Upload
raul-herrera
View
836
Download
30
Embed Size (px)
Citation preview
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 1 Viernes 27 de Febrero de 2004
NIVEL PRINCIPIANTES
Lección No. 1 - Parte I
EL ALFABETO MAYA
El alfabeto maya consta de 24 letras y un signo (') denominado glotal.
CONSONANTES
b ch ch' h k k' l m n p p' s t t' ts ts' w x y
(La d, f, g, r y la rr, se prestan del español para escribir las palabras que se han introducido al maya).
VOCALES
a e i o u
Estas vocales se pronuncian de acuerdo a la forma de colocación de los acentos, dichos acentos los denominamos tonos:
áa àa a'a áa' a'
ée èe e'e ée' e'
íi ìi i'i íi' i'
óo òo o'o óo' o'
úu ùu u'u úu' u'
Cada consonante se puede combinar con vocales para obtener nombres, palabras monosilábicas o bisilábicas, según sea la colocación del acento, así será el tono de pronunciación que se le dará.
ACENTO NEUTRAL ACENTO ALTO ACENTO BAJO
Nah
Casa Áak
Tortuga Bèech' Codorniz
monosilábicas o bisilábicas, según sea la colocación del acento, así será el tono de pronunciación que se le dará.
ACENTO NEUTRAL ACENTO ALTO ACENTO BAJO
Nah
Casa
Sa'
Atole
Na'
Mamá
Ni'
Nariz
Chi'
Boca
Hub Caracol
Nikte'
Flor
Xanab Zapatos
K'ab
Mano
P'o'
Lavar
Áak
Tortuga
Ch'íich'
Pájaro
K'áan
Hamaca
Kéeh
Venado
Míis
Barrer
Chíin
Buche
Tsíimin
Caballo
Sáamal
Mañana
Xíimbal
Caminar
Péek Movimiento
Bèech' Codorniz
Chìich
Abuela
Ch'òom
Zopilote
Kàax
Gallina
Mìis
Gato
Chàan
Pequeño
Ts'òon
Rifle
Hùuh
Iguano
Lòol
Flor
Pèek'
Perro
Las vocales glotalizadas obtienen esta pronunciación
ACENTO NEUTRAL ACENTO ALTO ACENTO BAJO
A'al Decir
E'el Ovar
Tu'ux Donde
Ba'ax Que
Bu'ul Frijol
Suku'un Hermano
T'u'ul Conejo
Ka'an Firmamento
To'on Nosotros
Te'ex Ustedes
Ba'al Cosa
Ma'alob Bueno
Cha'an Fiesta
Mo'ol Pezuña
K'i'ik Sangre
P'u'uk Mejilla
Puksi'ik'al Corazón
Ba'ale' Pero
PRONOMBRES PERSONALES
SINGULAR PLURAL
Tèen To'on
Tèech Te'ex
Leti' Letio'ob
PRONOMBES DEPENDIENTES
SINGULAR PLURAL
in k
a a
u u
Los pronombres dependientes no tienen significado por si solos, lo adquieren cuando se anteponen a los verbos en las conjugaciones del presente habitual y presente actual.
...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 1
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
Lección No. 1 - Parte II
CONJUGACIONES EN MAYA
PRESENTE INDICATIVO El presente de indicativo se divide en actual y habitual.
PRESENTE ACTUAL El presente actual indica que la acción del verbo se ejecuta en el momento mismo de expresar la oración. Para conjugar los verbos en el presente actual primero se dicen los pronombres personales, tèen, tèech, leti', to'on, te'ex, letio'ob, y se añade la particula táan, los pronombres dependientes in, a, u, k, a, u, respectivamente y el verbo.
MODELO DE CONJUGACIÓN
tene' táan in míis
teche' táan a míis
leti'e' táan u míis
to'one' táan k míis
te'exe' táan a míise'ex
letio'obe táan u míiso'ob
Todos los verbos que comienzan con vocal en la conjugación llevan los siguientes prefijos. Ejemplo:
Tene' táan in wa'alik Teche' táan a wa'alik Letie' táan u ya'alik To'one' k a'alik Te'exe' táan a wa'alike'ex Letio'obe' táan u ya'aliko'ob
Tene' táan in wa'alik Teche' táan a wa'alik Letie' táan u ya'alik To'one' k a'alik Te'exe' táan a wa'alike'ex Letio'obe' táan u ya'aliko'ob
La partícula táan se puede contraer y se convierte en tin. Por ejemplo, se elimina parte del pronombre personal, la partícula táan y queda la primera t y el in: tene' táan in míis
tin míis ta míis tu míis t míis ta míise'ex tu míiso'ob "Las formas con la partícula táan, indican una acción progresando constantemente, es una acción necesariamente de más de una duración momentánea yendo en el tiempo presente" (Vermont Salas, 1982:69). PRESENTE HABITUAL El presente habitual no indica cuándo se ejecuta la acción del verbo, sino únicamente expresa una acción habitual. El presente habitual se diferencia por la partícula k que antecede los pronombres dependientes en sustitución de la t de tin que se usa en el presente actual. Ejemplos: kin míis ka míis ku míis k míis ka míise'ex ku míiso'ob Las formas que comienzan con la partícula k, indican, en contraste una acción habitual o general y no es que necesariamente proceda en ese mismos momento. Se le llama también presente habitual o verbos incompletos. A la partícula táan la llamaremos partícula del aspecto durativo o de los verbos del aspecto completo (Vermont Salas, 1982:69). Los pronombres dependientes se convierten en adjetivos posesivos cuando se anteponen a los sustantivos. Todos los sustantivos que comienzan con vocal, llevan los prefijos w-y Ejemplo otoch:
aspecto completo (Vermont Salas, 1982:69). Los pronombres dependientes se convierten en adjetivos posesivos cuando se anteponen a los sustantivos. Todos los sustantivos que comienzan con vocal, llevan los prefijos w-y Ejemplo otoch: in wotoch a wotoch u yotoch k otoch a wotoche'ex u yotocho'ob Ejemplos: in pòol a na' u yotoch k suku'un a kìike'ex u yíits'ino'ob Como pluralizan los sustantivos. Los sustantivos se pluralizan con el sufijo o'ob que se añade de los nombres. Ejemplo:
SINGULAR PLURAL
kàax kàaxo'ob
nah naho'ob
pèek' pèek'o'ob
mìis mìiso'ob
t'u'ul t'u'ulo'ob
áak áako'ob
ch'íich' ch'íich'o'ob
hùuh hùuho'ob
mayek mayeko'ob
mayek mayeko'ob
Cuando se indica el número de animales, personas u cosas no es necesario usar el sufijo o'ob. Por ejemplo: tin manik ka'atúul kàax tin manik kantúul hmìis.
...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 1
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
Lección No. 1 - Parte III
DIALOGO
Juan y Luis se encuentran en el camino, se saludan y conversan sobre la actividad que realizaron durante la mañana.
H Juàan - Ki'ki't'àantabah h Lúuis H Lúuis - Ki'ki't'àantabah H Juàan, ¿tu'ux ka bin? H Juàan - Táan in bin ts'òon H Lúuis - ¿Ba'ax ku ts'o'onol k'áax? H Juàan - Ku ts'o'onol ch'íich', hùuh, bèech' yéetel t'u'ul. ¿Kux tèech, tu'ux a tàal? H Lúuis - Tàalen in ch'a' hunkúuch si', utia'al u bèeta'al wàah in hàanteh. H Juàan - Ma'alob beyo' H Lúuis, wa ma'e, ma' tun u ts'áah wàah a na' a hàanteh. H Lúuis - ¿Bix u k'àaba' le a chan íits'in ku bin ta wéetel ts'òone'? H Juàan - U k'àaba'e' H Pèedro. H Lúuis - Ah bey xan u k'àaba' in wíits'ino' H Juàan - Pa'atik in bin tin wotoch H Lúuis, tak tu láak' k'ìin H Lúuis - Ma'alob tak tu láak' k'íin
VOCABULARIO
MAYA ESPAÑOL
ah ts'òon cazador
atàan esposa
ba'ax que
bak' carne
bèet hacer
beyo' así
ba'ax que
bak' carne
bèet hacer
beyo' así
bin ir
bix cómo
bu'ul frijol
ch'a'ah coger,agarrar
hanal comida
hunkúuch un tercio, una carga
íichan marido
íits'in xìib hermano menor
íits'in ko'olel hermana menor
íits'in hermano o hermana menor
k'àaba' nombre
k'áax monte
ka'asuku'un primo
ki'ki't'àantabah forma de saludo
kìik hermana mayor
kux tèech y tu
ma' negación, no
ma'alob bueno
mayek mesa
na' mamá
otoch casa
p'àak tomate
pòol cabeza
si' leña
suku'un hermano mayor
tàal venir
tàalen vine, pasado del verbo intransitivo en primera persona singular.
tàatah papá
ts'a'ah dar
ts'eh yùum tío
ts'onah cacé, pasado del verbo transitivo
ts'òon rifle
tu'ux dónde
tumen por, porque
utia'al de él, para él, para
wa ma'e condicional si - no
wàah pan, tortilla
wakax res
...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 20004
Modificación: 05/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 1
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
Lección No. 1
EJERCICIOS
Nombre ___________________________________________________
Fecha ____________________________________________________
1. Escribe en maya el nombre de los siguientes animales:
i. conejo
ii. caballo iii. perro iv. gato v. iguano
vi. venado vii. pájaro
viii. zopilote ix. tortuga x. gallina
2. Traduce al español las siguientes oraciones:
i. Ki't'àantabah Felipe ii. ¿Tu'ux a tàal?
iii. Tàalen ts'òon iv. ¿Ba'ax ta ts'onah? v. Tin ts'onah t'u'ul
3. Conjuga los verbos en el presente habitual y actual.
o xòok o xíimbal o míis
Ejemplos: Habitual Actual tene' kin xòok tene' táan in xòok
4. Hacer que los alumnos dialoguen entre ellos. Se puede usar la técnica del conocimiento. Pregunta Respuesta ¿Bix a k'àaba'? In k'àaba'e' ¿Bix u k'àaba' a na'? u k'aaba'e'... ¿Bix u k'aaba' a kìik? ¿Bix u k'àaba' a suku'un? ¿Bix u k'aaba' a tàatah? ¿Bix u k'àaba' a wíits'in?
¿Bix u k'àaba' a wíits'in?
5. Conversen de dos en dos usando las siguientes preguntas y respuestas.
. ¿Ba'ax ka bèetik? i. ¿Ba'ax ka wa'alik?
ii. ¿Ba'ax yàan ta wotoch? iii. ¿Ba'ax ka hàantik ta wotoch?
Posibles respuestas:
iv. tin p'o', tin míis, tin hanal. v. mixba'al.
vi. tin wotoche' yàan h mìis, pèek', kàax, lòol. vii. kin hàantik kàax, bak'el wakax yéetel bu'ul.
...Regresar... ...Contenido... ...Respuestas...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Modificación: 5/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 1
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
recientes y narrativa
a mayistas
mayas del área maya
fotográficas bibliográfico peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
Lección No. 1
RESPUESTAS
Nombre ___________________________________________________
Fecha ____________________________________________________
1. Escribe en maya el nombre de los siguientes animales:
i. t'u'ul ii. tsíimin
iii. pèek' iv. mìis v. hùuh
vi. kéeh vii. ch'íich'
viii. ch'òom ix. áak x. kàax
2. Traduce al español las siguientes oraciones:
i. Buenas deseos para tí Felipe ii. ¿De dónde vienes?
iii. Vine de cacería iv. ¿Qué cazaste? v. Cacé conejo
3. Conjuga los verbos en el presente habitual y actual.
Xòok (leer)
Presente habitual Presente actual
kin xòok bul k'ìin tene' táan in xòok
ka xòok teche' táan a xòok
ku xòok letie' táan u xòok
k xòok to'one' táan k xòok
ka xòoke'ex te'exe' táan a xòoke'ex
ku xòoko'ob letio'obe' táan u xòoko'ob
Xíimbal (caminar)
Presente habitual Presente actual
kin xíinbal tene' táan in xíinbal
ka xíinbal teche' táan a xíinbal
ku xíinbal letie' táan u xíinbal
k xíinbal to'one' táan k xíinbal
ka xíinbale'ex te'exe' táan a xíinbale'ex
ku xíinbalo'ob letio'obe' táan u xíinbalo'ob
Míis (barrer)
Presente habitual Presente actual
k míis to'one' táan k míis t otoch
ka míise'ex te'exe' táan a míise'ex ta wotoche'ex
ku míiso'ob letio'obe' táan u míiso'ob tu yotocho'ob
4. Hacer que los alumnos dialoguen entre ellos. Se puede usar la técnica del conocimiento. Pregunta Respuesta
o ¿Bix a k'àaba'?= ¿Cómo te llamas? o ¿Bix u k'àaba' a na'?=¿Cómo se llama tu mamá? o ¿Bix u k'aaba' a kìik?=¿Cómo se llama tu hermana? o ¿Bix u k'àaba' a suku'un?=¿Cómo se llama tu hermano mayor? o ¿Bix u k'aaba' a tàatah?=¿Cómo se llama tu papá? o ¿Bix u k'àaba' a wíits'in?=¿Cómo se llama tu hermano o hermana menor?
5. Conversen de dos en dos usando las siguientes preguntas y (respuestas).
. ¿Ba'ax ka bèetik =¿Qué haces? i. ¿Ba'ax ka wa'alik?=¿Qué dices?
ii. ¿Ba'ax yàan ta wotoch?=¿Qué hay en tu casa? iii. ¿Ba'ax ka hàantik ta wotoch?=¿Qué comes en tu casa?
Posibles respuestas:
iv. tin p'o', tin míis, tin hanal.= estoy lavando, estoy barriendo, estoy comiendo v. mix ba'al.= nada
vi. tin wotoche' yàan h mìis, peèk', kàax, lòol.= En mi casa hay gato, perro, gallina, flor
vii. kin hàantik kàax, bak'el wakax, bu'ul.= Como carne de gallina, de res, frijol
...Regresar... ...Contenido...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Modificación: 05/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 2
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
Lección No. 2 - Parte I
EJEMPLOS DE PRONOMBRES DEPENDIENTES
¿Ba'ax a wòohel a bèeteh?
1. In wòohel míis 2. A wòohel pàax 3. U yòohel k'àay 4. K òohel míis 5. K òohel meyah
6. U yòohelo'ob k'àay
DIÁLOGO
Pedro visita la casa de José para saber si asisten sus hijos a la escuela.
PEDRO - ¿Bix a bèel h José? JOSE - Tòoh in wòol, ¿Kux tèech? PEDRO - Beyxan tèen, tòoh in wóol. JOSE - Kux a tàatah yéetel a na', ¿bix u bèelo'ob? PEDRO - Letio'obe' tòoh yóolo'ob xan. José, ¿ku bin a pàalal xòok? JOSE - Chéen huntúul ku bini', le uláak' ka'atúulo' ma' tu bino'ob xòok. PEDRO - ¿Ba'axten ma' tan u bino'ob xòok? JOSE - Tumen k'abéet u yáantikeno'ob meyah. PEDRO - Ma'alob ka u yáantecho'ob, ba'ale' hach k'abéet u kaniko'ob xòok. JOSE - Ha'alil ka in túuchto'ob oknak k'ìine', beyo' ku meyaho'ob bul k'ìine', oknak k'ìin túune' ku bino'ob xòok. PEDRO - Ma'alob, túuchto'ob xòok.He' in wa'alik ti le ah ka'ansah, ka ts'a'abak u ts'albil hu'uno'obo'. JOSE - ¿Teche' Pedro ka láah túuchtik a pàalal xòok? PEDRO - Ku láah bino'ob, tak tèen kin bin, yéetel in watàan xòok. JOSE - He'elo' míin yàan in bin yéetel le pàalalo', yo'olal u kaniko'ob xòok. PEDRO - Ka xi'ike'ex, ti' kin in wile'ex tu nahil xòoke'. JOSE - Ma'alob he' k bine'. PEDRO - José, ¿bix u k'àaba' le pàalal ma'atech u bino'ob xòoko'? JOSE - U k'àaba'o'obe' Carlos yéetel Jorge.
PEDRO - ¿Kux a watàan, bix u k'àaba'? JOSE - Leti'e x Paula Noh. PEDRO - Ts'o'ok in ts'íibtik u k'àaba'o'ob, pa'atik in bin. JOSE - Hach Dyos bo'otik h Pedro, òok'in k ilikbah tu nahil xòok.
Vocabulario
Maya Español
a bèel tu camino
áak'ab noche
áantah ayudar, ayuda
ah ka'ansah maestro
atàan esposa
ba'ale' pero
ba'axten por qué
beh camino
beyo' así
bo'ol pagar, pago
bul k'ìin todo el día
ch'uhuk pak'áal naranja dulce
che' árbol, madera
chéen sólo
h kàanbah alumno
ha'alil solamente
hach muy
he'ebix así como
hunkúul numeral para árboles
árboles
hunp'éel numeral para cosas inanimadas
hunts'íit numeral para varas
huntúul numeral para seres vivos
íichan esposo
íits'in hermano menor
k'àay canto, cantar
k'abéet necesario
ka'ansah enseñar
ka'atúul 2 (numeral para seres vivos)
kex beyo' qué bueno, aunque sea así
kex aunque
kòol milpa
kux tèech y tú?
meyah trabajo, trabajar.
míin yàan creo que hay, creo que tendré
míis barrer, escoba
nahil xòok escuela
oknak kìin noche, anochecer
òohel saber
òon aguacate
pa'atik in bin ya me voy
pàal niño, niña
pàax música, tocar un instrumento musical
pak'áal naranja
su'uts' pak'áal naranja agria
tak hasta
tòoh in wóol estoy bien de salud
tumen porque, por
túun donde, entonces
uláak' otro
xèen ve, anda
yéetel y, con
...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 2
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
Lección No. 2 - Parte II
COLORES EN MAYA
bòonil ch'o'
cenizo
bòox
negro
ch'òoh
azul
k'áan k'an
amarillo
chak k'an
anaranjado
chak
rojo
chukwa
atabacado
sak
blanco
sam chak
rosado
sam k'an
amarillo bajo
sam ya'ax
verde bajo
sam chak
rosado
sam k'an
amarillo bajo
sam ya'ax
verde bajo
sam ch'òoh
azul bajo
Ejercicio - ¿Bix u bòonil le lòola? - Chak - ¿Kux le le'a' bix u bòonil? - Ya'ax - A'alten bix u bòonil a nòok'
...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Modificación: 05/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 2
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
Lección No. 2
EJERCICIOS
Nombre ___________________________________________________
Fecha ____________________________________________________
1. Escribe los pronombres independientes y los pronombres dependientes.
2. Escribe en maya las siguientes oraciones:
- ¿Cómo te llamas? - ¿Sabes leer? - ¿Van tus hijos a la escuela? - ¿Sólo uno va a la escuela? - Y los otros, ¿por qué no van a la escuela? - Porque me ayudan a trabajar en la milpa.
3. Traduce al español las siguientes oraciones:
- Tene' tin wáantik in tàatah meyah. - Teche' táan a hanal. - To'one' táan k pàax.
4. Hacer 5 preguntas y contestar en afirmativo usando los pronombres personales.
Ejemplo: -¿Ba'ax ka bèetik? -Tene' táan in míis.
5. Hacer 5 oraciones negativas.
Ejemplo:
Ejemplo: -¿Ba'ax ka bèetik? -Tene' táan in míis.
5. Hacer 5 oraciones negativas.
Ejemplo: Tene' ma' tin bin xòok.
6. Describe en maya cómo es tu casa.
7. Técnicas para la pronunciación. Comente con su compañero la composición anterior, luego repita cada uno la descripción que hizo su compañero.
8. Contesta en maya las siguientes preguntas:
i. ¿Ba'ax a wòohel a bèeteh? ii. ¿Tu'ux ka bin?
iii. ¿Ba'ax ka hàantik? iv. ¿Ba'ax ka wuk'ik? v. ¿Ba'ax ka bèetik?
vi. ¿Ba'ax ka wilik? vii. ¿Yàan wa a pàalal?
viii. ¿Haytúul a pàalal yàan? ix. ¿Hayp'éel wàah ka hàantik sáansamal? x. ¿Haykúul nikte' yàan ta wotoch?
xi. ¿Hayts'íit kib a k'áatih? xii. ¿Haykúuch si' yàan ta wotoch?
9. Traduce al español las siguientes oraciones:
i. U k'àaba' in na'e' xLúuisa. ii. In wíitsine' ma' tóoh yóoli'.
iii. A kìike' táan u yilik huntúul ch'íich'. iv. Teche' ka wuk'ik chukwa'. v. XTéeresa'e' ma' tu meyah.
...Regresar... ...Contenido... ...Respuestas...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Modificación: 5/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 2
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
Lección No. 2
RESPUESTAS
Nombre ___________________________________________________
Fecha ____________________________________________________
1. Escribe en maya los pronombres personales y los pronombres dependientes: Pronombres personales
1. tèen 2. tèech 3. leti' 4. to'on 5. te'ex 6. letio'ob
1. tèen 2. tèech 3. leti' 4. to'on 5. te'ex 6. letio'ob
Pronombres dependientes
7. in 8. a 9. u 10. k 11. a' 12. e'ex 13. u o'ob
2. Escribe en maya las siguientes oraciones:
a. ¿Bix a k'àaba'? b. ¿A wòohel xòok? c. ¿Ku bin a pàalal xòok? d. ¿Chéen huntúul ku bini'? e. Kux le uláak'o'obo'¿ba'axten ma' tu bino'ob' tu nahil xòok? f. ¿Tumen ku yáantikeno'ob mayah ich kòol?
3. Traduce al español las siguientes oraciones
. Yo estoy ayudando a mi padre a trabajar a. Tú estás comiendo b. Nosotros estamos ejecutando una pieza musical
4. Hacer 5 preguntas y contestar en afirmativo usando los pronombres personales. Respuesta
1. ¿Ba'ax ka bèetik? ¿Qué haces? ¿Tene' táan in míis? Estoy barriendo 2. ¿Ba'ax ka hàantik? ¿Qué estás comiendo?
¿Tene' táan in míis? Estoy barriendo 2. ¿Ba'ax ka hàantik? ¿Qué estás comiendo? Táan in hàantik wàah Yo estoy comiendo pan 3. ¿Tu'ux ka bin? ¿Dónde vas? Tene' taán in bin xòok Me voy a la escuela 4. ¿Bix a bèel? ¿Cómo estás? Tòoh in wóol Estoy bien
5. Hacer 5 oraciones negativas
0. Tene' ma' tin bin xòok No voy a la escuela
1. Tene' ma' tin míis No barro
2. Ma' tin hanal No como
3. Ma' tin bin mixtu'ux No iré a ningún lugar
4. Ma' táan in hàantik wàah Yo no estoy comiendo pan
6. Describe en maya como es tu casa In wotoche' nohoch hach hats'uts, u bòonile' chak yéetel sam. 8. Contesta en maya las siguientes preguntas
8. Contesta en maya las siguientes preguntas 0. ¿Qué sabes hacer?
In wòohel xòok
1. ¿A dónde vas? Tin bin tin wotoch
2. ¿Qué comes? Tin hàantik bu'ul
3. ¿Qué haces? Tin wuk'ik ha'
4. ¿Qué ves? Tin wilik ch'íich
5. ¿Tienes hijos? Yàan
6. ¿Cuántos hijos tienes? Ka'atúul
7. ¿Cuántas tortillas comes? Óokp'éel
8. ¿Cuántas matas de flores hay en tu casa? Ya'ab
9. ¿Cuántas velas quieres? Ka'ats'íit
10. ¿Cuántos tercios de leña hay en tu casa? Hunkúuch
9. Traduce al español las siguientes oraciones
1. El nombre de mi mamá es Luisa 2. Mi hermano menor no está bien 3. Tu hermana está viendo un pájaro 4. Tú bebes chocolate 5. Teresa no sabe trabajar
...Regresar... ...Contenido...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Modificación: 05/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 3
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
Lección No. 3 - Parte I
Pronombres personales tópico é
Singular Singular
tèen tene'
tèech teche'
leti' leti'e'
tèen tene'
tèech teche'
leti' leti'e'
Plural Plural
to'on to'o ne'
te'ex te'exe'
letio'ob letio'obe'
Ejemplos
i. Tene', wèenen ma' tin wu 'uyah le k'àayo' ii. Teche' hàanech yiknal a kìik
iii. X Ròosa'e', lúub tu k'àan iv. Letio'obe', tu bino'ob yiknal ts'akyah. v. Te'exe' ts'o'ok a hanale'ex
vi. H Juàane', bin cha'an
DIÁLOGO
Carlos y Jorge platican sobre el trabajo. Carlos ¿Ba'ax ka bèetik Jorge? Jorge - Tene' táan in chùuy, kux tèech, ¿ba'ax meyahil ka bèetik? Carlos -Tene' táan in kanik chuy xanab Jorge - A kìike' ts'o'ok u kanik wak' k'áan Carlos - Bèey leti'e' ts'o'ok u kanik Jorge - In suku'uno'obe' ts'o'ok u kaniko'ob kòol yéetel xot kih. Carlos - ¿U yòohelo'ob u meyahil k'áax? Jorge
- U yòohelo'ob, tene' ma' in wòoheli'. Carlos - Tene' uts tin wich in bin k'àax, ba'ale' ma' u k'áat in tàata'i'.
...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 3
Viernes 27 de Febrero de 2003
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
Lección No. 3 - Parte I
Verbos transitivos e intransitivos
Verbos transitivos Ejemplos de verbos transitivos con objeto expresado:
Ejemplos de verbos transitivos con objeto expresado:
Táan in hàantik bak' Táan in p'o'ik in nòok' Táan a wèensik a wíits'in
Verbos intransitivos Los verbos intransitivos no presuponen un objeto Ejemplos:
Táan in hanal Táan in wenel Táan in ts'íib Yaan in bin Ko'ox uk'ul Táan k kòol
Los verbos intransitivos se forman con el sufijo ik
que se le añade a la raíz del verbo Intransitivos
Táan in hanal meyah bis a'al báaxal ts'ah chùuy pàax sùut koonol náay chital tàas ts'òon ch'a'a míis màan máan t'àan kan k'àay p'o' ts'o'ok ts'íib xòok bèet áantal
Estoy comiendo trabajar llevar decir jugar dar costurar tocar regresar vender soñar acostar traer cazar coger barrer comprar pasar hablar aprender cantar lavar terminar escribir leer hacer ayudar
Transitivo Kin hàantik bak' kin meyatik kin bisik kin wa'alik kin báaxtik kin ts'áaik kin chuyik kin paxik kin sutik kin konik kin naytik kin chikunsik kin tàasik kin ts'onik kin ch'aik kin míistik Kin manik kin máansik kin t'anik kin kanik kin k'ayik kin p'o'ik kin ts'o'sik kin ts'íibtik kin xokik kin bèetik kin wáantik
carne trabajo llevo digo juego doy costuro toco regreso vendo sueño acuesto traigo cazo cojo barro compro paso hablo aprendo canto lavo termino escribo leo hago ayudo espero
Voz Pasiva ku hàanta'al ku meyahta'al ku bisa'al ku ya'ala'al ku báaxta'al ku ts'a'abal ku chu'uyul ku pa'axal ku su'utul ku ko'onol ku náayta'al ku chukunsa'al ku tàasa'al ku ts'o'onol ku ch'a'abal ku míista'al ku ma'anal ku máansa'al ku t'a'anal ku ka'anal ku k'a'ayal ku p'o'obol ku ts'o'oksa'al ku ts'íibta'al ku xo'okol ku beeta'al ku yáanta'al ku páa'ta'al
se come se trabaja se lleva se dice se juega se da se costura se toca se regresa se vende se sueña se acuesta se trae se caza se coge se barre se compra se pasa se habla se aprende se canta se lava se termina se escribe se lee se hace se ayuda se espera
kan k'àay p'o' ts'o'ok ts'íib xòok bèet áantal páa'tal bo'ol wak' xòot hóok'ol p'áatal il tùukul kàahal okol hèentàant k'uchul níikik xu'ulul payalchi' na'at áalkab wéekel e'es éemel ka'asah lùuk' chàak wenel bòok' lúubul t'òox hùuch' u'uy k'òos tak' chi'ibal che'e
aprender cantar lavar terminar escribir leer hacer ayudar esperar pagar reventar cortar salir dejar ver pensar empezar entrar atropellar llegar suspender finalizar rezar entender correr derramar mostrar bajar enseñar tragar sancochar dormir batir caer repartir moler oir cortar pegar morder reir
kin kanik kin k'ayik kin p'o'ik kin ts'o'sik kin ts'íibtik kin xokik kin bèetik kin wáantik kin páa'tik kin bo'otik kin wak'ik kin xotik kin hóok'sik kin p'atik kin tukultik kin kàahsik kin woksik kin héentaatik kin k'usik kin níiksik kin xu'ulsik kin payalchi'itik kin na'atik kin wáalkabtik kin wekik kin we'esik kin wéesik kin ka'ansik kin luk'ik kin chakik kin wèensik kin bok'ik kin lúubsik kin t'oxik kin huch'ik kin wu'uyik kin k'osik kin tak'ik kin chi'ik kin che'etik
canto lavo termino escribo leo hago ayudo espero pago reviento corto saco dejo pienso empiezo introduzco atropello llego suspendo finalizo rezo entiendo corro derramo muestro bajo enseño trago salcocho adormezco bato tumbo reparto muelo oigo corto pego muerdo rio
ku k'a'ayal ku p'o'obol ku ts'o'oksa'al ku ts'íibta'al ku xo'okol ku beeta'al ku yáanta'al ku páa'ta'al ku bo'otal ku wa'ak'al ku xo'otol ku hóok'sa'al ku p'a'atal ku yila'al ku tukulta'al ku kàahsa'al ku yoksa'al ku héentaanta'al ku k'usa'al ku níiksa'al ku xu'usa'al ku payalchi'ita'al ku na'ata'al ku yáalkabta'al ku we'ekel ku ye'esa'al ku yéemsa'ale ku ka'ansa'al ku lu'uk'ul ku cha'akal ku wèensa'al ku bo'ok'ol ku lúubsa'al ku t'o'oxol ku hu'uch'ul ku yu'uba'al ku k'o'osol ku ta'ak'al ku chi'ibil ku che'eta'al
se canta se lava se termina se escribe se lee se hace se ayuda se espera se paga se revienta se corta se saca se deja se ve se piensa se empieza se introduce se atropella se llega se suspende se finaliza se reza se entiende se corre se derrama se muestra se baja se enseña se traga se salcocha se adormece se bate se tumba se reparte se muele se oye se corta se pega se muerde se ríe
...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Modificación: 5/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 3
Viernes 27 de Febrero de 2003
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
TSIKBAL
LOLA - ¿Ba'ax ka bèetik h Luis?
LUIS - Táan in bèetik hunp'éel mayek utia'al in hanal
LOLA - ¿Ba'ax ka beetik? Ma' tin wu'uyahi'
LUIS - Tin bèetik hunp'éel mayek
LOLA - ¿Ba'ax tia'al?
LUIS - Utia'al in hanal
LOLA - ¿Tu'ux ta manah u che'i'?
LUIS - Yiknal in suku'un h Pedro
LOLA - Hach hats'uts, tumen pìim u che'ei. ¿Láayli' wa táan u meyata'al a na' tumen in kìike'?
LUIS - Láayli'e'
LOLA - Ts'o'ok u yúuchtal ho'op'ok u meyatik a na'
LUIS - Ts'o'oki'. ¿Kux tèech tu'ux ka bin?
LOLA - Tin bisik le pàal xòoko'
LUIS - ¿Ba'axten ka bisik?
LOLA - Tumen sahak bin chéen tu hùunal
MARIA- ¿Máax ku bisa'al xòok h Luis?
LUIS - Chàan h Pedro ku bisa'al tumen u na', tumen sahak bin chéen tu huunal
LOLA - María, ¿ba'ax ku bèetik x Ines?
MARIA- Táan u huch'ik túumben ixi'im
LOLA - ¿Ba'ax tia'al?
MARIA- Utia'al sa' yéetel iswàah
LOLA - ¿Láayli wa ku sèen ha'ats'al a na' tumen a ka'a yùume'?
MARIA- Láayli' ku sèen ha'ats'ale'
LOLA - Kexi' ka xu'uluk u sèen máansik óotsilile'
MARIA- Kexi'e', tumen ts'o'ok u séen k'oha'antal
LOLA - Ma'alob x María páa'tik in bisik le pàal te' xòoko', wa ma' tu k'uchul tu tsíitsile' ma' tu cha'abal u yokol xòok.
LECTURA
XOOK
Tu k'ìin in bin k'íiwik hmàane', kin láah manik tuláakal ba'alo'ob
k'abéet ten ti' hunp'éel p'is k'ìin.
Kin manik hunchúuch lòol, k'úum, p'àak, òon, ìis, bu'ul,
su'uts' pak'áal, bak', bàak yéetel pùut.
Beyo' mina'an in hóok'ol sáansamal hmàan, ma'alob in ki' chitàal
tin k'àan le ken ts'o'okok in meyah.
...Regresar... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Modificación: 5/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 3
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
Lección No. 3 - Parte I
Vocabulario
Maya Español
ah chùuy sastre
ba'al, ba'alo'ob cosa, cosas
bèet hacer
bèetik haces
chitàal acostarse
chùuy costurar
hàats' azotes
hóok'ol salir
hunchúuch un atado, un ramo
hunp'éel uno, una, numeral
hùuch' moler
ich ojo, fruto
hunchúuch un atado, un ramo
hunp'éel uno, una, numeral
hùuch' moler
ich ojo, fruto
ichil dentro
íis camote
ixi'im maíz
k'áax monte
k'abéet necesario
k'íiwik plaza, mercado
k'oha'an enfermo
k'úum calabaza
ka que
ka'ayùum padrasto
kanik aprendiendo
kih henequén
kìik hermana mayor
láah todo
le kéen cuando
máan pasar
meyah trabajo, trabajar
mina'an no hay
òohel saber
óon aguacate
óotsil pobre, pobreza
p'ìis k'ìin semana
p'ìis medida, medición, límite
pak'áal naranja
pùut papaya
sàahkil miedo, temor
su'uts' agrio
tan in estoy
ts'o'ok terminar, acabar
tuláakal todos, todas
túumben nuevo
túun entonces
uts bueno
wak' reventar, estallar, urdir
xi'ik ir, vaya
xòot cortar
xùul fin
...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Modificación: 5/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 3
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
EJERCICIOS
I.- Traduce al maya las siguientes oraciones
1.- Mis hermanos trabajan todos los días
2.- Yo sé costurar, puedo costurar tu ropa
3.- Juan ¿sabe leer tu papá?
4.- No, él no sabe leer
5.- Mi mamá ya aprendió a leer
II.- Traduce al español las siguientes oraciones
1.- ¿Ba'ax ta manah k'íiwik?
2.- Tin manah in p'óok
3.- ¿Kux tèech ba'ax tàalech a maneh?
4.- Tane' tàalen in man míis yéetel bu'ul
5.- Bèey xan in kìik tu manah hunp'éel pùut yéetel ka'ap'éel ìis.
III.- Escribe una composición usando los siguientes verbos:
III.- Escribe una composición usando los siguientes verbos:
lúubul, hóok'ol y bis
IV.- Traduce al español el siguiente párrafo
In wíits'ine' bisa'ab yiknal ts'akyah tumen lúub tu k'áan. In wóotsil íits'ine' tu pa'ah u póol, sèen hóok' u k'i'ik'el.
V.- Hacer otro párrafo como el anterior cambiando el sujeto y usar otras partes del cuerpo.
Sujetos Partes del cuerpo
tàatah ni'
na' ich
suku'un k'ab
íichan òok
..... chi'
...Regresar... ...Contenido... ...Respuestas...
E-mail:Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 3
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
Lección No. 3
RESPUESTAS
Nombre ___________________________________________________
Fecha ____________________________________________________
I.- Traduce al maya las siguientes oraciones
1.- Mis hermanos trabajan todos los días In suku'uno'obe' ku meyaho'ob sáansamal
2.- Yo sé costurar, puedo costurar tu ropa In woohel chùuy, he u paahtal in chuyik a nòok'e'
3.-Juan ¿sabe leer tu papá? Juan, ¿u yòohel xòok a tàatah?
4.- No, él no sabe leer Ma', leti'e' ma' yòohel xòoki'
5.- Mi mamá ya aprendió a leer In na'e' ts'o'ok u kanik xòok
II.- Traduce al español las siguientes oraciones
1.- ¿Ba'ax ta manah k'íiwik? ¿Qué compraste en el mercado o plaza?
II.- Traduce al español las siguientes oraciones
1.- ¿Ba'ax ta manah k'íiwik? ¿Qué compraste en el mercado o plaza?
2.- Tin manah in p'óok Compré mi sombrero
3.- ¿Kux tèech ba'ax tàalech a maneh? ¿Y tú qué veniste a comprar?
4.- Tene' tàalen in man míis yéetel bu'ul Yo vine a comprar escoba y frijol
5.- Bèey xan in kìik tu manah hunp'éel pùut yéetel ka'ap'éel ìis. También mi hermana compró una papaya y dos camotes
III- Escribe una composición usando los siguientes verbos:
Lúubul=caer
Hóok'ol=salir
Bis=llevar
IV.- Traduce al español el siguiente párrafo
In wíits'ine' bisa'ab yiknal ts'akyah tumen lúub tu k'áan. In wóotsil íits'ine' tu pa'ah u póol, sèen hóok' u k'i'ik'el.
A mi pobre hermano menor lo llevaron al médico porque se cayó de su hamaca. Mi pobre hermano se rompió la cabeza, le salió mucha sangre.
V.- Hacer otro párrafo como el anterior cambiando el sujeto y usar otras partes del cuerpo.
Sujetos Partes del cuerpo
tàatah papá
ni' naríz
na' mamá
ich ojo
mamá ojo
suku'un hermano mayor
k'ab mano
íichan esposo
òok pie
......
.......... chi' boca
...Regresar... ...Contenido...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Modificación: 05/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
maya
NIVEL PRINCIPIANTES
Parte I
PRETÉRITO
El pretérito de los verbos intransitivos se forman de la siguiente manera: Infinitivo del verbo más la partícula nah la terminación de pronombres en, ech, i, o'on, e'ex, o'ob.
Ejemplos:
SINGULAR ESPAÑOL
meyahnahen trabajé
meyahnahech trabajaste
meyahnahi trabajó
PLURAL ESPAÑOL
meyahnaho'on trabajamos
meyahnahe'ex trabajasteis
meyahnaho'ob trabajaron
Los verbos hanal, wenel, hóok'ol, okol, káahal, k'uchul, lúubul, chi'ibal, forman el pretérito de la siguiente manera:
SINGULAR PLURAL
hanen hano'on
hanech hane'ex
hani hano'ob
El verbo a'al, sólo se puede conjugar en la tercera persona
A'ala'abi Los verbos bis, tàas, cha'a, xu'ulul, se conjugan como el siguiente ejemplo: bisa'aben(3).
Los verbos bis, tàas, cha'a, xu'ulul, se conjugan como el siguiente ejemplo: bisa'aben(3).
FUTURO
El futuro de los verbos intransitivos se forman de la siguiente manera: Se antepone la partícula bíin al pretérito de los verbos más el sufijo ken
SINGULAR ESPAÑOL
bíin meyahnahken trabajaré
bíin meyahnahkech trabajarás
bíin meyahnak trabajará
PLURAL ESPAÑOL
bíin meyahnahko'on trabajaremos
bíin meyahnahke'ex trabajareis
bíin meyahnahko'ob trabajarán
...Regresar... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México 2004
Modificación: 05/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
Lección No. 4 - Parte I
Conjugación de verbos transitivos en el presente actual
Presente actual hantik.
SINGULAR ESPAÑOL
tin hantik t hantik
ta hantik ta hantike'ex
tu hantik tu hantiko'ob
Presente actual meyahtik.
SINGULAR ESPAÑOL
tin meyahtik t meyahtik
ta meyahtik ta meyahtike'ex
tu meyahtik tu meyahtiko'ob
FUTURO PARA VERBOS TRANSITIVOS
El futuro de los verbos transitivos se forman de la siguiente manera:
Se antepone la partícula bíin más los pronombres dependientes, más la raíz de los verbos transitivos, más el sufijo eh.
SINGULAR PLURAL
El futuro de los verbos transitivos se forman de la siguiente manera:
Se antepone la partícula bíin más los pronombres dependientes, más la raíz de los verbos transitivos, más el sufijo eh.
SINGULAR PLURAL
bíin in hàanteh bíin k hàanteh
bíin a hàanteh bíin a hàante'ex
bíin a hàanteh bíin u hàanto'ob
Verbo meyah
PLURAL ESPAÑOL
bíin in meyahteh bíin k meyahteh
bíin a meyahteh bíin a meyahte'ex
bíin u meyahteh bíin u meyahto'ob
...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
Lección No. 4 - Parte I
DIÁLOGO
El maestro dialoga con sus alumnos sobre las actividades que realizaron en el fin de semana.
AH KA'ANSAH -¿Ba'ax ta bèetah ti' le p'is k'ìin máano' Juan? H JUÀAN - P'áahten in wáant in na', bul k'ìin míisnahen, tin lah míistah in wotoch yéetel u pàach nah. AH KA'ANSAH -¿Chéen lehàah ta bèetaho'? H JUÀAN -Ma', chúumuk k'ìin le ka'ah ts'o'ok in míise', ka tin k'áatah in hanal. AH KA'ANSAH -¿Ba'ax ta hantah? H JUÀAN -Bu'ul, k'utbil ìik yéetel chokoh wàah AH KA'ANSAH -¿Kux tèech x-Rosa, ba'ax ta bèetah ti' le p'is k'ìin máano'? ROSA -Tene' tin p'o'ah u nòok' in wíitsino'ob, pak'achnahen xan, tumen k'oha'an in na'. AH KA'ANSAH -¿Ba'ax k'oha'anil yàan ti a na'? ROSA -Chéen k'oha'an ti chàanpal, hump'éel k'ìin síihik in wíits'in. AH KA'ANSAH -¿Ba'ax le a chàan íits'ino'? ROSA -Chàan xi'ipal
ROSA -Chéen k'oha'an ti chàanpal, hump'éel k'ìin síihik in wíits'in. AH KA'ANSAH -¿Ba'ax le a chàan íits'ino'? ROSA -Chàan xi'ipal
...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Modificación: 5/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
LECTURA
X-IHYEENE XOOK
Chilam Balam
Ko'one'ex xokik u tsikbalil uk', k'oxol yéetel ch'ik. Hump'éel k'ìine' tu yilahubao'ob ti' hump'éel xla' nah, ka tu ya'alah bey uk' ti k'oxol yéetel ch'ike':
-"Te'exe', ma' táan a kuxtale'ex he'ebix in kuxtale'. Tene' tu pòol máak wa tu kukut ba'alche' kin wuk'ik k'i'ik', óotsil k'oxole' ti' lùuk' ku síihil, chéen xik'nal yéetel k'àay ku bèetik. Ch'ike' chéen síit' ku bèetik".
-"Mak a chi' uk', to'on xane' k oksik k'oha'anil ti' kàaho'ob. K bèetik u kíimil máako'ob, ma' chéen tèech ka bèetik le ka k'àaso', tak to'on xan".
PREGUNTAS
Ko'ox ilik ba'ax t kanah ti u tsikbalil uk', k'oxol yéetel ch'ik
1.- ¿Máaxo'ob tsikbalnaho'ob ti' xla' nah? ¿Quienes conversaron en una casa vieja?
2.- ¿Ba'ax tu ya'alah uk'? ¿Qué dijo el piojo?
3.- ¿Tu'ux ku kuxtal uk'? ¿Dónde vive el piojo?
4.- ¿Ba'ax ku yuk'ik uk'? ¿Qué bebe el piojo?
5.- ¿Tu'ux ku síihil k'oxol? ¿Dónde nace el mosquito?
¿Dónde nace el mosquito?
6.- ¿Ba'ax ku bèetik ch'ik? ¿Qué hace la pulga?
7.- ¿Máaxo'ob oksik k'oha'anil ti' kàah? ¿Quiénes introducen enfermedades en los pueblos?
8.- ¿Ba'ax ku bèetik k'oxol? ¿Qué hace el mosquito?
9.- ¿Máaxo'ob bèetik k'àas ti' le máako'obo'? ¿Quiénes hacen mal a las personas?
10.- ¿Ba'ax kìinsik le máako'obo'? ¿Qué mata a las personas?
...Regresar... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Modificación: 5/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
Vocabulario
Maya Español
a'al decir
ba'alche' animal
báalche' bebida ceremonial, como el tepache.
ch'ik pulga
cha'an gustar, fiesta
chéen lehàah sólo eso
chúumuk k'ìin medio día
he'ebix como
il ver
k'àas feo, mal, maldad
k'áat pedir
k'oha'an enfermo
k'oha'anil enfermedad
k'oxol mosco, mosquito
k'ut tamular
k'oha'an enfermo
k'oha'anil enfermedad
k'oxol mosco, mosquito
k'ut tamular
kàah pueblo
ko'ox vamos
kukut cuerpo
kuxtal vivir, establecerse en un lugar
láah todo
lùuk' lodo, tragar
máan pasar
mak a chi' cállate
meyah trabajo, trabajar
nòok' ropa
oksah introducir
óotsil pobre
óotsilil pobreza
p'áatal permanecer
p'is k'ìin semana
pàach detrás
pak'ach tortear
síih nacer
tak hasta
tsikbalil cuento
uk' piojo, beber
wíinklal cuerpo
xi'ipal niño, muchacho
xik'nal volar
xla' viejo
...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Modificación: 5/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
LECTURA
XOOK CHA'A' CHÁAK
Ti' le winala' ku bèeta'al ch'a'a cháak tu kàahil màayao'ob. Le ch'a'a cháako' ku bèeta'al utia'al u k'áata'al ha', yóolal u yantal nal. -¿Bix u bèeta'al le ch'a'a cháako'? Yáax táanil ku yantal u p'ùuhih utia'al u ts'o'onol kéeh. U bak'el le kéeho' ku píibta'al, tu k'ìinil le cha'a cháako' ku cha'akal yéetel u bak'el kàax. Le hanalo' xiibo'ob bèetik, mix huntúul ko'olel ku bin utia'al u bèet le hanalo'. Tu ts'òok u k'ìinile ku bèeta'al le hanalo', ken ya'al chúumuk k'ìine', ts'o'ok u tahal tuláakal le bak'o', tu k'àabe' ku ts'a'abal bok'bil sakàan yo'olal u tat-tal. U k'àaba'e' k'óol. Ku bèeta'al xan u nukuch wàahi u k'àaba'e noh wàah. Tu ts'ue ku ts'a'abal muxbil sikil. Le ken tahak tuláakal le k'óol yéetel le píibo' ku ts'a'abal ti' le hmèeno' utia'al u ts'ah yóok'ol le ka'anche'o'. Chéen p'el u ts'okol u ts'a'abal tuláakal yóok'ol le ka'anche'o' káahal u payalchi' yùum hmèen. Ku t'anik u yùumil yìik'al u kanti'its ka'an. Nohol ìik' Xaman ìik' Lak'in ìik' Chik'in ìik' Beyxan ku t'anik tuláakal yumtsilo'ob, yùum tùun, u yùumil k'áax yéetel tuláakal u ko'olebìilil u kanti'its ka'an. Ku t'anik xan tuláakal ts'ono'oto'ob. Ka'alikil táan u payalchi' le hmèeno', kantúul mehen xi'ipalàal mot'okbalo'ob yáanal le ka'anche'o tu k'àayo'ob bey mùuche', uláak' u mùuch'e' tu k'àayo'ob bey bàache', ba'ale' letio'obe' ti yano'ob tu k'ab che'e. Hunmúuch' xìibo'obe' u nat'maho'ob tsíimin che' tu máan yáalkabo'ob' ichil tuláakal le máako'obo' tu bèetik u yùum cháakilo'ob, u meyaho'obe' u wéek ha'atiko'ob tuláakal máak biha'an te ch'a'a cháako'. Ku ts'o'okol u payalchi' yùum hmèene', ku yéensik le hanalo' utia'al t'oxbih ti' tuláakal máak.
Hunmúuch' xìibo'obe' u nat'maho'ob tsíimin che' tu máan yáalkabo'ob' ichil tuláakal le máako'obo' tu bèetik u yùum cháakilo'ob, u meyaho'obe' u wéek ha'atiko'ob tuláakal máak biha'an te ch'a'a cháako'. Ku ts'o'okol u payalchi' yùum hmèene', ku yéensik le hanalo' utia'al t'oxbih ti' tuláakal máak. Yàan k'ìine' chéen p'el u ts'o'okol le ch'a'a cháako ku tàal k'a'ank'an cháak.
...Regresar... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 1999
Modificación: 5/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
TUUMBEN T'AANO'OB
Maya Español
áalkab correr
bàach chachalaca
bòok' batir
cha'a' cháak ceremonia agrícola
chik'ìin poniente
chúuh calabazo
ha'ach' aguado
ha'ats' limpiar pozo
hàats' azote
hmèen sacerdote maya (chaman)
ìik' viento
is wàah tortilla de maíz nuevo
ixi'im maíz
k'a'an fuerte
k'àab jugo de cualquier fruto o caldo de comida
k'ab che' rama de árbol
k'óol comida espesa como atole (pebre)
ka'ayum padrastro
kanti'its ka'an cuatro puntos cardinales
kexi'e ojalá
lak'ìin oriente
láyli' siempre
mot'okbal estar en cuclillas
kexi'e ojalá
lak'ìin oriente
láyli' siempre
mot'okbal estar en cuclillas
mùuch rana
múuch' grupo, reunión
mùux moler, triturar
muxbil sikil pepita molida
nat' montar
noh wàah torta del cha'acháak compuesta de 13 capas.
nohol sur
píib horno para cocer la carne debajo de la tierra.
sahak miedo, miedoso, temeroso
sakàan masa
sikil pepita
táanil enfrente
tahal cocimiento, cocerse
tat espeso
ts'u' interior
tsíimin che' caballo de madera
tsíitsil hora
tu'ubul olvidarse, olvido
úuch hace tiempo
xamàan norte
yáax primero
yóok'ol sobre, encima
yùumil k'áax dueño del monte
...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Modificación: 5/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
Parte II
PREGUNTAS
Ko'ox ilik ba'ax ta kane'ex
1.- ¿Ba'ax ku bèetik hmàayao'ob ti le winala'?
2.- ¿Ba'axten ku bèeta'al ch'a'a cháak?
3.- ¿Ba'ax ku bèeta'al yáax táanil?
4.- ¿Ba'ax tia'al u bak'el le kéeho'?
5.- ¿Ba'ax uláak' ku cha'akal ichil le kéeho'?
6.- ¿Bix u k'àaba' le hanal ku bèeta'al yéetel u k'àab le kàaxo'?
7.- ¿Ba'ax ku ts'a'abal tu ts'u' le noh wàaho'?
8.- ¿Máaxti' ku k'u'ubul le hanalo'?
9.- ¿Ba'ax ku bèetik le hmèen yéetel le hanalo'?
10.- ¿Máax ku payalchi'?
11.- ¿Máaxo'ob ku t'a'anal tumen yùum hmèen?
12.- ¿Máaxo'ob mot'okbal yáanal ka'anche'?
13.- ¿Ba'ax ku bèetik le mehen pàalalo'?
14.- ¿Kux le yano'ob tu k'ab che'o'ob ba'ax ku bèetiko'ob?
15.- ¿Kux le xìibo'obo' ba'ax ku bèetiko'ob?
16.- ¿Ba'ax u nat'maho'ob?
17.-¿Tu'ux ku bisiko'ob le ha' utial'al u wéekha'atiko'ob máako'obo'?
18.- ¿Ba'ax ku bèetik yùum hmèen?
19.- ¿Ba'ax tia'al ku yéensik le hanalo'?
20.- ¿Yàan k'ìin ken ts'o'okok le ch'a'a cháako', ba'ax ku tàal?
...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Modificación: 5/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
EJERCICIOS
I.- Traduce al español las siguientes oraciones
1.- Yah in pòol tumen tin k'olah
2.- ¿Tu'ux tech yah?
3.- ¿Ba'ax úuchtech?
4.- Káach in wòok uchak in lúubul
5.- Ts'akyah, ¿ba'ax k'ìin ken xíimbalnaken?
II.- Traduce al maya las siguientes oraciones
1.- Me caí dentro del lodo
2.- María tortea todos los días
3.- El maestro conversa con sus alumnos
4.- Mi mamá está torteando, porque vamos a comer
5.- Jorge compró sus zapatos
III.- Hacer un pequeño diálogo sobre algo que te haya sucedido en la escuela
IV.- Traduce al maya las siguientes oraciones
1.- Mi papá llevó una gallina para el cha'a' cháak
2.- El Hmèen es originario de Sotuta
3.- Mataron 5 venados para el ch'a'a cháak
4.- Roger cantó como rana
5.- Me gusta oír el canto de la chachalaca
6.- Ayer fui a deshierbar dentro de mi milpa y pesqué dos codornices
7.- María compró sus zapatos para la fiesta
8.- Hoy trabajé muchísimo, me siento muy cansado(a)
9.- Si no cuidas a tu hermanito, no compró tus zapatos
10.- Juan está enfermo, tiene mucha calentura
V.- Redacta una pequeña composición, tema o paseo en el zoológico
...Regresar... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Modificación: 5/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
maya
NIVEL PRINCIPIANTES
VI.- Conjuga los siguientes verbos transitivos. Presente habitual y presente actual: Hantik, meyatik, chuyik y konik
Presente habitual
Presente actual
Kin hantik kàax Tene' táan in hantik u bak'el kàax
VII.- Conjugar los verbos anteriores en el pretérito usando todos los pronombres personales y los adjetivos posesivos.
- Tene' tin hàantah u bak'el kàax - Tene' tin meyatah a na' - Tene' tin chuyah in nòok' - Tene' tin konah in k'éek'en
VIII.- Conjuga los siguientes verbos intransitivos en el presente habitual, presente actual y en pretérito. Verbos: hanal, meyah, kòonol, chùuy y ts'àak. Ejemplo:
Presente habitual
Presente actual Pretérito
Kin hanal tene' tin hanal
hanen hanech hano'on hane'ex hano'ob
El pretérito de los verbos transitivos se forma de la siguiente manera: El pronombre personal + el pronombre dependiente + la raíz del verbo y la terminación ah.
Ejemplos:
- Tene' tin k'ayah hunp'eél túmben k'àay. - Teche' ta k'ayah hump'éel túumben k'àay. - Leti'e' tu k'ayah hump'éel túumben k'àay . - To'one' t k'ayah humpéel túumben k'àay. - Te'exe' ta k'ayahe'ex hump'éel túumben k'àay. - Letio'obe' tu k'ayaho'ob hump'éel túumben k'àay.
...Regresar... ...Contenido...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Modificación: 5/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
PRINCIPIANTES
Parte I
ADJETIVOS DETERMINATIVOS
Los adjetivos determinativos no indican cualidad del nombre maya, sino que dan idea de posesión, muestran de quién se habla y dan idea de número. Estos adjetivos son denominados también posesivos, demostrativos y numerales.
Los adjetivos en maya son:
SINGULAR PLURAL
in --- mi, mío, mía k nuestro, nuestra
a --- tuyo, tuya a (e'ex) tuyos, tuyas
u --- suyo, suya u (o'ob) suyos, suyas.
Todo adjetivo posesivo va junto a un nombre
SINGULAR PLURAL in pòol mi cabeza in píix mi rodilla a wich tu ojo u yòok su pie k k'ab nuestras manos a kàale'ex nuestras gargantas u puksi'ik'alo'ob sus corazones
También se pueden formar con la partícula tia'al, cuando se hace una pregunta, o se quiere saber de quién es tal cosa, no se puede contestar únicamente con in, a, u etc., sino
que siempre se contesta con la partícula de posesión tia'al.
Ejemplos:
- ¿Máax tia'al le p'óoka'? ¿De quién es este sombrero?
- ¿Máax tia'al le p'óoka'? ¿De quién es este sombrero?
- Intia'al Es mío
- ¿Atia'al le wàaha'? ¿Es tuyo este pan?
- ¿Atia'al wa le lùucha'? ¿Es tuya esta jícara?
- Ma' intia'ali', utia'al XRosa No es mía, es de Rosa
...Regresar... ...Siguiente...
E-mail:Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
narrativa mayistas área maya
NIVEL PRINCIPIANTES
Parte I
DIÁLOGO
María y Rosa conversan sobre sus pertenencias
ROSA -¿Máax tia'al le su'ukil naha'? MARIA - Intia'al, le uláak'o' ma' intia'ali, utia'al in kìik. ROSA - ¿Kux le naho'ob yàan náacho', máax tia'alo'ob? MARIA - Lelo'obo' utia'alo'ob in wíits'in. ¿Kux a wotoch x Rosa bixi', su'ukil nah, wa pak'il nah? ROSA - Le tu'ux kahakbaleno' pak'il nah, ba'ale' ma' intia'ali', utia'al in h ka'asuku'un. MARIA - ¿Yàan wa ba'ax atia'al beya'? ROSA - Le tùupa' intia'al, le xts'ipita' utia'al in na'. ¿Kux tèech ba'ax uláak' yàantech? MARIA - Yàanten ya'ab ba'alob, le k'éek'eno' intia'al, bey xan le úulumo'obo' yéetel le kàaxo'obo. Le mayeka' ma' intia'ali', atia'ale'ex bin. ROSA - Ah! ma' in wòohel ka'ach wa k tia'ali'. MARIA - Atia'ale'ex, yàan u bisa'al ta wotoch. ROSA - Ma'alob, X María pa'atik in bin. MARIA - Ka'a xi'iktech utsil ROSA - Dyos bo'otik
PREGUNTAS
1.- ¿Ba'ax yàanti' x María?
2.- ¿Kux x Rosa, ba'ax yàanti'?
3.- ¿Ba'ax kun bisbih tu yotoch x Rosa?
4.- ¿Bix u yotoch x María'a?
5.- ¿Bix u yotoch x Rosa'a?
6.- ¿Máax otoch tu'ux kahakbal x Rosa'a?
7.- ¿Máax otoch yàan tu tséel yotoch x María'a?
XOOK
Huntúul máasewàale', hts'o'ok u bèel yéetel huntúul xch'úupal hach u yàakuntmah, beyxan le xch'úupalo' u yàamah xan le xi'ipalo'. Utia'al u ts'o'okol u bèelo'obe, le xi'ipalo' tu páa'tah u yilik wa he'e u yantal u nalil u kòole'.
Tu ch'ile' láayli' p'áatal ixi'im ti'e, ba'ale' ts'o'ok u sèen ts'áik ma'alob ha'. Le u túumben kòolo', hach ichil hunp'íit k'ìine' ts'o'ok u yantal u nalil. Ba'ale' ma' hach uts u bin ti, le ko'olelo' yéetel le u yíichamo', tumen yan ba'ax oka'an tu puksi'ik'al, bey xnòok' hàantik u tùukule'.
...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
VOCABULARIO
Maya Español
ah interjección
ba'al cosa
ba'ale' pero
bis llevar
bixi' cómo
ch'i'l troje
Dyos bo'otik Dios te lo pague
hka'a suku'un primo
ichil dentro
íits'in hermano menor
ixi'im maíz
k'éek'en cochino
ka'a xi'itech utsil que te vaya bien
íits'in hermano menor
ixi'im maíz
k'éek'en cochino
ka'a xi'itech utsil que te vaya bien
ka'ach úuchih antiguamente
kàax gallina
kahakbal habitar
kux y
láayli' todavía
lela' este, esta
lelo' eso, esa, esos, esas
ma'alob bien, bueno
máasewal indígena, gente del pueblo
máax quien
náach lejos
nàats' cerca
nah casa
nahil casa
nal elote
otoch casa
pa'atik in bin ya me voy
pak' pared
su'uk zacate
tia'al partícula de posesión
ts'ah dar
ts'o'okol beèl casamiento
tséel a lado, junto a
tùup arete
uláak' otro, pariente
uts bueno, amable
úulum pavo
wa interrogación
xts'ipit anillo
xtùux pava
ya'ab mucho, abundante
yàakunah amor
yàan ser o estar
...Regresar... ...Contenido... Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
VOCABULARIO
Maya Español
ah interjección
ba'al cosa
ba'ale' pero
bis llevar
bixi' cómo
ch'i'l troje
Dyos bo'otik Dios te lo pague
hka'a suku'un primo
ichil dentro
íits'in hermano menor
ixi'im maíz
k'éek'en cochino
ka'a xi'itech utsil que te vaya bien
ka'ach úuchih antiguamente
kàax gallina
k'éek'en cochino
ka'a xi'itech utsil que te vaya bien
ka'ach úuchih antiguamente
kàax gallina
kahakbal habitar
kux y
láayli' todavía
lela' este, esta
lelo' eso, esa, esos, esas
ma'alob bien, bueno
máasewal indígena, gente del pueblo
máax quien
náach lejos
nàats' cerca
nah casa
nahil casa
nal elote
otoch casa
pa'atik in bin ya me voy
pak' pared
su'uk zacate
tia'al partícula de posesión
ts'ah dar
ts'o'okol beèl casamiento
tséel a lado, junto a
tùup arete
uláak' otro, pariente
uts bueno, amable
úulum pavo
wa interrogación
xts'ipit anillo
xtùux pava
ya'ab mucho, abundante
yàakunah amor
yàan ser o estar
...Regresar... ...Contenido... Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
DIÁLOGO
Antonio y Felipe dialogan sobre el trabajo de la milpa.
ANTONIO -¿Bix u bintech ta meyah Felipe? FELIPE - Ma'alob u binten, ho'olheak binen in man le in lóoba' tumen káach in lóob. ANTONIO -Tene' ma' in kah in páaki', tumen k'oha'anchahen, sèen chu'up in wooka'. FELIPE - Le wa ti' ta ch'akah ti' le p'is k'íin máana' ANTONIO - Leti', tin tukultah ma' tun yàatale', le bèetik ma' binen yiknal ts'akyahi'. FELIPE -¿Binech wa túun tu yiknal? ANTONIO - Ma' bineni', leti'e' nohoch máaka' leti' ts'ake'. ¿Ya'ab wa u bin a páak h Felipe? FELIPE -Ma' ya'abi', míin chéen kan k'àan u bin. ANTONIO -¿Ba'ax kan a bèet ken ts'o'okok a páak? FELIPE -Bin in ka'a Ho' meyah ANTONIO -¿Ba'ax meyahil ken a bèeteh? FELIPE -Kex chéen kòonol tu nahil kòon nòok'. ANTONIO -Ma'alob ka kanáant le ba'axo'ob kan a kono' bik xi'ik okolbiltech. FELIPE
ANTONIO -¿Ba'ax meyahil ken a bèeteh? FELIPE -Kex chéen kòonol tu nahil kòon nòok'. ANTONIO -Ma'alob ka kanáant le ba'axo'ob kan a kono' bik xi'ik okolbiltech. FELIPE -¿Kux a suku'une' ba'ax meyahil ku bèetik? ANTONIO -Leti'e' chuy xanab ku bèetik, le xanaba' leti' chuye'. FELIPE -Ma'alob Antonio tu láak' k'ìin k ilikbah. ANTONIO -Ma'alob Felipe tu láak' k'ìin.
LECTURA XOOK
CHA'AN
Ichil óoxp'éel k'ìin u káahal cha'an tin kàahal. Sáansamal yàan yantal óok'ot yéetel paywakax, yàan u yantal xan kanàan kib, yéetel u mìisa'i'.
Hach ya'ab máak ku bin utia'al le bisah kibo'.
Xìibo'ob, ko'olelo'ob, xch'úupalalo'ob, yéetel u pàalali'.
Ba'ale' yàane' chéen tu bin u tsikbalo'ob, yàane' tan u k'àayo'ob wa tu
payal chi'o'ob.
Le pàalalo' chéen tan u bin u báaxalo'ob yéetel le nikte' ku bisiko'obo'.
Le ken k'uchuko'ob te' nah tu'ux kun p'atbil le kibo' ku t'o'oxol sa' yéetel chakbih wàah, tumen yùumil le naho'.
Tene', yàan in bin sáansamal te' bisah kibo', hach uts tin wich. Kexi' ka'a xi'ike'ex xane'.
...Regresar... ...Contenido... ....Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Modificación: 5/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
ADJETIVOS NUMERALES
hunp'éel 1
ka'ap'éel 2
óoxp'éel 3
kanp'éel 4
ho'p'éel 5
wakp'éel 6
wakp'éel 6
ukp'éel 7
waxakp'éel 8
bolonp'éel 9
lahunp'éel 10
bulukp'éel 11
lahkah , ka'alahunp'éel 12
óoxlahunp'éel 13
kanlahunp'éel 14
ho'lahunp'éel 15
waklahunp'éel 16
uklahunp'éel 17
waxaklahunp'éel 18
bolonlahunp'éel 19
k'àal 20
...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...
Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
Todo número que se usa para contar o enumerar, termina con una partícula que indica cuál es el ser o cosa que se cuenta.
En la enumeración maya se usa la partícula túul cuando se cuenta seres racionales o irracionales:
huntúul xch'úupal
ka'atúul kàax
ho'túul máak
Se usa la partícula kúul para contar vegetales:
Ejemplos:
hunkúul che'
óoxkúul òon
lahunkúul pak'áal
Se usa la partícula p'éel para contar seres inanimados:
Ejemplos:
kanp'éel tùunich
ho'p'éel nah
Ejemplos:
kanp'éel tùunich
ho'p'éel nah
ukp'éel p'aak
waxakp'éel pùut
Se usa la partícula ts'íit para contar velas, rajas de leña, trozos de madera, etc.
hunts'íit si'
wakts'íit kib
waxakts'íit che'
Se usa la partícula lóot para contar pares:
hunlóot xanab lahunlóot tùup
Se usa la partícula kúuch para contar cargas:
kunkúuch si'
ka'akúuch nal
kankúuch xíiw
Se usa la partícula cháach para contar puñadas o manojos:
huncháach lòol
ka'acháach chàay
óoxcháach ixi'im
Se usa la partícula kòots' para contar rollos:
ho'kòots' sùum
ka'akòots' wàah
...Regresar... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
Se usa la partícula sáap' para contar brazadas:
kansáap' sùum
óoxsáap' nòok'
Se utiliza la partícula náab para contar palmos:
hunnáab, ka'a náab.
Se utiliza la partícula wáal para contar hojas:
hunwáal hu'un
ka'awáal ha'as
Se utiliza la partícula kúuk para contar medidas de codo:
hunkúuk
Se utiliza la partícula lúub para contar medidas de longitud:
Se utiliza la partícula lúub para contar medidas de longitud:
hunlúub
Se utiliza la partícula héek' para contar gajos, ramas:
hunhéek' pak'áal
ka'ahéek' óox
óoxhéek' ha'abin
Se utiliza la partícula páak para contar golpes y el número de veces que se ejecuta una acción:
hunpáak làah
hunk'àan, hunts'áak.
...Regresar... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
DIÁLOGO
María lleva a su hijo al doctor .
MARIA - Yum ts'akyah tàalen in wil wa he' a ts'akik in wàala' HTS'AKYAH - ¿Ba'ax yanti' le chàan xi'ipala'? MARIA - Táan u sèen chokwil, ts'o'okole' táan bin u chi'ibal tuláakal u bàakel HTS'AKYAH - Pàal, ko'ox ilik ba'ax yantech: hap a chi', hóos a wàak' ch'a'a wìik' k'a'an. ¿Tu'ux yahtech? K'OHA'AN - Yah in tsèem le ken in ch'a'a in wìik'. HTS'AHYAH - ¿Kux a kàal, yah wá? K'OHA'AN - Sèen yah TS'AKYAH - In kin ts'áatech wa hayp'éel nukuch táabletáas, utia'al a nóole, yéetel hunp'éel inyección kun ts'àabiltech sáamal. Ma' a wuk'ik mixba'al síis, mixba'al su'uts', mix páap ba'alo'ob. Wa yéetel le ts'àak kin ts'aiktech ma' utschahecho', ka sùut ichil kanp'éel k'ìin. MARIA - ¿Bàahux tuláakal hts'akyah? HTS'AKYAH - K'áat ti' in x ts'íib.
...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster
Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
Túumben t'aano'ob
a wàak' tu lengua
bàahux, bahux costo, cuanto cuesta
ch'a'a wiik' respira
ch'a'ah coger, agarrar
ch'i'ibal pariente
chi'ibal mordedura, picadura, dolores reumáticos.
chokwil calentura
chuklantáabah pesca
h kàanbah alumno
ha'abin árbol de madera muy sólida y duradera
ha'as plátano
ha'atskab k'ìin primeras horas de la mañana
muy sólida y duradera
ha'as plátano
ha'atskab k'ìin primeras horas de la mañana
hàah u t'àan tiene razón, dice la verdad, es verdad
hap a chi' abre tu boca
héentant atropellar, chocar
hóok'ol salir
hóoseh sácalo
hunhéek' una rama
hunsúutuk en un momento
hunts'íit una raja
ìik chile
in wàal mi hijo
k'áat preguntar
k'uchul llegar
ka'ansah enseñanza, enseñar
kàal garganta
kahtal población
ke'el frío
ko'ox vamos
le bèetik por eso
lùuk' tragar
máaskab machete
mixba'al nada
níikil pararse, detenerse, cesar cualquier cosa.
óotsil pobre
óotsilil pobreza
páap picante
sak p'o' jabón
sèen mucho, mucha
síis helado, frío
su'uts' agrio
ts'àak medicina, curación
ts'akik curación
tsèem pecho
utstal sanarse, mejorarse
wa hayp'éel algunas
xòot cortar
xòoteb cuchillo
xts'íib secretaria
yah dolor, duele
yiknal junto a él, con él
...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
XOOK BIX U TS'AHKUBAH MÁASEWÁAL
Huntúul ah ka'ansahe', sáansamal u hóok'ol báaxal yéetel u mehen kàanbalo'ob.
Hunp'éel k'ìine', tan u báaxtiko'ob le chuklantáanbalo', ka tu héentáantubah hPèedro yéetel hEduardo. Náach tu'ux lúub hPedro.
Le ka'a k'uch le ah ka'ansah yiknalo', ka tu yilahe' tu hóok'ol u k'i'ik'el u pòol le pàalo'.
pòol le pàalo'.
Te' chàan kàah tu'ux ku ts'àah xòoko', mina'an ts'akyahi', le bèetik letie' ah ka'ansaho'ob ts'akik le pàalal ku lúubulo'obo'.
Óotsil ah ka'ansahe', tu ch'a'ah hunp'éel sak p'o' utia'al u p'o'ik u pòol h Pedro.
Le ka tu yilah x Rosa bix u hóok'ol u k'i'ik'el h Pedro'e' ka bin u ch'a'a hunp'éel máaskab utia'al u ch'akik hunhéek' ha'abin, ts'o'okole' ka ho'op' u
ho'ochik u sóol u ts'ah tu pòol h Pedro.
Ah ka'ansahe' ha'ak' yóol ka tu yilah ba'ax ku bèetik x Rosa. Ka tu ya'alah ti' beya':
-XRosa ¿ba'ax ka ts'aik tu pòol le h Pedro'o?
-U sóol ha'abin, yóo'lal u níikil u hóok'ol u k'i'ik'el
-¿Máax ka'anstech a bèeteh?
-In tàatah, bey u bèetik le ken u ch'ak u yòoko'.
Hàah u t'àan x Rosa, le ka tu ya'alah hunsúutuke', ts'o'ok u níikil u hóok'ol u k'i'ik'el u pòol h Pedro.
Bey u ts'akikubah máasewalo'obo'.
...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
EJERCICIOS
I.- Escribe por lo menos 6 líneas contando tus experiencias del día de ayer, o de algún tema que les guste.
II.- Traduce al maya las siguientes oraciones 1.- Mi hermana compró una casa de paja 2.- Tu mamá costuró mi ropa 3.- Mi papá es un agricultor 4.- Ayer vino tu hermano a visitarme 5.- Ellos compraron una gallina 6.- Él compró una pava, mañana la comen 7.- Yo sé barrer, tu no sabes barrer 8.- Tú juegas todos los días en la plaza 9.- Él no sabe leer 10.- Ellos no saben trabajar
III.- Traduce al español las siguientes oraciones: 1.- Òok'ine' yan in bin xòok 2.- Behela' tin manah le nòok'a' 3.- Sáamal in bo'otik a meyah 4.- Ho'olhe' ts'o'ok u bèel in kìik 5.- Sèen ya'ab máak bin tin wotoch 6.- A ka'asuku'une' hach u yàabiltmah u yatàan, yéetel u pàalal.
IV.- Traduce al maya las siguientes oraciones: 1.- Yo compré 5 caballos
6.- A ka'asuku'une' hach u yàabiltmah u yatàan, yéetel u pàalal.
IV.- Traduce al maya las siguientes oraciones: 1.- Yo compré 5 caballos 2.- Juan tiene diez gallinas, tres pavos y ocho cochinos 3.- Mañana traeré seis tercios de leña 4.- Isabel cortó veinte hojas de plátanos para tamales 5.- Mi mamá compró quince velas para el rezo V.- Conjuga 3 de los verbos de esta unidad en pretérito. VI.- Escribe 3 oraciones en maya con verbos transitivos.
...Regresar... ...Contenido... ...Respuestas...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Modificación: 5/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
recientes y narrativa
a mayistas
mayas del área maya
fotográficas bibliográfico peninsular
NIVEL PRINCIPIANTES
Lección No. 5
RESPUESTAS
Nombre ___________________________________________________
Fecha ____________________________________________________
I.- Escribe por lo menos 6 líneas contando tus experiencias del día de ayer, o de algún tema que les guste II.- Traduce al maya las siguientes oraciones: - In kìike' tu manah hunp'éel su'ukil nah - A na' chùuy in nòok' - In tàata'e' kolnáal - Ho'olheak tàal a suku'un u xíinbaten - Letio'obe' tu manaho'ob huntúul xkàax - Leti'e' tu manah huntúul xtùux sáamal u hàantiko'ob - Tene' in wòohel míis, teché ma a wòohel míisi' - Ka báaxal sáansamal k'íiwik teche' - Leti'e' ma' yòohel xòoki' - Letio'obe' ma' yòohelo'ob meyahi'
III.- Traduce al español las siguientes oraciones: - En la noche tengo que ir a estudiar - Hoy compré esta coa - Mañana hago tu trabajo - Ayer se casó mi hermana - Fueron muchas personas a mi casa - Tu primo ama mucho a su esposa y a sus hijos IV.- Traduce al maya las siguientes oraciones
1. Tin manah ho'túul tsíimin
2. Juane' yàan lahun u kàax, óoxtúul tso' yéetel waxaktúul k'éeken 3. Sáamal in tàasik wak kúuch si' 4. XChàabe' tu xotah k'al wa'al u le' ha'as utia'al chakbil wàah 5. In na'e' tu manah ho'lahun ts'íit kib utia'al payalchi'
V.- Conjuga 3 de los verbos de esta unidad en pretérito:xíinbaltik, payalchi'tik, yàakuntik
tin xíinbaltah in kìik
ta xíinbaltah
tu xíinbaltah
t xíinbaltah
ta xíinbaltahe'ex
tu xíinbaltaho'ob
tin payalchi'itah huntúul k'oha'an ta payalchi'itah tu payalchi'itah t payalchi'itah ta payalchi'itahe'ex tu payalchi'itaho'ob
tin yàakuntah in pàalal
ta yàakuntah
tu yàakuntah
t yàakuntah
t yàakuntah
ta yàakuntahe'ex
tu yàakuntaho'ob
VI.- Escribe tres oraciones en maya con verbos transitivos 1.- Le pàalalo'obo' tu báaxtiko'ob yóom sak p'o' Esos niños están jugando espuma de jabón 2.- Le pak'áalo'ob kin hóoya'tike' táan u lòolankil Aquellas matas de naranja que riego, están floreciendo 3.- Le mehen xchu'úupalala' uts tu t'àano'ob u báaxtiko'ob chuklantàanbah. A estos niños les gusta jugar pesca-pesca
...Regresar... ...Contenido...
E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Modificación: 05/Enero/2004
Mérida, Yucatán, México, 2004 Modificación: 05/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Intermedios - Lección 6
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
Conjugar los siguientes verbos en presente habitual y presente actual. il
xíimbal uk'
hanal bèet p'o'
ichkíil
EJEMPLOS DE CONJUGACIÓN
PRESENTE HABITUAL PRESENTE ACTUAL
Tene' kin wilik áak Tene' tin wilik áak
Tene' kin xíimbal k'íiwik Tene' tin xíimbaltik k'íiwik
Tene' kin wuk'ik ha' Tene' tin wuk'ik ha'
Tene' kin hàantik áak Tene' tin hàantik áak
Tene' kin bèetik hanal Tene' tin bèetik hanal
Tene' kin p'o'ik in nòok' Tene' tin po'ik in nòok'
Tene' kin p'o'ik in nòok' Tene' tin po'ik in nòok'
Tene' kin wichkíil sáansamal Tene' tin wichkíil ma' tu páahtal in hóok'ol.
Diferentes ejemplos para formular oraciones interrogativas.
¿Tu'ux ka bin? ¿Tu'ux a tàal?
¿Ba'ax ka wilik? ¿Ba'ax ka bèetik?
¿Ba'axten ta hàantah le áako'? ¿Bix a bèel?
¿Bix a k'aàba'? ¿Bix u boònil a nòok'?
¿Táan wa a hanal? ¿Táan wa u meyah?
¿Yàan wa ha' ka konik? ¿Yaan wa ha' a konten?
¿Ts'o'ok wa u yu'ul a tàatah? ¿Ts'o'ok wa a meyah?
¿Ta manah wa a wàakax? ¿Ta hàantah wa le xchàayo'?
¿Binech wa tu nahil xòok ho'olheak?
Cuando la pregunta comienza con el verbo, inmediatamente se añade la partícula wa
que indica interrogativa, luego todo el resto de la oración.
...Regresar... ...Siguiente...
E-mail:Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco Nivel Intermedios - Lección 6
Viernes 27 de Febrero de 2004
PRINCIPAL Investigaciones recientes
Literatura y
narrativa
Homenaje a
mayistas
Organizaciones mayas
Breves del área maya
Exposiciones fotográficas
Archivo bibliográfico
Cartografía peninsular
Parte I
EJEMPLOS DE ORACIONES AFIRMATIVAS
Tene' táan in bin ta wotoch Tene' táan in meyah Tene' tòoh in wóol Teche' táan a hanal Yàan ha' kin konik Ts'o'ok u yu'ul in kìik Ho'olheake' binen tu nahil xòok XMária'e' tu hàantah xchàay Teche' ka míistik a wotoch sáansamal EJEMPLOS DE ORACIONES NEGATIVAS Tene' ma' tin bin ta wotoch tumen náach Tene' ma' táan in hanal tumen yàan u hóosa'al in k'i'ik'el Ma' u'ul in kìiki' Tene' ma' tin manik mix huntúul wakax Ma' a ts'aik u no'ohil a xàanab ta ts'íik.
...Regresar... ...Siguiente...
E-mail:Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004