vita — казалі старажытныя. Дарога — гэтажыцьцё. Я люблю «вандроўныя сшыткі» Бара-дуліна. Прачытаеш іх — і нібы сам пабываў за сьве-там ды пабачыў, як «яхта гусіным пяром пішамарскую элегію», ці пасуперажываў перажытамунедзе на Манмартры пахмельлю: «як у п’янку, уцяг-ваесься ў Парыж…»

Яшчэ першай кніжкай, сваім «Маладзіком надстэпам», Барадулін парадніўся з Азіяй. Азіяцкія ма-тывы сустракаліся ў ягонай паэзіі й пазьней: «Сфа-таграфуемся, вярблюд, давай з табой на памяць!..А мы абодва верблюды: я ў лесе, ты ў пустыні».На пару зь вярблюдам і трапіў паэт у пародыю.

Прабач ты мне, крывіцкі люд,Раскайваюся ў гэтым:Я — з барадой лясны вярблюд —Народным стаў паэтам.

221

220


ладзіць сваю мастацкую выставу ў Музэі сучаснагамастацтва, я патэлефанаваў Рыгору Іванавічу й за-прасіў яго. Дзядзька Рыгор прыйшоў з эпіграмай,дзе былі такія радкі:

…Увогуле, любы мастак —Ляўша,Калі ён сэрцам творыць звар’яцела…

У адказ я прысьвяціў яму жартаўліва перафра-заваныя радкі:

Увогуле любы мастак лайдак,Калі ня сэрцам творыць звар’яцела…

Наш сябра мастак Яўген Кулік, адзін з засна-вальнікаў суполкі «Пагоня», пры згадцы пра Рыго-ра Барадуліна заўжды зь цеплынёй успамінаў: «Агэта мы з Рыгорам, калі працавалі ў “Бярозцы”…»

Рыгор Іванавіч сябраваў з многімі мастакамі, бы-ваў у мастакоўскіх майстэрнях, і колькі быловыпіта келіхаў за мастацтва ды Вольную Беларусь— аднаму Богу вядома…

Мінуў час, Рыгор Іванавіч даўно не ўжываесьпіртнога, а вось сяброўства з мастакамі працяг-ваецца. Тым больш, што дачка яго Ілона, мастачка,апошнія гады бярэ ўдзел у традыцыйных Драз-довіцкіх пленэрах. Аднойчы, калі мне давялося

ÄÎÂÒ¸ ò‡Ú˝Ì¥Í:

«ãflŸ¯˚ ÍÂÎ¥ı

ÌÂ Ô‡Ú˝·Ì˚!»

Дуліны юбілейныя«Свабодзе» на 50-годзьдзе

·˚ˆ¸ Á

Ô‡Ÿ‰‡˛

Ÿ Á„Ó‰ÁÂ — ¥Ì‡ Ò‚‡·Ó‰ÁÂ!

224

225

‰ Û Î i Ì ‡ ‡ ‰ Å ‡ ‡ ‰ Û Î i Ì ‡

Гэта было адкрыцьцё. І як толькі стараліся глу-шыць «варожыя галасы». І трактары заводзіліся йне заводзіліся, і жарабцы іржалі. Ды мы, маладыя,прагныя да праўды, слухалі «Свабоду». Потым угады так званай перабудовы пачало памалу сьціхацьшыпеньне й іржаньне. Проста рабіліся тэхнічныянепаладкі. Ды «Свабода» пагрукалася ў сэрцы сьвя-домых беларусаў.

Апошнія гады я й не ўяўляю сябе без «Свабо-ды». Як родныя й дарагія гучалі мне й гучаць гала-сы Васіля Быкава, Зянона Пазьняка, маладзейшыхзмаганцаў за непадлеглую Беларусь.

Нашай «Свабодзе» — 50! Залаты юбілей. І хо-чацца павіншаваць і пажадаць моцы й плёну.

Хапіла абяцанай манны,Ідэйных нараў і начы.Будзі, «Свабода»,Край заспаны,Вучы любіць сябе.Гучы!

Брэшаць, як радзіва.Так казалі ў нас дома ў тым стагодзьдзі.Хадзіла загадка, што трэба зрабіць, каб ха-

ладзільнік быў паўнюткі? Адказ просты — падклю-чыць да радыё.

З радыё нясецца агітацыя: «Галасуйце за блок ка-муністаў і беспартыйных!» Мама вырывае шнур зразэткі, удакладняючы: «За блох камуністаў і бес-партыйных!»

…І раптам аднойчы ўдалося злавіць у эфіры ра-дыёстанцыю, якая вяшчала (а не вішчала) пра ўсёна сьвеце ўзважана й спакойна на чысьцюткайкрывіцкай мове з крывіцкай панавітай годнасьцю.«Свабода»!

ÅÛ‰Á¥!

227

226


É‡Î¥Ì‡ Ä·‡ÍÛÌ˜˚Í

Характар беларускі, трапяткіЎ Галіны Абакунчык,І таму такШчасьліва нараджаюцца радкіІ дзеці,Каб душу ня пасьвіў смутак.

ëfl„ÂÈ Ä·Î‡ÏÂÈÍ‡

Для паравоза кемлівасьці рэйкіПакладзены далёкімі вякамі.Вагоны эгаізмаў АбламейкіВязуць усьмешкі з мулкімі бакамі.

Ç‡ÎflÌˆ¥Ì‡ ÄÍÒ‡Í

Пэгас — натурысты рысак,Ды ўмомант паслухмяным стане,Ледзь на яго зірне Аксак.Аброць надзейная ў каханьня.

ëfl„ÂÈ ÄÒÚ‡ŸˆÓŸ

На журналістыку й прыгожае пісьменстваСтае ўзварушлівага Астраўцова.Праўдапрадаўцаў ненавідзіць да шаленства,Таму й палае шчырым гневам слова.

* * *Свабодаўцы!Вяшчуйце сьветлы дзень,Каб ён не затрымаўсяУ дарозе.Каб зь Беларусі сплыўКалючы цень.І падарыце ўсьмешкіПерамозе,Якая пераможа зябкі страхІ жаўрукам аддасьцьАбсяг зьнямелы.ЛунацімеРаскрылены ў вякахСьвятарны сьцяг нашБел-чырвона-белы!

Сёньняшнім супрацоўнікамРадыё Свабодапрысьвячаецца

229

228


ÄÌ‡ÚÓÎ¸ É‡ÚÓŸ˜˚ˆ

Варты ўвагі і пашаныРупны спэц —І ў гэтым соль.Інфармацыяй напханы,Як кампутар,Анатоль.

ìÎ‡‰Á¥ÏÂ ÉÎÓ‰

І ў фактаў, і ў чутак адно дупло,І ў цётак плётак няма амбіцый.Глод ведае добра,Што ёсьць, што было,І тое, што мае яшчэ адбыцца.

ÄÎÂ„ ÉÛÁ¸‰Á¥ÎÓ‚¥˜

Алег, як цьвёрды праваабаронца,Ўсё ведае,Дзе, што, нашто, чаму.Калі ўзысьці захоча раптам сонцаНя з тога боку,Ён ня дасьць яму.

ä‡ÒÚÛÒ¸ Å‡Ì‰‡ÛÍ

Кастусь Бандарук у нябёсы ўзносіцьМалітву зьясьненую ў вяках,Па-беларуску ў Звышняга просіцьПрагнаць з душы беларускай страх.

á¸Ï¥ˆÂ Å‡ÚÓÒ¥Í

Як бард і вяшчальнік,Бартосік слухачакУмее давесьціДа сьмелых гарачак.Яно й не такая вясёлая праца —Надвор’ем любым салаўём залівацца.

ÄÌ‡ÚÓÎ¸ ÅÛ·Î¥Í‡Ÿ

Клопат тлумны ў гукарэжысэра —Заўтра пабяжыць гукаць учора.Як настаўніка малеча ў школе,Гукі слухаюцца Анатоля.

û‡Ò¸ ÅÛ¯ÎflÍÓŸ

Капрызная беларуская мова!І як яе выправіць ні стараецца,Ня хоча слухацца Бушлякова —Упіраецца.

231

230


ÄÌ‡ÚÓÎ¸ ÑÓ‰Á¸

Наш гукамаг —Штукар вялікі,Ён зробіць салаўя з заікі.Амаль нямы,Сьмялей прыходзь —Трыбунам стаць паможа Додзь.

û˚ Ñ‡Í‡ıÛÒÚ

Па хаце — кошка,Па кошыку — грузд.Жыцьцё — гэта п’есаНя надта касавая.Да працы заляцаецца Дракахруст.І яна адпаведнаю платай адказвае.

ëfl„ÂÈ ÑÛ·‡‚Âˆ

Дубавец з «Вострай Брамы»,Як мужны рыцар,Даганяе наступнасьць на крылатым кані,Каб Віленскі край не сьпяшаўся забыццаПра свае крывіцкія карані.

ÄÎflÍÒ‡Ì‰‡ ÉÛ˚ÌÓ‚¥˜

Са сьцюдзёнага космасу гукіСамі просяцца ў добрыя рукі.Гурыновіч, як гукамаг,Іх кіруе ў шчасьлівы шлях.

Ñ‡Ì˜˚Í

Данчык —Вальнакрылы птах сьвітаньня,Сьмела крыгаломіў ледастаў,Беларусі зь лютага выгнаньняДушы беларускія вяртаў.Салаўіны голас мае сілуРаспагодзіць позірк небасхілу.

ÄÎflÍÒÂÈ ÑÁ¥Í‡‚¥ˆÍ¥

Ні дня без радкаПра навіны ў Эўропе,Ні дня без глыткаХмелявітага піва.Імчыць ДзікавіцкіЎ шалёным галопеПад позіркам кплівымВаршаўскага дзіва.

233

232


ßÎÓÌ‡ ß‚‡ÌÓ‚‡

Хай галалёд, хай град,Хай золь, хай сьпёка,Ня ведае імклівая Ілона,Што значыць слова дзіўнае — «далёка».Таму Ілона любіць слова «плённа».Машыну разганяе так,Што тая,Абы ня стаць запчасткамі,Ўзьлятае.

Ç‡ÎÂ ä‡Î¥ÌÓŸÒÍ¥

Лёд палітычны дужа коўзкі.Але ня звык спыняць хадуПалітык рупны Каліноўскі.Гатовы, цьвелячы бяду,На шыбеніцу, як Кастусь,Валер пайсьці за Беларусь.

å‡ÍÒ¥Ï ä‡Ô‡Ì

Плён працы залежыць ад насалоды.Капран закаханы ў працу сваю.Ён ведае тэхніку ўсёй «Свабоды»І тэхніку,Як памнажаць сям’ю…

É‡Î¥Ì‡ Ü‡ÍÓ

Летуценная Галіна завіхаеццаЛя свайго лірычнага «камбайна».Зерне ісьціны рамантыцы ўсьміхаеццаТам, дзе і ўмалотна,І ўраджайна.

Ç‡ÎflÌˆ¥Ì Ü‰‡ÌÍÓ

Ні злосьцю, ні пустою зьвягайЗьмяніць нічога немагчыма,А дабрынёю і развагайІ задуменнымі вачыма,Такімі, як у Валянціна,Льга ўсё зыначыць цьвёрда й чынна.

ÄÎflÍÒÂÈ áÌ‡ÚÍÂ‚¥˜

Пасьля вучобы ў Злучаных ШтатахЗрабілася роднае йшчэ радней.І зразумеў, што набытак ў стратахНезашораны Аляксей.

235

234


ìÎ‡‰Á¥ÏÂ ä‡ÚÍÓŸÒÍ¥

Каткоўскі — рупны web-мастак,Умее зрушана, нязмушанаСайт па-крывіцку ўбачыць так,Што сайтРашуча зьбеларушваеЎсіх праз дапытны інтэрнэт,Каму баліць крывіцкі сьвет.

ëÂ‚fl˚Ì ä‚flÚÍÓŸÒÍ¥

Знайсьці адказ на хітрае пытаньнеІ годны выгляд мецьХапае сіл.Як цёзка Налівайкі,Ўзьняць паўстаньнеКвяткоўскі можаЎ бары «Радзівіл».

ÇÓÎ¸„‡ äÛ·‡Ú‡‚‡

На клопаты, як мільянэрша, багатаяАбавязковая Вольга Курбатава.Усё патлумачыць хапае лагодыЎ прыбрамніцы неспакойнай «Свабоды».

ÇÓÎ¸„‡ ä‡‡ÚÍÂ‚¥˜

У Вольгі энэргіі й клёкуХапае, каб быць прэзыдэнтшаю,Каб браць гарады не з наскоку.Пярэчыць праменіста змроку,А змрок, як знарок, ані меншае.Абмытай пяшчотнай залеваю,У сэксе ёй быць каралеваю!

ß„‡ ä‡ÌÂÈ

Дапытнае дрэва глыбей каранее,Каб думкам гнёзды віць у гальлі.Калі інфармацыя ад Карнея,Дык, значыць, яна з-пад зямлі.

Ç‡ÎÂ ä‡·‡ÎÂ‚¥˜

У Карбалевіча ВалераНа ўсё свая крутая мера,А палітычная вагаТакая,Што зайздросьціць льга.Адно, што нельга —Зь недаверамЗа круглы стол сядаць з Валерам.

237

236


ü„Ó å‡fi˜˚Í

Ягора не аб’ягорыш,Бо ёнУсю Беларусь ведае не па мапах.І за Маёрчыкам хітры плён,Як кот,Ступае на мяккіх лапах.

ÄÎflÍÒ‡Ì‰‡ å‡Í‡‚¥Í

Вырачэнцаў і тлен заўважаць не прывык,Дасыхаюць яны,Як націньне палеглае.Беларуска шляхетная МакавікПа-шляхетнамуРодную мову пялегвае.

Ç¥Ìˆ˝Ò¸ åÛ‰ÓŸ

Да пракавечных полацкіх муроў,Да тых сьцяжын,Што нам праклаў Скарына,Вяртацца раіць як часьцейМудроў,Каб не забыць,Адкуль наш род былінны.

ë¸‚flÚÎ‡Ì‡ äÛÒ

Майстэрства —І чорная праца, й пашана.Перакладае і піша сама,Таленавіта такі не здарма,Бо натуральная беларуска Сьвятлана.

ÄÎflÍÒ‡Ì‰‡ ãÛÍ‡¯ÛÍ

Рашучаму інтэлігенту,Сур’ёзнаму Лукашуку,Рафінаванаму дашчэнту,Пан посьпех падае руку.З кім можна пану павітацца,Падказвае паненка праца.

ã˛·ÓŸ ãÛÌfi‚‡

Не дазваляе сабе памыліцца,Бо ведае вартасьць і справы, і слова.Любові пабойваецца і міліцыя,Бо дзейнічае рашуча Лунёва.

239

238


ÄÎÂÌ‡ è‡ÌÍ‡Ú‡‚‡

У працы Панкратава —Львіца.Нямецкамоўныя гоніНе дазваляюць забыцца,Што такое бяссоньне.

í‡ˆflÌ‡ èÓÍÎ‡‰

Ня любіць верыцьНі ў якія міты,Бо ўзважаную думку паважае.Свая сярод літоўскае эліты,І ў прышласьціТацяна не чужая.

ÄÎÂÌ‡ ê‡‰ÍÂ‚¥˜

Алена Радкевіч і ўявы ня мае,Што значыць такое быць з краю,КрутаяПаказвае саманазваным змаганцам,Як трэба змагацца,А не вагацца.

ëfl„ÂÈ ç‡‚ÛÏ˜˚Í

Хрэсьнік непадлегласьці Сяргей,Малацьбіт і сейбіт утрапёны.Да хлусьні ня пойдзе на паклоны,Годна ён вядзе нязгодны рэй.

ÄÎ¸„Â‰ çÂ‚flÓŸÒÍ¥

Паўтарыць гатоў Альгердаў шляхНевяроўскі,Каб шырэлі межыБеларускай славы незалежнай.Княскі не стамляецца размах!

á¸Ï¥ˆÂ è‡‰·fl˝ÒÍ¥

З паненкамі ціхі,З падонкамі рэзкі,Чаргуючы ласку і люць,Нястомна сячэ з-за пляча Падбярэскі,Аж трэскі далёка лятуць.Закон у людзей,Як і ў дрэваў, суровы:З жывога — дубровы,З пасохлага — дровы.

241

240


ßÌ‡ ëÚÛ‰Á¥ÌÒÍ‡fl

Па эканоміцы довадаў,Як з прадонных засекаў,Стае ў Студзінскай нястомнай.Ды ў нас,Як даводзіў адзін з генсэкаў,Эканоміка мусіць быць эканомнай…

å¥ı‡Î ëÚ˝Î¸Ï‡Í

Тлумачыць Стэльмаку ня трэба,Дзе лепей першы гром чуваць,Адкуль бярэ пачатак неба,Дзе любіць дзень адпачываць.Ва ўсім Міхал з хітрынкай цяміць.Край родны ведае напамяць.

ç‡Ú‡Î¸Îfl ëÛ‰ÎflÌÍÓ‚‡

Наша першая бізнэсвумэн,Эмігранткаю стаўшы,ЗамежжаВучыць па-беларуску думаць,Мацаваць сябе наскай ежай.Каб далёка слава грымела,Каб, стаміўшыся ад электронікі,І ў сьпякотнай Сахары ўмелаБеларуска пячы дзяронікі.

Çfl˜‡ÒÎ‡Ÿ ê‡Í¥ˆÍ¥

Аж вар’яцее цемра злая,Што лёс нам сьветача паслаў, —Залысінамі асьвятляеШляхі да волі Вячаслаў.

ÄÎÂÒfl ëfiÏÛı‡

У нью-ёрскім каменным лесеНе заблудзіцца панна Леся,Бо раней аж на шэсьць гадзінаўСьцежкі ведае да навінаў,І туды, дзе чарга ня сьпіць,Дзе для бацькіЛьга ўнука купіць.

É‡ÌÌ‡ ëÓÛÒ¸

ПалітычныЁн востры соўс,І яго прыгатуе Соусь.Ганна можа ў змаганьні зацятаАдстаяць Курапаты.

243

242


ÄÎÂÌ‡ ë¸ˆflÔ‡Ì‡‚‡

Зь безагляднасьцю закаханаВа ўсё крывіцкаеПанна Сьцяпанава.Караткевіч,Аршанская бітва —Слова кожнае, быццам малітва.Не цярпела чужынцаў ніколіВіцебшчына —Паднявольніца волі.

ÄÎflÍÒ‡Ì‰‡ ìÎ¥ˆfiÌ‡Í

Вораг дрындушак і аднадзёнак,Грунтоўна і без рэклямацыйЗвык працавацьЦягавіты ЎліцёнакІ воддаль ад славы трымацца.

ÄÎÂÌ‡ ñ¥ı‡ÌÓ‚¥˜

Алене спакорыцца факт любы,Бо ўмее паставіць яго на дыбы.Хто мае густ,На любой пасадзеАд Ціхановіч будзе ў адпадзе.

ÄÎÂ„ ëÛÔÛÌ˛Í

Гісторыя час вядзе за руку,Ці час гісторыі хлусіць хітрушча,Даслухаць трэба Супрунюку,Пра што шуміць Белавеская пушча.

É‡ÌÌ‡ ëÛÏ‡˜

Сурмач —Не з пароды палахлівых,Беларусь ня толькі па архівах,А й па справах ведае да дна.І таму стараецца яна,Каб пра родны крайЗ падачы ГанныВедалі ад Мэксыкі да Ганы.

û˚ ë¸‚¥ÍÓ

Юрась у палітыку ўлез з галавой,Шыкуючы,Досьвед растрачвае свой.На сайтах шматмоўныхЯк дома, тамуУсё на сьвеце вядома яму.

245

244


ÇÖêò çÄ ëÇÄÅéÑì

Свабода —Слабо да-

йсьціПа асьці,Па жарсьцьвеДа мяжы тае,Дзе душа даўгі аддаеЗвышняму,Які ў ёй жыве.

Свабода — гэтаДуша ў таямніцы цела,Што сябе на волі прысьніцьЗахацела сама.Без пакутыСвабоды няма…

2001

Ç¥Ú‡Î¸ ñ˚„‡ÌÍÓŸ

Ня йдзе аналітык Віталь напралом.Вітае бадзёрага перамога,Бо ён вясёла за круглым сталомУ кут заганяе любога.

ûÎ¥fl ò‡Ó‚‡

У хісткай эканоміцы суроваСвой рэй вядзе разважная Шарова.Ёй, маладой,У лірыку б улегчы,Ды не прывыклаДумку мець улегцы.

ëfl„ÂÈ òÛÔ‡

Ня звык ён уладам у ладкі біць.Сваю пахвалу адмервае скупа.Прагрэсу падказку можа зрабіць,Як вучню ля школьнае дошкі,Шупа.

246

247

‰ Û Î i Ì ‡ ‡ ‰ Å ‡ ‡ ‰ Û Î i Ì ‡

аўтар уласнай пэрсонай! Так хораша гаварылася гадзіныса дзьве на мацнеючым марозіку... Настрой сапсавалахіба прызнаньне, што прагучала напрыканцы: дужахочацца пісаць, але ж не друкуюць... А працаваць у стол,на потым — неяк не ляжыць душа... Душа палёту прагне!Не для паэта нявызначаная боўтанка паміж бальніцай імаладзіцай, як у ноч тае сустрэчы...Дзядзька Рыгор з нашымі апэльсынамі пайшоў у сваюпалату, а мы наступнай раніцай толькі рукамі разьвялі…Аказваецца, клясык беларускай паэзіі прыхаваў тайнусвайго жыцьця: у той вечар яму стукнула роўненька 69— вельмі паважаная лічба! І нічога не сказаў.Мы, ясна, пакрыўдзіліся (на саміх сябе) і вырашылі:трэба падарунак. Прычым, не імяніньніку, а самім сабе.А найлепшы падарунак, як вядома, — гэта кніга. Восьтады й прапанавалі грамадзяніну Барадуліну выкупіцьвіну — напісаць падрабязна й праўдзіва: дзе, чаму, прыякіх умовах ён пазнаёміўся з 75 асобамі, падазраваныміў вялікім, істотным, хоць зрэдку і неадназначным унёскуў беларускую літаратуру, культуру й мастацтва.Даваць публічныя сьведчаньні пад агульным загалоўкам«Лета з Барадуліным» аўтар пачаў у эфіры 1 чэрвеня іскончыў 31 жніўня.Высьветлілася таксама: паэт Барадулін хаваў адграмадзкасьці той факт, што ён яшчэ і празаік — пяцьягоных эсэ, якія таксама прагучалі на хвалях «Свабоды»,уключаныя ў гэтую кнігу як рэчавыя доказы.І яшчэ адна абцяжарвальная акалічнасьць: аўтар,скарыстаўшыся сваім талентам, без папярэджаньнянапісаў эпіграмы на супрацоўнікаў «Свабоды», якіяхарактарызуюцца выключнай суб’ектыўнасьцю,некрытычнасьцю й непрыхаванай сымпатыяй, штопераходзіць ва ўзаемную любоў…Дзьве прыгожыя даты стаяць побач: 70 гадоў дзядзькуРыгору й 50 — «Свабодзе». Калі ад адной адняць другую,атрымаецца агульны сярэдні ўзрост, на які будуцьадчуваць сябе чытачы пасьля гэтай кнігі.

Замест пасьляслоўя

...24 лютага 2004 году. Ля шпітальнага шлягбаўма нас зСашам Лукашуком спыніла грозная маладзіца: «Позна,ноч, не пушчу, выклічу міліцыю...» І ўсю доўгую спрэчкукаля недалёкай бальніцы пад хітраватым лютаўскіммесяцам у ціхім карагодзе сьняжынак тупаў нейкічалавек. Спыняўся, рабіў пару хрумсткіх марозныхкрокаў, глядзеў угару... У тым было нешта адначасова йад паэзіі, і ад міжвольнай думкі: ён у нейкім тупіку ці нараздарожжы, калі падаецца, што выйсьця няма.Цётка нарэшце зьлітавалася (яе вэрсія, хоць па нашай— здалася!), мы ўдвох пакрочылі ў бальніцу шукацьпацыента Барадуліна Р.І. І празь дзясятак крокаўаслупянелі: той адзінокі начны летуценьнік і быў наш

üÍ, ‡‰ÍÛÎ¸ ¥ ˜‡ÏÛ,

‡·Ó è‡Ï¥Ê ·‡Î¸Ì¥ˆ‡È ¥

Ï‡Î‡‰Á¥ˆ‡È

248

‰ Û Î i Ì ‡ ‡ ‰ Å ‡ ‡ ‰ Û Î i Ì ‡

Паэзія — рэч таямнічая. Чаму, напрыклад, героі показакпададзеныя ў нейкім дзіўным парадку? Што гэтымхацеў сказаць аўтар? Чаму ня ўсё, што гучала ў эфіры,увайшло ў кнігу, і наадварот? І што менавіта? Хтоправільна адкажа — атрымае каштоўны падарунак заўтографам аўтара, і гэта ж не апошняя сустрэча зьдзядзькам Рыгорам на «Свабодзе»!

Аляксандар Уліцёнак,прыхільнік Таленту, Пацалаванага Богам

251

250

Хаім Мальцінскі ....................................................................................................................... 62Андрэй Макаёнак ................................................................................................................... 64Яўген Ляцюк ................................................................................................................................. 66Алекс Лягума ............................................................................................................................... 68Ігар Лучанок .................................................................................................................................. 70Радзіслаў Лапушын ............................................................................................................... 72Глеб Лабадзенка ....................................................................................................................... 74Пётра Кухарскі .......................................................................................................................... 76Аркадзь Куляшоў .................................................................................................................... 78Кандрат Крапіва ...................................................................................................................... 80Барыс Кіт .......................................................................................................................................... 82Уладзімер Караткевіч ........................................................................................................ 84Алесь Камоцкі ............................................................................................................................ 86Кася Камоцкая .......................................................................................................................... 88Каміл Камал .................................................................................................................................. 90Іван Калесьнік ............................................................................................................................. 92Сяргей Законьнікаў ............................................................................................................. 94Аляксей Дудараў ...................................................................................................................... 96Уладзімер Дубоўка ............................................................................................................... 98Іван Драч ........................................................................................................................................ 100Вадзім Грудзько ...................................................................................................................... 102Анатоль Грачанікаў ........................................................................................................... 104Пятро Глебка ............................................................................................................................ 106Георгі Вылчаў ............................................................................................................................ 108Анатоль Вялюгін ................................................................................................................... 110Зьміцер Вайцюшкевіч ................................................................................................... 112Уладзімер Вішнеўскі ...................................................................................................... 114Андрэй Вазьнясенскі ....................................................................................................... 116Рыгор Бярозкін ....................................................................................................................... 118Лукаш Бэндэ .............................................................................................................................. 120Генадзь Быкаў ........................................................................................................................... 122Аўрэл Бусуёк .............................................................................................................................. 124Іван Бурсаў ................................................................................................................................... 126Генадзь Бураўкін ................................................................................................................... 128Янка Брыль .................................................................................................................................. 130Пятрусь Броўка ...................................................................................................................... 132

Вельмі паветраныя пацалункі. Аляксандар Лукашук ......... 5

Лета з БарадулінымМіхаіл Ягораў ................................................................................................................................... 8Станіслаў Шушкевіч ........................................................................................................... 10Уладзімер Шахавец ............................................................................................................. 12Алесь Шатэрнік ........................................................................................................................ 14Сяргей Шапран ........................................................................................................................ 16Ганад Чарказян .......................................................................................................................... 18Генадзь Цітовіч .......................................................................................................................... 20Аляксандар Твардоўскі .................................................................................................... 22Валянцін Тарас ........................................................................................................................... 24Міхась Стральцоў ................................................................................................................... 26Кнутс Скуеніекс ....................................................................................................................... 28Міхась Скобла ............................................................................................................................. 30Рыгор Сітніца .............................................................................................................................. 32Арві Сійг ............................................................................................................................................ 34Васіль Сёмуха .............................................................................................................................. 36Рыгор Рэлес .................................................................................................................................... 38Уладзімер Пузыня ................................................................................................................. 40Пятро Прыходзька ............................................................................................................... 42Піліп Пестрак ............................................................................................................................. 44Алесь Пашкевіч ......................................................................................................................... 46Зянон Паўлоўскі ...................................................................................................................... 48Пімен Панчанка ...................................................................................................................... 50Зянон Пазьняк ........................................................................................................................... 52Уладзімер Някляеў ............................................................................................................... 54Уладзіслаў Нядзьведзкі .................................................................................................... 56Марына Наталіч ....................................................................................................................... 58Аляксей Марачкін ................................................................................................................. 60

á¸ÏÂÒÚ

253

252

Валянціна Аксак ................................................................................................................... 227Сяргей Астраўцоў ...............................................................................................................227Кастусь Бандарук ................................................................................................................. 228Зьміцер Бартосік .................................................................................................................. 228Анатоль Бублікаў .................................................................................................................. 228Юрась Бушлякоў .................................................................................................................. 228Анатоль Гатоўчыц ................................................................................................................ 229Уладзімер Глод ........................................................................................................................ 229Алег Грузьдзіловіч ................................................................................................................ 229Аляксандар Гурыновіч ................................................................................................... 230Данчык .............................................................................................................................................. 230Аляксей Дзікавіцкі ............................................................................................................ 230Анатоль Додзь .......................................................................................................................... 231Юры Дракахруст .................................................................................................................231Сяргей Дубавец ...................................................................................................................... 231Галіна Жарко ............................................................................................................................ 232Валянцін Жданко ................................................................................................................ 232Аляксей Знаткевіч ..............................................................................................................232Ілона Іванова .............................................................................................................................. 233Валер Каліноўскі ................................................................................................................... 233Максім Капран ....................................................................................................................... 233Вольга Караткевіч ................................................................................................................ 234Ігар Карней ................................................................................................................................. 234Валер Карбалевіч .................................................................................................................. 234Уладзімер Каткоўскі ........................................................................................................ 235Севярын Квяткоўскі ........................................................................................................ 235Вольга Курбатава .................................................................................................................. 235Сьвятлана Курс ....................................................................................................................... 236Аляксандар Лукашук ...................................................................................................... 236Любоў Лунёва ........................................................................................................................... 236Ягор Маёрчык .......................................................................................................................... 237Аляксандра Макавік ........................................................................................................ 237Вінцэсь Мудроў ...................................................................................................................... 237Сяргей Навумчык ............................................................................................................... 238Альгерд Невяроўскі .......................................................................................................... 238Зьміцер Падбярэскі ......................................................................................................... 238

Сымон Блатун .......................................................................................................................... 134Лявон Баршчэўскі ...............................................................................................................136Юры Багушэвіч ...................................................................................................................... 138Леў Ашанін .................................................................................................................................. 140Генадзь Аўсяньнікаў ......................................................................................................... 142Генадзь Асташонак ............................................................................................................ 144Алесь Асіпенка ........................................................................................................................ 146Уладзімер Арлоў ................................................................................................................... 148Анатоль Анікейчык ........................................................................................................... 150Чынгіз Айтматаў ................................................................................................................... 152Заір Азгур ...................................................................................................................................... 154Кахін Абілаў ............................................................................................................................... 156

Вясёлыя эсэ для ХХІ стагодзьдзяЯк беларусы паганства пільнуюцца .............................................................. 160Як беларусы гасьцей прымаюць і ў госьці ходзяць ................. 165Як беларусы адпачываюць ....................................................................................... 169Як беларусы ракаў ловяць ........................................................................................ 174Як беларусы сэксам займаюцца ....................................................................... 178

Бяз дулі ў кішэніНаш дзядзька Рыгор. Аляксандар Уліцёнак ....................................... 192Купала нашых дзён. Лявон Баршчэўскі .................................................... 204Любы дружа, Генадзь Барадулін. Генадзь Бураўкін .................. 206Языком голіцца, на слова моліцца. Сяргей Законьнікаў ..... 208Думаю пра Рыгора. Зянон Пазьняк ............................................................... 211Сівабароды Сымон-музыка. Алесь Пашкевіч ................................... 213Як 200 грамаў першаку! Рыгор Сітніца ................................................. 215На пару зь вярблюдам. Мiхась Скобла .................................................... 217Ляўшы келіх не патрэбны! Алесь Шатэрнік .................................... 220

Быць з праўдаю ў згодзе — і на свабодзе!Будзі! ..................................................................................................................................................... 224Свабодаўцы!.. .............................................................................................................................. 226Галіна Абакунчык ................................................................................................................ 227Сяргей Абламейка .............................................................................................................. 227

254

Алена Панкратава .............................................................................................................. 239Тацяна Поклад ........................................................................................................................ 239Алена Радкевіч ......................................................................................................................... 239Вячаслаў Ракіцкі .................................................................................................................... 240Алеся Сёмуха ............................................................................................................................ 240Ганна Соусь ................................................................................................................................. 240Іна Студзінская ...................................................................................................................... 241Міхал Стэльмак ...................................................................................................................... 241Натальля Судлянкова ..................................................................................................... 241Алег Супрунюк ....................................................................................................................... 242Ганна Сурмач ............................................................................................................................ 242Юры Сьвірко ............................................................................................................................ 242Алена Сьцяпанава ...............................................................................................................243Аляксандар Уліцёнак ...................................................................................................... 243Алена Ціхановіч .................................................................................................................... 243Віталь Цыганкоў ................................................................................................................... 244Юлія Шарова ............................................................................................................................ 244Сяргей Шупа ............................................................................................................................. 244ВЕРШ НА СВАБОДУ ...................................................................................................... 245

Як, адкуль і чаму, або Паміж бальніцайі маладзіцай. Аляксандар Уліцёнак ........................................................... 246

Documents

Å‡ ‡‰ÛÎiÌ‡ · сынамі рашаў задачы, множачы шасьцізначныя на сямізначныя лічбы. Неяк загуляў я й доўга