102
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 1 Viernes 27 de Febrero de 2004 NIVEL PRINCIPIANTES Lección No. 1 - Parte I EL ALFABETO MAYA El alfabeto maya consta de 24 letras y un signo (') denominado glotal. CONSONANTES b ch ch' h k k' l m n p p' s t t' ts ts' w x y (La d, f, g, r y la rr, se prestan del español para escribir las palabras que se han introducido al maya). VOCALES a e i o u Estas vocales se pronuncian de acuerdo a la forma de colocación de los acentos, dichos acentos los denominamos tonos: áa àa a'a áa' a' ée èe e'e ée' e' íi ìi i'i íi' i' óo òo o'o óo' o' úu ùu u'u úu' u' Cada consonante se puede combinar con vocales para obtener nombres, palabras monosilábicas o bisilábicas, según sea la colocación del acento, así será el tono de

921803 idioma-maya-yucateco

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: 921803 idioma-maya-yucateco

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 1 Viernes 27 de Febrero de 2004

NIVEL PRINCIPIANTES

Lección No. 1 - Parte I

EL ALFABETO MAYA

El alfabeto maya consta de 24 letras y un signo (') denominado glotal.

CONSONANTES

b ch ch' h k k' l m n p p' s t t' ts ts' w x y

(La d, f, g, r y la rr, se prestan del español para escribir las palabras que se han introducido al maya).

VOCALES

a e i o u

Estas vocales se pronuncian de acuerdo a la forma de colocación de los acentos, dichos acentos los denominamos tonos:

áa àa a'a áa' a'

ée èe e'e ée' e'

íi ìi i'i íi' i'

óo òo o'o óo' o'

úu ùu u'u úu' u'

Cada consonante se puede combinar con vocales para obtener nombres, palabras monosilábicas o bisilábicas, según sea la colocación del acento, así será el tono de pronunciación que se le dará.

ACENTO NEUTRAL ACENTO ALTO ACENTO BAJO

Nah

Casa Áak

Tortuga Bèech' Codorniz

Page 2: 921803 idioma-maya-yucateco

monosilábicas o bisilábicas, según sea la colocación del acento, así será el tono de pronunciación que se le dará.

ACENTO NEUTRAL ACENTO ALTO ACENTO BAJO

Nah

Casa

Sa'

Atole

Na'

Mamá

Ni'

Nariz

Chi'

Boca

Hub Caracol

Nikte'

Flor

Xanab Zapatos

K'ab

Mano

P'o'

Lavar

Áak

Tortuga

Ch'íich'

Pájaro

K'áan

Hamaca

Kéeh

Venado

Míis

Barrer

Chíin

Buche

Tsíimin

Caballo

Sáamal

Mañana

Xíimbal

Caminar

Péek Movimiento

Bèech' Codorniz

Chìich

Abuela

Ch'òom

Zopilote

Kàax

Gallina

Mìis

Gato

Chàan

Pequeño

Ts'òon

Rifle

Hùuh

Iguano

Lòol

Flor

Pèek'

Perro

Las vocales glotalizadas obtienen esta pronunciación

ACENTO NEUTRAL ACENTO ALTO ACENTO BAJO

A'al Decir

E'el Ovar

Tu'ux Donde

Ba'ax Que

Bu'ul Frijol

Suku'un Hermano

T'u'ul Conejo

Ka'an Firmamento

To'on Nosotros

Te'ex Ustedes

Ba'al Cosa

Ma'alob Bueno

Cha'an Fiesta

Mo'ol Pezuña

K'i'ik Sangre

P'u'uk Mejilla

Puksi'ik'al Corazón

Ba'ale' Pero

Page 3: 921803 idioma-maya-yucateco

PRONOMBRES PERSONALES

SINGULAR PLURAL

Tèen To'on

Tèech Te'ex

Leti' Letio'ob

PRONOMBES DEPENDIENTES

SINGULAR PLURAL

in k

a a

u u

Los pronombres dependientes no tienen significado por si solos, lo adquieren cuando se anteponen a los verbos en las conjugaciones del presente habitual y presente actual.

...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Page 4: 921803 idioma-maya-yucateco

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 1

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

Lección No. 1 - Parte II

CONJUGACIONES EN MAYA

PRESENTE INDICATIVO El presente de indicativo se divide en actual y habitual.

PRESENTE ACTUAL El presente actual indica que la acción del verbo se ejecuta en el momento mismo de expresar la oración. Para conjugar los verbos en el presente actual primero se dicen los pronombres personales, tèen, tèech, leti', to'on, te'ex, letio'ob, y se añade la particula táan, los pronombres dependientes in, a, u, k, a, u, respectivamente y el verbo.

MODELO DE CONJUGACIÓN

tene' táan in míis

teche' táan a míis

leti'e' táan u míis

to'one' táan k míis

te'exe' táan a míise'ex

letio'obe táan u míiso'ob

Todos los verbos que comienzan con vocal en la conjugación llevan los siguientes prefijos. Ejemplo:

Tene' táan in wa'alik Teche' táan a wa'alik Letie' táan u ya'alik To'one' k a'alik Te'exe' táan a wa'alike'ex Letio'obe' táan u ya'aliko'ob

Page 5: 921803 idioma-maya-yucateco

Tene' táan in wa'alik Teche' táan a wa'alik Letie' táan u ya'alik To'one' k a'alik Te'exe' táan a wa'alike'ex Letio'obe' táan u ya'aliko'ob

La partícula táan se puede contraer y se convierte en tin. Por ejemplo, se elimina parte del pronombre personal, la partícula táan y queda la primera t y el in: tene' táan in míis

tin míis ta míis tu míis t míis ta míise'ex tu míiso'ob "Las formas con la partícula táan, indican una acción progresando constantemente, es una acción necesariamente de más de una duración momentánea yendo en el tiempo presente" (Vermont Salas, 1982:69). PRESENTE HABITUAL El presente habitual no indica cuándo se ejecuta la acción del verbo, sino únicamente expresa una acción habitual. El presente habitual se diferencia por la partícula k que antecede los pronombres dependientes en sustitución de la t de tin que se usa en el presente actual. Ejemplos: kin míis ka míis ku míis k míis ka míise'ex ku míiso'ob Las formas que comienzan con la partícula k, indican, en contraste una acción habitual o general y no es que necesariamente proceda en ese mismos momento. Se le llama también presente habitual o verbos incompletos. A la partícula táan la llamaremos partícula del aspecto durativo o de los verbos del aspecto completo (Vermont Salas, 1982:69). Los pronombres dependientes se convierten en adjetivos posesivos cuando se anteponen a los sustantivos. Todos los sustantivos que comienzan con vocal, llevan los prefijos w-y Ejemplo otoch:

Page 6: 921803 idioma-maya-yucateco

aspecto completo (Vermont Salas, 1982:69). Los pronombres dependientes se convierten en adjetivos posesivos cuando se anteponen a los sustantivos. Todos los sustantivos que comienzan con vocal, llevan los prefijos w-y Ejemplo otoch: in wotoch a wotoch u yotoch k otoch a wotoche'ex u yotocho'ob Ejemplos: in pòol a na' u yotoch k suku'un a kìike'ex u yíits'ino'ob Como pluralizan los sustantivos. Los sustantivos se pluralizan con el sufijo o'ob que se añade de los nombres. Ejemplo:

SINGULAR PLURAL

kàax kàaxo'ob

nah naho'ob

pèek' pèek'o'ob

mìis mìiso'ob

t'u'ul t'u'ulo'ob

áak áako'ob

ch'íich' ch'íich'o'ob

hùuh hùuho'ob

mayek mayeko'ob

Page 7: 921803 idioma-maya-yucateco

mayek mayeko'ob

Cuando se indica el número de animales, personas u cosas no es necesario usar el sufijo o'ob. Por ejemplo: tin manik ka'atúul kàax tin manik kantúul hmìis.

...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 1

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

Page 8: 921803 idioma-maya-yucateco

NIVEL PRINCIPIANTES

Lección No. 1 - Parte III

DIALOGO

Juan y Luis se encuentran en el camino, se saludan y conversan sobre la actividad que realizaron durante la mañana.

H Juàan - Ki'ki't'àantabah h Lúuis H Lúuis - Ki'ki't'àantabah H Juàan, ¿tu'ux ka bin? H Juàan - Táan in bin ts'òon H Lúuis - ¿Ba'ax ku ts'o'onol k'áax? H Juàan - Ku ts'o'onol ch'íich', hùuh, bèech' yéetel t'u'ul. ¿Kux tèech, tu'ux a tàal? H Lúuis - Tàalen in ch'a' hunkúuch si', utia'al u bèeta'al wàah in hàanteh. H Juàan - Ma'alob beyo' H Lúuis, wa ma'e, ma' tun u ts'áah wàah a na' a hàanteh. H Lúuis - ¿Bix u k'àaba' le a chan íits'in ku bin ta wéetel ts'òone'? H Juàan - U k'àaba'e' H Pèedro. H Lúuis - Ah bey xan u k'àaba' in wíits'ino' H Juàan - Pa'atik in bin tin wotoch H Lúuis, tak tu láak' k'ìin H Lúuis - Ma'alob tak tu láak' k'íin

VOCABULARIO

MAYA ESPAÑOL

ah ts'òon cazador

atàan esposa

ba'ax que

bak' carne

bèet hacer

beyo' así

Page 9: 921803 idioma-maya-yucateco

ba'ax que

bak' carne

bèet hacer

beyo' así

bin ir

bix cómo

bu'ul frijol

ch'a'ah coger,agarrar

hanal comida

hunkúuch un tercio, una carga

íichan marido

íits'in xìib hermano menor

íits'in ko'olel hermana menor

íits'in hermano o hermana menor

k'àaba' nombre

k'áax monte

ka'asuku'un primo

ki'ki't'àantabah forma de saludo

kìik hermana mayor

kux tèech y tu

ma' negación, no

ma'alob bueno

mayek mesa

na' mamá

Page 10: 921803 idioma-maya-yucateco

otoch casa

p'àak tomate

pòol cabeza

si' leña

suku'un hermano mayor

tàal venir

tàalen vine, pasado del verbo intransitivo en primera persona singular.

tàatah papá

ts'a'ah dar

ts'eh yùum tío

ts'onah cacé, pasado del verbo transitivo

ts'òon rifle

tu'ux dónde

tumen por, porque

utia'al de él, para él, para

wa ma'e condicional si - no

wàah pan, tortilla

wakax res

...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...

Page 11: 921803 idioma-maya-yucateco

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 20004

Modificación: 05/Enero/2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 1

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

Lección No. 1

EJERCICIOS

Nombre ___________________________________________________

Fecha ____________________________________________________

1. Escribe en maya el nombre de los siguientes animales:

i. conejo

Page 12: 921803 idioma-maya-yucateco

ii. caballo iii. perro iv. gato v. iguano

vi. venado vii. pájaro

viii. zopilote ix. tortuga x. gallina

2. Traduce al español las siguientes oraciones:

i. Ki't'àantabah Felipe ii. ¿Tu'ux a tàal?

iii. Tàalen ts'òon iv. ¿Ba'ax ta ts'onah? v. Tin ts'onah t'u'ul

3. Conjuga los verbos en el presente habitual y actual.

o xòok o xíimbal o míis

Ejemplos: Habitual Actual tene' kin xòok tene' táan in xòok

4. Hacer que los alumnos dialoguen entre ellos. Se puede usar la técnica del conocimiento. Pregunta Respuesta ¿Bix a k'àaba'? In k'àaba'e' ¿Bix u k'àaba' a na'? u k'aaba'e'... ¿Bix u k'aaba' a kìik? ¿Bix u k'àaba' a suku'un? ¿Bix u k'aaba' a tàatah? ¿Bix u k'àaba' a wíits'in?

Page 13: 921803 idioma-maya-yucateco

¿Bix u k'àaba' a wíits'in?

5. Conversen de dos en dos usando las siguientes preguntas y respuestas.

. ¿Ba'ax ka bèetik? i. ¿Ba'ax ka wa'alik?

ii. ¿Ba'ax yàan ta wotoch? iii. ¿Ba'ax ka hàantik ta wotoch?

Posibles respuestas:

iv. tin p'o', tin míis, tin hanal. v. mixba'al.

vi. tin wotoche' yàan h mìis, pèek', kàax, lòol. vii. kin hàantik kàax, bak'el wakax yéetel bu'ul.

...Regresar... ...Contenido... ...Respuestas...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Modificación: 5/Enero/2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 1

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

Page 14: 921803 idioma-maya-yucateco

recientes y narrativa

a mayistas

mayas del área maya

fotográficas bibliográfico peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

Lección No. 1

RESPUESTAS

Nombre ___________________________________________________

Fecha ____________________________________________________

1. Escribe en maya el nombre de los siguientes animales:

i. t'u'ul ii. tsíimin

iii. pèek' iv. mìis v. hùuh

vi. kéeh vii. ch'íich'

viii. ch'òom ix. áak x. kàax

2. Traduce al español las siguientes oraciones:

i. Buenas deseos para tí Felipe ii. ¿De dónde vienes?

iii. Vine de cacería iv. ¿Qué cazaste? v. Cacé conejo

3. Conjuga los verbos en el presente habitual y actual.

Page 15: 921803 idioma-maya-yucateco

Xòok (leer)

Presente habitual Presente actual

kin xòok bul k'ìin tene' táan in xòok

ka xòok teche' táan a xòok

ku xòok letie' táan u xòok

k xòok to'one' táan k xòok

ka xòoke'ex te'exe' táan a xòoke'ex

ku xòoko'ob letio'obe' táan u xòoko'ob

Xíimbal (caminar)

Presente habitual Presente actual

kin xíinbal tene' táan in xíinbal

ka xíinbal teche' táan a xíinbal

ku xíinbal letie' táan u xíinbal

k xíinbal to'one' táan k xíinbal

ka xíinbale'ex te'exe' táan a xíinbale'ex

ku xíinbalo'ob letio'obe' táan u xíinbalo'ob

Míis (barrer)

Presente habitual Presente actual

Page 16: 921803 idioma-maya-yucateco

k míis to'one' táan k míis t otoch

ka míise'ex te'exe' táan a míise'ex ta wotoche'ex

ku míiso'ob letio'obe' táan u míiso'ob tu yotocho'ob

4. Hacer que los alumnos dialoguen entre ellos. Se puede usar la técnica del conocimiento. Pregunta Respuesta

o ¿Bix a k'àaba'?= ¿Cómo te llamas? o ¿Bix u k'àaba' a na'?=¿Cómo se llama tu mamá? o ¿Bix u k'aaba' a kìik?=¿Cómo se llama tu hermana? o ¿Bix u k'àaba' a suku'un?=¿Cómo se llama tu hermano mayor? o ¿Bix u k'aaba' a tàatah?=¿Cómo se llama tu papá? o ¿Bix u k'àaba' a wíits'in?=¿Cómo se llama tu hermano o hermana menor?

5. Conversen de dos en dos usando las siguientes preguntas y (respuestas).

. ¿Ba'ax ka bèetik =¿Qué haces? i. ¿Ba'ax ka wa'alik?=¿Qué dices?

ii. ¿Ba'ax yàan ta wotoch?=¿Qué hay en tu casa? iii. ¿Ba'ax ka hàantik ta wotoch?=¿Qué comes en tu casa?

Posibles respuestas:

iv. tin p'o', tin míis, tin hanal.= estoy lavando, estoy barriendo, estoy comiendo v. mix ba'al.= nada

vi. tin wotoche' yàan h mìis, peèk', kàax, lòol.= En mi casa hay gato, perro, gallina, flor

vii. kin hàantik kàax, bak'el wakax, bu'ul.= Como carne de gallina, de res, frijol

...Regresar... ...Contenido...

Page 17: 921803 idioma-maya-yucateco

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Modificación: 05/Enero/2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 2

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

Lección No. 2 - Parte I

EJEMPLOS DE PRONOMBRES DEPENDIENTES

¿Ba'ax a wòohel a bèeteh?

1. In wòohel míis 2. A wòohel pàax 3. U yòohel k'àay 4. K òohel míis 5. K òohel meyah

Page 18: 921803 idioma-maya-yucateco

6. U yòohelo'ob k'àay

DIÁLOGO

Pedro visita la casa de José para saber si asisten sus hijos a la escuela.

PEDRO - ¿Bix a bèel h José? JOSE - Tòoh in wòol, ¿Kux tèech? PEDRO - Beyxan tèen, tòoh in wóol. JOSE - Kux a tàatah yéetel a na', ¿bix u bèelo'ob? PEDRO - Letio'obe' tòoh yóolo'ob xan. José, ¿ku bin a pàalal xòok? JOSE - Chéen huntúul ku bini', le uláak' ka'atúulo' ma' tu bino'ob xòok. PEDRO - ¿Ba'axten ma' tan u bino'ob xòok? JOSE - Tumen k'abéet u yáantikeno'ob meyah. PEDRO - Ma'alob ka u yáantecho'ob, ba'ale' hach k'abéet u kaniko'ob xòok. JOSE - Ha'alil ka in túuchto'ob oknak k'ìine', beyo' ku meyaho'ob bul k'ìine', oknak k'ìin túune' ku bino'ob xòok. PEDRO - Ma'alob, túuchto'ob xòok.He' in wa'alik ti le ah ka'ansah, ka ts'a'abak u ts'albil hu'uno'obo'. JOSE - ¿Teche' Pedro ka láah túuchtik a pàalal xòok? PEDRO - Ku láah bino'ob, tak tèen kin bin, yéetel in watàan xòok. JOSE - He'elo' míin yàan in bin yéetel le pàalalo', yo'olal u kaniko'ob xòok. PEDRO - Ka xi'ike'ex, ti' kin in wile'ex tu nahil xòoke'. JOSE - Ma'alob he' k bine'. PEDRO - José, ¿bix u k'àaba' le pàalal ma'atech u bino'ob xòoko'? JOSE - U k'àaba'o'obe' Carlos yéetel Jorge.

Page 19: 921803 idioma-maya-yucateco

PEDRO - ¿Kux a watàan, bix u k'àaba'? JOSE - Leti'e x Paula Noh. PEDRO - Ts'o'ok in ts'íibtik u k'àaba'o'ob, pa'atik in bin. JOSE - Hach Dyos bo'otik h Pedro, òok'in k ilikbah tu nahil xòok.

Vocabulario

Maya Español

a bèel tu camino

áak'ab noche

áantah ayudar, ayuda

ah ka'ansah maestro

atàan esposa

ba'ale' pero

ba'axten por qué

beh camino

beyo' así

bo'ol pagar, pago

bul k'ìin todo el día

ch'uhuk pak'áal naranja dulce

che' árbol, madera

chéen sólo

h kàanbah alumno

ha'alil solamente

hach muy

he'ebix así como

hunkúul numeral para árboles

Page 20: 921803 idioma-maya-yucateco

árboles

hunp'éel numeral para cosas inanimadas

hunts'íit numeral para varas

huntúul numeral para seres vivos

íichan esposo

íits'in hermano menor

k'àay canto, cantar

k'abéet necesario

ka'ansah enseñar

ka'atúul 2 (numeral para seres vivos)

kex beyo' qué bueno, aunque sea así

kex aunque

kòol milpa

kux tèech y tú?

meyah trabajo, trabajar.

míin yàan creo que hay, creo que tendré

míis barrer, escoba

nahil xòok escuela

oknak kìin noche, anochecer

òohel saber

òon aguacate

Page 21: 921803 idioma-maya-yucateco

pa'atik in bin ya me voy

pàal niño, niña

pàax música, tocar un instrumento musical

pak'áal naranja

su'uts' pak'áal naranja agria

tak hasta

tòoh in wóol estoy bien de salud

tumen porque, por

túun donde, entonces

uláak' otro

xèen ve, anda

yéetel y, con

...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Page 22: 921803 idioma-maya-yucateco

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 2

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

Lección No. 2 - Parte II

COLORES EN MAYA

bòonil ch'o'

cenizo

bòox

negro

ch'òoh

azul

k'áan k'an

amarillo

chak k'an

anaranjado

chak

rojo

chukwa

atabacado

sak

blanco

sam chak

rosado

sam k'an

amarillo bajo

sam ya'ax

verde bajo

Page 23: 921803 idioma-maya-yucateco

sam chak

rosado

sam k'an

amarillo bajo

sam ya'ax

verde bajo

sam ch'òoh

azul bajo

Ejercicio - ¿Bix u bòonil le lòola? - Chak - ¿Kux le le'a' bix u bòonil? - Ya'ax - A'alten bix u bòonil a nòok'

...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Modificación: 05/Enero/2004

Page 24: 921803 idioma-maya-yucateco

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 2

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

Lección No. 2

EJERCICIOS

Nombre ___________________________________________________

Fecha ____________________________________________________

1. Escribe los pronombres independientes y los pronombres dependientes.

2. Escribe en maya las siguientes oraciones:

- ¿Cómo te llamas? - ¿Sabes leer? - ¿Van tus hijos a la escuela? - ¿Sólo uno va a la escuela? - Y los otros, ¿por qué no van a la escuela? - Porque me ayudan a trabajar en la milpa.

3. Traduce al español las siguientes oraciones:

- Tene' tin wáantik in tàatah meyah. - Teche' táan a hanal. - To'one' táan k pàax.

4. Hacer 5 preguntas y contestar en afirmativo usando los pronombres personales.

Ejemplo: -¿Ba'ax ka bèetik? -Tene' táan in míis.

5. Hacer 5 oraciones negativas.

Ejemplo:

Page 25: 921803 idioma-maya-yucateco

Ejemplo: -¿Ba'ax ka bèetik? -Tene' táan in míis.

5. Hacer 5 oraciones negativas.

Ejemplo: Tene' ma' tin bin xòok.

6. Describe en maya cómo es tu casa.

7. Técnicas para la pronunciación. Comente con su compañero la composición anterior, luego repita cada uno la descripción que hizo su compañero.

8. Contesta en maya las siguientes preguntas:

i. ¿Ba'ax a wòohel a bèeteh? ii. ¿Tu'ux ka bin?

iii. ¿Ba'ax ka hàantik? iv. ¿Ba'ax ka wuk'ik? v. ¿Ba'ax ka bèetik?

vi. ¿Ba'ax ka wilik? vii. ¿Yàan wa a pàalal?

viii. ¿Haytúul a pàalal yàan? ix. ¿Hayp'éel wàah ka hàantik sáansamal? x. ¿Haykúul nikte' yàan ta wotoch?

xi. ¿Hayts'íit kib a k'áatih? xii. ¿Haykúuch si' yàan ta wotoch?

9. Traduce al español las siguientes oraciones:

i. U k'àaba' in na'e' xLúuisa. ii. In wíitsine' ma' tóoh yóoli'.

iii. A kìike' táan u yilik huntúul ch'íich'. iv. Teche' ka wuk'ik chukwa'. v. XTéeresa'e' ma' tu meyah.

...Regresar... ...Contenido... ...Respuestas...

Page 26: 921803 idioma-maya-yucateco

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Modificación: 5/Enero/2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 2

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

Lección No. 2

RESPUESTAS

Nombre ___________________________________________________

Fecha ____________________________________________________

1. Escribe en maya los pronombres personales y los pronombres dependientes: Pronombres personales

1. tèen 2. tèech 3. leti' 4. to'on 5. te'ex 6. letio'ob

Page 27: 921803 idioma-maya-yucateco

1. tèen 2. tèech 3. leti' 4. to'on 5. te'ex 6. letio'ob

Pronombres dependientes

7. in 8. a 9. u 10. k 11. a' 12. e'ex 13. u o'ob

2. Escribe en maya las siguientes oraciones:

a. ¿Bix a k'àaba'? b. ¿A wòohel xòok? c. ¿Ku bin a pàalal xòok? d. ¿Chéen huntúul ku bini'? e. Kux le uláak'o'obo'¿ba'axten ma' tu bino'ob' tu nahil xòok? f. ¿Tumen ku yáantikeno'ob mayah ich kòol?

3. Traduce al español las siguientes oraciones

. Yo estoy ayudando a mi padre a trabajar a. Tú estás comiendo b. Nosotros estamos ejecutando una pieza musical

4. Hacer 5 preguntas y contestar en afirmativo usando los pronombres personales. Respuesta

1. ¿Ba'ax ka bèetik? ¿Qué haces? ¿Tene' táan in míis? Estoy barriendo 2. ¿Ba'ax ka hàantik? ¿Qué estás comiendo?

Page 28: 921803 idioma-maya-yucateco

¿Tene' táan in míis? Estoy barriendo 2. ¿Ba'ax ka hàantik? ¿Qué estás comiendo? Táan in hàantik wàah Yo estoy comiendo pan 3. ¿Tu'ux ka bin? ¿Dónde vas? Tene' taán in bin xòok Me voy a la escuela 4. ¿Bix a bèel? ¿Cómo estás? Tòoh in wóol Estoy bien

5. Hacer 5 oraciones negativas

0. Tene' ma' tin bin xòok No voy a la escuela

1. Tene' ma' tin míis No barro

2. Ma' tin hanal No como

3. Ma' tin bin mixtu'ux No iré a ningún lugar

4. Ma' táan in hàantik wàah Yo no estoy comiendo pan

6. Describe en maya como es tu casa In wotoche' nohoch hach hats'uts, u bòonile' chak yéetel sam. 8. Contesta en maya las siguientes preguntas

Page 29: 921803 idioma-maya-yucateco

8. Contesta en maya las siguientes preguntas 0. ¿Qué sabes hacer?

In wòohel xòok

1. ¿A dónde vas? Tin bin tin wotoch

2. ¿Qué comes? Tin hàantik bu'ul

3. ¿Qué haces? Tin wuk'ik ha'

4. ¿Qué ves? Tin wilik ch'íich

5. ¿Tienes hijos? Yàan

6. ¿Cuántos hijos tienes? Ka'atúul

7. ¿Cuántas tortillas comes? Óokp'éel

8. ¿Cuántas matas de flores hay en tu casa? Ya'ab

9. ¿Cuántas velas quieres? Ka'ats'íit

10. ¿Cuántos tercios de leña hay en tu casa? Hunkúuch

9. Traduce al español las siguientes oraciones

1. El nombre de mi mamá es Luisa 2. Mi hermano menor no está bien 3. Tu hermana está viendo un pájaro 4. Tú bebes chocolate 5. Teresa no sabe trabajar

...Regresar... ...Contenido...

Page 30: 921803 idioma-maya-yucateco

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Modificación: 05/Enero/2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 3

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

Lección No. 3 - Parte I

Pronombres personales tópico é

Singular Singular

tèen tene'

tèech teche'

leti' leti'e'

Page 31: 921803 idioma-maya-yucateco

tèen tene'

tèech teche'

leti' leti'e'

Plural Plural

to'on to'o ne'

te'ex te'exe'

letio'ob letio'obe'

Ejemplos

i. Tene', wèenen ma' tin wu 'uyah le k'àayo' ii. Teche' hàanech yiknal a kìik

iii. X Ròosa'e', lúub tu k'àan iv. Letio'obe', tu bino'ob yiknal ts'akyah. v. Te'exe' ts'o'ok a hanale'ex

vi. H Juàane', bin cha'an

DIÁLOGO

Carlos y Jorge platican sobre el trabajo. Carlos ¿Ba'ax ka bèetik Jorge? Jorge - Tene' táan in chùuy, kux tèech, ¿ba'ax meyahil ka bèetik? Carlos -Tene' táan in kanik chuy xanab Jorge - A kìike' ts'o'ok u kanik wak' k'áan Carlos - Bèey leti'e' ts'o'ok u kanik Jorge - In suku'uno'obe' ts'o'ok u kaniko'ob kòol yéetel xot kih. Carlos - ¿U yòohelo'ob u meyahil k'áax? Jorge

Page 32: 921803 idioma-maya-yucateco

- U yòohelo'ob, tene' ma' in wòoheli'. Carlos - Tene' uts tin wich in bin k'àax, ba'ale' ma' u k'áat in tàata'i'.

...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 3

Viernes 27 de Febrero de 2003

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

Lección No. 3 - Parte I

Verbos transitivos e intransitivos

Verbos transitivos Ejemplos de verbos transitivos con objeto expresado:

Page 33: 921803 idioma-maya-yucateco

Ejemplos de verbos transitivos con objeto expresado:

Táan in hàantik bak' Táan in p'o'ik in nòok' Táan a wèensik a wíits'in

Verbos intransitivos Los verbos intransitivos no presuponen un objeto Ejemplos:

Táan in hanal Táan in wenel Táan in ts'íib Yaan in bin Ko'ox uk'ul Táan k kòol

Los verbos intransitivos se forman con el sufijo ik

que se le añade a la raíz del verbo Intransitivos

Táan in hanal meyah bis a'al báaxal ts'ah chùuy pàax sùut koonol náay chital tàas ts'òon ch'a'a míis màan máan t'àan kan k'àay p'o' ts'o'ok ts'íib xòok bèet áantal

Estoy comiendo trabajar llevar decir jugar dar costurar tocar regresar vender soñar acostar traer cazar coger barrer comprar pasar hablar aprender cantar lavar terminar escribir leer hacer ayudar

Transitivo Kin hàantik bak' kin meyatik kin bisik kin wa'alik kin báaxtik kin ts'áaik kin chuyik kin paxik kin sutik kin konik kin naytik kin chikunsik kin tàasik kin ts'onik kin ch'aik kin míistik Kin manik kin máansik kin t'anik kin kanik kin k'ayik kin p'o'ik kin ts'o'sik kin ts'íibtik kin xokik kin bèetik kin wáantik

carne trabajo llevo digo juego doy costuro toco regreso vendo sueño acuesto traigo cazo cojo barro compro paso hablo aprendo canto lavo termino escribo leo hago ayudo espero

Voz Pasiva ku hàanta'al ku meyahta'al ku bisa'al ku ya'ala'al ku báaxta'al ku ts'a'abal ku chu'uyul ku pa'axal ku su'utul ku ko'onol ku náayta'al ku chukunsa'al ku tàasa'al ku ts'o'onol ku ch'a'abal ku míista'al ku ma'anal ku máansa'al ku t'a'anal ku ka'anal ku k'a'ayal ku p'o'obol ku ts'o'oksa'al ku ts'íibta'al ku xo'okol ku beeta'al ku yáanta'al ku páa'ta'al

se come se trabaja se lleva se dice se juega se da se costura se toca se regresa se vende se sueña se acuesta se trae se caza se coge se barre se compra se pasa se habla se aprende se canta se lava se termina se escribe se lee se hace se ayuda se espera

Page 34: 921803 idioma-maya-yucateco

kan k'àay p'o' ts'o'ok ts'íib xòok bèet áantal páa'tal bo'ol wak' xòot hóok'ol p'áatal il tùukul kàahal okol hèentàant k'uchul níikik xu'ulul payalchi' na'at áalkab wéekel e'es éemel ka'asah lùuk' chàak wenel bòok' lúubul t'òox hùuch' u'uy k'òos tak' chi'ibal che'e

aprender cantar lavar terminar escribir leer hacer ayudar esperar pagar reventar cortar salir dejar ver pensar empezar entrar atropellar llegar suspender finalizar rezar entender correr derramar mostrar bajar enseñar tragar sancochar dormir batir caer repartir moler oir cortar pegar morder reir

kin kanik kin k'ayik kin p'o'ik kin ts'o'sik kin ts'íibtik kin xokik kin bèetik kin wáantik kin páa'tik kin bo'otik kin wak'ik kin xotik kin hóok'sik kin p'atik kin tukultik kin kàahsik kin woksik kin héentaatik kin k'usik kin níiksik kin xu'ulsik kin payalchi'itik kin na'atik kin wáalkabtik kin wekik kin we'esik kin wéesik kin ka'ansik kin luk'ik kin chakik kin wèensik kin bok'ik kin lúubsik kin t'oxik kin huch'ik kin wu'uyik kin k'osik kin tak'ik kin chi'ik kin che'etik

canto lavo termino escribo leo hago ayudo espero pago reviento corto saco dejo pienso empiezo introduzco atropello llego suspendo finalizo rezo entiendo corro derramo muestro bajo enseño trago salcocho adormezco bato tumbo reparto muelo oigo corto pego muerdo rio

ku k'a'ayal ku p'o'obol ku ts'o'oksa'al ku ts'íibta'al ku xo'okol ku beeta'al ku yáanta'al ku páa'ta'al ku bo'otal ku wa'ak'al ku xo'otol ku hóok'sa'al ku p'a'atal ku yila'al ku tukulta'al ku kàahsa'al ku yoksa'al ku héentaanta'al ku k'usa'al ku níiksa'al ku xu'usa'al ku payalchi'ita'al ku na'ata'al ku yáalkabta'al ku we'ekel ku ye'esa'al ku yéemsa'ale ku ka'ansa'al ku lu'uk'ul ku cha'akal ku wèensa'al ku bo'ok'ol ku lúubsa'al ku t'o'oxol ku hu'uch'ul ku yu'uba'al ku k'o'osol ku ta'ak'al ku chi'ibil ku che'eta'al

se canta se lava se termina se escribe se lee se hace se ayuda se espera se paga se revienta se corta se saca se deja se ve se piensa se empieza se introduce se atropella se llega se suspende se finaliza se reza se entiende se corre se derrama se muestra se baja se enseña se traga se salcocha se adormece se bate se tumba se reparte se muele se oye se corta se pega se muerde se ríe

Page 35: 921803 idioma-maya-yucateco

...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Modificación: 5/Enero/2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 3

Viernes 27 de Febrero de 2003

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

TSIKBAL

Page 36: 921803 idioma-maya-yucateco

LOLA - ¿Ba'ax ka bèetik h Luis?

LUIS - Táan in bèetik hunp'éel mayek utia'al in hanal

LOLA - ¿Ba'ax ka beetik? Ma' tin wu'uyahi'

LUIS - Tin bèetik hunp'éel mayek

LOLA - ¿Ba'ax tia'al?

LUIS - Utia'al in hanal

LOLA - ¿Tu'ux ta manah u che'i'?

LUIS - Yiknal in suku'un h Pedro

LOLA - Hach hats'uts, tumen pìim u che'ei. ¿Láayli' wa táan u meyata'al a na' tumen in kìike'?

LUIS - Láayli'e'

LOLA - Ts'o'ok u yúuchtal ho'op'ok u meyatik a na'

LUIS - Ts'o'oki'. ¿Kux tèech tu'ux ka bin?

LOLA - Tin bisik le pàal xòoko'

LUIS - ¿Ba'axten ka bisik?

LOLA - Tumen sahak bin chéen tu hùunal

MARIA- ¿Máax ku bisa'al xòok h Luis?

LUIS - Chàan h Pedro ku bisa'al tumen u na', tumen sahak bin chéen tu huunal

LOLA - María, ¿ba'ax ku bèetik x Ines?

MARIA- Táan u huch'ik túumben ixi'im

LOLA - ¿Ba'ax tia'al?

MARIA- Utia'al sa' yéetel iswàah

Page 37: 921803 idioma-maya-yucateco

LOLA - ¿Láayli wa ku sèen ha'ats'al a na' tumen a ka'a yùume'?

MARIA- Láayli' ku sèen ha'ats'ale'

LOLA - Kexi' ka xu'uluk u sèen máansik óotsilile'

MARIA- Kexi'e', tumen ts'o'ok u séen k'oha'antal

LOLA - Ma'alob x María páa'tik in bisik le pàal te' xòoko', wa ma' tu k'uchul tu tsíitsile' ma' tu cha'abal u yokol xòok.

LECTURA

XOOK

Tu k'ìin in bin k'íiwik hmàane', kin láah manik tuláakal ba'alo'ob

k'abéet ten ti' hunp'éel p'is k'ìin.

Kin manik hunchúuch lòol, k'úum, p'àak, òon, ìis, bu'ul,

su'uts' pak'áal, bak', bàak yéetel pùut.

Beyo' mina'an in hóok'ol sáansamal hmàan, ma'alob in ki' chitàal

tin k'àan le ken ts'o'okok in meyah.

...Regresar... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Modificación: 5/Enero/2004

Page 38: 921803 idioma-maya-yucateco

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 3

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

Lección No. 3 - Parte I

Vocabulario

Maya Español

ah chùuy sastre

ba'al, ba'alo'ob cosa, cosas

bèet hacer

bèetik haces

chitàal acostarse

chùuy costurar

hàats' azotes

hóok'ol salir

hunchúuch un atado, un ramo

hunp'éel uno, una, numeral

hùuch' moler

ich ojo, fruto

Page 39: 921803 idioma-maya-yucateco

hunchúuch un atado, un ramo

hunp'éel uno, una, numeral

hùuch' moler

ich ojo, fruto

ichil dentro

íis camote

ixi'im maíz

k'áax monte

k'abéet necesario

k'íiwik plaza, mercado

k'oha'an enfermo

k'úum calabaza

ka que

ka'ayùum padrasto

kanik aprendiendo

kih henequén

kìik hermana mayor

láah todo

le kéen cuando

máan pasar

meyah trabajo, trabajar

mina'an no hay

òohel saber

óon aguacate

óotsil pobre, pobreza

Page 40: 921803 idioma-maya-yucateco

p'ìis k'ìin semana

p'ìis medida, medición, límite

pak'áal naranja

pùut papaya

sàahkil miedo, temor

su'uts' agrio

tan in estoy

ts'o'ok terminar, acabar

tuláakal todos, todas

túumben nuevo

túun entonces

uts bueno

wak' reventar, estallar, urdir

xi'ik ir, vaya

xòot cortar

xùul fin

...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Modificación: 5/Enero/2004

Page 41: 921803 idioma-maya-yucateco

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 3

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

EJERCICIOS

I.- Traduce al maya las siguientes oraciones

1.- Mis hermanos trabajan todos los días

2.- Yo sé costurar, puedo costurar tu ropa

3.- Juan ¿sabe leer tu papá?

4.- No, él no sabe leer

5.- Mi mamá ya aprendió a leer

II.- Traduce al español las siguientes oraciones

1.- ¿Ba'ax ta manah k'íiwik?

2.- Tin manah in p'óok

3.- ¿Kux tèech ba'ax tàalech a maneh?

4.- Tane' tàalen in man míis yéetel bu'ul

5.- Bèey xan in kìik tu manah hunp'éel pùut yéetel ka'ap'éel ìis.

III.- Escribe una composición usando los siguientes verbos:

Page 42: 921803 idioma-maya-yucateco

III.- Escribe una composición usando los siguientes verbos:

lúubul, hóok'ol y bis

IV.- Traduce al español el siguiente párrafo

In wíits'ine' bisa'ab yiknal ts'akyah tumen lúub tu k'áan. In wóotsil íits'ine' tu pa'ah u póol, sèen hóok' u k'i'ik'el.

V.- Hacer otro párrafo como el anterior cambiando el sujeto y usar otras partes del cuerpo.

Sujetos Partes del cuerpo

tàatah ni'

na' ich

suku'un k'ab

íichan òok

..... chi'

...Regresar... ...Contenido... ...Respuestas...

E-mail:Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Page 43: 921803 idioma-maya-yucateco

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 3

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

Lección No. 3

RESPUESTAS

Nombre ___________________________________________________

Fecha ____________________________________________________

I.- Traduce al maya las siguientes oraciones

1.- Mis hermanos trabajan todos los días In suku'uno'obe' ku meyaho'ob sáansamal

2.- Yo sé costurar, puedo costurar tu ropa In woohel chùuy, he u paahtal in chuyik a nòok'e'

3.-Juan ¿sabe leer tu papá? Juan, ¿u yòohel xòok a tàatah?

4.- No, él no sabe leer Ma', leti'e' ma' yòohel xòoki'

5.- Mi mamá ya aprendió a leer In na'e' ts'o'ok u kanik xòok

II.- Traduce al español las siguientes oraciones

1.- ¿Ba'ax ta manah k'íiwik? ¿Qué compraste en el mercado o plaza?

Page 44: 921803 idioma-maya-yucateco

II.- Traduce al español las siguientes oraciones

1.- ¿Ba'ax ta manah k'íiwik? ¿Qué compraste en el mercado o plaza?

2.- Tin manah in p'óok Compré mi sombrero

3.- ¿Kux tèech ba'ax tàalech a maneh? ¿Y tú qué veniste a comprar?

4.- Tene' tàalen in man míis yéetel bu'ul Yo vine a comprar escoba y frijol

5.- Bèey xan in kìik tu manah hunp'éel pùut yéetel ka'ap'éel ìis. También mi hermana compró una papaya y dos camotes

III- Escribe una composición usando los siguientes verbos:

Lúubul=caer

Hóok'ol=salir

Bis=llevar

IV.- Traduce al español el siguiente párrafo

In wíits'ine' bisa'ab yiknal ts'akyah tumen lúub tu k'áan. In wóotsil íits'ine' tu pa'ah u póol, sèen hóok' u k'i'ik'el.

A mi pobre hermano menor lo llevaron al médico porque se cayó de su hamaca. Mi pobre hermano se rompió la cabeza, le salió mucha sangre.

V.- Hacer otro párrafo como el anterior cambiando el sujeto y usar otras partes del cuerpo.

Sujetos Partes del cuerpo

tàatah papá

ni' naríz

na' mamá

ich ojo

Page 45: 921803 idioma-maya-yucateco

mamá ojo

suku'un hermano mayor

k'ab mano

íichan esposo

òok pie

......

.......... chi' boca

...Regresar... ...Contenido...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Modificación: 05/Enero/2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

Page 46: 921803 idioma-maya-yucateco

maya

NIVEL PRINCIPIANTES

Parte I

PRETÉRITO

El pretérito de los verbos intransitivos se forman de la siguiente manera: Infinitivo del verbo más la partícula nah la terminación de pronombres en, ech, i, o'on, e'ex, o'ob.

Ejemplos:

SINGULAR ESPAÑOL

meyahnahen trabajé

meyahnahech trabajaste

meyahnahi trabajó

PLURAL ESPAÑOL

meyahnaho'on trabajamos

meyahnahe'ex trabajasteis

meyahnaho'ob trabajaron

Los verbos hanal, wenel, hóok'ol, okol, káahal, k'uchul, lúubul, chi'ibal, forman el pretérito de la siguiente manera:

SINGULAR PLURAL

hanen hano'on

hanech hane'ex

hani hano'ob

El verbo a'al, sólo se puede conjugar en la tercera persona

A'ala'abi Los verbos bis, tàas, cha'a, xu'ulul, se conjugan como el siguiente ejemplo: bisa'aben(3).

Page 47: 921803 idioma-maya-yucateco

Los verbos bis, tàas, cha'a, xu'ulul, se conjugan como el siguiente ejemplo: bisa'aben(3).

FUTURO

El futuro de los verbos intransitivos se forman de la siguiente manera: Se antepone la partícula bíin al pretérito de los verbos más el sufijo ken

SINGULAR ESPAÑOL

bíin meyahnahken trabajaré

bíin meyahnahkech trabajarás

bíin meyahnak trabajará

PLURAL ESPAÑOL

bíin meyahnahko'on trabajaremos

bíin meyahnahke'ex trabajareis

bíin meyahnahko'ob trabajarán

...Regresar... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México 2004

Modificación: 05/Enero/2004

Page 48: 921803 idioma-maya-yucateco

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

Lección No. 4 - Parte I

Conjugación de verbos transitivos en el presente actual

Presente actual hantik.

SINGULAR ESPAÑOL

tin hantik t hantik

ta hantik ta hantike'ex

tu hantik tu hantiko'ob

Presente actual meyahtik.

SINGULAR ESPAÑOL

tin meyahtik t meyahtik

ta meyahtik ta meyahtike'ex

tu meyahtik tu meyahtiko'ob

FUTURO PARA VERBOS TRANSITIVOS

El futuro de los verbos transitivos se forman de la siguiente manera:

Se antepone la partícula bíin más los pronombres dependientes, más la raíz de los verbos transitivos, más el sufijo eh.

SINGULAR PLURAL

Page 49: 921803 idioma-maya-yucateco

El futuro de los verbos transitivos se forman de la siguiente manera:

Se antepone la partícula bíin más los pronombres dependientes, más la raíz de los verbos transitivos, más el sufijo eh.

SINGULAR PLURAL

bíin in hàanteh bíin k hàanteh

bíin a hàanteh bíin a hàante'ex

bíin a hàanteh bíin u hàanto'ob

Verbo meyah

PLURAL ESPAÑOL

bíin in meyahteh bíin k meyahteh

bíin a meyahteh bíin a meyahte'ex

bíin u meyahteh bíin u meyahto'ob

...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Page 50: 921803 idioma-maya-yucateco

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

Lección No. 4 - Parte I

DIÁLOGO

El maestro dialoga con sus alumnos sobre las actividades que realizaron en el fin de semana.

AH KA'ANSAH -¿Ba'ax ta bèetah ti' le p'is k'ìin máano' Juan? H JUÀAN - P'áahten in wáant in na', bul k'ìin míisnahen, tin lah míistah in wotoch yéetel u pàach nah. AH KA'ANSAH -¿Chéen lehàah ta bèetaho'? H JUÀAN -Ma', chúumuk k'ìin le ka'ah ts'o'ok in míise', ka tin k'áatah in hanal. AH KA'ANSAH -¿Ba'ax ta hantah? H JUÀAN -Bu'ul, k'utbil ìik yéetel chokoh wàah AH KA'ANSAH -¿Kux tèech x-Rosa, ba'ax ta bèetah ti' le p'is k'ìin máano'? ROSA -Tene' tin p'o'ah u nòok' in wíitsino'ob, pak'achnahen xan, tumen k'oha'an in na'. AH KA'ANSAH -¿Ba'ax k'oha'anil yàan ti a na'? ROSA -Chéen k'oha'an ti chàanpal, hump'éel k'ìin síihik in wíits'in. AH KA'ANSAH -¿Ba'ax le a chàan íits'ino'? ROSA -Chàan xi'ipal

Page 51: 921803 idioma-maya-yucateco

ROSA -Chéen k'oha'an ti chàanpal, hump'éel k'ìin síihik in wíits'in. AH KA'ANSAH -¿Ba'ax le a chàan íits'ino'? ROSA -Chàan xi'ipal

...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Modificación: 5/Enero/2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

Page 52: 921803 idioma-maya-yucateco

NIVEL PRINCIPIANTES

LECTURA

X-IHYEENE XOOK

Chilam Balam

Ko'one'ex xokik u tsikbalil uk', k'oxol yéetel ch'ik. Hump'éel k'ìine' tu yilahubao'ob ti' hump'éel xla' nah, ka tu ya'alah bey uk' ti k'oxol yéetel ch'ike':

-"Te'exe', ma' táan a kuxtale'ex he'ebix in kuxtale'. Tene' tu pòol máak wa tu kukut ba'alche' kin wuk'ik k'i'ik', óotsil k'oxole' ti' lùuk' ku síihil, chéen xik'nal yéetel k'àay ku bèetik. Ch'ike' chéen síit' ku bèetik".

-"Mak a chi' uk', to'on xane' k oksik k'oha'anil ti' kàaho'ob. K bèetik u kíimil máako'ob, ma' chéen tèech ka bèetik le ka k'àaso', tak to'on xan".

PREGUNTAS

Ko'ox ilik ba'ax t kanah ti u tsikbalil uk', k'oxol yéetel ch'ik

1.- ¿Máaxo'ob tsikbalnaho'ob ti' xla' nah? ¿Quienes conversaron en una casa vieja?

2.- ¿Ba'ax tu ya'alah uk'? ¿Qué dijo el piojo?

3.- ¿Tu'ux ku kuxtal uk'? ¿Dónde vive el piojo?

4.- ¿Ba'ax ku yuk'ik uk'? ¿Qué bebe el piojo?

5.- ¿Tu'ux ku síihil k'oxol? ¿Dónde nace el mosquito?

Page 53: 921803 idioma-maya-yucateco

¿Dónde nace el mosquito?

6.- ¿Ba'ax ku bèetik ch'ik? ¿Qué hace la pulga?

7.- ¿Máaxo'ob oksik k'oha'anil ti' kàah? ¿Quiénes introducen enfermedades en los pueblos?

8.- ¿Ba'ax ku bèetik k'oxol? ¿Qué hace el mosquito?

9.- ¿Máaxo'ob bèetik k'àas ti' le máako'obo'? ¿Quiénes hacen mal a las personas?

10.- ¿Ba'ax kìinsik le máako'obo'? ¿Qué mata a las personas?

...Regresar... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Modificación: 5/Enero/2004

Page 54: 921803 idioma-maya-yucateco

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

Vocabulario

Maya Español

a'al decir

ba'alche' animal

báalche' bebida ceremonial, como el tepache.

ch'ik pulga

cha'an gustar, fiesta

chéen lehàah sólo eso

chúumuk k'ìin medio día

he'ebix como

il ver

k'àas feo, mal, maldad

k'áat pedir

k'oha'an enfermo

k'oha'anil enfermedad

k'oxol mosco, mosquito

k'ut tamular

Page 55: 921803 idioma-maya-yucateco

k'oha'an enfermo

k'oha'anil enfermedad

k'oxol mosco, mosquito

k'ut tamular

kàah pueblo

ko'ox vamos

kukut cuerpo

kuxtal vivir, establecerse en un lugar

láah todo

lùuk' lodo, tragar

máan pasar

mak a chi' cállate

meyah trabajo, trabajar

nòok' ropa

oksah introducir

óotsil pobre

óotsilil pobreza

p'áatal permanecer

p'is k'ìin semana

pàach detrás

pak'ach tortear

síih nacer

tak hasta

tsikbalil cuento

uk' piojo, beber

Page 56: 921803 idioma-maya-yucateco

wíinklal cuerpo

xi'ipal niño, muchacho

xik'nal volar

xla' viejo

...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Modificación: 5/Enero/2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

Page 57: 921803 idioma-maya-yucateco

NIVEL PRINCIPIANTES

LECTURA

XOOK CHA'A' CHÁAK

Ti' le winala' ku bèeta'al ch'a'a cháak tu kàahil màayao'ob. Le ch'a'a cháako' ku bèeta'al utia'al u k'áata'al ha', yóolal u yantal nal. -¿Bix u bèeta'al le ch'a'a cháako'? Yáax táanil ku yantal u p'ùuhih utia'al u ts'o'onol kéeh. U bak'el le kéeho' ku píibta'al, tu k'ìinil le cha'a cháako' ku cha'akal yéetel u bak'el kàax. Le hanalo' xiibo'ob bèetik, mix huntúul ko'olel ku bin utia'al u bèet le hanalo'. Tu ts'òok u k'ìinile ku bèeta'al le hanalo', ken ya'al chúumuk k'ìine', ts'o'ok u tahal tuláakal le bak'o', tu k'àabe' ku ts'a'abal bok'bil sakàan yo'olal u tat-tal. U k'àaba'e' k'óol. Ku bèeta'al xan u nukuch wàahi u k'àaba'e noh wàah. Tu ts'ue ku ts'a'abal muxbil sikil. Le ken tahak tuláakal le k'óol yéetel le píibo' ku ts'a'abal ti' le hmèeno' utia'al u ts'ah yóok'ol le ka'anche'o'. Chéen p'el u ts'okol u ts'a'abal tuláakal yóok'ol le ka'anche'o' káahal u payalchi' yùum hmèen. Ku t'anik u yùumil yìik'al u kanti'its ka'an. Nohol ìik' Xaman ìik' Lak'in ìik' Chik'in ìik' Beyxan ku t'anik tuláakal yumtsilo'ob, yùum tùun, u yùumil k'áax yéetel tuláakal u ko'olebìilil u kanti'its ka'an. Ku t'anik xan tuláakal ts'ono'oto'ob. Ka'alikil táan u payalchi' le hmèeno', kantúul mehen xi'ipalàal mot'okbalo'ob yáanal le ka'anche'o tu k'àayo'ob bey mùuche', uláak' u mùuch'e' tu k'àayo'ob bey bàache', ba'ale' letio'obe' ti yano'ob tu k'ab che'e. Hunmúuch' xìibo'obe' u nat'maho'ob tsíimin che' tu máan yáalkabo'ob' ichil tuláakal le máako'obo' tu bèetik u yùum cháakilo'ob, u meyaho'obe' u wéek ha'atiko'ob tuláakal máak biha'an te ch'a'a cháako'. Ku ts'o'okol u payalchi' yùum hmèene', ku yéensik le hanalo' utia'al t'oxbih ti' tuláakal máak.

Page 58: 921803 idioma-maya-yucateco

Hunmúuch' xìibo'obe' u nat'maho'ob tsíimin che' tu máan yáalkabo'ob' ichil tuláakal le máako'obo' tu bèetik u yùum cháakilo'ob, u meyaho'obe' u wéek ha'atiko'ob tuláakal máak biha'an te ch'a'a cháako'. Ku ts'o'okol u payalchi' yùum hmèene', ku yéensik le hanalo' utia'al t'oxbih ti' tuláakal máak. Yàan k'ìine' chéen p'el u ts'o'okol le ch'a'a cháako ku tàal k'a'ank'an cháak.

...Regresar... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 1999

Modificación: 5/Enero/2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

Page 59: 921803 idioma-maya-yucateco

NIVEL PRINCIPIANTES

TUUMBEN T'AANO'OB

Maya Español

áalkab correr

bàach chachalaca

bòok' batir

cha'a' cháak ceremonia agrícola

chik'ìin poniente

chúuh calabazo

ha'ach' aguado

ha'ats' limpiar pozo

hàats' azote

hmèen sacerdote maya (chaman)

ìik' viento

is wàah tortilla de maíz nuevo

ixi'im maíz

k'a'an fuerte

k'àab jugo de cualquier fruto o caldo de comida

k'ab che' rama de árbol

k'óol comida espesa como atole (pebre)

ka'ayum padrastro

kanti'its ka'an cuatro puntos cardinales

kexi'e ojalá

lak'ìin oriente

láyli' siempre

mot'okbal estar en cuclillas

Page 60: 921803 idioma-maya-yucateco

kexi'e ojalá

lak'ìin oriente

láyli' siempre

mot'okbal estar en cuclillas

mùuch rana

múuch' grupo, reunión

mùux moler, triturar

muxbil sikil pepita molida

nat' montar

noh wàah torta del cha'acháak compuesta de 13 capas.

nohol sur

píib horno para cocer la carne debajo de la tierra.

sahak miedo, miedoso, temeroso

sakàan masa

sikil pepita

táanil enfrente

tahal cocimiento, cocerse

tat espeso

ts'u' interior

tsíimin che' caballo de madera

tsíitsil hora

tu'ubul olvidarse, olvido

úuch hace tiempo

xamàan norte

Page 61: 921803 idioma-maya-yucateco

yáax primero

yóok'ol sobre, encima

yùumil k'áax dueño del monte

...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Modificación: 5/Enero/2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

Page 62: 921803 idioma-maya-yucateco

Parte II

PREGUNTAS

Ko'ox ilik ba'ax ta kane'ex

1.- ¿Ba'ax ku bèetik hmàayao'ob ti le winala'?

2.- ¿Ba'axten ku bèeta'al ch'a'a cháak?

3.- ¿Ba'ax ku bèeta'al yáax táanil?

4.- ¿Ba'ax tia'al u bak'el le kéeho'?

5.- ¿Ba'ax uláak' ku cha'akal ichil le kéeho'?

6.- ¿Bix u k'àaba' le hanal ku bèeta'al yéetel u k'àab le kàaxo'?

7.- ¿Ba'ax ku ts'a'abal tu ts'u' le noh wàaho'?

8.- ¿Máaxti' ku k'u'ubul le hanalo'?

9.- ¿Ba'ax ku bèetik le hmèen yéetel le hanalo'?

10.- ¿Máax ku payalchi'?

11.- ¿Máaxo'ob ku t'a'anal tumen yùum hmèen?

12.- ¿Máaxo'ob mot'okbal yáanal ka'anche'?

13.- ¿Ba'ax ku bèetik le mehen pàalalo'?

14.- ¿Kux le yano'ob tu k'ab che'o'ob ba'ax ku bèetiko'ob?

15.- ¿Kux le xìibo'obo' ba'ax ku bèetiko'ob?

16.- ¿Ba'ax u nat'maho'ob?

17.-¿Tu'ux ku bisiko'ob le ha' utial'al u wéekha'atiko'ob máako'obo'?

18.- ¿Ba'ax ku bèetik yùum hmèen?

Page 63: 921803 idioma-maya-yucateco

19.- ¿Ba'ax tia'al ku yéensik le hanalo'?

20.- ¿Yàan k'ìin ken ts'o'okok le ch'a'a cháako', ba'ax ku tàal?

...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Modificación: 5/Enero/2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

EJERCICIOS

I.- Traduce al español las siguientes oraciones

Page 64: 921803 idioma-maya-yucateco

1.- Yah in pòol tumen tin k'olah

2.- ¿Tu'ux tech yah?

3.- ¿Ba'ax úuchtech?

4.- Káach in wòok uchak in lúubul

5.- Ts'akyah, ¿ba'ax k'ìin ken xíimbalnaken?

II.- Traduce al maya las siguientes oraciones

1.- Me caí dentro del lodo

2.- María tortea todos los días

3.- El maestro conversa con sus alumnos

4.- Mi mamá está torteando, porque vamos a comer

5.- Jorge compró sus zapatos

III.- Hacer un pequeño diálogo sobre algo que te haya sucedido en la escuela

IV.- Traduce al maya las siguientes oraciones

1.- Mi papá llevó una gallina para el cha'a' cháak

2.- El Hmèen es originario de Sotuta

3.- Mataron 5 venados para el ch'a'a cháak

4.- Roger cantó como rana

5.- Me gusta oír el canto de la chachalaca

6.- Ayer fui a deshierbar dentro de mi milpa y pesqué dos codornices

Page 65: 921803 idioma-maya-yucateco

7.- María compró sus zapatos para la fiesta

8.- Hoy trabajé muchísimo, me siento muy cansado(a)

9.- Si no cuidas a tu hermanito, no compró tus zapatos

10.- Juan está enfermo, tiene mucha calentura

V.- Redacta una pequeña composición, tema o paseo en el zoológico

...Regresar... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Modificación: 5/Enero/2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

Page 66: 921803 idioma-maya-yucateco

maya

NIVEL PRINCIPIANTES

VI.- Conjuga los siguientes verbos transitivos. Presente habitual y presente actual: Hantik, meyatik, chuyik y konik

Presente habitual

Presente actual

Kin hantik kàax Tene' táan in hantik u bak'el kàax

VII.- Conjugar los verbos anteriores en el pretérito usando todos los pronombres personales y los adjetivos posesivos.

- Tene' tin hàantah u bak'el kàax - Tene' tin meyatah a na' - Tene' tin chuyah in nòok' - Tene' tin konah in k'éek'en

VIII.- Conjuga los siguientes verbos intransitivos en el presente habitual, presente actual y en pretérito. Verbos: hanal, meyah, kòonol, chùuy y ts'àak. Ejemplo:

Presente habitual

Presente actual Pretérito

Kin hanal tene' tin hanal

hanen hanech hano'on hane'ex hano'ob

El pretérito de los verbos transitivos se forma de la siguiente manera: El pronombre personal + el pronombre dependiente + la raíz del verbo y la terminación ah.

Page 67: 921803 idioma-maya-yucateco

Ejemplos:

- Tene' tin k'ayah hunp'eél túmben k'àay. - Teche' ta k'ayah hump'éel túumben k'àay. - Leti'e' tu k'ayah hump'éel túumben k'àay . - To'one' t k'ayah humpéel túumben k'àay. - Te'exe' ta k'ayahe'ex hump'éel túumben k'àay. - Letio'obe' tu k'ayaho'ob hump'éel túumben k'àay.

...Regresar... ...Contenido...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Modificación: 5/Enero/2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

PRINCIPIANTES

Page 68: 921803 idioma-maya-yucateco

Parte I

ADJETIVOS DETERMINATIVOS

Los adjetivos determinativos no indican cualidad del nombre maya, sino que dan idea de posesión, muestran de quién se habla y dan idea de número. Estos adjetivos son denominados también posesivos, demostrativos y numerales.

Los adjetivos en maya son:

SINGULAR PLURAL

in --- mi, mío, mía k nuestro, nuestra

a --- tuyo, tuya a (e'ex) tuyos, tuyas

u --- suyo, suya u (o'ob) suyos, suyas.

Todo adjetivo posesivo va junto a un nombre

SINGULAR PLURAL in pòol mi cabeza in píix mi rodilla a wich tu ojo u yòok su pie k k'ab nuestras manos a kàale'ex nuestras gargantas u puksi'ik'alo'ob sus corazones

También se pueden formar con la partícula tia'al, cuando se hace una pregunta, o se quiere saber de quién es tal cosa, no se puede contestar únicamente con in, a, u etc., sino

que siempre se contesta con la partícula de posesión tia'al.

Ejemplos:

- ¿Máax tia'al le p'óoka'? ¿De quién es este sombrero?

Page 69: 921803 idioma-maya-yucateco

- ¿Máax tia'al le p'óoka'? ¿De quién es este sombrero?

- Intia'al Es mío

- ¿Atia'al le wàaha'? ¿Es tuyo este pan?

- ¿Atia'al wa le lùucha'? ¿Es tuya esta jícara?

- Ma' intia'ali', utia'al XRosa No es mía, es de Rosa

...Regresar... ...Siguiente...

E-mail:Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

Page 70: 921803 idioma-maya-yucateco

narrativa mayistas área maya

NIVEL PRINCIPIANTES

Parte I

DIÁLOGO

María y Rosa conversan sobre sus pertenencias

ROSA -¿Máax tia'al le su'ukil naha'? MARIA - Intia'al, le uláak'o' ma' intia'ali, utia'al in kìik. ROSA - ¿Kux le naho'ob yàan náacho', máax tia'alo'ob? MARIA - Lelo'obo' utia'alo'ob in wíits'in. ¿Kux a wotoch x Rosa bixi', su'ukil nah, wa pak'il nah? ROSA - Le tu'ux kahakbaleno' pak'il nah, ba'ale' ma' intia'ali', utia'al in h ka'asuku'un. MARIA - ¿Yàan wa ba'ax atia'al beya'? ROSA - Le tùupa' intia'al, le xts'ipita' utia'al in na'. ¿Kux tèech ba'ax uláak' yàantech? MARIA - Yàanten ya'ab ba'alob, le k'éek'eno' intia'al, bey xan le úulumo'obo' yéetel le kàaxo'obo. Le mayeka' ma' intia'ali', atia'ale'ex bin. ROSA - Ah! ma' in wòohel ka'ach wa k tia'ali'. MARIA - Atia'ale'ex, yàan u bisa'al ta wotoch. ROSA - Ma'alob, X María pa'atik in bin. MARIA - Ka'a xi'iktech utsil ROSA - Dyos bo'otik

PREGUNTAS

Page 71: 921803 idioma-maya-yucateco

1.- ¿Ba'ax yàanti' x María?

2.- ¿Kux x Rosa, ba'ax yàanti'?

3.- ¿Ba'ax kun bisbih tu yotoch x Rosa?

4.- ¿Bix u yotoch x María'a?

5.- ¿Bix u yotoch x Rosa'a?

6.- ¿Máax otoch tu'ux kahakbal x Rosa'a?

7.- ¿Máax otoch yàan tu tséel yotoch x María'a?

XOOK

Huntúul máasewàale', hts'o'ok u bèel yéetel huntúul xch'úupal hach u yàakuntmah, beyxan le xch'úupalo' u yàamah xan le xi'ipalo'. Utia'al u ts'o'okol u bèelo'obe, le xi'ipalo' tu páa'tah u yilik wa he'e u yantal u nalil u kòole'.

Tu ch'ile' láayli' p'áatal ixi'im ti'e, ba'ale' ts'o'ok u sèen ts'áik ma'alob ha'. Le u túumben kòolo', hach ichil hunp'íit k'ìine' ts'o'ok u yantal u nalil. Ba'ale' ma' hach uts u bin ti, le ko'olelo' yéetel le u yíichamo', tumen yan ba'ax oka'an tu puksi'ik'al, bey xnòok' hàantik u tùukule'.

...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Page 72: 921803 idioma-maya-yucateco

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

VOCABULARIO

Maya Español

ah interjección

ba'al cosa

ba'ale' pero

bis llevar

bixi' cómo

ch'i'l troje

Dyos bo'otik Dios te lo pague

hka'a suku'un primo

ichil dentro

íits'in hermano menor

ixi'im maíz

k'éek'en cochino

ka'a xi'itech utsil que te vaya bien

Page 73: 921803 idioma-maya-yucateco

íits'in hermano menor

ixi'im maíz

k'éek'en cochino

ka'a xi'itech utsil que te vaya bien

ka'ach úuchih antiguamente

kàax gallina

kahakbal habitar

kux y

láayli' todavía

lela' este, esta

lelo' eso, esa, esos, esas

ma'alob bien, bueno

máasewal indígena, gente del pueblo

máax quien

náach lejos

nàats' cerca

nah casa

nahil casa

nal elote

otoch casa

pa'atik in bin ya me voy

pak' pared

su'uk zacate

tia'al partícula de posesión

Page 74: 921803 idioma-maya-yucateco

ts'ah dar

ts'o'okol beèl casamiento

tséel a lado, junto a

tùup arete

uláak' otro, pariente

uts bueno, amable

úulum pavo

wa interrogación

xts'ipit anillo

xtùux pava

ya'ab mucho, abundante

yàakunah amor

yàan ser o estar

...Regresar... ...Contenido... Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Page 75: 921803 idioma-maya-yucateco

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

VOCABULARIO

Maya Español

ah interjección

ba'al cosa

ba'ale' pero

bis llevar

bixi' cómo

ch'i'l troje

Dyos bo'otik Dios te lo pague

hka'a suku'un primo

ichil dentro

íits'in hermano menor

ixi'im maíz

k'éek'en cochino

ka'a xi'itech utsil que te vaya bien

ka'ach úuchih antiguamente

kàax gallina

Page 76: 921803 idioma-maya-yucateco

k'éek'en cochino

ka'a xi'itech utsil que te vaya bien

ka'ach úuchih antiguamente

kàax gallina

kahakbal habitar

kux y

láayli' todavía

lela' este, esta

lelo' eso, esa, esos, esas

ma'alob bien, bueno

máasewal indígena, gente del pueblo

máax quien

náach lejos

nàats' cerca

nah casa

nahil casa

nal elote

otoch casa

pa'atik in bin ya me voy

pak' pared

su'uk zacate

tia'al partícula de posesión

ts'ah dar

ts'o'okol beèl casamiento

Page 77: 921803 idioma-maya-yucateco

tséel a lado, junto a

tùup arete

uláak' otro, pariente

uts bueno, amable

úulum pavo

wa interrogación

xts'ipit anillo

xtùux pava

ya'ab mucho, abundante

yàakunah amor

yàan ser o estar

...Regresar... ...Contenido... Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Page 78: 921803 idioma-maya-yucateco

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

DIÁLOGO

Antonio y Felipe dialogan sobre el trabajo de la milpa.

ANTONIO -¿Bix u bintech ta meyah Felipe? FELIPE - Ma'alob u binten, ho'olheak binen in man le in lóoba' tumen káach in lóob. ANTONIO -Tene' ma' in kah in páaki', tumen k'oha'anchahen, sèen chu'up in wooka'. FELIPE - Le wa ti' ta ch'akah ti' le p'is k'íin máana' ANTONIO - Leti', tin tukultah ma' tun yàatale', le bèetik ma' binen yiknal ts'akyahi'. FELIPE -¿Binech wa túun tu yiknal? ANTONIO - Ma' bineni', leti'e' nohoch máaka' leti' ts'ake'. ¿Ya'ab wa u bin a páak h Felipe? FELIPE -Ma' ya'abi', míin chéen kan k'àan u bin. ANTONIO -¿Ba'ax kan a bèet ken ts'o'okok a páak? FELIPE -Bin in ka'a Ho' meyah ANTONIO -¿Ba'ax meyahil ken a bèeteh? FELIPE -Kex chéen kòonol tu nahil kòon nòok'. ANTONIO -Ma'alob ka kanáant le ba'axo'ob kan a kono' bik xi'ik okolbiltech. FELIPE

Page 79: 921803 idioma-maya-yucateco

ANTONIO -¿Ba'ax meyahil ken a bèeteh? FELIPE -Kex chéen kòonol tu nahil kòon nòok'. ANTONIO -Ma'alob ka kanáant le ba'axo'ob kan a kono' bik xi'ik okolbiltech. FELIPE -¿Kux a suku'une' ba'ax meyahil ku bèetik? ANTONIO -Leti'e' chuy xanab ku bèetik, le xanaba' leti' chuye'. FELIPE -Ma'alob Antonio tu láak' k'ìin k ilikbah. ANTONIO -Ma'alob Felipe tu láak' k'ìin.

LECTURA XOOK

CHA'AN

Ichil óoxp'éel k'ìin u káahal cha'an tin kàahal. Sáansamal yàan yantal óok'ot yéetel paywakax, yàan u yantal xan kanàan kib, yéetel u mìisa'i'.

Hach ya'ab máak ku bin utia'al le bisah kibo'.

Xìibo'ob, ko'olelo'ob, xch'úupalalo'ob, yéetel u pàalali'.

Ba'ale' yàane' chéen tu bin u tsikbalo'ob, yàane' tan u k'àayo'ob wa tu

payal chi'o'ob.

Le pàalalo' chéen tan u bin u báaxalo'ob yéetel le nikte' ku bisiko'obo'.

Le ken k'uchuko'ob te' nah tu'ux kun p'atbil le kibo' ku t'o'oxol sa' yéetel chakbih wàah, tumen yùumil le naho'.

Tene', yàan in bin sáansamal te' bisah kibo', hach uts tin wich. Kexi' ka'a xi'ike'ex xane'.

...Regresar... ...Contenido... ....Siguiente...

Page 80: 921803 idioma-maya-yucateco

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Modificación: 5/Enero/2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

ADJETIVOS NUMERALES

hunp'éel 1

ka'ap'éel 2

óoxp'éel 3

kanp'éel 4

ho'p'éel 5

wakp'éel 6

Page 81: 921803 idioma-maya-yucateco

wakp'éel 6

ukp'éel 7

waxakp'éel 8

bolonp'éel 9

lahunp'éel 10

bulukp'éel 11

lahkah , ka'alahunp'éel 12

óoxlahunp'éel 13

kanlahunp'éel 14

ho'lahunp'éel 15

waklahunp'éel 16

uklahunp'éel 17

waxaklahunp'éel 18

bolonlahunp'éel 19

k'àal 20

...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...

Mérida, Yucatán, México, 2004

Page 82: 921803 idioma-maya-yucateco

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

Todo número que se usa para contar o enumerar, termina con una partícula que indica cuál es el ser o cosa que se cuenta.

En la enumeración maya se usa la partícula túul cuando se cuenta seres racionales o irracionales:

huntúul xch'úupal

ka'atúul kàax

ho'túul máak

Se usa la partícula kúul para contar vegetales:

Ejemplos:

hunkúul che'

óoxkúul òon

lahunkúul pak'áal

Se usa la partícula p'éel para contar seres inanimados:

Ejemplos:

kanp'éel tùunich

ho'p'éel nah

Page 83: 921803 idioma-maya-yucateco

Ejemplos:

kanp'éel tùunich

ho'p'éel nah

ukp'éel p'aak

waxakp'éel pùut

Se usa la partícula ts'íit para contar velas, rajas de leña, trozos de madera, etc.

hunts'íit si'

wakts'íit kib

waxakts'íit che'

Se usa la partícula lóot para contar pares:

hunlóot xanab lahunlóot tùup

Se usa la partícula kúuch para contar cargas:

kunkúuch si'

ka'akúuch nal

kankúuch xíiw

Page 84: 921803 idioma-maya-yucateco

Se usa la partícula cháach para contar puñadas o manojos:

huncháach lòol

ka'acháach chàay

óoxcháach ixi'im

Se usa la partícula kòots' para contar rollos:

ho'kòots' sùum

ka'akòots' wàah

...Regresar... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Page 85: 921803 idioma-maya-yucateco

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

Se usa la partícula sáap' para contar brazadas:

kansáap' sùum

óoxsáap' nòok'

Se utiliza la partícula náab para contar palmos:

hunnáab, ka'a náab.

Se utiliza la partícula wáal para contar hojas:

hunwáal hu'un

ka'awáal ha'as

Se utiliza la partícula kúuk para contar medidas de codo:

hunkúuk

Se utiliza la partícula lúub para contar medidas de longitud:

Page 86: 921803 idioma-maya-yucateco

Se utiliza la partícula lúub para contar medidas de longitud:

hunlúub

Se utiliza la partícula héek' para contar gajos, ramas:

hunhéek' pak'áal

ka'ahéek' óox

óoxhéek' ha'abin

Se utiliza la partícula páak para contar golpes y el número de veces que se ejecuta una acción:

hunpáak làah

Page 87: 921803 idioma-maya-yucateco

hunk'àan, hunts'áak.

...Regresar... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

Page 88: 921803 idioma-maya-yucateco

DIÁLOGO

María lleva a su hijo al doctor .

MARIA - Yum ts'akyah tàalen in wil wa he' a ts'akik in wàala' HTS'AKYAH - ¿Ba'ax yanti' le chàan xi'ipala'? MARIA - Táan u sèen chokwil, ts'o'okole' táan bin u chi'ibal tuláakal u bàakel HTS'AKYAH - Pàal, ko'ox ilik ba'ax yantech: hap a chi', hóos a wàak' ch'a'a wìik' k'a'an. ¿Tu'ux yahtech? K'OHA'AN - Yah in tsèem le ken in ch'a'a in wìik'. HTS'AHYAH - ¿Kux a kàal, yah wá? K'OHA'AN - Sèen yah TS'AKYAH - In kin ts'áatech wa hayp'éel nukuch táabletáas, utia'al a nóole, yéetel hunp'éel inyección kun ts'àabiltech sáamal. Ma' a wuk'ik mixba'al síis, mixba'al su'uts', mix páap ba'alo'ob. Wa yéetel le ts'àak kin ts'aiktech ma' utschahecho', ka sùut ichil kanp'éel k'ìin. MARIA - ¿Bàahux tuláakal hts'akyah? HTS'AKYAH - K'áat ti' in x ts'íib.

...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster

Mérida, Yucatán, México, 2004

Page 89: 921803 idioma-maya-yucateco

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

Túumben t'aano'ob

a wàak' tu lengua

bàahux, bahux costo, cuanto cuesta

ch'a'a wiik' respira

ch'a'ah coger, agarrar

ch'i'ibal pariente

chi'ibal mordedura, picadura, dolores reumáticos.

chokwil calentura

chuklantáabah pesca

h kàanbah alumno

ha'abin árbol de madera muy sólida y duradera

ha'as plátano

ha'atskab k'ìin primeras horas de la mañana

Page 90: 921803 idioma-maya-yucateco

muy sólida y duradera

ha'as plátano

ha'atskab k'ìin primeras horas de la mañana

hàah u t'àan tiene razón, dice la verdad, es verdad

hap a chi' abre tu boca

héentant atropellar, chocar

hóok'ol salir

hóoseh sácalo

hunhéek' una rama

hunsúutuk en un momento

hunts'íit una raja

ìik chile

in wàal mi hijo

k'áat preguntar

k'uchul llegar

ka'ansah enseñanza, enseñar

kàal garganta

kahtal población

ke'el frío

ko'ox vamos

le bèetik por eso

lùuk' tragar

máaskab machete

Page 91: 921803 idioma-maya-yucateco

mixba'al nada

níikil pararse, detenerse, cesar cualquier cosa.

óotsil pobre

óotsilil pobreza

páap picante

sak p'o' jabón

sèen mucho, mucha

síis helado, frío

su'uts' agrio

ts'àak medicina, curación

ts'akik curación

tsèem pecho

utstal sanarse, mejorarse

wa hayp'éel algunas

xòot cortar

xòoteb cuchillo

xts'íib secretaria

yah dolor, duele

yiknal junto a él, con él

...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...

Page 92: 921803 idioma-maya-yucateco

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

XOOK BIX U TS'AHKUBAH MÁASEWÁAL

Huntúul ah ka'ansahe', sáansamal u hóok'ol báaxal yéetel u mehen kàanbalo'ob.

Hunp'éel k'ìine', tan u báaxtiko'ob le chuklantáanbalo', ka tu héentáantubah hPèedro yéetel hEduardo. Náach tu'ux lúub hPedro.

Le ka'a k'uch le ah ka'ansah yiknalo', ka tu yilahe' tu hóok'ol u k'i'ik'el u pòol le pàalo'.

Page 93: 921803 idioma-maya-yucateco

pòol le pàalo'.

Te' chàan kàah tu'ux ku ts'àah xòoko', mina'an ts'akyahi', le bèetik letie' ah ka'ansaho'ob ts'akik le pàalal ku lúubulo'obo'.

Óotsil ah ka'ansahe', tu ch'a'ah hunp'éel sak p'o' utia'al u p'o'ik u pòol h Pedro.

Le ka tu yilah x Rosa bix u hóok'ol u k'i'ik'el h Pedro'e' ka bin u ch'a'a hunp'éel máaskab utia'al u ch'akik hunhéek' ha'abin, ts'o'okole' ka ho'op' u

ho'ochik u sóol u ts'ah tu pòol h Pedro.

Ah ka'ansahe' ha'ak' yóol ka tu yilah ba'ax ku bèetik x Rosa. Ka tu ya'alah ti' beya':

-XRosa ¿ba'ax ka ts'aik tu pòol le h Pedro'o?

-U sóol ha'abin, yóo'lal u níikil u hóok'ol u k'i'ik'el

-¿Máax ka'anstech a bèeteh?

-In tàatah, bey u bèetik le ken u ch'ak u yòoko'.

Hàah u t'àan x Rosa, le ka tu ya'alah hunsúutuke', ts'o'ok u níikil u hóok'ol u k'i'ik'el u pòol h Pedro.

Bey u ts'akikubah máasewalo'obo'.

...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Page 94: 921803 idioma-maya-yucateco

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

EJERCICIOS

I.- Escribe por lo menos 6 líneas contando tus experiencias del día de ayer, o de algún tema que les guste.

II.- Traduce al maya las siguientes oraciones 1.- Mi hermana compró una casa de paja 2.- Tu mamá costuró mi ropa 3.- Mi papá es un agricultor 4.- Ayer vino tu hermano a visitarme 5.- Ellos compraron una gallina 6.- Él compró una pava, mañana la comen 7.- Yo sé barrer, tu no sabes barrer 8.- Tú juegas todos los días en la plaza 9.- Él no sabe leer 10.- Ellos no saben trabajar

III.- Traduce al español las siguientes oraciones: 1.- Òok'ine' yan in bin xòok 2.- Behela' tin manah le nòok'a' 3.- Sáamal in bo'otik a meyah 4.- Ho'olhe' ts'o'ok u bèel in kìik 5.- Sèen ya'ab máak bin tin wotoch 6.- A ka'asuku'une' hach u yàabiltmah u yatàan, yéetel u pàalal.

IV.- Traduce al maya las siguientes oraciones: 1.- Yo compré 5 caballos

Page 95: 921803 idioma-maya-yucateco

6.- A ka'asuku'une' hach u yàabiltmah u yatàan, yéetel u pàalal.

IV.- Traduce al maya las siguientes oraciones: 1.- Yo compré 5 caballos 2.- Juan tiene diez gallinas, tres pavos y ocho cochinos 3.- Mañana traeré seis tercios de leña 4.- Isabel cortó veinte hojas de plátanos para tamales 5.- Mi mamá compró quince velas para el rezo V.- Conjuga 3 de los verbos de esta unidad en pretérito. VI.- Escribe 3 oraciones en maya con verbos transitivos.

...Regresar... ...Contenido... ...Respuestas...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Modificación: 5/Enero/2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

Page 96: 921803 idioma-maya-yucateco

recientes y narrativa

a mayistas

mayas del área maya

fotográficas bibliográfico peninsular

NIVEL PRINCIPIANTES

Lección No. 5

RESPUESTAS

Nombre ___________________________________________________

Fecha ____________________________________________________

I.- Escribe por lo menos 6 líneas contando tus experiencias del día de ayer, o de algún tema que les guste II.- Traduce al maya las siguientes oraciones: - In kìike' tu manah hunp'éel su'ukil nah - A na' chùuy in nòok' - In tàata'e' kolnáal - Ho'olheak tàal a suku'un u xíinbaten - Letio'obe' tu manaho'ob huntúul xkàax - Leti'e' tu manah huntúul xtùux sáamal u hàantiko'ob - Tene' in wòohel míis, teché ma a wòohel míisi' - Ka báaxal sáansamal k'íiwik teche' - Leti'e' ma' yòohel xòoki' - Letio'obe' ma' yòohelo'ob meyahi'

III.- Traduce al español las siguientes oraciones: - En la noche tengo que ir a estudiar - Hoy compré esta coa - Mañana hago tu trabajo - Ayer se casó mi hermana - Fueron muchas personas a mi casa - Tu primo ama mucho a su esposa y a sus hijos IV.- Traduce al maya las siguientes oraciones

1. Tin manah ho'túul tsíimin

Page 97: 921803 idioma-maya-yucateco

2. Juane' yàan lahun u kàax, óoxtúul tso' yéetel waxaktúul k'éeken 3. Sáamal in tàasik wak kúuch si' 4. XChàabe' tu xotah k'al wa'al u le' ha'as utia'al chakbil wàah 5. In na'e' tu manah ho'lahun ts'íit kib utia'al payalchi'

V.- Conjuga 3 de los verbos de esta unidad en pretérito:xíinbaltik, payalchi'tik, yàakuntik

tin xíinbaltah in kìik

ta xíinbaltah

tu xíinbaltah

t xíinbaltah

ta xíinbaltahe'ex

tu xíinbaltaho'ob

tin payalchi'itah huntúul k'oha'an ta payalchi'itah tu payalchi'itah t payalchi'itah ta payalchi'itahe'ex tu payalchi'itaho'ob

tin yàakuntah in pàalal

ta yàakuntah

tu yàakuntah

t yàakuntah

Page 98: 921803 idioma-maya-yucateco

t yàakuntah

ta yàakuntahe'ex

tu yàakuntaho'ob

VI.- Escribe tres oraciones en maya con verbos transitivos 1.- Le pàalalo'obo' tu báaxtiko'ob yóom sak p'o' Esos niños están jugando espuma de jabón 2.- Le pak'áalo'ob kin hóoya'tike' táan u lòolankil Aquellas matas de naranja que riego, están floreciendo 3.- Le mehen xchu'úupalala' uts tu t'àano'ob u báaxtiko'ob chuklantàanbah. A estos niños les gusta jugar pesca-pesca

...Regresar... ...Contenido...

E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Modificación: 05/Enero/2004

Page 99: 921803 idioma-maya-yucateco

Mérida, Yucatán, México, 2004 Modificación: 05/Enero/2004

Curso de Maya Yucateco Nivel Intermedios - Lección 6

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

Conjugar los siguientes verbos en presente habitual y presente actual. il

xíimbal uk'

hanal bèet p'o'

ichkíil

EJEMPLOS DE CONJUGACIÓN

PRESENTE HABITUAL PRESENTE ACTUAL

Tene' kin wilik áak Tene' tin wilik áak

Tene' kin xíimbal k'íiwik Tene' tin xíimbaltik k'íiwik

Tene' kin wuk'ik ha' Tene' tin wuk'ik ha'

Tene' kin hàantik áak Tene' tin hàantik áak

Tene' kin bèetik hanal Tene' tin bèetik hanal

Tene' kin p'o'ik in nòok' Tene' tin po'ik in nòok'

Page 100: 921803 idioma-maya-yucateco

Tene' kin p'o'ik in nòok' Tene' tin po'ik in nòok'

Tene' kin wichkíil sáansamal Tene' tin wichkíil ma' tu páahtal in hóok'ol.

Diferentes ejemplos para formular oraciones interrogativas.

¿Tu'ux ka bin? ¿Tu'ux a tàal?

¿Ba'ax ka wilik? ¿Ba'ax ka bèetik?

¿Ba'axten ta hàantah le áako'? ¿Bix a bèel?

¿Bix a k'aàba'? ¿Bix u boònil a nòok'?

¿Táan wa a hanal? ¿Táan wa u meyah?

¿Yàan wa ha' ka konik? ¿Yaan wa ha' a konten?

¿Ts'o'ok wa u yu'ul a tàatah? ¿Ts'o'ok wa a meyah?

¿Ta manah wa a wàakax? ¿Ta hàantah wa le xchàayo'?

¿Binech wa tu nahil xòok ho'olheak?

Cuando la pregunta comienza con el verbo, inmediatamente se añade la partícula wa

que indica interrogativa, luego todo el resto de la oración.

...Regresar... ...Siguiente...

E-mail:Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004

Page 101: 921803 idioma-maya-yucateco

Curso de Maya Yucateco Nivel Intermedios - Lección 6

Viernes 27 de Febrero de 2004

PRINCIPAL Investigaciones recientes

Literatura y

narrativa

Homenaje a

mayistas

Organizaciones mayas

Breves del área maya

Exposiciones fotográficas

Archivo bibliográfico

Cartografía peninsular

Parte I

EJEMPLOS DE ORACIONES AFIRMATIVAS

Tene' táan in bin ta wotoch Tene' táan in meyah Tene' tòoh in wóol Teche' táan a hanal Yàan ha' kin konik Ts'o'ok u yu'ul in kìik Ho'olheake' binen tu nahil xòok XMária'e' tu hàantah xchàay Teche' ka míistik a wotoch sáansamal EJEMPLOS DE ORACIONES NEGATIVAS Tene' ma' tin bin ta wotoch tumen náach Tene' ma' táan in hanal tumen yàan u hóosa'al in k'i'ik'el Ma' u'ul in kìiki' Tene' ma' tin manik mix huntúul wakax Ma' a ts'aik u no'ohil a xàanab ta ts'íik.

...Regresar... ...Siguiente...

Page 102: 921803 idioma-maya-yucateco

E-mail:Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004