65051 (Az) A (93)

İqtisad elmləri doktoru, professor Vahid NOVRUZOVUN ümumi rəhbərliyi altında

hazırlanmışdır

Tərtibçi-müəllif: Qəşəm BAYRAMOV

Redaktor: Şakir YAQUBOV

Buraxılışa məsul: Aydın KƏRİMOV

A 93 Azərbaycanın milli audit standartları. Tərtibçi-müəllif:

Q.Bayramov. Bakı, «Nağıl Evi», 2004. - 338 səh.

Bu kitaba Azərbaycan Respublikasının ərazisində auditor fəaliyyətini tənzimləyən, beynəlxalq audit standartlarına və ölkəmizin qanunvericilik aktlarına əsasən hazırlanmış milli audit standartları və Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsi daxil edilmişdir.

Kitab auditorlar, mühasiblər, təsərrüfat subyektlərinin

rəhbərləri, sahibkarlar, habelə iqtisadiyyat yönümlü ali

məktəblərin müəllim, tələbə və magistrantları üçün nəzərdə

tutulmuşdur.

A- 93

093-14 2004

© Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası, 2004

MILLI A UDIT STANDARTLARIMIZ

ölkə iqtisadiyyatının bazar münasibətlərinə uyğun inkişaf etməsi, müxtəlif təşkilati-hüquqi formalı təsərrüfat subyektlərinin yaranması, yeni təsərrüfatçılıq və idarəetmə sistemlərinin formalaşması, milli iqtisadiyyatın dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyası Azərbaycanda da sivil idarəetmə-nəzarət formalarının təşəkkül tapmasını zəruriləşdirmişdir.

Dünya təcrübəsi göstərir ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində maliyyə nəzarətinin müstəqil və qərəzsiz forması kimi audit böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki audit iqtisadiyyatda maiiyyə şəffafiığını təmin etməkiə, iqtisadi və maiiyyə informasiyaiarı haqqında düzgün və mötəbər rəy formaiaşdırır, dövlətin, təsərrüfat subyektiərinin və mülkiyyətçiiərin mənafeiərinin müdafiəsinə xidmət edərək, iqtisadi fəaiiyyət sahəsində baş verə bi- iəcək bütün növ pozuntuların, nöqsan və çatışmazlıqların qarşısının alınmasında profilaktiki bir tədbir kimi mühüm roi oynayır.

Ö ik əm izdə auditor xidmətinin təşəkküi tarixi ümummiiii i i derimiz, Azərbaycan Respublikasının eks-prezidenti cənab Heydər Əiiyevin imzaiadığı 1994-cü il 16 sentyabr tarixli «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun qəbui ed i im əsi iiə başlanır. Milli audit qanunvericiiiyinin təməi daşı olan bu Qanunia yanaşı, öikədə auditor fəaiiyyəti sonrakı iiiər- də Milii Məciis tərəfindən qəbui ediimiş «Mühasibat uçotu haqqında», «Azərbaycan Respublikasının Miiii Bankı haqqında», «Azərbaycan Respubiikasında banklar və bank fəaliyyəti haqqında», «Kredit ittifaqiarı haqqında», «Sığorta haqqında», «Maiiyyə-sənaye qrupları haqqında», «Prokurorluq haqqında», «Səhmdar cəmiyyəti haqqında», «Məhdud məsuliyyətli müəssisələr haqqında», «İnvestisiya fondları haqqında», «Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında», «Bələdiyyələrin maliyyəsinin əsasiarı haqqında», «Hesabiama Paiatası haqqında», «Yerii (bələdiyyə) vergi i ər və öd ən işi ər haqqında», «Büdcə sistemi haqqında», «İcbari ekoloji sığorta haqqında» Azərbaycan Res- pubiikasının qanuniarı, Azərbaycan Respubiikasının Əmək

Məcəlləsi, Mülki Məcəlləsi, Vergi Məcəlləsi və s. qanunvericilik aktları İlə tənzimlənir. Eyni zamanda Azərbaycanda cəmiyyətin demokratikləşməsində və iqtisadi islahatların beynəlxalq təcrübəyə uyğun şəkildə aparılmasında auditin oynamalı olduğu rol və audit sisteminin qarşısında duran vəzifələr ayrı-ayrı vaxtlarda ölkə prezidenti tərəfindən imzalanmış çoxsaylı fərman və sərəncamlarda tam dolğunluğu ilə əks etdirilmişdir.

Respublikamızda auditor fəaliyyətinin tənzimlənməsində və inkişafında ölkəmizin qanunvericilik aktları ilə yanaşı, milli audit standartları da müstəsna rol oynayır. Audit standartları - öz peşə vəzifələrini yerinə yetirərkən auditorların rəhbər tutmalı olduqları normativ materiallardır. Auditin aparılmasının şərtlərindən asılı olmayaraq, audit standartı auditor peşəsinin bütün nümayəndələri tərəfindən metodoloji məsələlərə və baza prinsiplərinə riayət edilməklə, auditin aparılmasına ümumi yanaşmanı, auditor yoxlamasının həcmini, auditor hesabatının növlərini müəyyən edir. Standartların məqsədi auditə dair vahid baza tələblərini formalaşdırmaq və auditin keyfiyyətinə normativ tələbləri müəyyənləşdirməklə, auditin etibarlılığına təminat verməkdir.

Bu baxımdan, əsas vəzifələrindən biri respublikamızın ərazisində auditor fəaliyyətini tənzimləyən normativ hüquqi bazanın yaradılması və təkmilləşdirilməsi olan Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası tərəfindən milli audit standartlarının hazırlanması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Palatanın fəaliyyətə başladığı 1996-cı ilin aprelindən bəri bu istiqamətdə zəruri tədbirlərin görülməsi həmişə diqqət mərkəzində dayanmış, ilk növbədə, miHi audit standartlarının hazırlanması üzrə ardıcıl iş aparılmış və həmin proses indi də davam edir.

Dünya iqtisadiyyatında inteqrasiyanın dərinləşməsi audit aparılmasının vahid sistemini işləyib hazırlamağa gətirib çıxarmışdır. Bu mənada inkişaf etmiş xarici ölkələrdə və MDB ölkələrində audit standartlarının işlənib hazırlanması sahəsində toplanmış təcrübənin öyrənilməsi və tətbiqinin böyük əhəmiyyəti vardır. Bu cəhəti əsas götürərək. Auditorlar Palatasında milli audit

standartları işlənib hazırlanarkən, dünya prakti-

______ j __ ___________________ ıl_: ___ ı__L^ _____

kasında sınaqdan çıxmış aşağıdakı əsas prinsiplər rəhbər tutulur: 1) Audit müvafiq peşəkar səriştəyə malik olan şəxslər tərəfindən

aparılmalıdır; 2) Auditor fikir yürütməkdə müstəqil olmalıdır; 3) Auditor yoxlamasını auditor düzgün və peşəkarlıqla aparmalı

və obyektiv auditor rəyi tərtib etməlidir; 4) Auditor yoxlamasının aparılması üçün auditin planı və

proqramı tərtib edilməlidir; 5) Auditor özünün xüsusi fəaliyyətini planlaşdırmaq məqsədilə

sifarişçinin daxili nəzarət sistemi haqqında kifayət qədər məlumata malik olmalıdır;

6) Auditor mühasibat (maliyyə) hesabatlarının düzgünlüyü haqqında rəy vermək üçün auditor yoxlaması zamanı kifayət qədər auditor sübutları toplamalıdır;

7) Auditor öz rəyində hesabatın uçot qaydalarına və normalarına uyğun olub-olmamasını göstərməlidir;

8) Auditor rəyində əvvəlki hesabat dövrü ilə müqayisədə sifarişçinin uçot siyasətindəki dəyişikliyə səbəb olan şərait əks etdirilməlidir;

9) Auditor rəyində nöqsan göstəriimədikdə, mühasibat (maliyyə) hesabatındakı məlumatlar düzgün hesab ediiir;

10) Auditor öz rəyində mühasibat (maliyyə) hesabatlarının düzgünlüyünə dair qeydlər etməli və ya auditor rəyinin tərtib olunmamasının səbəblərini göstərməlidir.

Audit standartları üç qrupa bölünür: i. Ümumi standartlar; II. Auditor yoxlamasının aparılması standartları; III. Hesabatın (aktm) tərtib edilməsi standartları. Ümumi standartların tələblərinə görə: 1. Yoxlama xüsusi hazırlığa və təcrübəyə malik olan auditor

tərəfindən aparılmalıdır; 2. Auditor tərəfindən yerinə yetirilən işlərə aid bütün məsələlər

üzrə həmişə müstəqillik təmin edilməlidir; 3. Hesabatların tərtibi və yoxlanılması zamanı bunlara diqqətlə,

obyektiv və peşəkarlıqla yanaşılmalıdır.

A uditor yoxlamasının aparılması standartları aşağıdakıları nəzərdə tutur:

1. İşlər kifayət qədər yaxşı planlaşdırılmalı və onların yerinə yetirilməsinə lazımi nəzarət edilməlidir;

2. Mövcud daxili nəzarətin öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi vacibdir, çünki buna əsasən yoxlamanın həcmini müəyyən etmək olar və audit prosesi ola bilsin ki, məhdudlaşdırılsın;

3. Sübutedici materialların, şifahi sorğuların, yoxlama materiallarının, riyazi hesablamaların və təhlilin nəticələrini əldə etmək lazımdır ki, mühasibat (maliyyə) hesabatlarına verilən rəyi əsaslandırmaq üçün kifayət qədər sübutlar (faktlar) toplanmış olsun.

Hesabatın (aktın) tərtib edilməsi standartiannm başlıca tələbləri aşağıdakılardır:

1. Hesabatda (aktda) hansı mühasibat (maliyyə) hesabatlarının yoxlanıldığı və həmin hesabatların mühasibat uçotu qaydalarına müvafiq tərtib edilib-edilmədiyi göstərilməlidir;

2. Hesabatda (aktda) əvvəlki dövrlə müqayisədə yoxianıian bütün dövr ərzində həmin qaydaya riayət edilib-edilmədiyi gös- təriiməlidir;

3. Mühasibat (maliyyə) hesabatlarındakı məlumatların düzgünlüyü və dəqiqliyi müəyyən edilməlidir;

4. Hesabatda (aktda) rəyin tərtib edilməməsinin səbəbi göstərilməlidir.

Audit standartları auditin keyfiyyətii aparıldığını məhkəmədə sübut etmək və auditorların məsuliyyət dərəcəsini müəyyənləşdirmək üçün əsasdır. Eyni zamanda audit standartiarı elə bir bazadır kl, onun əsasında auditorların hazırlanması, təkmilləşdirilməsi və peşə-hazırlıq səviyyəsinin yüksəldiiməsi üzrə tədris proqramları hazırlanır.

Azərbaycanda audit standartlarının tərtib olunmasının və işlənib hazırlanmasının əsasını Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyası (IFAC) və Audit Təcrübəsi üzrə Beynəixalq Komitə (lAPC) tərəfindən işlənib hazırlanmış və dünya praktikasında tətbiq olunmuş beynəlxalq audit standartiarı təşkil edir. Bütövlükdə isə Azərbaycanın miHi audit standartları beynəlxalq audit standartlarına və ölkəmizin qanunvericilik aktlarına müvafiq olaraq işlənib hazırlanır.

Auditorlar Palatası tərəfindən 1996-2003-cü iIIər ərzində ölkədə auditor xidmətinin təşkilini tənzimləyən 40 miHi audit standartı və Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsi, 30-dək digər normativ hüquqi sənədlər hazırlanaraq Palatanın Şurası tərəfindən təsdiq edilmişdir. Bunlardan beşi - «Auditorun yekun sənədləri», «Auditin planlaşdırılması», «Mühasibat hesabatlarında təhriflər aşkar etdikdə auditorun hərəkəti», «Təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən auditora təqdim edilən məlumatlar», «Təsərrüfat subyektlərinin mühasibat (maliyyə) hesabatının auditi zamanı normativ hüquqi aktların nəzərə alınması» milli audit standartları Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına götürülərək, normativ hüquqi aktların dövlət qeydiyyat! haqqında şəhadətnamə almışdır.

Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası auditor peşəsinin cəmiyyət qarşısında məsuliyyətini nəzərə alaraq və ölkədə auditin inkişafına, auditor fəaliyyətinin prinsipial məsələlərinin vahid metodologiya əsasında həllinə, habelə dövlətin, təsərrüfat subyektlərinin və auditorların mənafeyini müdafiə etməkdən və auditor şəxsiyyətinin harmonlzaslyasma kömək göstərməkdən İbarət olan başlıca vəzifələrini yerinə yetirmək istiqamətində irəliyə doğru daha bir addım ataraq. Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsini işləyib hazırlamış və auditorların İstifadəsinə vermişdir.

Audit sahəsində mütərəqqi dünya təcrübəsindən bəhrələnməklə, milli xüsusiyyətlərimizə uyğun olaraq işlənib hazırlanmış bu Məcəllə Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən auditorların davranış normalarını və auditin məqsədlərinə nail olunması üçün auditorların riayət etməli olduğu fundamental prinsipləri əks etdirir. Məcəllənin başlıca vəzifəsi auditorların işinin yüksək keyfiyyətinə təminat verilməsi, dövlətin və cəmiyyətin ən ümumi mənafelərinin ödənilməsi məqsədilə auditorlar üçün etik tələbləri müəyyənləşdirməkdir. Auditor peşəsinin ən mühüm fərqləndirici xüsusiyyəti onun cəmiyyət qarşısında məsuliyyətinin hamı tərəfindən tanınmasıdır. Auditor peşəsinə, onun imicinə müsbət təsir göstərəcək ən mühüm amil Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsinin tələblərinə uyğun olaraq auditor xidmətlərinin peşəkar səviyyədə yerinə yetirilməsi nəticəsində cəmiyyətdə bu peşəyə gözlənilən inamın möhkəmlənməsidir.

ölkəmizin ərazisində fəaliyyət göstərən sərbəst auditorlar və auditor təşkilatları müntəzəm otaraq Auditorlar Palatasının müvafiq departamenti tərəfindən milli audit standartları ilə təmin olunurlar. Həmçinin Palatanın Şurası tərəfindən qəbul olunub təsdiqləndikdən sonra audit standartları və digər normativ aktlar Auditorlar Palatasının təsisçitiyi ilə nəşr olunan «İqtisadiyyat və audit» elmi-praktik j'urnalı vasitəsilə istifadəçilərə çatdırılır. Ayrı- ayrı illərdə isə milli audit standartları Palatanın nəşrə hazırlayıb çap etdirdiyi i ki cildlik «Audit: qanunvericilik və normativ sənədlər» toplusuna da daxil edilmişdir.

Auditorlar Palatası Şurasının qərarı ilə nəşr edilən «Azərbaycanın milli audit standartları» toplusu bu istiqamətdə irəliyə doğru növbəti addım olmaqla, 1996-2003-cü illərdə Palata tərəfindən işlənib hazırlanmış əsas və xidmətedici (köməkçi) milli audit standartlarının tam külliyyatıdır. Topluya 35 əsas və 3 xidmətedici (köməkçi) audit standartı, habelə Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən auditorların davranış normalarını və peşə vəzifələrini həyata keçirərkən riayət etməli olduqları fundamental prinsipləri əks etdirən Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsi daxil edilmişdir.

Zənnimizcə, təqdim edilən toplu təkcə auditorlar üçün deyil, həm də sahibkarlar, təsərrüfat subyektlərinin rəhbərləri, mühasiblər, iqtisadiyyat profilli ali məktəblərin müəllim, tələbə və magistrantları üçün praktik əhəmiyyətli dəyədi vəsait və mühüm məlumat mənbəyi kimi böyük maraq kəsb edəcəkdir.

Vahid NOVRUZOV, Azərbaycan Respublikası A uditorlar

Palatasının sədri, iqtisad elmləri doktoru, professor

ƏSAS

MİLLİ AUDİT

STANDARTLARI

' ' s ^ ■ ' ' ' I i " ' > 0 ^ ' ' ^ 1 4 }

ASlÜS 020/029-96 A zərb ay can R esp u b / / kasın ın Auditorlar Palatası Şurasının 1996-cı il 7 oktyabr tarixli

5/4 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

AUDİTİN APARILMASINA DAİR

MÜQAVİLƏ

Giriş

1. Auditin keçirilməsinə dair müqavilə sifarişçi (təsərrüfat subyekti) və

icraçı (sərbəst auditor və ya auditor təşkilatı) arasında auditorun peşə

fəaliyyətinə (auditor təşkilatının nizamnamə məqsədlərinə) uyğun olaraq

maliyyə-təsərrüfat münasibətləri sahəsində xidmətlərin göstərilməsi

barədə razılaşma faktını təsdiq edən əsas sənəddir.

2. Müqavilə tərəflərin şərtləri əvvəlcədən müəyyən olunmuş bütün

məsələlər barədə tam razılığa gəlməsini təsdiq edən sənəddir. Tərəflərin öz

üzərlərinə götürdükləri öhdəliklərin, onların yerinə yetirilməsi şərtlərinin

və müəyyən edilmiş məsuliyyət dərəcəsinin düzgün təfsiri üçün

müqavilənin bağlanması ilə yaranan qarşılıqlı münasibətlərin bütün

mühüm aspektləri müqavilədə maksimum aydın və konkret qeyd

olunmalıdır.

3. Sifarişçi auditor təşkilatına (auditora) auditin aparılması barədə şifahi

və ya yazılı xahişlə müraciət edir. Müraciətdə auditin aparılması məqsədini

və audit prosesində həll edilməsi zəruri olan məsələləri (auditor

yoxlamasının həcmini) göstərir. Auditorun şifahi və ya yazılı cavabı onun

qarşıya qoyulan məsələyə və auditin həcminə razılığını təsdiq edir və

auditorun sifarişçi qarşısında məsuliyyət dərəcəsini, auditorun hesabatı

təqdimetmə formalarını və onun nəticələrini, auditorun yoxlamadan əvvəl

müzakirə olunmuş zəruri hesab etdiyi başqa məsələlərə toxunan

müddəaları özündə əks etdirə bilər. Cavab verməmişdən əvvəl auditor

zəruri hallarda işin həcmini müəyyən etmək məqsədilə audit obyektində

tədqiqat apara bilər.

4. İlkin razılıq əldə edildikdən sonra auditin aparılmasına dair müqavilə

tərtib edilir.

Müqavilənin məzmunu

5. Auditin aparılmasına dair müqavilənin müfəssəl məzmunu konkret hallardan asılı olaraq müxtəlif ola bilər. Aşağıda göstərilən müddəalar müqavilədə mütləq göstərilməlidir:

- auditin məqsədi; - auditin həcminin müəyyənləşdirilməsinin auditorun səlahiyyətinə aid

edilməsi (auditin həcmi anlayışı özündə yoxlamanın lazımi həcmini və dərinliyini, tərkibini, məğzini və auditor əməliyyatlarının davamını birləşdirir);

- auditlə bağlı tələb olunan hər hansı bir yazıya, sənədləşməyə və digər məlumatlardan auditorun istifadəsinə imkan yaradılması;

- yoxlanılan təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinin auditorlara təqdim olunan məlumatlara görə məsuliyyəti (lazım olduqda yoxlanılan təsərrüfat subyektinin rəhbərliyindən təqdim olunan məlumata aid təs- diqedici sənədin alınması tələbi əvvəlcədən yazılı surətdə şərtləndirilir);

- maliyyə hesabatlarına görə yoxlanılan təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinin məsuliyyəti;

- ilk auditin aparılması zamanı ilkin qalığa görə və ya əgər əvvəlki yoxlamalar başqa auditor tərəfindən yerinə yetirilmişdirsə, məsuliyyətin şərtləri;

- yoxlamanın məğzi və auditə, eləcə də istənilən uçot və nəzarət sisteminə xas olan məhdudiyyətlər nəticəsində, hətta əhəmiyyətli səhvlərin və pozuntuların aşkar olunmaması riskinin mövcudluğuna göstəriş;

- auditor tərəfindən aparılan işin nəticələri haqda sifarişçiyə verilən məlumatın forması (sifarişçiyə verilən sənədlərin həcmi və tərkibi).

6. Bundan əlavə, müqaviləyə aşağıdakı müddəalar da daxil edilə bilər: - auditin planlaşdırılması barədə razılaşmalar; - audit obyektinin bir sıra sahələrini yoxlamaq üçün ekspertlərin və

digər auditorların cəlb olunmasına dair razılaşma; - auditin aparılması üzrə yerinə yetirilən işlərə görə hesablaşma

qaydaları; - yoxlamaya daxili auditorların və sifarişçilərin başqa işçilərinin cəlb

edilməsinə dair razılıq; - auditor öhdəliklərinin istənilən mümkün məhdudiyyətləri; - auditor və sifarişçi arasında əlavə razılaşmaya istinad.

^^ ^—--—‘ ^ ''

Müqavilənin strukturu (forması)

7. Müqavilənin strukturundakı təfsilat müxtəlif ola bilər, lakin

ümumilikdə onun forması ümumi qəbul olunmuş müqavilələrin formasına

uyğun olmalıdır. Müqavilənin preambulasmda, giriş hissəsində və ya

ümumi müddəalarında müqavilənin adı, sayı, imzalandığı vaxt və yer

göstərildikdən sonra müqaviləni bağlayan tərəflərin (sifarişçi və icraçı) adı,

rekvizitləri, hər bir tərəfdən müqaviləyə imza edən məsul şəxslərin soyadı verilməlidir.

8. “Müqavilənin predmeti” bölməsində auditor xidmətinin adları

(“auditin aparılması” və ya “auditor yoxlaması”), auditin məqsədi və audit

həcminin göstəriciləri verilməlidir.

9. “Tərəflərin öhdəlikləri” bölməsində hər bir tərəfin öz üzərinə

götürdüyü öhdəliklərin siyahısı və göstəriciləri verilməlidir. Bu zaman

sifarişçinin öhdəlikləri siyahısına aşağıdakı müddəalar daxil edilməlidir:

- auditlə əlaqədar olaraq tələb olunan hər hansı bir qeydiyyatdan,

sənəddən və başqa məlumatlardan istifadə etmək üçün auditora imkan

yaradılması;

- auditorun fikrinə təsir edə biləcək hər hansı bir hərəkətdən çəkinməsi;

- işin qəbulu və ödənişi haqda öhdəlik; - tərəllərin müzakirə edilməsinə ehtiyac duyduqları digər öhdəliklər.

Auditorun öhdəlikləri siyahısına aşağıdakılar daxil edilməlidir:

- auditin məlumat sirrinin məxfiliyinə və digər prinsiplərə riayət

edilməsi;

- auditor tərəfindən aparılan işlərin nəticəsi haqda sifarişçiyə verilən

məlumat formasının təsviri (sifarişçiyə verilən sənədlərin həcmi və

tərkibi);

- auditin keyfiyyəti üçün tələb olunan standart və normalara,

qanunvericilik aktlarına və digər (məhz hansılar olduğunu göstərmək)

meyarlara əməl edilməsi;

- iş prosesində onun lüzumsuzluğu aşkar edilərsə, bu haqda sifarişçiyə

xəbərdarlıq edilməsi öhdəliyi; - tərəflərin müzakirə edilməsinə ehtiyac duyduqları digər öhdəliklər.

10. “İşin təhvil-qəbul qaydası” bölməsində tərəflərin yerinə yetirdikləri

işlərin təhvili zamanı hərəkətlərinin ardıcıllığı və göstəriciləri, həmçinin

sifarişçinin görülən işlərin qəbulundan imtina etməsinin rəsmiləşdirilməsi

qaydası və şərtləri müəyyən edilməlidir.

11. “işlərin yerinə yetirilməsi müddəti” bölməsində işlərin yerinə

yetirilməsi müddəti, başlanma və qurtarma tarixi, həmçinin görülən işlərin

nəticələrinin təqdim edilmə müddəti göstərilməlidir.

12. “İşlərin dəyəri və hesablaşma qaydası” bölməsi görülən işə görə

ödəniş qaydasını və onun məbləği haqda məlumatları özündə birləşdirir.

13. “Tərəflərin məsuliyyəti” bölməsində tərəflərin hər birinin daşıdığı

məsuliyyətin şərtləri əks etdirilir (məsuliyyətin yaranmasına səbəb olan

şərtlər və məsuliyyətin növü və həcmi nəzərdə tutulur).

Bu və ya digər tərəfin məsuliyyət daşımaması haqda məsələlərin

müzakirə edilməsi məqsədəuyğundur. Sifarişçinin məsuliyyət şərtlərinə

aşağıdakı müddəalar daxil edilməlidir: - auditora təqdim olunan məlumatın düzgünlüyünə görə məsuliyyət

daşıması;

- maliyyə nəticələri və onlara əlavə edilən hesabatlar üzrə

kənarlaşmalar və pozuntular aşkar edildikdə məsuliyyət daşıması;

- auditorun tövsiyələrinin yerinə yetirilmədiyi hallarda məsuliyyət

daşıması;

- işin təhvili zamanı ödəniş və öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə görə

məsuliyyət daşıması;

- məsuliyyətin digər növləri və şərtləri.

İcraçının məsuliyyət şərtlərinə aşağıdakı müddəalar daxil edilməlidir:

- işlərin keyfiyyətinə görə məsuliyyət;

- işlərin yerinə yetirilməsi müddətinə riayət edilməsinə görə məsuliyyət;

- işləri yerinə yetirərkən auditin prinsiplərinə və standartlarına əməl

edilməsinə görə məsuliyyət;

- məsuliyyətin digər növləri və şərtləri.

14. “Müqavilənin fəaliyyət müddəti” bölməsi müqavilənin

fəaliyyətinin başlanma və qurtarma müddətini əks etdirir.

15. “Xüsusi şərtlər” bölməsinə yuxarıdakı bölmələrdə əks olunmayan

və tərəflərin müəyyən etməyə ehtiyac duyduqları digər müddəalar daxil

edilir. Burada, əsasən, aşağıdakı müddəalar müəyyən olunmalıdır:

- yoxlamanın məğzi və auditə xas olan digər məhdudiyyətlər

nəticəsində, hətta əhəmiyyətli səhvlərin aşkar olunması riskinin

mövcudluğuna göstəriş;

- müəyyən mərhələdə icraçının işdən imtina etməsi şərtləri; - işlərin yerinə yetirilmə müddətinin uzadılma şərtləri; - bu müqavilənin hər hansı bir əlavə razılaşdırılmasına, həmçinin

əlavəsinə istinad edilməsi; - müqaviləyə aid mübahisələrin aradan qaldırılması qaydası; - digər şərtlər. 16. “Tərəflərin rekviziti” bölməsi hər bir tərəfin hüquqi ünvanını və

ödəniş rekvizitini özündə əks etdirir.

Müqaviləyə əlavə

17. Müqavilənin müddəaları əlavə sənədlərlə aydınlaşdırıla bilər (müqaviləyə əlavələr). Məsələn, işin yerinə yetirilməsi müddəti işin təqvim planında reqlamentləşdirilə bilər; ödənişin məbləği və qaydası müqavilə qiymətinin razılaşma protokolu ilə tənzimlənə bilər və s. Belə halda müqavilənin mətnində bu sənədlərə istinad edilir və onların müqavilənin ayrılmaz əlavələri olması göstərilir. Xüsusi şəraitdən asılı olaraq əlavələrin tərkibi və məzmunu müxtəlif ola bilər.

ASIÜS 025/034-96 Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası

Şurasının 1996-cı il 13 noyabr tarixli 6/1 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

AUDITORUN IŞ SƏNƏDLƏRI

Giriş

1. Bu standartın məqsədi - auditin rəsmiləşdirilməsi üçün lazım olan iş sənədlərinin formasını, məzmununu və mahiyyətini, onların tərtib olunma və saxlanma qaydalarını müəyyən etməkdir.

2. tş sənədləri - auditlə əlaqədar auditorun hazırladığı, topladığı və saxladığı, habelə auditor üçün hazırlanan məlumatlardan ibarətdir.

3. İş sənədləri kompüterlərdə, EHM-də, kağızlarda və s. üsullarla yazılmış məlumatlar şəklində ola bilər.

4. Auditorun iş sənədlərinin mahiyyəti, məzmunu, forması, tərtib olunması və onların saxlanılmasının ümumi qaydaları bu standartda

müəyyən edilir.

İş sənədlərinin mahiyyəti, məzmunu və forması

5. İş sənədləri elə sənədlərdir ki, burada auditor, audit apararkən istifadə etdiyi əməliyyatları, testləri, alman məlumatları və müvafiq nəticələri qeyd edir. İş sənədləri auditin düzgün aparılması üçün auditorun əhəmiyyətli saydığı və rəyində əks etdirdiyi nəticələri əsaslandıran bütün məlumatları özündə cəmləşdirməlidir.

6. İş sənədləri aşağıdakı funksiyalara malikdir: - auditin planlaşdırılması və yerinə yetirilməsini təmin etmək; - auditor rəyinin əsaslandırılmasını və aparılan auditin qəbul olunmuş

standartlara uyğun olmasını təmin etmək; - audit işlərinə rəhbərlik prosesini və keyfiyyətə nəzarəti

yüngülləşdirmək; - auditə metodik yanaşmaya şərait yaratmaq; - auditora işdə kömək etmək. 7. İş sənədləri auditin aparılması zamanı auditorun qarşılaşdığı bütün

mühüm halların şərhini özündə əks etdirməlidir.

iş sənədləri kifayət qədər tam və müfəssəl olmalıdır ki, təqdim edilən audit məlumatları ilə əvvəlcədən əlaqəsi olmayan təcrübəli auditor bu sənədlər əsasında hansı iş aparıldığını müəyyən etsin və əldə edilən nəticələri əsaslandıra bilsin.

İş sənədləri audit həyata keçirildikcə, vaxtaşırı olaraq tərtib edilməlidir ki, ayrı-ayrı təfərrüatlar və problemlər nəzərdən yayınmasın.

8. İş sənədləri yoxlanılan sahələrin hər biri haqqında aşağıdakı məlumatları əks etdirməlidir:

- tətbiq olunan metodika; - istifadə olunan testlər; - alman məlumatlar; - nəticələr. 9. İş sənədlərinin məzmunu əhəmiyyətli dərəcədə auditorun peşəkar

mülahizələridir. Auditor üçün hər bir müşahidənin və ya araşdırmanın sənədləşdirilməsi vacib deyil, o, yalnız onlardan əhəmiyyətli hesab etdiklərini sənədləşdirir.

10. İş sənədləri peşəkarlıq baxımından savadlı tərtib edilməlidir. İş sənədlərinin fomıaları auditin ayrı-ayrı sahələrinin xüsusiyyəti nəzərə alınmaqla auditorlar (auditor təşkilatları) tərəfindən müəyyənləşdirilir.

Müəyyən edilmiş formada iş sənədlərindən (məsələn, blanklar və s.) istifadə edilməsi auditorun işinin keyfiyyətinə və səmərəliliyinə bilavasitə təsir etdiyindən, müəyyən auditor təşkilatının daxilində vahid formada iş sənədlərinin tərtib olunması məsləhət görülür.

Auditor həmçinin sifarişçi tərəfindən hazırlanmış rəqəm və ya analitik məlumatlardan və digər sənədlərdən istifadə edə bilər. Belə hallarda auditor əmin olmalıdır ki, bu materiallar müvafiq qaydada və obyektiv hazırlanmışdır.

11. İş sənədləri aşağıdakı növlərə ayrıla bilər: - daimi iş sənədləri, elə sənədlər ki, daimi məna kəsb edən yeni

məlumatlarla tamamlanır; - cari iş sənədləri, elə sənədlər ki, hər şeydən əvvəl müəyyən dövrün

auditinə aid edilir. 12. İş sənədlərinin tərtib olunması zamanı aşağıdakı tələblərə riayət

edilməsi vacibdir: - hər bir iş sənədinin birinci səhifəsində audit aparan auditorun soyadı,

adı və atasının adı (auditor təşkilatının adı), sifarişçi müəssisənin adı, audit aparılması üçün bağlanfiicm ıııüqavilonin tarixi vq №-si göstərilməlidir;

- hər bir iş sənədi xüsusi adlara malik olmalıdır (məsələn; “Əsas

vəsaitlərin uçotunun auditi”, “İnventarizasiya aparılmasının auditi” və s.);

- hər bir iş sənədinin özünün indeksi olmalıdır. İş sənədləri əlifta,

rəqəm, rum rəqəmi, balans hesablarının №-si və digər sistemlərin köməyi ilə indeksləşdirilir;

- iş sənədinin hər bir səhifəsi nömrələnməlidir;

- hər bir iş sənədinin sonunda onu tərtib edən (başqa sözlə desək,

təqdim olunan sənəddə öz əksini tapan sahələrin yoxlanmasını həyata

keçirən) auditorun soyadı göstərilməklə imza edilir və sənədin

doldurulması tarixi (və ya dövrü) qoyulur.

13. İş sənədlərinə aşağıdakılar aid edilir:

- auditin planlaşdırılması haqqında sənədlər;

- müəssisənin təşkilati-hüquqi formasına aid olan məlumatlar;

- protokollar, razılaşmalar və normativ hüquqi sənədlərin surətləri və

ya onlardan lazımi hissələr;

- müəssisənin fəaliyyət sahəsi, onun fəaliyyətinin texnoloji və struktur sistemi haqqında məlumat;

- uçot sisteminin öyrənilməsi və qiymətləndirilməsinin əks etdirilməsi;

- daxili nəzarət sisteminin auditor tərəfindən öyrənilməsinin sübutu və

bu məsələ ilə əlaqədar onun nəticələri;

- riskin qiymətləndirilməsi və onunla əlaqədar olan bütün

məlumatların sübutu;

- hesablar üzrə qalıqların və əməliyyatların təhlili;

- əhəmiyyətli göstəricilərin təhlili;

- yerinə yetirilən audit əməliyyatlarının həcmi, müddəti, mahiyyəti və

onların nəticələrinin əks etdirilməsi;

- auditin aparılmasında iştirak edən şəxslərə müxtəlif əməliyyatların

yerinə yetirilməsi üzrə göstərişlər və onların yerinə yetirilmə müddəti; - ayrı-ayrı konkret məsələlərlə əlaqədar auditə cəlb edilən kənar

auditor və ya ekspertlərin rəyi;

- digər auditor və ya ekspertlər, eləcə də mütəxəssislər tərəfindən

yerinə yetirilən işin lazımi qaydada istiqamətləndirilməsinin və nəzarət

edilməsinin sübutu;

-ayrı-ayrı məsələlər üzrə sifarişçilərlə yazışmaların surəti;

- üçüncü şəxslərlə yazışmaların surəti;

- sifarişçilərin maliyyə hesabatlarının və balansının (və ya balanslarına əlavələrin) surəti;

- audit aparılarkən auditorun sifarişçini müxtəlif məsələlər üzrə məlumatlandırmasının şərhi;

- auditin müxtəlif sahələri üzrə auditor tərəfindən çıxarılan nəticələr və bu nəticələrin əsaslandığı faktlar toplusunun və mühakimələrin şərhi.

İş sənədlərinə sahib olmaq və

onların saxlanılması

14. Audit başa çatdıqdan sonra iş sənədləri auditorda qalır. İş sənədləri auditomn xüsusi mülkiyyətidir və o, öz mülahizələrinə görə, iş sənədlərindən əldə etdiyi nəticələr əsasında arayış (akt) tərtib edə bilər. Lakin onun mülkiyyət hüququ sifarişçilərlə etika qaydaları və qarşılıqlı münasibətlərlə məhdudlaşır.

Auditorun iş sənədləri sifarişçinin maliyyə sənədlərinin bir hissəsi və ya onun əvəzi kimi qəbul edilə bilməz.

İş sənədləri auditordan tələb edilə və ya müsadirə edilə bilməz (səlahiyyətli'orqanların qərarı ilə olan hallar istisna olmaqla).

15. Auditor iş sənədlərinin məxfilik və mühafizə olunması tələblərini, saxlanılmasını təmin etməlidir.

İş sənədlərinin saxlanma müddəti Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq olaraq auditorluq fəaliyyəti təcrübəsinə əsasən müəyyən edilir.

A z^i'h ay C an R esp ııbl ikası Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən 1998-ci il 23 yanvar tarixində dövlət qeydiyyatına alınmışdır (Qeyd № 92)

ASlÜS 029/038-97 Azərbaycan Respublikasının

Auditorlar Palatası Şurasının 1997-ci il 4 fevral tarixli 10/2 saylı

qərarı ilə təsdiq edilmişdir

AUDITORUN YEKUN SƏNƏDLƏRİ

Ümumi müddəalar

1. Bu standartın məqsədi - auditin rəsmiləşdirilməsi üçün lazım olan

yekun sənədlərinin mahiyyətini, məzmununu və formasını, onların tərtib və

tətbiq olunması, saxlanması qaydalarını müəyyən etməkdir.

2. Yekun sənədləri yoxlama nəticəsində auditorun hazırladığı,

sifarişçiyə təqdim etdiyi və özündə saxladığı audit aktından, auditor

rəyindən və yekun sənədlərə əlavələrdən ibarətdir.

3. Audit aktı və auditor rəyi yekun sənədlərinin məcburi tərkib

hissəsidir.

Auditor rəyinin və onun növlərinin tərtib və tətbiq edilməsinin

qaydaları AS1ÜS026/035-96 saylı* “Auditor rəyləri” standartı ilə

müəyyən edilmişdir.

Digər yekun sənədlərinin tərtib və tətbiq edilməsinin, onların

saxlanılmasının ümumi qaydaları bu standartla müəyyən edilir.

Yekun sənədlərinin mahiyyəti və məzmunu

4. Yekun sənədləri yoxlama nəticəsində auditorun müəyyən etdiyi

əhəmiyyətli və lazımlı faktları, nöqsan, çatışmazlıq və pozuntuları, onların

aradan qaldırılmasına dair təklifləri və gəldiyi nəticələri qeyd etdiyi

sənədlərdir.

5. Yekun sənədləri auditorun əhəmiyyətli və lazımlı hesab etdiyi

faktları və öz rəyində göstərdiyi son nəticələri əsaslandıran bütün

məlumatları əks etdirməlidir.

6. Auditorun yekun sənədləri sifarişçinin maliyyə sənədlərinin bir

hissəsi və ya onun əvəzi kimi qəbul edilə bilməz.

* Yeni redaksiyada: 09.12.2000-ci il tarixli ASlÜS 042A/057A saylı MAS.

Audit aktı və onun əsas bölmələri

7. Auditin nəticəsini auditor aktla rəsmiləşdirməlidir. Sifarişçi auditlə

əhatə olunan dövr ərzində fəaliyyət göstərməyibsə, auditin nəticəsi arayışla

rəsmiləşdirilir.

8. Audit aktı aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir;

I. Giriş

II. Əvvəlki auditin (və ya təftişin, yoxlamanın) nəticəsi

III. Sifarişçi haqqında ümumi məlumat

IV. Pul vəsaitləri, bank və kassa əməliyyatları

V. Hesablaşma və kredit əməliyyatları

VI. İstehsal və məhsul satışı (və ya görülmüş işlər, göstərilmiş

xidmətlər)

VII. Əsas vəsaitlər

VIII. Mal-material dəyərliləri

IX. Əmək və əmək haqqı

X. İstehsal xərcləri və maya dəyəri

XI. Mənfəət, fondlar və ehtiyatlar

XII. Kapital (sərmayə) qoyuluşları

XIII. Mühasibat uçotu və hesabatının vəziyyəti

XIV. Auditin nəticəsi üzrə təkliflər

XV. Akta əlavələr

XVI. Aktın imza edilməsi

I. Giriş

9. Aktın bu bölməsində yoxlama aparılan sifarişçinin və yoxlamanı

aparan auditor təşkilatının adı, auditorun (və ya auditorların) və yaxud

sərbəst auditorun (və ya sərbəst auditorların) soyadı, adı, atasının adı,

lisenziyanı verən təşkilatın adı, lisenziyanın tarixi və №-si, auditin

aparılmasına dair müqavilənin (və ya qərarın, sərəncamın) tarixi və №-si,

yoxlamanın əhatə etdiyi dövr, başlanma və qurtarma tarixləri, sifarişçinin

maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə cavabdeh olan şəxslərin soyadı

göstərilməlidir.

10. Aktın giriş bölməsinin nümunəsi:

a) Audit sifarişçi ilə bağlanmış müqaviləyə əsasən aparıldıqda, aktın

giriş bölməsi aşağıdakı qaydada tərtib edilir:

AKT

CC ’i’İ 199 il (audit aparılan sifarişçi

ıpsarrüfai suhvekiiıiin

yerləşdiyi yerin adı)

Mən (biz) Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası tərəfin-

dən verilən “ _____ ” ___________________ 199 _________ il tarixli

_______________ saylı lisen-

ziyaya əsasən fəaliyyət göstərən _________

auditoru (və ya auditorları)

(auditor təşkilatının adı)

/sərbəst auditor/ (auditorun və ya auditorların soyadı.adı. atasının adı)

(sifarişçi təsərrüfat subyektinin adı)

İlə başlanmış “

qaviləyə

199

gorə

il tarixli ___ 199 il

99 il tarixədək olan dövrün

saylı mü-

tarixdən

(auditin əhatə etdiyi .sahələr)

auditini ap ard ı m/ap ard ı

q, Auditə “ 199 __ il tarixdə başlandı və (C 95 199 __ il tarixdə qurtardı.

Audit ilə əhatə olunan dövr ərzində

(sifarişçi təsərrüfat subyektinin adı)

maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə aşağıdakı şəxslər cavabdehdirlər: Baş

direktor (və ya direktor) ________________________________

İi 99

{sovadı, adı. atasının adı)

199 il tarixdən“ 199 il

tarixədək işləmişdir. Baş mühasib (və ya böyük mühasib)

(soyadı, adı. atasının adı)

99 il tarixdən “

199_ il tarixədək işləmişdir*.

b) Audit və ya yoxlama səlahiyyətli dövlət orqanlarının qərarına əsasən

aparıIdıqda, aktın giriş bölməsində sifarişçi təsərrüfat subyektinin əvəzinə

həmin orqanların adı, onların qərarının tarixi və №- si göstərilməlidir.

II. Əvvəlki auditin nəticəsi

11. Bu bölmədə əvvəlki auditin əhatə etdiyi dövr, auditi və ya

yoxlamanı aparmış auditorun (auditorların) soyadı, adı, atasının adı və

səlahiyyətli orqanların adı, eləcə də audit və ya yoxlama nəticəsində aşkar

olunan nöqsan və çatışmazlıqlar, onların aradan qaldırılıb-qaldırıl- maması

əks etdirilməlidir.

Bu bölmənin nümunəsi:

(xif<ıı işçi ləsoırüfaı subyektinin tıdt)

bundan əvvəlki auditi və ya yoxlamanı “ ____ tarixdən “ ”

199

199 il tarixə kimi olan dövrü əha tə etməklə

(auditi vn j-<7 yoxlamanı aparmış

auditorun soyadı, adı, atasının adı, solaliiyyotli dövl.ıt oıyanının adı)

tərəfindən aparılmışdır. Əvvəlki audit və ya yoxlama ilə _________________

(aşkar edihn nöqsan i'3 çatışmazlıqlar)

aşkar edilmiş və həmin nöqsan və çatış

mazlıqlar aradan qaldırılmışdır (və ya qaldırılmamışdır).

III. Sifarişçi haqqında ümumi məlumat

12. Bu bölmədə sifarişçi təsərrüfat subyektinin yaradıldığı tarix, hansı

təşkilatlarda dövlət və vergi qeydiyyatlarından keçməsinə dair

*Əgi)r aıtdilh və ya yoxlama ilə əiıalə olunan dövr ərzində sifari.şçi ləsərriifat sıtbyeklinin ınaliy-

yə-lə.sərriifal fəaliyyətinə cavabdeh olan şəx.slər bir neçə dəfə dəyi.şilmiç olarsa, onda onlartn i.ylədik- ləri

dövr və soyadları ardıcıllıqla göstərilməlidir.

şəhadətnamələrin tarixi və №-si, nizamnamə fondunun formalaşdırılması, fəaliyyət növləri, ünvanı və s. məlumatlar qeyd edilməlidir.

Bu bölmənin nümunəsi:

u (sifarişçi təsıtrrüfat subyektinin adı)

199 _ il tarixdə yaradılmaqla

199 __ il tarixdə ____________________________________________ (dövht qeydiyyatına alan orqanın adı)

dövlət qeydiyyatına alınaraq “ ______ ” ____________ 199 _ il tarixli ______ saylı qeydiyyat şəhadətnaməsi almışdır.

(C ?? (sifarişçi tdsərrüfat subyektinin adı)

199 il tarixdə (qeydiyyata alan vergi orqanının adı)

qeydiyyata alınaraq “ ____ ” _______

199 il tarixli saylı vergi haqqında şəhadətnamə almışdır.

(sifarişçi tasarriifat subyektinin adı)

nizamnamə fondu ___________________________________________ (nizanınamo fondunun mabhği)

min manat məbləğində (o cümlədən Azərbaycan investorlarının payı _____________________ min manat və ya ___________ %, xarici in-

_______ %) vestorlarm payı ____ nəzərdə tutulmuş və

mm manat və ya

tarixə (auditin aparıldığı tarix)

(nizanınamo fondunun faktiki məbhği)

min manat məbləğində (o cümlədən Azərbaycan investorlarının payı

__________________ min manat və ya _______ %, xarici investorların

payı __________________________ min manat və ya ____________ %)

formalaşdırılmışdır (və ya tamamilə formalaşdırılmamışdır).

(sifarişçi tosərn'ifat subyektinin adı)

ÖZ nizamnaməsinə müvafiq olaraq _________

(fəaliyyət növlərinin adı)

fəaliyyət göstərir.

ünvanda yerləşir. (sifarişçi təsərrüfat subyektinin hüquqi ünvanı)

IV. Pul vəsaitləri, bank və kassa əməliyyatları

13. Bu bölmədə sifarişçinin banklardakı hesablarının №-si, pul vəsaitlərinin, bank və kassa əməliyyatlarının auditinin başdan-başa aparılması, təsərrüfat subyektinin xəzinəsində olan nağd pul vəsaitlərinin və s. qiymətli kağızların həqiqi mövcudluğunun auditinin aparılması, bank və kassa əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar aşkar olunan əhəmiyyətli faktlar, nöqsan və çatışmazlıqlar öz əksini tapmalıdır.

V. Hesablaşma və kredit əməliyyatları

14. Bu bölmədə sifarişçinin büdcə və büdcədənkənar fondlarla, habelə müəssisə və təşkilatlarla, o cümlədən kredit təşkilatları ilə hesablaşmalarına dair məlumatlar geniş şərh edilməlidir.

Bu bölmədə vergi tədiyyələrinin və müxtəlif ayırmaların düzgün hesablanıb aidiyyəti üzrə müəyyən olunmuş müddətlərdə köçürülməsi və hesablaşmalara dair inventarizasiyalarm vaxtında aparılması məsələləri öz əksini tapmalıdır.

VI. İstehsal və məhsul satışı (və ya

görülmüş işlər, göstərilmiş xidmətlər)

15. Bu bölmədə sifarişçinin audit aparılan dövrdə istehsalı və məhsul satışı (və ya görülmüş işləri, göstərilmiş xidmətləri) ilə əlaqədar olan məlumatlara dair rəqəmlər və onların mühasibat uçotunda düzgün əks etdirilməsi, habelə bunlarla bağlı nöqsan və çatışmazlıqlar qeyd

edilməlidir.

VII. Əsas vəsaitlər

16. Bu bölmədə sifarişçi təsərrüfat subyektində əsas vəsaitlərin uçotunun, hərəkətinin, silinməsinin, icarəyə verilməsinin, inventari- zasiyasmm düzgün aparılmasının, həmçinin Azərbaycan Respublikasının dövlət orqanlarının müvafiq qərarlarına uyğun olaraq əsas vəsaitlərin (fondların) yenidən qiymətləndirilməsi ilə əlaqədar əmsalların düzgün

tətbiq olunması məsələləri öz əksini tapmalıdır.

VIII. Mal-material dəyərliləri

17. Bu bölmədə sifarişçi təsərrüfat subyektində mal-material

dəyərlilərinin uçotunun, mədaxilinin və məxaricinin, silinməsinin, inven-

tarizasiyasmm düzgün aparılmasına dair məlumatlar qeyd edilməlidir.

IX. Əmək və əmək haqqı

18. Bu bölmədə sifarişçi təsərrüfat subyektində işçilərin kateqoriyalar

üzrə sayı, kadr axını və işçilərə əmək haqları və mükafatların ödənilməsi ilə bağlı məsələlər öz əksini tapmalıdır.

X. İstehsal xərcləri və maya dəyəri

19. Bu bölmədə sifarişçi təsən'üfat subyekti tərəfindən məhsulun (işin,

xidmətin) maya dəyərinə daxil edilən xərclərin tərkibi haqqında

Azərbaycan Respublikasının dövlət orqanlarının müvafiq qərarlarının

tələblərinə düzgün riayət edilməsi barədə məlumatlar şərh edilməlidir.

XI. Mənfəət, fondlar və ehtiyatlar

20. Bu bölmədə sifarişçi təsərrüfat subyektində məhsulun (işin,

xidmətin) satışından əldə edilən mənfəətin (zərərin) müəyyən edilməsinin,

fondların və ehtiyatların yaradılmasının və onların mühasibat uçotunda əks

etdirilməsinin düzgünlüyü qeyd edilməlidir.

XII. Kapital (sərmayə) qoyuluşları

21. Bu bölmədə sifarişçi təsərrüfat subyektində kapital (sərmayə)

qoyuluşlarının balansda düzgün əks etdirilməsi və bununla əlaqədar digər

əhəmiyyətli məlumatlar qeyd edilməlidir.

XIII. Mühasibat uçotu və hesabatının vəziyyəti

22. Bu bölmədə sifarişçi tərəfindən “Mühasibat uçotu haqqında”

Azərbaycan Respublikası Qanununun və səlahiyyətli dövlət orqanlarının

mühasibat uçotu sahəsində müvafiq qərarlarının tələblərinə düzgün riayət

edilməsi öz əksini tapmalıdır.

XIV. Auditin nəticəsi üzrə təkliflər

23. Bu bölmədə sifarişçinin auditi nəticəsində aşkar edilmiş nöqsan və

çatışmazlıqların aradan qaldırılmasına, habelə onun daha səmərəli

işləməsinə dair konkret təkliflər öz əksini tapmalıdır.

XV. Akta əlavələr

24. Bu bölmədə audit aktına əlavə edilən sənədlər göstərilməlidir.

о ' 4 ,

:Щ\У ^Ч! ^Я

XVI. Aktın imza edilməsi

25. Bu bölmədə audit aktına sifarişçinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə cavabdeh olan şəxslər imza etməlidirlər. Əgər həmin şəxslər tərəfindən audit aktına imza etməkdən imtina olunarsa, onda auditorlar tərəfindən audit aktında müvafiq qeydlər aparılır.

26. Audit aktında eyni adlı faktlar qruplaşdırılaraq qeyd edilməlidir. 27. Audit aktı lüzumsuz məlumatlarla, rəqəmlərlə və cədvəllərlə

şişirdilməməlidir. Aktda yalnız nöqsan və çatışmazlıqlar, həmçinin əhəmiyyətli faktlar konkret olaraq göstərilməlidir.

28. Audit aktının forması saxlanılmaqla məzmunu müxtəlif ola bilər. Audit aktının nümunəsi:

AKT

( C 9 9 199 il (audit upanlau sifarişçi

təsərrüfat subyektinin yerləşdiyi

yerin adı)

Mən (biz) Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası tərəfindən verilən “ _______ ” _________________ 199 ________ il tarixli ______________ saylı lisenziyaya əsasən fəaliyyət göstərən ________

(auditor təşkilatının adı)

auditor təşkilatının auditoru (və ya auditorları)/sərbəst auditor/

(auditorun və y « auditorların soyadı, adı, atasının adı)

İlə bağlanmış “

yə görə

(sifarişçi təsərrüfat subyektinin adı)

199 il tarixli saylı müqavilə-

199 il tarixdən 199 il tarixədək olan dövrün

(auditin əhatə etdiyi sahələr)

auditini apardım/apardıq. Auditə “ ____ ” __ başlandı və “ ____ ” _________

199 il tarixdə

199 __ il tarixdə qurtardı. Audit ilə əhatə olunan dövr ərzində

(sifarişçi təsərrüfat subyektinin adı)

maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə aşağıdakı şəxslər cavabdehdirlər; 1 .Baş direktor (və ya direktor) __________________________

(soyadı, adı, atasının adı)

9 ) _____________ 199 _ il

tarixdən “

tarixədək işləmişdir.

2. Baş mühasib (və ya böyük mühasib) _

199 il

199 il tarixdən “ (sovadı, adı. alasının adı)

199 il

tarixədək işləmişdir.

Əvvəlki auditin nəticəsi

Sifarişçi haqqında ümumi məlumat

Pul vəsaitləri, bank və kassa əməliyyatları

Hesablaşma və kredit əməliyyatları

İstehsal və məhsul satışı (və ya görülmüş işlər,

göstərilmiş xidmətlər)

Əsas vəsaitlər

Mal-material dəyərliləri

Əmək və əmək haqqı

İstehsal xərcləri və maya dəyəri

Mənfəət, fondlar və ehtiyatlar

Kapital (sərmayə) qoyuluşları

Mühasibat uçotu və hesabatının vəziyyəti

Auditin nəticəsi üzrə təkliflər

Akta əlavələr

Aktın düzgünlüyünü imzalanmızla təsdiq edirik.

(auditor ləşkilaltıun adı)

auditor təşkilatının auditoru (və ya auditorları), /sərbəst auditor/

(imza)

(sifarişçi t.ısnrriifal

subyektinin baş direktoru

VD ya direktoru)

(sifarişçi tpsorriifat

subyektinin baş mühasibi

vn ya böyük mühasibi)

(soyadı,adı, atasının adı)

(imza) (soyadı, adı, atasının adı)

(imza) (soyadı, adı, atasının adı)

Yekun sənədlərinə əlavələr

29. Yekun sənədlərinə əlavələr audit aparılarkən auditorun aşkar etdiyi faktları təsdiq edən sənədlərdir.

30. Yekun sənədlərinə aşağıdakı sənədlər əlavə edilir; 1. Maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin auditinə dair sənədlərin siyahısı

(əlavə № 1) 2. Audit nəticəsində aşkar olunan nöqsan və çatışmazlıqlara dair arayış

(əlavə № 2) 3. Bankdan alınan nağd pulların hərəkətinə dair arayış (əlavə № 3)

4. Debitor və kreditor borclarına dair arayış (əlavə № 4) 5. Gəlir və xərclərə dair arayış (əlavə № 5) 6. Pul vəsaitlərinin/maddi dəyərlilərin inventarizasiya aktı (əlavə № 6) 7. Maddi məsul şəxsin - xəzinədarın/anbardarın iltizamı (əlavə № 6/1) 8. Nağd pullarm/maddi dəyərlilərin mühasibat qalığına dair arayış

(əlavə № 6/2) 9. Nağd pulların inventarizasiyası üzrə müqayisə cədvəli (əlavə № 6/3) 10. Maddi dəyərlilərin inventarizasiyası üzrə müqayisə cədvəli (əlavə

№ 6/4) 11. Auditorun yekun sənədlərinin təhvil-qəbul aktı (əlavə № 7) 31. Yekun sənədlərinə aşağıdakı sənədlər əlavə edilə bilər: 1. Ekspert rəyi; 2. Auditin nəticələrində maraqlı tərəflərin məlumatlandırılması

məktubu; 3. İşçilərə hesablanıb ödənilmiş əmək haqqına dair arayış, və s. Bu sənədlərin formasını və məzmununu auditor sərbəst müəyyən

edir.

Yekun sənədlərinə sahib olmaq

və onların saxlanılması

32. Audit başa çatdıqdan sonra yekun sənədlərinin bir nüsxəsi auditorda (və ya auditor təşkilatında) qalır, digər nüsxəsi auditor rəyi və aktla birlikdə sifarişçiyə verilir.

33. Auditor yekun sənədlərinin məxfilik və mühafizə olunması tələblərini və onların saxlanılmasını təmin etməlidir.

34. Yekun sənədlərinin saxlanma müddəti Azərbaycan

Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq olaraq müəyyən edilir.

AUDİTORUN YEKUN SƏNƏDLƏRİNƏ

ƏLAVƏLƏRİN NÜMUNƏLƏRİ:

Əlavə № 1

(sifarişçi tjs.ırrüfat stıhyeklinin adı)

199 il tarixdən “

199 _ il tarixə kimi olan dövrün maliyyə-təsərrüfat

fəaliyyətinin auditinə dair sənədlərin

S İ Y A H I S I

Sıra

№-si

Sənədlərin adı Sənədlərin tarixi

Vərəqələrin

№-si Vərəqələrin

sayı Qeyd

Yekunu:

(auditor təşkilatuun adı)

auditor təşkilatının auditoru

(və ya auditorları) /sərbəst

auditor/ (imza) (soyadı.adı,atasının adı)

AUDİTORUN YEKUN SƏNƏDLƏRİ

Əlavə № 2

(sifarişçi l^ssrrüfut subyektinin adı)

199 il tarixdən “ 199

tarixə kimi olan dövrün maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin auditi

nəticəsində aşkar edilən nöqsan və çatışmazlıqlara dair

A R A Y I Ş

Sıra №-si.

Nöqsan və çatışmazlıqların adı Aşkar edilib Bərpa edilib Qeyd

1 2 3 4 5 1.

2.

3.

4.

Yekunu;

(auditor taşkilaltnın adı)

auditor taşkilattmn

auditoru (va ya

auditorları) /sarbost

auditor/

(imza) (soyadı,adı,alasının adı)

Əlavə № 3

(auditor təşkilatının adı)

auditor təşkilatının

auditoru /sərbəst auditor/

(auditorun soyadı, adı, atasının adı)

uzrə

ii (təsərrüfat subyektinin adı)

199 il tarixdən “ 199 il

tarixə kimi bankdan alınan nağd pulların hərəkətinə dair

A R A Y I Ş

Sıra №-si

Auditlə əhatə Dövrün

olunan dövr

(aylar üzrə)

əvvəlinə qalıq

Yekunu:

Mədaxil ____

Cəmi

mədaxil

Məxaric

Cəmi

məxaric

Dövrün I

sonuna

qalıq

(təsərrüfat subyektinin adı)

baş direktoru / direktoru

(təsərrüfat subyektinin adı)

(imza)

baş mühasibi /böyük mühasibi (imza)

(soyadı,adı,atasının adı)

(soyadı,adı,atasının adı)

H

Əlavə № 4

(auditor inşkilaunm adı)

auditor təşkilatının auditoru /sərbəst auditor/

(auditorun soyadı, adı, atasının adı)

Üzrə

(tnsurrüfat subyektinin adı)

199 il tarixdən “ ’ 199 il tarixə

debitor və kreditor borclarına

dair

A R A Y I Ş Sıra

№-si

Müossiso vo

loşkilatların

adı

Yoxlama

dövrünün

əvvolino

Dt Kt

Borcun

omologəlm

ə

tarixi

Borcun

əməlo-

gəlmo

səbəbləri

Yoxlama

dövrünün

sonuna

Dl Kt

Borcun

əmələ

gəlmə

tarixi

Borcun

əmələ

gəlmə

səbəb

ləri

Yekunu:

(tusnrn'ifat subyektinin adı)

baş direktoru / direktoru (imza) (soyadı.adı.atasının adı)

(tDSDrrüfat subyektinin adı)

baş mühasibi /böyük mühasibi (imza) (soyadı,adı,ata.sının adı)

(ıtıuiitor təşkilatının atlı)

auditor təşkilatının auditoru

/sərbəst auditor/

(auditorun soyadı, adı, atasının adı)

Üzrə

(təsərrüfat subyektinin adı)

99 il tarixdən “ 199 il

tarixədək olan dövrdə gəlir və xərclərinə dair

A R A Y I Ş

Sıra No-si

Auclil ilo əhatə

olunan dövr (aylaı

və ya rüblər üzrə)

Gəlirlər, 0

cümlədən ümumi

gəlirlər

Xərclər, 0 cümlədən

ümumi

xərclər

Mənfəət (zərər)

Mənfəət dən

vergi

Qeyd

Yekunu;

(təsərrüfat .subyektinin adı)

baş direktoru / direktoru (imza) (soyadı.adı.atasının adı)

(təsərrüfat subyektinin adı)

baş mühasibi /böyük mühasibi (imza) (soyadı.adı.atasının adı)

lilli

Əlavə № 6

PUL VƏSAITLƏRİNIN/MADDI DƏYƏRLİLƏRİN

İNVENTARİZASİYA AKTI

(yoxlamanın tarixi) (tasnrrüfat subyektinin

yerləşdiyi yerin adt)

(auditor təşkilatıntn adı)

auditor təşkilatının auditoru (və ya auditorları) /sərbəst auditor/

(auditor və ra auditorların soyadı, adı, alasının adı)

(təsərrüfat subyektinin adı)

maddi məsul şəxsi - xəzinədarı / anbardan

(maddi məsul şəxsin soyadı, adı, alasının adı)

hesabında olan pul vəsaitlərinin /maddi dəyərlilərin həqiqi varlığını

(təsərrüfat subyektinin adı)

baş mühasibi /böyük mühasibi

iştirakı ilə “ ____ aşağıdakılar müəyyən edildi:

(baş və ya böyük mühasibin soyadı,adı,atasının adı)

_______________ 199 ___ il tarixə yoxladıqda

Sıra №-si

Pul vəsaitlərinin /maddi

dəyərlilərin adı Ölçü

vahidi

Miqdarı Məbləği Qeyd

1

2

3

4

Yekunu:

(auditor təşkilatının adı)

auditor təşkilatının auditoru

(və ya auditorları) /sərbəst

auditor/ (imza) (soyadı,adı,atasının adı)

(təsərrüfat subyektinin adt)

baş mühasibi /böyük mühasibi (imza) (soyadı,adı,alasının adı)

Qeyd: Yoxlama mənim iştirakımla aparıldı vo heç bir etirazım yoxdur.

(maddi məsul şə.xsin soyadı,adt,

atasının adı)

(imza)

*

Əlavə № 6/1

(auditor ınşkilalının adı)

auditor təşkilatının auditoru /sərbəst auditor/

(auditorun soyadı, adı, alasının adı)

(litsnrrüfal subyektinin adı)

maddi məsul şəxsi xəzinədarı /anbardan

(.soyadı,adı,alasının adı)

tərəfindən

I L T I Z A M

Mən verirəm bu iltizamı ona görə ki, mənim maddi məsuliyyətimdə saxlanılan nağd pulların/maddi dəyərlilərin hamısı

(təsorriifat subyektinin adı)

xəzinəsində/anbarmda yerləşir. Bankdan alman nağd pulların hamısı mədaxil orderi ilə mədaxil edilib

və məxaricə sənədsiz pul silinməsi halları olmamışdır. /Maddi dəyərlilərin hamısı öz vaxtında mədaxil edilib və məxaricə sənədsiz silinmə halları olmamışdır.

Heç bir təşkilatın və ayrı-ayrı vətəndaşların mənə borcu və mənim onlara borcum yoxdur.

İltizamı özüm yazdım və imzamla təsdiq edirəm.

(iD.snrrufal subyektinin adı)

maddi məsul şəxsi

xəzinədarı /anbardan/ (imza) (soyadı.adı.atasının adı)

199 il

Əlavə № 6/2

(auditor taşkilauıun adı)

auditor təşkilatının auditoru /sərbəst auditor/

(auditorun soyadı, adı, atasının adı)

Üzrə (tasarriifat subyektinin adı)

(yoxlama aparılan tarix)

nağd pulların/maddi dəyərlilərin mühasibat qalığına dair

A R A Y I Ş

LlZrƏ

(tasorriifat subyektinin adı)

199 il tarixə (yoxlama aparılan tarix)

_____ nağd pul/maddi (mühasibat qalığının məbhği)

dəyərlilərin qalığı aşağıdakı kimidir:

Sıra №-si

Pul vəsaitlərinin/maddi

dəyərlilorin adı Ölçü vahidi Miqdarı Məbloği Qeyd

1

2

3

Yekunu:

(tosarrüfat subyektinin adı)

baş direktoru / direktoru (imza) (soyadı,adı,atasının adı)

(tasarrüfat subyektinin adı)

baş mühasibi /böyük mühasibi (imza) (soyadı,adı,atasının adı)

İti

Əlavə № 6/3

(tasorrüfat subyektinin adı)

(yoxlama aparılan tarix)

xəzinəsində olan nağd pulların

həqiqi varlığı ilə mühasibat

qalığının müqayisə

C Ə D V Ə L

İ Sıra jNb-si

199 il tarixə İnvcntarizasiya nəticələri

mühasibat qalığı həqiqi qalıq artıqlıq əskiklik

Yekunu:

(auditor toşkilatının adı)

auditor təşkilatının auditoru (və

ya auditorları) /sərbəst auditor/

(təsorrüfat subyektinin adı)

baş mühasibi /böyük mühasibi

(təsərrüfat subyektinin adı)

maddi məsul şəxsi-xəzinədarı

(imza) (soyadı.adı.atasının adı)

(imza) (soyadı.adı,atasının adı)

(imza) (soyadı.adı.atasının adı)

(tasərrüfat subyektinin adı)

Əlavə № 6/4

anbarında olan maddi dəyərlilərin

həqiqi varlığı ilə mühasibat (yoxlama aparılan tarix)

qalığının üzləşdirmə

C Ə D V Ə L

İ Sıra

№-si

Maddi

dəyərlilə

rin adı

Ölçü vahidi

Qiyməti

Mühasibat qalığı

miq darı

məb-

loği

Həqiqi qalıq

miq darı

mob- loği

Nəticə

artıqlıq

miq darı

ınəb- laği

oskiklik miq darı

məb ləğ

Qeyd

Yekunu:

(auditor lafkilatının adı)

auditor təşkilatının auditoru (və ya auditorları) /sərbəst auditor/

(təsarriifat subyektinin adı)

baş mühasibi /böyük mühasibi

(tosarrüfat subyektinin adt)

maddi məsul şəxsi-xəzinədarı

(imza) (soyadı.adı,atasının adı)

(imza) (soyadı,adı,atasının adı)

(imza) (soyadı,adı,atasının adı)

İL 199 il tarixli

Əlavə № 7

saylı müqaviləyə əsasən

aparılmış auditin nəticəsinə dair auditorun yekun sənədlərinin

T Ə H V İ L - Q Ə B U L A K T I

Biz, aşağıda imza edənlər, İcraçı _________________________

(auditor toşkilatının adı)

/auditorları/ sərbəst auditor

auditor təşkilatının auditoru

və Sifarişçi- (auditorun vn ya auditorların soyadı, adı, atasının adı)

(tosərrüfat subyektinin adı)

(təsarriifat .tubycktinin rnhburinin vozifssi, soyadı, adı, atasının adı)

bu aktı ona görə tərtib edirik ki, İcraçı tərəfindən “ ” 199 il tarixli saylı müqavilənin şərt lərinə uyğun olaraq audit aparılmışdır.

Auditin nəticəsinə görə Sifarişçiyə auditorun aşağıdakı iş və yekun sənədləri təhvil verilmişdir:

1. ___________________________________________________ 2. ___________________________________________________

3.

Təhvil verdi;

İcraçı- _____ (auditor

təşkilatının adı)

(auditorun və ya auditorların

soyadı, adı. atasının adı)

(imza)

M.Y.

Təhvil aldı:

Sifarişçi- __ (təsərrüfat

subyektinin adı)

(təsərrüfat subyektinin rəhbərinin

soyadı, adı, atasının adı)

(imza)

M.Y.

199 il

f~

ASlÜS 030/040-97 Azərbaycan

Respııblikasımn Auditorlar Palatası

Şurasının 1997-ci il 21 may tarixli 12/1

saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

AUDİTİN KEYFIYYƏTINƏ

NƏZARƏT

Giriş

1. Bu standartın məqsədi - Azərbaycan Respublikası ərazisində

göstərilən auditor xidmətinin keyfiyyətinə nəzarətin mahiyyətini,

növlərini, onun həyata keçirilməsinin əsas prinsiplərini və formalarını

müəyyən etməkdir.

2. Bu standart Azərbaycan Respublikasında qüvvədə olan

qanunvericilik aktlarına və “Auditin keyfiyyətinə nəzarət” (ISA “Quality

Control for Audit Work”) beynəlxalq audit standartına müvafiq

hazırlanmışdır.

3. Bu standart Azərbaycan Respublikasının ərazisində fəaliyyət

göstərən sərbəst auditorlara və auditor təşkilatlarına, o cümlədən sərbəst

xarici auditorlara və xarici auditor təşkilatlarının filial və

nümayəndəliklərinə (bundan sonra “auditor təşkilatı” adlandırılacaq) şamil

edilir.

4. Keyfiyyətə nəzarətin mahiyyəti - göstərilən auditor xidmətinin

keyfiyyətinə nəzarətlə bağlı zəruri tədbirlərin düzgün planlaşdırılması və

təşkili, vaxtında və audit standartlarının tələblərinə uyğun səviyyədə yerinə

yetirilməsi, habelə müvafiq qaydada sənədləşdirilməsinin qayda və

prosedurlarının müəyyən edilməsindən ibarətdir.

5. Keyfiyyətə nəzarətin qayda və prosedurlarına riayət edilməsi həm

auditor təşkilatları, həm də sərbəst auditorlar üçün zəruridir.

6. Keyfiyyətə nəzarətin iki növü müəyyən edilir;

- daxili nəzarət;

- kənar nəzarət.

7. Bu standart dövlət orqanlarının öz səlahiyyətləri dairəsində və

qanunvericiliyə əsasən həyata keçirdikləri nəzarəti istisna etmir.

I. Auditin keyfiyyətinə daxili nəzarət

1.1. Auditin keyfiyyətinə daxili nəzarət (bundan sonra “daxili nəzarət” adlandırılacaq) auditor təşkilatının rəhbərliyi və sərbəst auditorlar tərəfindən auditin planlaşdırılmasının audit qayda və prosedurlarının tətbiqinin qüvvədə olan qanunvericiliyin və audit standartlarının tələblərinə uyğunluğunun və onlara riayət olunmasının təmin edilməsindən ibarətdir.

1.2. Daxili nəzarət iki formada həyata keçirilir: - ümumi nəzarət; - ayrı-ayrı auditlər üzrə nəzarət. 1.3. Daxili nəzarət müvafiq auditor təşkilatının rəhbərliyi və sərbəst

auditorların özləri tərəfindən həyata keçirilir. 1.4. Auditor təşkilatı auditin müvafiq standartlara uyğunluğuna

təminat verən daxili nəzarət qayda və prosedurlarına əməl etməlidir. 1.5. Daxili nəzarət qaydalarının və audit prosedurlarının məzmunu,

həcmi və dövriliyi auditor təşkilatının fəaliyyətinin xüsusiyyəti və həcmindən, yoxlamaların təşkili səviyyəsindən asılı olaraq müəyyən edilir.

1.6. Daxili nəzarət qaydaları auditor təşkilatı tərəfindən təsdiq edilir. Bu zaman aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır:

a) Peşəkarlıq tələbləri: - auditor təşkilatının işçiləri müstəqillik, obyektivlik, düzgünlük və

məxfilik prinsiplərinə əməl etməlidirlər; b) Səriştəlilik: - auditor təşkilatı öz peşəkar vəzifə borclarını lazımi səviyyədə yerinə

yetirmək üçün audit standartlarına riayət edən, müəyyən edilmiş peşə ixtisasına və səriştəyə malik olan işçilərlə komplektləşdiril- məlidir;

v) Təyinetmə: - auditin aparılması müvafiq iş təcrübəsinə və hazırlıq dərəcəsinə

malik olan işçilərə tapşırılmalıdır; q) Səlahiyyətlər: - auditin müvafiq keyfiyyət standartlarına uyğunluğunu təmin etmək

üçün işlərin təhlili, nəzarəti bütün səviyyələrdə kifayətedici olmalıdır; ğ) Məsləhətlər:

- zəruri hallarda müvafiq biliklərə malik olan mütəxəssislərlə məsləhətləşmələr təşkil etmək;

d) Sifarişçilər və onlarla əlaqə saxlanması: - mövcud və ehtimal olunan sifarişçilərin seçilməsi ilə əlaqədar

müvafiq analitik işlərin aparılması zəruridir; e) Yoxlama; - daxili nəzarətin qayda və prosedurlarının tətbiqinin səmərəli və

müəyyən edilmiş tələblərə uyğun olmasını müntəzəm olaraq yoxlamaq lazımdır.

Daxili nəzarətin ümumi qayda və prosedurlarının auditor təşkilatının işçiləri tərəfindən düzgün başa düşülməsi və tətbiq edilməsi təmin olunmalıdır.

1.7. Auditor apardığı auditor yoxlamaları üzrə keyfiyyətə nəzarətin elə qayda və prosedurlarını tətbiq etməlidir ki, onlar auditor təşkilatının qəbul etdiyi qayda və prosedurlara uyğun olsun.

1.8. Auditorlar mütəxəssislərə tapşırdıqları işlər yerinə yetirilərkən onların səriştəliyinə daim fikir verməlidirlər, onların işləri təhlil və nəzarət edilməlidir.

1.9. Auditorlar görüləcək işləri tapşırdığı mütəxəssislərə rəhbərliyi və nəzarəti təmin etməlidirlər. Auditorlar mütəxəssislərin yerinə yetirməli olduqları prosedurların məqsədləri və məsuliyyəti haqqında onları məlumatlandırmalıdırlar.

1.10. Daxili nəzarət funksiyasını icra edən işçilərə audit aparılan zaman aşağıdakı vəzifələr həvalə edilir:

a) İş prosesinə nəzarət. Aşağıdakıları müəyyən etmək üçün: - mütəxəssislərə verilən tapşırıqların yerinə yetirilməsi üçün onların

lazımi bilik və səriştəyə malik olmasını; - işlərin ümumi audit planına və proqramına müvafiq olaraq yerinə

yetirilməsini; b) Audit gedişatında auditin və mühasibat uçotunun aparılmasının

mühüm məsələləri üzrə məlumatlandırılmaqla onların əhəmiyyətini qiymətləndirmək və lazım gələrsə, audit planını və proqramını dəyişdirmək;

v) Mübahisəli məsələləri müvafiq məsləhətlər verməklə işçilərin peşəkar mühakiməsi ilə həll etmək.

1.11. Hər bir auditorun və mütəxəssisin yerinə yetirdiyi işlər nəzarət funksiyasını həyata keçirən işçilər tərəfindən aşağıdakı təsdiqe- dici faktların müəyyən edilməsi üçün təhlil edilməlidir:

a) işlər audit proqramına müvafiq olaraq yerinə yetirilmişdir; b) yerinə yetirilmiş işlər və əldə edilmiş nəticələr müvafiq olaraq

rəsmiləşdirilmişdir; v) bütün əhəmiyyətli məsələlər auditor yoxlaması ilə həll edilmiş və ya

auditor rəyində əks etdirilmişdir; q) audit proseduru qarşısında qoyulan məqsədlərə nail olunmuşdur; ğ) yerinə yetirilmiş işlərin nəticələrindən irəli gələn mühakimələr

auditor rəyini təsdiq edir. 1.12. Aşağıdakı məsələlərin vaxtında təhlil edilməsi tələb olunur: a) ümumi audit planı və proqramı; b) nəzarət testlərinin nəticəsi də daxil edilməklə sifarişçinin daxili

nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsi riskinin müəyyənləşdirilməsi, bununla əlaqədar olaraq ümumi audit planında və proqramında dəyişikliklər;

v) verilən məsləhətlərin nəticəsi də daxil edilməklə, mövcud audit nəticələri və prosedurları üzrə tərtib olunan auditor sübutlarına dair sənədlər;

q) maliyyə hesabatı, ona edilən auditor düzəlişləri və auditor aktı

(hesabatı).

II. Auditin keyfiyyətinə kənar nəzarət

2.1. Keyfiyyətə kənar nəzarət (bundan sonra “kənar nəzarət”

adlandırılacaq) auditor təşkilatı və sərbəst auditor tərəfindən göstərilən

auditor xidmətinin keyfiyyətinin və daxili nəzarət sisteminin

qiymətləndirilməsindən ibarətdir.

2.2. Kənar nəzarət Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası tərəfindən həyata keçirilir.

2.3. Kənar nəzarət iki formada aparılır:

-auditin keyfiyyətinə daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsi;

-auditor təşkilatı tərəfindən göstərilmiş auditor xidmətlərinin

keyfiyyətinə nəzarət.

2.4. Auditin keyfiyyətinə daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsi

formasında həyata keçirilən kənar nəzarət - auditin keyfiyyətinə daxili

nəzarətin mövcudluğu və təşkilinin yoxlanılması, müəyyən edilmiş daxili

nəzarət qayda və prosedurlarının öyrənilməsi, təhlili və tətbiqinin

düzgünlüyünün qiymətləndirilməsindən, eləcə də onların

təkmilləşdirilməsi üzrə tövsiyələrin verilməsindən ibarətdir.

Verilmiş tövsiyələr auditor təşkilatı üçün məcburi xarakter daşıyır. 2.5. Auditor təşkilatı tərəfindən göstərilmiş auditor xidmətlərinin

keyfiyyətinə nəzarət formasında həyata keçirilən kənar nəzarət - ayrı- ayrı auditor xidmətləri üzrə auditor təşkilatı tərəfindən istifadə edilmiş auditor standartları və prosedurlarının seçilməsinin, həcminin yetərliliyinin və tətbiq edilməsinin düzgünlüyünün qiymətləndirilməsindən ibarətdir.

Nəzarətin bu forması auditorun mövcud iş və yekun sənədlərinə əsasən aparılır.

2.6. Bu formada həyata keçirilən nəzarət auditor təşkilatı tərəfindən göstərilmiş auditor xidmətlərinin ümumi sayının 25%-dən az olmamaq şərtilə seçmə üsulu ilə aparılır.

Hər bir konkret halda yoxlama ilə əhatə olunan ayrı-ayrı auditor xidmətlərinin sayı nəzarət funksiyasını həyata keçirənlər tərəfindən müəyyən edilir.

2.7. Kənar nəzarət tədbirləri hər bir auditor təşkilatı lisenziya (rəsmi icazə) aldığı tarixdən bir il müddəti keçdikdə, sonralar isə hər təqvim ili ərzində bir dəfədən az olmamaq şərtilə həyata keçirilir.

2.8. Bu tədbirlər Auditorlar Palatasının müvafiq departamenti tərəfindən təqvim ilinin əvvəlində tərtib edilmiş və müvafiq qaydada təsdiq edilmiş plan üzrə, zəruri hallarda isə Palata rəhbərliyinin göstərişinə əsasən həyata keçirilir.

2.9. Sifarişçinin fəaliyyətinin xüsusiyyətlərini və mahiyyətini açıqlayan, habelə özündə onun fəaliyyətinin rəqəm göstəricilərini əks etdirən sənədlərin tələb edilməsinə yol verilmir.

2.10. Audit aparılması zamanı Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik aktlarının və audit standartlarının tələbləri auditor təşkilatlarının auditorları tərəfindən kobudcasına pozulduqda və ya təqvim ili ərzində üç dəfə keyfiyyətsiz audit aparıldıqda, nəzarət funksiyasını yerinə yetirən işçilər tərəfindən auditor fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququ verən lisenziyanın geri alınması barədə təkliflər verilməlidir.

2.11. Kənar nəzarətin həyata keçirilməsinin metod və üsulları Auditorlar Palatası tərəfindən təsdiq olunmuş proqram və təlimatlar ilə tənzimlənir.

ASlÜS 032/044-97 A zərb ay can R esp u blikasın ı n Auditorlar Palatası

Şurasının 1997-ci il 26 noyabr tarixli

15/1 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

AUDITORUN MƏSULIYYƏTI

Giriş

1. Bu standartın məqsədi auditor fəaliyyəti ilə bağlı auditorun daşıdığı məsuliyyəti, onun növlərini, dərəcəsini və yaranma şərtlərini müəyyənləşdirməkdir.

2. Auditin aparılması və onun sənədləşdirilməsi, auditor rəylərinin tərtib edilməsi qaydaları Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının Şurası tərəfindən 13 noyabr 1996-cı il, 26 dekabr 1996-cı il və 04 fevral 1997-ci il tarixlərdə təsdiq edilmiş müvafiq “Auditorun iş sənədləri” (AS1ÜS025/034-96), “Auditor rəyləri” (AS1ÜS026/035- 96)* və “Auditorun yekun sənədləri” (AS1ÜS029/038-97) milli audit standartları ilə müəyyən edilmişdir.

Auditorun məsuliyyətinin yaranma şərtləri

3. Auditor apardığı auditə və onun nəticəsinə dair verdiyi rəyə görə məsuliyyət daşıyır.

4. Auditorun məsuliyyətinin yaranma şərtləri aşağıdakılardır: a) auditin prinsiplərinin pozulması; b) keyfiyyətsiz audit aparılması; v) başqa növ fəaliyyətlə məşğul olmaq; q) vaxtı keçmiş, könüllü olaraq Auditorlar Palatasına qaytarılmış və ya

Auditorlar Palatasının Şurasının qərarı ilə ləğv edilmiş lisenziyalara əsasən auditor fəaliyyəti göstərmək;

ğ) təsərrüfat subyektində auditin aparılmasını istisna edən halların (təsərrüfat subyektində şəxsi əmlak mənafeyi və rəhbərliyin hər hansı biri ilə birbaşa qohumluq əlaqəsi olması və s.) auditor tərəfindən gizlədilməsi;

* Yeni redaksiyada: 09.12.2000-ci il tarixli ASlÜS 042A/057A saylı MAS.

d) auditorun etik və peşəkarlıq normalarına riayət edilməməsi.

5. Auditorun məsuliyyətinə iki mövqedən baxıla bilər:

a) qəbul edilmiş normativ hüquqi aktların tələblərinin pozulmasına

görə;

b) audit standartlarına müvafiq olaraq audit aparılan zaman lazımi

peşəkarlıq göstərilməməsinə görə.

Auditor dövlət qarşısında və keyfiyyətsiz audit aparılması nəticəsində

zərər çəkən sifarişçi təsərrüfat subyekti qarşısında məsuliyyət daşıyır.

Dövlət qarşısında məsuliyyət qanunvericiliklə müəyyən edilmiş cəza və

cərimələrlə, sifarişçi qarşısında məsuliyyət isə müqavilənin şərtlərinə görə

müəyyən edilir.

Auditorun məsuliyyətinin növləri

6. Auditorun məsuliyyətinin növləri aşağıdakılardır:

a) intizam məsuliyyəti;

b) mülki məsuliyyət;

v) cinayət məsuliyyəti.

7. Auditorun intizam məsuliyyəti Auditorlar Palatası tərəfindən, mülki

və cinayət məsuliyyəti isə məhkəmə orqanları tərəfindən Azərbaycan

Respublikasının müvafiq qanunvericilik və hüquqi- normativ aktlarına

əsasən müəyyən edilir.

8. Auditorla (auditor təşkilatı ilə) onların sifarişçiləri arasında

meydana çıxan əmlak xarakterli bütün mübahisələr Auditorlar Palatasında

həll edilə bilmədikdə, məhkəmə (iqtisad məhkəməsi) tərəfindən həll

olunur.

Auditorun məsuliyyətinin müəyyən edilməsi qaydası

9. Auditorun məsuliyyəti müəyyən edilərkən aşağıdakılar nəzərə

alınmalıdır:

- sifarişçiyə zərər dəyib-dəyməməsi;

- özünün vəzifə borcunu yerinə yetirərkən auditorun səriştəsizliyə,

diqqətsizliyə və səhlənkarlığa yol verib-verməməsi.

10. Müqaviləyə müvafiq olaraq, məsuliyyət auditorla (və ya auditor

təşkilatı ilə) sifarişçi təsərrüfat subyekti arasında bağlanan müqavilənin

şərtlərinə görə müəyyən edilir.

Müqavilənin şərtlərinə görə auditorun keyfiyyətsiz işləri üçün daşıdığı

məsuliyyətin dərəcəsi sifarişçiyə diqqətsizlik faktının və faktiki zərərin

dəyməsinin sübut edilməsindən asılıdır.

11. Auditor işlərində buraxdığı çatışmazlıqlara və səhvlərə, öz üzərinə düşən vəzifəni lazımi səviyyədə icra etməməsi ücbatmdan baş verən və

sifarişçiyə maddi zərər vuran aşağıdakı hallara görə maddi məsuliyyət

daşıyır:

- səhv və yalan məlumatlar nəticəsində hazırlanan maliyyə

hesabatlarında təhrif olunmuş məlumatların və səhvlərin auditor tərəfindən

aşkar edilməməsi;

- aşkar edilən səhv və təhriflərin ləğv edilməsi üçün auditor tərəfindən

yanlış tövsiyələrin verilməsi.

Auditor yalan və səhvlərin aradan qaldırılmasına cavabdeh deyildir.

Maddi məsuliyyətin dərəcəsi və miqdarı müqavilənin şərtləri və

qüvvədə olan qanunvericiliklə müəyyənləşdirilir.

12. Auditorun apardığı auditin audit standartlarına uyğun gəlib- gəlməməsini müəyyənləşdirmək məqsədilə auditorun işçi və yekun

sənədləri üzrə, belə sənədlər olmadıqda və ya təsərrüfat subyektlərinin

özünün tələbi ilə bilavasitə sifarişçi təsərrüfat subyektlərində

qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada Auditorlar Palatası və ya onun

təyin etdiyi sərbəst auditor (auditor təşkilatı) tərəfindən təkrar audit

aparmaqla, onun təqsirinin olub-olmaması müəyyənləşdirilir.

Əgər təkrar audit nəticəsində audit əməliyyatlarının yerinə

yetirilməsinin həcmi və keyfiyyətinin audit standartlarının tələblərinə

uyğun olması müəyyən edilmişdirsə, bu halda auditorun təqsirsiz olduğu

sübut olunmuş hesab edilir. Belə halda çatışmazlıqlar və səhvlər təsadüfi

xarakter daşıyır və digər nəzarət sistemlərində olduğu kimi, auditə xas olan

məhdudiyyətlərlə əlaqədardır. 13. Əgər yoxlanılan təsərrüfat subyektində (mühasibat uçotu və

hesabatında bu əməliyyatı əks etdirən zaman) bu və ya digər təsərrüfat

əməliyyatlarını həyata keçirənə kimi Azərbaycan Respublikasının

qanunvericiliyində bu cür əməliyyatların keçirilməsi ardıcıllığı haqda

göstəriş yoxdursa və ya göstəriş birmənalı izah edilmirsə, onda auditorun

həmin əməliyyatı yoxlayarkən sifarişçinin bu əməliyyatı düzgün həyata

keçirməsi haqda qəbul etdiyi qərarlar auditorun əleyhinə istifadə edilə

bilməz və auditor bunlara görə heç bir məsuliyyət daşımır.

14. Keyfiyyətsiz aparılan audit nəticəsində dövlətə və yoxlanılan təsərrüfat subyektinə zərər dəyməsi ilə əlaqədar mübahisələr aşağıdakı qaydada həll edilir:

a) Sifarişçinin ərizəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının Şurası tərəfindən 22 yanvar 1997-ci il tarixdə təsdiq edilmiş “Auditor fəaliyyəti ilə bağlı şikayətlərə baxılması qaydası” (ASlÜS 028/037-96) milli audit standartı* ilə;

b) auditora (auditor təşkilatına) lisenziyanı verən Auditorlar Palatası qarşısında qaldırılmış iddia üzrə məhkəmənin (iqtisad məhkəməsinin) qərarına əsasən, onlardan Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik aktları ilə müəyyən edilmiş qaydada cərimələr tutulmaqla və verilmiş lisenziyanın Palata tərəfindən ləğv edilməsi ilə.

* Yeni redaksiyada: 03.03.2004-cü il tarixli "Auditor fəaliyyəti ilə

əlaqədar baxılması haqqında Qayda " (ASIDS 023/074-2004) milli audit

standartı.

müraciətlərə

ASIÜS 033/045-97 Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası

Şurasının 1997-ci il 26 noyabr tarixli

15/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

TƏKRAR AUDIT

Giriş

Bu standartın əsas məqsədi auditor xidmətini inkişaf etdirmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının ərazisində fəaliyyət göstərən sərbəst auditor, auditor təşkilatları, sərbəst xarici auditor və xarici auditor təşkilatlarının filialları və ya nümayəndəlikləri (bundan sonra - auditor) tərəfindən audit aparılarkən “Auditor xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa, “Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası haqqında” Əsasnaməyə, audit standartlarına və digər hüquqi-normativ aktlara riayət edilməməsi nəticəsində buraxılmış nöqsan və çatışmazlıqları aşkar etmək və onları aradan qaldırmaqdır.

I. Təkrar auditin aparılması şərtləri

Təkrar audit - Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası və ya onun müvəkkil etdiyi auditor tərəfindən aşağıdakı hallarda aparıla bilər:

1. Audit aparılan sifarişçilərin tələbi ilə; 2. Səlahiyyətli dövlət orqanlarının qərarı (sifarişi) ilə; 3. Auditorlar Palatasının təşəbbüsü ilə. Təkrar audit bu auditi əvvəl həyata keçirmiş auditor tərəfindən aparıla

bilməz, zəruri hallarda isə cəlb edilə bilər. Yuxarıda göstərilənlər auditorların öz təşəbbüsləri ilə təkrar audit

aparmasını istisna etmir.

II. Təkrar auditi aparan auditorun əsas vəzifələri

Təkrar audit apararkən auditor aşağıda göstərilənlərə əməl etməlidir: - əvvəlki audit nəticəsində buraxılmış nöqsan və çatışmazlıqları tam

aşkar etmək;

- təkrar audit nəticəsində aşkar edilmiş nöqsan və çatışmazlıqların buraxılmasında təqsirkar olan şəxsləri konkret olaraq müəyyənləşdirmək;

- təkrar auditlə aşkar edilmiş nöqsan və çatışmazlıqların aradan qaldırılması üçün təkliflər vermək;

- təkrar auditin nəticəsini audit standartlarına uyğun olaraq müvafiq iş və yekun sənədləri ilə 3 nüsxədən ibarət rəsmiləşdirmək və Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatasına təqdim etmək.

I

III. Təkrar auditin aparılması

Təkrar audit auditomn iş və yekun sənədlərinə əsasən, bu sənədlər olmadıqda və ya auditor tərəfindən keyfiyyətsiz və natamam tərtib edilmiş olduqda, yaxud səlahiyyətli dövlət orqanlarının qərarına və ya sifarişçinin tələbinə əsasən bilavasitə audit aparılan təsərrüfat subyektlərində həyata

keçirilir.

IV. Təkrar auditin dəyərinin ödənilməsi

Təkrar audit hansı orqanın qərarına (sifarişinə) və ya sifarişçinin tələbinə əsasən aparılmışdırsa, həmin təkrar auditin dəyəri onlar tərəfindən ödənilməlidir.

Auditorlar Palatası əməkdaşı olmayan hər bir auditora və ya auditor təşkilatına haqqı ödənilmədən ildə bir təkrar audit aparılmasına dair tapşırıq verə bilər.

ASlÜS 034/046-97 A z^rh ay C an R esp ııbl Ucasın ı n Auditorlar Palatası

Şurasının 1997-ci il 18 dekabr tarixli 16/1 a saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

AUDİTOR SUBUTU

Giriş

1. Beynəlxalq audit standartına (“Audit Evidence”) uyğun olaraq hazırlanmış bu standartın məqsədi auditor sübutunun mahiyyətini, mənbəyini, növlərini və əldə edilməsi prosedurlarını müəyyən etməkdir.

2. Auditor sübutu auditor rəyini əsaslandırmaq və bir nəticəyə gəlmək üçün auditor tərəfindən audit prosesində əldə edilən məlumatlardır.

3. Auditor öz mülahizələrini əsaslandırmaq və formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutları əldə edilməsini təmin edən həcmdə audit prosedurlarını planlaşdırmalı və həyata keçirməlidir.

4. Auditor sübutları müəyyənləşdirilmiş keyfiyyət tələblərinə uyğun gəlməlidir. Sübutların keyfiyyəti real hadisələrə yaxınlığı, sübutla baş vermiş fakt arasında uyğunluğun müəyyənləşdirilməsi və sübutların əldə edilməsi mənbələrinin etibarlılığı ilə müəyyən edilir.

Ümumi müddəalar

5. Audit prosesində əldə edilən auditor sübutları yetərli və müvafiq olmalıdır. Yetərlilik auditor sübutlarının miqdar ölçüsü, müvafıqlik isə keyfiyyət ölçüsüdür.

6. Azərbaycan Respublikasında mühasibat uçotunun dövlət tənzimlənməsi qaydası, o cümlədən mühasibat uçotunun təşkilinin və aparılmasının ümumi prinsipləri mövcuddur. Auditor sübutları qiymətləndirilərkən auditor həmin prinsiplərə əsaslanmalıdır.

7. Auditor rəyi tərtib olunarkən auditor onun sərəncamında olan məlumatların hamısını yoxlamalıdır.

8. Auditor sübutları auditor rəyinin formalaşdırılması üçün əsas olduğuna görə, auditor aşağıdakılara əsaslanmalıdır:

- ümumi maliyyə hesabatları və eləcə də ayrı-ayrı hesablar və mühasibat əməliyyatları qrupu üzrə riskin səviyyəsinin və xüsusiyyətlərinin qiymətləndirilməsi;

- daxili nəzarət sisteminin və müvafiq risklərin qiymətləndirilməsi; - yoxlanılan məlumatların dəyərliliyi; - əvvəlki yoxlamaların təcrübəsi; - yoxlanılan məlumatların alınma mənbələri və onların etibarlılıq

dərəcəsi.

Auditor sübutlarının mənbəyi və növləri

9. Auditor sübutları öz mənbəyinə görə daxili (sifarişçi təsərrüfat subyekti tərəfindən hazırlanmış) və kənar (başqa təsərrüfat subyektlərindən və ya üçüncü şəxslərdən alınmış) ola bilər.

Kənar mənbələrdən əldə edilmiş və bilavasitə auditorun özü tərəfindən əldə edilən auditor sübutları (faktiki sübutlar) sifarişçilər tərəfindən hazırlanmış auditor sübutlarına nisbətən daha çox etibarlıdır.

10. Əgər auditor kifayət qədər müvafiq auditor sübutları əldə etmək imkanına malik deyilsə, o, ya şərti rəy verməlidir, ya da rəy verməkdən imtina etməlidir.

11. Auditor sübutu öz mahiyyətinə görə yazılı, şifahi və faktiki ola bilər. Yazılı (sənədli) sübutlar şifahi sübutlara nisbətən daha üstündür.

Şifahi sübutlar yazılı sübutlara nisbətən auditorun iş sənədlərində daha ətraflı əks etdirilməlidir.

Faktiki sübutlar, məsələn, müəyyən edilmiş tarixə maddi dəyərlilərin varlığı faktı daha dolğun sübutlar hesab olunur. Lakin faktiki sübutlar öz mahiyyətinə görə dəyişkən olduğu üçün onlar auditor tərəfindən onun iş sənədlərində kifayət qədər dolğun əks etdirilməlidir.

Auditor sübutlarını əldə emək üçün prosedurlar

12. Auditor sübutları əldə etmək üçün auditor müvafiq nəzarətin testləşdirilməsindən və müstəqil prosedurlardan istifadə edir.

Nəzarətin testləşdirilməsi uçot və daxili nəzarət sisteminin fəaliyyətinin səmərəliliyinə və uyğunluğuna, eləcə də nəzarət riskinin qiymətləndirilməsinə yönəldilmiş kompleks nəzarət prosedurlarından ibarətdir.

Müstəqil prosedurlar - bunlar maliyyə hesabatlarında göstərilən məlumatların əsaslandırılmasını qiymətləndirmək üçün kifayət qədər

auditor sübutları (testləşdirmənin nəticələri ilə birlikdə) əldə edilməsinə yönəldilmiş nəzarət prosedurlarıdır.

13. Auditor sübutları aşağıdakı audit prosedurlarının köməyi ilə əldə oluna bilər:

-faktiki nəzarət; -təsdiqetmə; -sənədləşdinnə; -müşahidə; -sifarişçilər və üçüncü şəxslərlə sorğu; -analitik prosedurlar; -nəzarət hesablamaları.

Ayrı-ayrı maddələrin auditor sübutlarını

əldə etmək üçün prosedurların tətbiqi

/. İnventarizasiya məlumatlarının auditor sübutu

14. Əgər inventarizasiyanın nətieələri maliyyə hesabatlarının göstəriciləri üçün əhəmiyyətlidirsə, onda auditor müşahidə yolu ilə (bilavasitə inventarizasiyada iştirak etməklə), maddi dəyərlilərin vəziyyəti və həqiqi varlığı haqqında kifayət qədər müvafiq sübutlar toplamalıdır.

İnventarizasiyada iştirak etmək prinsip etibarı ilə mümkün və məqsədəuyğun olmadığı hallarda (məsələn, ehtiyatların yerləşdiyi yerdən və ya onların özünə xas olan xüsusiyyətlər ilə əlaqədar, yaxud başqa səbəbdən) auditor tələb olunan tarixə maddi dəyərlilərin varlığını kifayət qədər və müvafiq sübutlarla təmin edən alternativ əməliyyatlar müəyyən etməlidir.

II. Nağd pul vəsaitlərinin auditor sübutu

15. Nağd pul vəsaitlərinin əks etdirilməsinin düzgünlüyünü yoxlamaq üçün auditor sübutu əldə etməkdən ötrü əsas prosedur sənədlərin yoxlanılması və nəzarət hesablamalarıdır. Bu bölmə üzrə auditor müşahidə üsulunu da (kassanın inventarizasiyasmda kassadan pul vəsaitlərinin verilməsində iştirak etməklə) tətbiq edə bilər.

Nağdsız pul vəsaitlərinin əks etdirilməsinin düzgünlüyünü yoxlamaq məqsədilə əsas prosedur bank sənədlərinin yoxlanılmasıdır.

Əgər bu prosedurların tətbiqi yolu ilə auditor kifayət qədər müvafiq auditor sübutu əldə edə bilmirsə, sorğu prosedurlarını tətbiq etməlidir (bank müəssisələrində olan qayda üzrə). Əgər auditor belə tipli prosedurlar tətbiq edə bilmirsə (məsələn, bank müəssisələrinin onların müştərisi olmayan şəxslərin sorğusuna cavab verməməsi ilə əlaqədar), onda auditor müştəridən müvafiq sorğunu göndəmıəyi və alman cavabı təqdim etməyi tələb etməlidir.

///. Debitor və kreditor borclarının auditor sübutu

16. Auditor yoxlama prosedurlarını, müştərilərlə sorğu prosedurlarını və analitik prosedurları yerinə yetirmək yolu ilə debitor və kreditor borclarına kifayət qədər müvafiq auditor sübutları əldə edə bilərsə, onda auditor digər prosedurların tətbiqini məhdudlaşdıra bilər.

Əldə edilmiş sübutlar kifayət qədər deyilsə, onda auditor imkan daxilində bilavasitə debitorlara və kreditorlara müraciət etməlidir.

Əgər auditorun sorğusuna debitor və kreditorların cavab verməyəcəyi ehtimalı varsa, onda auditor sifarişçidən müvafiq sorğu göndərməyi və alman cavabı təqdim etməyi tələb etməlidir. Zəruri hallarda auditor digər prosedurların keçirilməsinin mümkünlüyünə və məq- sədəuyğunluğuna baxmalıdır.

Az^rbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən 1999-cıı il 2 aprel tarixində dövlət aevdiyyatına alınmışdır

(Qeyd № 155)

ASlÜS 036/049-99 Azərbaycan Respublikasının

Auditorlar Palatası Şurasının 1999-cıı il 24 mart tarixli 32/2 saylı

qərarı ilə təsdiq edilmişdir

AUDITIN PLANLAŞDIRILMASI

I. Giriş

1.1. Bu standart «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan

Respublikasının Qanununa və «Auditin planlaşdırılması» (ISA “Audit

plan- ninq”) beynəlxalq audit standartına uyğun olaraq hazırlanmışdır.

1.2. Standartın məqsədi təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə)

hesabatının auditi planlaşdırılarkən auditor təşkilatları və ya sərbəst

auditorlar (bundan sonra «Auditor» adlandırılacaqdır) tərəfindən tətbiq

edilən normaların müəyyən olunmasıdır.

1.3. Standartın vəzifələri aşağıdakılardır:

a) auditin planlaşdırılmasmm ilkin mərhələsinin müəyyən edilməsi;

b) auditin ümumi planının və proqramının hazırlanması prinsiplərinin

müəyyən edilməsi;

v) auditin ümumi planının və proqramının hazırlanması və tərtib

olunması qaydasının müəyyən edilməsi.

1.4. Standartın tələbləri rəsmi auditor rəyinin hazırlanması nəzərdə

tutulan auditin keçirilməsində bütün auditorlar üçün məcburi, auditor

rəyinin hazırlanması tələb olunmayan könüllü auditdə, habelə digər auditor

xidmətlərinin göstərilməsində isə tövsiyə xarakteri daşıyır. Konkret

tapşırığın yerinə yetirilməsində bu standartın məcburi tələblərindən

yayınma hallarında auditor bunu öz işçi sənədlərində, habelə auditi və ya

digər auditor xidmətlərini sifariş edən təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə

təqdim etdiyi rəsmi hesabatda məcburi qaydada qeyd etməlidir.

II. Auditin planlaşdırılmasının təyinatı və prinsipləri

2.1. Auditor auditin keçirilməsi haqqında təsərrüfat subyekti ilə

müqavilə bağladıqdan sonra auditi planlaşdırmalıdır.

2.2. Planlaşdırma - auditin həcmi, planlaşdırılan işlərin növləri və onların icra müddəti göstərilməklə auditin ümumi planının, habelə təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatı haqqında rəyin hazırlanması üçün zəruri olan audit prosedurlarının həcmini, növlərini və ardıcıllığını müəyyən edən audit proqramının işlənib hazırlanmasından ibarətdir.

2.3. Auditor auditin planlaşdırılmasını auditin ümumi prinsiplərinə, habelə aşağıdakı xüsusi prinsiplərə uyğun olaraq aparmalıdır;

a) planlaşdırmanın kompleksliyi; b) planlaşdırmanın fasiləsizliyi; v) planlaşdırmanın optimallığı. 2.4. Auditin planlaşdırılmasınm kompleksliyi prinsipi ilkin

planlaşdırmadan tutmuş auditin ümumi planının və proqramının tərtibinə qədər planlaşdırmanın bütün mərhələlərinin qarşılıqlı uyğunluğunun təmin olunmasını nəzərdə tutur.

2.5. Auditin planlaşdırılmasınm fasiləsizlik prinsipi auditorlar qrupuna əlaqəli tapşırıqların verilməsində və planlaşdırmanın mərhələlərinin müddətlər və təsərrüfat subyektləri üzrə əlaqələndirilməsində ifadə edilir. Auditin dövrü planlaşdırılarkən həmin dövr ərzində auditor təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətində dəyişiklikləri və aralıq auditor yoxlamalarının nəticələrini nəzərə almaqla auditin keçirilməsi planında və proqramında vaxtında düzəliş etməlidir.

2.6. Auditin planlaşdırılmasınm optimallıq prinsipi ondan ibarətdir ki, planlaşdırma prosesində auditor auditin ümumi planının və proqramının optimal variantının auditorun özünün müəyyən etdiyi meyarlar əsasında seçilməsinin mümkün olması üçün planlaşdırmanın variantlığmı təmin etməlidir.

2.7. Auditor auditin planlaşdırılmasında aşağıdakı əsas mərhələləri ayırmalıdır;

a) auditin ilkin planlaşdırılması; b) auditin ümumi planının hazırlanması və tərtib edilməsi; v) auditin proqramının hazırlanması və tərtib edilməsi.

III. Auditin ilkin planlaşdırılmasınm məzmunu

3.1. Auditin səmərəli planlaşdırılması üçün məktub-öhdəlik yazılana və

auditin keçirilməsi haqqında müqavilə bağlanılana qədər

auditor auditin keçirilməsi ilə əlaqədar əsas təşkilati məsələləri təsərrüfat

subyektinin rəhbərliyi ilə razılaşdırmalıdır.

3.2. İlkin planlaşdırma mərhələsində auditor təsərrüfat subyektinin

maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti ilə tanış olmalı və aşağıdakılar haqqında

infomıasiyaya malik olmalıdır:

3.2.1. Təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə təsir

göstərən, bütövlükdə ölkədə (regionda) iqtisadi vəziyyəti və onun sahə

xüsusiyyətlərini əks etdirən xarici amillər;

3.2.2. Təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə təsir

göstərən, onun fərdi xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olan daxili amillər.

Auditor həmçinin aşağıdakılarla tanış olmalıdır:

a) təsərrüfat subyektinin təşkilati-hüquqi forması və idarəetmə

strukturu ilə;

b) istehsal fəaliyyətinin növləri və buraxılan məhsulun (göstərilən iş və

xidmətin) çeşidi ilə;

v) kapitalın strukturu və səhmlərin məzənnəsi ilə (təsərrüfat

subyektinin səhmlərinin qiyməti təyin edilməli olduğu halda);

q) məhsul istehsalının texnoloji xüsusiyyətləri ilə;

ğ) rentabelliyin səviyyəsi ilə;

d) təsərrüfat subyektinin əsas alıcıları və malgöndərənləri ilə;

e) müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətin bölüşdürülməsi qaydası

ilə;

ə) törəmə və tabeli müəssisələrin mövcudluğu ilə;

j) təsərrüfat subyektinin təşkil etdiyi daxili nəzarət sistemi ilə;

z) işçi heyətinin əməyinin ödənilməsinin formalaşdırılması prinsipləri

ilə.

3.3. Auditor üçün təsərrüfat subyekti haqqında informasiya

alınmasının mənbəyi aşağıdakılar olmalıdır:

a) təsərrüfat subyektinin dövlət qeydiyyatı haqqında sənədlər;

b) təsərrüfat subyektinin direktorlar şurasının iclaslarının,

səhmdarların yığıncaqlarının, yaxud başqa müvafiq idarəetmə orqanlarının

protokolları;

v) təsərrüfat subyektinin uçot siyasətini reqlamentləşdirən və onda

dəyişikliklər edən sənədlər, ilkin uçot sənədləri və registrləri;

q) mühasibat hesabatları və uçot siyasətini açıqlayan digər ara- yışlar;

ğ) statistika hesabatları;

d) təsərrüfat subyektinin fəaliyyətinin planlaşdırılması sənədləri (planlar, smetalar, layihələr, ştat cədvəlləri, əmək haqqı sistemini formalaşdıran digər sənədlər);

e) təsərrüfat subyektinin kontraktları, müqavilələri, sazişləri; ə) daxili auditorların və məsləhətçilərin hesabatları; j) müəssisədaxili təlimatlar; z) mühasibat uçotu üzrə normativ hüquqi aktlar; i) vergi və digər dövlət orqanlarının yoxlama materialları; ı) məhkəmələrin qərarları; y) təsərrüfat subyektinin istehsal və təşkilat strukturunu

reqlamentləşdirən sənədlər, onun filiallarının və törəmə müəssisələrinin siyahısı;

k) təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi və əməkdaşları ilə aparılmış sorğulardan alman məlumatlar;

g) təsərrüfat subyekti, onun əsas sahələri, anbarları nəzərdən keçirilərkən alman informasiyalar.

3.4. Auditor ilkin planlaşdırma mərhələsində auditin keçirilməsi imkanını qiymətləndirməlidir. Əgər auditor auditin keçirilməsini mümkün hesab edirsə, onda o, auditin keçirilməsi üçün qrupun tərkibini formalaşdırır və təsərrüfat subyekti ilə müqavilə bağlayır.

3.5. Auditor qrupuna daxil olan mütəxəssislərin tərkibi planlaşdırılarkən aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır:

a) auditin hazırlıq, əsas və yekun mərhələlərinin hər biri üçün nəzərdə tutulan iş vaxtı;

b) qrupun tərkibi; v) qrupun üzvlərinin vəzifələri; q) qrupun üzvlərinin ixtisas səviyyəsi.

IV. Auditin ümumi planının və proqramının

hazırlanması prinsipləri 4.1. Auditor auditin ümumi planının və proqramının hazırlanmasına

başlayaraq, təsərrüfat subyekti haqqında ilkin biliklərə, habelə keçirilmiş analitik prosedurların nəticələrinə əsaslanmalıdır.

4.2. Analitik prosedurların keçirilməsinin köməyi ilə auditor audit üçün əhəmiyyətli olan sahələri aşkar etməlidir. Analitik prosedurların mürəkkəbliyini, həcmini və keçirilmə müddətini auditor təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatı göstəricilərinin həcmindən və mürəkkəbliyindən asılı olaraq müəyyən etməlidir.

4.3. Auditin ümumi planının və proqramının hazırlanması prosesində auditor təsərrüfat subyektinin daxili nəzarət sisteminin səmərəliyini və nəzarət riskini qiymətləndirməli və bu məqsədlə kifayət qədər auditor sübutları toplamalıdır.

4.4. Auditin ümumi planı və proqramı hazırlanarkən auditor onun üçün münasib olan, mühasibat (maliyyə) hesabatını mötəbər saymağa imkan verən əhəmiyyətlilik səviyyəsini və auditor riskini müəyyən etməlidir. Auditor riskini planlaşdıraraq, auditor təsərrüfat subyektinin auditindən asılı olmayaraq onun mühasibat (maliyyə) hesabatına xas olan təsərrüfatdaxili riskini və nəzarət riskini müəyyən edir. Müəyyən edilmiş risklərin və əhəmiyyətlilik səviyyələrinin köməyi ilə auditor audit üçün əhəmiyyətli olan sahələri aşkar edir və zəruri audit prosedurlarını planlaşdırır. Audit prosesində planlaşdırmada müəyyən edilmiş auditor riskinin və əhəmiyyətlilik səviyyəsinin dəyişməsinə təsir edən şərait yarana bilər.

4.5. Auditor auditin ümumi planını və proqramını tərtib edərkən informasiyanın işlənilməsini, audit prosedurlarının həcmini və xarakterini dəqiq müəyyənləşdirməyə imkan verən metodları seçməlidir.

4.6. Əgər auditor məqsədəuyğun hesab edərsə, auditin ümumi planının və proqramının ayrı-ayrı müddəalarını təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi ilə razılaşdıra bilər. Bu zaman auditor auditin ümumi planında və proqramında əks olunan üsulların və metodların seçilməsində müstəqildir, lakin o, iş planına və proqrama uyğun olaraq, öz işinin nəticələrinə görə tam məsuliyyət daşıyır.

4.7. Ümumi planın və proqramın hazırlanmasında auditorun apardığı prosedurların nəticələri müfəssəl sənədləşdirilməlidir, belə ki, bu nəticələr auditin planlaşdırılması üçün əsasdır və auditin bütün prosesi ərzində

istifadə oluna bilər.

V. Auditin ümumi planının

hazırlanması və tərtib edilməsi

5.1. Ümumi plan auditin proqramının həyata keçirilməsinə xidmət

etməlidir.

5.2. Audit prosesində auditorda ümumi planın ayrı-ayrı müddəalarının

yenidən nəzərdən keçirilməsi üçün əsas yarana bilər. Auditor planda edilən

dəyişiklikləri və dəyişikliklərin səbəblərini müfəssəl sənədləşdirməlidir.

5.3. Ümumi planda auditor auditin keçirilməsi müddətini nəzərdə

tutmalı və auditin keçirilməsi, hesabatın (təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə yazılı informasiya) və auditor rəyinin hazırlanması müddətini

müəyyən etməlidir.

Vaxt məsrəflərinin planlaşdırılması prosesində auditor aşağıdakıları

nəzərə almalıdır;

a) real əmək məsrəflərini;

b) əvvəlki dövrdə vaxt məsrəİlərinin hesablanmasını (təkrar auditin

keçirildiyi halda) və onun cari hesablanma ilə əlaqəsini;

v) əhəmiyyətinik səviyyəsini;

q) audit risklərinin qiymətləndirilməsini.

5.4. Ümumi planda auditor ilkin təhlil, daxili nəzarət sisteminin

etibarlılığının və auditor risklərinin qiymətləndirilməsi nəticələri əsasında

audit keçirilməsinin üsullarını müəyyən edir. Auditor seçmə yolu ilə auditin keçirilməsini qərara aldıqda, müvafiq

audit standartına uyğun olaraq auditor seçməsini formalaşdırır.

5.5. Yerinə yetirilən auditin idarə olunmasının və keyfiyyətinə

nəzarətin planlaşdırılması ümumi planın tərkib hissəsidir. Ümumi planda

aşağıdakıların nəzərdə tutulması tövsiyə edilir:

a) auditor qrupunun formalaşdırılması, auditin keçirilməsinə cəlb

edilən auditorların sayı və ixtisası;

b) auditorların peşə keyfiyyətlərinə və vəzifələrinə uyğun olaraq

auditin konkret sahələri üzrə onların bölüşdürülməsi;

v) qrupun bütün üzvlərinin vəzifə borcları barədə təlimatlandırılması,

təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti, habelə auditin ümumi

planının müddəaları ilə tanış edilməsi; q) planın yerinə yetirilməsinə və auditorun işinin keyfiyyətinə, iş

sənədlərinin və auditin nəticələrinin müəyyən olunmuş qaydada

rəsmiləşdirilməsinə auditor qrupu rəhbərinin nəzarəti;

ğ) audit prosedurlarının həyata keçirilməsi praktikası ilə əlaqədar

metodik məsələlərin rəhbərlik tərəfindən auditor qrupuna izah edilməsi;

d) bu və ya digər faktın qiymətləndirilməsində auditor qrupunun

rəhbəri ilə onun sıravi üzvü arasında llkir ayrılığı yarandıqda auditor qrupu

üzvünün (icraçının) xüsusi rəyinin sənədli rəsmiləşdirilməsi.

5.6. Auditin ümumi planının nümunəvi məzmunu bu standarta 1 savlı

əlavədə verilmişdir.

VI. Auditin proqramının hazırlanması və tərtib edilməsi

6.1. Auditin proqramı auditin ümumi planının inkişafıdır və auditin

planının praktiki surətdə həyata keçirilməsi üçün zəruri olan audit

prosedurlarının məzmununun müfəssəl siyahısından ibarətdir.

Proqram auditorun köməkçiləri (assistentləri) üçün müfəssəl təlimatdır və eyni zamanda auditor üçün işin keyfiyyətinə nəzarət vasitəsidir.

6.2. Auditor auditin proqramını sənədlə rəsmiləşdirməli, keçirilən hər

bir audit proseduruna iş prosesi zamanı auditorun öz iş sənədlərində

əsaslanmağa imkanı olması üçün onları nömrə və ya kodla işarələməlidir.

6.3. Audit proqramını nəzarət vasitələri testlərinin və audit

prosedurlarının proqramı şəklində tərtib etmək lazımdır.

6.4. Nəzarət vasitələri testlərinin proqramı daxili nəzarət və uçot

sisteminin fəaliyyəti haqqında informasiyanın toplanması üçün nəzərdə

tutulmuş işlərin məcmusunun siyahısından ibarətdir. Nəzarət vasitələri

testlərinin vəzifəsi odur ki, onlar təsərrüfat subyektinin nəzarət

vasitələrinin ciddi nöqsanlarını aşkara çıxarmağa kömək edirlər.

6.5. Audit prosedurlarına əslində mühasibat uçotunda hesablar üzrə dövriyyələrin və qalıqların (saldonun) düzgün əks etdirilməsinin müfəssəl

yoxlanılması daxildir.

Konkret yoxlamalar üçün audit prosedurları proqramı auditor

tərəfindən görüləcək işlərin siyahısından ibarətdir. Prosedur üçün auditor

müəyyən etməlidir ki, o, mühasibat uçotunun (hesablar planının) məhz

hansı bölmələrini yoxlayacaq və onun hər bir bölməsi üzrə auditin

proqramını tərtib edəcək.

6.6. Auditin keçirilməsi şərtlərinin dəyişməsindən və audit

prosedurlarının nəticələrindən asılı olaraq, auditin proqramına yenidən

baxılarsa, onda bu dəyişikliklərin səbəbləri və onların nəticələri

rəsmiləşdirilməlidir.

6.7. Audit proqramının hər bir bölməsi üzrə auditorun gəldiyi və iş sənədlərində əks etdirdiyi nəticələr audit aktının (hesabatın) və auditor

rəyinin tərtib edilməsi üçün əsasdır.

6.8. Audit proqramının nümunəvi məzmunu bu standarta 2 saylı

əlavədə verilmişdir.

6.9. Auditin ümumi planı və proqramı sənədləşdirilərək müəyyən

olunmuş qaydada imzalanmalıdır.

«Auditin planlaşdırılması» standartına 1 saylı əlavə

AUDITIN ÜMUMI PLANI

Sifarişçi təsərrüfat subyektinin adı __________________

Auditlə əhatə edilən dövr

Auditin başlanması və sona

çatdırılması tarixi

Adam-günlərin (adam-saatların) miqdarı

Auditor qrupunun rəhbəri

Auditor qrupunun tərkibi

Sıra №-si

Planlaşdmlan işlərin növləri işlərin icra müddəti İcrapı Qeyd

Auditor qrupunun rəhbəri

«A uditin planlaşdırdması» standartına 2 saylı əlavə

AUDIT PROQRAMI

Sifarişçi təsərrüfat subyektinin adı _____________

Auditlə əhatə edilən dövr

Auditin başlanması və sona çatdırılması tarixi

Adam-günlərin

(adam-saatların) miqdarı

Auditor qrupunun rəhbəri

Auditor qrupunun tərkibi

Sıra №-si

Auditin bölmələri iİ2xə audit

prosedurlannin siyahısı Audit

keçirilən dövr

İcraçı Auditorun iş

sənədləri Qeyd

Auditor qrupunun rəhbəri

K555P:Ş!J5J:«'

ASlÜS 037/052-99 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 1999-cu il 7 dekabr tarixli

43/1 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

AUDIT APARILMASININ ŞƏRTLƏRİ

(MƏKTUB-ÖHDƏLİK)

I. Giriş

1.1. Bu standart «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan

Respublikasının Qanununa və «Audit aparılmasının şərtləri» (ISA «Terms

of Audit Enqaqements») beynəlxalq audit standartına uyğun olaraq auditor

fəaliyyətini tənzimləmək üçün hazırlanmışdır.

1.2. Standartın məqsədi auditin aparılması haqqında müqavilənin

bağlanılması mərhələsində sifarişçi təsərrüfat subyektlərinin, auditor

təşkilatlarının və ya sərbəst auditorların (bundan sonra «Auditor»

adlandırılacaqdır) öhdəliklərinin müəyyən edilmiş qaydada tərtib

edilməsindən ibarətdir.

1.3. Standartın vəzifələri aşağıdakılardır:

a) audit aparılmasına razılıq haqqında auditorun məktub-öhdəliyinin

hazırlanması qaydasının və şərtlərinin müəyyən edilməsi;

b) məktub-öhdəliyin hazırlanmasında auditora kömək edilməsi;

v) audit aparılması haqqında müqavilə bağlanılarkən təsərrüfat

subyektlərinin və auditorların qarşılıqlı hüquqlarının, öhdəliklərinin və

məsuliyyətlərinin şərh edilməsi.

1.4. Standartın tələbləri bütün auditorlar üçün rəsmi auditor rəyinin

hazırlanması nəzərdə tutulan auditlərdə sifarişçi təsərrüfat subyektləri

tərəfindən tələb olunan hallarda məcburi, auditor rəyinin hazırlanması tələb

olunmayan könüllü auditdə, habelə digər auditor xidmətlərinin

göstərilməsində isə tövsiyə xarakteri daşıyır. Auditor nəzərə almalıdır ki,

“Audit aparılmasının şərtləri (məktub-öhdəlik)” audit standartının

tələblərinə riayət edilməsi aparılan auditin keyfiyyətli olmasına və

auditorun imicinin yüksəlməsinə təsir edən bir amil kimi qiymətləndirilir.

II. Məktub-Öhdəliyin hazırlanması şərtləri

2.1. Məktub-öhdəlikdən əvvəl təsərrüfat subyektinin audit aparılması və ya auditor xidmətləri göstərilməsi barədə rəsmi müraciəti olmalıdır.

2.2. Auditin aparılmasına dair müqavilə bağlananadək onun şərtlərinin düzgün başa düşülməsi üçün məktub-öhdəlik təsən'üfat subyektinin rəhbərliyinə göndərilməlidir.

Təsərrüfat subyekti auditin şərtləri ilə razılaşdığına dair auditorun təklifini rəsmi qaydada təsdiq etməlidir.

Əgər təsdiqetmə alınmışdırsa, onda məktubun şərtləri auditor yoxlamasının aparılması haqqında müqavilənin icra müddətində qüvvədə qalır.

2.3. Əgər uzunmüddətli müqavilədə auditin məqsədi və həcmi tərəflər arasında müəyyən edilmişdirsə, onda məktub-öhdəlik tərtib edilməyə bilər, yaxud təsərrüfat subyekti üçün onun məzmunu barədə əlavə məlumat təqdim edilməlidir.

2.4. Auditor tərəfindən təsərrüfat subyektinə göndərilən məktub- öhdəlik audit aparılmasına dair razılığı və ya həmin təsərrüfat subyektinin auditor təyin olunması barədə təklifinin qəbul edilməsini təsdiq edir.

III. Məktub-Öhdəliyin forması və məzmunu

3.1. Məktub-öhdəlik aşağıdakı bölmələr üzrə tərtib edilməlidir: a) auditor yoxlamasının şərtləri; b) auditorun öhdəlikləri; v) təsərrüfat subyektinin öhdəlikləri. 3.2. Məktub-öhdəlik audit aparılmasının şərtləri üzrə aşağıdakı zəruri

məlumatları özündə əks etdirməlidir; a) təsərrüfat subyekti haqqında məlumatı və auditin məqsədini,

xüsusilə təsərrüfat subyektinin filial və ya nümayəndəlikləri mövcud olduğu halda onlarda audit aparılması qaydasını;

b) sifarişçinin mühasibat hesabatlarının düzgünlüyünə dair auditor rəyinə filial, nümayəndəlik və törəmə müəssisəsinin mühasibat hesabatlarının düzgünlüyünə dair rəyin daxil edilib-edilməməsini;

v) audit aparılmasına əsas olan qanunvericilik aktları və normativ sənədlər barəsində məlumatları;

q) audit zamanı həll edilməli əlavə məsələlər haqqında məlumatları.

3.3. Məktub-Öhdəlik auditorun öhdəlikləri üzrə aşağıdakı zəruri

göstərişləri özündə əks etdirməlidir:

a) görülmüş işlərin nəticəsi üzrə auditorun hesabat formasını;

b) göstərilən xidmətlərə görə auditorun məsuliyyətini;

v) kommersiya sirlərinə riayət edilməsi üzrə auditorun öhdəliklərini;

q) təsərrüfat subyektinin daxili nəzarət sisteminin təkmilləşdirilmə-

məsi və tətbiq edilən audit prosedurlarının seçmə xüsusiyyətləri ilə

əlaqədar olaraq mühasibat uçotu və hesabatlarında səhvlərin və ya

əhəmiyyətli qeyri-müəyyənliyin aşkar edilməməsinin mövcudluğunu. 3.4. Məktub-öhdəlik təsərrüfat subyektlərinin öhdəlikləri üzrə

aşağıdakı zəruri göstərişləri özündə əks etdirməlidir:

a) təqdim edilən mühasibat uçotu və hesabatlarına dair sənədlərin tam

və düzgün olmasına görə təsərrüfat subyektinin və onun icra orqanının

məsuliyyəti;

b) auditin aparılması üçün lazım olan ilkin sənədlərə, mühasibat re-

gistrlərinə, digər sənədlərə və məlumatlara sərbəst buraxılışın təmin

edilməsi;

v) təsərrüfat subyektinin mühasibat uçotunun düzgünlüyünə dair

auditorun fikrini hər hansı formada dəyişdirmək məqsədilə auditora təzyiq

göstərilməməsi.

3.5. Auditor öz təşəbbüsü ilə və ya təsərrüfat subyektinin təklifinə müvafiq olaraq məktub-öhdəliyin mətninə əlavə olaraq aşağıdakıları da

daxil edə bilər:

a) Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatasına, beynəlxalq və

digər auditor təşkilatlarına üzv olmaq, daha iri sifarişçilər, işçilərin ixtisası,

auditor tərəfindən göstərilən xidmətlər haqqında ümumi məlumatları;

b) auditin aparılmasına dair təqvim planını və göndərilən auditorlar

qrupunun tərkibini;

v) audit aparılmasının tətbiq edilən metodlarının ümumi

xüsusiyyətlərini;

q) auditin dəyərinin ödənilməsi şərtlərini;

ğ) audit aparılan təsərrüfat subyektinin fəaliyyət aspektlərində

auditorun və həmin subyektin vacib hesab etdiyi müstəqil ekspertlərin, digər auditorların xidmətlərindən istifadə edilməsinə dair təklifləri;

d) təsərrüfat subyektinin razılığı ilə əvvəlki auditin nəticələrindən

auditorun istifadə etməsini;

e) auditorun məsuliyyətinin ən mühüm məhdudiyyətinin təsvirini; ə) auditor rəyindən təyinatı üzrə istifadə edilməsinə dair təkliflərini; j) auditor ilə təsərrüfat subyekti arasında müqavilə münasibətlərinin

inkişafına dair təklifləri. 3.7. Auditor təkrar audit zamanı təsərrüfat subyektinə aşağıdakı

hallarda məktub-öhdəlik göndərir: a) auditorun və təsərrüfat subyektinin məsuliyyətinin, auditin həcminin

və məqsədinin təsərrüfat subyekti tərəfindən düzgün başa dü- şülməməsi faktları olduqda;

b) təsərrüfat subyektinin icra orqanı tərəfindən audit aparılmasının şərtləri dəyişdirildikdə;

v) təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinin tərkibində dəyişiklik edildikdə; q) təsərrüfat subyektinin fəaliyyət dairəsi və ya istiqaməti əhəmiyyətli

dərəcədə dəyişdikdə; ğ) məktub-öhdəlikdə əks etdirilənlərə təsir göstərən qanunvericilikdə

dəyişiklik edildikdə; d) məktub-öhdəlikdə digər əhəmiyyətli dəyişiklik edildikdə. 3.8. Əgər auditor yeni məktub-öhdəliyin göndərilməməsi barədə qərar

qəbul etmişdirsə, onda o, əvvəlki məktub-öhdəliyin məzmununun saxlanılması barədə təsərrüfat subyektinə bildirməlidir.

3.9. Məktub-öhdəliyin nümunəvi forması bu standarta 1 saylı əlavədə göstərilmişdir.

«Audit aparılmasının şərtləri (məktub - öhdəlik) » audit standartına

1 saylı əlavə

Məktub-Öhdəliyin təklif edilən

FORMASI

Auditor təşkilatının (auditorun)

blankı və ya künc ştampı (təsərrüfat subyektinin adı,

Göndərilən № [...], imza edilən tarix məsul şəxsinin vəzifəsi, soyadı,

adı və atasının adı)

Audit aparılmasının şərtləri (məktub-öhdəlik)

Hörmətli [...] !

Sizin _______________________________________ müəssisənizin

(təsərrüfat subyektinin adı)

mühasibat (maliyyə) hesabatlarının auditinin aparılması haqqında təklifinizi qəbul edərək bu məktub-öhdəliklə təsdiq edirik. Audit standartlarına və digər hüquqi-normativ aktlara əsasən mühasibat balansı, maliyyə nəticələrinə dair

(auditlə əhatə olunan dövr)

hesabat, balansa əlavələr, mühasibat uçotu registrləri və ayrı-ayrı ilkin sənədlər yoxlanılacaqdır.

Bizim tərəfimizdən audit Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik aktlarına (mühasibat hesabatlarının tərtib edilməsi qaydasını və auditor fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericilik və normativ aktlar göstərilməlidir) əsasən aparılacaqdır.

Auditin məqsədi ______________________________________ üzrə (cari il və ya digər hesabat dövrü)

____________________________ mühasibat (maliyyə) hesabatlarının (təsərrüfat subyektinin adı)

dürüstlüyü haqqında auditorun fikrini ifadə edən rəy verməkdən ibarətdir.

Audit zamanı həmçinin təsərrüfat subyektinin audit aparılacaq filial, nümayəndəlik və törəmə müəssisələrinin fəaliyyəti yoxlanılacaqdır. Biz öz nəticələrimizi əsaslandırmaq üçün sizin təşkilatın işçilərinin köməyinə ümid edərək, daxili nəzarətin vəziyyətinin, uçot məlumatlarının yetərliyinin və dürüstlüyünün yoxlanılmasının bir sıra prosedurlarından və testlərindən istifadə edəcəyik.

Auditin testlərinin seçilmə və digər özünəməxsus xüsusiyyətlərini, auditlə əhatə olunacaq sənədlərin həcminin böyük olmasını nəzərə alaraq, ayrı-ayrı qeyri-müəyyənlik və səhvlərin aşkar edilməməsi riski mövcuddur. Biz hər şeyi edəcəyik ki, həmin riski minimuma endirmək mümkün olsun, lakin nəticənin tam dəqiqliyinə (auditdə qəbul edilmiş ümumi qaydaya əsasən) zəmanət verə bilmərik. Siz mühasibat uçotu və hesabatlarında müəyyən edilmiş qaydadan kənarlaşmaların və mühasibat hesabatlarının qəsdən təhrif edilməsi faktlarının aşkar edilməsi haqqında bizim yazılı hesabatımızla məlumatlandırılacaqsınız.

Bundan başqa. Sizin tapşırığınıza əsasən biz sizə aşağıdakı əlavə xidmətləri göstərə bilərik (xidmətlərin siyahısı göstərilməlidir).

Biz auditin aparılmasına dair müqavilənin şərtlərinə və “Auditor xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən göstərdiyimiz xidmətlərə görə məsuliyyət daşıyacağıq. Biz sizin təşkilatın kommersiya sirrinə riayət edilməsi üzrə öhdəliyi öz üzərimizə götürürük.

Uçot siyasətinin seçilməsinə və tətbiq edilməsinə, daxili nəzarət və mühasibat yazılarının uyğunluğunun təmin olunmasına, ilkin uçot məlumatlarının düzgün əks etdirilməməsi də daxil edilməklə, mühasibat hesabatlarının tərtib edilməsinə görə ____________________________ icra orqanının məsuliyyətini (təsərrüfat subyektinin adı) sizin nəzərinizə çatdırırıq. Biz sizin ___________________________

(təsərrüfat subyektinin adı)

rəhbərliyindən xahiş edirik ki, audit üçün təqdim edilən məlumatların tam və dürüst olmasını rəsmi təsdiq edəsiniz.

Sizin işçilərlə hərtərəfli əməkdaşlığa ümidvarıq ki, auditin tam aparılması üçün zəruri olan mühasibat sənədləri və digər məlumatlar bizim sərəncamımıza təqdim olunacaqdır.

Ümid edirik ki, sizin mühasibat hesabatlarınızın dümstlüyü haqqında bizim fikrimizi dəyişmək məqsədilə hər hansı bir formada bizim

əməkdaşlara heç bir təzyiq göstərilməyəcəkdir. Qəbul edilmiş audit

normalarına əsasən həmin şərtin pozulması auditin aparılmasına dair müqavilənin vaxtından əvvəl dayandırılması üçün əsasdır.

Göstərilən xidmətlərin dəyəri ________________________________ ((tuditor taşkilatmm (auditorun) adt)

tərəfindən tətbiq edilən saat stavkasma əsasən auditin aparılması üçün tələb olunan müddətdən asılı olaraq müəyyən edilir.

Ayrı-ayrı işlərin dəyəri auditorların tələb olunan ixtisas səviyyəsinə və iş təcrübəsinə, məsuliyyət dərəcəsinə müvafiq olaraq dəyişə bilər. Hesablaşmanın həyata keçirilməsi qaydası və müddəti auditin aparılmasına dair müqavilə ilə müəyyən ediləcəkdir.

Xahiş edirik ki, Sizə təqdim olunan mühasibat hesabatlarının dürüstlüyünün auditinə razılıq haqqında məktub-öhdəliyin surətini imza edib, onun məzmununa dair irad və təkliflərinizi bizə göndərəsiniz.

Auditor təşkilatının rəhbəri (auditor) (imza, soyadı, adı və atasının adt, vəzifəsi, tarix)

Mühasibat hesabatlarının dürüstlüyünün auditor yoxlamasının şərtləri

ilə razıyam:

Təsərrüfat subyektinin icra orqanının rəhbəri (imza, soyadı, adı və atasının adı,

vəzifəsi, tarix)

ASlÜS 038/053-2000 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası

Şurasının 2000-ci il 15 yanvar tarixli 46/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

AUDİTORUN SEÇMƏSİ

1. Giriş

1.1. Bu standartın məqsədi audit aparılan sifarişçi təsərrüfat subyektinin təqdim etdiyi materiallardan auditor üçün məlumatların seçilməsi qaydalarının müəyyən edilməsindən və bu yolla əldə olunmuş məlumatların nəticələrinin qiymətləndirilməsindən ibarətdir.

1.2. Auditorun seçməsi informasiya almaq və ya onu qiymətləndirmək məqsədilə məlumatların bir hissəsinin seçilməsi və təhlil edilməsi prosesidir.

1.3. Bu standart seçmənin növlərini, qurulması qaydasını və onun nəticələrinin qiymətləndirilməsi prosedurunu müəyyən edir.

1.4. Standartın tələbləri rəsmi auditor rəyinin hazırlanması nəzərdə tutulan auditin aparılmasında auditorlar üçün məcburi, auditor rəyinin hazırlanması tələb olunmayan könüllü auditdə, habelə digər auditor xidmətlərinin göstərilməsində isə tövsiyə xarakteri daşıyır.

2. Auditorun seçməsinin növləri

2.1. Auditorun seçməsi təmsiledici və real olmalıdır. Auditorun seçməsi zamanı öyrənilən materialların bütün elementlərinin bərabər ehtimalla seçilmək imkanları olmalıdır.

Reallığın təmin olunması üçün auditor aşağıdakı seçmə növlərinin birindən istifadə etməlidir:

a) Təsadüfi seçmə. Bu seçmə təsadüfi rəqəmlər cədvəli üzrə aparılır (təsadüfi rəqəmlər cədvəli bu standarta 1 saylı əlavədə verilmişdir);

b) Ardıcıl seçmə. Elementlərin, təsadüfi seçilmiş rəqəmlərdən başlayaraq, daimi intervalla seçilməsidir. İntervallar müəyyənləşdirilmiş elementlərin sayma, ya da onların məbləğinin əhəmiyyətliliyinə görə qurulur;

v) Birləşdirilmiş (kombinə edilmiş) seçmə. Təsadüfi və ardıcıl seçmələr birləşdirilərək tətbiq edilir.

2.2. Bu seçmə növlərinə məqsədli proqram tətbiq edilə bilər. 2.3. Auditor mühasibat hesabatlarında hesablar üzrə əməliyyatların və

qalığın düzgün əks etdirilməsini və ya nəzarət sistemi vasitələrini o zaman başdan-başa (tam) yoxlaya bilər ki, audit materiallarının elementlərinin sayı və ya auditor seçməsindən istifadə olunmasının səmərəliyi az olsun.

2.4. Bu standart həm statistik metodla qurulmuş seçmələrdə, həm də digər seçmələrdə tətbiq edilir.

Auditorun seçməsinin metodları auditor sübutlarının yığılmasına

etibarlı imkan yaratmalıdır.

3. Auditorun seçməsinin qurulması qaydası

3.1. Auditorun seçməsi audit prosedurlarının tətbiq olunması məqsədilə

audit materiallarının 100 faizdən az olan hissələrinə dair aparılır. Audit

materialları dedikdə, auditor sübutlarının toplanması üçün hesabların

qalığının və ya hesablar üzrə dövriyyələri təşkil edən əməliyyatların

elementləri başa düşülür. Seçmənin qurulması üçün auditor audit aparılan

təsərrüfat subyektinin mühasibat uçotunun konkret bölməsinin

yoxlanılması qaydasını və həcmini müəyyən etməlidir.

3.2. Auditor mühasibat hesabatının konkret bölməsinin yoxlanılması

qaydasını işləyib hazırlayarkən yoxlamanın məqsədini və bu məqsədə nail

olmağa imkan verən audit prosedurlarını müəyyən etməlidir. Sonra auditor

ehtimal olunan səhvləri müəyyənləşdirməli, bu məqsədlə toplanması tələb

olunan və onun üçün zəruri olan sübutları qiymətləndirməli, bunun əsasında da yoxlanılan məlumatların məcmusunu təyin etməlidir.

3.3. Auditor öyrənilən audit materiallarını elə müəyyən etməlidir ki, 0,

auditin məqsədlərinə uyğun gəlsin. Audit materiallarının məcmusu

müəyyən edilmiş qaydada eyniləşdirilə bilən vahidlər toplusundan ibarət

olmalıdır. Auditor audit materiallarının elementlərinin seçilməsini auditin

məqsədlərinə nail olmağa imkan verən daha səmərəli və qənaətcil üsulla

aparmalıdır.

3.4. Seçmə aparılan zaman auditor bütün öyrənilən audit materiallarını

eyni xüsusiyyətli elementlərə (qruplara) bölə bilər. Audit materiallarının

bölünmə meyarları elə aparılmalıdır ki, hər bir elementin

hansı audit materialına aid olmasını dəqiq göstərmək mümkün olsun. Belə

prosedur məlumatların dağıdılmasını azaltmağa imkan verir ki, bu da

auditorun işini asanlaşdırır.

3.5. Seçmənin həcmi müəyyənləşdirilərkən auditor seçmənin riskini,

buraxılan və gözlənilən səhvləri müəyyənləşdirməlidir.

3.6. Seçmənin riski ondan ibarətdir ki, seçilmiş məlumatlar əsasında

müəyyənləşdirilmiş məsələ üzrə auditorun mülahizəsi həmin məsələ üzrə

bütün audit materiallarının öyrənilməsi əsasında qurulmuş mülahizədən

fərqlənə bilər. Seçmənin riski həm nəzarət sistemi vasitələrinin

testləşdirilməsində, həm də hesablar üzrə qalıqların və dövriyyələrin

mühasibat uçotunda düzgün əks etdirilməsinin hərtərəfli yoxlanılmasında

mövcuddur. Audit təcrübəsində nəzarət sistemi vasitələrinin

testləşdirilməsi və hesablar üzrə qalıqların və dövriyyələrin

düzgünlüyünün yoxlanılması üçün birinci və ikinci növ risklər ayırd edilir.

3.6.1. Nəzarət vasitələrinin testləşdirilməsində aşağıdakı seçmə riskləri

ayırd edilir;

a) birinci növ risk - nəzarət sisteminin həqiqətən etibarlı olması zamanı,

seçmənin nəticəsi bu sistemin etibarsız olmasını təsdiqlədikdə, düzgün

fərziyyənin rədd edilməsidir;

b) ikinci növ risk - nəzarət sistemi kifayət qədər etibarlı olmadığı halda,

seçmənin nəticəsi bu sistemin etibarlı olduğunu təsdiqlədikdə, düzgün

olmayan fərziyyənin qəbul edilməsidir.

3.6.2. Mühasibat uçotunda dövriyyələrin və hesablar üzrə qalığın

düzgün əks etdirilməsinin ətraflı yoxlanılması aparılan zaman aşağıdakı

seçmə riskləri ayırd edilir:

a) birinci növ risk - audit materiallarında səhv olmadığı halda,

seçmənin nəticəsi yoxlanılan materiallarda əhəmiyyətli səhvlərin

olduğunu təsdiqləyərək, düzgün fərziyyənin rədd edilməsidir;

b) ikinci növ risk - audit materiallarında əhəmiyyətli səhv olduqda,

seçmənin nəticəsi yoxlanılan materiallarda əhəmiyyətli səhv olmadığını

təsdiqləyərək, düzgün olmayan fərziyyənin qəbul edilməsidir.

3.7. Düzgün fərziyyənin rədd edilməsi riski seçmə aparılması

nəticəsində hesabatında səhv aşkar edilmiş təsərrüfat subyekti və ya

auditor tərəfindən əlavə iş aparılmasını tələb edir. Düzgün olmayan

fərziyyənin qəbul edilməsi riski auditorun özünün iş nəticələrini şübhə

altına alır.

3.8. Seçmənin həcmi auditorun ehtimal etdiyi səhvin böyüklüyü ilə müəyyən edilir. Onun böyüklüyü nə qədər az olarsa, seçmənin həcmi bir o qədər çox olmalıdır.

3.9. Ehtimal olunan səhv, auditin planlaşdırılması mərhələsində, auditor tərəfindən seçilmiş əhəmiyyətlilik səviyyəsi ilə müəyyən edilir. Ehtimal olunan səhvin həcmi nə qədər azdırsa, auditor seçməsinin həcmi o qədər çox olmalıdır.

3.9.1. Nəzarət sistemi vasitələrinin testləşdirilməsində ehtimal olunan səhv auditor tərəfindən planlaşdırma mərhələsində təsərrüfat subyektinin müəyyən etdiyi nəzarət prosedurlarından maksimum dərəcədə yayınma hesab edilir.

3.9.2. Dövriyyələrin və hesablar üzrə qalığın düzgünlüyü yoxlanılarkən ehtimal olunan səhv qalıqda və ya mühasibat yazısının müəyyən edilmiş qrupundakı maksimum səhv hesab edilir. Auditor bu səhvə yol verilməsinə ona görə razıdır ki, bu cür səhvlərin audit prosesinə ümumi təsiri auditora mühasibat hesabatında əhəmiyyətli səhvlər olmamasını təsdiq etməyə kifayət dərəcədə imkan verir.

3.10. Əgər auditor hesab edirsə ki, yoxlanılan materiallarda səhv mövcuddur, belə halda materiallarda olan səhvlərin ümumi miqdarının ehtimal olunan səhvlərin həcmindən böyük olmamasından ötrü auditor həcmcə böyük seçmədən istifadə etməlidir. Auditor ehtimal edirsə ki, yoxlama materiallarında səhvlər yoxdur, bu halda o, az həcmli seçmədən istifadə edir.

4. Seçmənin nəticələrinin qiymətləndirilməsi

4.1. Auditor hər bir seçmə üçün aşağıdakıları etməlidir:

a) seçməyə düşmüş hər bir səhvi təhlil etmək;

b) seçmə zamanı alınmış nəticələri bütün audit materiallarına şamil

etmək;

v) seçmə riskini qiymətləndirmək.

4.2. Seçməyə düşmüş səhvləri təhlil edərkən, auditor, ilk növbədə

həmin səhvlərin xüsusiyyətini müəyyənləşdirməlidir.

4.2.1. Seçmə formalaşdırılarkən onun hansı konkret məqsədlərə nail

olmaq üçün keçirilməsi və bu məqsədlərə aid olan seçmədə aşkar edilən

səhvlərin qiymətləndirilməsi qeyd olunmalıdır. Əgər qarşıya qoyulan

məqsədlərə seçmə qaydada aparılan tədqiqatlar nəticəsində nail

olunmamışdırsa, o zaman auditor alternativ audit prosedurları tətbiq edə

bilər.

4.2.2. Auditor səhvlərin keyfiyyət aspektini, yəni onların məzmununu və əmələ gəlmə səbəblərini qiymətləndirə bilər, eləcə də auditin digər sahələrinə həmin səhvlərin təsirini müəyyən edə bilər. Aşkar olunan səhvləri təhlil edərkən auditor belə nəticəyə gələ bilər ki, bu səhvlər əməliyyatların növü, istehsal vahidləri və səhvlər aşkar edilən bölmələr və səhvlərin əmələ gəlmə vaxtı ilə bağlı olmaqla, ümumi xarakter daşıyırlar. Bu halda auditor audit materiallarını müvafiq əlamətlərə görə ayrı-ayrı hissələrə bölə bilər və onların hər birinin ayrılıqda auditini apara bilər ki, bu da daha dəqiq nəticələrə gəlməyə imkan verər.

4.3. Auditor seçmə üzrə əldə olunan nəticələri bütün audit materiallarına şamil etməlidir. Seçmə nəticələrinin bütün audit materiallarına şamil edilməsi metodları müxtəlif ola bilər, lakin onlar seçmənin qurulması metoduna uyğun olmalıdır. Əgər audit materialları bölünmüş halda olarsa, o zaman şamil etmə onların hər birinə dair ayrıca aparılmalıdır.

4.4. Auditor audit materiallarında aşkar edilən səhvin ehtimal edilən miqdardan böyük olmamasına əmin olmalıdır. Bundan ötrü auditor şamil etmə vasitəsilə aşkar edilən səhvi ehtimal edilən səhvlə müqayisə edir. Əgər aşkar edilən səhv ehtimal olunan səhvdən böyükdürsə, o zaman auditor seçmə riskini təkrarən qiymətləndirməli və onlar qəbuledilməz olarsa, onda audit prosedurlarının əhatəsini genişləndirməli və ya aparılmış audit prosedurlarına alternativ audit prosedurları tətbiq etməlidir.

4.5. Auditor seçmənin bütün mərhələlərini və onun nəticələrinin təhlilini məcburi qaydada öz iş sənədlərində əks etdirməlidir.

AUDİTORUN SEÇMƏSİ

«Auditorun seçməsi» audit standartına 1 saylı əlavə

Təsadüfi rəqəmlər cədvəli

SƏTİR SÜTUN

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) 1000 37039 97547 64673 31546 99314 66854 97855 99965 1001 25145 84834 23009 51584 66754 77785 52357 25532

1002 98433 54725 18864 65866 76918 78825 58210 76835 1003 97965 68548 81545 82933 93545 85959 63282 61454 1004 78049 67830 14624 17563 25697 07734 48243 94318 1005 50203 25658 91478 08509 23308 48130 65047 77873 1006 40059 67825 18934 64998 49807 71126 77818 56893 1007 84350 67241 54031 34535 04093 35062 58163 14205 1008 30954 51637 91500 48722 60988 60029 60873 37423 1009 86723 36464 98305 08305 00666 29255 18514 49158 1010 50188 22554 86160 92250 14021 65859 16237 72296 1011 50014 00463 13906 35936 71761 95755 87002 71667 1012 66023 21428 14742 94874 23308 58533 26507 11208 1013 04458 61862 63119 09541 01715 87901 91260 03079 1014 57510 36314 30452 09712 37714 95482 30507 68475 1015 43373 58939 95848 28288 60341 52174 11879 18115 1016 61500 12763 64433 02268 57905 72347 49498 21871

1017 78938 71312 99705 71546 42274 23915 38405 18779 1018 64257 93218 35793 43671 64055 88729 11168 60260 1019 56864 21554 70445 24841 04779 56774 96129 73594 1020 35314 29631 06937 54545 04470 75463 77112 77126 1021 40704 48823 65963 39359 12717 56201 22811 24863 1022 07318 44623 02843 33299 59872 86774 06926 12672 1023 94550 23299- 45557 07923 75126 00808 01312 46689 1024 34348 81191 21027 77087 10909 03676 97723 34469 1025 92277 57115 50789 68111 75305 53289 39751 45760 1026 56093 58302 52236 64756 50273 61566 61962 93280 1027 16623 17849 96701 94971 94758 08845 32260 59823 1028 50848 93982 66451 32143 05441 10399 17775 74169 1029 48006 58200 58367 66577 68583 21108 41361 20732 1030 56640 27890 28825 96509 21363 53657 60119 75385

Azərhaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən 2000-ci il 6 iyun tarixində dövlət qeydiyyatına alınmışdır (Qeyd

№ 1594)

ASlÜS 039/054-2000 Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası

Şurasının 2000-ci il 27 may tarixli

55/3 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

MÜHASİBAT HESABATLARINDA

TƏHRİFLƏR AŞKAR ETDİKDƏ

AUDİTORUN HƏRƏKƏTİ QAYDASI

1. Giriş

1.1. Bu standart «Fırıldaqçılıq və səhvlər» (ISA 240 «Fraud and Error») beynəlxalq audit standartına və «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq auditor fəaliyyətini tənzimləmək üçün hazırlanmışdır.

1. 2.Standartın məqsədi audit aparılarkən təsərrüfat subyektinin mühasibat hesabatlarında təhriflər aşkar etdikdə auditorun hərəkətini müəyyən etməkdən ibarətdir.

1.3. Bu standartın vəzifələri aşağıdakılardır: a) mühasibat hesabatlarında təhriflərin növlərinin təfsiri; b) mühasibat hesabatlarında təhriflərin riski amillərinin müəyyən

edilməsi; v) təsərrüfat subyektinin məsul şəxslərinin mühasibat uçotu və

hesabatlarının təşkili və aparılmasının qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydalarına qəsdən və ya bilmədən (fəaliyyətsizlik) düzgün əməl edilməməsi nəticəsində mühasibat hesabatlarında təhriflər aşkar etdikdə auditorun hərəkətinin xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsi;

q) auditor tərəfindən mühasibat hesabatlarının dürüstlüyünə təsir edən təhriflərin aşkar edilməsi ilə əlaqədar auditorun məsuliyyətinin həddinin müəyyən edilməsi.

1.4. Standartın tələbləri rəsmi auditor rəyinin hazırlanması nəzərdə tutulan auditin keçirilməsində auditorlar üçün məcburi, auditor rəyinin hazırlanması tələb olunmayan könüllü auditdə, habelə digər auditor xidmətlərinin göstərilməsində isə tövsiyə xarakteri daşıyır.

1.5. Konkret tapşırığın yerinə yetirilməsində bu standartın məcburi tələblərindən yayınma hallarında auditor bunu auditi və ya digər audi

tor xidmətlərini sifariş edən təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə təqdim

etdiyi rəsmi aktda (hesabatda) məcburi qaydada qeyd etməlidir.

2. Mühasibat hesabatlarında təhriflərin növləri

2.1. Mühasibat hesabatlarında təhriflər, yəni mühasibat uçotunun

təşkili və aparılmasının qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydalarının

pozulması səbəbindən mühasibat uçotu məlumatlarının düzgün olmayaraq

əks etdirilməsi və təqdim olunması qəsdən və bilmədən ola bilər.

2.2.1. Mühasibat hesabatlarında qəsdən təhriflər audit aparılan

təsərrüfat subyektinin məsul şəxslərinin qabaqcadan nəzərdə tutulmuş

fəaliyyətinin (və ya fəaliyyətsizliyinin) nəticəsidir. Bunlar mühasibat

hesabatlarının istifadəçilərini yanıltmaq məqsədilə həyata keçirilir.

Bununla yanaşı, auditor nəzərə almalıdır ki, təsərrüfat subyektinin məsul

şəxslərinin mühasibat hesabatlarında qəsdən təhriflərə (və ya

fəaliyyətsizliyə) yol vermələrinə dair qərar yalnız buna səlahiyyəti olan

orqan tərəfindən verilə bilər.

2.2.2. Mühasibat hesabatlarında bilmədən təhriflər təsərrüfat

subyektinin məsul şəxslərinin qabaqcadan nəzərdə tutulmamış

fəaliyyətinin (və ya fəaliyyətsizliyinin) nəticəsidir. Bu, uçot

qeydiyyatlarında aparılan hesab səhvlərinin, hesablaşmalardakı səhvlərin,

uçotun aparılmasına tam baxılmamasmm, təsərrüfat fəaliyyətinin,

əmlakın, öhdəliklərin mövcudluğu və vəziyyətinə dair məlumatların

uçotda düzgün əks etdirilməməsi nəticəsində ola bilər.

2.3. Mühasibat hesabatlarında həm qəsdən, həm də bilmədən təhriflər

audit aparılan təsəiTÜfat subyekti üçün maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini

düzgün təhlil etməyə və real nəticə çıxarmağa mane olan mənfi hal hesab

edilir.

3. Mühasibat hesabatlarında təhriflər

riskinin artmasına təsir edən amillər

3.1. Auditor audit prosesində mühasibat hesabatlarında təhriflərin

yaranması və aşkar edilməməsi risklərini müəyyən olunmuş qaydada

qiymətləndirməlidir. Bu zaman auditor qəsdən və bilmədən təhriflər

riskinin artmasına şərait yaradan müəyyən edilmiş amillərin

mövcudluqunu nəzərə almalıdır.

3.2. Təsərrüfat subyektlərinin təsərrüfatdaxili fəaliyyətində təhriflərin yaranmasını əmələ gətirən amillərə aşağıdakıları aid etmək olar:

a) iqtisadiyyatın böhran keçirən sahələrinə iri məbləğdə maliyyə vəsaitlərinin qoyulması;

b) təsərrüfat subyektinin dövriyyə vəsaitinin həcminin satışın (istehsalın) sürətli artımına və ya mənfəətin əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşməsinə uyğun gəlməməsi;

v) təsərrüfat subyektinin müəyyən dövr ərzində bir və ya bir neçə sifarişçidən və ya malgöndərəndən asılı (əlaqəli) olması;

q) uçot siyasəti və ya müqavilə münasibətləri təcrübəsində edilən dəyişiklik nəticəsində mənfəətin həcminin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsi;

ğ) təsərrüfat subyektinin maliyyə göstəricilərinə (xüsusən də ilin sonunda) əhəmiyyətli təsir göstərən qeyri-səciyyəvi sövdələşmələr;

d) xidmətlərə görə mövcud ödənişlərin göstərilmiş xidmətlərə uyğun gəlməməsi;

e) təsərrüfat subyektinin təşkilati-idarəetmə strukturunun xüsusiyyətləri və bu strukturda mövcud olan nöqsanlar;

ə) kapitalın strukturunun və mənfəətin bölgüsünün xüsusiyyətləri; j) mühasibat uçotunun aparılmasında və mühasibat hesabatlarının

hazırlanmasının təşkilində qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydalardan

kənarlaşmalar.

4. Mühasibat hesabatlarında təhriflər aşkar etdikdə

auditorun hərəkətinin xüsusiyyətləri

4.1. Audit aparılarkən, o cümlədən auditin planlaşdırılması zamanı

auditor yoxlanılan təsərrüfat subyektinin mühasibat hesabatlarında

təhriflərin mövcudluğunun mümkünlüyünü nəzərə almalıdır. Bununla

əlaqədar auditor audit prosedurlarını işləyib hazırlayır və mühasibat hesabatlarında təhriflərin riskini qiymətləndirir. Eyni zamanda auditor

audit apararkən mühasibat hesabatlarında təhriflərin mövcudluğuna aid

olan faktların aşkar edilməsi üçün lazımi tədbirlər görməlidir.

4.2. Təsərrüfat subyektinin mühasibat hesabatlarında təhriflər aşkar

etdikdə auditor yoxlanılan hesabatların düzgünlüyünə onların təsirini

bütün əhəmiyyətli hallarda qiymətləndirməlidir.

4.3. Auditor mühasibat hesabatlarında təhriflər aşkar edilməsi ilə

əlaqədar olaraq təsərrüfat subyektində mövcud olan və təhriflərin ya

ranmasın'a səbəb olan mümkün nöqsanların aşağıdakı növlərini nəzərə almalıdır:

a) mühasibat uçotu və hesabatlarının təşkili və aparılmasının

qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydalarından kənarlaşmaları;

b) hesabat dövrü ərzində ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatlarının və

əmlakın qiymətləndirilməsinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsinə dair

qəbul edilmiş uçot siyasətinin olmaması və ya ona əməl edilməməsini;

v) valyuta əməliyyatları ilə əlaqədar və mülki, vergi

qanunvericiliklərinin pozulmasını;

q) mühasibat hesabatlarında təhriflərə təsir göstərən digər nöqsanları.

4.4. Auditor mühasibat hesabatlarında təhriflər aşkar etdikdə, özünün

işləyib hazırladığı audit prosedurlarına aşağıdakılardan asılı olaraq düzəliş

etməlidir:

a) təşkilatlarda baş vermiş təhrifləri əmələ gətirən nöqsanların

növlərindən;

b) aşkar edilmiş təhriflərin əhəmiyyətlilik dərəcəsindən;

v) gələcək yoxlama zamanı təhriflərin yaranması riskindən və təhrifləri

aşkar etməmək riskindən.

4.5. Auditor mühasibat hesabatlarında təhriflər aşkar etdiyi zaman

təsərrüfat subyektinin daxili nəzarət sisteminin səmərəliyini düzgün

qiymətləndirməlidir.

Auditor mühasibat hesabatlarında aşkar etdiyi təhriflərin əmələ

gəlməsinə qarşı yönəldilən mövcud daxili nəzarət sisteminin təsirini

əvvəlcə nəzərdə tutulduğundan zəif hiss edərkən, daxili nəzarət sisteminin

etibarlılığına dair özünün qiymətləndirməsinə yenidən baxmalı və bununla

əlaqədar olaraq tətbiq olunacaq audit prosedurlarının xüsusiyyətlərini və

həcmini dəqiqləşdirməlidir.

4.6. Auditor audit prosesində mühasibat hesabatlarında aşkar etdiyi

təhrif faktlarını müəyyən olunmuş qaydada öz işçi sənədlərində hərtərəfli

əks etdirməlidir.

Auditor mühasibat hesabatlarında aşkar etdiyi təhriflər haqqında

məlumatları auditə dair akta (hesabata) daxil etməlidir.

5. Mühasibat hesabatlarında təhriflərin aşkar

edilməsi ilə əlaqədar auditorun məsuliyyəti

5.1. Auditor yoxlanılan təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə rəsmi

təqdim olunan aktda (hesabatda) və ya auditor rəyində mühasibat

hesabatlarının düzgünlüyünə dair ifadə olunan fikrin obyektivliyinə və

əsaslığma görə, həmçinin məlumatların düzgünlüyünə və dolğunluğu- na

görə məsuliyyət daşıyır.

5.2. Auditor təsərrüfat subyektinin mühasibat hesabatlarında aşkar

olunan təhriflər haqqında məlumatların üçüncü şəxsə verilməsinə

(qüvvədə olan qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş hallar istisna

olunmaqla), kommersiya məlumatlarının məxfiliyinə riayət

olunmamasına görə məsuliyyət daşıyır.

.................

* ASİVS 040/055-2000 Az^ybaycan

Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 2000-ci il 31 avqust tarixli

60/8 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

AUDİTOR YOXLAMASININ

APARILMASINA BAŞQA

AUDİTORLARIN CƏLB EDİLMƏSİ

I. Giriş

1.1. Bu standart «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan

Respublikasının Qanununa uyğun olaraq, «Başqa auditorun işindən

istifadə edilməsi» (ISA 600 “Usinq the Work of Another Auditor”)

beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Bu standartın məqsədi təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə)

hesabatının auditini apararkən auditorun həmin təsərrüfat subyektinin

mühasibat (maliyyə) hesabatına daxil edilən bir və ya bir neçə bölmənin

maliyyə informasiyasını yoxlamağa cəlb edilən başqa auditorun işinin

nəticələrindən istifadə edərək auditor rəyi tərtib etdiyi hallar üçün norma

və qaydaların müəyyən edilməsindən ibarətdir. Bu standart birgə auditin

aparılması üçün iki və ya daha çox auditorun təyin edildiyi, habelə

auditorların əvvəlki auditorlara müraciət etdikləri hallara şamil olunmur.

1.3. «Əsas auditor» - ayrı-ayrı bölmələrin maliyyə informasiyasını cəlb

edilən auditorun yoxladığı halda təsərrüfat subyektinin mühasibat

(maliyyə) hesabatının dürüstlüyü haqqında auditor rəyinə görə məsuliyyət

daşıyan auditordur.

1.4. «Qeyri-əsas və ya cəlb edilən auditor» - əsas auditordan fərqli

olaraq, əsas auditorun yoxladığı mühasibat (maliyyə) hesabatına daxil

edilən maliyyə informasiyasının bir hissəsinin dürüstlüyünə görə

məsuliyyət daşıyan auditordur.

1.5. «Bölmə» - əsas auditorun yoxladığı mühasibat (maliyyə)

hesabatına fəaliyyəti haqqında maliyyə informasiyası daxil edilən şöbə,

filial, bölmə, birgə müəssisə, törəmə şirkət və ya digər müəssisədir.

1.6. Bu standart təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin

ayrı-ayrı sahələrinin yoxlanılması zamanı da tətbiq edilə bilər.

1.7. Auditor yoxlamasının aparılmasına qeyri-əsas auditorların cəlb

edilməsi bu standartın tələblərinə uyğun olaraq əsas auditorla cəlb edilən

auditor arasında bağlanmış müqavilə əsasında həyata keçirilir.

II. Əsas auditorun müəyyən edilməsi

2.1. Auditor əsas auditor hesab edilmək üçün özünün şəxsi iştirakının

yetərli olub-olmaması məsələsinə baxmalıdır. Bu məqsədlə əsas auditor

aşağıdakıları nəzərə almalıdır:

- əsas auditorun yoxladığı mühasibat (maliyyə) hesabatı hissəsinin

əhəmiyyətliliyini;

- bölmənin fəaliyyəti haqqında əsas auditorun malik olduğu

informasiyanın səviyyəsini;

- cəlb edilən auditorlar tərəfindən yoxlanılan bölmələrin mühasibat

(maliyyə) hesabatlarının təhrif edilməsi riskinin əhəmiyyətliliyini;

- işin əksər hissəsi əsas auditor tərəfindən yerinə yetirildiyi halda, cəlb

edilən auditorun yoxladığı bölmələrlə əlaqədar bu standartda nəzərdə

tutulan əlavə prosedurların əsas auditor tərəfindən keçirilməsi məsələsini.

III. Əsas auditorun keçirdiyi prosedurlar

3.1. Əsas auditor cəlb edilən auditorun işinin nəticələrindən istifadə

edilməsini planlaşdırarkən, yoxlanılan sahədə onun peşə səriştəsini

əvvəlcədən qiymətləndirməlidir. Belə qiymətləndirmə üçün informasiya

mənbələrindən biri cəlb edilən auditomn məxsus olduğu peşəkar

təşkilatlara sorğu ilə əlaqədar verilən cavab ola bilər.

Zəruri hallarda həmin informasiya mənbələrinə auditorlar, sifarişçilər

arasında keçirilən sorğulara dair məlumatlar və cəlb edilən auditorlarla

müzakirələrin gedişində alman məlumatlar əlavə edilə bilər.

3.2. Əsas auditor konkret tapşırığın yerinə yetirilməsində cəlb edilən

auditorun işinin nəticələrindən istifadə olunması məqsədilə kifayət qədər

auditor sübutlarının toplanmasına yönəlmiş bir sıra müvafiq prosedurları

keçirməlidir.

3.3. Əsas auditor cəlb edilən auditora aşağıdakıları bildirməlidir: - müəssisəyə və bölməyə münasibət üzrə müstəqilliyin mövcud

tələblərinin əsas tutulması, habelə yazılı hesabatların (aktların) müvafiq

qaydalara uyğun tərtib edilməsi haqqında;

- cəlb edilən auditorun işinin nəticələrindən və hesabatından (aktından)

istifadə edilməsi, auditin planlaşdırılmasmın ilkin mərhələsində onların

fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi üçün müvafiq prosedurların keçirilməsi

haqqında. Əsas auditor cəlb edilən auditoru xüsusi diqqət tələb edən

məsələlər, yoxlanılan şirkətin daxilində ayrıca baxılması tələb edilə bilən əməliyyatların tədqiqi üzrə prosedurlar, habelə auditor yoxlamasının başa

çatması haqqında məlumatlandırmalıdır;

- mühasibat uçotuna, auditə və sənədlərin tərtib edilməsinə dair tələblər,

habelə yazılı hesabatların (aktların) həmin tələblərə uyğun tərtib edilməsi

haqqında.

3.4. Əsas auditor həmçinin tətbiq olunan audit prosedurlarını cəlb

edilən auditorla müzakirə edə bilər, onun tətbiq etdiyi bütün prosedurları

(prosedurların siyahısını və ya anketi) və iş sənədlərini yoxlaya bilər. Əsas

auditor yuxarıda göstərilən prosedurları cəlb edilən auditorun iştirak etdiyi

zaman keçirə bilər. Prosedurların xarakteri, keçirilməsi vaxtı və həcmi

konkret şəraitdən və əsas auditorun cəlb edilən auditora peşə səriştəsinə

görə verdiyi qiymətdən asılıdır. Belə qiymət cəlb edilən auditorun əvvəllər apardığı auditor yoxlamaları materiallarının öyrənilməsi gedişində də əldə

edilə bilər.

3.5. Əsas auditor belə nəticəyə gələ bilər ki, 3.4-cü bənddə göstərilən

prosedurların keçirilməsinə ehtiyac yoxdur, yəni yoxlamanın gedişində

keyfiyyətə nəzarətin müvafiq prosedurlarının cəlb edilən auditor tərəfindən

tətbiq olunduğu barədə əvvəllər kifayət qədər auditor sübutları əldə

edilmişdir. Məsələn, əgər əsas və cəlb edilən auditor əlaqəli təşkilatları

yoxlayırlarsa, onlar təşkilatlararası dövri yoxlamaların, qarşılıqlı

informasiya mənbələrinin və auditorların digər iş sənədlərinin

testləşdirilməsi kimi auditor sübutlarını təmin edən qarşılıqlı

münasibətlörə malik ola bilərlər.

3.6. Əsas auditor cəlb edilən auditorun çıxardığı əhəmiyyətli nəticələrə baxmalıdır.

3.7. Əsas auditor cəlb edilən auditorların çıxardıqları nəticələri və

bölmənin maliyyə informasiyasına təsir edən digər məsələləri həmin

auditorlarla və bölmənin rəhbərliyi ilə müzakirə etməyi məqsədəuy

ğun saya bilər, habelə bölmənin mühasibat qeydlərinin və ya maliyyə informasiyasının əlavə testləşdirilməsinin keçirilməsi zəruriliyi haqqında nəticələrə gələ bilər. Şəraitdən asılı olaraq, belə testləşdirmə əsas auditor və ya cəlb edilən auditor tərəfindən keçirilə bilər.

3.8. Əsas auditor cəlb edilən auditorlar tərəfindən bölmələrin maliyyə informasiyasının yoxlanılmasını iş sənədlərində qeyd etməli və onların bütövlükdə təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatlarına təsirini göstərməli, yekun sənədlərində cəlb edilən auditorları sadalamalı və ya ayrı-ayrı bölmələrin maliyyə informasiyalarının əhəmiyyətli olmaması barədə nəticələri əsaslandırmalıdır. Bundan əlavə, əsas auditor cəlb edilən auditor tərəfindən keçirilən bütün prosedurları və çıxarılan nəticələri rəsmiləşdirməlidir. Lakin 3.4-cü bənddə göstərilən şərtlər olduqda, əgər prosedurların məhdudlaşdırıl- masmm səbəbləri başqa sənədlərdə qeyd edilibsə, həmin səbəbləri əsas auditorun sənədləşdirməsinə ehtiyac yoxdur.

IV. Auditorların əməkdaşlığı

4.1. Əsas auditorun cəlb edilən auditorun işindən istifadə etməsi şərtlərinə uyğun olaraq, cəlb edilən auditor əsas auditorla əməkdaşlıq etməlidir. Cəlb edilən auditor əsas auditorun diqqətini öz işinin mövcud tələblərə uyğun olaraq yerinə yetirilə bilinməyən istənilən aspektinə cəlb etməlidir. Eyni zamanda peşə tələblərinə uyğun olaraq, cəlb edilən auditor əsas auditorun görüş dairəsinə düşən və cəlb edilən auditorun işi üçün

mühüm əhəmiyyət kəsb edə bilən məsələlərlə tanış olmalıdır.

V. Müzakirələrin protokolları

5.1. Əgər əsas auditor cəlb edilən auditorun işinin nəticələrindən istifadə edilə bilinmədiyi və onun yoxladığı bölmənin maliyyə informasiyası barəsində kifayət qədər əlavə prosedurların keçirilməsinə imkan olmadığı barədə qərara gəlsə, onda əsas auditor şərti auditor rəyi tərtib etməli və ya audit sahəsində mövcud olan məhdudiyyətlərə görə rəy verməkdən imtina etməlidir.

5.2. Əgər cəlb edilən auditor auditor hesabatında (aktında) dəyişiklik olunmasını təklif edirsə, onda əsas auditor dəyişikliyin auditor hesabatını (aktını) dəyişmək üçün nə dərəcədə vacib olması məsələsinə baxmalıdır.

VI. Məsuliyyət bölgüsü

6.1. Əsas auditor bir və ya bir neçə bölmənin yoxlamasını keçirməyə cəlb edilən auditorun hesabatı (aktı) əsasında bütövlükdə təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatı haqqında auditor rəyi verə bilər. Əgər əsas auditor belə edərsə, auditor rəyi bu faktı qəti müəyyən etməlidir və həmin rəydə mühasibat (maliyyə) hesabatının hansı hissəsini cəlb edilən auditorun yoxladığı göstərilməlidir. Əgər əsas auditor auditor hesabatında belə istinad edirsə, onda audit prosedurları 3.1 və 3.3-cü bəndlərdə göstərilənlərlə məhdudlaşır.

ASlÜS 041/056-2000 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 2000-ci il 31 avqust tarixli

60/9 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

AUDİTORLARIN XÜSUSİ

MƏSƏLƏLƏR ÜZRƏ

YOXLAMALARDA İŞTİRAKI

I. Giriş

1.1. Bu standart «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan

Respublikasının Qanununa uyğun olaraq, «Xüsusi məqsədli yoxlamanın

auditor rəyi» (ISA 800 “The auditors report on spesial purpose audit enga-

gements») beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Bu standartın məqsədi aşağıda göstərilən xüsusi məsələlər üzrə

auditor yoxlamaları ilə əlaqədar normaların müəyyən olunması və

fəaliyyətin təmin edilməsidir:

- milli mühasibat uçotu standartlarından fərqli olan mühasibat

uçotunun qəbul edilmiş digər prinsiplərinə uyğun olaraq tərtib edilmiş

mühasibat (maliyyə) hesabatlarının yoxlanılması;

- bir sıra hesabların, hesab ünsürlərinin və ya mühasibat (maliyyə)

hesabatları bölmələrinin (bundan sonra «Mühasibat (maliyyə)

hesabatlarının hissələri» adlandırılacaqdır) yoxlanılması;

- müqavilələrin şərtlərinə riayət edilməsinin yoxlanılması;

- icmal mühasibat (maliyyə) hesabatlarının yoxlanılması.

1.3. Bu standart icmalların tərtib edilməsi, prosedurların

razılaşdırılması və ya hesabatların formalaşdırılması hallarında tətbiq

edilmir.

II. Ümumi müddəalar

2.1. Xüsusi məsələlər üzrə auditin aparılmasında işin xarakteri,

müddəti və həcmi şəraitdən asılıdır. Belə yoxlamanın aparılması haqqında

təklifi qəbul edənə qədər əmin olmaq lazımdır ki, işin xarakterinin, rəyin

forma və məzmununun başa düşülməsinə nail olunmuşdur.

2.2. Yoxlamanın planlaşdırılmasında auditordan rəy tərtib edilən

informasiyanın hazırlanmasının və informasiyanın gələcək

istifadəçilərinin məqsədi barədə aydın təsəvvür tələb olunur. Rəydən onun

nəzərdə tutulmadığı məqsədlər üçün istifadə edilməsinin qarşısını

almaqdan ötrü auditor rəydə bu məqsədləri müəyyənləşdirə bilər və öz

rəyinin yayılmasına və istifadə olunmasına məhdudiyyət qoya bilər.

2.3. İcmal mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında rəydən başqa, auditorun xüsusi məsələlər üzrə rəyinə aşağıdakı əsas elementlər daxil

edilməlidir:

• təsərrüfat subyektinin adı;

• təsərrüfat subyektinin ünvanı;

• giriş paraqrafı:

- hansı maliyyə informasiyasının yoxlanılmasına dair göstəriş;

- sifarişçinin rəhbərliyinin və auditomn hər birinin hansı məsuliyyəti

daşımasına dair göstəriş;

• aparılan yoxlamanın xarakterini təsvir edən paraqraf:

- xüsusi məqsədlər üçün yoxlama aparılan halda tətbiq edilən

standartlara və ya praktikaya istinad;

- auditorun gördüyü işin şərhi; • maliyyə informasiyasının tədqiqi barədə auditorun fikrini əks etdirən

paraqraf;

• rəyin tarixi;

• auditorun ünvanı;

• auditorun imzası.

Bu formanın üstünlüyü ondadır ki, rəyin istifadəçilər tərəfindən başa

düşülməsini təmin edir.

2.4. Mühasibat (maliyyə) hesabatlarının sifarişçi tərəfindən hakimiyyət

orqanlarına, vəkalət verənlərə, sığortaçılara və başqa istifadəçilərə təqdim

edilməli olduğu hallarda auditor rəyinin müəyyənləşdirilmiş forması

mövcud ola bilər. Müəyyən edilmiş belə formalar bu standartın tələblərinə

uyğun olmaya bilər. Məsələn, şərtsiz müsbət rəy tərtib edilən hallarda auditordan onun səlahiyyəti hədlərindən kənar, habelə rəyin ayrılmaz

hissəsi buraxılmaqla rəy tələb oluna bilər. Rəyin müəyyən edilmiş

qeyri-adi forması mövcud olduqda, auditor bu rəy formasını

qiymətləndirməli və standarta uyğunluq məqsədilə rəydə təsvir edilmiş

fikri dəyişmək və ya əlavə hesabat tərtib etmək yolu ilə müstəqil olaraq

lazımi dəyişikliklər etməlidir.

2.5. Auditorun rəy verməli olduğu informasiya müqavilənin şərtlərinə

əsaslandıqda, informasiyanın hazırlanmasında bu şərtlərin sifarişçinin

əməkdaşları tərəfindən necə izah edilməsinə auditor tərəfindən

baxılmalıdır. İzah onda əhəmiyyətli hesab olunur ki, başqa səmərəli izah

mühasibat (maliyyə) hesabatlarında əhəmiyyətli fərqlərə səbəb ola bilsin.

2.6. Auditor maliyyə informasiyasının əsaslandığı müqavilələrin

əhəmiyyətli şərtlərinin uçotda tam açılmasına baxmalıdır. Auditor öz

rəyində müqavilənin şərtlərinin sifarişçi tərəfindən başa düşülməsini əks

etdirən qeydlərə istinad edə bilər.

III. Milli standartlardan fərqli olan mühasibat uçotunun

qəbul edilmiş digər prinsiplərinə uyğun olaraq tərtib

edilmiş mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında rəy

3.1. Mühasibat (maliyyə) hesabatları xüsusi məqsədlər üçün,

mühasibat uçotunun beynəlxalq və ya milli standartlarına əsasən deyil,

uçotun qəbul edilmiş digər prinsiplərinə uyğun olaraq hazırlana bilər.

Buraya hər hansı spesifik məqsədlər üçün formalaşdırılmış mühasibat

uçotu üzrə sazişlər daxil edilmir. Mühasibat (maliyyə) hesabatlarının qəbul

edilmiş sxemlərinə aşağıdakılar daxil edilə bilər:

- vergi bəyannamələri;

- kassaya daxilolmalara və kassadan ödəmələrə əsaslanan uçot

sxemləri;

- hər hansı tənzimləyici dövlət orqanı tərəfindən müəyyən edilən

mühasibat (maliyyə) hesabatları.

3.2. Maliyyə informasiyası haqqında mühasibat uçotunun qəbul

edilmiş digər prinsiplərinə müvafiq olaraq hazırlanmış auditor rəyində

uçotun tətbiq edilən prinsipləri və ya hesabatın həmin prinsiplərə uyğun

istinad edilməli olan paraqrafı barədə göstəriş olmalıdır. Rəydə mühasibat

(maliyyə) hesabatlarının bütün əhəmiyyətli hissələri ilə birlikdə bu

prinsiplərə uyğun olaraq hazırlanması göstərilməlidir. Auditorun fikrini

ifadə etmək üçün bir-birinə ekvivalent olan «doğru və aydın təsəvvür

yaradır» və ya «hər cəhətdən obyektiv təqdim edilmişdir» terminlərindən

istifadə edilməlidir.

Bu paraqrafda belə rəylərin aşağıdakı nümunələri verilir:

Pul vəsaitlərinin alınması və ödənilməsi haqqında

hesabat üzrə

«Xəzər» şirkəti üçün auditor rəyi

(təsərrüfat subyektinin adt)

BİZ «Xəzər» şirkətinin « ___________________________ » ___________ -ci il 31 dekabr tari-

xinə olan hesabatlarına əlavə edilən pul vəsaitlərinin alınması və ödə-

nilməsi haqqında hesabatının auditor yoxlamasını apardıq. Hesabatın

tərtibinə görə məsuliyyəti şirkətin işçi heyəti daşıyır. Bizim vəzifəmi-

zə apardığımız yoxlamanın nəticələrinə əsaslanan sənəd haqqında fik-

ri ifadə etmək daxil idi.

Yoxlama ............. audit standartına (müvafiq beynəlxalq və ya milli

audit standartlarını göstərməli) uyğun aparılmışdır. Bu standart(lar)a

uyğun olaraq, biz mühasibat (maliyyə) hesabatlarında əhəmiyyətli

təhriflərin olmamasına kifayət dərəcədə əmin olmaq məqsədilə auditor

yoxlamasını planlaşdırmış və aparmışıq. Auditor yoxlamasına mühasibat

(maliyyə) hesabatlarmdakı göstəriciləri təsdiq edən sübutların öyrənilməsi

(testləşdirmə vasitəsilə) daxildir. Yoxlamaya həmçinin mühasibat

uçotunun istifadə edilən prinsiplərinin qiymətləndirilməsi, şirkətin işçi

heyəti tərəfindən əhəmiyyətli qiymətləndirmələr və hesabatın ümumi

təqdimatının qiymətləndirilməsi daxildir. Biz hesab edirik ki, aparılan

yoxlama fikrin formalaşdırılması üçün yetərli əsasdır.

Şirkətin vəzifəsinə pul vəsaitlərinin daxil olmasının və ödənilməsinin

uçotuna əsaslanan hesabat hazırlamaq daxil idi. Buna uyğun olaraq, gəlir

hesablandığı andan deyil, əldə edildiyi andan, xərc isə hesablandığı andan

deyil, ödənildiyi andan sayılır.

Bizim fikrimizcə, əlavə edilən hesabat . . . . nömrəli əlavədə göstərilən

pul vəsaitlərinin alınması və ödənilməsi sxeminə uyğun olaraq, « »

___ -ci il dekabrın 31-də başa çatan ildə şirkətin əldə edi

lən gəlirləri və ödənilən xərcləri haqqında doğru və aydın təsəvvür yaradır

(və ya «hər cəhətdən obyektiv təqdim edilmişdir»).

Auditor Tarix (imza) (soyadı, adı və atasıntn adı)

Mənfəət vergisinin uçotu əsasında hazırlanan maliyyə

hesabatları üzrə «Xəzər»

şirkəti üçün auditor rəyi

(lasərrii/al subyektinin adı)

BİZ «Xəzər» şirkətinin « ___________________________ » ___________ -ci il 31 dekabr tari- xinə olan hesabatlarına əlavə edilən mənfəət vergisinin uçotu əsasın- da hazırlanmış maliyyə hesabatlarının auditor yoxlamasını apardıq. Hesabatın tərtibinə görə məsuliyyəti şirkətin işçi heyəti daşıyır. Bizim vəzifəmiz apardığımız yoxlamanın nəticələrinə əsaslanan sənəd haq- qında fikri ifadə etməkdir.

Yoxlama ............. audit standartına (müvafiq beynəlxalq və ya milli audit standartlarını göstərməli) uyğun aparılmışdır. Bu standart(lar)a uyğun olaraq, biz mühasibat (maliyyə) hesabatlarında əhəmiyyətli təhriflərin olmamasına kifayət dərəcədə əmin olmaq məqsədilə auditor yoxlamasını planlaşdırmış və aparmışıq. Auditor yoxlamasına mühasibat (maliyyə) hesabatlarmdakı göstəriciləri təsdiq edən sübutların öyrənilməsi (testləşdirmə vasitəsilə) daxildir. Yoxlamaya həmçinin mühasibat uçotunun istifadə edilən prinsiplərinin qiymətləndirilməsi, şirkətin işçi heyəti tərəfindən əhəmiyyətli qiymətləndirmələr və hesabatın ümumi təqdimatının qiymətləndirilməsi daxildir. Biz hesab edirik ki, aparılan yoxlama fikrin formalaşdırılması üçün yetərli əsasdır.

Bizim fıkrimizcə, mühasibat (maliyyə) hesabatı . . . . nömrəli əlavədə göstərilən mənfəət vergisinin uçotuna uyğun olaraq, « ___ » ________ -ci il dekabrın 31-də başa çatan ildə şirkətin maliyyə vəziyyəti və həmin dövrdə onun gəlirləri və xərcləri haqqında doğru və aydın təsəvvür yaradır (və ya «hər cəhətdən obyektiv təqdim edilmişdir»).

Auditor Tarix (imza) (soyadı, adı va alasının adı)

3.3. Auditor sifarişçinin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının və auditor rəyi istifadəçilərinin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının adından və ya ona edilən qeyddən bu hesabatın beynəlxalq və ya milli uçot standartlarına uyğun olmayaraq hazırlandığının başa düşülüb-düşül- məməsini müəyyən etməlidir. Əgər belə mühasibat (maliyyə) hesabatlarının adında və ya mətnində müvafiq göstəriş və istinad yoxdursa, onda auditor müvafiq surətdə dəyişdirilmiş şəkildə rəy verməlidir.

Mühasibat (maliyyə) hesabatlarının ayrı-ayrı hissələri

haqqında rəy

3.4. Auditordan mühasibat (maliyyə) hesabatlarının bir və ya bir neçə

ünsürü haqqında, məsələn, debitorlar, materiallar hesabları, işçilərin

mükafatlandırılmasmm haqq-hesabları və ya mənfəətdən verginin

hesablanması haqqında öz fikrini bildirməsini xahiş edə bilərlər. İşin belə

növü ayrıca bir iş kimi və ya mühasibat (maliyyə) hesabatlarının bir

hissəsinin yoxlanılması kimi aparıla bilər. Lakin yoxlamanın belə növü son

nəticədə bütövlükdə mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında rəyin yazılması ilə nəticələnmir və buna görə də auditor öz fikrini yalnız ünsürün

bütün əhəmiyyətli cəhətləri ilə uçotun göstərilən sisteminə uyğun

hazırlanıb-hazırlanmaması barədə bildirir.

3.5. Mühasibat (maliyyə) hesabatlarının bir çox elementləri öz

aralarında əlaqəlidir, məsələn, satış və debitorlar və ya materiallar və

kreditorlar. Buna görə də belə komponentlərin yoxlanılması keçirilərkən,

auditor həmin komponentləri bəzən ayıra bilməz və qarışıq komponentləri

yoxlamalı olacaqdır. Prosedurun həcmini müəyyənləşdirərkən auditor öz

aralarında əlaqəli olan auditorun rəy verməli olduğu informasiyaya

əhəmiyyətli təsir göstərən mühasibat (maliyyə) hesabatlarının

elementlərini nəzərdən keçirməlidir.

3.6. Auditor yoxlanılan ünsürün əhəmiyyətlilik məsələsini nəzərdən keçirməlidir. Məsələn, hər hansı hesabdakı qalıq bütövlükdə mühasibat

(maliyyə) hesabatlarına baxılarkən müəyyən edilən qalığa nisbətdə

əhəmiyyətliliyi daha aşağı səviyyədə müəyyən edə bilər. Buna görə də

auditor yoxlaması bütövlükdə mühasibat (maliyyə) hesabatları əsasında

müəyyən edilən yoxlamanın həcmi ilə müqayisədə daha da geniş olacaqdır.

3.7. Rəyin istifadəçi tərəfindən bütün hesabata şamil olunduğu şəkildə

qəbul edilməsinin qarşısını almaq üçün auditor sifarişçiyə rəyi təşkilatın

ümumi mühasibat (maliyyə) hesabatlarına daxil etməməyi məsləhət

görməlidir.

3.8. Mühasibat (maliyyə) hesabatlarının komponenti haqqında olan

auditor rəyi tətbiq edilən uçot prinsiplərini və ya hesabat paraqrafmda olan

istinad barədə göstərişi özündə əks etdirməlidir. Rəydə mühasibat (maliyyə) hesabatları komponentinin bütün əhəmiyyətli hissələri ilə bu

prinsiplərə uyğun olaraq hazırlanıb-hazırlanmaması göstərilməlidir. Bu

paraqrafda belə rəylərin nümunələri verilir.

Debitor borclarının təsdiq edilməsi üzrə

«Xəzər» şirkəti üçün auditor rəyi

(tnsorrüfat subyektinin adı)

BİZ «Xəzər» şirkətinin « ___________________________ » ___________ -ci il 31 dekabr tari- xə debitorların siyahısı əlavə edilən debitorlar hesabının auditor yox- lamasını apardıq. Debitorların siyahısının tərtibinə görə məsuliyyəti şirkətin işçi heyəti daşıyır. Bizim vəzifəmizə debitorların siyahısı üz- rə apardığımız yoxlamanın nəticələrinə əsaslanan fikri ifadə etmək daxil idi.

Yoxlama............. audit standartına (müvafiq beynəlxalq və ya milli audit standartlarını göstərməli) uyğun aparılmışdır. Bu standart(lar)a uyğun olaraq, biz sxemdə əhəmiyyətli təhriflərin olmamasına kifayət dərəcədə əmin olmaq məqsədilə auditor yoxlamasını planlaşdırmış və aparmışıq. Auditor yoxlamasına sxemdəki göstəriciləri təsdiq edən sü- butların öyrənilməsi (testləşdirmə vasitəsilə) daxildir.

Yoxlamaya həmçinin mühasibat uçotunda istifadə edilən prinsiplə- rin qiymətləndirilməsi, şirkətin işçi heyəti tərəfindən həyata keçirilən əhəmiyyətli qiymətləndirmələr və debitorların siyahısının ümumi təq- dimatının qiymətləndirilməsi daxildir. Biz hesab edirik ki, aparılan yoxlama fikrin formalaşması üçün yetərli əsasdır.

Bizim fıkrimizcə, əlavə edilən debitorların siyahısı . . . . uyğun ola- raq, « __ » ________ -ci il dekabrın 31-də başa çatan ildə şirkətin de- bitorlar hesabı haqqında doğru və aydın təsəvvür yaradır (və ya «hər cəhətdən obyektiv təqdim edilmişdir»).

Auditor Tarix (imza) (soyadı, adı va atasının adı)

Mənfəətdə iştirakın sxemi üzrə

«Muğan» şirkəti üçün auditor rəyi

(tasorriifat subyektinin adı)

BİZ «Muğan» şirkətinin «_ _ » ___________ -ci il dekabrın 31-də

başa çatan ildə mənfəətdə iştirakının əlavə edilən sxeminin auditor yoxlamasını apardıq. Sxemin tərtibinə görə məsuliyyəti «Xəzər» şir-

kətinin işçi heyəti daşıyır. Bizim vəzifəmizə sxem haqqında apardığımız yoxlamanın nəticələrinə əsaslanan fikri ifadə etmək daxil idi.

Yoxlama ............ audit standartına (müvafiq beynəlxalq və ya milli audit standartlarını göstərməli) uyğun aparılmışdır. Bu standart(lar)a uyğun olaraq, biz sxemin əhəmiyyətli şəkildə təhrif edilmədiyinə əmin olmaq məqsədilə auditor yoxlamasını planlaşdırmış və aparmışıq. Auditor yoxlaması sxemdəki göstəriciləri təsdiq edən sübutların öyrənilməsini (testləşdirmə vasitəsilə) özündə əks etdirir. Yoxlamaya həmçinin mühasibat uçotunun istifadə edilən prinsiplərinin qiymətləndirilməsi, şirkətin işçi heyəti tərəfindən aparılan əhəmiyyətli qiymətləndirmələr və hesabatın ümumi təqdimatının qiymətləndirilməsi daxildir. Biz hesab edirik ki, aparılan yoxlama fikrin formalaşması üçün yetərli əsasdır.

Bizim fikrimizcə, mənfəətdə iştirakın əlavə edilən sxemi «Muğan» və «Xəzər» şirkətləri arasında vəsaitin ödənilməsi haqqında bağlanmış « ______ » _________ -ci il 1 iyun tarixli müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq, « ___ » _________ -ci il dekabrın 31-də başa çatan ildə şirkətin mənfəətində «Muğan» şirkətinin iştirakı haqqında doğru və aydın təsəvvür yaradır (və ya «hər cəhətdən obyektiv təqdim edilmişdir»).

Auditor Tarix (imza) (soyadı, adı və atasının adı)

3.9. Bütövlükdə mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında mənfi fikir ifadə edildiyi və ya fikir ifadə etməkdən imtina olunduğu halda, auditor mühasibat (maliyyə) hesabatının komponenti haqqında yalnız 0 halda rəy tərtib edə bilər ki, bu komponent mühasibat (maliyyə) hesabatlarının əsas hissəsi olmasın. Əks halda mühasibat (maliyyə) hesabatlarının komponenti haqqında rəy bütövlükdə mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında mənfi rəyi “kölgədə qoya” bilər.

Müqavilə şərtlərinə riayət edilməsinə dair auditor yoxlaması 3.10. Auditordan müəyyən müqavilələrə, məsələn, istiqraz və ya borc

müqavilələrinə təsərrüfat subyekti tərəfindən riayət edilməsi haqqında rəy tərtib olunmasını xahiş edə bilərlər. Belə müqavilələrə uyğun olaraq, təsərrüfat subyekti müqavilədən irəli gələn müxtəlif öhdəlikləri, məsələn, faizlərin verilməsini, bəzi maliyyə əmsallanna riayət edilməsini, di- videndlərin verilməsinin qadağan olunmasını və əmlakın satışından alınan gəlirdən istifadə edilməsini yerinə yetirməlidir.

3.11. Auditor müqavilənin şərtlərinə təsərrüfat subyektinin riayət

etməsi haqqında öz fikrini müəyyənləşdirmək üçün işlə yalnız o halda

məşğul olmalıdır ki, belə işin ümumi aspektləri auditorun səlahiyyətləri

hədlərində mühasibat uçotu və maliyyə ilə əlaqədar olsun. İşin bir hissəsi

auditorun səlahiyyətləri hədlərindən kənarda olduğu halda auditor bu

məsələ üzrə ekspertin işindən istifadə edə bilər.

3.12. Rəydə müqavilənin konkret şərtlərinə sifarişçinin riayət etməsi

haqqında auditorun fikri əks olunmalıdır. Bu paraqrafda müqavilənin

şərtlərinə riayət edilməsi haqqında ayrıca rəydə və bütövlükdə mühasibat

(maliyyə) hesabatları haqqında rəydə tərtib edilmiş auditor rəylərinin

nümunələri verilmişdir.

«Asimanbank» Kommersiya Bankı üçün ayrıca auditor rəyi

(lasnrrüfat subyektinin adı)

BİZ «Asimanbank» KB ilə bağlanmış « _ »___________ -cı İl

tarixli kontraktın xx-dən xx-dək bölmələrinin mühasibat və maliyyə

aspektlərinə «Xəzər» şirkəti tərəfindən riayət edilməsinin auditor

yoxlamasını apardıq.

Yoxlama müvafiq auditor yoxlamalarının aparılmasında tətbiq edilən

................... audit standartına (müvafiq beynəlxalq və ya milli audit

standartlarını göstərməli) uyğun aparılmışdır. Bu standart(lar)a uyğun

olaraq, biz kontraktın müvafiq bölmələrinə «Xəzər» şirkətinin riayət

etməsinə kifayət dərəcədə əmin olmaq məqsədilə auditor yoxlamasını

planlaşdırmalı və aparmalıyıq. Auditor yoxlamasına tələb olunan

sübutların öyrənilməsi (testləşdirmə vasitəsilə) daxildir. Biz hesab edirik

ki, keçirilən yoxlama fikrin formalaşması üçün yetərli əsasdır.

Bizim fikrimizcə, « ____ » _________ -ci il dekabrın 31-nə olan və

ziyyətə görə, şirkət kontraktın yuxarıda göstərilən bölmələrinin mühasibat

və maliyyə aspektləri üzrə bütün əhəmiyyətli cəhətlərinə riayət etmişdir.

Auditor Tarix (imza) (soyadı, adı və alasının adı)

>■• w W^S'S O:\-S5

Mühasibat (maliyyə) hesabatları üzrə

«Xəzər» şirkəti üçün auditor rəyi

(iM'ornifüt subyektinin adı)

BİZ «Xəzər» şirkətinin « ___________________________ » __________ -ci il 31 dekabr tari- xə əlavə edilən balansının və həmin tarixə mənfəət və zərərlər haq- qında hesabatının auditor yoxlamasını apardıq. Mühasibat (maliyyə) hesabatlarının tərtibinə görə məsuliyyəti şirkətin rəhbərliyi daşıyır. Bizim vəzifəmiz apardığımız yoxlamanın nəticələrinə əsaslanaraq sə- nəd haqqında fikri ifadə etməkdir.

Biz «Asimanbank» KB ilə bağlanmış « _____ » _________ -ci il ta rixli kontraktın xx-dən xx-dək bölmələrinin mühasibat və maliyyə aspektlərinə «Xəzər» şirkəti tərəfindən riayət edilməsini yoxladıq.

Yoxlama mühasibat (maliyyə) hesabatının müvafiq auditor yoxlamalarının aparılmasında tətbiq edilən . . . audit standartına (müvafiq beynəlxalq və ya milli audit standartlarını göstənuəli) uyğun aparılmışdır. Bu slandart(lar)a uyğun olaraq, biz mühasibat (maliyyə) hesabatlarında əhəmiyyətli səhvlərin olmamasına və kontraktın müvafiq bölmələrinə «Xəzər» şirkətinin riayət etməsinə kifayət dərəcədə əmin olmaq üçün auditor yoxlamasını planlaşdırmış və aparmışıq. Auditor yoxlamasına mühasibat (maliyyə) hesabatlarındakı göstəriciləri təsdiq edən sübutların öyrənilməsi (testləşdirmə vasitəsilə) daxildir. Yoxlamaya həmçinin mühasibat uçotunda istifadə edilən prinsiplərin qiymətləndirilməsi, şirkətin işçi heyəti tərəfindən aparılan əhəmiyyətli qiymətləndimıələr və hesabatın ümumi təqdimatının qiymətləndirilməsi daxildir. Biz hesab edirik ki, aparılan yoxlama fikrin formalaşması üçün yetərli əsasdır.

Bizim fıkrimizcə: - mühasibat (maliyyə) hesabatı . . . Qanuna uyğun olaraq (. . . stan-

dart(lar)a riayət edilməklə), « ____ » ________ -ci il dekabrın 31-də başa çatan ildə şirkətin maliyyə vəziyyəti və həmin dövrdə onun fəaliyyətinin nəticələri və pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında doğru və aydın təsəvvür yaradır (və ya «hər cəhətdən obyektiv təqdim edilmişdir»).

- « ___ » ________ -ci il dekabrın 31-nə olan vəziyyətə görə, şirkət kontraktın yuxarıda göstərilən bölmələrinin mühasibat və maliyyə as- pektindəki tələblərə bütün əhəmiyyətli cəhətlərdən riayət etmişdir.

Auditor Tarix (imza) (soyadı, adı vo alasının adı)

icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında rəy

3.13. Təsərrüfat subyektinin fəaliyyətinin əsas cari məlumatları və bu fəaliyyətin nəticələri ilə maraqlanan istifadəçini məlumatlandınnaq məqsədilə sifarişçi onun auditor tərəfindən yoxlanılmış illik mühasibat (maliyyə) hesabatını hazırlaya bilər. Əsasında icmal hesabat hazırlanan mühasibat (maliyyə) hesabatı haqqında öz fikrini artıq ifadə etdiyi halda icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında rəy tərtib edə bilər.

3.14. icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları auditorun təsdiq etdiyi illik hesabatlara nisbətən xeyli dərəcədə yığcam şəkildə hazırlanır. Buna görə də belə hesabatlarda aydın göstərilməlidir ki, onlar ümumidir və hesabatın istifadəçisi təşkilatın maliyyə vəziyyətini və onun fəaliyyətinin nəticələrini yaxşı başa düşmək üçün icmal hesabatlardan auditorun təsdiq etdiyi və uçotun verilmiş sistemi çərçivəsində tələb edilən bütün informasiyaya malik olan son mühasibat (maliyyə) hesabatları ilə birlikdə istifadə etməlidir.

3.15. İcmal mühasibat (maliyyə) hesabatları elə adlandırılmalıdır ki, onun hansı mühasibat (maliyyə) hesabatı əsasında hazırlanması göstərilsin; məsələn, “Auditor tərəfindən yoxlanılmış “ ____________ ” ________ -ci il 31 dekabr tarixə mühasibat (maliyyə) hesabatları əsasında hazırlanmış ümumi mühasibat (maliyyə) hesabatları”.

3.16. Auditomn təsdiq etdiyi illik mühasibat (maliyyə) hesabatları üçün hesabat sisteminə uyğun olaraq cəmlənməli olan bütün informasiya icmal mühasibat (maliyyə) hesabatlarında olmur. Buna görə də auditorlar icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları barəsində fikirlərini formalaşdırarkən “doğru və aydın təsəvvür yaradır” və ya “hər cəhətdən obyektiv təqdim edilmişdir” ifadələrindən istifadə etməməlidirlər.

3.17. İcmal mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında auditor rəyinə aşağıdakı əsas elementlər daxil olmalıdır:

- təsərrüfat subyektinin adı; - təsərrüfat subyektinin ünvanı; - əsasında icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları tərtib edilən, auditor

tərəfindən yoxlanılmış mühasibat (maliyyə) hesabatlarına istinad; - tam mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında auditor rəyinin

növünün və tarixinin göstərilməsi; - icmal mühasibat (maliyyə) hesabatlarmdakı informasiyanın

yoxlanılmış mühasibat (maliyyə) hesabatlarına uyğun olması barədə auditorun fikri. Tam mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında qeyd və icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında müsbət rəy olan halda, audi

tor rəyində göstərilməlidir ki, icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları tam mühasibat (maliyyə) hesabatlarına uyğundur, lakin sonuncu haqqında auditor rəyi qeydlə ifadə edilmişdir;

- təsərrüfat subyektinin nəticələrinin və vəziyyətinin, auditor tərəfindən görülən işin daha yaxşı başa düşülməsi üçün icmal mühasibat (maliyyə) hesabatlarının tam mühasibat (maliyyə) hesabatları və ona auditor rəyi ilə birlikdə öyrənilməli olması bildirilən icmal mühasibat (maliyyə) hesabatlarında müvafiq paraqraf bildirilməli və ya göstərilməlidir;

- rəyin tarixi; - auditorun ünvanı; - auditorun imzası. Aşağıda icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında auditor

rəylərinin nümunələri verilmişdir.

İllik mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında şərtsiz

müsbət auditor rəyi tərtib edilən halda

«Xəzər» şirkəti üçün auditor rəyi

(t^snrrüfal subyektinin adı)

BİZ «Xəzər» şirkətinin « ___________________________ » ___________ -ci il 31 dekabr tari- xinə olan və əsasında icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları tərtib edilən mühasibat (maliyyə) hesabatlarının auditor yoxlamasını . . . audit standart(lar)ma (müvafiq beynəlxalq və ya milli audit standartla- rını göstərməli) uyğun apardıq. Biz -ci il « ______ » tarix- li rəyimiz əsasında icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları tərtib edilən mühasibat (maliyyə) hesabatlarına şərtsiz müsbət fikrimizi ifadə etdik.

Bizim fıkrimizcə, əlavə edilən mühasibat (maliyyə) hesabatları bü- tün əhəmiyyətli cəhətlərdən əsasında tərtib edildiyi mühasibat (maliy- yə) hesabatlarına uyğundur.

Göstərilən dövr ərzində şirkətin maliyyə vəziyyətinin və onun fə- aliyyətinin nəticələrinin, aparılan yoxlamanın xüsusiyyətinin daha yaxşı başa düşülməsi üçün icmal mühasibat (maliyyə) hesabatlarının əsasında hazırlanan mühasibat (maliyyə) hesabatlarını və onunla əla- qədar auditor rəyini birlikdə öyrənmək lazımdır.

Auditor Tarix (imza) (soyadı, adı v,ı alasının adı)

illik mühasibat (maliyyə) hesabatları haqqında

şərti müsbət auditor rəyi tərtib edilən halda «Xəzər» şirkəti üçün auditor rəyi

(tasorrüfat subyektinin adı)

BİZ «Xəzər» şirkətinin « ____________________________ » __________ -ci il 31 dekabr tari- xinə olan və əsasında icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları tərtib edilən mühasibat (maliyyə) hesabatlarının auditor yoxlamasını . . . audit standart(lar)ına (müvafiq beynəlxalq və ya milli audit standartla- rını göstərməli) uyğun apardıq. Biz -ci il « ______ » tarix- li rəyimizdə fikrimizi bildirdik ki, əsasında icmal mühasibat (maliyyə) hesabatları tərtib edilən mühasibat (maliyyə) hesabatları materialların qiymətləndirilməsinin . . . qədər şişirdilməsi istisna olmaqla, . . . haqqında doğru və aydın təsəvvür yaradır (və ya «hər cəhətdən obyektiv təqdim edilmişdir»).

Bizim fikrimizcə, əlavə edilən mühasibat (maliyyə) hesabatları bütün əhəmiyyətli cəhətlərdən əsasında tərtib edildiyi və haqqında şərti müsbət rəy ifadə olunduğu mühasibat (maliyyə) hesabatlarına uyğundur.

Göstərilən dövr ərzində şirkətin maliyyə vəziyyətinin və onun fəaliyyətinin nəticələrinin, aparılan yoxlamanın keyfiyyətinin daha yaxşı başa düşülməsi üçün ümumi mühasibat (maliyyə) hesabatlarının əsasında hazırlanan mühasibat (maliyyə) hesabatlarını və onunla əlaqədar auditor rəyini birlikdə öyrənmək lazımdır.

Auditor Tarix (imza) (soyadı, adı va atasının adı)

Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən 2000-ci il 27 oktyabr tarixində dövlət qeydiyyatına alınmışdır (Qeyd № 2119)

ASlÜS 042/057-2000 A zərb ay can R espiı bli kasın ın

Auditorlar Palatası Şurasının 2000-ci il 20 oktyabr tarixli

63/1 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

TƏSƏRRÜFAT SUBYEKTİNİN

RƏHBƏRLİYİ TƏRƏFİNDƏN

AUDİTORA TƏQDİM EDİLƏN

MƏLUMATLAR

I. Giriş

1.1. Bu standart «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan

Respublikasının Qanununa uyğun olaraq, «Rəhbərliyin təqdimatı» (ISA

580 “Management Representations”) beynəlxalq audit standartı əsasında

hazırlanmışdır.

1.2. Bu standartın məqsədi sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi

tərəfindən auditor sübutu kimi təqdim edilən məlumatlardan istifadə

edilməsinin norma və qaydalarını müəyyən etməkdən ibarətdir.

1.3. Standart həmin məlumatların sənədləşdirilməsi və

qiymətləndirilməsi prosedurlarını, habelə onların təqdim edilməsindən

imtina edildiyi hallarda görülməli tədbirləri tənzimləyir.

1.4. Auditor öz işinin məqsədinə nail olmaq üçün təsərrüfat subyektinin

rəhbərliyindən lazım olan məlumatları əldə etməlidir.

II. Təqdim edilən mühasibat (maliyyə) hesabatlarının

dürüstlüyünə görə sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinin

məsuliyyəti

2.1. Təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən təqdim olunan

mühasibat (maliyyə) hesabatlarının müvafiq tələblər nəzərə alınmaqla

tərtib edilməsinə və onun dürüstlüyünün təsdiq edilməsinə məsuliyyət

daşıdığına görə məlumatlı olması haqda auditor sübutlar əldə etməlidir.

Auditor belə sübutları təsərrüfat subyektinin direktorlar şurasının üzvləri

ilə aparılan söhbətlərin yazılı çıxarışını, mühasibat (ma

liyyə) hesabatlarının yazılı təsdiqini və ya həmin hesabatların təsdiqlənmiş surətlərini almaqla əldə edə bilər.

111. Sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinin auditor

sübutu kimi təqdim etdiyi məlumatlar

3.1. Hər hansı digər sübutların mövcud olmadığı ehtimal edilərsə,

auditor mühasibat (maliyyə) hesabatlarının bütün əhəmiyyətli

aspektlərinin dürüstlüyü ilə əlaqədar yazılı sübutlar əldə etməlidir.

Auditorla təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi arasında baş verə bilən

anlaşılmazlıq ehtimalı şifahi danışıqlar yazılı formada təsdiq olunan zaman

aradan götürülür.

3.2. Rəsmi sənədləşdirilmiş məlumatlar alınarkən mühasibat (maliyyə)

hesabatları üçün əhəmiyyətli olan ayrı-ayrı və ya məcmu formada qəbul

edilən məlumatlarla kifayətlənmək olar. Müəyyən hallarda bunun hansı

zərurətdən irəli gəldiyini və əhəmiyyətliliyini auditor sifarişçinin

rəhbərliyinə izah etməlidir.

3.3. Auditor yoxlaması zamanı təsərrüfat subyektinin rəhbərliyindən

auditorun tələbi ilə və ya rəhbərliyin arzusu ilə müxtəlif məlumatlar əldə

edilə bilər. Əgər belə informasiyalar mühasibat (maliyyə) hesabatlarına

əhəmiyyətli dərəcədə aid olarsa, bu halda auditordan aşağıdakılar tələb

edilir;

- tələb olunan sübutları subyektdaxili yoxlamalardan və ya ondan kənar

mənbələrdən əldə etmək;

- təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən təqdim edilmiş

məlumatların inandırıcı olmasını, əldə edilmiş digər auditor sübutlarına, o

cümlədən təsərrüfat subyektinin rəhbərliyindən əldə edilmiş sair

məlumatlara uyğunluğunu müəyyən etmək;

- məlumatları təqdim edən şəxsin mühasibat (maliyyə) hesabatları

haqqında kifayət qədər məlumatlı olmasını özü üçün müəyyən etmək.

3.4. Təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən təqdim edilən

məlumatlar auditorun təxmini olaraq əldə etdiyi digər auditor sübutlarını

əvəz edə bilməz. Məsələn, bu və ya digər aktivlərin alınmasına çəkilən

xərclər haqqında yeni məlumatlar həmin məsələ üzrə digər auditor

sübutlarını əvəz edə bilməz. Əgər auditor əhəmiyyətli hesab etdiyi

göstəricilər üzrə kifayət qədər auditor sübutları əldə edə bilməmiş

dirsə və onun fikrincə, belə sübutlar prinsip etibarı ilə mövcuddur, onda bu

məsələ üzrə təsərrüfat subyektinin rəhbərliyindən məlumatlar alınsa da,

həmin göstəricilər üzrə auditorun fikrinin formalaşdırılması imkanı

məhdud hesab edilir.

3.5. Təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən təqdim edilən

məlumatlar auditor sübutlarının yeganə mənbəyi hesab edilərsə, onda

auditor müəyyən hadisələrin gedişi ilə rastlaşa bilər. Məsələn, müəyyən

aktivlərin dəyərinin uzun müddətə artırılması ilə əlaqədar onların təsdiq

edilməsi üçün rəhbərlikdən alınan məlumatlardan başqa istənilən

sübutların əldə edilməsi imkanı şübhəli hesab edilir.

3.6. Təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən təqdim edilmiş

məlumatlarla əldə edilmiş auditor sübutları arasında ziddiyyət varsa, onda

auditor bu ziddiyyətlərin səbəbini araşdırmalı və zəruri hallarda rəhbərlik

tərəfindən təqdim edilmiş digər məlumatların da etibarlılığına baxmalıdır.

IV. Sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyindən alınmış

məlumatların sənədləşdirilməsi

4.1. Adi hallarda auditor təsərrüfat subyektinin rəhbərliyindən aldığı

məlumatları, rəhbərliklə apardığı müzakirələrin məzmununu, eləcə də

onlardan müzakirələr zamanı aldığı yazılı məlumatları auditor sübutu kimi

öz işçi sənədlərinə daxil etməlidir.

4.2. Təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən təqdim edilən auditor

sübutlarından yazılı qaydada təqdim edilən məlumatlara üstünlük verilir ki,

həmin məlumatlar aşağıda göstərilən formalardan biri kimi təqdim edilə

bilər:

- təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən imzalanmış məktub

şəklində;

- təsərrüfat subyektinin rəhbərliyindən alınmış məlumatlar əsasında

auditor tərəfindən hazırlanmış və həmin təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi

tərəfindən imzalanmış sənəd şəklində;

- təsərrüfat subyektinin direktorlar şurasının və ya digər müvafiq

orqanların nümayəndələri ilə aparılmış söhbətlərin stenoqramı, yaxud

mühasibat (maliyyə) hesabatlarının müvafiq qaydada təsdiqlənmiş surəti

şəklində.

V. Sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinin təqdim etdiyi

məktubun əsas bölmələri

5.1. Auditor təsərrüfat subyektinin rəhbərliyindən xahiş etməlidir ki, təqdim edilən məktubda onun kimə ünvanlanması, imzalanması, müvafiq qaydada nömrələnməsi və tarix qoyulması təmin olunsun.

5.2. Adətən rəhbərlik tərəfindən təqdim edilən məktub auditorun aktının (hesabatının) tərtib edildiyi tarixlə eyni vaxtda imzalanır. Lakin müəyyən edilmiş hallarda ayrı-ayrı əməliyyatlara dair və ya konkret məsələlər üzrə yazılmış məktub yoxlama gedişində və ya auditor rəyi verildikdən sonra da alma bilər (məsələn, açıq tipli səhmlərin paylanmasına başlandığı tarixdə).

5.3. Adətən qoyulmuş məsələlər üzrə onların biliklərinə əsaslanan məktub təşkilatın və onun maliyyə fəaliyyətinin idarə edilməsi üçün sifarişçi təsərrüfat subyektinin səlahiyyəti olan hər bir nümayəndəsi (ilk növbədə icraçı və ya maliyyə direktoru) tərəfindən imza edilir. Bəzi hallarda auditor belə məlumatları digər əməkdaşlardan da ala bilər. Məsələn, auditor direktorlar şurasının iclaslarının, təsisçilərin yığıncaqlarının, digər mühüm tədbirlərin keçirilməsinə dair stenoqram- ları və bu kimi məlumatları onların saxlanılmasına məsul olan şəxslərdən tələb edə bilər.

VI. Sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi

tərəfindən məlumatın verilməsindən imtina edildiyi

halda auditorun hərəkəti

6.1. Yoxlama üçün zəruri olan məlumatların təqdim edilməsindən təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi imtina etdikdə, fikrin formalaşdırılması məhdudlaşdırılmış hesab edilərək auditor müsbət rəydən fərqli rəy tərtib edə bilər. Belə hallarda auditor təqdim edilmiş bütün digər məlumatların etibarlılığını qiymətləndirməklə yanaşı, bu imtinanın auditor rəyinin digər

aspektlərinə təsir edib-etməməsini müəyyənləşdirir.

ASlÜS 042A/057A-2000 Azerbaycan

Respublikasının Auditorlar Palatası

Şurasının 2000-ci il 9 dekabr tarixli

66/4 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

AUDİTOR RƏYLƏRI

Giriş

1. Bu standartın məqsədi auditor rəyinin və onun növlərinin tərtib və

tətbiq edilməsinin müvafiq qaydalarını müəyyən etməkdir.

2. Bu standart Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə və

«Auditor xidməti haqqında» Qanununa uyğun olaraq, «Maliyyə hesabatları

üzrə auditor rəyi» (ISA 700 “The Auditors Report on Financial

Statements”) beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

3. Auditor rəyi - auditorun (auditor təşkilatının) imzası və möhürü ilə

təsdiq olunmuş, audit aparılan təsərrüfat subyektinin maliyyə vəziyyətinə,

maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat

hesabatları maddələrinin doğruluğuna, mühasibat uçotunun ümumi

vəziyyətinə verdiyi qiyməti əks etdirən və bütün hüquqi və fiziki şəxslər,

dövlət hakimiyyəti və idarəetmə orqanları, habelə məhkəmə orqanları üçün

hüquqi əhəmiyyəti olan rəsmi sənəddir.

4. Səlahiyyətli dövlət orqanlarının qərarına əsasən keçirilmiş

yoxlamanın nəticələrini əks etdirən auditor rəyi Azərbaycan

Respublikasının prosessual qanunvericiliyinə uyğun olaraq təyin edilmiş

ekspertizanın rəyi ilə bərabər tutulur.

5. Yoxlanılan maliyyə məlumatları barədə fikrini müəyyənləşdirmək

üçün auditor sübutları əsasında əldə edilmiş nəticələr auditor tərəfindən

təhlil edilir və qiymətləndirilir. Auditin yekununda yoxlanılan hesabatlar

haqqında aydın yazılı fikri özündə əks etdirən auditor rəyi tərtib edilir.

I. Auditor rəyinin əsas bölmələri

6. Auditor rəyi aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir;

a) Auditi aparan sərbəst auditor (auditor təşkilatı) barədə məlumat;

b) Auditor rəyinin ünvanlandığı fiziki və hüquqi şəxslər barədə

məlumat; v) Giriş;

q) Yoxlamanın məzmunu;

ğ) Təqdim olunan hesabatlara dair auditor rəyi;

d) Auditor rəyinin tarixi;

e) Sərbəst auditorun (auditor təşkilatının) ünvanı; ə) Auditor rəyinin

təsdiq edilməsi.

a) Auditi aparan

sərbəst auditor (auditor təşkilatı) barədə məlumat

Auditor rəyinin bu bölməsində auditor yoxlamasının sərbəst auditor

(auditorlar) və ya auditor təşkilatı tərəfindən aparılması qeyd edilməli və

auditi aparan auditor təşkilatının adı (auditorun soyadı) göstərilməlidir.

b) Auditor rəyinin ünvanlandığı fiziki və

ya hüquqi şəxslər barədə məlumat

Auditor rəyi sifarişçiyə - təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə və (və ya)

sahiblərinə ünvanlanır.

Auditor rəyində onun kimə ünvanlandığı dəqiq müəyyən edilməlidir.

Auditor rəyində əks olunmuş məlumatlardan kimlərin istifadə edə biləcəyi

də göstərilə bilər.

v) Giriş

Auditi aparmış auditorun (auditorların) soyadı, lisenziyanın nömrəsi və

tarixi, sifarişçi ilə bağlanmış müqavilənin tarixi və nömrəsi, habelə

yoxlama ilə əhatə olunmuş dövr göstərilməlidir.

Auditor rəyinin bu bölməsində yoxlanılan hesabatlar haqqında

məlumat, bu hesabatların tərtib olunduğu tarix, həmçinin yoxlama ilə əhatə

olunan dövr əks etdirilməlidir.

Hesabatlar üzrə məsuliyyətin yoxlanılan müəssisənin rəhbərinin

üzərinə, maliyyə hesabatlarının audit nəticələrinə əsasən verilən rəyə görə

isə məsuliyyətin auditorun üzərinə düşdüyü qeyd olunmalıdır.

Auditor rəyinin giriş hissəsinin nümunəsi:

«Müqaviləyə əsasən _____________ 200 il tarixdən «

müəssisəsinin

200 il

tarixədək maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edilən

_____ səhifəlik maliyyə hesabatlarının audit yoxlamasını aparmışıq

(aparmışam).

Yoxlama « » 200 il tarixdə başlayıb,

» 200 ____ il tarixdə başa çatdı. Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi

təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.

Bizim (mənim) vəzifəmiz (vəzifəm) həmin sənədlərə əsasən aparılmış

yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə vəziyyətinə (maliyyə-təsərrüfat

əməliyyatlarının qanuniliyinə), illik mühasibat hesabatları maddələrinin

doğruluğuna (mühasibat uçotunun ümumi vəziyyətinə) qiymət verməkdir və

biz (mən) yalnız bu rəydə əks olunmuş mülahizələrimizə (mülahizələrimə)

görə məsuliyyət daşıyırıq (daşıyıram)».

q) Yoxlamanın məzmunu

Auditor rəyinin bu bölməsində aparılmış yoxlamanın məzmunu, onun

həcmi və tətbiq edilmiş standartlar göstərilməlidir.

Auditor rəyindən istifadə edənlərdə auditin Azərbaycan

Respublikasının normativ aktlarının və hamılıqla qəbul olunmuş təcrübənin

və ya beynəlxalq standartların tələblərinə uyğun olaraq aparıldığına inam

yaranmalıdır.

Auditor rəyində göstərilməlidir ki, yoxlama planlaşdırılmış və

yoxlanılan hesabatlar haqqında auditorun mülahizələrinin doğruluğuna

onun inamını formalaşdırmaq üçün lazımi həcmdə aparılmışdır.

Auditor yoxlaması zamanı auditor müəssisənin uçotundakı

kənarlaşmaların və uyğunsuzluqların əhəmiyyətini qiymətləndirməlidir.

Səhvin əhəmiyyəti auditor tərəfindən yoxlama zamanı müəyyən edilir.

Bu bölmədə aşağıdakılar şərh olunmalıdır:

a) Hesabatların əsasını təşkil edən təsdiqedici materialların yoxlanması

üsulu göstərilməlidir;

b) Hesabatların hazırlanmasında və təqdim edilməsində istifadə olunan

uçotun metodologiyası əks olunmalıdır;

v) Maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında sifarişçilər tərəfindən tətbiq

edilən uçot prinsipləri qiymətləndirilməlidir;

q) Təqdim edilmiş maliyyə hesabatları bütövlükdə

qiymətləndirilməlidir.

«Yoxlamanın məzmunu» bölməsinin nümunəsi:

«Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor

sübutlarının toplanması məqsədilə biz (mən) qüvvədə olan audit

standartlarının tələblərinə (müddəalarına) uyğun olaraq auditi

planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişik (yetirmişəm).

Audit zamanı təqdim olunmuş sənədlərdə əsas kimi götürülmüş təs-

diqedici materiallar yoxlanılmış, habelə sifarişçi təsərrüfat subyektinin

tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.

Hesab edirik (edirəm) ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları

nəticəsində rəy vermək üçün kifayət qədər auditor sübutu toplamışıq

(toplamışam)».

ğ) Təqdim olunan hesabatlara dair auditor rəyi

Auditor rəyi hesabatlar haqqında və onların bütün əhəmiyyətli

göstəriciləri üzrə düzgünlüyünə, Azərbaycan Respublikasında hesabatların

tərtibi qaydasına və uçot prinsiplərinə müvafiq olmasına dair auditorun

fikrini aydın əks etdirməlidir.

d) Auditor rəyinin tarixi

Auditor, auditor yoxlamasının başa çatdığı gün auditor rəyinə tarix

qoymalıdır. Auditor rəyinin imzalandığı gün onun tarixi hesab edilir.

e) Sərbəst auditorun (auditor təşkilatının) ünvanı

Auditor rəyində sərbəst auditorun (auditor təşkilatının) həqiqi

yerləşdiyi ünvan göstərilməlidir.

ə) Auditor rəyinin təsdiq edilməsi

Auditor yoxlaması başa çatdıqdan və auditor rəyi tam hazır olduqdan

sonra sərbəst auditor onu imzalamalı və möhürü ilə təsdiq etməlidir.

Auditor yoxlaması auditor təşkilatı tərəfindən aparıldıqda isə yoxlamada iştirak etmiş auditorlar və auditor təşkilatının rəhbəri auditor

rəyini imzalamalı və onu auditor təşkilatının möhürü ilə təsdiq etməlidir.

II. Auditor rəyinin növləri

7. Auditor rəyləri şərtsiz müsbət, şərti müsbət, mənfi ola bilər və ya

auditor maliyyə hesabatı haqqında rəy verməkdən imtina edir və özünün

nəticələrini başqa hesabat formasında rəsmdəşdirir. Şərtsiz müsbət rəy

təkmilləşdirilmiş və ya tamamlanmış da ola bilər.

Əgər əlavə qeydlər edilməsi zəruridirsə, onda yoxlamanın məzmunu və

təsdiqləyici qeydin mənası haqqında yanlış təəssürata yol verməmək üçün

təsdiqləyici qeyd tamamlanır. 8. Şərtsiz müsbət rəy auditorun fikrincə aşağıdakı şərtlər yerinə

yetirildiyi hallarda tərtib olunur:

- auditor audit məqsədi üçün lazım olan bütün məlumatları və izahatları

almışdır;

- təqdim olunan məlumat yoxlanılan təsərrüfat subyektinin həqiqi

maliyyə vəziyyətini kifayət qədər əks etdirir;

- məlumatın yetərliyi və düzgünlüyü üçün əhəmiyyətli olan bütün

suallar üzrə tam informasiya mövcuddur;

- maliyyə sənədləri müəssisə tərəfindən qəbul olunmuş mühasibat

uçotu sisteminə əsasən tərtib edilir və bu sistem özü mövcud

qanunvericiliyin tələblərini ödəyir;

- hesabatlar həqiqi uçot məlumatları əsasında tərtib olunur və heç bir ziddiyyət təşkil etmir;

- hesabatlar müəyyən edilmiş qaydada təsdiq olunmuş formalar üzrə

tərtib edilmişdir.

Şərtsiz müsbət rəy yoxlanılan təsərrüfat subyektinin uçot və hesabat

işinin vəziyyəti üzrə auditorun aydın və birmənalı müsbət fikrini əks

etdirir.

Şərtsiz müsbət rəy aşağıdakı ifadələrdən istifadə etməklə tərtib edilir:

«tələbləri təmin edir», «lazımi qaydada təqdim edilir», «doğru və həqiqi

təsəvvür yaradır», «düzgün əks etdirir», «... uyğundur».

Əgər yoxlama zamanı auditorda yoxlanılan təsərrüfat subyektinin qəbul

etdiyi qərarların düzgünlüyünə etiraz və ya şübhə yaranarsa, lakin auditora

arqumentləşdirilmiş və inandırıcı əsaslar təqdim olunarsa.

onda auditor öz rəyində həmin qərarları göstərməyə borclu deyil və belə hal müsbət rəyin şərtsiz olmasına təsir etmir.

9. Auditor rəyi ona əlavə edilmiş izahatları özündə birləşdirirsə,

təkmilləşdirilmiş hesab olunur.

Təkmilləşdirilmiş auditor rəyi özündə aşağıdakıları birləşdirə bilər:

- müəssisənin fasiləsiz fəaliyyətində inamsızlıq və ya

qeyri-müəyyənlik problemlərini;

- yoxlama dövrü ərzində uçot prinsiplərinin dəyişməsini;

- auditin nəticələrinə görə müəssisənin uçotunda lazımi düzəlişlərin

aparılmasını (əgər bu düzəlişlər auditor rəyi tərtib olunan anadək

aparılmayıbsa);

- Azərbaycan Respublikasında qüvvədə olan uçot prinsiplərindən

fərqlənən prinsiplərin təsvirini;

- başqa auditorların rəyindən istifadəyə dair izahatları;

- əvvəlki auditor rəylərinə aid olan araşdırmaları.

10. Standart bölmələrdə məlumatlara şərhlər, xüsusilə aşağıda

göstərilənlər əlavə edildikdə, auditor rəyi tamamlanmış hesab olunur:

- əhəmiyyətli məlumatlara diqqət göstərilən əlavə bölmə;

- rüblük məlumatların və ya analitik uçotun olmaması üzrə lazımi

göstəriş;

- yoxlanılan hesabatlar toplusuna daxil olan başqa məlumatların uy-

ğunsuzluğu üzrə lazımi göstəriş (məsələn, izahlı yazı ilə balans arasında

məlumatların uyğunsuzluğu);

- maliyyə hesabatları və auditor rəyi üzrə məsuliyyətə dair əlavə

göstəriş.

İmzalanmış müqavilələrə, vergi üzrə borcların qiymətləndirilməsinə,

məhkəmə proseslərinin nəticələrinə, malgöndərənlərin (podratçıların)

xərcinin ödənilməsinin mümkünlüyünə aidiyyatı olan kifayət qədər

qeyri-müəyyənlik mövcud olarsa, bunlar aydın və dolğun şəkildə hesabata

əlavə edilmiş izahatda açıqlanmalıdır. Auditorlar auditor rəyindən istifadə

edənlərin diqqətini mövcud qeyri-müəyyənliyə cəlb etmək məqsədilə bu

izahatı auditor rəyinin sonunda ayrılmış əlavə bölmədə verməlidirlər. Rəy

bu izahatlarla müsbət hesab edilir.

11. Auditor aşağıda göstərilən şərtlərin hər hansı birinin meydana

çıxdığı halda şərtsiz müsbət rəy verə bilməz:

- inamsızlıq: bir sıra sahələrdə qeyri-müəyyənlik olduqda; - irad: auditorun mülahizəsi bir sıra sahələrdə yoxlanılan maliyyə

məlumatları üzrə verilən nəticələrlə zidd olduqda.

İnamsızlığın səbəbləri İnamsızlığın səbəbləri aşağıdakılar ola bilər: - auditor işlərinin həcmində olan məhdudiyyət onunla əlaqədardır ki,

auditor bütün lazım olan məlumat və izahatları ala bilmir (məsələn, hesabatın qeyri-qənaətbəxş vəziyyətdə olmasına görə), bütün lazım olan audit prosedurlarını yerinə yetimıək imkanı olmur (məsələn, vaxt üzrə məhdudiyyət olmasına görə);

- şəraitdən asılı olaraq nəticələrin düzgünlüyünə inamsızlıq (məsələn, mübahisəli vəziyyət; uzunmüddətli müqavilə və ya uzunmüddətli proqram; çoxvariantlı idarəetmə üsulu və s.).

iradın səbəbləri Əgər iradlar vardırsa, auditor ya təsdiqləyici qeydi ixtisar edir, ya da

ondan imtina edir. İradın səbəbləri aşağıdakılar ola bilər: - uçot sistemlərinin və ya üsullarının qəbul edilməməsi; -nisbətən uyğun faktlarla və ya verilən maliyyə hesabatları üzrə

uçot məlumatları ilə fikir ayrılığı; - uçot və hesabatlardakı faktların əks olunması üsulu ilə dərəcəsi

arasında olan irad; - əməliyyatların aparılması və rəsmiləşdirilməsinin qanunvericiliyin

tələblərinə uyğun olmaması. 12. Əgər iradlar vardırsa, auditor ya təsdiqləyici qeydi ixtisar edir, ya da

ondan imtina edir. Hər hansı dərəcədə inamsızlıq və ya iradın mövcudluğu şərtsiz müsbət rəydən imtina etmək üçün əsas verir. Rəyin növünün sonrakı seçilməsi inamsızlıq və ya iradın dərəcəsindən, mühüm əhəmiyyət kəsb edib-etməməsindən asılıdır.

İnamsızlıq və ya irad o vaxt mühüm əhəmiyyət kəsb edən hesab olunur ki, inamsızlıq və ya iradı yaradan amillərin maliyyə məlumatlarına təsiri çox böyük olur, bu da işin real vəziyyətini bütövlükdə və ya əsaslı surətdə təhrif etməyə gətirib çıxarır. İnamsızlıq və ya irad o vaxt mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən hesab olunur ki, inamsızlığı və ya iradı yaradan amillərin maliyyə məlumatlarına təsiri əhəmiyyətsiz dərəcədə olur.

Mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən inamsızlığın və ya iradın mövcudluğu

auditora əsas verir ki, şərti müsbət rəy (məhdudiyyətlə) versin.

Mühüm əhəmiyyət kəsb edən iradın mövcudluğu mənfi rəy vermək

üçün əsas verir.

Mühüm əhəmiyyət kəsb edən inamsızlığın mövcudluğu isə rəy

verməkdən imtina etməyə əsas verir.

13. Auditor rəy verərkən şərtsiz müsbət rəydən fərqlənən bütün

hallarda, onun mülahizələri ilə şərtləşdirilmiş bütün mövcud səbəblərə

(inamsızlıq və irad) izahat verməlidir.

Bu məlumatlar rəyin ayrıca bölməsində qısa verilməlidir ki, sonra rəy verilsin və ya rəy verməkdən imtina edilsin. Göstərilən halların daha geniş

müzakirəsi lazım olduqda həmin bölmədə başqa sənədlərə, sifarişçiyə

auditor tərəfindən verilən ətraflı məlumatlara istinad etmək olar.

14. Şərti müsbət rəy - məhdudiyyəti olan rəydir. Məhdudiyyət bu və ya

digər xüsusiyyətin və uyğunsuzluğun olmasını göstərmək lazım olduqda

rəyə daxil edilir. Əgər məlumat qıtlığı və ya Azərbaycan Respublikasında

qəbul edilmiş uçot prinsiplərindən kənarlaşmalar olarsa, rəy

məhdudlaşdırılır. Məhdudlaşdırılmış rəy aşağıdakıları əks etdirir:

- Azərbaycan Respublikasında qəbul edilmiş uçot prinsiplərindən

kənarlaşmalara dair fikri;

- Azərbaycan Respublikasında qüvvədə olan uçot prinsiplərindən

kənarlaşmalarla razılaşmamağa dair fikri; - audit prosedurlarının məhdud həcmi haqqında fikri;

- yoxlanılmamış hesabatlar üzrə auditor rəyinin verilməsinin qeyri-

mümkünlüyünü;

- məlumatların uyğun olmaması ilə əlaqədar olaraq hesabatların

düzgünlüyünü təsdiq edən auditor rəyinin təqdim edilməsinin qeyri-

mümkünlüyünü.

Auditor rəyində mövcud şəraitdən asılı olaraq lazımi audit

prosedurlarının yerinə yetirilməsinin qeyri-mümkünlüyü nəticəsində

yaranan məlumatların çatışmazlığını təsvir etmək lazımdır. Bu, müxtəlif

şəraitlərdə baş verə bilər. Əsas etibarı ilə bu, debitor borcunun təsdiq

edilməsinin, material ehtiyatlarının mövcudluğunun yoxlanılmasının,

investisiyalar haqqında məlumat alınmasının qeyri-mümkünlüyüdür. Bu problemləri alternativ proseslər yolu ilə sübutedici məlumatlar top

lamaqla həll etmək mümkündürsə, onda auditor bunu etməli və auditor

rəyinə məhdudiyyət qoyulmamaqla müsbət rəy verilməlidir.

15. Əgər auditor şərti müsbət rəy verirsə və etiraz mühüm əhəmiyyət

kəsb etməyən inamsızlığın mövcudluğu ilə əlaqədardırsa, onda auditor dəqiq suallar üzrə öz mülahizələrini ifadə edir (əvvəlki arqumentlər

bölməsində verilənlər əsasında), yerdə qalanlar üzrə isə öz mülahizələrini

şərtsiz müsbət rəydə olan eyni məlumatların köməyi ilə ifadə edir.

Əgər rəyə etiraz mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən iradın mövcudluğu ilə

əlaqədardırsa, auditor bu iradı konkret hallar üzrə rəsmiləşdirir (öz

mülahizələrini əvvəldə verilmiş arqumentlər əsasında ifadə edir), belə

hallar istisna olunduqda isə özünün faktlara əsaslanan mülahizələrini ifadə

edir.

Auditor tərəfindən yoxlama aparılarkən aşkar edilmiş pozuntular və

kənarlaşmalar ayrıca hal kimi qeyd olunur və onlar auditor rəyi tərtib

olunanadək aradan qaldırılır.

Belə halda da şərti müsbət rəy verilə bilər. Bunun üçün auditor qeyd edir ki, maliyyə vəziyyətinin göstəriciləri onlarda aşkar olunmuş

kənarlaşmaların müvafiq tarixə (auditor rəyinin tərtib olunduğu tarixdən

əvvəl) aradan qaldırılması nəzərə alınmaqla düzgündür.

16. Auditor təqdim edilən arqumentlər əsasında mənfi rəy verirsə, o,

rəyi göstərilən ifadələrdən istifadə etməklə tərtib edir: «tələbləri təmin

etmir», «işin mövcud vəziyyətini təhrif edir», «həqiqi təsəvvür yaratmır»,

«müvafiq deyil», «ziddiyyətlidir».

Auditor hesabatlara dair rəy verməkdən imtina edirsə, onda gətirilmiş

arqumentlər əsasında işin vəziyyəti haqqında rəy hazırlamağın mümkün

olmadığını göstərir.

17. Auditor rəyinin yekun bölməsinin nümunələri:

Şərtsiz müsbət rəy

«Qulluq borcumla əlaqədar apardığım (apardığımız) yoxlama ilə

müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni

göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyğundur. Lazımi mühasibat

uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini yaradır».

Şərti müsbət rəy (mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən inamsızlıq mövcud olduqda)

«Auditin aparılması zamanı

səbəblər üzündən

___________________________________________________________ amillərin yoxlanılmasının qeyri-mümkünlüyü aşkar edildi. Bununla əlaqədar olaraq göstərilən aspektlərdə başqa audit

prosedurlarından istifadə etmək yolu ilə aradan qaldıra bilmədiyimiz qeyri- müəyyənlik mövcuddur. Həmin hallar ümumilikdə işin vəziyyətinə müəyyən təsir göstərir, lakin ümumi maliyyə vəziyyətini təhrif etmir.

Qulluq borcumla əlaqədar apardığım (apardığımız) yoxlama ilə müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyğundur. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və

gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini yaradır».

Şərti müsbət rəy (mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən irad mövcud olduqda)

«Aparılan yoxlama zamanı müəyyən edildi ki.

uzrə

əməliyyatlar_ (pozulmuş Əsasnamə və pozuntunun mahiyyəti)

müəyyən olunmuş qaydalar pozulmaqla aparılmışdır (rəsmiləşdirilmişdir).

Göstərilən faktlar daha ətraflı _______________________________________ ___________________________________________________________ baxılmışdır.

(sənədin adı)

Göstərilən hallar ümumilikdə işin vəziyyətinə müəyyən təsir göstərir, lakin ümumi maliyyə vəziyyətini təhrif etmir.

Qulluq borcumla əlaqədar apardığım (apardığımız) yoxlama ilə müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyğundur. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini yaradır».

Mənfi rəy

«Auditin aparılması nəticəsində müəyyən edildi ki, müəssisədə

yoxlanılan müddətdə aşağıdakı pozuntulara yol verilmişdir: ____________

Mühasibat uçotunun qəbul olunmuş sistemi

(ziddiyyətin məğzi)

baxımından qanunvericilik aktlarının tələblərinə cavab vermir. Hesabatlarda verilən rəqəm göstəriciləri uçot məlumatlarına

aşağıdakılar üzrə uyğun deyildir:

(ziddiyyətin məğzi)

Göstərilən faktlara daha ətraflı (sənədin adı)

baxılmışdır. Bu pozuntular işin faktiki vəziyyətini bütövlükdə (əsasən) təhrif edir. Qulluq borcumla əlaqədar apardığım (apardığımız) yoxlama ilə

müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyğun deyildir. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini

yaratmır».

Rəy verilməsindən imtina etmək

«Auditin aparılması zamanı

səbəblər üzündən

faktların yoxlanılmasının qeyri-mümkünlüyü aşkar edildi.

Auditor sübutlarının çatışmazlığı ilə əlaqədar olaraq bizim bu aspektlərdə başqa audit prosedurları ilə aradan qaldıra bilmədiyimiz qeyri-müəyyənliklər mövcuddur. Göstərilən hallar ümumilikdə işin vəziyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir və maliyyə vəziyyətini təhrif edir.

Əvvəlki bölmələrdə göstərilənləri nəzərə alaraq, biz maliyyə hesabatlarına dair mülahizə yürüdə bilmirik».

18. Auditor rəyi iki nüsxədən ibarət tərtib edilir. Bunlardan biri sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə təqdim edilir, digəri isə auditor təşkilatında (sərbəst auditorda) saxlanılır.

19. Auditor verdiyi rəydə, yuxarıda qeyd olunan nümunələrin məzmununu saxlamaqla, əlavələr edə bilər.

AUDİTOR RƏYİNİN TƏRTİB EDİLMƏSİ FORMASI

1) Şərtsiz müsbət rəy

(auditor təşkilatının adı və ya sərbəst auditorun soyadı)

AUDİTOR TƏŞKİLATININ (SƏRBƏST AUDİTORUN)

AUDİTOR RƏYİ

(rəyin ünvanlandığı fiziki və hüquqi şəxslərin adı)

BİZ (Mən), auditorlar (sərbəst auditor)

(soyadı, adı, atasının adı)

(lisenziyanı verən təşkilatın adı, lisenziyanın verilməsi tarixi, Me-si)

(sifarişçi ilə bağlanılmış müqavilənin tarixi, №>-si)

müqaviləyə əsasən il

tarixdən « » » 200 müəssisəsinin « _____________ _____

200 __ il tarixədək maliyyə-təsərrüfat

fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edilən səhifəlik maliyyə

hesabatlarının auditor yoxlamasını apannışıq (aparmışam).

Yoxlama « _____ » ___________ 200 __ il tarixdə başlayıb,

« __ » ___________ 200 __ il tarixdə başa çatdı.

Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi

təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.

Bizim (mənim) vəzifəmiz (vəzifəm) həmin sənədlərə əsasən aparılmış

yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə vəziyyətinə (maliyyə- təsərrüfat

əməliyyatlarının qanuniliyinə), illik mühasibat hesabatları maddələrinin

doğruluğuna (mühasibat uçotunun ümumi vəziyyətinə) qiymət verməkdir

və biz (mən) yalnız bu rəydə əks olunmuş mülahizələrimizə

(mülahizələrimə) görə məsuliyyət daşıyırıq (daşıyıram).

Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının toplanması məqsədilə biz (mən) qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə (müddəalarına) uyğun olaraq auditi planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişik (yetirmişəm).

Audit zamanı təqdim olunmuş sənədlərdə əsas kimi götürülmüş təsdiqcdici materiallar yoxlanılmış, habelə sifarişçi təsərrüfat subyektinin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.

Hesab edirik (edirəm) ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün kifayət qədər auditor sübutu toplamışıq (toplamışam).

Qulluq borcumla əlaqədar apardığım (apardığımız) yoxlama ilə müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyğundur. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini yaradır.

Rəy « ___ » _________ 200 _ il tarixdə eyni qüvvəyə malik iki nüs

xədə tərtib edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi təsərrüfat subyektində,

ikincisi isə auditor təşkilatında (sərbəst auditorda) saxlanılır.

Auditor təşkilatının (sərbəst auditomn) ünvanı; ___________

Auditor təşkilatının

rəhbəri (imza)

Auditor

M.Y. (imza)

2) Şərti müsbət rəy (mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən

inamsızlıq mövcud olduqda)

(auditor toşkilatımn adı vo ya sərhost auditorun soyadı)

AUDİTOR TƏŞKİLATININ (SƏRBƏST AUDİTORUN)

AUDİTOR RƏYİ

(rəyin ünvanlandtğt fiziki və hüquqi şəxslərin adı)

BİZ (Mən), auditorlar (sərbəst auditor) ________________________

(soyadı, adı, atasının adı)

(lisenziyanı verən təşkilatın adı, lisenziyanın verilməsi tarixi, Ns-si)

müqaviləyə əsasən il tarixdən « »

(sifarişçi ilə bağlanılmış müqavilənin tarixi, jVe-si)

müəssisəsinin « » 200

200 İl tarixədək maliyyə-təsərrüfat

fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edilən səhifəlik maliyyə hesabatlarının auditor yoxlamasını aparmışıq (aparmışam).

Yoxlama « _____ » ___________ 200 __ il tarixdə

« __ » ___________ 200 __ il tarixdə başa çatdı.

başlayıb,

Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.

Bizim (mənim) vəzifəmiz (vəzifəm) həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə vəziyyətinə (maliyyə- təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə), illik mühasibat hesabatları maddələrinin doğruluğuna (mühasibat uçotunun ümumi vəziyyətinə) qiymət verməkdir və biz (mən) yalnız bu rəydə əks olunmuş mülahizələrimizə (mülahizələrimə) görə məsuliyyət daşıyırıq (daşıyıram).

Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının toplanması məqsədilə biz (mən) qüvvədə olan audit stan-

dartlarının tələblərinə (müddəalarına) uyğun olaraq auditi planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişik (yetirmişəm).

Audit zamanı təqdim olunmuş sənədlərdə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiallar yoxlanılmış, habelə sifarişçi təsərrüfat subyektinin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.

Hesab edirik (edirəm) ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün kifayət qədər auditor sübutu toplamışıq (toplamışam).

Auditin aparılması zamanı _______________________

__________________________________________ səbəblər üzündən

__________________________________________________ amillərin yoxlanılmasının qeyri-mümkünlüyü aşkar edildi.

Bununla əlaqədar olaraq göstərilən aspektlərdə başqa audit prosedurlarından istifadə etmək yolu ilə aradan qaldıra bilmədiyimiz qeyri- müəyyənlik mövcuddur. Həmin hallar ümumilikdə işin vəziyyətinə müəyyən təsir göstərir, lakin ümumi maliyyə vəziyyətini təhrif etmir.

Qulluq borcumla əlaqədar apardığım (apardığımız) yoxlama ilə müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyğundur. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini yaradır.

Rəy « ___ » _________ 200 _ il tarixdə eyni qüvvəyə malik iki nüs xədə tərtib edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi təsərrüfat subyektində, ikincisi isə auditor təşkilatında (sərbəst auditorda) saxlanılır.

Auditor təşkilatının (sərbəst auditorun) ünvanı: _________________

Auditor təşkilatının

rəhbəri (imza)

Auditor

M.Y.

(imza)

3) Şərti müsbət rəy (mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən irad

mövcud olduqda)

(auditor ınşkilalımn adı vn ya sərbəst auditorun soyadı)

AUDİTOR TƏŞKİLATININ (SƏRBƏST AUDİTORUN)

AUDİTOR RƏYİ

(rəyin ünvanlandığı Jiziki və hüquqi tfəxslərin adı)

BİZ (Mən), auditorlar (sərbəst auditor) ______________________

(soyadı, adı, atasının adı)

(lisenziyanı verən təşkilatın adı, lisenziyanın verilinəsi tarixi, jVs-si)

(sifarişçi ilə bağlanılmış müqavilənin tarixi, Ke-si)

müqaviləyə əsasən il

tarixdən « » » 200 müəssisəsinin « _____________ _____

200 __ il tarixədək maliyyə-təsərrüfat

fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edilən səhifəlik maliyyə

hesabatlarının auditor yoxlamasını aparmışıq (aparmışam). Yoxlama « ____ » ___________ 200 ___ il tarixdə

« __ » ___________ 200 __ il tarixdə başa çatdı.

başlayıb,

Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.

Bizim (mənim) vəzifəmiz (vəzifəm) həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə vəziyyətinə (maliyyə- təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə), illik mühasibat hesabatları maddələrinin doğruluğuna (mühasibat uçotunun ümumi vəziyyətinə) qiymət verməkdir və biz (mən) yalnız bu rəydə əks olunmuş mülahizələrimizə (mülahizələrimə) görə məsuliyyət daşıyırıq (daşıyıram).

Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının toplanması məqsədilə biz (mən) qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə (müddəalarına) uyğun olaraq auditi planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişik (yetirmişəm).

Audit zamanı təqdim olunmuş sənədlərdə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiallar yoxlanılmış, habelə sifarişçi təsərrüfat subyektinin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.

Hesab edirik (edirəm) ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün kifayət qədər auditor sübutu toplamışıq (toplamışam).

Aparılan yoxlama zamanı müəyyən edildi ki, ___________________

uzrə əməliyyatlar_

(pozulmuş Əsasnamo vn pozuntunun mahiyyoti)

müəyyən olunmuş qaydalar pozulmaqla aparılmışdır (rəsmiləşdirilmişdir). Göstərilən faktlar daha ətraflı

______________________________________________ baxılmışdır. (sənədin adı)

Göstərilən hallar ümumilikdə işin vəziyyətinə müəyyən təsir göstərir, lakin ümumi maliyyə vəziyyətini təhrif etmir.

Qulluq borcumla əlaqədar apardığım (apardığımız) yoxlama ilə müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyğundur. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini yaradır.

Rəy « __ » __________ 200 _ il tarixdə eyni qüvvəyə malik iki nüs xədə tərtib edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi təsərrüfat .subyektində, ikincisi isə auditor təşkilatında (sərbəst auditorda) saxlanılır.

Auditor təşkilatının (sərbəst auditorun) ünvanı: _________________

Auditor təşkilatının rəhbəri __________

(imza)

Auditor (imza)

M.Y.

4) Mənfi rəy

(auditor ləfkilalınm adı və ya sərbəst auditorun soyadı)

A UDITOR TƏŞKILATININ (SƏRBƏST A UDİTORUN)

AUDİTOR RƏYİ

(rəyin ünvanlandığı fiziki və hüquqi şəxslərin adı)

BİZ (Mən), auditorlar (sərbəst auditor)

(soyadı, adı, atasının adı)

(lisenziyanı verən təşkilatın adı, lisenziyanın verilməsi tarixi, Ne-si)

(sifarişçi ilə bağlanılmış müqavilənin tarixi, Ne-si)

_______ müəssisəsinin « _ 200

200 müqaviləyə əsasən

il tarixdən « ___ » ___________ 200 __ il tarixədək maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edilən __________ səhifəlik maliyyə

hesabatlarının auditor yoxlamasını aparmışıq (aparmışam).

Yoxlama « » 200 il tarixdə başlayıb,

200 __ il tarixdə başa çatdı.

Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.

Bizim (mənim) vəzifəmiz (vəzifəm) həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə vəziyyətinə (maliyyə- təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə), illik mühasibat hesabatları maddələrinin doğruluğuna (mühasibat uçotunun ümumi vəziyyətinə) qiymət verməkdir və biz (mən) yalnız bu rəydə əks olunmuş mülahizələrimizə (mülahizələrimə) görə məsuliyyət daşıyırıq (daşıyıram).

Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının toplanması məqsədilə biz (mən) qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə (müddəalarına) uyğun olaraq auditi planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişik (yetirmişəm).

Audit zamanı təqdim olunmuş sənədlərdə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiallar yoxlanılmış, habelə sifarişçi təsərrüfat subyektinin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.

Hesab edirik (edirəm) ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticə- sində rəy vermək üçün kifayət qədər auditor sübutu toplamışıq (topla- mışam).

Auditin aparılması nəticəsində müəyyən edildi ki, müəssisədə yox- lanılan müddətdə aşağıdakı pozuntulara yol verilmişdir: ____________

Mühasibat uçotunun qəbul olunmuş sistemi

(ziddiyyotin nınğzi)

baxımından qanunvericilik aktlarının tələblərinə cavab vermir. Hesabatlarda verilən rəqəm göstəriciləri uçot məlumatlarına

aşağıdakılar üzrə uyğun deyildir:

(ziddiyyətin məğzi)

Göstərilən faktlar daha ətraflı (sənədin adı)

baxılmışdır. Bu pozuntular işin faktik vəziyyətini bütövlükdə (əsasən) təhrif edir. Qulluq borcumla əlaqədar apardığım (apardığımız) yoxlama ilə

müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyğun deyildir. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini yaratmır.

Rəy «___ » _________ 200 _ il tarixdə eyni qüvvəyə malik iki nüs xədə tərtib edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi təsərrüfat subyektində, ikincisi isə auditor təşkilatında (sərbəst auditorda) saxlanılır.

Auditor təşkilatının (sərbəst auditorun) ünvanı: ________________

Auditor təşkilatının

rəhbəri (imza)

Auditor

M.Y.

(imza)

^ *.

t' ''■■ .•'"'s' ! ^?S5SiMS8'ï*s '5

İi»

5) Rəy verilməsindən imtina etmək

(auditor ts^kilutınm adı vo ya ssrhost auditorun soyadı)

AUDITOR TƏŞKİLATININ (SƏRBƏST AUDİTORUN)

AUDİTOR RƏYİNİN VERİLMƏSİNDƏN İMTİNA

(rnyin ünvanlandığı fiziki va hüquqi foxshırin adı)

BİZ (Mən), auditorlar (sərbəst auditor)

(soyadı, adı. atasının adı)

(lisenziyanı vcrnn tot/kilatın adı, lisenziyanın verihnnsi tarixi. Ne-si)

müqaviləyə

« »

(sifarişçi ih bağlanılmış müqavilənin tarixi. Ne-si)

əsasən _______ 200 il tarixdən « »

müəssisəsinin

200 il

tarixədək maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edi-

lən ______ səhifəlik maliyyə hesabatlarının auditor yoxlamasını apar-

mışıq (aparmışam).

Yoxlama « » 200 il tarixdə başlayıb,

200 __ il tarixdə başa çatdı.

Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi

təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.

Bizim (mənim) vəzifəmiz (vəzifəm) həmin sənədlərə əsasən aparılmış

yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə vəziyyətinə (maliyyə- təsərrüfat

əməliyyatlarının qanuniliyinə), illik mühasibat hesabatları maddələrinin

doğruluğuna (mühasibat uçotunun ümumi vəziyyətinə) qiymət verməkdir

və biz (mən) yalnız bu rəydə əks olunmuş mülahizələrimizə

(mülahizələrimə) görə məsuliyyət daşıyırıq (daşıyıram).

Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor

sübutlarının toplanması məqsədilə biz (mən) qüvvədə olan audit stan-

dartlarınm tələblərinə (müddəalarına) uyğun olaraq auditi planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişik (yetirmişəm).

Audit zamanı təqdim olunmuş sənədlərdə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiallar yoxlanılmış, habelə sifarişçi təsərrüfat subyektinin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.

Hesab edirik (edirəm) ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün kifayət qədər auditor sübutu toplamışıq (toplamışam).

Auditin aparılması zamanı __________________________________

__________________________________________ səbəblər üzündən

__________________________________________________ faktların yoxlanılmasının qeyri-mümkünlüyü aşkar edildi.

Auditor sübutlarının çatışmazlığı ilə əlaqədar olaraq bizim bu aspektlərdə başqa audit prosedurları ilə aradan qaldıra bilmədiyimiz qeyri-müəyyənliklər mövcuddur. Göstərilən hallar ümumilikdə işin vəziyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir və maliyyə vəziyyətini təhrif edir.

Əvvəlki bölmələrdə göstərilənləri nəzərə alaraq, biz maliyyə hesabatlarına dair mülahizə yürüdə bilmirik.

Rəy « ___ » _________ 200 _ il tarixdə eyni qüvvəyə malik iki nüs xədə tərtib edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi təsərrüfat subyektində, ikincisi isə auditor təşkilatında (sərbəst auditorda) saxlanılır.

Auditor təşkilatının (sərbəst auditorun) ünvanı: __________________

Auditor təşkilatının

rəhbəri (imza)

Auditor

M.Y. (imza)

ASIÜS 043/058-2001 Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 2001-ci il 10 fevral tarixli 71/4 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

EKSPERTİN İŞİNDƏN İSTİFADƏ

I. Giriş

1.1. Bu standart «Ekspertin işindən istifadə» (ISA 620 «Using the Work of an Expert») beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Standartın məqsədi auditor sübutu kimi ekspertin işindən istifadə edilməsinə dair tövsiyələrin verilməsindən və standartların müəyyən edilməsindən ibarətdir.

1.3. Ekspert - mühasibat uçotundan və auditdən fərqlənən sahələrdə xüsusi biliyə, təcrübəyə və səriştəyə malik olan fiziki və ya hüquqi şəxsdir.

II. Ekspertin işindən istifadənin zəruriliyi

2.1. Ekspertlər aşağıdakılar tərəfindən dəvət edilə bilərlər: - auditor tərəfindən; - sifarişçi təsərrüfat subyekti tərəfindən. 2.2. Auditor yoxlaması zamanı auditor aşağıda göstərilən və digər

istiqamətlər üzrə ekspertin hesabatı, rəyi, qiymətləndirməsi və aktı qismində auditor sübutları əldə etməlidir:

- aktivlərin ayrı-ayrı növlərinin (torpağın, bina, qurğu və avadanlıqların, incəsənət əsərlərinin və qiymətli daşların) qiymətləndirilməsi;

- aktivlərin miqdarının və ya fiziki vəziyyətinin müəyyən edilməsi (təbii ehtiyatların, yeraltı təbii ehtiyatların və neft ehtiyatlarının), habelə qurğu və avadanlıqların qalan faydalı istismar müddətinin təhlili;

- yerinə yetirilmiş və bitməmiş tikinti işlərinin həcmlərinin qiymətləndirilməsi;

-aktuar qiymətləndirməsi; - müqavilələrin, qanunların və normativ aktların təfsiri üzrə hüquqi

rəylər; - mühasibat uçotu və audit çərçivəsindən kənara çıxan digər məsələlər.

2.3. Aşağıdakı mütəxəssislər ekspert ola bilərlər: - aktuarlar; - əmlakın qiymətləndiriciləri; - hüquqşünaslar; - geoloqlar; - mühəndislər; - texnoloqlar; - auditin şərtindən asılı olaraq digər mütəxəssislər, habelə belə

xidmətləri yerinə yetirən firmalar. 2.4. Auditor ekspertin xidmətlərindən auditin aparılması ilə bilavasitə

əlaqədar olan hər hansı xüsusi bilik tələb edən sahə barəsində müstəqil obyektiv informasiya almaq üçün istifadə edir.

2.5. Diplom, lisenziya, digər təsdiqedici sənədlər ekspertin biliyinin və ixtisasının sübutu ola bilər.

2.6. Ekspert rəyinin obyektivliyinin təmin edilməsi məqsədilə auditor ekspertin yoxlanılan təsərrüfat subyektindən asılı olmamasına əmin olmalıdır.

2.7. Ekspertin işindən istifadə edilməsi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinin və ya auditorun təşəbbüsü ilə ola bilər. Müstəqil ekspertin cəlb edilməsinə təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi imtina etdiyi halda, auditorun onu işə cəlb etməyə ixtiyarı yoxdur, lakin bu vəziyyəti auditor rəyində (hesabatında) qeyd edərək və müstəqil ekspertin cəlb edilməsinə təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinin imtina etməsinin yazılı təsdiqini alaraq, öz məsuliyyətini məhdudlaşdırmağa ixtiyarı vardır.

2.8. Ekspertin işinin həcmi, müddəti və digər şərtləri işin yerinə yetirilməsinə başlanana qədər auditor, sifarişçi və ekspert tərəfindən müəyyən edilməli və müvafiq qaydada sənədləşdirilməlidir.

2.9. Müstəqil ekspertin auditor yoxlamasına cəlb edilməsi auditorla ekspert arasında bağlanmış müqavilə əsasında həyata keçirilir. Ekspertin işə cəlb edilməsi haqqında müqaviləyə aşağıdakılar daxil edilməlidir;

- tədqiqatın predmeti, məqsədi və həcmi; - tədqiqat üçün informasiyanın mənbəyi; - ekspertin hesabatının forma və məzmununun həmin hesabata auditor

sübutu kimi baxmağın mümkünlüyünü təminetmə tələbi. 2.10. Ekspertin işinin qiymətləndirilməsinin əsas meyarları bunlardır: - ekspertin hesabatının müqavilədə qoyulan tələblərə uyğunluğu; -təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinin ekspertə verdiyi məlumatın

mühasibat (maliyyə) hesabatının hazırlanmasında istifadə edilən informasiya ilə uyğunluğu;

- ekspertin istifadə etdiyi qiymətləndirmənin ilkin şərtlərinin və metodlarının mühasibat (maliyyə) hesabatında olan şərtlər və metodlarla və əvvəlki illərin göstəriciləri ilə uyğunluğu;

- ekspertin mövqeyinin aydınlığı; - hesabatın təqdim edilməsi müddətinin münasibliyi. 2.11. Ekspert qarşısında qoyulan məsələ barəsində onun mövqeyi aydın

olmayan halda, auditor daha bir müstəqil rəyin verilməsi üçün başqa eksperti cəlb etməlidir.

2.12. Ekspertin işinin həcminin rəhbərlik tərəfindən məhdudlaşdırıldığı, habelə ekspertdən asılı olmayan səbəblərə görə onun işinin yekunları üzrə dürüst rəyin ekspert tərəfindən formalaşdırılmasınm mümkün olmadığı hallarda, auditor ekspertin rəyinə əsaslanan məhdudiyyətləri (qeydləri) öz rəyinə daxil etməlidir.

2.13. Auditor yoxlamasının nəticəsi üzrə şərtsiz müsbət rəy verilərkən auditor ekspertin iş materiallarına istinad etməməlidir. Belə bir istinad edilmə auditorun şərti müsbət fikri və ya məsuliyyətin bölüşdürülməsi kimi başa düşülə bilər ki, bu da yolverilməzdir.

2.14. Auditin aparılmasına ekspertin cəlb olunması auditoru auditor rəyinə görə məsuliyyətdən azad etmir.

2.15. Ekspertin rəyi auditor yoxlamasının iş sənədlərinə daxil edilməlidir.

2.16. Ekspertin rəyinin alınmasının mümkün olmadığı, tədqiq edilən vəziyyətin qiymətləndirilməsində ekspertin ciddi inamsızlığının, habelə təsərrüfat subyekti ilə ekspert və ya auditor təşkilatı (auditor) ilə ekspert arasında həlledilməz fikir ayrılıqlarının olduğu hallarda, auditor təşkilatı (auditor) aparılan auditin nəticələri üzrə müsbət rəydən fərqli rəyin hazırlanması məsələsinə baxmalıdır.

ASlÜS 044/061-2001 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası

Şurasının 2001-ci il 20 sentyabr tarixli

80/6 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

• •

RISKLƏRIN QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI VƏ

DAXİLİ NƏZARƏT SİSTEMİ

I. Giriş

1.1. Bu standart «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan

Respublikasının Qanununa uyğun olaraq, «Risklərin qiymətləndirilməsi və

daxili nəzarət sistemi» (ISA 400 «Risk Assessments and İnternal Control»)

beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Standartın məqsədi daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemləri

barədə, habelə auditor riski və onun tərkib hissələri (tərkib riski, nəzarət sistemi riski və aşkar etməmək riski) haqqında məlumatların alınması üzrə

qaydaların müəyyən edilməsindən ibarətdir.

1.3. Auditin planlaşdırılması və keyfiyyətli aparılması üçün səmərəli

hazırlıq işlərinin görülməsi məqsədilə auditor daxili nəzarət və mühasibat

uçotu sistemlərinə dair kifayət qədər məlumat əldə etməlidir. Auditor

riskinin qiymətləndirilməsi və bu riskin mümkün olan aşağı səviyyəyə

qədər azaldılması üçün zəruri audit prosedurlarının hazırlanması məqsədilə

auditor özünün peşəkar mülahizələrindən istifadə etməlidir.

1.4. «Auditor riski» - mühasibat (maliyyə) hesabatlarında əhəmiyyətli

təhriflər olduğu zaman auditorun buna uyğun gəlməyən fikir bildirməsi

riski başa düşülür. Auditor riski özündə üç ünsürü əks etdirir: •tərkib riski,

nəzarət sistemi riski və aşkar etməmək riski. 1.5. «Tərkib riski» - müvafiq daxili nəzarət vasitələrinin olmaması

hallarında əməliyyatlar qrupunun və ya digər hesabların qalıqlarının təhrif

edilməsi nəticəsində ayrı-ayrılıqda və ya ümumilikdə əhəmiyyətli olan

əməliyyatlar qrupunun və ya hesabların qalıqlarının təhriflərə məruz

qalmasını özündə əks etdirir.

1.6. «Nəzarət sistemi riski» - daxili nəzarət və mühasibat uçotu

sistemlərinin köməyi ilə aşkar edilməyən və ya vaxtında düzəldilməyən.

habelə aradan qaldırılması mümkün olmadıqda əməliyyatlar qrupunun və ya digər hesabların qalıqlarının təhrif edilməsi nəticəsində ayrı-ayrılıqda və ya ümumilikdə əhəmiyyətli olan əməliyyatlar qrupunun və ya hesabların qalıqlarının təhrif edilməsi riskidir.

1.7. «Aşkar etməmək riski» - əməliyyatlar qrupunun və ya digər hesabların qalıqlarının təhrif edilməsi nəticəsində ayrı-ayrılıqda və ya ümumilikdə əhəmiyyətli olan əməliyyatlar qrupunda və ya hesabların qalıqlarında təhriflərin aşkar edilməsinə imkan verməyən yoxlamanın audit prosedurlarından ibarətdir.

1.8. «Mühasibat uçotu sistemi» - subyektin tapşırıqlarının və yazılışlarının elə bir ardıcıl sırasıdır ki, onun vasitəsilə əməliyyatların nəticələri maliyyə yazılışlarının aparılması üsulu kimi işlənir. Bu sistem aparılmış əməliyyatların və digər hadisələrin nəticələrinin eyniləşdirilməsi, toplanması, təhlili, hesablanması, təsnifləşdirilməsi və əks etdirilməsi məqsədilə tətbiq olunur.

1.9. «Daxili nəzarət sistemi» - rəhbərliyin məqsədlərinin həyata keçməsinə kömək etmək üçün onun yürütdüyü siyasətə ciddi əməl olunması, aktivlərin qorunub saxlanılması, nöqsan və fırıldaqçılığm aşkara çıxarılması və qarşısının alınması da daxil olmaqla, maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nizamlı və səmərəli idarə edilməsini, mühasibat yazılışlarının dəqiq və tam olmasını və dürüst maliyyə məlumatlarının vaxtında hazırlanmasını nəzərdə tutan siyasət və prosedurlardır (daxili nəzarət vasitələridir). Bilavasitə mühasibat uçotu sisteminin vəzifələrinə aid olan məsələlər istisna olmaqla, daxili nəzarət sistemi aşağıdakıları əhatə edir:

a) direktorların və rəhbərliyin daxili nəzarət sisteminə və təsərrüfat subyekti üçün onun əhəmiyyətliliyinə ümumi münasibətini, məlumatlılığını və fəaliyyətini özündə əks etdirən «nəzarət mühiti»ni. Nəzarət mühiti konkret nəzarət prosedurlarının səmərəliyinə təsir göstərir. Sərt nəzarət mühiti, məsələn, vəsaitlərə gücləndirilmiş smeta nəzarəti forması, eləcə də səmərəli daxili audit bölməsi nəzarətin konkret prosedurlarını əhəmiyyətli dərəcədə tamamlaya bilər. Buna baxmayaraq, sərt nəzarət mühiti özlüyündə daxili nəzarət sisteminin səmərəliyini təmin etmir. Nəzarət mühitində əks olunan amillərə aşağıdakılar daxildir:

- direktorlar şurası və onun komitələrinin fəaliyyəti; - rəhbərliyin fəlsəfi baxışı və iş üslubu; - təsərrüfat subyektinin təşkilati strukturu, eləcə də səlahiyyətlərin və

məsuliyyətin müəyyən edilməsinin metodları;

- daxili audit bölməsi də aid edilməklə rəhbərliyin nəzarət sistemi, kadr siyasəti və prosedurları, eləcə də vəzifələrin bölünməsi;

b) «Nəzarət prosedurları» - təsərrüfat subyektinin konkret məqsədlərinə nail olmaq üçün rəhbərlik tərəfindən yaradılmış siyasət və prosedurları, habelə nəzarət mühitini. Nəzarət prosedurlarına aşağıdakılar aid edilir:

- hesabatlar, aparılmış üzləşmələrin yoxlanılması və təsdiq edilməsi; - yazılışların riyazi dəqiqliyinin yoxlanılması; - kompüter informasiya sistemləri mühitinə və tətbiqi proqramlara

nəzarətin həyata keçirilməsi, məsələn, aşağıdakı nəzarət formaları vasitəsilə:

a) kompüter proqramlarının dəyişdirilməsi; b) məlumatlar fayima daxil olunması: - analitik hesabların və dövriyyə cədvəllərinin aparılması və

yoxlanılması; - sənədlərin təsdiqi və onlara nəzarət edilməsi; - daxili və xarici informasiya mənbələrindən alınmış məlumatların

müqayisə edilməsi; - pul vəsaitlərinin, qiymətli kağızların" və mal-material ehtiyatlarının

hesablanması nəticələrinin mühasibat uçotu yazılışları ilə müqayisə edilməsi;

- aktivlərə və yazılışlara birbaşa fiziki müdaxilənin məhdudlaşdırılması;

- maliyyə nəticələrinin təhlili və smetada nəzərdə tutulmuş xərclərlə müqayisə edilməsi.

1.10. Maliyyə hesabatlarının auditi zamanı auditor, maliyyə hesabatlarının hazırlanması və təsdiq edilməsi sahəsində yalnız daxili nəzarət və mühasibat uçotu sisteminə dair prosedurlara və siyasətə diqqət yetirir. Nəzarət sistemindəki risk, tərkib riskinin qiymətləndirilməsi və digər amillərin təhlili ilə yanaşı, daxili nəzarət sisteminin dərk edilməsi auditora imkan verir ki:

a) maliyyə hesabatlarında rast gəlinə bilən əhəmiyyətli təhriflərin ehtimal olunan növünü müəyyən etsin;

b) əhəmiyyətli təhriflərin əmələgəlmə riskinə təsir edən amilləri müəyyən etsin;

c) müvafiq audit prosedurlarını işləyib hazırlasın. 1.11 Auditin aparılmasına yanaşmanı işləyib hazırlayarkən, auditor

təsdiqetməyə münasibətdə hazırlanmış mühasibat (maliyyə) hesabat

larında, eləcə də yoxlama prosedurlarının xüsusiyyətinin, müddətinin və həcminin müəyyən edilməsinə yol verilən müvafiq aşkar etməmək riskini müəyyənləşdirmək üçün nəzarət sistemi riskinin əvvəlcədən qiymətləndirilməsini (həmçinin tərkib riskinin qiymətləndirilməsini) nəzərə alır.

II. Tərkib riski

2.1. Auditin aparılması üçün ümumi planın işlənib hazırlanması zamanı

auditor maliyyə hesabatlarının səviyyəsinə görə tərkib riskinin

qiymətləndirilməsini həyata keçirir. Auditin aparılması proqramının

işlənib hazırlanması zamanı auditor, əhəmiyyətli hesabların qalıqları və

əməliyyatlar qrupunun qiymətləndirilməsi təsdiq edilərkən və ya nəzərdə

tutularkən, tərkib riskinin bu təsdiqetmə ilə böyük əlaqəsinin olduğunu

nəzərə almalıdır. 2.2. Tərkib riskinin qiymətləndirilməsi zamanı çoxsaylı amillərə dair

fikir yürüdülməsində auditor öz peşəkar mülahizələrinə istinad edərək

aşağıdakıları aydınlaşdırır:

Maliyyə hesabatları səviyyəsində:

- rəhbərliyin düzgünlüyünü;

- rəhbərliyin bilik və təcrübəsini, eləcə də müəyyən müddət ərzində

onun heyətindəki dəyişikliyi (məsələn, rəhbərliyin təcrübəsizliyi təsərrüfat

subyektinin maliyyə hesabatlarının hazırlanmasına təsir göstərə bilər);

- rəhbərliyə qeyri-adi təzyiqin olmasını (məsələn, təsərrüfat subyektinin

gələcək fəaliyyəti üçün lazım olan sərmayənin çatışmazlığı və ya bu sahədə

çoxsaylı müflisləşmə nəticəsində rəhbərlik tərəfindən maliyyə

hesabatlarının təhrif edilməsinə meyl göstərilməsinə şərait yaradan amilləri);

- təsərrüfat subyektinin biznesinin xüsusiyyətini, məsələn, onun

istehsalı olan məhsulların texniki nasazlığının aradan qaldırılmasının

mümkünlüyünü, sərmayə strukturunun mürəkkəbliyini, əlaqəli tərəflərin

əhəmiyyətliliyini, eləcə də istehsal sahələrinin sayını və coğrafi

yerləşməsini;

- təsərrüfat subyektinə aid olan sahələrə təsir edən amilləri, məsələn,

maliyyə göstəricilərindən və ənənələrindən asılı olaraq rəqabət şərtlərini və

iqtisadi vəziyyəti, eləcə də texnoloji sahədəki dəyişikliyi, alıcılıq tələbatını

və bu sahələr üçün səciyyəvi olan uçot siyasətini.

Əməliyyatlar qrupu və hesabların qalıqları səviyyəsində:

- təhriflərə məruz qala biləcək maliyyə hesabatlarının hesablarını, məsələn, mühasibat hesabatlarının böyük həcmdə olması ilə və ya ötən dövrlə əlaqədar dəqiqləşdirilmələri tələb olunan hesabları;

- ekspert cəlb edilməsi tələb olunan əsas əməliyyatların mürəkkəbliyi və sair hadisələri;

- hesabların qalıqlarının müəyyən edilməsi üçün vacib olan subyektiv mülahizələrin rolunu;

- mənimsəmələrə və ya itkilərə məruz qalan daha cəlbedici aktivləri, məsələn, pul vəsaitlərini;

- hesabat dövrünün sonuna və ya sonuna yaxın başa çatmış qeyri-adi və mürəkkəb əməliyyatları;

- adi qaydada araşdırılması mümkün olmayan əməliyyatları.

III. Mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri

3.1. Mühasibat uçotu sistemi ilə əlaqəsi olan daxili nəzarət vasitələri aşağıdakı məqsədlərə nail olmağa imkan yaradır:

- rəhbərliyin xüsusi və ümumi icazəsi ilə əməliyyatları həyata keçirməyə;

- lazımi hesabat dövründə və müvafiq hesablarda bütün əməliyyatların və sair hadisələrin dəqiq məbləğlərlə uçotunun aparılması ilə maliyyə hesabatının qüvvədə olan əsaslarına uyğun olaraq maliyyə hesabatlarının hazırlanmasının mümkün olmasına;

- yalnız rəhbərliyin icazəsi ilə aktivlərə və yazılışlara baxmaq imkanına;

- faktik aktivlərin nəzərdə tutulan dövrlər üzrə uçota alınmış aktivlərlə üzləşdirilməsinə və istənilən kənarlaşmalar üzrə müvafiq tədbirlərin görülməsinə.

Daxili nəzarət vasitələrinə xas olan məhdudlaşdırma 3.2. Daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemi, tərkib

məhdudiyyətlərinin mövcud olması səbəbindən, məqsədə nail olmaq üçün rəhbərliyə müfəssəl sübut təqdim etməyə imkan vermir. Bu məhdudiyyət özündə aşağıdakıları əks etdirir:

- daxili nəzarətin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar xərclərin gözlənilən gəlirdən yüksək olmamasına dair rəhbərliyin tələbi;

- daxili nəzarət vasitələrinin böyük hissəsinin nadir əməliyyatlara deyil, cari məsələlərə istiqamətləndirilməsi;

- insan amillərindən asılı səhvlərin potensial mümkünlüyü -

ehtiyatsızlıq, diqqətsizlik üzündən təlimatların düzgün yozulmaması və

başa düşülməməsi;

- təsərrüfat subyektinə kənardan və ya daxildən münasibəti olan

şəxslərlə rəhbərliyin və ya əməkdaşların nümayəndəsinin əvvəlcədən

razılığa gəlinərək daxili nəzarət prosedurlarından yan keçmə imkanı;

- daxili nəzarətin həyata keçirilməsi səlahiyyətlərindən sui-istifadə

etmək imkanı (məsələn, daxili nəzarət prosedurlarına əməl etməyən

rəhbərliyin nümayəndəsi);

- şəraitin dəyişməsi nəticəsində nəzarət prosedurlarına əməl edilməsinin

pisləşməsi və bu hesaba prosedurların uyğun olmaması imkanı.

Mühasibat uçotu və daxili nəzarət sisteminin dərk edilməsi

3.3. Auditor yoxlamasının planlaşdırılması üçün zəruri olan daxili

nəzarət və mühasibat uçotu sistemləri haqqında təsəvvür əldə edilməsi

zamanı auditor bu sistemlərin strukturu və fəaliyyəti haqqında biliklərə

yiyələnir.

3.4. Daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemlərinə dair təsəvvür əldə

etmək prosesində auditor tərəfindən yerinə yetirilən prosedurların həcmi,

xarakteri və müddəti bir neçə amilin təsiri nəticəsində dəyişir, o cümlədən:

- təsərrüfat subyektinin və onun kompüter sisteminin həcmi və

mürəkkəbliyi;

- əhəmiyyətinik anlayışı ilə əlaqədar mülahizələr;

- tətbiq edilən daxili nəzarət vasitələri;

- daxili nəzarətin konkret vasitələrinin təsərrüfat subyekti tərəfindən

sənədləşdirilməsinin xüsusiyyətləri;

- tərkib riskinin auditor qiymətləndirilməsi.

3.5. Audit üçün mühüm olan daxili nəzarət və mühasibat uçotu

sistemlərinin adətən auditor tərəfindən dərk edilməsi təsərrüfat subyektləri

ilə əvvəlki dövrün iş təcrübəsinə əsasən əldə edilir və aşağıdakılarla

tamamlanır:

a) sifarişçinin sənədlərindən, yəni prosedurlar üzrə əyani vəsaitlərdən,

xidməti vəzifələrin təsnifatı və blok-sxemlərdən istifadə etməklə yanaşı,

rəhbərliyin, orta rəhbər səviyyənin müvafiq nümayəndələrinin və təsərrüfat

subyektinin müxtəlif səviyyəli təşkilati strukturlarının digər

əməkdaşlarının sorğuları ilə;

b) daxili nəzarət və mühasibat uçotu çərçivəsində yaranmış sənədlərin və yazılışların yoxlanılması ilə;

c) rəhbərliyin tərkibi, əməliyyatların işlənilməsinin xüsusiyyəti və kompüter əməliyyatlarının təşkili də daxil olmaqla, təsərrüfat subyektinin fəaliyyətini və əməliyyatlarını müşahidə etməklə.

Mühasibat uçotu sistemi 3.6. Auditor mühasibat uçotu sisteminə dair kifayət qədər təsəvvür əldə

etməlidir ki, aşağıdakıları müəyyən etsin: a) təsərrüfat subyekti tərəfindən həyata keçirilən əsas əməliyyatlar

qrupunu; b) bu əməliyyatların təsir vasitəsini; c) maliyyə hesabatlarmdakı hesabları və sənədləri təsdiq edən

mühasibat yazılışlarının əhəmiyyətliliyini; ç) mühüm əməliyyatların və sair hadisələrin təsir göstərmə anından

maliyyə hesabatlarına daxil edilmə anınadək mühasibat uçotunun aparılması və maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsi mərhələsini.

Nəzarət mühiti

3.7. Daxili nəzarət sistemi vasitələri və onların təsərrüfat subyekti üçün əhəmiyyətliliyinə rəhbərliyin və direktorların münasibətini, məlumatlılığını və təşəbbüskarlıq fəaliyyətini qiymətləndirmək üçün auditor nəzarət mühitinə dair kifayət qədər təsəvvür əldə etməlidir.

Nəzarət prosedurları 3.8. Auditor yoxlaması planının hazırlanması üçün auditor nəzarət

prosedurlarına dair kifayət qədər təsəvvür əldə etməlidir. Bununla yanaşı, auditor nəzarət prosedurlarının təkrar öyrənilməsinin vacibliyini müəyyən etmək məqsədilə mühasibat uçotu sisteminin və nəzarət mühitinin öyrənilməsi zamanı əldə etdiyi biliyə istinad edərək nəzarət prosedurlarına dair biliyin olub-olmamasını nəzərə almalıdır. Ona görə ki, nəzarət prosedurları mühasibat uçotu sistemi və nəzarət mühiti ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə olduğu üçün bu prosedurlarla əlaqəli bilgilər auditor tərəfindən mühasibat uçotu sistemi və nəzarət mühitinin öyrənilməsi zamanı əldə edilə bilər. Adətən ümumi audit planının hazırlanması zamanı maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsi üçün əsas olan hər bir hesab qalığının və əməliyyatlar qrupunun ayrıca təsdiqlənmə- sinə görə nəzarət prosedurunun öyrənilməsi tələb edilmir.

IV. Nəzarət sistemi riski

Nəzarət sistemi riskinin əvvəlcədən qiymətləndirilməsi 4.1. Nəzarət sistemi riskinin əvvəlcədən qiymətləndirilməsi, təsərrüfat

subyektində əhəmiyyətli təhriflərə yol verilməsinin qarşısının alınması və ya aşkar edilərək aradan qaldırılması baxımından, daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemlərinin səmərəliyinin müəyyən edilməsi prosesini özündə əks etdirir. İstənilən daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemlərinə xas olan məhdudiyyətlər üzündən nəzarət sistemində müəyyən risk həmişə mövcuddur.

4.2. Daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemlərinə dair təsəvvür əldə edildikdən sonra auditor əməliyyat qrupu və ya hər bir əhəmiyyətli hesab üzrə mövcud qalıqların təsdiqlənməsi səviyyəsində nəzarət sistemi riskinin əvvəlcədən qiymətləndirilməsini aparmalıdır.

4.3. Bir neçə və ya bütün təsdiqləmələr üçün nəzarət sistemi riski auditor tərəfindən adətən aşağıdakı hallarda yüksək qiymətləndirilir:

a) təsərrüfat subyektinin mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri səmərəli olmadıqda;

b) təsərrüfat subyektinin daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemlərinin səmərəli qiymətləndirilməsi məqsədəuyğun olmadıqda.

4.4. Maliyyə hesabatlarının əsasını təşkil edən təsdiqləmələrə görə nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsi, aşağıdakı hallar istisna olmaqla, yüksək olmalıdır:

a) auditor mövcud təhriflərin qarşısının alınması və aşkar edilərək aradan qaldırılmasını şərtsiz mümkün edən daxili nəzarət vasitələrini əlaqələndirilmiş şəkildə təsdiqləyərsə;

b) qiymətləndirməni təsdiqləmək üçün nəzarət testini planlaşdırıb həyata keçirərsə.

Nəzarət sistemi riski anlayışını və qiymətləndirilməsini əks etdirən sənədlər

4.5. Auditor öz iş sənədlərində aşağıdakıları əks etdirməlidir: a) təsərrüfat subyektinin mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinə

dair əldə edilən məlumatı; b) nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsi. Əgər nəzarət sistemi

riski yüksəkdən aşağı qiymətləndirilibsə, bu halda belə bir nəticəyə gəlməyə dair əsaslandırmalar da iş sənədlərində əks etdirilməlidir.

4.6. Mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinə aid olan məlumatların sənədləşdirilməsinin müxtəlif metodları mövcuddur. Konkret

;

ä

metodun seçilməsi auditorun mülahizəsindən asılıdır. Ayrılıqda və ya başqaları ilə birlikdə tətbiq edilən adi metodlara daxildir: xəyali təsvir, yaddaş, yoxlama siyahısı və blok-sxem. Təsərrüfat subyektinin strukturunun həcmi və mürəkkəbliyi, eləcə də onun daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemlərinin xüsusiyyəti sənədləşdirmənin forma və həcminə təsir edir. Bir qayda olaraq, subyektin mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinin mürəkkəbliyi və audit prosedurlarının həcmi nə qədər böyük olarsa, auditor sənədləşdirmələrinin həcmi bir o qədər çox olacaqdır.

Nəzarət testləri

4.7. Nəzarət testləri aşağıdakıların səmərəliyinə dair auditor

sübutlarının əldə edilməsi məqsədilə aparılır:

a) mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinin qumluşuna, başqa

sözlə, mövcud təhriflərin qarşısının alınması və ya aşkar edilib aradan

qaldırılması baxımından bunun nə dərəcədə yaxşı təşkil edilməsinə dair;

b) əhatə olunan dövr ərzində daxili nəzarət vasitələrinin tətbiq

edilməsinə dair.

4.8. Mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinə dair təsəvvür əldə

etmək məqsədilə bəzi prosedurların yerinə yetirilməsi nəzarət testi kimi

ayrıca planlaşdırılmaya bilər, lakin bu, ayrılıqda müəyyən təşkilatda

strukturun səmərəliyi və daxili nəzarət vasitələrinin əməli tətbiqi

baxımından auditor sübutuna imkan yaradır. Bununla da, belə prosedurlar

nəzarət testi kimi xidmət göstərmiş olur.

4.9. Əgər auditor yerinə yetirilmiş prosedurların mühasibat uçotu və

daxili nəzarət sistemlərinə dair təsəvvür əldə edilməsi məqsədilə, eləcə də

konkret təsdiqləmələrlə əlaqəli və maliyyə hesabatlarının hazırlanması

üçün əsas olan, strukturun səmərəliyi və prosedurların təcrübədə tətbiq

edilməsi siyasətinə dair təsəvvür əldə edilməsi məqsədilə auditor

sübutlarının əldə edilməsi qənaətinə gəlirsə, bu, auditor sübutlarının kifayət

qədər olması və qiymətləndirmənin yüksəkdən aşağı olması şərti ilə

nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsinin təsdiq edilməsi üçün istifadə

edilə bilər.

4.10. Nəzarət testlərinə aşağıdakılar daxil edilə bilər:

- daxili nəzarət vasitələrinin təcrübədə müvafiq qaydada tətbiq edilməsi

ilə əlaqədar, auditor sübutlarının əldə edilməsi məqsədilə əməliyyatları və

başqa hadisələri təsdiq edən sənədlərin yoxlanılması;

B - sənədləşdirilməyən daxili nəzarət vasitələrinin istifadəsinə dair

müşahidənin və sorğuların aparılması;

- daxili nəzarət sistemi vasitələrinin təkrar tətbiq edilməsi.

4.11. Nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsi yüksəkdən aşağı

olduqda, auditor bütün qiymətləndirmə hallarının təsdiqi üçün, nəzarət

testlərinin aparılması yolu ilə auditor sübutları əldə etməlidir. Nəzarət

sistemi riskinin qiyməti aşağı olduqca auditora daxili nəzarət və mühasibat

uçotu sistemlərinin fəaliyyətinin səmərəliyi və lazımi struktur quruluşu

baxımından daha çox təsdiqləmələr əldə etmək vacibdir.

4.12. Daxili nəzarət sisteminin səmərəli tətbiqi ilə əlaqədar auditor

sübutlarının əldə edilməsi mərhələsində auditor, müəyyən dövr ərzində

onların tətbiq edilmə üsulunu və ardıcıllığını, habelə kim tərəfindən tətbiq

edilməsini nəzərə alır. Buna baxmayaraq, səmərəli tətbiq edilmə anlayışı

kənarlaşmanın əmələ gəlmə ehtimalını mümkün sayır. Yazılı şəkildə

göstərilən nəzarət vasitələrindən kənarlaşma əməliyyatın həcminə,

subyektiv səhvlərə, əhəmiyyətli mövsümi tərəddüdlər və aparıcı

əməkdaşların heyətindəki dəyişiklik amillərinə görə əmələ gələ bilər.

Auditor kənarlaşmaların mövcudluğunu müəyyən etdiyi hallarda, o

cümlədən daxili nəzarətin əsas funksiyalarını yerinə yetirən əməkdaşların

heyətindəki dəyişikliklərin dövriliyinə dair müvafiq arayışlar toplayır.

Bundan sonra auditorun nəzarət testlərinin dəyişiklik və tərəddüdlərin

əmələ gəldiyi bütün dövrü əhatə etdiyi qənaətinə gəlməsi vacibdir.

4.13. Kompüter informasiya sistemi mühitində də nəzarət testlərinin

məqsədi eyni ilə qalır, yəni adi mühitdə hər şey əllə yerinə yetirilməklə,

bəzi audit prosedurları dəyişdirilə bilər. Auditor auditin

kompüterləşdirilmiş metodunu lazımi hesab edə və ya bundan istifadəyə

üstünlük verə bilər. Bu kimi metodlar, məsələn, faylın təhqiqatı alətləri və

ya nümunəvi auditor məlumatları o halda münasib hesab edilir ki,

mühasibat uçotunun kompüter sistemində proqramlaşdırılan, daxili nəzarət

vasitələrinin tətbiqinin sənədli təsdiqinin görünən sübutlarını mühasibat

uçotu və daxili nəzarət sistemləri əks etdirmir.

4.14. Nəzarət testlərinin nəticələrinə əsaslanaraq, auditor nəzarət

sistemi riskinin qiymətləndirilməsi zamanı əvvəlcədən nəzərdə tutulan

prosedura uyğun olaraq, daxili nəzarət vasitələrinin tətbiq edilməsi

prosedurlarının işlənib hazırlanmasını və ya tətbiq edilib-edilməmə

sini müəyyən etməlidir. Kənarlaşmanın qiymətləndirilməsi nəticəsində

auditor, nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirmə səviyyəsinə yenidən

baxılması qənaətinə gələ bilər. Bu halda mahiyyəti üzrə, auditor

yoxlamanın xarakteri, müddəti və planlaşdırılan prosedurlarının həcmində

dəyişikliklər etməlidir.

Auditor sübutlarının vaxtlı-vaxtında alınması və keyfiyyəti 4.15. Auditorun əldə etdiyi müəyyən növ auditor sübutları başqaları ilə

müqayisədə daha mötəbərlidir. Adətən auditor müşahidələr aparmaqla, sorğu yolu ilə əldə edilən sübutlarla müqayisədə daha dəqiq sübutlar əldə edir.

4.16. Nəzarət sistemi riski ilə əlaqədar nəticələrin təsdiqlənməsi məqsədilə müvafiq auditor sübutları müəyyən edilərkən, auditor əvvəlki auditor yoxlaması zamanı əldə edilmiş auditor sübutlarını nəzərə ala bilər. Auditin aparılmasına dair daimi razılığın mövcud olduğu hallarda, auditor daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemlərinə dair təsəvvürə malik olmaqla, əvvəlki işlərə dair məlumatlara bələd olur. Buna baxmayaraq, o, əldə etdiyi biliyi hökmən yeniləşdirməli və nəzarət sistemindəki istənilən dəyişikliklə əlaqədar əlavə auditor sübutlarının əldə edilməsinin vacibliyinə baxmalıdır. Əvvəlki auditor yoxlaması zamanı yerinə yetirilmiş prosedurları nəzərə almaqdan öncə, auditor bu prosedurlara inamı artırmaq üçün əlavə auditor sübutları əldə etməlidir. Auditor bu prosedurları yerinə yetirdiyi zaman subyektin mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərində baş verən dəyişikliklərin baş vermə vaxtı, həcmi və xarakteri barədə zəruri auditor sübutları əldə etməli və onları bu prosedurlara təsir etmək baxımından qiymətləndirməlidir. Bu cür prosedurların yerinə yetirilməsindən nə qədər çox müddət keçərsə, onlara inam o dərəcədə azalacaqdır.

4.17. Auditor bütün dövr ərzində daxili nəzarət vasitələrinin tətbiq edilib-edilməməsini təhlil etməlidir. Əgər dövrün müxtəlif vaxtlarında bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən daxili nəzarət vasitələri tətbiq edilibsə, bu halda auditor onların hər birinə ayrı-ayrılıqda baxmalıdır. Dövrün müəyyən vaxtında daxili nəzarət vasitələrinin tətbiqinin dayandırılması bu dövrün əməliyyatlarının və başqa hadisələrinin audit prosedurlarının xarakteri, müddəti və həcminin təhlil olunmasını tələb edir.

4.18. Auditor hesabat dövrünün sonunadək vaxtaşırı subyektdə olduğu vaxtlarda bir neçə nəzarət testinin aparılmasına dair qərar qəbul

edə bilər. Lakin hesabat dövrü üzrə nəzarət testi tətbiq edilmədən və qalan dövr üçün əlavə auditor sübutları əldə edilmədən auditor bu testlərin nəticələrinə əsaslana bilməz. Bununla əlaqədar aşağıdakı amillər nəzərə alınır:

- aralıq testlərinin nəticələri; - qalan dövrün müddəti; - qalan dövr ərzində mühasibat uçotu və nəzarət sistemindəki hər hansı

bir dəyişikliyin mövcudluğu; - əməliyyatların və digər hadisələrin, eləcə də hesabların müvafiq

qalıqlarının həcmi və xarakteri; - nəzarət mühiti, xüsusilə də orta rəhbər heyət tərəfindən tətbiq edilən

nəzarət vasitələri; - auditorun planlaşdırıb aparacağı əhəmiyyətli yoxlama prosedurları.

Nəzarət sistemi riskinin yekun qiymətləndirilməsi

4.19. Auditor yoxlamasını yekunlaşdıranadək, auditor yoxlama prosedurlarının nəticəsinə və əldə edilmiş başqa auditor sübutlarına əsaslanaraq, nəzarət sistemi riskinin təsdiq edilib-edilməməsini təhlil etməlidir.

V. Nəzarət sistemi riskinin və tərkib riskinin

qiymətləndirmələri arasında qarşılıqlı əlaqə

5.1. Tərkib riski ilə əlaqədar yaranmış vəziyyətə uyğun olaraq, rəhbərlik təhriflərin aşkar edilib aradan qaldırılması və qarşısının alınmasına yönəldilən daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemləri işləyib hazırlayır. Ona görə də əksər hallarda tərkib riski ilə nəzarət sistemi riski sıx əlaqəli olur. Belə bir vəziyyətdə əgər auditor tərkib riskini və nəzarət sistemi riskini ayrılıqda qiymətləndirməyə cəhd göstərərsə, risklərin uyğun gəlməyən qiymətləndirilməsi ehtimalı yaranır. Beləliklə, bu kimi hallarda kombinə edilmiş qiymətləndirmə yolu ilə auditor riskini daha dəqiq qiymətləndirmək olar.

VI. Aşkar etməmək riski

6.1. Aşkar etməmək riskinin səviyyəsi auditor yoxlamalarının

prosedurları ilə birbaşa əlaqəlidir. Tərkib riskinin qiymətləndirilməsi ilə

yanaşı, nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsi, mahiyyətindən asılı

olaraq, auditor yoxlamaları prosedurlarının həcminə, müddətinə

və xarakterinə təsir etməklə, aşkar etməmək riskinin səviyyəsinin və

nəticədə auditor riskinin qəbul edilə bilən aşağı səviyyəyə salınması

məqsədi ilə aparılır. Əgər auditora, hesabların qalıqlarını və ya bu qəbildən

olan əməliyyatları yüz faiz yoxlamaq lazım gələrsə, aşkar etməmək riski

müəyyən mənada həmişə özünü büruzə verəcəkdir. Bu onunla əlaqədardır

ki, auditor sübutlarının böyük əksəriyyəti daha çox inandırıcı xarakter

daşıyır və mükəmməl deyildir.

6.2. Auditor riskinin qəbul edilən aşağı səviyyəyə endirilməsi üçün

lazım olan nəzarət sistemi riski və tərkib riskinin qiymətləndirilmə səviyyəsini auditor nəzərə almalıdır. Bununla əlaqədar auditor

aşağıdakılara baxır:

a) mahiyyətinə görə yoxlama prosedurlarının xarakterinə (məsələn,

subyektin daxili tərəflərinə və sənədlərinə deyil, onun subyektdən kənar

müstəqil tərəflərinə yönələn testlərin aparılmasına və ya auditin bu və ya

digər konkret məqsədlərinin həcminə yönəldilmiş detallar üzrə analitik test

prosedurlarına);

b) yoxlama prosedurunun yerinə yetirilmə müddətinə (məsələn, bu

prosedurun hesabat dövrünün ayrı-ayrı dövrlərində deyil, sonunda

aparılmasına);

c) yoxlama prosedurunun həcminə (məsələn, böyük həcmdə seçmə

üsulundan istifadəyə). 6.3. Nəzarət sistemi riski və tərkib riskinin məcmu səviyyəsi ilə riskin

aşkar edilməməsi amilləri arasında qarşılıqlı əks əlaqə mövcuddur.

Məsələn, əgər tərkib riski və nəzarət sistemi riski yüksəkdirsə, bu halda

riskin aşkar edilməməsi ehtimalının aşağı olması zəruridir. Bu, auditor

riskinin mümkün aşağı səviyyədə olmasına imkan verir. Əksinə, əgər

nəzarət sistemi riski və tərkib riski aşağı səviyyədədirsə, auditor riskin

daha yüksək aşkar edilməməsi faktını qəbul edə bilər və nəticə etibarı ilə

yenə də auditor riski mümkün aşağı səviyyəyədək azaldacaqdır (Auditor

riskinin tərkib hissələri arasında qarşılıqlı əlaqəni əks etdirən bu standarta

əlavəyə bax).

6.4. Yoxlama testləri və prosedurları öz məqsədlərinin mahiyyətinə

görə fərqlənsə də, bir prosedurun nəticəsi digər məqsədlərə çatmağa imkan yaradır. Yoxlama proseduru zamanı təhriflərin aşkar edilməsi auditoru

əvvəlki nəzarət sistemi riskinin qiymətini dəyişməyə sövq edə bilər

(Auditor riskinin tərkib hissələri arasında qarşılıqlı əlaqəni əks etdirən bu

standarta əlavəyə bax).

6.5. Nəzarət sistemi riskinin və tərkib riskinin qiymətləndirilmə

səviyyəsi o dərəcədə aşağı olmamalıdır ki, auditora mahiyyəti üzrə hər

hansı bir yoxlama prosedurunun aparılması zərurəti yaransın. Nəzarət

sistemi riskinin və tərkib riskinin qiymətləndirilmə səviyyəsindən asılı

olmayaraq, auditor hesabların qalıqları və əməliyyatlar qrupları ilə bağlı bir

sıra yoxlama prosedurlarını yerinə yetirməlidir.

6.6. Auditor riskinin tərkib hissələrinin auditor tərəfindən

qiymətləndirilməsi yoxlama zamanı dəyişə bilər. Məsələn, auditor

mahiyyəti üzrə yoxlama prosedurlarını yerinə yetirərkən nəzarət sistemi

riski və tərkib riskinin ilkin qiymətləndirilməsi zamanı əldə etdiyi

məlumatlardan fərqli nəticəyə gələ bilər. Belə hallarda auditor nəzarət

sistemi riski və tərkib riskinin qiymətlərinə yenidən baxılmasına əsaslanaraq, planlaşdırılmış yoxlama prosedurlarını mahiyyəti üzrə

dəyişməlidir.

6.7. Nəzarət sistemi riski və tərkib riskinin qiyməti nə qədər yüksək

olarsa, eləcə də nəzarət sistemi riski və tərkib riski yüksək

qiymətləndirilərsə, mahiyyəti üzrə yoxlama zamanı auditorun daha çox

auditor sübutu əldə etməsi zərurətə çevrilir. Aşkar etməmək riskinin aradan

qaldırılması və auditor riskinin yol verilən aşağı səviyyəsinin əldə edilməsi

üçün auditor, mahiyyəti üzrə yoxlama prosedurlarının münasib və

kifayətedici auditor sübutlarını verə biləcəyini müəyyənləşdirməlidir. Bu

halda auditor müəyyən edir ki, əsasında maliyyə hesabatı hazırlanan

təsdiqetməyə münasibətdə aşkar etməmək riski əməliyyatlar qrupunun və

ya hesabların əhəmiyyətli qalıqlarına uyğun olaraq qəbul edilən aşağı səviyyəyədək azaldıla bilməz. Belə olduqda o, şərti müsbət fikir bildirməli

və ya fikir bildirməkdən imtina etməlidir.

VII. Kiçik müəssisələrdə auditor riski

7.1. İstər iri müəssisələrin, istərsə də kiçik müəssisələrin maliyyə

hesabatlarına dair şərtsiz müsbət fikir söyləmək üçün auditor eyni əminlik

səviyyəsini təmin etməlidir. Lakin daxili nəzarətin iri subyektlərə tətbiq

edilə bilən vasitələrinin əksəriyyətinin kiçik müəssisələrə tətbiq edilməsi

məqsədəmüvafıq deyildir. Məsələn, böyük olmayan müəssisələrdə

mühasibat uçotu prosedurları az sayda işçi tərəfindən yerinə yetirilə bilər,

yəni onlar sənədlərin hazırlanması və saxlanılması ilə əlaqədar vəzifələri

yerinə yetirə bilər; beləliklə, vəzifələrin bölüşdürülməsi olmaz və ya

tamamilə məhdud olar. Bəzi hallarda

vəzifələrin düzgün bölüşdürülməsi möhkəm idarəçilik nəzarəti ilə əvəz edilə bilər. Bu zaman vəzifələrin bölünməsi imkanı məhduddur və rəhbər heyət tərəfindən aparılan nəzarətə dair auditor sübutları yoxdur və mühasibat hesabatları barədə auditorun fikrini təsdiq edən auditor sübutları yalnız mahiyyəti üzrə yoxlama prosedurlarının aparılması yolu ilə əldə

edilə bilər.

VIII. Nöqsanlar barəsində rəhbərliyin məlumatlandırılması

8.1. Mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri, eləcə də nəzarət testləri barədə təsəvvürün əldə edilməsi nəticəsində auditor bu sistemdə hansı çatışmazlıqların mövcud olmasını müəyyən edə bilər. Auditor mümkün qədər qısa vaxt ərzində, mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərində və ya strukturda aşkar etdiyi əhəmiyyətli nöqsan və çatışmazlıqlar barədə müvafiq inzibati səviyyədə rəhbərliyi xəbərdar etməlidir. Adətən mühüm nöqsanlar barədə rəhbərlik yazılı qaydada məlumatlandırılır. Əgər auditor məlumatlandırmanın şifahi formasını daha məqsədəmüvafıq hesab edərsə, belə xəbərdar etmə auditorun iş sənədlərində əks etdirilməlidir. Yazılı xəbərdarlıqda çatışmazlıqların auditora auditor yoxlaması zamanı məlum olduğunu və eləcə də yoxlamanın daxili nəzarətin idarəçiliyin məqsədinə uyğunluğunu müəyyən etməkdən ibarət olmadığını bildirmək vacibdir.

IX. Dövlət sektoru auditinin əsasları

9.1. Bu audit standartının 1.9-cu bəndi ilə əlaqədar auditor yadda

saxlamalıdır ki, ictimaiyyətin maraqları dövlət sektoru idarəçiliyinin məqsədinə

təsir edə bilər; bundan başqa, idarəçiliyin məqsədi özündə qanunvericilik,

normativ aktlar, hökumətin qərarları və nazirliklərin normativ hüquqi

sənədlərindən irəli gələn vəzifələri əks etdirir. Audit baxımından daxili nəzarət

prosedurlarının səmərəliyi qiymətləndirilərkən, auditor belə məqsədlərin

xarakteri və mənbəyini nəzərə almalıdır.

9.2. Bu standartın 1.10-cu bəndinə uyğun olaraq, maliyyə hesabatlarının

auditi zamanı auditor daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemi çərçivəsində

yalnız elə prosedurları və siyasəti nəzərə alır ki, onlar maliyyə hesabatlarının

əsasını təşkil edən təsdiqləmələrə aiddir. Dövlət sektorunun auditorları, hətta

maliyyə hesabatlarının auditor yoxlamalarının aparılması zamanı, tez-tez daxili

nəzarət vasitələrinə aid olan əlavə vəzifələri yerinə yetirirlər. Onlar tərəfindən

daxili nəzarət

vasitəhrinin yoxlanılması özəl sektorda maliyyə hesabatlarının auditi ilə

müqayisədə daha müfəssəl və geniş ola hilər.

9.3. Standartın 8.1-ci bəndində çatışmazlıqlar barədə rəhbərliyin

məlumatlandırılmasından söhbət gedir. Dövlət sektorunun auditorları üçün belə

məlumatlandırmaya dair əlavə tələblər nəzərdə tutula bilər. Məsələn, maliyyə

hesabatının və ya başqa auditin gedişi zamanı daxili nəzarət sistemindəki

çatışmazlıqlara dair auditorun qanunvericilik və ya başqa dövlət orqanlarına

məlumat verməsi vacib ola bilər.

RİSKLƏRİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ və DAXİLİ NƏZARƏT SİSTEMİ ^ .

ƏLAVƏ

AUDİTOR RİSKİNİN TƏRKİB HİSSƏLƏRİ ARASINDA

QARŞILIQLI ƏLAQƏLƏR

Aşağıdakı cədvəldə nəzarət sistemi riski və tərkib riskindən asılı olaraq, aşkar etməmək riskinin hansı formada dəyişə bilməsi göstərilir:

Nəzarət sistemi riskinin auditor qiymətləndirməsi

Yüksək Orta Aşağı

Tərkib riskinin

auditor

qiymətləndir-

məsi

Yüksok Ənaşağı M C ';Daha aşağı \ - i ■ -Orta

Orta 1! f;^'Dəha'aşağı ı ’ii’''

.fS, Daha. yüksəkT M j c l H l ! ' " ■ • • ' i Aşağı ^^|ha^ ;.yüksək"i

Cədvəlin ştrixlənmiş sahəsi aşkar etməmək riskinə aiddir. Nəzarət sistemi riski və tərkib riskinin birlikdə səviyyəsi ilə aşkar

etməmək riski arasında qarşılıqlı əks-əlaqə mövcuddur. Məsələn, əgər tərkib riski və nəzarət sistemi riski yüksəkdirsə, onda aşkar etməmək riskinin qəbul edilən səviyyəsinin aşağı olması zəruridir və bu da öz növbəsində tələb edir ki, auditor riski qəbul edilən aşağı səviyyəyə salınsın. Digər tərəfdən, nəzarət sistemi riski və tərkib riski aşağı olan hallarda auditor aşkar etməmə riskini yüksək qəbul edə bilər və onsuz da auditor riskini qəbul edilə bilən aşağı səviyyəyədək azaldar.

ASlÜS 045/062-2001 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 2001-ci il 2 oktyabr tarixli 81/6 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

KOMPÜTER İNFORMASİYA SİSTEMLƏRİ

ŞƏRAİTİNDƏ AUDİT

I. Giriş

1.1. Bu standart “Kompüter informasiya sistemləri şəraitində audit” (ISA 401 «Auditinq in a Computer Information Systems Environ- ment») beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Standartın məqsədi kompüter informasiya sistemləri (bundan sonra «KİS» adlandırılacaqdır) şəraitində audit aparılması zamanı riayət edilməsi zəruri olan prosedurlara dair standartların müəyyən edilməsindən və tövsiyələrin verilməsindən ibarətdir. Bu milli audit standartının məqsədi üçün KİS şəraiti həmin subyektin və ya üçüncü tərəfindən kompüterdən istifadə edib-etməməsindən asılı olmayaraq, audit üçün əhəmiyyətli olan maliyyə informasiyasının işlənilməsində subyekt tərəfindən istənilən kompüter modeli tətbiq edildikdə mövcud olur.

1.3. Auditor KİS-nin auditə necə təsir etməsinə diqqət yetirməlidir. 1.4. Auditin ümumi məqsədi və həcmi KİS mühitində dəyişmir.

Bununla belə kompüterin tətbiqi maliyyə informasiyasının işlənilməsi, saxlanılması və verilməsi prosesində dəyişikliklər edir və subyektin istifadə etdiyi mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinə təsir edə bilər. Müvafiq olaraq, KİS-nin tətbiqi aşağıdakılara təsir edə bilər:

• mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri haqqında kifayət qədər təsəvvür əldə edilməsi prosesində auditorun riayət etdiyi prosedurlara;

• auditor tərəfindən risklərin qiymətləndirilməsində tərkib riskinin və nəzarət sistemi riskinin təhlilinə;

• auditin məqsədlərinin əldə edilməsi üçün lazım olan nəzarət testlərinin və yoxlama prosedurlarının hazırlanması və həyata

keçirilməsinə.

II. ixtisas və səriştəlilik

2.1. Auditor yerinə yetirilən işi planlaşdırmaq, istiqamətləndirmək, nəzarət etmək və yoxlamaq üçün kifayət qədər KlS biliyinə malik olmalıdır. Auditin keçirilməsi üçün auditor KİS haqqında xüsusi biliklərin zəruriliyi məsələsinə baxmalıdır. Belə biliklər aşağıdakılar üçün lazım ola bilər:

• KİS-nin təsir göstərdiyi mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri haqqında kifayət qədər təsəvvür əldə edilməsi;

• ümumi riskin, hesabların qalıqları və əməliyyatlar qrupu səviyyəsində riskin qiymətləndirilməsinə KİS-nin təsirinin müəyyənləşdirilməsi;

• müvafiq nəzarət testlərinin və yoxlama prosedurlarının işlənib hazırlanması və keçirilməsi.

Əgər xüsusi biliklər lazımdırsa, auditor kömək üçün auditor təşkilatının belə biliklərə malik olan əməkdaşına və ya ekspert kimi dəvət edilmiş mütəxəssisə müraciət edə bilər. Əgər belə mütəxəssisin cəlb edilməsi planlaşdırılırsa, auditor müvafiq və kifayət qədər auditor sübutları əldə etməlidir ki, ekspertin işi AS1ÜS043/058-2001 saylı «Ekspertin işindən istifadə» milli audit standartının məqsədlərinə cavab versin.

III. Planlaşdırma

3.1. AS 1ÜS044/061-2001 saylı «Risklərin qiymətləndirilməsi və daxili nəzarət sistemi» milli audit standartına uyğun olaraq, auditin planlaşdırılması və onun aparılmasına səmərəli yanaşmanın təmin edilməsi üçün auditorun mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri haqqında təsəvvürü olmalıdır.

3.2. Subyektin KİS şəraitinin təsir göstərə biləcəyi audit mərhələləri planlaşdırılarkən KİS-nin fəaliyyət proseslərinin əhəmiyyəti və mürəkkəbliyi, habelə audit zamanı istifadə olunan məlumatların əldə edilməsinin mümkünlüyü haqqında auditorun təsəvvürü olmalıdır. Belə təsəvvürə aşağıda göstərilən aspektlər daxildir:

• Hər bir mühüm tətbiqi mühasibat proqramında kompüter informasiyalarının işlənilməsinin əhəmiyyəti və mürəkkəbliyi. «Əhəmiyyət» termini kompüter informasiyalarının işlənilməsi təsirinə məruz qalan maliyyə hesabatına dair mülahizələrin vacibliyinə aiddir. Aşağıdakı hallarda tətbiqi proqram mürəkkəb sayılır:

- əməliyyatların həcmi işlənilmə prosesində buraxılan səhvləri aşkar

etməkdə və aradan qaldırmaqda istifadəçiyə çətinlik törədir;

- kompüter əhəmiyyətli əməliyyatları və ya yazılışları bilavasitə başqa

tətbiqi proqrama avtomatik keçirir;

- kompüter maliyyə informasiyaları üzrə mürəkkəb hesablamaları

yerinə yetirir və (və ya) ayrıca təsdiq oluna bilinməyən və təsdiq

olunmayan mühüm əməliyyatları və yazılışları avtomatik aparır;

- başqa təşkilatlarla əməliyyatlar mübadiləsi elektron üsulu ilə

(informasiyanın elektron mübadiləsi sistemlərində olduğu kimi) həyata

keçirilir və bu zaman düzgünlüyə və məqbulluğa aid fiziki yoxlama

keçirilmir.

• Sifarişçinin KİS fəaliyyətinin təşkilati strukturu, habelə suybekt

çərçivəsində kompüter informasiyalarının işlənilməsinin cəmlənmə və

paylanma dərəcəsi, o cümlədən vəzifələrin bölgüsünə onların necə təsir edə

bilməsi;

• Məlumatların əldə edilməsinin mümkünlüyü. İlkin sənədlər, bəzi

kompüter faylları və auditor üçün tələb oluna bilən digər təsdiqedi- ci

material yalnız qısa müddət ərzində və ya oxunması yalnız kompüterdə

mümkün olan formatda mövcud ola bilər. Mahiyyəti üzrə yoxlama

prosedurlarının (o cümlədən analitik prosedurların) keçirilməsi zamanı

daxili hesabatları tərtib edə bilən sifarişçinin KİS-dən istifadə etmək olar.

Kompüterin tətbiqi ilə audit metodlarından istifadə edilməsi audit

prosedurlarının səmərəliyini yüksəldə bilər, yaxud auditora müəyyən

prosedurları hesabların və ya əməliyyatların bütün məcmusuna qənaətlə

tətbiq etməyə imkan verər.

3.3. Əgər KİS əhəmiyyətli rol oynayırsa, auditor KİS mühiti haqqında

tərkib riskinin və nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsinə onun

təsirinin imkanları haqqında təsəvvür əldə etməlidir. KİS mühitində riskin

və daxili nəzarətin xüsusiyyətlərinə aşağıdakılar daxildir;

• Əməliyyat izlərinin olmaması. Bəzi KİS elə layihələşdirilmişdir ki,

əməliyyatlar haqqında auditin məqsədləri üçün istifadə edilən

informasiyanın tam həcmi yalnız qısa müddət ərzində və ya kompüterdə

oxunan formatda mövcud ola bilər. Əgər mürəkkəb tətbiqi sistem

işlənmənin böyük sayda mərhələlərini nəzərdə tutursa, onda

informasiyanın tam həcmi olmaya da bilər.

Tətbiqi proqram məntiqində olan müvafiq səhvləri əl əməliyyatları

(istifadəçi tərəfindən həyata keçirilən) vasitəsilə vaxtında aşkar etmək çətin

ola bilər;

• Əməliyyatların vahid qaydada işlənilməsi. Oxşar əməliyyatların

kompüter informasiyalarının işlənilməsində eyni təlimatlar tətbiq edilir.

Beləliklə, adətən əl ilə işlənilməyə xas olan səhv imkanı faktiki olaraq

aradan qaldırılır. Əksinə, proqramlaşdırmanm səhvləri (texniki vasitələrdə

və ya proqram təminatında olan digər sistematik səhvlər) bütün

əməliyyatların düzgün işlənilməməsinə səbəb olur;

• Funksiyaların bölgüsünün olmaması. Adətən ayrıca şəxslər

tərəfindən yerinə yetirilən bir çox nəzarət prosedurları KİS-də toplana

bilər. Beləliklə, kompüter proqramlarına, informasiyaların kompüter

işlənilməsi prosesinə və ya informasiyalara girişi olan şəxs ziddiyyətli

funksiyaları yerinə yetirə bilər;

• Səhvlər və pozuntular imkanı. KİS-nin hazırlanmasında, texniki

xidmətində və istismarında insana xas olan səhvlərin buraxılması imkanı

informasiyaların əl ilə işlənilməsi sistemlərinə nisbətən (o cümlədən belə

fəaliyyətə xas olan detallaşdırma dərəcəsinə görə) çox ola bilər;

• KİS-dən istifadə zamanı informasiyalara icazəsiz giriş və ya aydın

sübutlar olmadan onları dəyişdirmək imkanı informasiyaların əl ilə

işlənməsi sistemlərinə nisbətən daha çox ola bilər.

Bundan başqa, KİS tərəfindən işlənilən əməliyyatların həyata

keçirilməsi prosesində adamların iştirakının azlığı səhvlərin və

pozuntuların aşkar edilməsi ehtimalını azalda bilər. Tətbiqi proqramların,

yaxud sistemli proqram təminatının hazırlanması və ya modifıkasiyasında

olan səhvlər və ya pozuntular uzun müddət ərzində aşkar edilməmiş qala

bilər;

• Əməliyyatların yerinə yetirilməsi və ya həyata keçirilməsi. KİS

əməliyyatların müəyyən növlərinin avtomatik yerinə yetirilməsi və həyata

keçirilməsi qabiliyyətinə malik ola bilər. Bu əməliyyatların və ya

prosedurların yerinə yetirilməsinə icazənin əl ilə işlənmədəki kimi sənədli

rəsmiləşdirilməsi məcburi deyil, bu əməliyyatların həyata keçirilməsinə

rəhbərliyin icazəsi isə rəhbərlik tərəfindən KİS modelinin və sonrakı

modifıkasiyalarm qəbul edilməsini nəzərdə tuta bilər;

• Nəzarətin digər vasitələrinin kompüter işlənilməsindən asılılığı.

Kompüter infonnasiyalarmın işlənilməsi vasitəsilə fiziki (əl) nəzarət

prosedurlarının həyata keçirilməsində istifadə edilən hesabatları və başqa

materialları tərtib etmək olar. Fiziki nəzarətin belə prosedurlarının

səmərəliyi kompüter işlənilməsinin tamlığına və dəqiqliyinə nə

zarət vasitələrinin səmərəliyindən asılı ola bilər. Öz növbəsində,

əməliyyatların işlənilməsinə və kompüter tətbiqi proqramlarına nəzarət

vasitələrinin səmərəliyi və ardıcıllığı da çox vaxt KİS-nin ümumi nəzarət

vasitələrinin səmərəliyindən asılı olur;

• İdarəetmə nəzarətinin təkmilləşdirilməsi imkanı. KİS rəhbərliyə əməliyyatların təhlilində və subyektin fəaliyyətinə nəzarətdə tətbiq edilə

bilən çoxlu analitik vasitələr verə bilər. Belə əlavə nəzarət vasitələrinin

olması onlardan istifadə edilərkən bütövlükdə daxili nəzarət strukturunu

yaxşılaşdırmağa kömək edir;

• Kompüterin tətbiqi ilə audit metodlarından istifadə edilməsi imkanı.

Böyük həcmdə informasiyaların kompüterdən istifadə edilməklə işlənməsi

və təhlili auditora testlərin keçirilməsində ümumi və ya məhdud texniki

kompüter texnologiyalarını və metodlarını tətbiq etməyə imkan verir.

KİS-nin göstərilən xüsusiyyətlərindən asılı olan risklər, habelə nəzarət

vasitələri, riskin auditor qiymətləndirməsi audit prosedurlarının

xüsusiyyəti, müddəti və həcmi üçün potensial əhəmiyyətə malikdir.

IV. Riskin qiymətləndirilməsi

4.1. «Risklərin qiymətləndirilməsi və daxili nəzarət sistemi» milli audit

standartına uyğun olaraq, auditor maliyyə hesabatında olan mühüm

mülahizələr barəsində tərkib riskini və nəzarət sistemi riskini

qiymətləndirməlidir.

4.2. Tərkib və nəzarət sistemi riskləri KİS mühitində informasiyaların

əhəmiyyətli təhrif olunması ehtimalına həm əhatəli, həm də

məhdudlaşdırılmış (lokallaşdırılmış) təsir göstərə bilər.

Məsələn:

• Risklər proqramların hazırlanması və istismarı, sistemli proqram

təminatının saxlanılması, əməliyyatlar, KİS-nin fiziki müdafiəsinin təmin

edilməsi, habelə xüsusi xidmət göstərən proqramlara daxil olmağa nəzarət

kimi KİS funksiyalarının çatışmazlığı nəticəsində yarana bilər. Bu

çatışmazlıqlar kompüter informasiyalarının işlənilməsinə məruz qalan

bütün tətbiqi sistemlərə təsir göstərirlər;

• Risklər konkret tətbiqi proqramlarda, informasiya bazalarında və ya

başlıca fayllarda, habelə kompüter informasiyalarının işlənilməsin- də

səhvlər və ya fırıldaqçılıq ehtimalını artıra bilərlər. Məsələn,

səhvlər mürəkkəb məntiqi prosesləri və ya hesablamaları yerinə yetirən sistemlərdə və çoxlu müxtəlif müstəsna şərtlərlə əlaqədar sistemlərdə qeyri-adi bir şey deyil. Pul xərclərinə və ya pula çevrilə bilən başqa aktivlərə nəzarət edən sistemlər KİS istifadəçilərinin və ya operatorlarının fırıldaqçılıq hərəkətlərindən tam müdafiə edilməmişdir.

4.3. Yeni KİS texnologiyaları yarandıqca, sifarişçilər onlardan mürəkkəb kompüter sistemlərinin hazırlanması məqsədilə istifadə edirlər. Bunlara «mikro-super EHM» rabitə xətləri, paylanmış informasiya bazaları, sonuncu istifadəçi üçün işlənmə, habelə bilavasitə informasiya göndərən müəssisələrin idarə edilməsi sistemləri daxil ola bilərlər. Belə sistemlər KİS mürəkkəbliyinin ümumi dərəcəsini, habelə KİS-nin təsiri altında olan ayrı-ayrı tətbiqi proqramların mürəkkəblik dərəcəsini artırır. Nəticədə onlar riski artırmağa və əlavə araşdırma tələb etməyə qadir olurlar.

V. Audit prosedurları

5.1. «Risklərin qiymətləndirilməsi və daxili nəzarət sistemi» milli audit standartına uyğun olaraq, auditor riskinin müvafiq aşağı səviyyəyə qədər azaldılması məqsədilə, auditor KİS şəraitini audit prosedurlarının hazırlanmasında nəzərə almalıdır.

5.2. Auditin konkret məqsədləri uçot məlumatlarının əl ilə və ya kompüterdə işlənilməsindən asılı deyil. Bununla belə məqsədi auditor sübutlarının toplanması olan audit prosedurlarının tətbiqi üsullarına kompüter informasiyalarının işlənilməsi üsulları təsir göstərə bilər. Auditor ya informasiyaların əl ilə işlənilməsi metodlarını tətbiq edə bilər, ya informasiyaları kompüterin köməyi ilə işləyə bilər, ya da kifayət qədər sübutedici materiallar əldə etmək məqsədilə hər iki metodu birləşdirə bilər.

Lakin bəzi mühasibat uçotu sistemlərində yoxlama, sorğu və ya təsdiq üçün müəyyən informasiyaları kompüterin köməyi olmadan almaq auditor üçün mümkün və ya asan deyildir.

ASlÜS 046/063-2001 Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 2001-ci il 5 noyabr tarixli 84/3 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

AUDITDƏ ƏHƏMIYYƏTLILIK

I. Giriş

1.1. Bu standart “Auditdə əhəmiyyətlilik” (ISA 320 «Materiality and

risk of audit») beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Bu audit standartının məqsədi əhəmiyyətlilik konsepsiyasına və

onun auditor riski ilə qarşılıqlı əlaqəsinə dair tövsiyələrin verilməsindən və

standartların müəyyən edilməsindən ibarətdir.

1.3. Auditor auditin aparılması prosesində əhəmiyyətliliyin auditor riski

ilə qarşılıqlı əlaqəsini qiymətləndirməlidir.

1.4. Maliyyə hesabatının beynəlxalq standartları üzrə Komitə

tərəfindən işlənib hazırlanmış «Maliyyə hesabatının hazırlanmasının və

təqdim edilməsinin əsasları»nda əhəmiyyətlilik anlayışı aşağıdakı kimi

müəyyən edilir:

«Əgər informasiyanın nəzərə alınmaması və ya təhrif edilməsi maliyyə

hesabatı əsasında istifadəçilərin qəbul etdikləri iqtisadi qərarlara təsir edə

bilərsə, o, əhəmiyyətli sayılır.

Əhəmiyyətlilik nəzərə alınmamanın və ya təhrifin konkret şəraitində

qiymətləndirilən maddələrin və ya səhvlərin miqdarından asılıdır.

Beləliklə, əhəmiyyətlilik daha çox hədd mənasını və ya hesablanma

nöqtəsini müəyyənləşdirir və informasiyanın faydalılığı üçün malik olmalı

əsas keyfiyyət xarakteristikası deyildir».

II. Əhəmiyyətlilik

2.1. Maliyyə hesabatının auditinin məqsədi auditora maliyyə

hesabatının bütün əhəmiyyətli aspektlərdə maliyyə hesabatının müəyyən

olunmuş əsaslarına uyğun tərtib edilib-edilməməsi barədə fikir bildirmək

imkanı verməkdir. Əhəmiyyətliliyin qiymətləndirilməsi peşəkar

mülahizənin predmetidir.

2.2. Auditin planının hazırlanmasında auditor kəmiyyət baxımından

mühüm təhrifləri aşkar etmək məqsədilə əhəmiyyətliliyin qəbul edilən

səviyyəsini müəyyənləşdirir. Bununla yanaşı, təhriflərin həm həcmi

(kəmiyyəti), həm də xarakteri (keyfiyyəti) nəzərə alınmalıdır. Keyfiyyət

təhriflərinə misal olaraq aşağıdakıları göstərmək olar: uçot siyasətinin

kifayət qədər olmaması və ya uyğun olmayan təsviri, bu zaman belə

təsvirin maliyyə hesabatının istifadəçisini aldatması, habelə normativ

tələblərin pozulması haqqında informasiyanın verilməməsi, normativ

məhdudiyyətlərin sonradan qoyulmasının əməliyyat imkanlarını

əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaq ehtimalının mövcud olması.

2.3. Auditor məcmu şəkildə maliyyə hesabatına əhəmiyyətli təsir

göstərə bilən nisbətən kiçik məbləğlərə dair təhriflərin mümkünlüyünə

baxmalıdır. Məsələn, ayın sonunda keçirilən prosedurdakı səhvin hər ay

təkrar olunacağı halda yaranan potensial əhəmiyyətli təhrifi göstərə bilər.

2.4. Auditor əhəmiyyətliliyə maliyyə hesabatı səviyyəsində

ümumilikdə, həm də ayrı-ayrı hesablar qalığı, əməliyyatlar qrupu və açılan

məlumatlar səviyyəsində baxa bilər. Əhəmiyyətliliyə qanunvericilik və

normativ tələblər kimi amillər, habelə maliyyə hesabatının ayrı-ayrı

hesablarının qalığına və onlar arasında qarşılıqlı əlaqəyə dair amillər təsir

göstərə bilər. Nəticədə maliyyə hesabatının baxılan aspektindən asılı olaraq

əhəmiyyətliliyin müxtəlif səviyyələrini əldə etmək olar.

2.5. Auditor audit prosedurlarının xüsusiyyətinin, müddətinin,

həcminin və təhriflərin nəticələrinin müəyyən edilməsində əhəmiyyətli-

liyi qiymətləndirməlidir.

III. Əhəmiyyətliliklə auditor riski arasında qarşılıqlı əlaqə

3.1. Auditor yoxlaması planlaşdırılarkən, auditor maliyyə hesabatının

əhəmiyyətli təhrifinə nəyin səbəb ola bilməsi haqqında məsələyə baxır.

Ayrı-ayrı hesablar qalığına və əməliyyatlar qrupuna dair əhəmiyyətliliyin

auditor tərəfindən qiymətləndirilməsi ona hansı maddələri tədqiq etmək,

habelə seçmədən və analitik prosedurlardan istifadə etmək kimi məsələləri

həll etməyə kömək edir. Bu, auditora, ehtimal edildiyi kimi, ümumilikdə

auditor riskini qəbul edilən aşağı səviyyəyə qədər azaldan audit

prosedurlarını seçmək imkanı verir.

3.2. Əhəmiyyətliliklə auditor riski arasında əks qarşılıqlı əlaqə mövcuddur, yəni əhəmiyyətliliyin səviyyəsi nə qədər yüksək olarsa, auditor riski bir o qədər aşağı olar və əksinə. Auditor tərəfindən əhəmiyyətliliklə auditor riski arasında əks qarşılıqlı əlaqə audit prosedurlarının xarakteri, müddətləri və həcmi müəyyən edilən zaman nəzərə alınır.

Məsələn, əgər konkret audit prosedurlarının planlaşdırılması başa çatarkən, auditor əhəmiyyətliliyin qəbul edilən səviyyəsinin aşağı olduğunu müəyyənləşdirirsə, onda auditor riski yüksəlir.

Auditor riski azaltmaq üçün: 3.2.1. Mümkün olan yerdə nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilən

səviyyəsini azaldır və genişləndirilmiş və ya əlavə nəzarət testlərinin keçirilməsi vasitəsilə daha aşağı səviyyəni təmin edir;

3.2.2. Yaxud mahiyyəti üzrə yoxlamanın planlaşdırılmış prosedurlarının xarakterinin, müddətlərinin və həcminin dəyişdirilməsi

yolu ilə səhvlərin aşkar edilməsi riskini azaldır.

IV. Auditor sübutunun qiymətləndirilməsində əhəmiyyətinik

və auditor riski

4.1. Planlaşdırmanın ilkin mərhələsində əhəmiyyətliliyin və auditor

riskinin qiymətləndirilməsi audit prosedurlarına yekun vurulmasından

sonrakı qiymətləndirmədən fərqlənə bilər. Bu, auditor yoxlaması

nəticəsində vəziyyətin dəyişməsindən və ya auditorun məlumatlılığının

dəyişməsindən irəli gələ bilər. Məsələn, əgər auditor yoxlaması hesabat

dövrünün sonuna qədər planlaşdırılırsa, onda auditor təsərrüfat

fəaliyyətinin və maliyyə vəziyyətinin nəticəsini proqnozlaşdıracaqdır.

Əgər fəaliyyətin və maliyyə vəziyyətinin faktik nəticələri

proqnozlaşdırılanlardan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirsə, əhəmiyyətliliyin

və auditor riskinin qiymətləndirilməsi dəyişə bilər. Bundan başqa, auditor

yoxlamasının planlaşdırılması zamanı, auditor bilərəkdən əhəmiyyətliliyin qəbul edilən səviyyəsini auditor yoxlamasının nəticələrinin

qiymətləndirilməsi üçün istifadə edilməsi nəzərdə tutulandan daha aşağı

səviyyədə müəyyən edə bilər. Bu, təhriflərin aşkar olunmaması ehtimalının

azaldılması, habelə auditor yoxlaması prosesində aşkar olunmuş təhriflərin

nəticələrinin qiymətləndirilməsində auditorun müəyyən dərəcədə təsəvvür

əldə etməsi məqsədilə edilə bilər.

V. Təhriflərin nəticələrinin qiymətləndirilməsi

5.1. Auditor maliyyə hesabatının təqdim edilməsinin obyektivliyini

qiymətləndirərkən auditin gedişində aşkar olunan düzəldilməmiş

təhriflərin məcmusunun əhəmiyyətli olub-olmamasını müəyyən etməlidir.

5.2. Düzəldilməmiş təhriflərin məcmusuna aşağıdakılar daxildir:

5.2.1. Əvvəlki dövrlərin auditi zamanı aşkar olunan düzəldilməmiş

təhriflərin xalis effekti də daxil edilməklə auditor tərəfindən aşkar olunan

konkret təhriflər;

5.2.2. Konkret müəyyənləşdirilə bilinməyən digər təhriflərin ən yaxşı

auditor qiymətləndirməsi (yəni proqnozlaşdırılan səhvlər).

5.3. Auditor düzəldilməmiş təhriflərin məcmusunun əhəmiyyətli

olub-olmamasını qiymətləndirməlidir. Əgər auditor təhriflərin əhəmiyyətli

olduğu barədə nəticəyə gələrsə, o, audit prosedurlarının genişləndirilməsi

və ya maliyyə hesabatında rəhbərlik tərəfindən düzəlişlər edilməsi

vasitəsilə auditor riskinin azaldılması məsələsinə baxmalıdır. İstənilən

halda rəhbərlik aşkar olunan təhrifləri nəzərə almaqla maliyyə hesabatında

düzəlişlər etmək arzusunda ola bilər.

5.4. Əgər rəhbərlik maliyyə hesabatında düzəlişlər etməkdən imtina

edirsə, genişləndirilmiş audit prosedurlarının nəticələri isə auditora

düzəldilməmiş təhriflərin məcmusunun əhəmiyyətli olmaması qərarına

gəlməsinə imkan vermirsə, onda auditor «Auditor rəyi» milli audit

standartına uyğun olaraq auditor rəyinin müvafiq modifıkasiyası

məsələsinə baxmalıdır.

5.5. Əgər auditorun aşkar etdiyi düzəldilməmiş təhriflərin məcmusu

əhəmiyyətlilik səviyyəsinə yaxınlaşırsa, onda auditor düzəldilməmiş

təhriflərin məcmusu ilə birlikdə baxılan aşkar olunmamış təhriflərin

əhəmiyyətlilik səviyyəsini aşması ehtimalının mövcud olub-olmamasını

müəyyənləşdirməlidir. Buna görə də düzəldilməmiş təhriflərin məcmusu

əhəmiyyətlilik səviyyəsinə yaxınlaşdıqca, auditor əlavə audit

prosedurlarının keçirilməsi vasitəsilə və ya aşkar olunmuş təhrifləri nəzərə

almaqla maliyyə hesabatında düzəlişlər edilməsini rəhbərlikdən tələb

etməklə riskin azaldılması məsələsinə baxır.

ASlÜS 047/065-2001 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası

Şurasının 2001-ci il 20 noyabr tarixli

85/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

İLK AUDİTOR YOXLAMASI -

İLKİN QALIQLAR

I. Giriş

1.1. Bu standart “İlk auditor yoxlaması - ilkin qalıqlar” (ISA 510 «İnitial Enqaqements - Openinq balances») beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Audit standartının məqsədi maliyyə hesabatının auditi ilk dəfə, yaxud əvvəlki dövrdə başqa auditor tərəfindən aparıldığı hallarda ilkin qalığa dair tövsiyələrin verilməsi və standartların müəyyən edilməsindən ibarətdir. Bu standart, auditor tərəfindən dövrün əvvəlinə mövcud olan şərtləşdirilmiş faktlar və öhdəliklər aşkar edildiyi hallarda da tətbiq edilir. Müqayisə edilən məlumatların auditinə dair təkliflər və auditor rəyinə tələblər «Müqayisə» audit standartında şərh edilir.

1.3. İlk auditor yoxlaması zamanı auditor kifayət qədər və uyğun auditor sübutları əldə etməlidir ki:

a) ilkin qalıqlarda cari dövrün maliyyə hesabatlarına əhəmiyyətli təsir edə biləcək təhriflərin əks etdirilmədiyini;

b) ötən dövrün sonuna mövcud olan qalıqların cari dövrün əvvəlinə düzgün keçirildiyini və ya zəruri hallarda dəyişdirildiyini;

c) müvafiq uçot siyasətinin ardıcıl tətbiq edildiyini və ya uçot siyasətindəki dəyişikliklərin nəzərə alındığını və lazımi qaydada açıqlandığını müəyyən etmiş olsun.

«İlkin qalıqlar» - dövrün əvvəlinə hesablarda mövcud olan qalıqlardır. İlkin qalıqlar - keçmiş dövrün sonuna hesablarda mövcud olan qalıqlara əsaslanır və aşağıdakıların təsirini əks etdirir:

a) keçmiş dövrün əməliyyatlarının; b) keçmiş dövrün uçot siyasətinin. İlk auditor yoxlaması zamanı auditor ilkin qalıqları təsdiq edən əvvəl

əldə edilmiş sübutlara malik olmayacaqdır.

II. Audit prosedurları

2.1. İlkin qalıqlara dair auditora əldə edilinəsi lazım olan auditor

sübutlarının yetərliliyi və uyğunluğu aşağıdakı amillərdən asılıdır:

- subyektin uçot siyasətindən;

- əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarının auditinin aparılıb-aparılma-

masmdan, auditin aparıldığı təqdirdə isə auditorun rəyinin dəyişməsindən; - cari dövrün maliyyə hesabatları üzrə risklərin və hesablar planının

tətbiqi xüsusiyyətlərindən;

- cari dövrün maliyyə hesabatları üçün ilkin qalıqların əhəmiyyətli-

liyindən.

2.2. Auditor ilkin qalığın müvafiq uçot siyasətinin tətbiqini özündə əks

etdirməsini, həmçinin cari dövrün maliyyə hesabatlarının tərtibi zamanı

uçot siyasətinin ardıcıl olaraq tətbiq edilib-edilməməsini müəyyən

etməlidir. Auditor, uçot siyasətindəki hər hansı bir dəyişikliyi və ya bu

dəyişiklik nəticəsində əmələ gələn amilin müvafiq qaydada nəzərə

alınmasını və açıqlanmasını müəyyən etməlidir.

2.3. Əgər keçmiş dövrün auditi başqa auditor tərəfindən aparılıbsa,

fəaliyyətdə olan auditor özündən əvvəlki auditorun işçi sənədləri ilə tanış olub, ilkin qalığa dair yetərli və uyğun auditor sübutları əldə edə bilər. Belə

hallarda əvvəlki auditorun müstəqilliyini və peşəkar səriştəliliyini nəzərə

almaq vacibdir. Əgər əvvəlki dövrün auditor rəyi də- yişdirilibsə, auditor,

auditor rəyinin dəyişdirilməsinə səbəb olan problemlərə cari dövrdə xüsusi

diqqət yetirməlidir.

2.4. Əvvəlki auditora müraciət etməzdən əvvəl, fəaliyyətdə olan auditor

«Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsi» ilə tanış olmalıdır.

2.5. Əgər əvvəlki dövrün maliyyə hesabatının auditi aparılmayıbsa və

ya 2.3-cü bənddə qeyd edilən prosedurların tətbiqi auditoru qane etmirsə,

auditor başqa prosedurlara, məsələn, 2.6 və 2.7-ci bəndlərdə göstərilənlərə

istinad etməlidir.

2.6. Cari dövrdə audit prosedurlarının tətbiqi gedişində cari aktivlərə və öhdəliklərə dair bəzi auditor sübutlarını əldə etmək olar. Məsələn, hesabat

dövrünün əvvəlinə mövcud olan debitor (kreditor) borclarının hesabat

dövrü ərzində ödənilməsi ilin əvvəlinə onun mövcudluğu, dəyərlilik

qiyməti, doğruluğu, hüquq və öhdəliyi baxımından bir neçə auditor sübutu

əldə etməyə imkan verər. Lakin mal-material ehtiyatlarının yoxlanılması

zamanı auditora dövrün əvvəlinə onların

mövcudluğunu müəyyən etmək həddən artıq çətindir. Ona görə də adətən, mal-material ehtiyatlarının cari inventarizasiyasınm aparılmasını müşahidə etmək, hesabat dövrünün əvvəlinə mal-material ehtiyatlarının miqdarı ilə cari inventarizasiyanm nəticələrini müqayisə etmək, dövrün əvvəlinə mal-material ehtiyatları ünsürlərinin dəyərlilik qiymətini yoxlamaq, eləcə də ümumi mənfəət və məbləğlərin müxtəlif dövrlərə aid edilməsinin düzgünlüyünü yoxlamaq kimi əlavə prosedurlar aparılır. Göstərilən prosedurların əlaqələndirilməsi kifayət qədər və inandırıcı auditor sübutları verə bilər.

2.7. Uzunmüddətli aktivlər, sərmayələr və uzunmüddətli debitor borcları kimi uzunmüddətli vəsaitlərin və öhdəliklərin təsdiqlənməsi üçün auditor adətən uçot yazılışlarına əsasən formalaşan ilkin qalıqları yoxlayır. Ayrı-ayrı hallarda auditor, məsələn, uzunmüddətli debitor borcları və sərmayələr üzrə ilkin qalıqların təsdiqlənməsini üçüncü tərəfdən əldə edə bilər. Qalan hallarda isə auditor əlavə audit prosedurları aparmalıdır.

III. Auditorun nəticələri və rəyləri

3.1. Əgər yuxarıda göstərilən prosedurların da yerinə yetirilməsi

nəticəsində auditor ilkin qalığa dair yetərli və uyğun auditor sübutları əldə

etməyibsə, onda auditor rəyində aşağıdakılar qeyd edilməlidir:

a) şərti müsbət rəydə, məsələn:

«Biz ______ tarixdə başlayan və 31 dekabr 200 ______-ci il tarixədək aparılan mal-material ehtiyatlarının inventarizasiyasınm gedişini, auditor

kimi həmin tarixdən sonra təyin olunduğumuza görə, müşahidə etməmişik.

Başqa audit prosedurlarının köməyi ilə göstərilən tarixə mal-material

ehtiyatlarının miqdarına dair bizi qane edən məlumatlar əldə edə bilmədik.

Fikrimizcə, mal-material ehtiyatlarının inventarizasiyasınm gedişini

müşahidə etmək imkanımız olsaydı və nəticədə ilkin qalığın doğruluğunu

yəqin etsəydik, aparılmış inventarizasiya nəticəsində edilməli olan

düzəlişlərin təsirini çıxmaqla, maliyyə hesabatları subyektin 31

dekabr 200 ___ -ci il tarixinə olan maliyyə vəziyyətini, eləcə də keçən

dövr ərzində ilin həmin tarixinə . . . . uyğun olaraq, subyektin

maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri və pul vəsaitlərinin hərəkətinin

uyğunluğunu və real vəziyyətini əks etdirərdi (və ya «bütün əhəmiyyətli aspektlər üzrə obyektiv mənzərə yaradardı»).

Buna baxmayaraq, qulluq borcu ilə əlaqədar apardığımız yoxlama ilə müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına əsasən uyğundur. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə əsasən uyğun olan mənzərəsini yaradır»;

b) rəy verməkdən imtina; və ya c) mümkün olan yerdə auditor səlahiyyətləri daxilində fəaliyyətin

nəticələrinə dair şərti müsbət rəy verməli və ya rəy verməkdən imtina etməli, eləcə də maliyyə vəziyyəti ilə əlaqədar qeyd-şərtsiz müsbət rəy verməlidir, məsələn:

«Biz _______ tarixdə başlayan və 31 dekabr 200 ___ -ci il tarixədək aparılan mal-material ehtiyatlarının inventarizasiyasmm gedişini, auditor kimi həmin tarixdən sonra təyin olunduğumuza görə, müşahidə etməmişik. Başqa audit prosedurlarının köməyi ilə göstərilən tarixə mal-material ehtiyatlarının miqdarına dair bizi qane edən məlumatlar əldə edə bilmədik.

Qulluq borcumla əlaqədar apardığım (apardığımız) yoxlama ilə müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyğun deyildir. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini yaratmır.

Yuxarıda qeyd edilən sualların əhəmiyyətlilik dərəcəsi subyektin 31 dekabr 200 ____ -ci il tarixdə tamamlanan illik fəaliyyətinin nəticələ rinə dair fikir bildirməyə imkan vermir və biz hesabat ili ərzində pul vəsaitlərinin hərəkətinə və subyektin fəaliyyətinin nəticələrinə dair rəy verə bilmərik».

«Qulluq borcumla əlaqədar apardığım (apardığımız) yoxlama ilə müəyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyğundur. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini yaradır.

Bizim fıkrimizcə, . . . uyğun olaraq balans, subyektin maliyyə vəziyyətinin 31 dekabr 200 -ci il tarixə həqiqiliyini və obyektivliyini əks etdirir (və ya «bütün əhəmiyyətli aspektlər üzrə obyektiv təsəvvür yaradır»)».

3.2. Əgər ilkin qalıq cari dövrün maliyyə hesabatlarına əhəmiyyətli təsir göstərən təhrifləri özündə əks etdirirsə, auditor bu barədə rəh-

bəliiyi məlumatlandırmalı və əgər əvvəlki dövrdə audit başqa auditor tərəfindən aparılmışdırsa, rəhbərliyin icazəsini aldıqdan sonra onu da məlumatlandırmalıdır. Əgər təhriflərin nəticəsi nəzərə aimmayıbsa və müvafiq qaydada açıqlanmayıbsa, onda auditor müvafiq olaraq şərti müsbət və ya mənfi rəy bildirməlidir.

3.3. Əgər ilkin qalığa münasibətdə cari dövrün uçot siyasəti ardıcıllıqla tətbiq edilməyibsə və uçot siyasətindəki dəyişikliyin nəticələri nəzərə aimmayıbsa və müvafiq qaydada açıqlanmayıbsa, onda auditor müvafiq olaraq şərti müsbət və ya mənfi rəy bildirməlidir.

3.4. Əgər subyektin keçmiş dövr üçün maliyyə hesabatlarına dair auditor rəyi dəyişikliyə məruz qalıbsa, onda auditor cari dövrün maliyyə hesabatlarına bu faktın təsirinə baxmalıdır. Məsələn, əgər keçən dövrün əvvəlinə mal-material ehtiyatları qalığının müəyyən edilməsinin mümkün olmaması üzündən auditin həcmi məhdudlaşdırılıbsa, auditor şərti müsbət rəy bildirməyə bilər və ya cari dövrdə rəy bildirməkdən imtina etməyə bilər. Lakin əgər keçmiş dövrün maliyyə hesabatlarında aparılan dəyişiklik cari dövrün maliyyə hesabatları üçün hələ də münasib və əhəmiyyətlidirsə, onda auditor müvafiq olaraq cari dövrün auditor rəyini də dəyişdirməlidir.

ASlÜS 048/066-2001 Az^ybaycan Respublikasının Auditorlar Palatası

Şurasının 2001-ci il 29 noyabr tarixli 86/3 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

ANALITIK PROSEDURLAR

I. Giriş

1.1. Bu standart “Analitik prosedurlar” (ISA 520 «Analytical proce- dures») beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Bu standartın məqsədi auditor yoxlaması aparılan zaman analitik prosedurların tətbiqinə dair tövsiyələrin verilməsi və standartların müəyyən edilməsindən ibarətdir.

1.3. Auditor analitik prosedurları auditin planlaşdırılması və ümumi baxışın keçirilməsi zamanı tətbiq etməlidir. Analitik prosedurlar həmçinin başqa mərhələlərdə də tətbiq edilə bilər.

1.4. «Analitik prosedurlar» - proqnoz əhəmiyyətliliyinə və ya sair informasiyalara uyğun olmayan dəyişmələrin və qarşılıqlı əlaqələrin yekun tədqiqi də daxil edilməklə, mühüm göstəricilərin və mülahizələrin təhlili deməkdir.

1.5. Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyasının Dövlət sektoru komitəsi tərəfindən nəşr olunmuş «Dövlət sektorunun auditinin əsasları» adlı sənəd hər bir beynəlxalq audit standartının sonunda göstərilir. «Dövlət sektorunun auditinin əsasları»nm mətni göstərilmədiyi halda, beynəlxalq audit standartları bütün əhəmiyyətli aspektlərdə dövlət sektoruna tətbiq edilə bilər.

II. Analitik prosedurların xüsusiyyəti və məqsədləri

2.1. Analitik prosedurlar təsərrüfat subyektinin maliyyə informasiyalarının aşağıdakılarla müqayisəsini özündə əks etdirir:

2.1.1. Əvvəlki dövrlərin müqayisə edilən informasiyası ilə; 2.1.2. Subyektin fəaliyyətinin gözlənilən nəticələri, habelə auditorun

gözlədikləri ilə (məsələn, smeta və ya proqnozlarla, aşınmanın qiymətləndirilməsi ilə);

2.1.3. Analoji sahə informasiyası ilə, məsələn, təsərrüfat subyekti üzrə satışdan daxil olan gəlirin debitor borcunun məbləğinə olan nis

bətinin orta sahə göstəriciləri və ya tutuşdurulan ölçüdə həmin sahənin başqa müəssisələrin göstəriciləri ilə müqayisə edilməsi.

2.2. Analitik prosedurlara həmçinin aşağıdakılar arasında qarşılıqlı əlaqələrə baxılması aiddir:

2.2.1. Subyektin təcrübəsinə əsaslanan proqnozlaşdırılmış nümunəyə (məsələn, ümumi mənfəət göstəricilərinə) təxminən uyğun gəlməli olan maliyyə informasiyasının elementləri arasında;

2.2.2. Maliyyə informasiyası ilə qeyri-maliyyə xarakterli müvafiq informasiya, məsələn, əməyin ödənilməsi xərcləri ilə işçilərin sayı arasında.

2.3. Yuxarıda qeyd olunan prosedurların həyata keçirilməsi üçün sadə müqayisədən başlayaraq mürəkkəb statistik metodların tətbiqi ilə kompleks təhlilə qədər müxtəlif metodlardan istifadə etmək olar. Analitik prosedurlar ümumi maliyyə hesabatına, maliyyə hesabatının komponentlərinə (məsələn, törəmə şirkətlərin, bölmələrin və ya sahələrin) və maliyyə informasiyalarının ayrı-ayrı elementlərinə tətbiq edilə bilər.

Auditor tərəfindən prosedurların, metodların və tətbiq səviyyəsinin seçilməsi peşəkar mülahizələrdən asılıdır.

2.4. Analitik prosedurlardan aşağıdakı məqsədlər üçün istifadə edilir: 2.4.1. Müxtəlif audit prosedurlarının xarakterini, müddətləri və həcmini

planlaşdırmaqda auditora kömək üçün; 2.4.2. Analitik prosedurların tətbiqi maliyyə hesabatında olan konkret

müddəalar üzrə aşkar etməmək riskinin azaldılması məqsədilə müfəssəl testlərin keçirilməsinə nisbətən daha səmərəli və ya məhsuldar ola bildikdə mahiyyəti üzrə yoxlama proseduru kimi;

2.4.3. Auditin son mərhələsində maliyyə hesabatına ümumi baxış kimi.

III. Auditin planlaşdırılmasında analitik prosedurlar

3.1. Auditor analitik prosedurları auditin planlaşdırılması mərhələsində biznes haqqında təsəvvür əldə etmək və mümkün risk zonalarını aşkara çıxarmaq məqsədilə tətbiq etməlidir. Analitik prosedurlardan istifadə olunması biznesin auditora əvvəllər məlum olmayan aspektlərini aşkara çıxara bilər və digər audit prosedurlarının xarakterini, müddətlərini və həcmini müəyyənləşdirməkdə ona kömək edə bilər.

3.2. Auditin planlaşdırılması zamanı analitik prosedurlarda həm maliyyə, həm də qeyri-maliyyə informasiyasından (məsələn, satışdan daxil olan gəlirin həcmi ilə ticarət binalarının ümumi sahəsi və satılan məhsulun həcmi arasındakı qarşılıqlı əlaqədən) istifadə edilir.

IV. Analitik prosedurlar mahiyyəti üzrə

yoxlama prosedurları kimi

4.1. Maliyyə hesabatında müəyyən müddəalar barəsində aşkar

etməmək riskinin azaldılması məqsədilə mahiyyəti üzrə yoxlama

posedurla- rma auditorun etibar etməsinin dərəcəsi müfəssəl testlərə,

analitik prosedurlara və ya onların birləşməsinə əsaslana bilər. Auditin

müəyyən məqsədlərinin əldə edilməsi üçün hansı prosedurlardan istifadə etmək haqqında qərar maliyyə hesabatında müəyyən müddəalar üzrə aşkar

etməmək riskinin azaldılması üçün auditorun ixtiyarmdakı prosedurların

səmərəliyi və təsirliyi barəsində olan mülahizəsinə əsaslanır.

4.2. Bir qayda olaraq, auditor analitik prosedurların tətbiqi üçün tələb

olunan informasiyaların mövcudluğu və mötəbərliyi haqqında və

subyektin keçirdiyi belə prosedurlardan hər hansı birinin nəticələri

haqqında sorğu ilə rəhbərliyə müraciət edir. Subyektin hazırladığı analitik

məlumatlardan istifadə edilməsi o şərtlə səmərəli ola bilər ki, auditor

onların lazımi səviyyədə hazırlanmasına əmin olsun.

4.3. Əgər auditor analitik prosedurları mahiyyəti üzrə yoxlama

proseduru kimi yerinə yetirməyi nəzərdə tutursa, onda aşağıdakı amillərə

baxmalıdır: 4.3.1. Analitik prosedurların məqsədləri və onların nəticələrinə etibar

edilməsi dərəcəsinə (6.1 - 6.3-cü bəndlər);

4.3.2. Müəssisənin növü və infomıasiyanm paylanmasının mümkün

dərəcəsinə. Məsələn, analitik prosedurlar təsərrüfat subyektinin

bütövlükdə maliyyə hesabatına nisbətən fəaliyyətin ayrı-ayrı sahələri üzrə

maliyyə informasiyasına və ya çoxsahəli müəssisənin komponentlərinin

maliyyə hesabatına tətbiq edildikdə, daha səmərəli ola bilər;

4.3.3. Həm maliyyə xarakterli (smetalar və ya proqnozlar), həm də

qeyri-maliyyə xarakterli (istehsal edilmiş və ya satılmış məhsul

vahidlərinin miqdarı) informasiyaların olmasına;

4.3.4. Mövcud olan informasiyanın mötəbərliyinə. Məsələn, büdcələrin

lazımi səviyyədə tərtib edilib-edilməməsini yoxlamaq lazımdır; 4.3.5. Mövcud olan informasiyanın əhəmiyyətinə. Məsələn, bilmək

lazımdır ki, büdcələr qoyulan məqsədlər nəzərə almaqla deyil, gözlənilən

nəticələr əsasında tərtib edilib, yoxsa yox;

4.3.6. Mövcud olan informasiyanın mənbəyinə. Məsələn, təsərrüfat

subyektindən asılı olmayan mənbələr, adətən daxili mənbələrə nisbətən

daha etibarlıdır:

4.3.7. Mövcud olan informasiyanın müqayisə edilməsinə. Məsələn, ümumi xarakterli sahə məlumatlarını xüsusi məhsul istehsal edən və satan subyektin məlumatları ilə müqayisə edə bilmək üçün onların tamamlanması zəruri ola bilər;

4.3.8. Daxili nəzarət sisteminin və mühasibat uçotunun səmərəliyi haqqında, habelə əvvəlki dövrlərdə mühasibat düzəlişlərinin edilməsinə səbəb olan problemlər haqqında auditorda olan təsəvvürlə yanaşı, əvvəlki auditor yoxlamalarında əldə edilən biliklərə,

V. Auditin yekun mərhələsində ümumi baxışın

keçirilməsində analitik prosedurlar

5.1. Auditor auditin yekun mərhələsində və ya bilavasitə sonunda

maliyyə hesabatının bütövlükdə biznes haqqında onda yaranmış təsəvvürə

uyğun olması barədə ümumi nəticənin formalaşmasında analitik

prosedurları tətbiq etməlidir. Belə prosedurların yekunları üzrə əldə edilən

nəticələr maliyyə hesabatının ayrı-ayrı komponentlərinin və ya

ünsürlərinin auditi zamanı çıxarılan nəticələri təsdiq etməli, habelə

maliyyə hesabatının əsaslandırılması barədə ümumi nəticənin

fonnalaşmasmda auditora kömək etməlidir. Bununla yanaşı, onlar

həmçinin sonrakı prosedurların keçirilməsini tələb edən sahələri aşkara

çıxara bilər.

VI. Analitik prosedurların etibarlılıq dərəcəsi

6.1. Analitik prosedurların tətbiqi əks sübutlar olmadığı üçün,

məlumatlar arasında qarşılıqlı əlaqələrin mövcud olmasının və mövcud

olmaqda davam etməsinin mümkünlüyünə əsaslanır. Belə qarşılıqlı

əlaqələrin olması mühasibat uçotu sistemindən alınan məlumatların

tamlığı, dəqiqliyi və mötəbərliyi barədə auditor sübutlarını təmin edir.

Lakin analitik prosedurların nəticələrinə etibar etmənin dərəcəsi

əhəmiyyətli təhriflərin olmasına baxmayaraq, analitik prosedurların

proqnozlaşdırılan məlumatlara əsaslanan qarşılıqlı əlaqələri aşkara çıxara

bilməsi barədə riskin auditor qiymətləndirməsindən asılıdır.

6.2. Analitik prosedurların nəticələrinə auditorun etibar etməsinin

dərəcəsi aşağıdakı amillərdən asılıdır:

6.2.1. Baxılan maddələrin əhəmiyyətliliyindən. Məsələn, əgər ehtiyatların hesabları üzrə qalıqlar əhəmiyyətlidirsə, auditor nəticələrin

formalaşdırılmasında təkcə analitik prosedurlara əsaslanmır. Eyni

zamanda əgər gəlirlərin və xərclərin ayrı-ayrı maddələri ayrılıqda əhə

miyyətli deyilsə, auditor onlar üçün yalnız analitik prosedurlara əsaslana bilər;

6.2.2. Eyni məqsədlərin əldə edilməsinə yönəlmiş başqa audit prosedurlarına. Məsələn, pul vəsaitlərinin sonradan daxil olmasının təhlili kimi, debitor borclarının ödənilməsi perspektivlərinin təhlili zamanı auditorun yerinə yetirdiyi başqa prosedurlar analitik prosedurların tətbiqi nəticəsində debitorlarm ödəniş müddəti üzrə sıralanması ilə yaranan məsələləri təsdiq edə və ya gündəlikdən çıxara bilər;

6.2.3. Analitik prosedurların gözlənilən nəticələrinin proqnozlaşdırıla biləcək dəqiqliyinə. Məsələn, auditor bir qayda olaraq, elmi-tədqiqat xərcləri və ya reklam xərcləri kimi diskression xərclərin müqayisəsinə nisbətən bir dövrün ümumi mənfəət əmsallarının başqa dövrdəkilərlə müqayisəsindən daha böyük uyğunluq gözləyir;

6.2.4. Nəzarət sistemi və tərkib risklərinin qiymətləndirilməsinə. Məsələn, satınalma üzrə sifarişlərin işlənilməsi proseduruna daxili nəzarət kifayət deyilsə və nəzarət sistemi riski nəticə etibarilə yüksəkdirsə, onda debitor borcları üzrə nəticələrin formalaşdırılmasmda analitik prosedurlar deyil, ayrı-ayrı əməliyyatların müfəssəl testləri və hesabların qalığı daha etibarlı olacaqdır.

6.3. Auditor analitik prosedurlarda istifadə edilən informasiyanın hazırlanmasına nəzarətin mövcud vasitələrinin yoxlanılması haqqında məsələyə baxmalıdır. Əgər nəzarətin belə vasitələri səmərəlidirsə, auditor informasiyanın möbətərliyinə və analitik prosedurların nəticələrinə böyük inam əldə edəcəkdir. Qeyri-maliyyə infomıasiyasma nəzarət vasitələri mühasibat uçotunun nəzarət vasitələri ilə birlikdə yoxlanıla bilər. Məsələn, satılmış mallar üzrə hesabların işlənilməsinə nəzarət vasitələrinin tətbiqində təsərrüfat subyekti satılmış vahidlərin uçotda əks etdirilməsinə nəzarət vasitələrini nəzərdə tuta bilər. Belə vəziyyətlərdə auditor satılmış mallar üzrə hesabların işlənilməsinə nəzarət vasitələrinin yoxlanılması ilə yanaşı, satılmış vahidlərin uçotuna nəzarət vasitələrini yoxlaya bilər.

VII. Analitik prosedurlar zamanı qeyri-adi halların tədqiqi

7.1. Əgər analitik prosedurlar başqa informasiyaya zidd olan və ya proqnozlaşdırılmış məbləğlərdən fərqlənən əhəmiyyətli dəyişiklikləri, yaxud qarşılıqlı əlaqələri aşkara çıxarmışdırsa, auditor belə uyğun- suzluqları tədqiq etməli, onlar barəsində adekvat izahat almalı və müvafiq təsdiqedici sübutlar əldə etməlidir.

12. Qeyri-adi dəyişikliklərin və qarşılıqlı əlaqələrin öyrənilməsi adətən rəhbərliyə sorğu verilməsi ilə başlanır və bundan sonra aşağıdakılar yerinə yetirilməlidir:

7.2.1. Rəhbərliyin cavablarının təsdiq edilməsi, məsələn, onların biznes haqqında auditorun bilikləri ilə və auditin gedişində əldə olunmuş digər sübutlarla müqayisə edilməsi;

7.2.2. Rəhbərliyin izah edə bilmədiyi və ya izahın qeyri-qənaətbəxş sayılacağı halda sorğuların nəticələrinə əsaslanan digər audit prosedurlarının tətbiqinin zəruriliyinə baxılması.

VIII. Dövlət sektoru auditinin əsasları

8.1. Kommersiya subyektlərinin auditi zamanı maliyyə hesabatının

ayrı-ayrı maddələri arasındakı qarşılıqlı əlaqələrə ənənəvi yanaşma dövlət

idarələrinin və dövlət sektorunun qeyri-kommersiya müəssisələrinin auditində

heç də həmişə ədalətli olmur Məsələn, çox vaxt dövlət sektorunun bir çox

müəssisələri üçün gəlirlər və xərclər arasında birbaşa qarşılıqlı əlaqələrin zəif

olması xarakterikdir. Həm də aktivlərin alınması xərcləri çox vaxt

maliyyələşdirilmədiyinə görə, xərclər arasında (məsələn, mal-material

ehtiyatları və əsas vəsaitlər üzrə) qarşılıqlı əlaqə olmaya bilər. Bundan başqa,

dövlət sektorunda sahələr üzrə məlumat və ya müqayisə məqsədləri üçün

statistik göstəricilər olmaya bilər. Bununla yanaşı, digər qarşılıqlı əlaqələr,

məsələn, yolun hər kilometrinin tikintisi xərclərində yazışmalar və ya alınmış

avtonəqliy- yat vasitələri ilə silinmiş vahidlərin sayı arasında fərq əhəmiyyətli

ola bilər. Əgər münasibdirsə, mövcud sahə informasiyasına və ya xüsusi sektor

üzrə statistik göstəricilərə əsaslanmaq lazımdır. Müəyyən edilmiş hallarda

auditor üçün məlumat informasiyasının daxili bazasını yaratmaq

məqsədəuyğun ola bilər.

Azerbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən 2002-ci il 29 yanvar tarixində dövlət qeydiyyatına alınmışdır (Qeyd №2742)

ASlÜS 049/068-2001 A zərb ay can Respublikasın ın

Auditorlar Palatası Şurasının 2001-ci il 26 dekabr tarixli

88/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

TƏSƏRRÜFAT SUBYEKTİNİN MÜHASİBAT

(MALİYYƏ) HESABATININ AUDİTİ ZAMANI

NORMATİV HÜQUQİ AKTLARIN NƏZƏRƏ

ALINMASI HAQQINDA TƏLİMAT

I. Giriş

1.1. Bu təlimat «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikası

Qanununa uyğun olaraq, mühasibat (maliyyə) hesabatının auditi zamanı

normativ hüquqi aktların nəzərə alınması məqsədilə təhlilin aparılmasını

tənzimləyir.

1.2. Audit aparılan təsərrüfat subyekti mühasibat (maliyyə) sənədlərini

tərtib edərkən qüvvədə olan normativ hüquqi aktların normalarının nəzərə

alınmaması «normativ hüquqi aktların tələblərinə əməl edilməməsi» kimi

qiymətləndirilir.

1.3. Audit prosedurlarının planlaşdırılmasmda və həyata

keçirilməsində, əldə olunan auditor sübutlarının qiymətləndirilməsində və

təhlilin nəticələrinin təqdim edilməsində auditor nəzərə almalıdır ki,

normativ hüquqi aktların tələblərinin sifarişçi tərəfindən yerinə yetiril-

məməsi sifarişçinin mühasibat (maliyyə) hesabatına və fəaliyyətinin

maliyyə nəticələrinə əhəmiyyətli təsir göstərə bilər.

II. Normativ hüquqi aktlara riayət edilməsinin auditor

tərəfindən nəzərə alınması

2.1. Sifarişçi təsərrüfat subyekti mühasibat (maliyyə) hesabatının

auditinin aparıldığı dövrdə normativ hüquqi aktların tələblərinə əməl

etməyə borcludur.

2.2. Mühasibat (maliyyə) hesabatının auditi zamanı auditor normativ

hüquqi aktların tələblərinə sifarişçi tərəfindən riayət edilməsini nəzərə

alaraq, auditi peşəkarcasına planlaşdırır və həyata keçirir.

2.3. Audit planlaşdırılarkən, auditor sifarişçinin fəaliyyətini əhatə edən,

o cümlədən konkret sahələr üçün qüvvədə olan zəruri tələblər haqqında

ümumi hesabat tərtib edir.

2.4. Auditor yoxlamanın nəticələri haqqında yazılı hesabat tərtib

etməlidir. Hesabatda mühasibat (maliyyə) hesabatının auditi zamanı

normativ hüquqi aktlara riayət edilib-edilməməsi xüsusi qeyd olunmalıdır.

Auditor hesabatı imzalayıb sifarişçinin işlərinin idarə edilməsinə cavabdeh

olan şəxslərə təqdim etməlidir.

2.5. Əgər təhlilin nəticəsinə görə heç bir irad yoxdursa, auditor bunu

belə bir qeydlə təsdiq etməlidir: «Qulluq borcumla əlaqədar olaraq

apardığım (apardığımız) təhlil ilə məyyənləşdirilmişdir ki, mühasibat uçotu

və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına

uyğundur və müvafiq normativ hüquqi aktların tələblərinə riayət

edilmişdir». Əgər əlavə qeydlər edilməsi zəruridirsə, onda təhlilin

məzmunu və təsdiqləyici qeydin mənası haqqında yanlış təəssürata yol

verməmək üçün təsdiqləyici qeyd tamamlanır. Əgər iradlar vardırsa,

auditor ya təsdiqləyici qeydi ixtisar edir, ya da ondan imtina edir. Auditor

normativ hüquqi aktların nəzərə alınmasının təsdiqi haqqında öz qeydini və

ya təsdiqləmədən imtina haqqında qeydini imzalayaraq olduğu yeri və

tarixi göstərir. Təsdiqləmə haqqında qeyd və ya təsdiqləmədən imtina

haqqında qeyd də yoxlama haqqında hesabata daxil edilir.

2.6. Yuxarıda göstərilənlərlə əlaqədar olaraq, auditor:

- bütövlükdə sahənin fəaliyyətini tənzimləyən və o cümlədən sifarişçiyə

aid olan informasiyanı və nomıativ hüquqi bazanı öyrənir;

- sifarişçinin fəaliyyətini bilavasitə tənzimləyən normativ hüquqi

aktların olub-olmamasını müəyyənləşdirir;

- sifarişçinin rəhbərliyindən normativ hüquqi aktların tələblərinə riayət

edilməsini təmin etmək üçün tətbiq olunan üsullar və metodlar haqqında

məlumat alır.

2.7. Auditor tərəfindən mühasibat (maliyyə) hesabatı tərtib edilərkən və

(və ya) auditi aparılarkən onun tərtibi və aparılması qaydasını tənzimləyən

normativ hüquqi aktların müddəaları rəhbər tutulmalıdır.

III. Normativ hüquqi aktlara riayət edilməməsi faktları aşkar

olunarkən auditor tərəfindən tətbiq edilən prosedurlar

3.1. Auditor mühasibat (maliyyə) hesabatlarının auditi zamanı sifarişçi tərəfindən normativ hüquqi aktların tələblərinin yerinə yetirilmə- məsi faktlarını müəyyən etdikdə, pozuntuların buraxıldığı şəraiti tam və dürüst tədqiq edir və aşkar olunan pozuntuların mühasibat (maliyyə) hesabatının dürüstlüyünə mümkün təsirini qiymətləndirir.

IV. Normativ hüquqi aktlara riayət edilməməsi barədə auditor

tərəfindən məlumat verilməsi

4.1. Mühasibat (maliyyə) hesabatının auditi zamanı normativ hüquqi aktların tələblərinə riayət edilməməsi faktları auditor tərəfindən aşkar olunarsa, bu barədə sifarişçinin rəhbərliyinə dərhal məlumat verilməlidir.

4.2. Auditor, məxfilik prinsipinə riayət edərək, sifarişçinin tələbi ilə aparılan audit zamanı əldə edilən məlumatı məhkəmə orqanlarının tələb

etdiyi hallar istisna olmaqla, məxfi saxlamalıdır.

V. Auditin dayandırılması

5.1. Mühasibat (maliyyə) hesabatının auditi zamanı sifarişçi təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən normativ hüquqi aktların tələblərinin pozulmasına dair aşkar olunmuş nöqsanların aradan qaldırılması üzrə lazımi tədbirlər görülmürsə, onda auditor müqavilə ilə müəyyən edilmiş qaydada auditin dayandırılması nəticəsinə gəlir.

5.2. Bu təlimat hazırlanarkən «Maliyyə hesabatının auditi zamanı qanunların və normativ aktların nəzərə alınması» (ISA 250 «Consideration of Laws and Regulations in an Audit of Financial Statements» beynəlxalq

audit standartından istifadə edilmişdir.

—

......................

_ ^ ÄliİlSİİiis

ASlÜS 050/069-2001 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası

Şurasının 2001-ci il 26 dekabr tarixli 88/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmədir

BIZNES BILIYI

L Giriş

1.1. Bu standart «Biznes biliyi» (İSA 310 «Knowledge of Business») beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Audit standartının məqsədi auditor yoxlamasının aparılmasında iştirak edən auditor və auditor heyəti üçün biznes biliyinin əldə edilməsi və auditin bütün mərhələlərində onun tətbiq edilməsi barədə qaydaların müəyyən edilməsindən ibarətdir.

1.3. Maliyyə hesabatının auditinin aparılmasında auditorun mülahizəsinə görə maliyyə hesabatına, yoxlamaya və ya auditor rəyinə əhəmiyyətli təsir göstərə bilən hadisələri, əməliyyatları və iş metodlarını aşkar etmək və başa düşmək üçün auditor biznes haqqında kifayət qədər biliyə malik olmalı və ya bu biliyə yiyələnməlidir.

1.4. Auditor yoxlamasının aparılması üçün zəruri olan auditorun bilik səviyyəsinə iqtisadiyyat və subyektin fəaliyyət göstərdiyi sahələr haqqında ümumi bilik, habelə subyektin necə fəaliyyət göstərməsi haqqında daha konkret biliklər daxildir. Konkret auditor yoxlamasının aparılmasında baxılmalı olan məsələlərin siyahısı bu standartın əlavəsində göstərilir.

II. Biliyə yiyələnmək

2.1. Auditor, müqavilənin bağlanmasına qədər audit aparılmalı olan subyektin sahəsi və mülkiyyət strukturu, rəhbərliyi və fəaliyyəti haqqında ilkin məlumat əldə etməli və auditin aparılması üçün biznes biliyinin uyğun səviyyəsinin təmin edilib-edilməməsini müəyyən etməlidir.

2.2. Müqavilə bağlandıqdan sonra əlavə və daha müfəssəl məlumat toplanır. İmkan dairəsində auditor yoxlamanın əvvəlində tələb olunan həcmdə bilik əldə etməlidir. Auditor yoxlamasının gedişatmda əvvəllər alınmış informasiya qiymətləndirilir, yeniləşdirilir və tamamlanır.

2.3. Biznes biliyi haqqında informasiyanın əldə edilməsi, toplanması və qiymətləndirilməsi, əldə edilmiş biliyin auditor yoxlamasının bü

tün mərhələlərində auditor sübutları və informasiyası ilə uzlaşdırılması ümumi və fasiləsiz prosesdir.

2.4. Auditor daimi apardığı yoxlamalarda əvvəllər topladığı informasiyanı, o cümlədən əvvəlki illərin iş sənədlərinin məlumatlarını yeniləşdirir və yenidən qiymətləndirir. Auditor həmçinin sonuncu auditor yoxlamasının aparılmasından sonra ciddi dəyişikliklərin aşkar edilməsi üçün nəzərdə tutulan prosedurları yerinə yetirməlidir.

2.5. Auditor subyekt və onun sahələri haqqında məlumatı bir neçə mənbədən ala bilər. Məsələn, belə mənbələr aşağıdakılar ola bilər:

- subyektin və onun aid olduğu sahə ilə əvvəlki iş təcrübəsi; - subyektin əməkdaşları (məsələn, direktoru və aparıcı mütəxəssisləri)

ilə söhbətlər; - daxili auditorlarla söhbətlər və daxili auditorların hesabatlarının

xülasəsi; - bu subyektə və ya bu sahədə xidmət göstərmiş başqa auditorlarla,

hüquqşünaslarla və başqa məsləhətçilərlə söhbətlər; - bu subyektdə işləməyən səriştəli adamlarla (məsələn, sahə

iqtisadçıları ilə, tənzimləyici sahə orqanlarının nümayəndələri ilə, sifarişçilərlə, malgöndərənlərlə, rəqiblərlə) söhbətlər;

- subyektin fəaliyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərən normativ və qanunvericilik aktları;

- subyektin istehsal sahələrinə və inzibati binalarına baş çəkmək; - subyektin hazırladığı sənədlər (məsələn, iclasların protokolları,

səhmdarlara göndərilən və ya tənzimləyici orqanlar tərəfindən verilən materiallar, əvvəlki illərin illik və maliyyə hesabatları, büdcələr, rəhbərliyin daxili hesabatları, aralıq maliyyə hesabatları, idarəetmə siyasəti barədə dərslik, mühasibat uçotunun aparılması və daxili nəzarət sistemlərinə dair göstərişlər, hesab planı, vəzifə təlimatları, marketinq və satış planları).

III. Biliyin tətbiqi

3.1. Biznes biliyi auditorun peşəkar mülahizəsinin formalaşdırılması üçün əsasdır. Biznesin başa düşülməsi və belə informasiyadan lazımınca istifadə olunması auditora aşağıdakılar üzrə kömək edir:

- riskləri qiymətləndirmək və problemləri aşkar etmək; - auditor yoxlamasını səmərəli və məqsədəuyğun planlaşdırmaq və

aparmaq; - auditor sübutlarını qiymətləndirmək; - sifarişçiyə daha yaxşı xidmət göstərilməsini təmin etmək.

3.2. Auditor yoxlamasının bütün mərhələlərində auditor biznes biliyinin vacib olduğu aşağıdakı bir sıra aspektlərə dair mülahizələr hazırlayır:

- tərkib riski və nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsinə; - kommersiya risklərinə və onlarla əlaqədar rəhbərliyin fəaliyyətinə

baxılmasına; - auditin ümumi planının və proqramının hazırlanmasına; - əhəmiyyətinik səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsinə və seçilmiş

əhəmiyyətlilik səviyyəsinin nə dərəcədə uyğun olmasının qiymətləndirilməsinə;

- auditor sübutlarının uyğunluğunu müəyyənləşdirmək və maliyyə hesabatının əsasım təşkil edən müvafiq fikirlərin mötəbərliyini göstərmək üçün auditor sübutlarının toplanmasına;

- rəhbərliyin məlumatının əhəmiyyətliliyinin qiymətləndirilməsinə; - xüsusi auditor təhlili və yenilikləri tələb olunan sahələrin

müəyyənləşdirilməsinə; - əlaqədar tərəflərin və onların təsərrüfat əməliyyatlarının

müəyyənləşdirilməsinə; - ziddiyyətli informasiyaların (məsələn, ziddiyyətli məlumatların) aşkar

edilməsinə; - qeyri-adi halların (məsələn, fırıldaqçılığm, qanunlara və normativ

aktlara riayət etməməyin, statistik əməliyyat məlumatlarının uçotda göstərilən maliyyə nəticələri haqqında məlumatlarla gözlənilməz qarşılıqlı əlaqəsinin) aşkar olunmasına;

- məlumatların toplanmasına və cavabların əsaslılığının qiymətləndirilməsinə;

- maliyyə hesabatlarında aşkar edilən məlumatların uçot siyasətinə uyğunluğunun təhlil edilməsinə.

3.3. Auditor yoxlamasının aparılması üçün auditor təyin edilən as- sistentlərin onlara tapşırılmış işi yerinə yetirməyə imkan verən biznes haqqında kifayət qədər biliyə malik olmalarını təmin etməlidir. Həmçinin auditor elə etməlidir ki, onlar əlavə informasiya tələb etməyin və bu informasiyanı auditorla və başqa assistentlərlə bölüşməyin vacibliyini başa düşsünlər.

3.4. Biznes biliyindən səmərəli istifadə etmək məqsədilə auditor biznesin xüsusiyyətinin bütövlükdə maliyyə hesabatına necə təsir etməsini və maliyyə hesabatmdakı mülahizələrin onun bu biznes haqqında biliklərinə uyğun olub-olmamasını təhlil etməlidir.

ƏLAVƏ

BİZNES BİLİYİ - BAXILMAQ ÜÇÜN MƏSƏLƏLƏR

Bu siyahı bir çox auditor tapşırıqlarına tətbiq edilən məsələlərin geniş

dairəsini əhatə edir. Lakin bu siyahı qəti deyildir və hər bir tapşırığa dair

bütün məsələləri əhatə etmir.

• A. Ümumi iqtisadi amillər:

• iqtisadi fəaliyyətin ümumi səviyyəsi (məsələn, azalma, artma);

• faiz dərəcələri və mövcud maliyyə ehtiyatları;

• valyutanın inflyasiyası, revalvasiyası;

• dövlətin:

- pul,

- fıskal,

- vergi-korporativ və s.,

- maliyyə stimulları (məsələn, dövlət yardımı proqramları),

- tariflər, ticarət məhdudiyyətləri siyasəti;

• xarici valyutanın məzənnəsi və valyuta nəzarəti mexanizmi.

B. Sahə - sifarişçinin biznesinə təsir edən mühüm şərtlər:

• bazar və rəqabət;

• dövri və mövsümi fəaliyyət;

• istehsal texnologiyasında dəyişikliklər;

• kommersiya riski (məsələn, yüksək texnologiya, yeni rəqiblərin

bazara asan daxil olması);

• fəaliyyətin ixtisar edilməsi və ya genişləndirilməsi;

• əlverişsiz şərtlər (tələbatın azalması, istehsal gücündən istifadə

edilməsi, ciddi qiymət rəqabəti);

• əsas əmsallar və əməliyyat statistikası;

• spesifik təcrübə və mühasibat uçotunun problemləri;

• ekoloji tələblər və problemlər;

• normativ hüquqi baza;

• mövcud elektrik enerjisi və onun dəyəri;

• spesifik və ya qeyri-adi təcrübə (məsələn, əmək kontraktları,

maliyyələşdirmə və mühasibat uçotunun aparılması metodları).

C. Subyekt 1. Mülkiyyətin idarə edilməsi və stmkturu - onların mühüm

xüsusiyyətləri: • korporativ struktur - xüsusi, ictimai, dövlət (hər hansı yaxın

keçmişdəki və ya planlaşdırılan dəyişikliklər daxil edilməklə); • mülkiyyətçilər - benefısiarlar və əlaqədar tərəflər (yerli, xarici,

işgüzar nüfuz və təcrübə); • kapitalın strukturu (hər hansı yaxın keçmişdəki və ya planlaşdırılan

dəyişikliklər daxil edilməklə); • təşkilati struktur; • rəhbərliyin vəzifələri, mülahizələri, strateji planları; • şirkətlərin alınması, onların birləşməsi və ya təsərrüfat fəaliyyətinin

ayrı-ayrı növlərinin ləğv edilməsi (planlaşdırılan və ya yaxın keçmişdəki dəyişikliklər);

• maliyyələşdirmə mənbələri və metodları (cari, ilkin); • direktorlar şurası: - tərkib; - ayrı-ayrı şəxslərin işgüzar nüfuzu və peşə təcrübəsi; - müstəqillik və rəhbərliyin fəaliyyətinə nəzarət; - iclasların dövriliyi; - auditor komitəsi və onun fəaliyyət sahəsi; - korporativ davranış siyasəti; - peşəkar məsləhətçilərin (məsələn, hüquqşünasların) dəyişdirilməsi; • əməliyyatları idarə edənlər: - təcrübə və nüfuz; - kadr axını; - əsas maliyyə heyəti və təşkilatda onun statusu; - mühasibatlığm kadrlarla komplektləşdirilməsi; - stimullaşdırma və ya mükafatlandırma planı (məsələn, mənfəətdən

asılı olaraq); - proqnozlardan və büdcədən istifadə edilməsi; - rəhbərliyə təzyiq (məsələn, rəhbərliyin həddindən artıq yüklənməsi,

bir şəxsin fəallaşması, səhmlərin məzənnəsinin saxlanılması, nəticələrin elan edilməsinin əsaslandırılmamış müddətləri);

- idarəetmənin informasiya sistemi; - daxili audit bölmələri (mövcudluğu, keyfiyyəti); - daxili nəzarətə münasibət. 2. Subyektin fəaliyyəti - məhsullar, bazarlar, malgöndərənlər, xərclər,

istehsal fəaliyyəti:

• təsərrüfat fəaliyyətinin xüsusiyyəti (məsələn, istehsalçı, topdan- satan, maliyyə xidmətləri, idxal/ixrac);

• istehsal sahələrinin, anbarların, ofislərin yeri; • muzdlu heyət (məsələn, yerləşdiyi yerə görə, təklif, əmək haqqı

səviyyəsi, həmkarlarla sazişlər, pensiya öhdəlikləri, dövlət tənzimlənməsi); • məhsullar və ya xidmətlər və bazarlar (məsələn, əsas sifarişçilər və

kontraktlar, ödəmə şərtləri, mənfəət norması, bazar payı, rəqiblər, ixrac, qiymət siyasəti, məhsulun nüfuzu, təminatlar, sifarişlər kitabı, adətlər, marketinq strategiyası və vəzifələri, istehsal prosesləri);

• mühüm malgöndərənlər və xidmət göstərənlər (məsələn, uzunmüddətli kontraktlar, mal göndərilməsinin sabitliyi, ödəmə şərtləri, idxal, mal göndərilməsinin yolları, məsələn, «dəqiq vaxtında» şərti ilə məhsul göndərilməsi);

• əmtəə-material ehtiyatları (məsələn, yerləşdiyi yer, miqdarı); • imtiyazlar, lisenziyalar, patentlər; • xərclərin mühüm növləri; • tədqiqatlar və işlər; • aktivlər, öhdəliklər və xarici valyuta ilə əməliyyatlar - valyuta növləri

üzrə; • subyektin fəaliyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərən normativ

və qanunvericilik aktları; • fəaliyyətdə olan informasiya sistemləri, dəyişikliklər edilməsi üzrə

planlar; • şərtlər və məhdudiyyətlər daxil edilməklə borc strukturu. 3. Maliyyə fəaliyyəti - subyektin maliyyə vəziyyətinə və gəlirlili- yinə

aid olan amillər; • əsas göstəricilər və statistika; • tendensiya (meyllilik). 4. Hesabatın hazırlandığı şərtlər - maliyyə hesabatının hazırlanması

prosesində rəhbərliyə təsir göstərən xarici amillər. 5. Qanunvericilik: • tənzimləmə mühiti və normativ tələblər; • vergiqoyma; • fəaliyyətin bu növü üçün xarakterik olan ölçü və aşkar etmə

məsələləri; • auditor hesabatına tələblər; • maliyyə hesabatının istifadəçiləri.

ASlÜS 052/072-2002 A zprh ay can R esp ııhlikasın ın Auditorlar

Palatası Şurasının 2002-ci il 04 iyun tarixli 96/1 saylı qərarı ilə təsdiq

edilmişdir

SONRAKI HADİSƏLƏR

I. Giriş

1.1. Bu standart «Sonrakı hadisələr» (ISA 560 «Subseguent events») beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Audit standartının məqsədi sonrakı hadisələrlə əlaqədar auditorun vəzifələrinə dair tövsiyələrin verilməsi və standartların müəyyən edilməsindən ibarətdir. Bu standartda «sonrakı hadisələr» termini bir tərəfdən hesabat dövrü başa çatan andan auditor rəyi imzalanan tarixədək baş vermiş hadisələri, digər tərəfdən isə auditor rəyi imzalandıqdan sonra aşkar edilmiş faktları ifadə edir.

1.3. Auditor maliyyə hesabatlarına və auditor rəyinə sonrakı

hadisələrin təsirini nəzərə almalıdır.

1.4. Maliyyə hesabatlarının 10 saylı «Hesabat tarixindən sonra baş verən hadisələr və şərti hadisələr» beynəlxalq standartı hesabat dövrü başa çatdıqdan sonra maliyyə hesabatlarında baş vermiş istər əlverişli, istərsə də əlverişsiz hadisələrin əks etdirilməsini nəzərdə tutur və hadisələrin iki formasını müəyyən edir:

a) dövrün sonuna mövcud olan şəraitlə əlaqədar əlavə sübutlar təqdim edənləri; və

b) dövr başa çatdıqdan sonra baş verən şəraiti göstərənləri.

II. Auditor rəyi imzalanan tarixədək baş verən hadisələr

2.1. Auditor rəyi imzalanan tarixədək auditor maliyyə

hesabatlarında düzəlişlərin aparılmasını və ya onlardakı

məlumatların açıqlanmasını tələb edən bütün mövcud hadisələrin

aşkar edilməsi üçün kifayət qədər və uyğun auditor sübutları əldə

etmək məqsədilə audit prosedurları keçirməlidir. Bu prosedurlar, hesabat dövrü başa çatdıqdan sonra, dövrün sonuna əmələ gəlmiş hesab qalıqlarına dair auditor sübutları əldə etmək məqsədilə konkret əməliyyatlara tətbiq edilə bilən adi prosedurlara əlavə olaraq aparılır. Məsələn, mal-

material ehtiyatları üzrə əməliyyatların hesabat dövrünə aid edilməsinin düzgünlüyünün və ya kreditorlara ödənişlərin testləşdirilməsi aparılır. Bununla yanaşı, auditordan əvvəllər aparılmış prosedurlarla qənaətbəxş nəticələr əldə edilən bütün məlumatların sonradan yoxlanılması tələb edilmir.

2.2. Maliyyə hesabatlarında düzəlişlərin aparılmasını və ya onlardakı məlumatların açıqlanmasını tələb edən hadisələrin müəyyən edilməsi üçün əvvəlcədən nəzərdə tutulan prosedurlar mümkün qədər auditor rəyi imzalanan tarixə yaxın aparılır və bunlar aşağıda göstərilən prosedurlardan ibarətdir:

• Sonrakı hadisələrin müəyyənləşdirilməsini təmin etmək məqsədilə rəhbərliyin təyin etdiyi prosedurların icmalı.

• Səhmdarların, direktorlar şurasının, icraçı orqanların və təftiş komissiyalarının dövr başa çatdıqdan sonra keçirilmiş iclaslarının protokolları ilə tanışlıq; müzakirə olunmuş, lakin protokolları hazır olmayan iclaslarda qaldırılmış problemlərə dair sorğular.

• Mövcud olan ən sonuncu aralıq maliyyə hesabatları ilə və - əgər bu, vacib və məqsədəmüvafiqdirsə - smetalarla, pul vəsaitlərinin hərəkətinə dair proqnozlarla, habelə rəhbərliyin digər müvafiq hesabatları ilə tanışlıq.

• Subyektin hüquqşünaslarına ünvanlanmış və ya məhkəmə araşdırmaları və iddialarına dair əvvəlki yazılı və ya şifahi sorğular üzrə təkrar müraciətlərlə bağlı sorğular.

• Maliyyə hesabatlarına təsir edə biləcək sonrakı hadisələrə dair rəhbərliyə ünvanlanmış sorğular. Aşağıda rəhbərliyə ünvanlanan konkret sualların nümunələri verilir:

- ilkin və tam olmayan məlumatlar əsasında nəzərdə tutulan maddələrin cari vəziyyəti necədir?

- yeni öhdəliklər qəbul edilibmi, yeni borclar almıbmı, zəmanətlik barədə müqavilələr bağlanılıbmı?

- aktivlərin satılması və ya onların satışının planlaşdırılması halı mövcuddumıu?

- yeni səhmlər və ya borc öhdəliklərinin buraxılması, onların birləşdirilməsi və ya ləğv edilməsi halları varmı və ya planlaşdınlınnı?

- dövlət tərəfindən aktivlərin müsadirə edilməsi və ya onların yanğın, daşqın və s. səbəblər nəticəsində məhvi halları olubmu?

- mövcud risklər və ya şərti hadisələrlə əlaqədar hər hansı bir dəyişiklik baş veribmi?

__________ \ \

- hər hansı bir səciyyəvi olmayan mühasibat düzəlişləri aparılıbını və ya aparılması nəzərdə tutulurmu?

- maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında istifadə edilən, uyğun uçot siyasətini sual altına ala bilən (məsələn, fasiləsiz fəaliyyətin əsaslılığını güman etməyi şübhə altına ala bilən) hər hansı bir hadisə baş veribmi və ya baş verə bilərmi?

2.3. Əgər nümayəndəlik, filial və ya törəmə müəssisəsinin auditini başqa auditor aparırsa, dövr başa çatdıqdan sonra mövcud olan hadisələrə dair başqa auditor tərəfindən yerinə yetirilən prosedurları auditor nəzərə almalı, eləcə də auditor rəyinin imzalanmasının hansı tarixə planlaşdırılmasına dair başqa auditorun məlumatlandırılmasının vacibliyi məsələsinə baxmalıdır.

2.4. Əgər auditora maliyyə hesabatlarına əhəmiyyətli təsir göstərən hadisələr məlum olarsa, auditor hadisələrin uçotunun düzgünlüyünü və maliyyə hesabatlarında onlara dair məlumatların açıqlanmasının tam uyğunluğunu təhlil etməlidir.

III. Auditor rəyinin verildiyi tarixdən sonra, lakin maliyyə

hesabatları dərc edilməzdən əvvəl aşkar edilən faktlar 3.1. Auditor rəyi imzalanan tarixdən sonra maliyyə hesabatlarına dair

prosedurların aparılması və ya sorğuların göndərilməsi auditorun vəzifələrinə aid deyil. Subyektin rəhbərliyi auditor rəyi imzalanan tarixdən maliyyə hesabatlarının dərc edildiyi tarixədək olan dövr ərzində maliyyə hesabatlarına təsir edən faktlar barədə auditorun məlumatlandırılması üçün məsuliyyət daşıyır.

3.2. Əgər auditor rəyi imzalanan tarixdən sonra, lakin maliyyə hesabatları dərc edilməzdən əvvəl, auditora maliyyə hesabatlarına əhəmiyyətli təsir göstərən faktlar məlum olarsa, onda auditor maliyyə hesabatlarında dəyişiklik aparılmasının, bu məsələnin subyektin rəhbərliyi ilə müzakirə edilməsinin və bu halda lazımi işlərin görülməsinin zəruriliyini müəyyən etməlidir.

3.3. Əgər rəhbərlik maliyyə hesabatlarında düzəlişlər apararsa, bu halda auditor lazımi prosedurlar keçirməli və dəyişdirilmiş maliyyə hesabatları üzrə rəhbərliyə yeni rəy təqdim etməlidir. Yeni auditor rəyinin tarixi dəyişdirilmiş maliyyə hesabatlarının imzalanma və ya təsdiq edilmə tarixindən tez müəyyən edilməməli və müvafiq olaraq 2.1 və 2.2-ci maddələrdə göstərilən prosedurlar yeni auditor rəyi imzalananadək yerinə yetirilməlidir.

3.4. Əgər rəhbərlik maliyyə hesabatlarında düzəlişlər aparmırsa, auditor isə öz növbəsində, düzəlişlər aparılmasını zəruri hesab edirsə və auditor rəyi hələ subyektə təqdim edilməyibsə, onda auditor şərti müsbət və ya mənfi rəy verməlidir.

3.5. Əgər auditor rəyi subyektə verilibsə, onda auditor maliyyə hesabatlarının və ona dair verilən auditor rəyinin üçüncü şəxsə verilməməsi barədə subyektin rəhbərliyini xəbərdar etməlidir. Əgər nəticədə maliyyə hesabatları üçüncü şəxsə verilərsə, onda auditor üçüncü şəxslərin auditor rəyinə istinad etməməsi məqsədilə zəruri tədbirlər görülməsi üçün təşəbbüs göstərməlidir. Görülməli tədbirlər auditorun vəzifələri və hüquqi səlahiyyətlərindən, eləcə də onun hüquqşünasının təqdimatından asılıdır.

IV. Maliyyə hesabatları dərc edildikdən sonra aşkar

edilmiş faktlar

4.1. Maliyyə hesabatları dərc edildikdən sonra auditor bu maliyyə hesabatlarına dair göndərilən hər hansı sorğuya görə heç bir məsuliyyət daşımır.

4.2. Əgər maliyyə hesabatları dərc edildikdən sonra auditora rəy

imzalanan tarixədək mövcud olmuş hər hansı bir fakt məlum olarsa

və nəticə etibarı ilə həmin faktlar vaxtında məlum olduqda auditor öz

rəyini dəyişdirməli olacaqdısa, onda auditor maliyyə hesabatlarına

yenidən baxılması məsələsinin vacibliyini araşdırmalı, bunu

rəhbərliklə müzakirə etməli və mövcud şəraitə uyğun

məqsədəmüvafiq tədbirlər görməlidir.

4.3. Əgər rəhbərlik maliyyə hesabatlarına yenidən baxarsa, bu halda auditor lazımi audit prosedurları aparmalı, rəhbərliyin yaranmış vəziyyətlə bağlı, əvvəlcə auditor rəyi ilə birlikdə təqdim edilmiş maliyyə hesabatlarının istifadəçilərinin hamısını məlumatlandırmaq üçün gördüyü tədbirləri təhlil etməli və yenidən baxılan maliyyə hesabatlarına rəsmiləşdirməklə yeni rəy təqdim etməlidir.

4.4. Əvvəllər təqdim edilmiş maliyyə hesabatlarına və auditor

rəyinə yenidən baxılmasının səbəblərini daha ətraflı şərh edən

maliyyə hesabatlarındakı qeydlərə dair izahedici paraqraf yeni

auditor rəyinə daxil edilməlidir. Yeni auditor rəyinin tarixi yenidən

baxılan maliyyə hesabatlarının təsdiq edilmə tarixindən əvvəlki tarixə

qoyulmamalı və müvafiq olaraq 2.1 və 2.2-ci maddə-

lərdə göstərilən prosedurlar adətən yeni auditor rəyi imzalanan tarixədək aparılmalıdır.

4.5. Əgər rəhbərlik əvvəllər təqdim edilmiş maliyyə hesabatlarının və auditor rəyinin istifadəçilərinin hamısını yaranmış vəziyyət barədə məlumatlandırmaq üçün lazımi tədbirlər görmürsə və auditorun maliyyə hesabatlarına yenidən baxılmasını zəruri hesab etməsinə baxmayaraq, onlara yenidən baxmırsa, auditor subyektin rəhbərliyini üçüncü şəxsin auditor rəyinə istinad etməməsinə dair xəbərdar etməlidir. Görülməli tədbirlər auditorun vəzifələri və hüquqi səlahiyyətlərindən, eləcə də onun hüquqşünasının təqdimatından asılıdır.

4.6. Növbəti dövrün maliyyə hesabatlarının dərc edilməsi müddəti yaxınlaşanda ola bilər ki, yeni hesabatlarda müvafiq məlumatların açıqlanması şərtilə maliyyə hesabatlarına yenidən baxılması və yeni auditor rəyinin verilməsinə zərurət yaranmasın.

V. Qiymətli kağızların açıq yerləşdirilməsi

5.1. Qiymətli kağızların açıq yerləşdirilməsi hallarında auditor

qiymətli kağızların yerləşdirilməsi mövcud olan bütün hüquqi yu-

risdiksiyalarda tələb olunan qanunvericiliyi və bununla əlaqədar

tələbləri nəzərə almalıdır. Məsələn: auditordan qiymətli kağızların yerləşdirilməsi üzrə son sənədin tərtib edilmə tarixinədək əhatə olunan dövrə əlavə audit prosedurlarının aparılması tələb oluna bilər. Bura adətən 2.1 və 2.2-ci maddələrdə nəzərdə tutulan, qiymətli kağızların yerləşdirilməsi üzrə son sənədin qüvvəyə minməsi tarixinədək və ya mümkün qədər ona yaxın tarixədək olan dövrü əhatə edən, eləcə də qiymətli kağızların yerləşdirilməsi üzrə auditorun da iştirakçısı olduğu maliyyə məlumatlarına aid sənədlərin yoxlanılması üzrə prosedurların

aparılması daxildir.

ASIÜS 053/073-2002 A zərb ay can Respublikasın ın Auditorlar

Palatası Şurasının 2002-ci il 16 iyul tarixli 98/1 saylı qərarı ilə təsdiq

edilmişdir

FIRILDAQÇILIQ VƏ SƏHVLƏR

I. Giriş

1.1. Bu standart “Fırıldaqçılıq və səhvlər” (ISA 240 “Fraud and Error”)

beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Bu standartın məqsədi maliyyə hesabatının auditi zamanı fmldaq-

çılıq və səhvlər hallarına baxılması üzrə auditorun vəzifələrinə dair

tövsiyələrin verilməsindən və standartların müəyyən edilməsindən

ibarətdir.

1.3. Audit prosedurlarının planlaşdırılması və yerinə yetirilməsi

mərhələsində, habelə bu prosedurların nəticələrinin

qiymətləndirilməsi zamanı auditor maliyyə hesabatlarında

fırıldaqçılıq və ya səhvlər nəticəsində əhəmiyyətli təhriflər riskinin

yaranmasına baxmalıdır.

1.4. “Fırıldaqçılıq” termini subyektin rəhbərləri və ya əməkdaşları

arasından bir və ya bir neçə şəxs, habelə üçüncü şəxslər tərəfindən

törədilən və maliyyə hesabatının düzgün təqdim edilməməsinə səbəb olan

qərəzli hərəkəti bildirir. Aşağıdakı hərəkətlərə fırıldaqçılıq kimi baxıla

bilər:

- uçot qeydlərinin və ya sənədlərin dəyişdirilməsi, saxtalaşdırılması,

manipulyasiyası;

- aktivlərin qanunsuz mənimsənilməsi;

- uçot qeydlərindəki və ya sənədlərdəki əməliyyatlar haqqında

informasiyanın gizlədilməsi və ya əks etdirilməməsi; - mövcud olmayan əməliyyatların uçotda əks etdirilməsi;

- uçot siyasətinin düzgün tətbiq edilməməsi.

1.5. “Səhv” termini maliyyə hesabatında yol verilmiş aşağıdakı kimi

qərəzsiz xətaları bildirir:

- uçot qeydlərində və ya mühasibat uçotu məlumatlarında olan riyazi

səhvlər;

- faktlara diqqətsizlik və ya onların düzgün şərh edilməməsi;

- uçot siyasətinin düzgün tətbiq edilməməsi.

II. Rəhbərliyin məsuliyyəti

2.1. Fırıldaqçılıq və səhvlərə dair faktların aşkar edilməsi və qarşısının alınması üzrə vəzifələr subyektin rəhbərliyinə həvalə edilir və mühasibat uçotunun və daxili nəzarətin adekvat sistemlərinin tətbiqi və fasiləsiz işləməsi yolu ilə həyata keçirilir. Bu sistemlər fırıldaqçılıq və səhvlər imkanını azaldır, lakin tam istisna etmir.

III. Auditorun məsuliyyəti

3.1. Auditor fırıldaqçılıq və səhvlərə dair faktların qarşısının alınmasına görə məsuliyyət daşımır və daşıya da bilməz. Buna

baxmayaraq, hər il auditin aparılması belə halların qarşısını ala bilər.

Riskin qiymətləndirilməsi

3.2. Auditin planlaşdırılması mərhələsində auditor fırıldaqçılıq və

ya səhvlər nəticəsində maliyyə hesabatının əhəmiyyətli təhrifləri

riskini qiymətləndirməli, əvvəllər aşkar edilmiş fırıldaqçılıq və

səhvlərə dair faktlar barəsində rəhbərlikdən istənilən məlumatı almaq

üçün sorğu verməlidir.

3.3. Mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinin özündəki çatışmazlıqlar, eləcə də daxili nəzarətin müəyyən edilmiş prosedurlarının yerinə yetirilməməsi ilə yanaşı, aşağıdakı şərtlər və hadisələr fırıldaqçılıq və səhvlər riskini artıra bilər:

- rəhbərliyin səmimiliyinə və səriştəliliyinə şübhə; - həm subyektin daxilindən, həm də kənarından göstərilən qeyri-adi

təzyiq; - qeyri-adi əməliyyatlar; - yetərli və müvafiq auditor sübutlarının toplanmasmdakı problemlər. Belə şərtlər və hadisələrin nümunələri bu milli audit standartının

əlavəsində göstərilmişdir.

Aşkar etmə

3.4. Riskin qiymətləndirilməsi nəticələrinə əsaslanaraq, auditor fırıldaqçılıq və ya səhvlər nəticəsində maliyyə hesabatı üçün əhəmiyyətli olan təhriflərin aşkar edilməsinə kifayət qədər əminliyin təmin edilməsi məqsədilə audit prosedurlarını işləyib hazırlamalıdır.

3.5. Auditor maliyyə hesabatı üçün əhəmiyyətli ola bilən fırıldaqçılıq

və səhvlərin ümumiyyətlə mövcud olmadığı və ya, əgər bunlar

mövcud olmuşdursa, fırıldaqçı lığın nəticələrinin maliyyə hesabatında

lazımınca əks etdirildiyi, səhvlərin isə düzəldildiyi barədə kifayət qədər və

münasib auditor sübutları əldə etməyə cəhd göstərməlidir. Adətən

səhvlərin aşkar edilməsi ehtimalı fırıldaqçılıq faktlarının aşkar edilməsi ehtimalından yüksək olur, çünki fırıldaqçılıq bir qayda olaraq, onun

gizlədilməsinə yönəlmiş hərəkətlərlə müşayiət edilir.

3.6. Auditə xas olan məhdudiyyətlərlə (bax: 4.1-4.2-ci paraqraflar)

əlaqədar olaraq, maliyyə hesabatında fırıldaqçılıq və ya daha az hallarda

səhvlər nəticəsində yaranmış əhəmiyyətli təhriflərin aşkar edilməməsinin

labüd riski mövcuddur. Auditor hesabatında təqdim edilmiş dövr ərzində

maliyyə hesabatında fırıldaqçılıq və ya səhvlər nəticəsində yaranmış

əhəmiyyətli təhriflərin sonradan aşkar edilməsi öz- özlüyündə ona dəlalət

etmir ki, auditor auditin əsas prinsiplərinə və zəruri prosedurlarına əməl

etməmişdir. Auditorun həmin prinsiplərə və prosedurlara riayət etməsi

faktı onun əsasında müəyyən olunur ki, bu şəraitdə aparılan audit

prosedurları adekvatdırmı, habelə belə audit prosedurlarının nəticələrinə əsaslanan auditor rəyinin tələblərinə uyğundurmu.

IV. Auditə xas olan məhdudiyyətlər

4.1. Audit, hətta onun milli audit standartına uyğun olaraq düzgün

planlaşdırılmasına və keçirilməsinə baxmayaraq, maliyyə hesabatla-

rmdakı bəzi əhəmiyyətli təhriflərin aşkar edilməməsi kimi labüd risklə

əlaqədardır.

4.2. Fırıldaqçılıq nəticəsində yaranmış əhəmiyyətli təhriflərin aşkar

edilməməsi riski səhvlər nəticəsində yaranmış əhəmiyyətli təhriflərin aşkar

edilməməsi riskindən yüksəkdir. Belə ki, fırıldaqçılıq, bir qayda olaraq,

onun gizlədilməsinə yönələn hərəkətləri (məsələn, gizli sövdələşmə,

sənədlərin saxtalaşdırılması, əməliyyatın qəsdən əks etdiril- məməsi, eləcə

də bilərəkdən auditora düzgün olmayan informasiyanın təqdim edilməsi)

nəzərdə tutur. Əgər auditor əks sübutlar aşkar etməzsə, onda təqdim

olunmuş informasiyanı düzgün kimi, uçot qeydlərini və sənədlərini isə əsli

kimi qəbul etmək ixtiyarına malikdir. Bununla yanaşı, 200 saylı

«Maliyyə hesabatlarının auditinin məqsədi və ümumi prinsipləri»

beynəlxalq audit standartına* uyğun

Həmçinin lO.12.2003-cü il tarixli ASlÜS 068/088-2003 saylı MAS.

olaraq, auditor fırıldaqçılıq və ya səhvlərə dair faktların

mövcudluğunu göstərən şərait və hadisələrin aşkar oluna bilməsini

qəbul edərək, auditi peşəkarlıq mövqeyindən planlaşdırmalı və həyata

keçirməlidir.

4.3. Mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinin səmərəliyi mühasibat hesabatlarında fırıldaqçılıq və səhvlər nəticəsində yaranmış təhriflərin mövcudluğu ehtimalını azaltsa da, daxili nəzarət sisteminin nəzərdə tutulan səmərəliklə işləməyəcəyi riski həmişə mövcuddur. Bundan əlavə, istənilən mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri qulluqçular arasında gizli sövdələşmədə əsasən yol verilən fırıldaqçılı- ğa və ya rəhbərliyin yol verdiyi fırıldaqçılığa qarşı səmərəsiz ola bilər. Müəyyən səviyyəni idarə edənlər, tabeçilikdə olanlara əməliyyatın düzgün əks etdirilməməsi, onların gizlədilməsi və ya onlarla bağlı məlumatların ləğv edilməsi göstərişini verməklə, başqa işçilərin bu kimi fırıldaqlarının qarşısını alan nəzarət prosedurlarından yan keçə bilərlər.

V. Fırıldaqçılıq və ya səhvlərin əlamətləri olduğu zaman

keçirilən prosedurlar

5.1. Əgər riskin qiymətləndirilməsi əsasında hazırlanan audit

prosedurlarının tətbiqi fırıldaqçılıq və ya səhvlərə dair faktların

olmasını göstərərsə, auditor maliyyə hesabatına onların potensial

təsirinə baxmalıdır. Əgər auditor göstərilən fırıldaqçılıq və ya səhvlərə

dair faktların maliyyə hesabatına əhəmiyyətli təsir göstərə biləcəyini

güman edərsə, onda müvafiq olaraq, təkmilləşdirilmiş və ya əlavə

prosedurları keçirməlidir.

5.2. Təkmilləşdirilmiş və ya əlavə prosedurların həcmi auditorun

aşağıdakılar barədə mühakiməsindən asılıdır:

a) fırıldaqçılığm və ya səhvlərin növü;

b) onların olması və yol verilə bilməsi ehtimalı;

c) fırıldaqçılığm və ya səhvlərin müəyyən növünün maliyyə hesabatına

əhəmiyyətli təsir göstərə bilməsi ehtimalı.

Əgər vəziyyət müəyyən mənada başqa halı göstərmirsə, auditor

fırıldaqçılıq və ya səhvlərə dair faktın müstəsna hal olmasını güman edə

bilməz. Zəruri halda auditor mahiyyəti üzrə yoxlama prosedurlarının

xarakterində, keçirilmə müddətində və həcmində düzəliş etməlidir.

5.3. Təkmilləşdirilmiş və ya əlavə prosedurların yerinə yetirilməsi

adətən auditora fırıldaqçılıq və ya səhvlərə dair faktların olması ehti

malını təsdiq və ya inkar etmək imkanı verir. Əgər təkmilləşdirilmiş və ya

əlavə prosedurların nəticələri fırıldaqçılıq və ya səhvlərə dair

faktların olması ehtimalını aradan qaldırmırsa, onda auditor bu

məsələni rəhbərliklə müzakirə etməli və təhlil aparmalıdır ki, bu,

maliyyə hesabatında lazımi qaydada əks etdirilmiş və ya dü-

zəldilnıişdirmi. Auditor rəyi üçün auditor mümkün nəticələri təhlil

etməlidir.

5.4. Auditor fırıldaqçılığın və əhəmiyyətli səhvlərin nəticələrinə

auditin başqa aspektləri, o cümlədən rəhbərliyin məlumatının

düzgünlüyü nöqteyi-nəzərindən baxmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq, daxili nəzarət sistemi fırıldaqçılıq və ya səhvlərə dair faktları aşkar etmədikdə və ya rəhbərliyin məlumatında onlar haqqında heç nə göstərilmədikdə, auditor riskin qiymətləndirilməsinə və rəhbərliyin məlumatının düzgünlüyünə yenidən baxmalıdır. Auditorun aşkar etdiyi müəyyən fırıldaqçılıq və ya səhvlərə dair faktların nəticələri fırıldaqçılıq və ya səhvlərə, əgər bunlar olubsa, yol verilməsi və gizlədilməsi arasındakı qarşılıqlı əlaqədən və konkret nəzarət prosedurlarından, habelə cəlb edilən

rəhbərlərin və ya qulluqçuların səviyyəsindən asılıdır.

VI. Fırıldaqçılıq və ya səhvlərə dair faktlar haqqında məlumatın

verilməsi Rəhbərliyə

6.1. Auditor aşkar edilmiş faktlar haqqında rəhbərliyə mümkün

qədər qısa müddətdə məlumat verməlidir, əgər:

a) auditor, hətta mümkün nəticələri maliyyə hesabatı üçün

əhəmiyyətli olmasa da, fırıldaqçılığın törədilməsindən şübhələnirsə;

və ya

b) fırıldaqçılıq və ya əhəmiyyətli səhvlər həqiqətən olmuşdursa.

6.2. Auditor fırıldaqçılığın və ya əhəmiyyətli səhvlərin mümkün və ya mövcud faktları haqqında subyektin məlumat verilməli olan müvafiq nümayəndəsini seçərkən bütün vəziyyəti təhlil etməlidir. Eyni zamanda auditor fırıldaqçılığa yol verilməsində subyektin yüksək vəzifəli rəhbər şəxslərinin iştirakı ehtimalını qiymətləndirir. Fırıldaqçılığa yol verilməsinin əksər hallarında bu barədə fırıldaqçılığa yol verilməsində şübhəli bilinən işçilərə nisbətən subyektin təşkilati strukturunda daha

yüksək mövqe tutan rəhbərlərə məlumat verilməsi daha düzgün

olardı. Əgər fırıldaqçılığa yol verilməsində subyektin fəaliyyətinə ümumi rəhbərlik üçün məsuliyyət daşıyan şəxslər şübhəli bilinirsə, auditor adətən bu halda zəruri olan prosedurlara dair hüquq məsləhətinə müraciət edir.

Maliyyə hesabatları üzrə auditor rəyinin

istifadəçilərinə

6.3. Əgər auditor fırıldaqçılıq və ya səhvlərin maliyyə

hesabatlarına əhəmiyyətli təsir göstərməsi, habelə maliyyə

hesabatında lazımınca əks etdirilməməsi və ya düzəldilməməsi

qənaətinə gələrsə, onda şərti müsbət və ya mənfi rəy bildirməlidir.

6.4. Əgər auditor maliyyə hesabatında əhəmiyyətli təsir göstərə

bilən səhvlər və ya fırıldaqçılıq faktlarının olmasını və ya ola bilməsini

müəyyənləşdirmək üçün zəruri olan kifayət qədər və münasib auditor

sübutlarının əldə olunması zamanı auditin həcminin

məhdudlaşdırılması əsasında subyekt tərəfindən qarşıdurma ilə

rastlaşırsa, onda maliyyə hesabatına dair mənfi rəy verməli və ya rəy

verməkdən imtina etməlidir.

6.5. Əgər auditor subyektin özündən deyil, müəyyən şəraitdən irəli

gələn məhdudiyyətlərə görə səhvlər və ya fırıldaqçılıq faktlarının

olub-olmamasını müəyyənləşdirə bilmirsə, onda auditor rəyi üçün

bunun nəticəsinə baxmalıdır.

Tənzimləyici və hüquq-mühafizə orqanlarına

6.6. Auditorun məxfiliyə riayət etmək öhdəliyi, qanunvericiliyə uyğun olaraq, səhvlər və ya fırıldaqçılıq faktları haqqında üçüncü tərəfə məlumat verməyə adətən ona ixtiyar vermir. Auditor sifarişçinin tələbi ilə aparılan audit zamanı əldə edilən məlumatı (məhkəmə orqanlarının tələb etdiyi hallar istisna olmaqla) məxfi saxlamalıdır. Belə şəraitlərdə cəmiyyət qarşısında auditorun məsuliyyəti nəzərə alınmaqla, auditora hüquq məsləhəti lazım ola bilər.

VII. Auditin keçirilməsindən imtina

7.1. Auditor auditin keçirilməsindən imtina haqqında o halda qərar qəbul edə bilər ki, fırıldaqçılığm nəticələri maliyyə hesabatı üçün əhəmiyyətli olmasa da, subyekt fırıldaqçılıqla bağlı vəziyyətin

düzəldilməsi üçün bu şəraitdə auditorun zəruri saydığı heç bir tədbiri gör

mür. Auditorun qərarına təsir göstərə bilən amillərin sırasına subyektin yüksək vəzifəli rəhbər şəxslərinin fırıldaqçılıqla bağlı olması barədə şübhə yaranır, bu da rəhbərliyin məlumatının düzgünlüyünü şübhə altına ala bilər, həmçinin bu, auditorun subyektlə əməkdaşlığı davam etdirməkdən imtina etməsinə səbəb ola bilər.

7.2. Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsinə uyğun olaraq, auditin keçirilməsi təklif edilən auditor fəaliyyət göstərən auditordan sorğu aldıqda, fəaliyyət göstərən auditor auditin keçirilməsinə təklif alan auditorun təklifi qəbul etməkdən imtinası üçün peşəkar səbəblərin olub-olmaması barədə ona məlumat verməlidir. Fəaliyyət göstərən auditorun auditin keçirilməsinə təklif alan auditorla sifarişçinin işlərini müzakirə edə bilməsi dərəcəsi sifarişçinin icazəsindən asılıdır. Əgər təklifi qəbul etməkdən imtina üçün hər hansı bir səbəb və açıqlanmalı olan digər aspektlər vardırsa, fəaliyyət göstərən auditor qanunvericilik və etik tələbləri, o cümlədən sifarişçinin icazəsini (bu olduqda) nəzərə alaraq, belə informasiyanı təklif alan auditora aça bilər, habelə bununla əlaqədar bütün məsələləri auditin keçirilməsinə təklif alan auditorla sərbəst müzakirə edə bilər. Əgər sifarişçi fəaliyyətdə olan auditora işlərin müzakirə olunmasına icazə vermirsə, onda auditin keçirilməsinə təklif alan auditora bu barədə məlumat verilməlidir.

VIII. Dövlət sektoru auditinin əsasları

8.1. Bu milli audit standartının 3.4-cü bəndi ilə əlaqədar qeyd etmək

lazımdır ki, dövlət sektorunda auditin xarakterinə və həcminə səhvlər və

fırıldaqçılıq faktlarının aşkar edilməsinə dair qanunvericilik aktları,

idarədaxili qərarlar, təlimatlar və göstərişlər təsir göstərə bilər. Bu, auditorun

müstəqil mühakimə yürütmək imkanını məhdudlaşdıra bilər. Fırıldaqçılıq,

ictimai pul vəsaitlərindən sui-istifadə faktlarının aşkar edilməsi sahəsində

rəsmi həvalə edilmiş vəzifələrə əlavə olaraq nəzərə alınmalıdır ki, fırıldaqçılıq

məsələlərinə böyük diqqət yetiriləcəkdir və auditorlar fırıldaqçılığın aşkar

edilməsinə dair ictimaiyyətin ümidlərini nəzərə almaqla, daha diqqətli

olmalıdırlar. Həmçinin qəbul etmək lazımdır ki, bu milli audit standartının 6.1

və 6.2-ci bəndlərində göstərilən fırıldaqçılıq faktlarının müvafiq şəxslərin

nəzərinə çatdırılması vəzifələri auditorun müvafiq qanunvericiliyə və normativ

aktlara uyğun, müəyyən edilmiş vəzifələrinə şamil edilə bilər.

ASlÜS 054/074-2002 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar

Palatası Şurasının 2002-ci il 16 iyul tarixli 98/2 saylı qərarı ilə təsdiq

edilmişdir

AUDİTOR SÜBUTLARI -XÜSUSİ

MADDƏLƏRƏ ƏLAVƏ BAXILMASI

I. Giriş

1.1. Bu standart «Auditor sübutları - xüsusi maddələrə əlavə baxılması» (ISA 501 “Audit Evidence - Additional Considerations for Spe- sifıc Hems») beynəlxalq audit standartına və Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq hazırlanmışdır.

1.2. Audit standartının məqsədi maliyyə hesabatının ayrı-ayrı xüsusi məbləğlərinin və digər məlumatlarının açıqlanmasına dair «Auditor sübutları» milli audit standartına əlavələr edilməsi barəsində tövsiyələrin verilməsindən və standartların müəyyən edilməsindən ibarətdir.

1.3. Bu standartda ifadə edilən standartların və tövsiyələrin tətbiqi auditora maliyyə hesabatının ayrı-ayrı xüsusi məbləğləri və digər açıqlanan məlumatlar barəsində auditor sübutlarının əldə olunmasına kömək edir.

1.4. Bu standart aşağıdakı hissələrdən ibarətdir: A hissəsi: Mal-material ehtiyatlarının inventarizasiyasmda iştirak; B hissəsi: Debitor borclarının təsdiqi; C hissəsi: Məhkəmə işləri və iddiaları haqqında sorğu; Ç hissəsi: Uzunmüddətli investisiyaların dəyər qiymətləndirməsi və

onlar haqqında informasiyaların açıqlanması; D hissəsi: Sahələr üzrə informasiyalar.

II. A HİSSƏSİ: Mal-material ehtiyatlarının

inventarizasiyasmda iştirak

2.1. Adətən subyektin rəhbərliyi elə qayda müəyyənləşdirir ki, bu qaydaya uyğun olaraq ən azı ildə bir dəfə mal-material ehtiyatlarının inventarizasiyası keçirilir və bunun əsasında maliyyə hesabatı tərtib edilir, yaxud mal-material ehtiyatlarının fasiləsiz uçot sisteminin etibarlılığı yoxlanılır.

2.2. Mal-material ehtiyatlarının miqdarı maliyyə hesabatı üçün

əhəmiyyətli olduğu halda auditor mal-material ehtiyatlarının in-

ventarizasiyasında imkan daxilində iştirak edərək, onların

mövcudluğu və vəziyyəti barəsində kifayət qədər münasib auditor

sübutları əldə etməlidir. Belə iştirak auditora mal-material ehtiyatlarının

yoxlamasını keçirməyə, uçotda əks etdirmənin və hesablamanın

nəticələrinə rəhbərlik tərəfindən qoyulmuş nəzarət qaydasının yerinə

yetirilməsini izləməyə, habelə inventarizasiyanm rəhbərlik tərəfindən

təsdiq edilmiş qaydasının etibarlılığına dair sübutlar əldə etməyə imkan verər.

2.3. Mal-material ehtiyatlarının inventarizasiyasmda planlaşdırılmış

iştirak gözlənilməyən vəziyyət üzündən mümkün olmazsa, auditor in-

ventarizasiya hesablamasını keçirməli, yaxud başqa gündə inventari-

zasiya hesablamasının keçirilməsini müşjihidə etməli və zəruri halda aralıq

əməliyyatlarını yoxlamalıdır.

2.4. Əgər iştirak mal-material ehtiyatlarının xarakteri və yeri kimi

amillər üzündən həyata keçirilmirsə, auditor müəyyən etməlidir ki,

alternativ prosedurların yerinə yetirilməsi gedişində belə mal-

material ehtiyatlarının mövcudluğu və vəziyyəti barəsində kifayət

qədər və münasib auditor sübutları almaq, habelə auditin həcminin

məhdudlaşdırılması barədə düzəliş edilməsinə əsasın olub-olmaması

haqqında nəticə çıxarmaq olarmı. Məsələn, inventarizasiyanm

keçirilməsinə qədər əldə edilmiş və ya satın alınmış konkret

mal-mate- rial ehtiyatlarının sonradan satılmasına aid sənədlər

kifayət qədər və münasib auditor sübutları təqdim edə bilər.

2.5. Mal-material ehtiyatlarının inventarizasiyasmda iştirakını və ya

alternativ prosedurların yerinə yetirilməsini planlaşdıraraq, auditor

aşağıdakıları müəyyən etməlidir:

- mal-material ehtiyatlarına aid tətbiq edilən mühasibat uçotu və daxili

nəzarət sistemlərinin xüsusiyyətlərini;

- nəzarət sistemi, aşkar etməmək və tərkib risklərini, habelə mal-

material ehtiyatları barəsində əhəmiyyətlilik prinsipini;

- inventarizasiyanm keçirilməsinə aid təsdiq edilmiş qayda və təlimatların nə qədər uyğun olmasını;

- inventarizasiya hesablamasının keçirilməsi müddətlərini;

- mal-material ehtiyatlarının saxlanıldığı yeri;

- ekspertlərin köməyinin tələb olunub-olunmamasını.

2.6. Əgər mal-material ehtiyatlarının miqdarı onların inventarizasi-

yanm keçirilməsi yolu ilə müəyyən edilirsə və burada auditor iştirak edirsə, yaxud əgər müəssisədə fasiləsiz uçot sistemi işləyirsə və auditor

hesablamada ildə bir və ya bir neçə dəfə iştirak edirsə, onda auditor adətən

hesablama prosedumnun yerinə yetirilməsini müşahidə edir və nəzarət

hesablamaları aparır.

2.7. Əgər subyekt mal-material ehtiyatlarının miqdarını, məsələn, odun,

kömür və s. mal-material qalaqlarının çəkisini hesablama yolu ilə müəyyən

edirsə, auditor istifadə edilən prosedurların əsaslılığına əmin olmalıdır.

2.8. Əgər mal-material ehtiyatları bir neçə yerdə yerləşdirilmişdirsə,

auditor bu ehtiyatların əhəmiyyətliliyini və ehtiyatların saxlanıldığı

müxtəlif yerlərə aid tərkib riskinin və nəzarət sistemi riskinin

qiymətləndirilməsini nəzərə alaraq, ehtiyatların saxlanıldığı yerlərin

hansında özünün iştirakının zəruri olmasını müəyyən etməlidir. 2.9. Aşağıdakılar barəsində rəhbərliyin təsdiq etdiyi təlimatla auditorun

tanış olması zəruridir:

a) mal-material ehtiyatlarının hərəkəti uçotunun doldurulmuş

cədvəllərinin toplanmasında, mal-material ehtiyatlarının hərəkəti uçotunun

doldumimamış cədvəl blanklarmm uçotunda, habelə ehtiyatların

hesablanmasında və yenidən hesablanmasında nəzarət prosedurlarının

tətbiqi;

b) başa çatmamış istehsalın başa çatması mərhələsinin müəyyən

edilməsi qaydası; çox işlənməyən, köhnəlmiş və ya zədələnmiş

məmulatların, habelə üçüncü tərəfə məxsus olan mal-material

ehtiyatlarının, məsələn, konsiqnasiya əsasında göndərilmiş

mal-materialların təyin edilməsi; c) bölmələr arasında mal-material ehtiyatlarının hərəkətini, habelə

hesabat dövrünün başa çatması tarixinə qədər və ondan sonra mal-ma-

terial ehtiyatlarının qəbulunu və göndərilməsini tənzimləyən müvafiq

göstərişlərin olması.

2.10. Rəhbərliyin hazırladığı prosedurların lazımi qaydada yerinə

yetirildiyinə əmin olmaq üçün auditor qulluqçuların yerinə yetirdiyi

prosedurları müşahidə etməli, habelə nəzarət hesablamaları aparmalıdır.

Hesablamalarda auditor seçilmiş qeydlərlə və müvafiq mal-mate- rial

ehtiyatlarının fiziki varlığının, habelə inventarizasiya hesablamalarının

məlumatları ilə inventar cədvəllərindəki müvafiq qeydlərin tu-

tuşdurulması yolu ilə hesablamaların tamlığını və dəqiqliyini yoxlamalıdır.

Auditor sonrakı yoxlamalar və müqayisələr üçün hesablamaların belə

qeydlərinin surətlərinin saxlanması zəruriliyi haqqında məsələyə

baxmalıdır.

2.11. Auditor həmçinin müxtəlif dövrlərə aid etmək prosedurlarına, o

cümlədən mal-material ehtiyatlarının hərəkətinin uçotunu sonradan

yoxlamaq üçün hesablamaya qədər, hesablama zamanı və hesablamadan

sonra onların hərəkəti haqqında müfəssəl informasiyaya baxmalıdır.

2.12. Praktik mülahizələrə əsaslanaraq, mal-material ehtiyatlarının

inventarizasiyasmı hesabat dövrünün başa çatması tarixi olmayan başqa

tarixdə keçirmək olar. Auditin məqsədi nöqteyi-nəzərindən bu yanaşma,

bir qayda olaraq, yalnız nəzarət sistemi riskinin yüksək olmaması kimi

qiymətləndirildiyi hallarda münasibdir. Auditor müvafiq prosedurların

yerinə yetirilməsi vasitəsilə mal-material ehtiyatlarının hesablanması tarixi

ilə hesabat dövrünün başa çatması tarixi arasında onların Liçotundakı

dəyişikliklərin düzgün əks etdirilməsini müəyyən etməlidir.

2.13. Əgər dövrün sonuna qalıqların müəyyən edilməsi məqsədilə

subyekt mal-material ehtiyatlarının fasiləsiz uçotu sistemini tətbiq edirsə,

auditor müvafiq prosedurların yerinə yetirilməsi vasitəsilə in- ventarizasiya

hesablamalarının nəticələri ilə mal-material ehtiyatlarının fasiləsiz uçotu

nəticəsində alınmış qeydlər arasında hər hansı əhəmiyyətli fərqlərin

səbəblərinin aydın olub-olmamasını, habelə uçot qeydlərində müvafiq

düzəlişlərin edilib-edilməməsini müəyyən etməlidir.

2.14. Auditor mal-material ehtiyatlarının son inventarizasiya əsasında

tərtib edilmiş siyahısını yoxlamalıdır ki, hesablamanın faktiki nəticələrinin

nə qədər dəqiq əks etdirildiyini müəyyən etsin.

2.15. Əgər mal-material ehtiyatları saxlanılmağa verilibsə və üçüncü

tərəfin nəzarəti altındadırsa, auditor subyektin tapşırığı ilə saxlanılan

mal-material ehtiyatlarının miqdarı və vəziyyəti barəsində bilavasitə

üçüncü tərəfdən məlumat almalıdır. Belə mal-material ehtiyatlarının

əhəmiyyətliliyindən asılı olaraq auditor aşağıdakılara baxmalıdır:

- üçüncü tərəfin düzgünlüyü və müstəqilliyinə;

- mal-material ehtiyatlarının inventarizasiyasma şəxsi müşahidənin və

ya müşahidə üçün başqa auditorun təyin edilməsinin məqsədəuy-

ğunluğuna;

- mal-material ehtiyatlarının dəqiq hesablanmasına və lazımi qaydada saxlanılmasına əmin olmaq üçün üçüncü tərəfin mühasibat uçotu və daxili nəzarət sisteminin uyğunluğu barəsində başqa auditorun rəyinin alınmasının məqsədəuyğunluğuna;

- üçüncü tərəfin saxladığı mal-material ehtiyatları üzrə sənədlərin, məsələn, anbar qəbzlərinin yoxlanılmasının və ya belə mal-material ehtiyatlarının girov kimi verildiyi halda digər tərəflərdən təsdiqin alınmasının məqsədəuyğunluğuna.

III. B HİSSƏSİ: Debitor borclarının təsdiqi

3.1. Əgər debitor borclarının məbləği maliyyə hesabatı üçün

əhəmiyyətlidirsə və debitor borcları olan təşkilatlardan cavab

alınmasına ümid etməyə əsas varsa, auditor debitor borclarının və ya

hesablar üzrə ayrı-ayrı qeydlərin birbaşa təsdiqinin alınmasını

planlaşdırmalıdır.

3.2. Debitor borclarının birbaşa təsdiqi onların mövcudluğu və

mühasibat uçotunda hesablar qalığının əks etdirilməsinin dəqiqliyi

barəsində etibarlı auditor sübutudur. Bununla belə birbaşa təsdiq, bir qayda

olaraq, borcun qalıqlarının ödənilməsi imkanı və ya debitor borclarının

uçotda əks etdirilməmiş qalıqlarının mövcudluğu barəsində sübutlar

təqdim edə bilməz.

3.3. Əgər debitor borcları olan təşkilatların sorğuya cavab

verməyəcəyini güman etməyə əsas varsa, auditor alternativ

prosedurların yerinə yetirilməsini planlaşdırmalıdır. Belə alternativ prosedurlara hesabların konkret qalıqlarına və ya dövrün sonunda hesablar

üzrə ayrı-ayrı qeydlərə aidiyyatı olan pul vəsaitlərinin sonrakı

daxilolmalarının öyrənilməsi misaldır.

3.4. Təsdiqin alınması tələb olunan hesablar seçilir ki,

müəyyənləşdirilmiş auditor riskləri və planlaşdırılmış başqa prosedurlar

nəzərə alınmaqla, bütövlükdə debitor borclarının mövcudluğu və uçotda

əks etdirilməsinin dəqiqliyi barədə müvafiq nəticə çıxanuaqda auditora

kömək etsin.

3.5. Auditor debitor borclarının təsdiqi haqqında sorğu məktubunu

debitor borcu olan təşkilatlara öz adından göndəmıəlidir. Belə məktublar

həmçinin debitor borcu olan təşkilatların zəruri informasiyanı auditora

açması üçün subyektin rəhbərliyi tərəfindən onlara verilən icazədir. 3.6. Müsbət təsdiqetmə mənfi təsdiqetməyə nisbətən daha etibarlı

auditor sübutudur. Müsbət və mənfi formalar arasında seçim konkret şə

raitdən, 0 cümlədən tərkib riskinin və nəzarət sistemi riskinin

qiymətləndirilməsindən asılı olacaqdır. Tərkib riskinin və ya nəzarət

sistemi riskinin yüksək qiymətləndirildiyi halda müsbət forma daha

üstündür, çünki mənfi formadan istifadə edildikdə yalnız əks etdirilmiş

hesablar qalığı ilə razılaşmamaq səbəbinə görə cavab alınmaya bilməz.

3.7. Təsdiqin müsbət və mənfi formalarının kombinasiyasından istifadə

edilə bilər. Məsələn, əgər debitor borclarının yekun qalığı böyük qalıqların

az sayından və kiçik qalıqların çox sayından ibarətdirsə, auditor bəzi

seçilmiş kiçik qalıqlar barəsində mənfi formada tərtib olunmuş təsdiqlərlə

yanaşı, bütün və ya bəzi seçilmiş böyük qalıqlar barəsində müsbət formada

tərtib olunmuş təsdiqlər tələb edə bilər.

3.8. Əgər müsbət formada təsdiq haqqında sorğuya cavab alın-

mayıbsa, alternativ prosedurları həyata keçirmək və ya yoxlanılan

maddəyə səhv kimi baxmaq lazımdır. Belə alternativ prosedurlara pul

vəsaitlərinin sonrakı daxilolmalarının öyrənilməsi və ya satış və göndərmə

haqqında sənədlərin yoxlanılması misaldır. Barəsində cavab alınmayan və

alternativ prosedurlar yerinə yetirilməyən maddələrə auditor seçməsinin

aparılması nəticəsində alınan auditor sübutlarının qiymətləndirilməsi

məqsədlərində səhvlər kimi baxılacaqdır.

3.9. Əgər nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsi yüksək deyilsə,

auditor sırf praktik mülahizələrə əsaslanaraq, audit dövrünün başa çatması

tarixi olmayan tarixdə debitor borcunun təsdiqi haqqında qərar qəbul edə

bilər (məsələn, balansın tərtibi tarixindən sonra qısa vaxt dövrü ərzində

auditin başa çatdırılmalı olduğu halda). Belə hallarda lazım gəldikdə

auditor aralıq əməliyyatlara baxmalı və onları yoxlamalıdır.

3.10. Əgər rəhbərlik debitor borclarının müəyyən qalığının təsdiqi

haqqında sorğunun göndərilməsi xahişi ilə auditora müraciət edirsə,

auditor təhlil aparmalıdır ki, belə xahiş üçün tutarlı səbəblər

vardırmı. Məsələn, müəyyən hesab üzrə debitor borcu olan təşkilatlarla

fikir ayrılığı varsa, onda auditor tərəfindən hər hansı müraciət subyektlə

debitor borcu olan təşkilat arasında münasibəti gərginləşdirə bilər. Təsdiq

haqqında sorğular göndərilməsindən imtina etməmişdən əvvəl

auditor rəhbərliyin izahatını müdafiə etmək üçün mövcud olan hər

hansı sübutu yoxlamalıdır. Belə hallarda auditor təsdiqi nəzərdə

tutulmayan debitor borclarının hesabları barəsində alternativ

prosedurları yerinə yetirməlidir.

IV. C HİSSƏSİ: Məhkəmə işləri və iddiaları haqqında sorğu

4.1. Subyektin cəlb olunduğu məhkəmə işləri və iddia təhqiqatları

maliyyə hesabatına əhəmiyyətli təsir göstərə bilər və buna görə də onlar

maliyyə hesabatında açıqlanmalı və (və ya) qeyd edilməlidir.

4.2. Auditor müəyyən prosedurları yerinə yetirməlidir ki,

subyektin cəlb olunduğu və maliyyə hesabatına əhəmiyyətli təsir

göstərə bilən hər hansı məhkəmə işi və iddia təhqiqatı haqqında

məlumat alsın. Belə prosedurlara aşağıdakılar aiddir:

- rəhbərliyin ərizəsinin alınması da daxil edilməklə ona zəruri

sorğuların göndərilməsi;

- direktorlar şurasının iclaslarının protokolları və subyektin

hüquqşünasları ilə yazışmalarla tanışlıq;

- məhkəmə xərclərinə dair hesabların yoxlanılması;

- subyektin fəaliyyəti barəsində hər hansı informasiyadan, o cümlədən

subyektin hüquq xidməti ilə söhbət əsnasında alman informasiyadan

istifadə edilməsi.

4.3. Əgər auditor məhkəmə işlərinin və iddialarının olmasını aşkar

etmişdirsə və ya bunların ola bilməsini hesab edirsə, o, bilavasitə

subyektin hüquqşünasına müraciət etməlidir. Belə müraciət potensial

əhəmiyyətli məhkəmə işləri və iddiaları haqqında rəhbərliyin xəbərdar

olması barəsində, habelə maliyyə nəticələrinin, o cümlədən xərclərin

məbləğinin rəhbərlik tərəfindən qiymətləndirilməsinin etibarlılığı

barəsində kifayət qədər və münasib auditor sübutu əldə etməklə auditora

kömək göstərər.

4.4. Rəhbərlik tərəfindən hazırlanmalı və auditora göndərilməli

olan məktubda hüquqşünasın bilavasitə auditorla əlaqə saxlaması

haqqında xahişi olmalıdır. Əgər hüquqşünasın ümumi sorğuya cavab

verməyəcəyini güman etməyə əsas varsa, onda məktuba aşağıdakıları daxil

etmək lazımdır:

- məhkəmə işlərinin və iddialarının siyahısı;

- məhkəmə işlərinin və iddialarının nəticələri barədə rəhbərliyin

qiymətləndirməsi, habelə maliyyə nəticələri, o cümlədən xərclər barəsində

onun proqnozu;

- rəhbərliyin qiymətləndirməsinin əsaslılığının təsdiqi haqqında, habelə

əgər hüquqşünas siyahını tam və dəqiq hesab etmirsə, auditora əlavə

məlumatların təqdim olunması haqqında hüquqşünasa sorğu.

4.5. Auditor rəyin tərtib edilməsi tarixinədək olan hüquqi prosedurların statusunu təhlil edir. Auditora bəzi hallarda hüquqşünasdan son dəyişiklikləri əks etdirən infonnasiyanı almaq lazım gələ bilər.

4.6. Müəyyən şəraitlərdə, məsələn, işlərin çətinliyi və ya rəhbərliklə hüquqşünas arasında fikir ayrılığı hallarında məhkəmə işinin və ya iddiasının mümkün nəticəsini müzakirə etmək məqsədilə auditorun hüquqşünasla görüşü zəruri ola bilər. Belə görüşlər rəhbərliyin icazəsi ilə və yaxşı olardı ki, rəhbərliyi təmsil edən şəxslərin iştirakı ilə keçirilsin.

4.7. Əgər rəhbərlik subyektin hüquqşünasına müraciət edilməsi

üçün auditora icazə verməkdən imtina edərsə, belə imtinaya auditin

həcminin məhdudlaşdırılması kimi baxmaq lazımdır və bu, adətən

şərti müsbət rəyin bildirilməsinə və ya rəy bildirməkdən imtina

edilməsinə səbəb olur. Əgər hüquqşünas lazımınca cavab verməkdən imtina edirsə və auditor alternativ prosedurların yerinə yetirilməsi vasitəsilə kifayət qədər və münasib auditor sübutu əldə etmək imkanına malik deyilsə, onda auditor müəyyənləşdirməlidir ki, bununla şərti müsbət rəyin bildirilməsinə və ya rəy bildirməkdən imtina edilməsinə səbəb ola bilən audit həcmi məhdudlaşdırılırmı.

V, Ç HİSSƏSİ: Uzunmüddətli investisiyaların dəyər

qiymətləndirməsi və onlar haqqında informasiyaların açıqlanması

5.1. Əgər uzunmüddətli investisiyaların miqdarı maliyyə hesabatı

üçün əhəmiyyətlidirsə, auditor belə investisiyaların dəyər

qiymətləndirməsi və onlar haqqında informasiyanın açıqlanması

barəsində kifayət qədər və münasib auditor sübutları əldə etməlidir.

5.2. Uzunmüddətli investisiyaların yoxlanılması gedişində yerinə

yetirilən audit prosedurları adətən subyektin həmin investisiyaları özünün

uzunmüddətli aktivlərinin tərkibində əks etdirməyə qabil olmasına dair

sübutlara baxılmasından, subyektin investisiyaları uzunmüddətli

investisiyalar kimi saxlamaqda davam etmək niyyətində olması haqqında

məsələnin rəhbərliklə müzakirə edilməsindən, habelə həmin məsələyə dair

yazılı məlumatın alınmasından ibarətdir.

5.3. Digər prosedurlara adətən müvafiq maliyyə hesabatlarına və başqa

informasiyalara, məsələn, dəyər qiymətləndirməsinin göstəricisi olan birja

kotirovkalarma baxılması, habelə dəyər qiymətləndirməsi məlumatlarının

auditor rəyinin tərtib edilməsi tarixinə qədərki balans dəyəri ilə

tutuşdurulması daxildir.

5.4. Əgər belə dəyər qiymətləndirmələri balans dəyərini keçmirsə, onda auditor qiymətin aşağı salınmasının zəruriliyi haqqında məsələyə baxmalıdır. Əgər balans dəyərinin ödənilməsi imkanı haqqında məsələdə qeyri-müəyyənlik varsa, auditor aydınlaşdırmalıdır ki, uçotda zəruri düzəlişlər və (və ya) açıqlanan məlumatlar əks etdirilmişdirmi.

VI. D HİSSƏSİ: Sahələr üzrə informasiyalar

6.1. Əgər sahələr üzrə informasiyalar maliyyə hesabatı üçün

əhəmiyyətlidirsə, auditor maliyyə hesabatının müəyyən edilmiş

əsaslarına uyğun olaraq, onun açıqlanması barəsində kifayət qədər və

münasib auditor sübutları əldə etməlidir.

6.2. Auditor sahələr üzrə informasiyaya maliyyə hesabatının ayrılmaz hissəsi kimi baxır və buna görə də adətən xüsusi baxılan sahələr üzrə informasiyalar barəsində rəy bildirmək məqsədilə keçirilməli olan audit prosedurlarını keçirmir. Buna baxmayaraq, əhəmiyyətlilik konsepsiyası həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət amillərini özündə əks etdirir və audit prosedurları bunları nəzərə alır.

6.3. Sahələr üzrə informasiyalar barəsində yerinə yetirilən audit prosedurlarına adətən analitik prosedurlar və həmin şəraitə uyğun olan başqa auditor testləri daxildir.

6.4. Auditor sahələr üzrə informasiyaların tərtibi üçün istifadə olunan metodları rəhbərliklə müzakirə etməli və bu metodlardan istifadənin maliyyə hesabatlarının tətbiq edilən əsaslarına uyğun olaraq informasiyaların açıqlanmasına səbəb olub-olmayacağmı müəyyənləşdirməli, habelə bu metodların tətbiqini yoxlamalıdır. Auditor həmçinin sahələr arasında yeri olan satışı, təhvil verilməni və ödənişi, sahələra- rası dövriyyələrin kənar edilməsini, smetalarla və gözlənilən başqa nəticələrlə, məsələn, satışdan gələn pulun faiz nisbəti şəklində verilmiş əməliyyat fəaliyyətindən alman mənfəətlə müqayisəni, aktivlərin və xərclərin sahələr arasında bölüşdürülməsini, o cümlədən əvvəlki dövrlərin məlumatlarına uyğunluğu və qeyri-müəyyənliklər haqqında

informasiyaların açıqlanmasının adekvatlığını təhlil etməlidir.

ASlÜS 055/075-2002 Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası

Şurasının 2002-ci il 16 iyul tarixli 98/3 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

DAXİLİ AUDİT İŞİNƏ BAXILMASI

I. Giriş

1.1. Bu standart «Daxili audit işinə baxılması» (ISA 10 «Conside- ring

the Vorg of Internal Auditing») beynəlxalq audit standartı əsasında

hazırlanmışdır.

1.2. Audit standartının məqsədi daxili audit işlərinə baxılarkən kənar

auditorlar üçün tövsiyələrin verilməsi və standartların müəyyən

edilməsindən ibarətdir.

1.3. Bu standart kənar audit prosedurlarının yerinə yetirilməsi zamanı

subyektin daxili auditorları kənar auditora kömək etdiyi hallarda tətbiq edilmir. Bu standartda nəzərdə tutulan prosedurlar yalnız mühasibat

(maliyyə) hesabatlarının auditi üçün əhəmiyyətli olan daxili auditə tətbiq

edilməlidir.

1.4. Kənar auditor daxili audit işinə və onun kənar audit prosedurlarına

təsirinə (əgər belə təsir mövcuddursa) baxmalıdır.

1.5. «Daxili audit» termini subyektin daxili audit xidməti tərəfindən

həyata keçirilən qiymətləndirmə üzrə fəaliyyəti bildirir. Bununla yanaşı,

daxili audit xidmətinin funksiyalarına mühasibat uçotu və daxili nəzarət

sistemlərinin səmərəliyinin yoxlanılması, onların uyğunluğuna baxılması

və qiymətləndirilməsi daxildir.

1.6. Kənar auditorun yalnız auditor rəyində ifadə etdiyi mülahizələrə və

kənar audit prosedurlarının xüsusiyyətlərinin həcminin və müddətinin müəyyən edilməsinə görə məsuliyyət daşımasına baxmayaraq, daxili audit

işinin bəzi elementləri də kənar auditor üçün əhəmiyyətli ola bilər.

II. Daxili auditin həcmi və məqsədi

2.1. Daxili auditin həcmi və məqsədi hər bir halda müxtəlifdir və

subyektin böyük və ya kiçik olmasından, strukturundan və rəhbərliyinin

tələbindən asılıdır. Adətən daxili auditə aşağıda göstərilən bir və ya bir

neçə elementlər daxildir;

• Mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinin icmalı. Adekvat mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinin təşkili rəhbərliyin vəzifəsidir və buna həmişə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Daxili auditə adətən həmin sistemlərin təhlili və onların fəaliyyətinə baxılması, habelə təkmilləşdirilməsi üzrə təkliflərin verilməsi vəzifələri həvalə edilir;

• Maliyyə və təsərrüfat məlumatlarının yoxlanılması. Bunlara həmin məlumatların müəyyən edilməsi, ölçülməsi, təsnifləşdirilməsi üçün istifadə olunan vasitələrin təhlili və onlar üzrə hesabatların tərtibi, habelə əməliyyatların müfəssəl testləşdirilməsi, hesablar qalığı və prosedurlar daxil edilməklə, ayrı-ayrı maddələrin dəqiq yoxlanılması əlavə oluna bilər;

• Qeyri-maliyyə vəsaitlərinə nəzarət də daxil olmaqla, subyektin fəaliyyətinin səmərəliyinin və faydalılığınm təhlili;

• Qanunlara, normativ aktlara və sair kənar tələblərə, habelə rəhbərliyin siyasətinə, qaydalarına və digər daxili tələblərinə riayət edilməsinin yoxlanılması.

III. Kənar auditor ilə daxili audit arasında qarşılıqlı əlaqə

3.1. Subyektin mühasibat (maliyyə) hesabatları üzrə müstəqil rəyin

təqdim olunması üçün təyin edilən kənar auditorun məqsədindən fərqli

olaraq, daxili auditin vəzifəsini subyektin rəhbərliyi müəyyən edir. Daxili

auditin funksional vəzifələri rəhbərliyin tələblərindən asılı olaraq dəyişir.

Kənar auditorun əsas vəzifəsi mühasibat (maliyyə) hesabatlarında

əhəmiyyətli təhriflərə yol verilib-verilməməsini müəyyən etməkdir. 3.2. Bununla yanaşı, onların məqsədlərinə nail olunmasının bəzi

vasitələri analojidir və beləliklə, kənar audit prosedurlarının xüsusiyyətləri,

yerinə yetirilməsi müddətləri və həcmi müəyyən edilərkən daxili auditin

ayrı-ayrı aspektləri əhəmiyyətli ola bilər.

3.3. Daxili audit subyektin təşkilati strukturunun tərkib hissəsidir.

Daxili auditin müstəqilliyinin və obyektivliyinin dərəcəsindən asılı

olmayaraq, 0, mühasibat (maliyyə) hesabatları barəsində rəyin

bildirilməsində kənar auditordan tələb olunan müstəqilliyin dərəcəsinə çata

bilməz. Kənar auditor yalnız auditor rəyindəki mülahizələrə görə

məsuliyyət daşıyır və bu məsuliyyət daxili audit işinin nəticələrindən

istifadə olunarkən azalmır. Mühasibat (maliyyə) hesabatlarının auditor

yoxlamasına dair bütün qərarlar kənar auditor tərəfindən qəbul edilir.

IV. Daxili audit məfhumu və onun ilkin qiymətləndirilməsi

4.1. Auditi planlaşdırmaq və auditə səmərəli yanaşmam işləyib

hazırlamaq üçün kənar auditor daxili auditin fəaliyyəti haqqında

kifayət qədər təsəvvürə malik olmalıdır.

4.2. Səmərəli audit zamanı kənar audit prosedurlarının xüsusiyyətini və

müddətini dəyişmək, habelə həcmini azaltmaq olar, ancaq onları tam

ixtisara salmaq olmaz. Lakin bəzi hallarda kənar auditor daxili auditin

fəaliyyətini nəzərdən keçirib qərar qəbul edə bilər ki, daxili audit kənar

audit prosedurlarına heç bir təsir göstərməyəcəkdir.

4.3. Auditor yoxlamasının planlaşdırılması gedişində daxili

auditin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının kənar auditor

yoxlamasının müəyyən edilmiş sahələri ilə əlaqəsi ehtimal edildikdə

kənar auditor daxili auditin funksiyalarının ilkin qiymətləndirilməsini

aparmalıdır.

4.4. Daxili audit funksiyalarının kənar auditor tərəfindən ilkin

qiymətləndirilməsi və daxili auditdən necə istifadə edilməsi kənar audit

prosedurlarının xüsusiyyətini, müddətini, həcmini dəyişə bilər və kənar

auditorun mülahizələrinə təsir edər.

4.5. Daxili auditin funksiyalarının öyrənilməsi və ilkin

qiymətləndirilməsi zamanı aşağıdakı mühüm meyarları nəzərə almaq

lazımdır:

a) təşkilati status, başqa sözlə, müəssisədə daxili audit xidmətinin

konkret statusu və onun obyektiv olmaq qabiliyyətinə bu statusun təsiri.

İdeal vəziyyətdə daxili audit xidməti ən yüksək rəhbərlik qarşısında

hesabat verir və xətti rəhbərlikdən asılı deyildir. Daxili auditə rəhbərlik

tərəfindən qoyulan istənilən məhdudiyyətlər mükəmməl öyrənilməlidir. O

cümlədən daxili auditorlar kənar auditorlarla müstəqil əlaqəyə girmək

imkanına malik olmalıdırlar;

b) funksiyaların həcmi, yəni daxili audit tərəfindən yerinə yetirilən

tapşırıqların xüsusiyyəti və həcmi. Kənar auditor həmçinin müəyyən

etməlidir ki, daxili auditin təkliflərini rəhbərlik qəbul edirmi və bu, neçə

təsdiq olunur;

c) texniki səriştəlilik: daxili auditin adekvat texniki yeniliklərə və

peşəkarlığa malik olan şəxslər tərəfindən yerinə yetirilib-yetirilmə- məsi

daxili auditorlar kimi işləmək üçün kifayətdirmi. Məsələn, kənar auditor

daxili auditorların muzdla tutulması və öyrədilməsi siyasətini, onların

təcrübəsini və peşə ixtisasını öyrənə bilər;

iiagı̂ »

ç) tələb olunan peşəkar mükəmməllik: daxili auditin planlaşdırıl- masmm, nəzarətinin, öyrənilməsinin və sənədli rəsmiləşdirilməsinin lazımi səviyyədə olub-olmaması. Adekvat audit vəsaitlərinin, iş proqramlarının və sənədlərinin mövcudluğuna baxılmalıdır.

V. Qarşılıqlı fəaliyyət və əlaqələndirmə müddətləri

5.1. Kənar auditor daxili auditin işlərindən istifadə etməyi planlaşdıran zaman daxili auditin yoxlanılan dövr üzrə iş planına baxmalı və onu mümkün qədər auditin daha əvvəlki mərhələlərində müzakirə etməlidir. Əgər daxili auditin işləri kənar audit prosedurlarının xüsusiyyətinin müddətinin və həcminin müəyyən edilməsi amillərindən biri hesab edilərsə, onda həmin işlərin müddətini, auditor yoxlamasının həcmini, səviyyəsini və auditor seçməsinin formalaşdırılmasmın təklif olunan metodlarını, yerinə yetirilən işlərin, prosedurların və hesabatların sənədli rəsmiləşdi- rilməsini əvvəlcədən razılaşdırmaq məqsədəuyğun olardı.

5.2. Bütün audit dövrü ərzində görüşlər müntəzəm keçirildikdə, daxili auditora qarşılıqlı fəaliyyət daha səmərəli olur. Kənar auditor müvafiq daxili auditor hesabatları barəsində məlumatlandırılmalı və onlara buraxılış almalıdır; o, həmçinin daxili auditora məlum olan və kənar auditorun işinə təsir edə biləcək bütün əhəmiyyətli faktlar barəsində məlumatlandırılmalıdır. Eynilə kənar auditor da daxili auditorun işinə təsir edə biləcək istənilən əhəmiyyətli faktlar barəsində adətən daxili auditoru məlumatlandırır.

VI. Daxili audit işlərinin yoxlanılması və

qiymətləndirilməsi

6.1. Əgər kənar auditor konkret olaraq daxili auditin işindən

istifadə etməyi nəzərdə tutursa, onda o, kənar auditin məqsədlərinin

adekvatlığma əmin olmaq üçün həmin işləri yoxlamalı və

qiymətləndirməlidir.

6.2. Daxili audit işlərinin konkret olaraq qiymətləndirilməsinə iş həcminin və müvafiq proqramların, həmçinin daxili auditin ilkin qiymətləndirilməsinin qüvvədə olub-olmamasının adekvatlığınm müəyyən edilməsi daxildir. Konkret işin belə qiymətləndirilməsinə aşağıdakı məsələlərin baxılması daxil edilə bilər:

a) daxili auditorlar qismində işləmək üçün peşə yeniliklərinə və adekvat

təhsilə malik olan şəxslər tərəfindən işlərin yerinə yetirilib-

yetirilməməsi, assistentin işlərinin yoxlanılması və sənədlərinin rəsmiləşdirilməsi, nəzarətin lazımi qaydada olub-olmaması;

b) çıxarılan nəticələrin lazımi əsasını təmin edən kifayət qədər və münasib auditor sübutlarının alımb-almmaması;

c) bu şəraitdə çıxarılan nəticələrin uyğun gəlib-gəlməməsi, yerinə yetirilmiş işlərin nəticələri üzrə hazırlanan hesabatların müvafiq olub- olmaması;

ç) daxili audit zamanı aşkar edilən qeyri-adi məsələlərə və ya istənilən istisnalara müvafiq qaydada baxılıb-baxılmaması.

6.3. Daxili auditin konkret işlərinin xüsusiyyəti, müddəti və yoxlama həcmi daxili auditin ilkin qiymətləndirilməsi və daxili auditin konkret işlərinin qiymətləndirilməsi auditin müvafiq sahələri üzrə əhəmiyyətinik və riskə dair kənar auditorun mülahizələrindən asılıdır. Belə yoxlamaya daxili audit zamanı yoxlanılmış maddələrin öyrənilməsi, digər oxşar maddələrin öyrənilməsi və daxili audit prosedurlarının yerinə yetirilməsi üzrə müşahidə daxil edilə bilər.

6.4. Kənar auditor daxili auditin yoxlanılmış və qiymətləndirilmiş konkret işlərinə dair nəticələrinin qeydlərini aparır.

VII. Dövlət sektoru auditinin əsasları

7.7. Bu milli audit standartının əsas prinsipləri dövlət sektorunda maliyyə

hesabatlarının auditor yoxlamasında tətbiq edilir. Dövlət sektorunda daxili audit

işlərinə baxılması zamanı əlavə prosedurların tətbiqi üzrə təkliflər Dövlət sektoru

Komitəsinin «Başqa auditorların işlərindən istifadə edilməsi - dövlət sektoru

auditinin əsasları» adlı 4-cü tədqiqatında göstərilmişdir.

ASlÜS 056/076-2002 Azərbaycan

Respublikasının Auditorlar

Palatası Şurasının 2002-ci il 9

sentyabr tarixli 100/2 saylı qərarı

ilə təsdiq edilmişdir

MÜƏSSİSƏNİN FƏALİYYƏTİNİN

FASİLƏSİZLİYİ EHTİMALI

L Giriş

1.1. Bu standart «Müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalı» (ISA

570 “Going Concern”) beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Audit standartının məqsədi maliyyə hesabatlarının yoxlanılması

zamanı müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalının maliyyə

hesabatının tərtib edilməsi üçün əsas hesab edilməsinin münasibliyi barədə

auditorların vəzifələrinə dair tövsiyələrin verilməsi və standartların

müəyyən edilməsindən ibarətdir.

1.3. Audit prosedurlarının planlaşdırılması, aparılması və

nəticələrinin qiymətləndirilməsi zamanı auditor maliyyə

hesabatlarının hazırlanmasının əsasını təşkil edən müəssisənin

fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalının münasibliyinə baxmalıdır.

1.4. Auditor rəyi maliyyə hesabatının düzgünlüyünün müəyyən

edilməsinə kömək edir. Bununla yanaşı, auditor rəyi müəssisənin

gələcəkdə fəaliyyət qabiliyyətli olacağına zəmanət vermir.

1.5. Maliyyə hesabatı tərtib edilərkən, adətən nəzərə alınır ki, müəssisə

öz fəaliyyətini, əks informasiya yoxdursa, bir qayda olaraq, hesabat

tarixindən sonra bir ildən çox olmayan dövrü nəzərdə tutan yaxın

gələcəkdə davam etdirəcəkdir. Müvafiq olaraq, aktivlər və öhdəliklər buna

əsasən nəzərə alınır ki, müəssisə normal təsərrüfat fəaliyyətinin gedişində

aktivlərini sata və öhdəliklərini yerinə yetirə biləcəkdir. Əgər bu ehtimal

özünü doğrultmazsa, müəssisə öz aktivlərini uçot qiyməti ilə satmağa qadir

olmayacaq, öhdəliklərin ödənilməsi müddətlərində və məbləğlərində

dəyişikliklər baş verə bilər. Bunun nəticəsində də maliyyə hesabatında

aktivlərin və öhdəliklərin təsnifat və məbləğlərində düzəlişlərin aparılması

zərurəti yarana bilər.

II. Müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalının

münasibliyi

2.1. Auditor müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalının

münasib olmaya biləcəyi riskini nəzərə almalıdır.

2.2. Maliyyə hesabatının və ya digər mənbələrin məlumatları

müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyini şübhə altına almağa xidmət edən

risk göstəriciləri ola bilər. Auditor tərəfindən belə göstəricilər kimi

qiymətləndirilən nümunələr aşağıda verilir. Bu siyahı tam deyildir. Bundan

başqa, bir və ya bir neçə göstəricinin mövcudluğu müəssisənin

fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalını hər zaman şübhə altına almır.

Maliyyə göstəriciləri

• Xalis mənfi aktivlər və ya qısamüddətli xalis mənfi aktivlər.

• Ödəniş müddəti yaxınlaşan və şərtlərinin dəyişdirilməsi, yaxud ödənilməsi az ehtimal olunan, müddəti qəti müəyyən edilmiş istiqrazlar;

yaxud uzunmüddətli aktivlərin maliyyələşdirilməsi üçün həddən artıq

qısamüddətli istiqrazlardan istifadə edilməsi.

• Əsas maliyyə əmsallarının əlverişsizliyi.

• Əsas fəaliyyətdən dəyən əhəmiyyətli zərərlər.

• Dividendlərin ödənişi və ya ödənişinin dayanması üzrə borclar.

• Lazımi müddətdə kreditorlara ödəmə qabiliyyətinin olmaması.

• Kredit müqavilələrinin şərtlərinə əməl edilməsindəki çətinliklər.

• Malgöndərənlərin mallarının ödəniş sxemində dəyişikliklər edilməsi.

Göndərişlər üzrə əmtəə kreditlərindən birbaşa ödənişə keçilməsi.

• Yeni vacib məhsul istehsalının maliyyələşdirilməsini təmin etmək və

ya başqa əhəmiyyətli sərmayə almaq qabiliyyətinin olmaması. istehsal göstəriciləri

• Əsas rəhbərliyin əvəz edilmədən itirilməsi.

• Əsas malgöndərənin, bazarın, lisenziyanın və franşizlərin

(güzəştlərin) itirilməsi.

• Heyət ilə bağlı çətinliklər və ya mühüm ehtiyatların qıtlığı.

Sair göstəricilər

• Kapitala olan tələblərə və ya sair qanunvericilik tələblərinə əməl

edilməməsi.

• Müəssisəyə qarşı baxılma prosesində olan və məhkəmənin qərarı ilə

iddiaçının xeyrinə qurtaracağı təqdirdə müəssisə üçün yerinə yetirilməsi

mümkün olmayan məhkəmə iddiaları.

• Qanunvericilikdə və ya hökumətin siyasətindəki dəyişikliklər.

2.3. Belə göstəricilərin əhəmiyyəti başqa amillərin təsiri altında tez- tez azala bilər. Məsələn, adi qaydada borcun ödənilməsi ilə bağlı çətinlik aktivlərin satışı, ki'editlərin ödəniş qrafıklərinə yenidən baxılması və ya əlavə kapitalın cəlb edilməsi kimi vasitələrdən istifadə edərək, pul axınının hərəkəti üzrə rəhbərliyin müvafiq planlarının köməyi ilə tənzimlənə bilər. Eyni qayda ilə, əsas malgöndərənin itirilməsi sərfəli alternativ göndərmə

mənbəyinin mövcudluğu ilə əvəz edilə bilər.

III. Auditor sübutları

3.1. Əgər müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalının mü-

nasibliyi barədə məsələ qalxarsa, auditor yaxın gələcəkdə müəssisənin

öz fəaliyyətini davam etdirə bilib-bilməyəcəyi barədə suala cavab

tapmaq məqsədilə özü üçün kifayət qədər və uyğun auditor sübutları

toplamalıdır.

3.2. Auditor yoxlamasının gedişində auditor maliyyə hesabatına dair

rəy bildirmək üçün əsas verən auditor sübutlarının alınmasına yönələn

audit prosedurları aparır. Əgər müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi

ehtimalına dair şübhə yaranarsa, bu prosedurlardan bəziləri əlavə

əhəmiyyət kəsb edə bilər və ya əlavə prosedurların həyata keçirilməsi

zərurəti yarana bilər, yaxud sonuncu məlumatlar nəzərə alınmaqla, əvvəl

əldə edilmiş məlumatlar dəyişə bilər. Bununla əlaqədar tətbiq edilə bilən prosedurlar aşağıdakılardır:

• Pul vəsaitlərinin hərəkəti göstəriciləri, mənfəət və sair müvafiq

göstəricilərin təhlili və rəhbərliklə müzakirə edilməsi.

• Müəssisənin yaxın gələcəkdə fəaliyyətini davam etdirmək

qabiliyyətinə təsir göstərə bilənləri aşkara çıxarmaq məqsədilə hesabat

dövrü qurtardıqdan sonra baş verən hadisələrin öyrənilməsi.

• Vaxtına görə müəssisənin sonuncu aralıq maliyyə hesabatlarının

təhlili və müzakirəsi.

• İstiqrazların buraxılması şərtlərinin və kredit müqavilələri şərtlərinin

öyrənilməsi, istənilən belə şərtlərə əməl edilməməsi faktlarının

müəyyənləşdirilməsi.

• Maliyyə çətinliklərinin aşkar edilməsi məqsədilə səhmdarların yığıncaqlarının, direktorlar şurasının və müəssisənin əsas komitələrinin

iclaslarının protokolları ilə tanışlıq.

• Məhkəmə araşdırmaları və iddialarla əlaqədar müəssisənin

hüquqşünasına sorğu verilməsi.

ra

• Maliyyə yardımı göstərilməsinə və ya göstəriləcəyinə dair əlaqəli və üçüncü tərəflərlə razılaşmaların mövcudluğu, mümkünlüyü və qanuniliyinin təsdiqlənməsi; bu kimi tərəflərin əlavə vəsait vermək üçün maliyyə qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi.

• İstehlakçıların sifarişlərinin yerinə yetirilməsi ilə bağlı müəssisənin vəziyyətinin öyrənilməsi.

3.3. Pul vəsaitlərinin, mənfəət və sair müvafiq göstəricilərin təhlili zamanı auditor müəssisədə belə məlumatların alınması sisteminin etibarlılığını təhlil etməlidir. Auditor həmçinin mövcud şəraiti nəzərə almaqla, bu göstəricilərin əsaslılığı ehtimalının uyğunluğuna baxmalıdır. Bundan başqa, auditor ötən dövrün ilkin məlumatlarını faktiki nəticələrlə, eləcə də cari dövrün ilkin məlumatlarını həmin dövrdə əldə edilən nəticələrlə müqayisə etməlidir.

3.4. Auditor həmçinin aktivlərin, istiqrazların silinməsi və borcların tərkibinin yeniləşdirilməsi, xərclərin azaldılması və ya təxirə salınması, kapitalın artırılması kimi gələcək planlara rəhbərliklə baxır və müzakirə edir. Adətən həmin tədbirlərin və ya hadisələrin planlaşdırıldığı müddət artdıqca, auditor üçün belə planların əhəmiyyəti azalır. Yaxın gələcəkdə müəssisənin ödəmə qabiliyyətinə ciddi təsir göstərə biləcək planlara adətən xüsusi diqqət yetirilir. Auditor bu planların həyata keçirilə biləcəyi, yerinə yetiriləcəyi və yerinə yetirilməsi nəticəsində vəziyyətin yaxşılaşacağına dair kifayət qədər və uyğun auditor sübutları əldə edir. Adətən auditor bu planlara dair rəhbərlikdən yazılı məlumat almağa çalışır.

IV. Auditor mülahizələri və rəyləri

4.1. Lazımi prosedurlar yerinə yetirildikdən, tələb olunan bütün məlumatlar toplandıqdan, rəhbərliyin planlarının və başqa yüngülləş-

dirici amillərin təsirinə baxıldıqdan sonra auditor müəssisənin

fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalına dair məsələnin qənaətbəxş həll edilib-

edilməməsi barədə nəticə çıxarır.

Müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalı münasibdir

4.2. Auditorun qənaətinə görə, əgər müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalını təsdiq edən kifayət qədər və uyğun auditor sübutları alınmışdırsa, onda auditor rəyində dəyişiklik edilmir.

4.3. Auditorun qənaətinə görə, əgər müəssisənin fəaliyyətinin

fasiləsizliyi ehtimalı yüngülləşdirici amillərə, xüsusilə rəhbərliyin gələ

cək üçün konkret planlarına uyğundursa, onda auditor bu planların və ya maliyyə hesabatındakı başqa amillərin açıqlanmasının zəruri olub- olmaması məsələsinə baxır. Əgər məlumatların müvafiq qaydada açıqlanması aparılmayıbsa, auditor hansının daha münasib olmasını nəzərə alaraq, şərti müsbət rəy bildirməli və ya rəy bildirməkdən imtina etməlidir.

Müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalına dair

məsələ həll edilməmişdir

4.4. Auditorun qənaətinə görə, əgər müəssisənin fəaliyyətinin

fasiləsizliyi ehtimalına dair məsələ qənaətbəxş həll edilməmişdirsə, onda

auditor aşağıdakılara baxmalıdır:

a) yaxın gələcəkdə müəssisənin öz fəaliyyətini davam etdirmək

qabiliyyətini şübhə altına alan əsas şərtlərin maliyyə hesabatında tam

uyğun şəkildə göstərilib-göstərilməməsinə;

b) yaxın gələcəkdə müəssisənin öz fəaliyyətini davam etdirmək

qabiliyyətinə dair əhəmiyyətli qeyri-müəyyənliyin mövcudluğunun və bunun nəticəsi olaraq, adi təsərrüfat fəaliyyətinin gedişində müəssisənin öz

aktivlərini satmaq və öhdəliklərini yerinə yetirmək iqtidarında ola

bilməməsinin maliyyə hesabatında əks etdirilib-etdirilməməsinə; və

c) maliyyə hesabatında aktivlərin uçot məbləğlərinin ödəmə

qabiliyyətinə və təsnifatına, yaxud öhdəliklərin məbləğlərinə və təsnifatına

aid olan və yaxud gələcəkdə müəssisə öz fəaliyyətini fasiləsiz davam

etdirməyə qabil olmadıqda zəruri ola biləcək heç bir düzəlişin əks

etdirilməməsinin göstərilib-göstərilməməsinə.

Məlumatların açıqlanması tam uyğun hesab edildikdə, auditor şərti

müsbət və ya mənfi rəy bildirmir.

4.5. Əgər maliyyə hesabatı açıqlanan məlumatları tam uyğun əks

etdirirsə, onda auditor, bir qayda olaraq, şərtsiz müsbət rəy bildirir, maliyyə hesabatına əlavələrdə açıqlanan və 4.4-cü maddədə göstərilən problemlərə

isnad edərək, müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalına dair

problemləri əks etdirən izahedici paraqraf əlavə etməklə, auditor rəyini

dəyişdirir.

Aşağıda bu cür paraqrafm nümunəsi verilir:

«Fikrimizi qeyd-şərtsiz bildirərək, biz maliyyə hesabatının X əlavəsini nəzərə

çatdırırıq. Müəssisə 31 dekabr 200...-Cİ ildə başa çatan dövr ərzində XXX

məbləğdə xalis zərərə məruz qalmış və bu tarixə mü-

əssisənin cari öhdəlikləri onun dövriyyə vəsaitlərini xxx məbləğdə ötmüş,

öhdəliklərin ümumi məbləği isə aktivlərin ümumi məbləğindən xxx qədər artıq

olmuşdur. X əlavəsində göstərilən başqa aspektlərlə yanaşı, bu amillər yaxın

gələcəkdə müəssisənin fasiləsiz fəaliyyətini davam etdirmək iqtidarında olmasına

dair şübhə yaradır».

Auditora, müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalının qeyri-müəyyənliyi ilə əlaqədar, rəy bildinnəkdən imtina etməyə qadağa qoyulmur.

4.6. Əgər maliyyə hesabatı açıqlanan müvafiq məlumatları əks

etdirmirsə, onda auditor hansının daha münasib olmasından asılı

olaraq, şərti müsbət və ya mənfi rəy bildirməlidir. Şərti müsbət rəy bildirilərkən fikrin şərh və izah edilməsi barədə paraqrafm nümunəsi aşağıda verilir;

«Müəssisə bank borcu üzrə müqavilənin vaxtını uzada bilməmişdir. Belə

maliyyə dəstəyi olmadan müəssisənin yaxın gələcəkdə fəaliyyətini fasiləsiz davam

etdirməsi ciddi şübhə doğurur. Bununla əlaqədar aktivlərin kəmiyyətində və

öhdəliklərin təsnifatında düzəlişlərin aparılması zərurəti yarana bilər. Maliyyə

hesabatı (və ona əlavələr) bu amili açıqlamır.

Qulluq borcumuzla əlaqədar apardığımız yoxlama ilə müəyyənləşdirilmişdir

ki, əvvəlki abzasda göstərilən məlumatın açıqlanması istisna olmaqla, subyektin

31 dekabr 200...-ci il tarixə mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və

nizamnamənin müddəalarına uyğundur. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik

balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik

münasibətlərə uyğun olan mənzərəsini yaradır».

Müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalı

münasib deyildir

4.7. Əgər auditor aparılmış əlavə prosedurlar və yüngülləşdirici amillər

də daxil olmaqla, əldə edilmiş məlumatlar əsasında müəssisənin yaxın

gələcəkdə fəaliyyətini davam etdirə bilməyəcəyi qənaətinə gələrsə, onda

göstərməlidir ki, maliyyə hesabatının hazırlanması zamanı müəssisənin

fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalından istifadə olunması münasib deyildir.

Əgər maliyyə hesabatının tərtib olunması zamanı münasib olmayan

ehtimaldan istifadənin nəticələri maliyyə hesabatının fikri dolaşdıra

biləcəyi qədər çox əhəmiyyətli və ciddidirsə, onda auditor mənfi rəy

bildirməlidir.

V. Dövlət sektoru auditinin əsasları

5.1. Müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalının miinasibliyi adətən

dövlət idarəçiliyinin mərkəzi orqanlarının və ya maliyyə dəstəyini dövlət

idarəçiliyinin mərkəzi orqanlarından alan dövlət sektoru müəssisələrinin auditor

yoxlaması zamanı şübhə altına alınmır. Buna baxmayaraq, əgər belə maliyyə

dəstəyi göstərilmirsə və ya əgər dövlət idarəçiliyinin mərkəzi orqanları tərəfindən

maliyyələşdirmə dayandırılarsa və müəssisənin özünün mövcudluğu sual altında

olarsa, onda bu milli audit standartı rəhbərlik üçün əhəmiyyətlidir.

5.2. Müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalı şübhə altına alınmasa da,

dövlət sektoru müəssisəsinin auditor yoxlamasının gedişində auditorlar

yoxlanılan müəssisənin öz öhdəliklərini və gələcək mümkün tələbləri yerinə

yetirmək qabiliyyətini müəyyən etmək məqsədilə Ümumi maliyyə vəziyyətini

qiymətləndirməlidirlər.

ASlÜS 057/077-2002 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası

Şurasının 2002-ci il 25 sentyabr tarixli 101/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

ƏHƏMİYYƏTLİ QİYMƏTLƏNDİRMƏNİN AUDİTİ

I. Giriş 1.1. Bu Standart «Əhəmiyyətli qiymətləndirmənin auditi» (İSA 540

“Audit of accounting estimates”) beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Audit standartının məqsədi maliyyə hesabatında əks etdirilən əhəmiyyətli qiymətləndirmənin auditinə dair standartların müəyyən edilməsindən və tövsiyələrin verilməsindən ibarətdir. Bu standart proqnoz maliyyə məlumatlarının yoxlanılmasında tətbiq edilmək üçün nəzərdə tutulmamışdır, hərçənd standartda göstərilən bir çox prosedurlar bu məqsədə cavab verə bilər.

1.3. Auditor əhəmiyyətli qiymətləndirməni təsdiq edən kifayət

qədər və münasib auditor sübutları əldə etməlidir.

1.4. «Əhəmiyyətli qiymətləndirmə» - ölçünün dəqiq üsulları olma- dıqda maddələrin təxmini məbləğidir.

Məsələn: - ehtiyatların və debitor borclarının ehtimal edilən xalis satış dəyərinə

qədər azaldılması normaları; - əsas aktivlərin faydalı xidmətinin ehtimal edilən müddətinə onların

bölünməsi üçün ehtiyatlar; - hesablanan mədaxil (hasilat); - vaxtı uzadılmış vergi; - məhkəmə prosesi nəticəsində vurulmuş zərərlərin ödənilməsi üçün

ehtiyat; - podrat müqavilələrindən zərərlər (başa çatmamış tikintilərdə); - təminat üzrə iddiaların ödənilməsi üçün ehtiyat. 1.5. Rəhbərlik maliyyə hesabatına daxil edilmiş əhəmiyyətli

qiymətləndirmənin aparılması üçün məsuliyyət daşıyır. Əhəmiyyətli

qiymətləndirmə çox vaxt keçmişdə baş vermiş və ya gələcəkdə baş verə

cəyi ehtimal edilən hadisələrin nəticələrinin qeyri-müəyyənliyi şəra- itində aparılır. Bu qiymətləndirmədən istifadə edilməsi nəticəsində əhəmiyyətli təhriflər riski artır.

II. Əhəmiyyətli qiymətləndirmənin xüsusiyyəti

2.1. Əhəmiyyətli qiymətləndirmənin müəyyənləşdirilməsi prosesi

maddənin xüsusiyyətindən asılı olaraq, sadə və ya mürəkkəb ola bilər.

Məsələn, icarə haqqının hesablanması sadə hesablama ola bilər, satıl-

mayan və artıq qalan ehtiyatların qiymətləndirilməsi isə cari məlumat-

ların və gələcək satış həcminə aid proqnozların irimiqyaslı təhlilini tə-

ləb edə bilər. Mürəkkəb qiymətləndirmələrdə xüsusi bilik və mühaki-

mələrin əhəmiyyətli həcmi tələb oluna bilər.

2.2. Əhəmiyyətli qiymətləndirmə daimi fəaliyyət göstərən mühasi-

bat uçotu sisteminin hissəsi kimi və ya yalnız dövrün sonunda fəaliy-

yət göstərən sistemin hissəsi kimi müəyyən edilə bilər. Bir çox hallar-

da əhəmiyyətli qiymətləndirmə təcrübəyə, məsələn, əsas vəsaitlərin

hər bir kateqoriyası üçün standart amortizasiya normalarından və ya

təminatlar üzrə ehtiyatın hesablanması üçün satışdan gəlirin standart

faizlərindən istifadə edilməsi təcrübəsinə əsaslanan düsturların kömə-

yi ilə çıxarılır. Belə hallarda rəhbərlik düsturları, məsələn, aktivlərdən

fəal istifadə edilməsinin qalan müddətinin yenidən qiymətləndirilmə-

si vasitəsilə və ya faktiki nəticələrin qiymətləndirmə ilə müqayisəsi

və zəruri hallarda düsturların düzəldilməsi vasitəsilə daim yenidən

nəzərdən keçirməlidir.

2.3. Maddələrlə əlaqədar qeyri-müəyyənlik və ya obyektiv məlu-

matların olmaması nəticəsində əsaslandırılmış əhəmiyyətli qiymət-

ləndirmənin əldə edilməsi qeyri-mümkün ola bilər. Belə hallarda

auditor 09.12.2000-ci il tarixli AS1ÜS042A/057A saylı «Auditor rəy-

ləri» audit standartına uyğun olaraq dəyişdirilmiş* auditor rəyinə zə-

rurətin olub-olmamasını həll etməlidir.

III. Audit prosedurları

3.1. Auditor mövcud şəraitlərdə əhəmiyyətli qiymətləndirmə-

bu lazımdırsa, nin əsaslandırılıb-əsaslandırılmamasını və əgər

* Audi lor rəyi o vaxt dəyi^-dirilmiş hesab edilir ki, ona izahedici paraqraj' daxil edilir və ya auditor şərtsiz müsbət fikir bildirmir.

onun haqqında informasiyanın açıqlanıb-açıqlanmamasmı müəyyən

etmək üçün kifayət qədər və münasib auditor sübutları əldə etməlidir.

Əhəmiyyətli qiymətləndirməni təsdiq edən sübutu əldə etmək çox vaxt maliyyə hesabatının digər maddələrini təsdiq edən sübuta nisbətən daha çətin və az inandırıcı olur.

3.2. Əhəmiyyətli qiymətləndirmənin müəyyən edilməsində rəhbərlik tərəfindən istifadə edilən prosedurların və metodların, o cümlədən daxili nəzarət və mühasibat uçotu sistemlərinin başa düşülməsi çox vaxt audit prosedurlarının xüsusiyyətinin, keçirilmə müddətinin və həcminin planlaşdırılması nöqteyi-nəzərindən daha vacib olur.

3.3. Əhəmiyyətli qiymətləndirmənin auditində auditor bir

yanaşmanı və ya aşağıdakı yanaşmalardan ibarət olan kombinasiyanı

seçməlidir:

a) qiymətləndirmənin müəyyən edilməsində rəhbərlik tərəfindən

istifadə edilən prosedurların təhlili və testləşdirilməsi;

b) rəhbərlik tərəfindən aparılan qiymətləndirmə ilə müqayisə

etmək üçün müstəqil qiymətləndirmədən istifadə edilməsi;

c) qiymətləndirmələri təsdiq edən sonrakı hadisələrin icmalı.

IV. Rəhbərlik tərəfindən istifadə edilən prosedurların təhlili və

testləşdirilməsi

4.1. Rəhbərlik tərəfindən istifadə edilən prosedurların təhlilində və

testləşdirilməsində adətən atılan addımlara aşağıdakılar daxildir:

a) əhəmiyyətli qiymətləndirmənin kəmiyyətlərinin əsaslandığı

məlumatların qiymətləndirilməsi və ehtimalların təhlili;

b) qiymətləndirmədə yerinə yetirilən hesablamaların yoxlanılması;

c) əgər mümkündürsə, əvvəlki dövrlərin əhəmiyyətli

qiymətləndirmələrinin bu dövrlərin faktiki nəticələri ilə müqayisə

edilməsi;

d) əhəmiyyətli qiymətləndirmənin rəhbərlik tərəfindən təsdiq edilməsi

proseduruna baxılması.

Məlumatların qiymətləndirilməsi və ehtiyatların təhlili

4.2. Auditor qiymətləndirmənin əsaslandığı məlumatların nə qədər

dəqiq, tam və münasib olmasını müəyyən etməlidir. Əgər uçot

məlumatlarından istifadə edilirsə, onlar mühasibat uçotu sistemində işlənən məlumatlara uyğunlaşdırılmalıdır. Məsələn, auditor təminat üzrə

ehtiyatın təsdiq edilməsində auditor sübutu əldə etməlidir ki, təminat

müddəti bitməmiş məhsula dair məlumatlar ilin sonunda malların satışı

haqqında uçot məlumatları ilə uyğunlaşdırılmışdır.

4.3. Auditor həmçinin subyektdən kənarda sübut axtara bilər. Belə ki,

satışın ehtimal olunan gələcək həcmi əsasında hesablanan ehtiyatların

köhnəlməsi ilə əlaqədar xərclərin ödənilməsini təsdiq edərək, auditor

satışın səviyyəsi, mövcud sifarişlərin həcmi və bazarın meyli kimi daxili

məlumatları öyrənməklə yanaşı, bütövlükdə sahə üzrə satışın nəzərdə

tutulan həcminə və bazarın təhlilinə əsaslanan sübutlar axtara bilər. Eyni

qayda ilə məhkəmə proseslərinin və iddialarının rəhbərlik tərəfindən

qiymətləndirilməsini öyrənərkən auditor məlumat üçün birbaşa subyektin

hüquqşünasına müraciət edəcəkdir.

4.4. Auditor toplanmış məlumatların lazımi qaydada təhlil olunmasını

və əhəmiyyətli qiymətləndirmənin müəyyənləşdirilməsi üçün əsası

formalaşdıran proqnozların aparılmasını müəyyən etməlidir. Məsələn,

debitor borcunun ödənilməsi müddətlərinin təhlili və ehtiyatların müəyyən

növünün neçə ay ərzində mövcud olacağının təyin edilməsi keçmiş

təcrübəyə və proqnozlardan istifadə edilməsinə əsas- lanırmı.

4.5. Auditor əhəmiyyətli qiymətləndirmənin əldə olunmasında istifadə

edilən daha münasib ehtimal üçün subyektin müvafiq əsasa malik

olub-olmamasını qiymətləndirməlidir. Bəzi hallarda ehtimallar

inflyasiyanın gələcək səviyyəsi, faiz dərəcələri, əhalinin məşğulluq

səviyyəsi və bazarın gözlənilən artımı kimi dövlət və sahə statistika

məlumatlarına əsaslanır. Başqa hallarda ehtimallar yalnız həmin subyektə

aid olacaq və daxili məlumatlara əsaslanacaqdır.

4.6. Auditor əhəmiyyətli qiymətləndirmənin əsaslandığı ehtimalların

qiymətləndirilməsində aşağıdakılara baxmalıdır:

• onlar əvvəlki dövrlərin faktiki nəticələri ilə əsaslandırılıbmı;

• onlar digər qiymətləndirmənin əldə edilməsi üçün istifadə olunan

ehtimallarla uyğunlaşdınlırmı;

• onlar rəhbərliyin müvafiq planları ilə uyğunlaşdırılırmı.

Auditor dəyişikliklərə və (və ya) ciddi təhriflərə daha çox məruz

qalmış ehtimallara xüsusi diqqət yetirməlidir.

4.7. Xüsusi metodlardan istifadə etməklə mürəkkəb qiymətləndirmə

prosesində auditor ekspertlərin, məsələn, mədənlərdə mineral filiz

ehtiyatlarının qiymətləndirilməsində mühəndislərin işinin nəticələrindən

istifadə etmək zərurəti ilə üzləşə bilər. Ekspertin işindən is-

lifadə edilməsi barədə tövsiyələr 10.02.2001-ci il tarixli AS1ÜS043/058

saylı “Ekspertin işindən istifadə” audit standartında verilmişdir.

4.8. Auditor əhəmiyyətli qiymətləndirmənin aparılmasında rəhbərliyin

istifadə etdiyi düsturların münasib olub-olmamasını təhlil etməlidir.

Belə təhlil əvvəlki dövrlərdə subyektin maliyyə nəticələri barədə

auditorun biliyinə, sahənin digər subyektlərinin təcrübəsinə və rəhbərliyin

planları haqqında auditora verilmiş məlumatlara əsaslanır.

Hesablamaların yoxlanılması

4.9. Auditor rəhbərliyin əməl etdiyi hesablama prosedurunu

yoxlamalıdır. Auditor testləşdirməsinin xüsusiyyəti, müddəti və həcmi

əhəmiyyətli qiymətləndinnə hesablamalarının mürəkkəbliyindən,

əhəmiyyətli qiymətləndirmənin müəyyənləşdirilməsində subyektin istifadə

etdiyi prosedurların və metodların auditor qiymətləndirməsindən və

maliyyə hesabatı kontekstində belə qiymətləndirmənin əhəmiyyətindən

asılı olacaqdır.

Əvvəlki qiymətləndirmələrin faktiki nəticələrlə

müqayisə edilməsi

4.10. Auditor imkan daxilində əvvəlki dövrlərin əhəmiyyətli

qiymətləndirmələrini elə həmin dövrlərin faktiki nəticələri ilə müqayisə

etməlidir. Bu, aşağıdakılara kömək edər:

a) subyektin istifadə etdiyi qiymətləndirmə prosedurlarının ümumi

etibarlılığına dair sübutların əldə olunmasına;

b) qiymətləndirmə düsturlarının düzəldilməsi zərurətinə baxılmasına;

c) faktiki nəticələrlə əvvəlki qiymətləndirmələr arasındakı fərqin

müəyyən edilməsinə və zəruri hallarda müvafiq düzəlişlərin aparılmasına

və lazımi məlumatların açıqlanmasına.

Əhəmiyyətli qiymətləndirmənin rəhbərlik tərəfindən

təsdiq edilməsi proseduruna baxılması

4.11. Əhəmiyyətli qiymətləndirməyə adətən rəhbərlik tərəfindən baxılır

və təsdiq edilir. Auditor əhəmiyyətli qiymətləndirməyə müvafiq səviyyəli

rəhbər tərəfindən baxılmasını və təsdiq edilməsini, habelə əhəmiyyətli

qiymətləndirmənin müəyyənləşdirilməsini təsdiq edən sənədləşmədə əks

olunmasını yoxlamalıdır.

V. Müstəqil qiymətləndirmədən istifadə edilməsi

5.1. Auditor müstəqil qiymətləndirmə keçirə və ya əldə edə və onu rəhbərlik tərəfindən aparılan əhəmiyyətli qiymətləndirmə ilə müqayisə edə bilər. Müstəqil qiymətləndirmədən istifadə edərkən auditor məlumatları müəyyənləşdirməli, ehtimallara baxmalı və belə müstəqil qiymətləndirmə üçün istifadə edilən hesablama prosedurlarının testləşdirilməsini aparmalıdır. Həmçinin əvvəlki dövrlərin əhəmiyyətli qiymətləndirmələrini həmin dövrlərin faktiki nəticələri ilə müqayisə etmək məqsədəuyğun olardı.

VI. Sonrakı hadisələrin icmalı

6.1. Hesabat dövrü bitdikdə, lakin auditin başa çatmasına qədər olan əməliyyatlar və hadisələr rəhbərlik tərəfindən aparılan əhəmiyyətli qiymətləndirməyə aid auditor sübutu ola bilər. Belə əməliyyatların və hadisələrin auditor tərəfindən hazırlanan icmalı əhəmiyyətli qiymətləndirmənin aparılmasında rəhbərlik tərəfindən istifadə edilən prosedurların təhlilinin və testləşdirilməsinin aparılmasına və ya əhəmiyyətli qiymətləndirmənin əsaslılığının təhlilində müstəqil

qiymətləndirməyə ehtiyacı azalda və ya hətta aradan qaldıra bilər.

VII. Audit prosedurlarının nəticələrinin qiymətləndirilməsi

7.1. Auditor əhəmiyyətli qiymətləndirmənin əsaslılığını sifarişçinin

biznes biliyinə və qiymətləndirmənin audit gedişində əldə edilən digər

auditor sübutları ilə uyğunlaşdırılıb-uyğunlaşdırılma- masına

əsaslanaraq yekun olaraq qiymətləndirməlidir.

7.2. Auditor əhəmiyyətli qiymətləndirmənin müəyyənləşdirilmə- sində istifadə edilən məlumatlara və ehtimallara təsir göstərən hər hansı sonrakı zəruri əməliyyatların və hadisələrin nəzərə almıb-alın- mamasma baxmalıdır.

7.3. Əhəmiyyətli qiymətləndirməyə xas olan qeyri-müəyyənliyə görə fərqin qiymətləndirilməsi auditin başqa sahələrinə nisbətən daha mürəkkəb ola bilər. Auditor sübutu ilə təsdiq edilən məbləğin auditor qiymətləndirməsi ilə maliyyə hesabatında əks etdirilən əhəmiyyətli qiymətləndirmə arasında uyğunsuzluq olduqda, auditor müəyyən etməlidir ki, bu uyğunsuzluq nəzərə alınmaqla düzəlişlərə ehtiyac var- mı. Əgər mövcud fərq əsaslandırılıbsa (məsələn, maliyyə hesabatında olan məbləğ

məqbul nəticələrin həddini aşmadığına görə), düzəlişlə

rə ehtiyac yoxdur. Bununla yanaşı, auditor mövcud fərqin əsaslandırılmadığını hesab edirsə, əhəmiyyətli qiymətləndirməyə yenidən baxılması xahişi ilə rəhbərliyə müraciət olunmalıdır. Əhəmiyyətli qiymətləndirməyə yenidən baxılmasından imtina edildikdə, mövcud fərq təhrif sayılmalıdır və ona başqa təhriflərlə birlikdə baxılmalıdır ki, belə təhriflərin nəticələrinin maliyyə hesabatı üçün əhəmiyyətli olması qiymətləndirilsin.

7.4. Auditor həmçinin belə bir məsələyə də baxmalıdır ki, fərqin əsaslandırılmış kimi qəbul edilən ayrı-ayrı kəmiyyətləri şişirtmək və ya azaltmaq meyli təzahür edirmi və bu, məcmu halda maliyyə hesabatına əhəmiyyətli təsir göstərinni. Belə hallarda auditor əhəmiyyətli qiymətləndirməni məcmu halda qiymətləndirməlidir.

ASlÜS 058/078-2002 Azərbaycan Respııhlikasımn Auditorlar

Palatası Şurasının 2002-ci il 15 oktyabr tarixli 102/3 saylı qərarı ilə

təsdiq edilmişdir

YOXLANILMIŞ MALİYYƏ

HESABATLARINA DAXİL EDİLƏN

SƏNƏDLƏRDƏ DİGƏR MƏLUMATLAR

I. Giriş

1.1. Bu standart «Yoxlanılmış maliyyə hesabatlarına daxil edilən sənədlərdə digər məlumatlar» (İSA 720 «Other Information in Docu-

ments Containing Audited Financial Statements») beynəlxalq audit

standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Bu audit standartının məqsədi yoxlanılmış maliyyə hesabatlarına

daxil edilən sənədlərdə əks etdirilən və bu barədə auditor rəyi tərtib

edilməsi məcburi olmayan digər məlumatlara auditor tərəfindən

baxılmasına dair standartların müəyyən edilməsindən və tövsiyələrin

verilməsindən ibarətdir. Bu standart illik hesabatla əlaqədar tətbiq edilir,

lakin həm də başqa sənədlərlə əlaqədar, məsələn, qiymətli kağızların

buraxılmasında istifadə olunarkən tətbiq edilə bilər.

1.3. Auditor yoxlanılmış maliyyə hesabatlarına münasibətdə

əhəmiyyətli uyğunsıızluqları aşkar etmək üçün digər məlumatlarla

tanış olmalıdır.

1.4. «Əhəmiyyətli uyğunsuzluqlar» o halda ola bilər ki, digər

məlumatlar yoxlanılmış maliyyə hesabatlarmdakı məlumatlara zidd olsun.

Əhəmiyyətli uyğunsuzluqlar əvvəllər əldə edilmiş auditor sübutları

əsasında çıxarılan nəticələri və bəlkə də maliyyə hesabatlarına dair auditor

rəyi üçün əsas olmuş mülahizələri şübhə altında qoya bilər.

1.5. Adətən subyekt hər il auditor rəyi ilə birlikdə yoxlanılmış maliyyə

hesabatları daxil edilən sənədi («illik hesabatı») dərc etdirir. Bu zaman

subyekt illik hesabata ya qanuna əsasən, ya da adət üzrə həm maliyyə, həm

də qeyri-maliyyə xüsusiyyətli digər məlumatları da daxil edə bilər. Bu

audit standartında belə məlumatlar «digər məlumatlar» adlanır.

1.6. Digər məlumatlara subyektin fəaliyyəti haqqında rəhbərliyin və ya direktorlar şurasının hesabatı, maliyyə icmalı və ya maliyyə göstəriciləri, məşğulluq haqqında məlumatlar, planlaşdırılan kapital xərcləri, analitik göstəricilər, vəzifəli şəxslərin və direktorların adları, habelə seçmə rüblük məlumatlar kimi sənədlər daxildir.

1.7. Bəzi hallarda auditor digər məlumatlar barədə xüsusi hesabatın təqdim edilməsi üçün qanunla və ya müqavilə ilə nəzərdə tutulmuş öhdəliklərə malik olur. Qalan digər hallarda auditor belə öhdəliklərə malik olmur. Bununla yanaşı, auditor maliyyə hesabatları barədə rəy tərtib edərkən digər məlumatlara baxmalıdır, belə ki, yoxlanılmış maliyyə hesabatlarının mötəbərliyi yoxlanılmış maliyyə hesabatları ilə digər məlumatlar arasında olan uyğunsuzluq nəticəsində şübhə altında qoyula bilər.

1.8. Bəzi yurisdiksiyalarm rəhbərləri auditordan digər müəyyən məlumatlar, məsələn, əlavə məlumatlar və aralıq maliyyə məlumatları üzrə xüsusi prosedurların tətbiqini tələb edir. Əgər belə məlumatlar yoxdursa və ya kifayət qədər deyildirsə, bunun auditor rəyində göstərilməsi auditordan tələb oluna bilər.

1.9. Əgər digər məlumatlar haqqında hesabatın tərtib edilməsi öhdəliyi mövcuddursa, onda auditorun məsuliyyəti barədə razılaşmanın xüsusiyyəti qanunvericilik və peşə standartları ilə müəyyən edilir. Əgər auditorun vəzifəsinə digər məlumatların icmalı daxildirsə, onda auditor icmalın aparılması üzrə müvafiq audit standartı ilə müəyyən olunmuş tövsiyələrə əməl etməlidir.

II. Digər məlumatlara buraxılış

2.1. Auditorun illik hesabatda olan digər məlumatlarla tanış olması

üçün belə məlumatlara buraxılmağa dair vaxtında icazə almaq tələb olunur.

Buna görə də auditor rəyinin tərtib edilməsi tarixinə qədər auditor belə məlumatların alınması barədə subyektlə razılaşmalıdır. Bəzi hallarda digər

məlumatların hamısı üçün yuxarıda göstərilən tarixə qədər icazə alma

bilməz. Belə hallarda auditor 6.2-6.5-ci bəndlərdə göstərilmiş tövsiyələrə

əməl etməlidir.

III. Digər məlumatlara baxılması

3.1. Maliyyə hesabatlarının auditor yoxlamasının məqsədi və həcmi

barədə şərtə görə, auditorun vəzifəsi auditor rəyində göstərilən məlu

matlarla məhdudlaşır. Buna müvafiq olaraq, auditor digər məlumatların lazımi qaydada şərh edilib-edilməməsini aydınlaşdırmağa görə məsuliyyət daşımır.

IV. Əhəmiyyətli uyğunsuzluqlar

4.1. Əgər auditor digər məlumatlarla tanış olarkən əhəmiyyətli

uğunsuzluqlar aşkar edərsə, onda o, yoxlanılmış maliyyə

hesabatlarında və ya digər məlumatlarda düzəlişlərin aparılmasının

lazım olub-olmamasını müəyyən etməlidir.

4.2. Əgər yoxlanılmış maliyyə hesabatlarında düzəlişlər etmək

zəruridirsə, lakin subyekt düzəlişdən imtina edirsə, onda auditor şərti

müsbət rəy və ya mənfi rəy bildirməlidir.

4.3. Əgər digər məlumatlarda düzəlişlər etmək zəruridirsə, lakin

subyekt düzəlişdən imtina edirsə, auditor bunu nəzərə alaraq, auditor

rəyinə əhəmiyyətli uyğunsuzluqları göstərən izahedici pa- raqraf daxil

etməli və ya başqa tədbirlər görməlidir. Auditor rəyinin verilməsindən imtina etmək və ya auditor yoxlamasının davam etdirilməsi ilə razılaşmamaq kimi tədbirlər vəziyyətin, habelə uyğun- suzluqlarm xüsusiyyətlərindən və əhəmiyyətindən asılı olacaqdır. Auditor həmçinin sonrakı fəaliyyətə dair hüquq məsləhətinin alınması məsələsinə baxmalıdır.

V. Faktların əhəmiyyətli təhrifi

5.1. Əhəmiyyətli uyğunsuzluqları aşkar etmək məqsədilə digər

məlumatlarla tanış olarkən auditor faktların şəksiz əhəmiyyətli təhrifini

müəyyən edə bilər.

5.2. Bu audit standartının məqsədləri üçün digər məlumatlarda

«faktların əhəmiyyətli təhrifi» o vaxt olur ki, yoxlanılan maliyyə

hesabatının məzmununa aid olmayan belə məlumatlar düzgün izah və ya

təqdim edilmir.

5.3. Əgər auditor digər məlumatlarda faktların əhəmiyyətli

təhrifinin olduğunu aşkar edərsə, onda bu məsələni subyektin

rəhbərliyi ilə müzakirə etməlidir. Rəhbərliklə bu məsələnin müzakirəsi

zamanı auditor digər məlumatların və auditorun suallarına rəhbərliyin

cavablarının nə dərəcədə mötəbər olduğunu müəyyənləşdirməyə də bilər. Buna görə də o, mühakimələrdə və ya rəylərdə əhəmiyyətli fərqlərin

olub-olmaması məsələsini həll etməlidir.

5.4. Əgər auditor əvvəlki kimi faktların şəksiz təhrifinin mövcud

olmasını ehtimal edərsə, onda o, rəhbərlikdən subyektin hüquq

məsləhətçisi kimi səriştəli üçüncü tərəflə məsləhətləşməyi xahiş etməli

və verilən tövsiyələri nəzərə almalıdır.

5.5. Əgər auditor digər məlumatlarda faktların şəksiz təhrifinin

olması barədə nəticəyə gələrsə, lakin rəhbərlik təhrifi aradan

qaldırmaqdan imtina edərsə, onda auditor sonrakı müvafiq

tədbirlərin görülməsi haqqında düşünməlidir. Görülən tədbirlərə digər məlumatlar barəsində auditorun şübhəsini izah edən sənədlərin tərtib edilməsi vasitəsilə subyektə ümumi rəhbərlik üçün məsul olan şəxsin xəbərdar edilməsi və hüquq məsləhətinin alınması daxil ola bilər.

VI. Auditor rəyinin tərtib edilməsi tarixindən sonra

digər məlumatların əldə olunmasına buraxılış

6.1. Auditor rəyinin tərtib edilməsi tarixinə qədər bütün digər məlumatları əldə etmək üçün auditorun imkanı olmadıqda, o, ilk növbədə

həmin məlumatlarla tanış olmalıdır ki, əhəmiyyətli uyğunsuzluqla- rı aşkar

edə bilsin.

6.2. Əgər digər məlumatlarla tanış olarkən auditor əhəmiyyətli uy-

ğunsuzluqları və ya faktların şəksiz əhəmiyyətli təhrifini aşkar edərsə,

onda o, yoxlanılmış maliyyə hesabatlarına və ya digər məlumatlara

yenidən baxmaq üçün ehtiyacın olub-olmamasını müəyyən etməlidir.

6.3. Əgər maliyyə hesabatlarına yenidən baxmaq münasibdirsə, onda

2002-ci il 4 iyun tarixli ASlÜS 052/072 saylı «Sonrakı hadisələr» audit

standartmdakı tövsiyələrə əməl etmək lazımdır.

6.4. Əgər digər məlumatlara yenidən baxmaq zəruridirsə və subyekt

buna razıdırsa, onda auditor həmin hallar üçün lazım olan prosedurları yerinə yetirməlidir. Prosedurlara əvvəllər dərc edilmiş maliyyə

hesabatlarını alan şəxslərə məlumat verilməsi məqsədilə rəhbərliyin

gördüyü tədbirlər, maliyyə hesabatları və digər məlumatlar üzrə, habelə

yenidən baxılmanın aparılması barədə auditor rəyi daxil ola bilər.

6.5. Digər məlumatlara yenidən baxmaq zəruri olduqda, lakin

rəhbərlik bundan imtina etdikdə, auditor sonrakı müvafiq tədbirlərin

görülməsi haqqında düşünməlidir. Görülən tədbirlərə digər məlumatlar

barəsində auditorun şübhəsini izah edən sənədlərin tərtib edilməsi

vasitəsilə subyektə ümumi rəhbərlik üçün məsul olan şəxsin xəbərdar

edilməsi və hüquq məsləhətinin alınması daxil ola bilər.

VII. Dövlət sektoru auditinin əsaslan

7.1. Bu audit standartı maliyyə hesabatlarının auditor yoxlaması

kontekstində tətbiq edilir. Dövlət sektorunda auditor digər məlumatlara dair

hesabatın təqdim edilməsi üzrə qanunla və ya müqavilə ilə nəzərdə tutulan

öhdəliklərə malik ola bilər. Bu audit standartının 1.9-cu maddəsində göstərildiyi

kimi, indiki standartda əks etdirilmiş prosedurlar, məsələn, fəaliyyət

göstəricilərinin və ya illik hesabatda olan digər məlumatların mötəbərliyi barədə

rəyin bildirilməsinə dair qanunvericilik və ya digər auditor tələblərini ödəmir.

Yuxarıda göstərilən məlumatlar barəsində auditorun rəy bildirməli olduğu

hallarda bu standartın tətbiq edilməsi münasib olmaz. «Digər məlumatlar»

barəsində xüsusi auditor tələbləri olmadıqda, bu audit standartında olan ümumi

prinsipləri tətbiq etmək lazımdır.

ASlÜS 059/079-2002 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar

Palatası Şurasının 2002-ci il 15 oktyabr tarixli 102/4 saylı qərarı ilə

təsdiq edilmişdir

XIDMƏT TƏŞKİLATLARININ

XİDMƏTLƏRİNDƏN İSTİFADƏ EDƏN

SUBYEKTLƏRİN AUDİTİ

I. Giriş

1.1. Bu standart «Xidmət təşkilatlarının xidmətlərindən istifadə edən subyektlərin auditi» (ISA 402 «Audit Considerations Relating to Entities Using Service Organizations») beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Audit standartının məqsədi xidmət təşkilatlarının xidmətlərindən istifadə edən sifarişçinin auditoru üçün tövsiyələrin verilməsi və standartların müəyyən edilməsindən ibarətdir. Bundan başqa, bu milli audit standartında sifarişçinin auditorlarının xidmət təşkilatlarının auditorlarından ala biləcəyi hesabatların təsviri verilir.

1.3. Auditor auditin planlaşdırılması və aparılmasına səmərəli

yanaşmanın işlənib hazırlanması məqsədilə sifarişçinin mühasibat

uçotu və daxili nəzarət sistemlərinə xidmət təşkilatlarının nə kimi

təsir göstərməsini müəyyən etməlidir.

1.4. Sifarişçi xidmət təşkilatlarının, məsələn, uçotda əməliyyatları qeyd edən və müvafiq maliyyə hesabatlarını tərtib edən və ya uçotu aparan, habelə müvafiq məlumatları işləyib hazırlayan (məsələn, kompüter uçotu sistemini tətbiq edən) təşkilatların xidmətinə müraciət edə bilər. Əgər sifarişçi xidmət təşkilatlarının xidmətindən istifadə edirsə, onda xidmət təşkilatlarının bəzi prosedurları, yazışmaları və siyasəti sifarişçinin

maliyyə hesabatlarının auditi üçün əhəmiyyətli ola bilər.

II. Sifarişçinin auditoru tərəfindən baxılmalı məsələlər

2.1. Xidmət təşkilatları sifarişçinin mühasibat uçotu və daxili nəzarət

sistemlərinə təsir göstərə bilən siyasəti və prosedurları müəyyən

ləşdirib həyata keçirə bilər. Bu kimi siyasət və prosedurlar sifarişçi təşkilatdan fiziki və funksional baxımdan ayrı aparılır. Əgər xidmət təşkilatlarının göstərdiyi xidmətlər əməliyyatların uçotu və onların işlənib hazırlanması ilə məhdudlaşırsa, maliyyə hesabatlarını sifarişçi tərtib edirsə və uçot yazılışlarını təsdiq etmək hüququnu özündə saxlayırsa, onda o, prosedurları və səmərəli siyasəti öz təşkilatı daxilində müstəqil olaraq həyata keçirə bilər. Əgər xidmət təşkilatları əməliyyat apararsa və sifarişçinin hesabatlarını tərtib edərsə, onda sifarişçi xidmət təşkilatının siyasətinə və prosedurlarına isnad etmək zərurətini qəbul edə bilər.

2.2. Auditor xidmət təşkilatının fəaliyyətinin sifarişçi və audit üçün

əhəmiyyətliliyini müəyyən etməlidir. Bu məqsədlə sifarişçinin

auditorunun aşağıdakılara baxması vacibdin

- xidmət təşkilatlarının göstərdikləri xidmətin xüsusiyyətinə;

- sifarişçi ilə xidmət təşkilatları arasında qarşılıqlı əlaqələrə və

müqavilənin şərtlərinə;

- xidmət təşkilatlarının xidmətindən istifadənin maliyyə hesabatla-

rmdakı əhəmiyyətli təsdiqləmələrə təsirinə;

- belə təsdiqləmələrlə əlaqədar olan tərkib riskinə;

- sifarişçinin mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri ilə xidmət

təşkilatlarının mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri arasında

qarşılıqlı əlaqənin səviyyəsinə;

- xidmət təşkilatlarının işləyib hazırladığı əməliyyatlar üzrə sifarişçi

tərəfindən istifadə edilən daxili nəzarət vasitələrinə;

- xidmət təşkilatlarının maliyyə sabitliyinə və imkanlarına, o cümlədən

xidmət təşkilatlarının iflasının sifarişçi üçün nəticələrinə;

- xidmət təşkilatları barədə məlumatlara, məsələn, istifadəçilər üçün

təlimatlarda qeyd olunanlara və texniki vasitələrə;

- sifarişçinin tətbiqi proqramlarına dair ümumi və kompüter sisteminin

nəzarət vasitələri barədə məlumatlara.

Yuxarıda göstərilən amillərə baxılması auditoru xidmət təşkilatlarının

nəzarət vasitələrinin nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsinə təsir

etməməsi qənaətinə gətirə bilər; əgər belə olarsa, onda bu standartın

növbəti maddəsini nəzərə almağa lüzum yoxdur.

2.3. Sifarişçinin auditoru eyni zamanda xidmət təşkilatlarının

auditorları, daxili auditorlar və ya nəzarətedici orqanlar tərəfindən tərtib

olunmuş hesabatlar, habelə xidmət təşkilatlarının mühasibat uçotu və

daxili nəzarət sistemləri, onların fəaliyyətinə və səmərəliliyinə dair

məlumat mənbəyi olmaq etibarı ilə üçüncü tərəfin tərtib etdiyi hesabatlar

barədə məsələyə baxılmalıdır.

2.4. Əgər sifarişçinin auditoru xidmət təşkilatlarının fəaliyyətinin

sifarişçi və audit üçün əhəmiyyətliliyi qənaətinə gəlirsə, onda auditor

mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinə dair kifayət qədər

təsəvvür eldə etmək, eləcə də nəzarət testləri aparmaq şərtilə, nəzarət

sistemi riskini istər maksimum, istərsə də daha aşağı səviyyədə

qiymətləndirmək üçün məlumatlar əldə etməlidir.

2.5. Əgər məlumatların həcmi yetərli deyilsə, onda mümkündür ki,

sifarişçinin auditoııı xidmət təşkilatına, onun auditorunun lazımi

məlumatların alınması üçün prosedurları yerinə yetirməsi, yaxud bu

məlumatların alınması məqsədilə özünün xidmət təşkilatına getməli olması

barədə müraciət etsin. Xidmət təşkilatlarına getmək istəyini bildirən

sifarişçinin auditoru sifarişçidən xahiş edə bilər ki, o da öz növbəsində

auditorun lazımi məlumatlarla tanış olmasına imkan yaradılması xahişi ilə

xidmət təşkilatlarına müraciət etsin.

2.6. Əgər sifarişçinin auditoru xidmət təşkilatlarının auditorlarının,

üçüncü tərəfin tərtib etdiyi hesabatlarla tanış olarsa, xidmət təşkilatlarının

fəaliyyətinin təsir göstərdiyi mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri barədə təsəvvür əldə edə bilər. Bundan başqa, sifarişçinin auditoru xidmət

təşkilatlarının nəzarət sisteminin təsir etdiyi təsdiqlə- mələrə dair nəzarət

riski qiymətləndirilərkən, eyni zamanda, xidmət təşkilatlarının auditorunun

hesabatlarından da istifadə edə bilər. Əgər sifarişçinin auditoru xidmət

təşkilatlarının auditorunun hesabatlarından istifadə edərsə, onda o,

konkret tapşırığın yerinə yetirilməsində xidmət təşkilatlarının

auditorunun nə dərəcədə peşəkar səriştəlilik göstərdiyinə dair

məlumatlar əldə edilməsinin məqsə- dəuyğunluğunu təhlil etməlidir.

2.7. Sifarişçinin auditoru nəzarət sistemi riskinin daha aşağı səviyyədə

qiymətləndirilməsini təmin etmək üçün nəzarət testlərinin köməyi ilə

auditor sübutlarının alınmasını zəruri hesab edə bilər. Belə sübutları

aşağıdakı üsullarla əldə etmək olar: • Xidmət təşkilatlarının fəaliyyəti üzrə sifarişçinin nəzarət vasitələrinin

testləşdirilməsi;

• Audit üçün əhəmiyyət kəsb edən və istifadə olunan tətbiqi

proqramlara dair xidmət təşkilatlarının mühasibat uçotu və daxili nəzarət

sistemlərinin səmərəliliyi üzrə xidmət təşkilatlarının auditorunun hesabatı ilə tanışlıq;

• Nəzarət testləri aparmaq və xidmət təşkilatlarına getməklə.

111. Xidmət təşkilatlarının auditorunun hesabatı

3.1. Sifarişçinin auditoru xidmət təşkilatlarının auditorunun hesabatından istifadə edərkən bu hesabatın mahiyyətinə və məzmununa baxmalıdır.

3.2. Bir qayda olaraq, xidmət təşkilatlarının auditorunun hesabatı aşağıdakı iki nümunə kimi olur:

Nümunə A - strukturun yararlılığına dair rəy

a) xidmət təşkilatlarının mühasibat uçotu və daxili nəzarət sisteminin xidmət təşkilatlarının rəhbərliyi tərəfindən adi qaydada tərtib edilmiş təsviri; və

b) xidmət təşkilatlarının auditorunun təsdiqedici rəyləri: (I) yuxarıda qeyd edilən təsvirin dəqiqliyi; (II) nəzarət sisteminin tətbiqi; (III) mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinin qarşısında qoyulan

məqsədlərə nail olunması üçün onların yararlılığı. Nümunə B - strukturun yararlılığı və fəaliyyətin

səmərəliliyinə dair rəy

a) xidmət təşkilatının mühasibat uçotu və daxili nəzarət sisteminin xidmət təşkilatlarının rəhbərliyi tərəfindən adi qaydada tərtib edilmiş təsviri; və

b) xidmət təşkilatlarının auditorunun təsdiqedici rəyləri: (I) yuxarıda qeyd edilən təsvirin dəqiqliyi; (II) nəzarət sisteminin tətbiqi; (III) mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinin qarşısında qoyulan

məqsədlərə nail olunması üçün onların yararlılığı; və (IV) mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinin (nəzarət testlərinin

nəticələrinə əsaslanaraq) fəaliyyətinin səmərəliliyi. Fəaliyyətin səmərəliliyinə dair rəyə əlavə olaraq, xidmət təşkilatlarının auditoru hansı nəzarət testlərinin həyata keçirilməsini və onların nəticəsinin necə olduğunu göstərməlidir.

Adətən xidmət təşkilatlarının auditorunun hesabatı ondan istifadənin dairəsinə görə məhdud olur (adətən istifadəçilərin sırası rəhbərlik, xidmət təşkilatları, onun sifarişçiləri və sifarişçinin auditorları ilə məhdudlaşır).

3.3. Sifarişçinin auditoru xidmət təşkilatlarının auditorunun yerinə yetirdiyi işlərin həcmini təhlil etməli, eləcə də xidmət təşkilatlarının auditorunun tərtib etdiyi hesabatların faydalılığını və uyğunluğunu qiymətləndirməlidir.

3.4. Sifarişçinin auditom A nümunəsində göstərilən rəydən mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinə dair lazımi təsəvvür əldə etmək məqsədilə istifadə etməsinə baxmayaraq, belə rəydən nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsinin aşağı salınması üçün əsas kimi istifadə etməməlidir.

3.5. Və əksinə, nəzarət testləri aparılarkən B nümunəli rəydən belə əsas kimi istifadə edilə bilər. Rəyin B nümunəsindən nəzarət sistemi riskinin daha aşağı qiymətləndirilməsini təsdiq edən sübut kimi istifadə edilirsə, onda sifarişçinin auditoru xidmət təşkilatlarının auditorunun yoxladığı nəzarət sisteminin sifarişçinin əməliyyatlarına (sifarişçinin maliyyə hesabatlarındakı əhəmiyyətli təsdiqləmələrə) aidiyyatmm olmasını, gələcəkdə xidmət təşkilatlarının auditorunun yerinə yetirdiyi nəzarət testlərinin yetərliliyini və onların nəticəsini müəyyən etməlidir. Sonuncu halda baxılması tələb olunan iki əsas məsələ xidmət təşkilatlarının auditorunun testləri ilə əhatə olunan dövrün müddəti və bu testlərin yerinə yetirilməsi anından sonrakı vaxtdan ibarətdir.

3.6. Auditə aidiyyatı olan müəyyən nəzarət testlərinə və nəticələrə əsasən sifarişçinin auditorunun belə testlərin xüsusiyyətinin, aparılma müddətinin və həcminin sifarişçinin auditorunun nəzarət sistemi riskinin qiymətləndirilməsini təsdiq etmək məqsədilə, mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinin səmərəliliyinə dair kifayət qədər və uyğun auditor sübutlarının alınmasına nə dərəcədə imkan yaratmasını təhlil etməsi zəruridir.

3.7. Xidmət təşkilatlarının aditoru mahiyyətinə görə sifarişçinin auditorunun istifadə etdiyi yoxlama prosedurlarının yerinə yetirilməsinə cəlb edilə bilər. Bu, sifarişçi və onun auditoru, eləcə də xidmət təşkilatları və onların auditorlarının razılaşdığı prosedurlardan ibarət ola bilər.

3.8. Əgər sifarişçinin auditoru xidmət təşkilatlarının auditorunun hesabatından istifadə edirsə, onda o, öz rəyində xidmət təşkilatlarının auditorunun hesabatına isnad etməməlidir.

ASlÜS 060/080-2003 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 2003-cii il 4 fevral tarixli

108/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

MÜQAYİSƏ

I. Giriş

1.1. Bu standart «Müqayisə» (ISA 710 «Comparatives») beynəlxalq

audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Audit standartının məqsədi müqayisələrin aparılması zamanı

auditorun vəzifələrinə dair standartların müəyyən edilməsindən və

tövsiyələrin verilməsindən ibarətdir. Bu standart ümumiləşdirilmiş

maliyyə hesabatları yoxlanılmış maliyyə hesabatları ilə birlikdə təqdim

olunduqda tətbiq edilmir. 1.3. Auditor müqayisənin bütün əhəmiyyətli aspektlərdə

yoxlanılan maliyyə hesabatlarına tətbiq edilən maliyyə hesabatlarının

əsasları ilə uyğun olub-olmamasını müəyyən etməlidir.

1.4. Müxtəlif ölkələrin maliyyə hesabatlarının əsasları arasındakı

fərqlərin mövcudluğu müqayisə edilən maliyyə informasiyalarının, milli

standartlardan asılı olaraq, müxtəlif formada təqdim edilməsinə səbəb olur.

Məsələn, əsaslardan asılı olaraq, müqayisə maliyyə hesabatlarında bir yox,

daha çox dövr üzrə subyekt haqqında məbləğləri (maliyyə vəziyyətini

xarakterizə edən fəaliyyətin nəticəsini, pul vəsaitlərinin hərəkətini) və

açıqlanan müvafiq məlumatları təqdim edə bilər. Təqdimetmənin bu

standartda baxılan əsas prinsipləri və üsulları aşağıdakılardır:

(a) Müvafiq göstəricilər - əgər əvvəlki dövr üzrə məbləğlər və sair açıqlanan məlumatlar cari dövrün maliyyə hesabatlarına onun tərkib

hissəsi kimi daxil edilirsə, cari dövrün məbləğləri və sair açıqlanan

məlumatlar kimi birlikdə oxunur (bundan sonra bu standartda mətn üzrə -

«cari dövrün göstəriciləri» adlanacaq). Bu müvafiq göstəricilər ayrıca

müstəqil maliyyə hesabatları kimi təqdim edilmir, lakin maliyyə

hesabatlarının ayrılmaz hissəsi olmaqla, yalnız cari dövrün göstəriciləri ilə

bir yerdə oxunur;

(b) Müqayisə edilən maliyyə hesabatları - əvvəlki dövr üzrə məbləğlər və sair açıqlanan məlumatlar müqayisə üçün cari dövrün maliyyə hesabatlarına daxil edilir, lakin cari dövrün maliyyə hesabatlarının tərkib hissəsi hesab olunmur (Bax: Bu standartın 1 saylı əlavəsinə - burada maliyyə hesabatlarının müxtəlif əsasları təsvir edilib).

1.5. Müqayisə maliyyə hesabatlarının əsaslarına uyğun olaraq təqdim edilir. Auditor hesabatları nöqteyi-nəzərindən əsas fərqlər aşağıdakılardır:

a) müvafiq göstəricilər üçün: auditor rəyi yalnız cari dövrün maliyyə hesabatlarına aid edilir;

b) müqayisə edilən maliyyə hesabatları üçün: auditor rəyi hər bir dövrün maliyyə hesabatlarına aid edilir.

1.6. Bu standart aşağıdakı iki bölmədə, maliyyə hesabatlarının müxtəlif əsaslarına həsr edilən müqayisələrə və onlara verilən rəylərə dair auditorun vəzifələrinə aid olan tövsiyələri təqdim edir.

II. Müvafiq göstəricilər

Auditorun vəzifələri

2.1. Auditor müvafiq göstəricilərin maliyyə hesabatlarının əsaslarının tələblərinə cavab verməsinə dair kifayət qədər və uyğun auditor sübutları əldə etməlidir. Müvafiq göstəricilərə aid tətbiq edilən audit prosedurlarının həcmi cari dövrün göstəricilərinin auditor yoxlamasının həcmindən az olur və adətən auditor müvafiq göstəricilərin təqdimatı və təsnifatının düzgünlüyünə yəqinlik əldə etməklə kifayətlənir. Bununla auditor aşağıdakıları müəyyən etməlidir:

a) müvafiq göstəricilərə dair uçot siyasəti cari dövrün uçot siyasətinə uyğundurmu və lazımi məlumatlar açıqlanıbmı, yaxud düzəlişlər aparılıbım;

b) müvafiq göstəricilər əvvəlki dövr üzrə təqdim edilən məbləğ və açıqlanan sair məlumatlarla uzlaşırmı və lazımi məlumatlar açıqlanıb- mı, yaxud lazımi düzəlişlər aparılıbmı.

2.2. Əgər əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları başqa auditor tərəfindən yoxlanılıbsa, onda yeni auditor müvafiq göstəricilərin 2.1-ci bənddə göstərilən şərtlərə cavab verməsini müəyyənləşdirir və «İlk auditor yoxlaması - ilkin qalıqlar» (ASlÜS 047/065-2001) milli audit standartının tövsiyələrinə əməl edir.

2.3. Əgər əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları yoxlanılmayıbsa, buna baxmayaraq yeni auditor müvafiq göstəricilərin 2.1-ci bənddə gös

tərilən şərtlərə cavab verməsini müəyyənləşdirir və «İlk auditor yoxlaması - ilkin qalıqlar» milli audit standartının tövsiyələrinə əməl edir.

2.4. Əgər auditora cari dövrün auditor yoxlamasının yerinə yetirilməsi zamanı müvafiq göstəricilərdə əhəmiyyətli təhriflərin mümkünlüyü məlum olarsa, onda auditor lazım gələn əlavə prosedurları həyata keçirir.

Rəyin tərtib edilməsi

2.5. Əgər müqayisə müvafiq göstəricilər qismində təqdim edilirsə, onda auditor bütövlükdə cari dövrün maliyyə hesabatları, o cümlədən müvafiq göstəricilər haqqında rəy tərtib etməlidir; həmin rəydə müvafiq göstəricilər haqqında fikir bildirildiyinə görə, müqayisə ayrıca göstərilmir.

2.6. Auditor rəyləri müvafiq göstəriciləri yalnız 2.7, 2.8, 2.10 (b), 2.11-2.14-cü maddələrdə nəzərdə tutulan hallarda konkret olaraq əks etdirir.

2.7. Əgər əvvəlki dövr üçün verilmiş auditor rəyi şərti müsbət rəy, rəy verilməsindən imtina və ya mənfi rəy məzmunundadırsa və dəyişikliyə gətirib çıxaran məsələ həll edilməmişdirsə, cari dövrün göstəricilərinə dair auditor rəyinin dəyişməsinə gətirib çı- xarıb-çıxarmamasından asılı olmayaraq, müvafiq göstəricilərə dair auditor rəyi modifikasiya edilməlidir (Bax: Bu standartın 2 saylı əlavəsinin A və В nümunələrinə).

2.8. Əgər əvvəlki dövr üçün verilmiş auditor rəyi şərti müsbət rəy, rəy verməkdən imtina və ya mənfi rəyi əks etdiribsə və məsələ dəyişikliyə gətirib çıxarmışsa, lazımi qaydada həll edilib maliyyə hesabatlarında əks edilmişsə, onda adətən cari dövrün rəyində əvvəlki dəyişikliyə isnad edilmir. Buna baxmayaraq, əgər məsələ cari dövr üçün əhəmiyyətlidirsə, onda auditor rəyə müvafiq izahedici paraqraf daxil edə bilər.

2.9. Cari dövrün maliyyə hesabatlarının auditor yoxlaması aparılar- kən auditor hər hansı bir qeyri-adi şəraitdə şərtsiz müsbət rəy verilmiş əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarına təsir edən əhəmiyyətli təhriflərin olmasını aşkar edə bilər.

2.10. Belə hallarda auditor «Sonrakı hadisələr» (ASlÜS 052/072-2002) milli audit standartının müddəalarını nəzərə almalı və:

a) əgər əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarına təkrar baxılaraq, yeni auditor rəyi ilə birlikdə yenidən dərc edilibsə, onda müvafiq

göstəricilərin baxılmış maliyyə hesabatları ilə uzalaşmasına yəqinlik əldə etməli;

b) əgər əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarına yenidən baxılma- yıbsa və yenidən dərc edilməyibsə, müvafiq göstəricilər isə lazımi səviyyədə yenidən verilməyibsə və ya lazımi məlumatlar yenidən açıqlanmayıbsa, onda bu maliyyə hesabatlarına daxil edilən müvafiq göstəriciləri qeyd etməklə, cari dövrün maliyyə hesabatları üzrə modifikasiya edilmiş formada rəy verməlidir.

2.11. Əgər 2.9-cu maddədə göstərilən halda, əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarına yenidən baxılmayıbsa və auditor rəyi yenidən verilməyibsə, lakin cari dövrün maliyyə hesabatlarında müvafiq göstəricilər lazımi qaydada təzələnibsə və ya lazımi məlumatlar açıqlanıbsa, onda auditor açıqlanmış müvafiq məlumatlara isnad edərək, vəziyyəti göstərməklə, rəyə izahedici paraqraf daxil edə bilər.

Yeni auditor - əlavə tələblər

Başqa auditor tərəfindən yoxlanılan əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları

2.12. Bəzi hüquqi yurisdiksiyalarda yeni auditora cari dövr üçün tərtib etdiyi auditor rəyində əvvəlki auditorun müvafiq göstəricilər üzrə auditor rəyinə isnad etməyə icazə verilir. Əgər auditor başqa auditora isnad etməyi qərara alırsa, yeni auditorun rəyinə aşağıdakılar daxil edilməlidir (Bax: Bu standartın 2 saylı əlavəsinin D nümunəsinə):

a) əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarının başqa auditor tərəfindən yoxlanılması;

b) əvvəlki auditorun verdiyi rəyin növü. Əgər rəy modifikasiya edilmişdirsə, onun səbəbini göstərmək vacibdir;

c) həmin rəyin verilmə tarixi.

Əvvəlki dövrün yoxlanılmayan maliyyə hesabatları

2.13. Əgər əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları yoxlanılmayıbsa,

yeni auditor müvafiq göstəricilərin yoxlanılmadığını auditor rəyində

göstərməlidir. Ancaq belə məlumat, auditoru cari dövrün əvvəlinə mövcud olan ilkin qalıqlara görə müvafiq prosedurların yerinə yetirilməsi tələblərinə riayət edilməsindən azad etmir. Müvafiq göstəricilərin yoxlanılması faktının maliyyə hesabatlarında dəqiq açıqlanması məqsədəuyğun olardı.

2.14. Əgər yeni auditor müvafiq göstəricilərin əhəmiyyətli dərəcədə

təhrif edildiyini müəyyən edərsə, onda o, rəhbərlikdən

bunlara yenidən baxılmasını tələb etməli, rəhbərlik isə bunu etməkdən imtina edərsə, auditor rəyində modifıkasiya etməlidir.

III. Müqayisə edilən maliyyə hesabatları

Auditorun vəzifələri

3.1. Auditor müqayisə edilən maliyyə hesabatlarının maliyyə

hesabatları əsaslarının tələblərinə uyğun gəlməsinə dair kifayət qədər

və uyğun auditor sübutları əldə etməlidir. Bunun üçün auditor

aşağıdakıları müəyyən etməlidir:

a) əvvəlki dövrün uçot siyasətinin cari dövrün uçot siyasətinə

uyğunluğunu və lazımi düzəlişlərin edilib-edilməməsini, yaxud lazımi

məlumatların açıqlanmasını; b) əvvəlki dövrün göstəricilərinin həmin dövr üzrə təqdim edilmiş

məbləğlərə və açıqlanan məlumatlara uyğunluğunu, lazımi düzəlişlərin

aparılıb-aparılmamasmı, yaxud lazımi məlumatların açıqlanmasını.

3.2. Əgər əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları başqa auditor tərəfindən

yoxlanılıbsa, onda yeni auditor müqayisə edilən maliyyə hesabatlarının

3.1-ci maddədə göstərilən şərtlərə uyğunluğunu müəyyənləşdirir və «İlk

auditor yoxlaması - ilkin qalıqlar» milli audit standartının tövsiyələrinə

əməl edir.

3.3. Əgər əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları yoxlanılmayıbsa, buna

baxmayaraq yeni auditor müqayisə edilən maliyyə hesabatlarının 3.1-ci

maddədə göstərilən şərtlərə uyğunluğunu müəyyənləşdirir və «İlk auditor

yoxlaması - ilkin qalıqlar» milli audit standartının tövsiyələrinə əməl edir. 3.4. Əgər auditora cari dövrün auditor yoxlamasının yerinə yetirilməsi

zamanı əvvəlki dövr üzrə göstəricilərdə əhəmiyyətli təhriflərin

mümkünlüyü məlum olarsa, onda auditor bu şəraitdə vacib olan əlavə

prosedurları həyata keçirir.

Rəylərin tərtib edilməsi

3.5. Əgər müqayisə - müqayisə edilən maliyyə hesabatları

formasında təqdim edilirsə, onda auditor hər bir dövr üçün təqdim

edilən maliyyə hesabatları üzrə ayrıca fikir bildirməklə və müqayisəni

konkret göstərməklə rəy hazırlamalıdır. Auditor rəyi müqayisə edilən

maliyyə hesabatları üzrə təqdim edilən hər bir maliyyə hesabatına tətbiq edildiyinə görə, auditor şərti müsbət rəy, mənfi rəy bil

dirə və ya rəy verməkdən imtina edə bilər, yaxud bir və ya bir neçə dövrün maliyyə hesabatlarına aid izahedici paraqraf daxil edə bilər və eyni zamanda qalan maliyyə hesabatları üçün ayrıca rəy verə bilər (Bax: Bu standartın 2 saylı əlavəsinin C nümunəsinə).

3.6. Əgər cari dövrün auditor yoxlaması ilə əlaqədar əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları üzrə rəyin tərtib edilməsi zamanı bildirilən rəy əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları üzrə öncə bildirilən rəydən fərqlənərsə, onda auditor rəydə izahedici paraqrafla fərqləndirmənin əhəmiyyətli səbəblərini açıqlamalıdır. Bu, cari dövrün auditor yoxlaması zamanı auditora əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarına əhəmiyyətli təsir edən hadisələr və amillərin mövcudluğu məlum olduğu təqdirdə baş verir.

Yeni auditor - əlavə tələblər

Əvvəlki dövrün başqa auditor tərəfindən yoxlanılan maliyyə hesabatları

3.7. Əgər əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları başqa auditor tərəfindən yoxlanılıbsa, onda:

a) Əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları üçün əvvəlki auditor təkrarən auditor rəyi tərtib edə bilər, yeni auditor isə bu zaman yalnız cari dövr üçün rəy tərtib edir;

b) Yeni auditor tərəfindən tərtib edilən rəydə əvvəlki dövrün başqa auditor tərəfindən yoxlanılmasına dair məlumat verilməlidir. Yeni auditorun rəyində həmçinin aşağıdakılar göstərilməlidir (Bax: Bu standartın 2 saylı əlavəsinin E nümunəsinə):

1) əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarının başqa auditor tərəfindən yoxlanılması;

2) əvvəlki auditor tərəfindən verilmiş rəyin növü. Əgər rəy mo- difikasiya edilmişdirsə, onun səbəbi göstərilməlidir;

3) həmin rəyin verilmə tarixi. 3.8. Cari dövrün maliyyə hesabatlarının yoxlanılması zamanı yeni

auditor, hər hansı bir qeyri-adi şəraitdə, əvvəlki auditorun modifikasi- yaya məruz qalmayan rəy vermiş olduğu əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarına təsir edən əhəmiyyətli təhriflər aşkar edə bilər.

3.9. Belə hallarda yeni auditor bu məsələni rəhbərliklə müzakirə etməli və rəhbərliyin icazəsini aldıqdan sonra əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarının yenidən tərtib edilməsi təklifi ilə əvvəlki auditora müraciət etməlidir. Əgər əvvəlki auditor əvvəlki dövrün yenidən

"4 lü

dərc edilən maliyyə hesabatlarına rəy verməyə razıdırsa, onda auditor 3.7-ci maddədə göstərilən müddəalara riayət etməlidir.

3.10. Əgər əvvəlki auditor 3.8-ci maddədə göstərilən halda təklif edilən yenidən dərcetmə ilə və ya əvvəlki dövrün maliyyə hesabatlarına auditor rəyinin verilməsi ilə razılaşmırsa, onda auditor rəyinin giriş paraqrafmda göstərmək olar ki, keçmiş dövrün maliyyə hesabatları üzrə əvvəlki auditor rəyi yeni auditor rəyinin dərc edilməsindən əvvəl verilib. Bundan başqa, əgər yeni auditor yenidən dərcetmə zamanı düzəlişlərin uyğunluğuna əmin olmaq üçün auditor yoxlaması apararsa və kifayət qədər prosedurlar yerinə yetirərsə, onda auditor öz rəyinə aşağıdakı məzmunda paraqraf əlavə edə bilər:

«Biz həmçinin 200X-Cİ ilin maliyyə hesabatları yenidən dərc edilərkən X qeydlərində göstərilən düzəlişləri yoxladıq. Bizim fikrimiz- cə, bu düzəlişlər lazımi qaydada aparılıb və münasibdir».

Əvvəlki dövrün yoxlanılmayan maliyyə hesabatları

3.11. Əgər əvvəlki dövrün maliyyə hesabatları yoxlanılmamışdırsa,

onda yeni auditor öz auditor rəyində göstərməlidir ki, müqayisə edilən

maliyyə hesabatları yoxlanılmamışdır. Lakin bu kimi qeyd auditoru cari dövrün əvvəlinə olan qalıqlara aid prosedurların yerinə yetirilməsi qaydalarına riayət edilməsindən azad etmir. Yaxşı olar ki, müqayisə edilən maliyyə hesabatlarının yoxlanılmaması faktı maliyyə hesabatlarında dəqiq açıqlansın.

3.12. Yeni auditor əvvəlki dövrün yoxlandmayan göstəricilərində

əhəmiyyətli təhriflərin olmasını aşkar edərsə, onda o, rəhbərlikdən

əvvəlki dövrün göstəricilərinə yenidən baxılmasını tələb etməlidir.

Əgər rəhbərlik bunu etməkdən imtina edərsə, onda auditor lazımi

qaydada auditor rəyini modifikasiya etməlidir.

Qüvvəyə minmə tarixi

3.13. Bu milli audit standartı 1 yanvar 2003-cü il tarixdən sonra dərc edilən və ya yenidən dərc edilən rəylər üçün qüvvədədir. Standartın tətbiqi əvvəlki rəylərə də şamil edilə bilər.

ASlÜS 061/081-2003 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 2003-cü il 30 aprel tarixli

111/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

ƏLAQƏLİ TƏRƏFLƏR

I. Giriş

1.1. Bu audit standartı «Əlaqəli tərəflər» (ISA 550 «Related Parties»)

beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Audit standartının məqsədi «Əlaqəli tərəflər haqqında

məlumatların açıqlanması» adlı 24 saylı beynəlxalq maliyyə hesabatları

standartına və analoji standartın tələblərinə müvafiq olaraq əlaqəli tərəflərə

və onlarla aparılan əməliyyatlara dair tətbiq edilən audit prosedurları və

auditorun vəzifələri haqqında standartların müəyyən edilməsindən və

tövsiyələrin verilməsindən ibarətdir.

1.3. Auditor əlaqəli tərəflərin müəyyən edilməsi və onlara aid

məlumatların açıqlanması, eləcə də əlaqəli tərəflərlə əhəmiyyətli

əməliyyatların maliyyə hesabatlarına təsirinə dair kifayət qədər və

uyğun auditor sübutlarının əldə edilməsi məqsədilə audit

prosedurlarını yerinə yetirməlidir. Bununla yanaşı, audit nəticəsində

əlaqəli tərəflər arasındakı bütün əməliyyatların aşkar ediləcəyini gözləmək

olmaz.

1.4. «Maliyyə hesabatlarının auditinin məqsədi və ümumi prinsipləri»

(ISA 200 «Objective General Principles Covering an Audit of Financial

Statements») beynəlxalq audit standartında göstərildiyi kimi, bəzi hallarda

maliyyə hesabatlarının əsasını təşkil edən ayrı-ayrı təsdiqləmələr barədə

nəticə çıxarmaq üçün auditorun əsaslandığı sübutların inandırıcılı- ğına

təsir göstərə bilən məhdudiyyətlər mövcud olur. Əlaqəli tərəflər haqqında

məlumatın tamlığına dair təsdiqləmələrə xas olan qeyri-müəyyənlik

üzündən auditor hansısa bir səbəb aşkar etmədikdə, bu standartla

müəyyənləşdirilən prosedurlar belə təsdiqləmələrə aid kifayət qədər və

münasib auditor sübutları verər ki, bunlar da:

a) hesabatların təhrif riskini adətən gözlənilən səviyyəyə nisbətən

artırır; və ya

b) əlaqəli tərəflərə dair məlumatlarda əhəmiyyətli təhriflərin

mövcudluğunu göstərir.

Əgər belə halların varlığını əks etdirən hər hansı bir əlamət

mövcud olarsa, auditor bu şəraitdə məqsədəuyğun şəkildə

dəyişdirilmiş, genişləndirilmiş və ya əlavə prosedurları yerinə

yetirməlidir.

1.5. Bu standartda istifadə olunan və əlaqəli tərəflərə aid edilən tə- riP

«Əlaqəli tərəflər haqqında məlumatların açıqlanması» beynəlxalq maliyyə

hesabatları standartında verilir.

1.6. Rəhbərlik əlaqəli tərəflərin müəyyən edilməsinə və onlarla aparılan

əməliyyatlara, eləcə də müvafiq məlumatların açıqlanmasına cavabdehdir.

Bu cavabdehlik rəhbərlikdən maliyyə hesabatlarında əlaqəli tərəflərlə

əməliyyatların açıqlanmasını və lazımi qaydada uçotda əks etdirilməsini

təmin etmək məqsədilə müvafiq mühasibat uçotu və daxili nəzarət

sistemlərinin tətbiqini tələb edir.

1.7. Auditor maliyyə hesabatlarına əhəmiyyətli təsir göstərən

əməliyyatları, hadisələri və mövcud təcrübəni müəyyən etməyə imkan

verən, subyektin və ümumilikdə sahənin biznesinə aid olan lazımi biliyə

yiyələnməlidir. Əlaqəli tərəflərin və onlar arasında əməliyyatların

mövcudluğu biznesin adi xüsusiyyətlərindən hesab edilməsinə

baxmayaraq, auditor onlara dair məlumatlara malik olmalıdır, yəni:

a) 24 saylı beynəlxalq maliyyə hesabatları standartında göstərilən

əlaqəli tərəflərin müəyyən qarşılıqlı əlaqələrinin və əməliyyatlarının

maliyyə hesabatlarında açıqlanması maliyyə hesabatlarının əsası kimi

nəzərdə tutula bilər;

b) əlaqəli tərəflərin və ya əlaqəli tərəflərlə əməliyyatların mövcudluğu

maliyyə hesabatlarına təsir göstərə bilər. Məsələn: müxtəlif yu-

risdiksiyalarm vergi qanunvericiliyi subyektin vergi ödəmələri üzrə

öhdəliklərinə və xərclərinə təsir edə bilər ki, bu da əlaqəli tərəflərin

mövcudluğu zamanı xüsusi yanaşma tələb edir; *

* Adı çəkihn beynəlxalq standartda əlaqəli tərəflər və əlaqəli tərəflər arasında əməliyyatların tərifi

aşağıdakı şəkildə verilir:

Əlaqəli tərəfər - əgər maliyyə və istehsalat qərarları qəbul edilərkən bir tərəf başqa bir tərəfə nəzarət və ya

əhəmiyyətli təsir edirsə, onda bunlar əlaqəli tərəflər hesab edilir.

Əlaqəli tərəfər arasında əməliyyatlar - dəyərinin ödənilib-ödənilməməsindən asılı olmayaraq, əlaqəli

tərəfər arasında resursların və ya öhdəliklərin bir-birinə verilməsidir.

c) auditor sübutlarının mənbəyi auditor qiymətləndirməsinin düzgünlüyünə təsir göstərir, Əlaqəsiz üçüncü tərəfdən alman və ya onlar tərəfindən hazırlanan auditor sübutları böyük inandırıcılığa malikdir; və

ç) əlaqəli tərəflərlə əməliyyatlar yalnız adi işgüzar mülahizələrlə deyil, həm də, məsələn, mənfəətin bölüşdürülməsi və ya hətta fırıl- daqçılıqla da əsaslandırıla bilər.

II. Əlaqəli tərəflərin mövcudluğu

və onlara dair məlumatların açıqlanması

2.1. Auditor direktorlar və rəhbərlik tərəfindən təqdim edilən və

özündə bütün məlum əlaqəli tərəflərin siyahısını əks etdirən

məlumatlara baxmalı, eləcə də bu məlumatların tamlığının

yoxlanılması məqsədilə aşağıdakı prosedurları yerinə yetirməlidir:

a) məlum əlaqəli tərəflərin siyahısının müəyyən edilməsi məqsədilə

əvvəlki ilin iş sənədlərini öyrənmək;

b) subyekt tərəfindən əlaqəli tərəflərin müəyyən edilməsi

qaydalarını öyrənmək;

c) başqa müəssisələrlə əlaqələri barədə direktorlardan və

rəhbərlikdən sorğular almaq;

ç) əsas səhmdarların müəyyən edilməsi məqsədilə səhmdarlar üzrə

yazılışları öyrənmək və ya əgər bu zəruridirsə, səhmdarların

reyestrindən əsas səhmdarların siyahısını almaq;

d) səhmdarların və direktorlar şurasının iclas protokollarını, eləcə

də qanunvericilikdə nəzərdə tutulan, direktorların kapitalda payının

reyestr uçotu kimi başqa yazılışları öyrənmək;

e) hər hansı bir əlavə əlaqəli tərəfin mövcudluğuna dair

məlumatların olması barədə auditin aparılmasında hazırda iştirak

edən və ya əvvəlki auditorlardan sorğular almaq; və

ə) subyekt tərəfindən tənzimləyici orqanlara təqdim edilən mənfəət

vergisi üzrə bəyannaməni və digər məlumatları öyrənmək.

Əgər auditorun mülahizəsinə görə əhəmiyyətli təsirə malik əlaqəli

tərəfləri aşkar etməmək riski yüksək deyilsə, onda sadalanan

prosedurlar müvafiq qaydada dəyişdirilə bilər.

2.2. Əgər maliyyə hesabatlarının əsası kimi əlaqəli tərəflərlə

qarşılıqlı münasibətlərin açıqlanması nəzərə alınırsa, auditor bu kimi

açıqlanmış məlumatların tam uyğunluğuna yəqinlik əldə etməlidir.

III. Əlaqəli tərəflərlə əməliyyatlar

3.1. Auditor direktorların və rəhbərliyin əlaqəli tərəflərlə

əməliyyatlara dair təqdim etdikləri məlumatları təhlil etməli, eləcə də

əlaqəli tərəflərlə digər əhəmiyyətli əməliyyatlara diqqət yetirməlidir.

3.2. Mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemləri öyrənilərkən,

eləcə də nəzarət sistemi riskinin ilkin qiymətləndirilməsi zamanı

auditor əlaqəli tərəflərlə əməliyyatların uçotuna və icazəli olmasına

nəzarət prosedurunun uyğunluğunu təhlil etməlidir.

3.3. Audit aparılarkən auditor mövcud şəraitdə qeyri-adi görünən və

əvvəllər müəyyən edilməyən əlaqəli tərəflərin mövcudluğunu göstərən

əməliyyatlara diqqət yetirməlidir. Bu kimi əməliyyatlara aşağıdakılar

aiddir: • qeyri-səciyyəvi şəraiti nəzərdə tutan əməliyyatlar, məsələn,

qeyri-standart qiymətlər, faiz dərəcələri, zəmanət və ödəmə şərtləri;

• məntiqi səbəb olmadan həyata keçirilən əməliyyatlar;

• məzmunu formasından fərqlənən əməliyyatlar;

• qeyri-adi üsulla hazırlanmış əməliyyatlar;

• ayrı-ayrı istehlakçılarla və ya malgöndərənlərlə aparılan, həcmcə

böyük və ya əhəmiyyətli əməliyyatlar (başqa istehlakçı və ya

malgöndərənlərlə müqayisədə);

• əvəzsiz alınma və ya idarəçilik xidmətlərinin göstərilməsi kimi, uçota

alınmayan əməliyyatlar.

3.4. Audit aparılarkən auditor əlaqəli tərəflərlə əməliyyatların

mövcudluğunun aşkar edilməsinə imkan yaradan prosedurları yerinə yetirir. Bu kimi prosedurlara aşağıdakılar daxildir:

• əməliyyatlara və hesab qalıqlarına aid dəqiq testlərin aparılması;

• səhmdarların və direktorlar şurasının iclas protokollarının

öyrənilməsi;

• böyük və ya qeyri-tipik əməliyyatların, yaxud hesab qalıqlarının

müəyyən edilməsi məqsədilə uçot yazılışlarının öyrənilməsi, bununla

yanaşı, hesabat dövrünün sonunda və ya sonuna az qalmış əks etdirilən

əməliyyatlara xüsusi diqqətin yetirilməsi;

• bank təsdiqləmələrinin, eləcə də kreditlər üzrə alınma və verilmələrin

təsdiqlənməsinin öyrənilməsi. Belə yoxlama əlaqəli tərəflərlə zəmanət

öhdəlikləri və başqa əməliyyatların mövcudluğunu aşkar edə bilər;

• investisiya sazişlərinin, məsələn, birgə və ya başqa müəssisələrdə iştirak payının əldə edilməsi və ya satılmasının öyrənilməsi.

IV. Əlaqəli tərəflərlə aşkar edilmiş əməliyyatların təhlili

4.1. Əlaqəli tərəflərlə aşkar edilən əməliyyatların təhlili zamanı auditor bu əməliyyatların lazımi qaydada uçota alınması və açıqlanması üçün kifayət qədər və uyğun auditor sübutları əldə etməlidir.

4.2. Əlaqəli tərəflərlə əməliyyatlara dair sübutlar, əlaqəli tərəflər arasındakı münasibətlərin xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, məhdudlaşdırıla bilər (məsələn, əlaqəli tərəfdə konsiqnasiyada saxlanılan mal-material ehtiyatlarının mövcud olmasının doğruluğunu sübut edən təsdiqləmələr və ya lisenziya xərclərinin uçotu üzrə ana şirkətin törəmə şirkətə təlimatlar verməsinə aid təsdiqləmələr). Bu kimi əməliyyatların doğruluğunu sübut edən təsdiqləmələrin məhdudluğu üzündən auditor aşağıda göstərilən prosedurların yerinə yetirilməsinin vacibliyinə baxmalıdır:

• əlaqəli tərəflərlə əməliyyatların məbləği və şərtlərinin təsdiq edilməsi;

• əlaqəli tərəflərdə olan sübutların öyrənilməsi; • bu əməliyyatlara aidiyyatı olan şəxslərlə (məsələn, banklar,

hüquqşünaslar, zəmanət verənlər və müvəkkillərlə) məlumatların müzakirəsi və təsdiq edilməsi.

V. Rəhbərliyin məlumatı

5.1. Auditor aşağıdakılar barədə rəhbərlikdən yazılı məlumat almalıdır:

a) əlaqəli tərəflərin əhatəsinin müəyyən edilməsinə dair təqdim edilən məlumatların doğruluğu barədə; və

b) maliyyə hesabatlarında əlaqəli tərəflərə dair məlumatların açıqlanmasının düzgünlüyü barədə.

VI. Auditor nəticələri və rəyləri

6.1. Əgər auditor əlaqəli tərəflər və onlarla aparılan əməliyyatlar barədə kifayət qədər və uyğun auditor sübutları əldə edə bilmirsə və ya onlar barədə maliyyə hesabatlarında açıqlanan məlumatların düzgün olmaması qənaətinə gələrsə, onda müvafiq qaydada auditor rəyini modifikasiya etməlidir.

VII. Dövlət sektoru auditinin əsasları

7.1. Bu audit standartının prinsipləri tətbiq edilərkən auditorlar əlaqəli

tərəflərlə əməliyyatlar zamanı dövlət sektoru müəssisələrinə və müəssisələrin

işçilərinə aid edilən qanunvericilik tələblərinə isnad etməlidirlər. Belə

qanunvericilik aktları əlaqəli tərəflərlə sövdələşmələr aparmağı müəssisələrə və

işçilərə qadağan edə bilər. Bundan əlavə, elə bir tələb mövcud ola bilər ki, həmin

tələbə uyğun olaraq dövlət müəssisələrinin işçiləri peşəkarlıq və (və ya)

kommersiya əsasında sövdələşmələr bağladıqları müəssisələrdə özlərinin iştirak

payını bəyan etməlidirlər. Əgər belə bir qanunvericilik tələbi varsa, onda audit

prosedurlarını o həddə genişləndirmək lazımdır ki, həmin tələblərə riayət

olunması hallarını aşkar etmək mümkün olsun.

7.2. Dövlət sektoru üzrə «Dövlət kommersiya müəssisələrinin maliyyə

hesabatları» adlı 1 saylı beynəlxalq qaydada maliyyə hesabatlarının bütün

beynəlxalq standartlarının dövlət sektorunun kommersiya müəssisələri ilə

əlaqədar tətbiq edilməsinin bildirilməsinə baxmayaraq, «Əlaqəli tərəflər

haqqında məlumatların açıqlanması» adlı 24 saylı beynəlxalq maliyyə

hesabatları standartı dövlət tərəfindən nəzarət edilən müəssisələr arasında

əməliyyatlar barəsində məlumatların açıqlanmasını tələb etmir. Bu standarta və

24 saylı beynəlxalq maliyyə hesabatları standartına daxil edilən əlaqəli tərəflərin

müəyyən edilməsi dövlət sektorunun müəssisələri ilə əlaqədar olan bütün şərtləri

nəzərə almır. Məsələn, bu standartın tətbiq edilməsi məqsədilə dövlət nazirlikləri

və baş idarələri, başqa qanuni dövlət orqanları və ya agentlikləri arasındakı

qarşılıqlı münasibətlərin vəziyyəti müzakirə edilmir.

M

ASlÜS 062/082-2003 Azərbaycan Respublikasının Auditorlar

Palatası Şurasının 2003-cü il 30 aprel tarixli 111/3 saylı qərarı ilə

təsdiq edilmişdir

PROQNOZLAŞDIRILAN MALİYYƏ

MƏLUMATLARININ

YOXLANILMASI

I. Giriş

1.1. Bu milli audit standartı «Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının yoxlanılması» (İSA 810 «The Examination of Prospektive Financial Information») beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Bu milli audit standartının məqsədi ən yaxşı qiymətləndirmələrə və ehtimallara əsaslanan yoxlama prosedurları da daxil olmaqla, proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatları haqqında hesabatın tərtib edilməsi və yoxlanılması ilə əlaqədar tapşırıqlara dair standartların müəyyən edilməsindən və tövsiyələrin verilməsindən ibarətdir.

Bu audit standartı subyektin illik hesabatında rəhbərlik tərəfindən mülahizələr və təhlil kimi ümumi formada təqdim edilmiş proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının yoxlanılması hallarında tətbiq edilmir (hərçənd bundan sonra göstərilən bir çox prosedurlar belə yoxlama üçün uyğun gələ bilər).

1.3. Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının yoxlanılması üzrə

tapşırığın yerinə yetirilməsi zamanı auditor aşağıdakılar barədə

kifayət qədər və münasib sübutlar əldə etməlidir:

a) rəhbərliyin ən yaxşı qiymətləndirmələrinə əsaslanan

proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı əsassız deyildir, təxmini

ehtimallara əsaslandıqda isə bu qiymətləndirmələr məlumatların

təyinatı ilə uzlaşır;

b) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı ehtimallara əsasən lazımi

qaydada hazırlanmışdır;

c) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı lazımi qaydada təqdim

edilmişdir və ən yaxşı qiymətləndirmədən və ya təxmini ehtimal

dan ibarət olub-olmaması dəqiq göstərilməklə, bütün əhəmiyyətli

ehtimallar kifayət qədər açıqlanmışdır;

ç) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı da əvvəlki dövrün maliyyə

hesabatının hazırlandığı əsaslar üzrə və mühasibat uçotunun müvafiq

prinsiplərinə uyğun olaraq hazırlanmışdır.

1.4. «Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı» - gələcəkdə baş verə biləcək

hadisələr və subyektin mümkün hərəkətləri barədə ehtimallara əsaslanan

maliyyə məlumatıdır. Bu məlumat subyektiv xarakter daşıyır və onun

hazırlanması əhəmiyyətli dərəcədə mülahizələrə əsaslanır.

Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı proqnoz, perspektiv qiymətləndirmə

və ya onların kombinasiyası (məsələn, bir il üçün proqnoz üstəgəl beş il

üçün perspektiv qiymətləndirmə) formasında ola bilər.

1.5. «Proqnoz» - rəhbərliyin gözlədiyinə uyğun olaraq gələcəkdə baş

verəcək hadisələr və məlumatların (ən yaxşı qiymətləndirmələrin) tərtib

edilməsi zamanı həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan hərəkətlər barədə

ehtimallara əsasən hazırlanmış proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatıdır.

1.6. «Perspektiv qiymətləndirmə» - aşağıdakılara əsasən hazırlanmış

proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatıdır:

a) baş verməsi məcburi olmayan (məsələn, subyekt öz fəaliyyətinin

ilkin mərhələsində olarkən və ya fəaliyyətinin xüsusiyyətini ciddi şəkildə

dəyişmək məsələsinə baxarkən) gələcək hadisələr və rəhbərliyin

hərəkətləri barəsində təxmini ehtimallara;

b) ən yaxşı qiymətləndirmələrlə təxmini ehtimalların

əlaqələndirilməsinə.

Belə məlumat hadisələrin və hərəkətlərin mümkün nəticələrini sanki bu

cür hadisə və hərəkətlərin baş vermiş olduğu tərzdə («nə baş verər, əgər ...»

ssenarisi üzrə) təsvir edir (məlumatın hazırlanması tarixinə).

1.7. Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatları maliyyə hesabatını, yaxud

maliyyə hesabatının bir və ya bir neçə elementini əhatə edərək, aşağıdakı

məqsədlər üçün hazırlana bilər:

a) daxili idarəetmə vasitəsi kimi, məsələn, kapital qoyuluşunun

mümkünlüyünün qiymətləndirilməsi üçün; və ya

b) üçüncü şəxslərə təqdim etmək üçün, məsələn, aşağıdakı formalarda:

- proqnozlaşdırılan nəticələr haqqında potensial investorlara məlumat verilməsi məqsədilə prospekt;

- səhmdarlara, tənzimləyici orqanlara və digər maraqlı şəxslərə məlumat verilməsi məqsədilə illik hesabat;

- kreditorlar üçün məlumat, məsələn, pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında proqnoz.

1.8. Rəhbərlik proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının əsaslandığı ehtimalların təsviri və açıqlanması da daxil olmaqla, belə məlumatın hazırlanmasına və təqdim edilməsinə görə məsuliyyət daşıyır. Auditordan proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatını yoxlamaq və üçüncü şəxslərin istifadəsi, yaxud daxili istifadə üçün nəzərdə tutulub-tutul- mamasmdan asılı olmayaraq, məlumata inamın artırılması üçün hesabat təqdim etmək xahiş edilə bilər.

II. Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatına auditorun inamı

2.1. Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı hələ baş verməmiş və baş verməyə biləcək hadisə və ya hərəkətlərə aiddir. Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının əsaslandığı ehtimalları təsdiqləyən sübutlar tapmaq mümkün olsa da, belə sübutlar adətən gələcəyə istiqamətlənir, xüsusiyyətinə görə mücərrəd olur və əvvəlki dövrün maliyyə hesabatının auditor yoxlaması zamanı əldə edilə bilən sübutlardan fərqlənir. Buna görə də auditor proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatında göstərilən nəticələrin əldə olunub-olunmaması barədə rəy söyləyə bilmir.

2.2. Bundan başqa, proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının əsaslandığı ehtimalların qiymətləndirilməsi zamanı münasib olan sübutlar nəzərə alınmaqla, ehtimallarda əhəmiyyətli təhriflərin olmaması barədə müsbət rəy bildirmək üçün auditorun kifayət qədər əminlik hasil etməsi çətinləşə bilər. Beləliklə, rəhbərliyin ehtimallarının əsaslılığı barədə hesabatın tərtib edilməsi zamanı auditor bu standartla əminliyin yalnız orta dərəcəsini təmin edir. Bununla belə, əgər auditorun mülahizəsinə görə, yetərincə əminlik hasil edilirsə, ehtimallar barəsində müsbət əminlik bildirməkdə

ona heç nə mane olmur.

III. Tapşırığın qəbul edilməsi

3.1. Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatını yoxlamaq tapşırığını qəbul

edənədək auditor digər məqamlarla yanaşı, aşağıdakıları da nəzərə

almalıdır:

- məlumatın təyinatını; - məlumatın ümumi qaydada və ya məhdud çərçivədə yayılmaq üçün

nəzərdə tutulmasını; - ehtimalların xüsusiyyətini: ən yaxşı qiymətləndirmələr, yaxud təxmini

ehtimallar olmasını; - məlumata daxil edilən elementləri; - məlumatın əhatə etdiyi dövrü. 3.2. Əgər ehtimallar açıq-aşkar qeyri-realdırsa və ya auditor

proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının nəzərdə tutulan məqsədə

uyğun gəlməyəcəyini güman edirsə, onda o, tapşırığı qəbul etməməli

və ya artıq qəbul etdiyi tapşırığı yerinə yetirməkdən imtina etməlidir.

3.3. Auditorla sifarişçi tapşırığın şərtlərini razılaşdırmalıdırlar.

Auditor həm subyektin, həm də özünün mənafeləri naminə anlaşılmazlığa yol verməmək üçün məktub-öhdəlik göndərməlidir. Məktub- öhdəlik 3.1-ci bənddə göstərilən məsələləri əhatə etməli və ehtimallara, habelə bütün müvafiq informasiyanın və ehtimallar araşdırılarkən istifadə edilmiş ilkin məlumatların auditora təqdim olunmasına görə rəhbərliyin məsuliyyətini müəyyənləşdirməlidir.

IV. Biznes biliyi

4.1. Auditor proqnozlaşdırdan maliyyə məlumatının hazırlanması

üçün zəruri olan bütün mühüm ehtimalların aşkar edilib-

edilmədiyini müəyyənləşdirmək imkanına malik olmaq üçün biznes

haqqında kifayət qədər biliyə malik olmalıdır. Auditor həmçinin

subyektin proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının hazırlanması prosesi

haqqında təsəvvür əldə etməlidir, məsələn, aşağıdakıları təhlil etmək

vasitəsilə:

- proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının hazırlanmasında istifadə

edilən sistem üzərində daxili nəzarəti, habelə proqnozlaşdırılan maliyyə

məlumatını hazırlayan şəxslərin təcrübəsini və səriştəliliyini; - subyekt tərəfindən hazırlanmış və rəhbərliyin ehtimallarını təsdiq

edən sənədlərin xüsusiyyətini;

- statistik, riyazi metodlardan və kompüter texnikasından istifadənin

dərəcəsini;

- ehtimalların araşdırılmasında və tətbiq edilməsində istifadə olunmuş

metodları;

- əvvəlki dövrlərdə hazırlanmış proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının dəqiqliyini və əhəmiyyətli fərqlərin səbəblərini.

4.2. Auditor əvvəlki dövr üçün subyektin maliyyə məlumatlarının mötəbərlik dərəcəsini təyin etməlidir. Auditor proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı ilə əvvəlki dövrün maliyyə məlumatlarının eyni əsaslar üzrə hazırlanıb-hazırlanmadığını müəyyənləşdirmək üçün əvvəlki dövrün maliyyə məlumatlarına bələd olmalı və rəhbərliyin ehtimallarına baxılması üçün əvvəlki dövrün hansı tarixdən götürüldüyünü müəyyən etməlidir. Məsələn, müvafiq əvvəlki dövr üçün məlumatın auditor yoxlamasından keçirilib-keçirilmədiyini və ya baxılıb-baxılmadığını və onun hazırlanması zamanı mühasibat uçotunun münasib prinsiplərinin tətbiq edilib-edilmədiyini aydınlaşdırmaq lazımdır.

4.3. Əgər əvvəlki dövr üçün maliyyə məlumatlarının auditinin nəticələri və ya baxılması üzrə auditor rəyi modifikasiya edilməyən (forması dəyişdirilməyən) auditor rəyindən fərqli olarsa, yaxud subyekt öz fəaliyyətinə yenicə başlayıbsa, onda auditor belə əlavə faktları və proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının yoxlanılmasına onların təsirini nəzərə almalıdır.

V. Əhatə edilən dövr

5.1. Auditor proqnozlaşdırdan maliyyə məlumatının əhatə etdiyi dövrü nəzərdən keçirməlidir. Əhatə edilən dövr nə qədər uzun müddəti əhatə edərsə, ehtimallar bir o qədər etibarsız olar və nə qədər davamlı olarsa, rəhbərliyin ən yaxşı ehtimallar irəli sürmək imkanı bir 0 qədər az olar. Əhatə edilən dövr rəhbərliyin qiymətləndirmə üçün düzgün əsasa malik olmasına imkan verən zaman hədlərindən kənara çıxmamalıdır. Aşağıda proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının əhatə etdiyi dövrə baxılması zamanı auditorun nəzərə almalı olduğu bəzi amillər göstərilmişdir:

- əməliyyat tsikli (məsələn, əsaslı tikintidə tikinti işlərinin başa çatdırılması üçün zəruri olan vaxt əhatə edilən dövrü müəyyənləşdirə bilər);

- ehtimalların etibarlılıq dərəcəsi, əgər subyekt yeni məhsulun istehsalına başlayırsa, onda əhatə edilən dövr qısa və hissələrə (həftələrə və aylara) bölünmüş ola bilər. Başqa halda, əgər subyektin fəaliyyətinin yeganə predmeti əmlakın uzunmüddətli icarəyə verilməsidir- sə, onda uyğun olaraq, əhatə edilən dövr də nisbətən uzun olacaqdır;

- istifadəçilərin tələbatları, məsələn, müəyyən müddətə borc götürülməsi barədə sifarişin verilməsi ilə əlaqədar borcu qaytarmaq üçün

vəsaitin əldə edilməsindən ötrü proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı hazırlana bilər. Başqa halda, uzunmüddətli borc öhdəliklərinin satılması ilə əlaqədar sonrakı dövrdə pul vəsaitlərindən təyinatı üzrə istifadəni nümayiş etdirmək məqsədilə investorlar üçün məlumat hazırlana bilər.

VI. Yoxlama prosedurları

6.1. Yoxlama prosedurlarının xüsusiyyətini, müddətini və həcmini

müəyyənləşdirərkən auditor aşağıdakıları nəzərə almalıdır:

a) əhəmiyyətli təhriflərin olması ehtimalını;

b) hər hansı əvvəlki tapşırığın yerinə yetirilməsi zamanı əldə

edilmiş bilikləri;

c) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatını hazırlamaq sahəsində

rəhbərliyin səriştəliliyini;

ç) rəhbərliyin mülahizələrinin proqnozlaşdırılan maliyyə

məlumatına təsirinin dərəcəsini;

d) ilkin məlumatların uyğunluğunu və mötəbərliyini.

6.2. Auditor rəhbərliyin ən yaxşı qiymətləndirmələrini təsdiqləyən

sübutların mənbələrini və etibarlılığını qiymətləndirməlidir. Bu ehtimalları

təsdiqləyən yetərli və münasib sübutları daxili və kənar mənbələrdən, o

cümlədən ehtimallara əvvəlki dövrün məlumatları nöqteyi-nəzərindən

baxılması və onların subyektin imkanları hədlərindən kənara çıxmayan

planlara əsaslanıb-əsaslanmadığının müəyyənləşdirilməsi yolu ilə əldə

etmək olar.

6.3. Auditor təxmini ehtimallardan istifadə olunması zamanı bu

ehtimalların əhəmiyyətli nəticələrinin nəzərə alımb-almmamasım

müəyyənləşdirməlidir. Məsələn, əgər subyektin cari gücündən artıq olan

satış həcmini çoxaltmaq nəzərdə tutulursa, proqnozlaşdırılan maliyyə

məlumatında istehsal güclərini genişləndirməyə imkan verən zəruri

investisiyalar haqqında və ya satışın nəzərdə tutulan həcminə nail

olunmasının alternativ, məsələn, işlərin bir hissəsinin subpodratçılar

tərəfindən yerinə yetirilməsi kimi üsullarının dəyəri haqqında məlumatlar

olmalıdır.

6.4. Təxmini ehtimalları təsdiqləyən sübutlar tələb olunmasa da,

auditor əmin olmalıdır ki, onlar proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının

məqsədlərinə cavab verir və şərtsiz qeyri-real olduğunu güman etmək üçün

heç bir əsas yoxdur.

6.5. Auditor əmin olmalıdır ki, proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı

rəhbərliyin ehtimalları əsasında, məsələn, təkrar hesablama və daxili ziddiyyətsizliyin yoxlanılması, yəni rəhbərliyin görmək istədiyi tədbirlərin

öz aralarında razılaşdırılmasmm və adi dəyişkən kəmiyyətlərə, məsələn,

faiz dərəcələrinə əsaslanan məbləğlərin müəyyən edilməsində ziddiyyətin

olub-olmamasının yoxlanılması kimi kargüzarlıq yoxlamalarının

aparılması vasitəsilə lazımi qaydada hazırlanmışdır.

6.6. Auditor dəyişikliklərə daha çox məruz qalmış sahələrin

proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatında göstərilən nəticələrə təsirinin

dərəcəsinə diqqət yetirməlidir. Bu, müvafiq sübutların auditora nə

dərəcədə lazım olmasına, habelə adekvatlığm qiymətləndirilməsinə və

auditor tərəfindən təqdim edilmiş məlumatların açıqlanmasına təsir edər.

6.7. Əgər tapşırığın məqsədi proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının

bir və ya bir neçə elementini, məsələn, ayrıca maliyyə hesabatını yoxlamaqdırsa, onda auditorun maliyyə hesabatının başqa komponentləri

ilə qarşılıqlı əlaqəni nəzərdən keçirməsi çox vacibdir.

6.8. Əgər proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatına cari dövrün hər hansı

başa çatmış hissəsinin məlumatları daxil edilmişdirsə, onda auditor əvvəlki

dövrün məlumatları üzrə prosedurların keçirilməsinin nə dərəcədə zəruri

olmasını təhlil etməlidir. Prosedurlar şəraitdən, məsələn, proqnozlaşdırılan

dövrün əvvəlindən bəri nə qədər vaxt keçməsindən asılı olaraq

dəyişəcəkdir.

6.9. Auditor proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının nəzərdə tutulan

istifadəsi, rəhbərliyin əhəmiyyətli ehtimallarının tamlığı və

proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatına görə məsuliyyəti öhdəsinə

götürməsi barədə ondan yazılı məlumat almalıdır.

VII. Məlumatın təqdim edilməsi və açıqlanması

7.1. Auditor proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının təqdim edilməsini

və açıqlanmasını qiymətləndirərək, müvafiq qanunların, normativ aktların

və peşə standartlarının konkret tələbləri ilə yanaşı, aşağıdakılara

baxmalıdır:

a) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının təqdim edilməsinin məlumat

xarakteri daşıyıb-daşımamasma və yanlışlığa gətirib çıxarıb-çı-

xaraıamasma;

b) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatına edilən qeydlərdə uçot

siyasətinin aydın şəkildə açıqlanıb-açıqlanmamasma;

c) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatına edilən qeydlərdə ehtimalların

adekvat açıqlanıb-açıqlanmamasma. Aydın olmalıdır ki, ehtimallar

rəhbərliyin ən yaxşı qiymətləndirmələridirmi və ya onlar təxmini xarakter

daşıyır. Əgər ehtimallar mühüm sayılan sahələrə aiddirsə və qeyri-

müəyyənliyə xeyli dərəcədə məruz qalıbsa, onda belə qeyri-müəyyənlik və

nəticələrdən irəli gələn varianthlıq adekvat təsvir edilməlidir;

ç) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının hazırlanması tarixinin

göstərilib-göstərilməməsinə. Rəhbərlik təsdiq etməlidir ki, bu məlumatın

əsasını təşkil edən məlumatların toplanması hansısa bir dövr ərzində həyata

keçirilə bilsə də, ehtimallar göstərilən tarixdən etibarən qüvvəyə minmiş

sayılır;

d) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatında'göstərilən nəticələr onların

sıradakı yerindən asılı olaraq ifadə edildiyi halda bəndlərin sırada

yerləşməsi üçün əsasların aydın şəkildə göstərilib-göstərilməməsinə və sıra

seçiminin qeyri-obyektivliyə, yaxud yanlışlığa gətirib çıxa-

rıb-çıx*armamasına;

e) vaxta görə əvvəlki dövr üçün sonuncu maliyyə hesabatının tərtib

edildiyi tarixdən sonra uçot siyasətində baş verən hər hansı dəyişikliklərin,

bu dəyişikliklərin səbəblərinin və onların proqnozlaşdırılan maliyyə

məlumatına təsirinin göstərilib-göstərilməməsinə.

VIII. Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının yoxlanılması

haqqında hesabat

8.1. Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının yoxlanılması barədə

auditorun hesabatında aşağıdakı elementlər olmalıdır:

a) hesabatın adı;

b) ünvan sahibi;

c) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının təsviri;

ç) beynəlxalq və ya müvafiq milli audit standartlarına, yaxud

proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının yoxlanılmasında tətbiq edilən

təcrübəyə isnad;

d) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatına, o cümlədən onun əsaslandığı

ehtimallara görə rəhbərliyin məsuliyyət daşıması haqqında qeyd;

e) əgər mümkündürsə, proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının

məqsədinə və (və ya) məhdud çərçivədə yayılmasına isnad;

ə) ehtimalların proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı üçün münasib əsas

verib-verməməsinə mənfi əminlik haqqında qeyd;

f) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının ehtimallar əsasında lazımi

qaydada hazırlanıb-hazırlanmaması və maliyyə hesabatının nəzərdə tutulmuş əsaslarına uyğun şəkildə təqdim edilib-edilməməsi barədə

mülahizə;

q) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatında göstərilən nəticələrin əldə

edilməsi imkanı barədə müvafiq xəbərdarlıq;

ğ) hesabatın tarixi - prosedurların başa çatması tarixi;

h) auditorun ünvanı; və

x) imza.

8.2. Belə hesabatda auditor:

- ehtimalları təsdiqləyən sübutların öyrənilməsinə əsaslanaraq,

ehtimalların proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı üçün münasib əsas

olmadığı barədə nəticə çıxarmaq üçün nə isə aşkar edib-etmədiyini

göstərir; - proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının ehtimallara əsasən lazımi

qaydada hazırlanıb-hazırlanmadığı və maliyyə hesabatının nəzərdə

tutulmuş əsaslarına uyğun təqdim edilib-edilməməsi barədə fikir bildirir;

- göstərir ki:

• proqnozlaşdırılan hadisələr çox vaxt baş vermədiyi üçün faktiki

nəticələr ehtimal ki, proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatından fərqlənəcək

və fərqlər əhəmiyyətli ola biləcəkdir. Eyni qaydada, proqnozlaşdırılan

maliyyə məlumatı hər hansı həddə ifadə edildikdə, hesabatda göstərilir ki,

faktiki nəticələrin bu hədlərdə olacağına heç bir əminlik ola bilməz;

• perspektiv qiymətləndirmə halında: proqnozlaşdırılan maliyyə

məlumatı (məqsədini göstərməli) üçün baş verməsi məcburi olmayan

gələcək hadisələr və rəhbərliyin hərəkətləri barəsində təxmini ehtimalları əhatə edən ehtimallardan istifadə etməklə hazırlanmışdır. Beləliklə,

istifadəçilər proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının göstərilənlərdən

fərqli olan başqa məqsədlər üçün istifadə olunmaması barədə xəbərdar

edilmişlər.

8.3. Aşağıda proqnozlar haqqında modifıkasiya edilməmiş (forması

dəyişdirilməmiş) rəydən çıxarışların nümunəsi verilmişdir:

Biz proqnozları (subyektin adını, proqnozun əhatə etdiyi dövrü və səhifələrin

nömrəsinə, yaxud ayrıca hesabata isnad kimi, müvafiq müəyyənləşdirmə üsulunu

göstərməli) proqnozlaşdırılan maliyyə məlu

matlarının yoxlanılmasında tətbiq edilən beynəlxalq və milli audit standartlarına

uyğun olaraq öyrənmişik. Rəhbərlik proqnozların hazırlanmasına, o cümlədən

əsaslandığı və X qeydində göstərilən ehtimallara görə məsuliyyət daşıyır.

Biz ehtimalları təsdiqləyən sübutların yoxlanılmasına əsaslanaraq, bu

ehtimalların proqnoz üçün münasib əsas olmaması barədə nəticə çıxarmağımıza

səbəb ola bilən heç bir nöqsan aşkar etmədik. Daha sonra, Jıkrimizcə, proqnoz

ehtimallara əsasən lazımi qaydada hazırlanmış və maliyyə hesabatının müvafiq

əsaslarına (maliyyə hesabatının əsaslarım göstərməli) uyğun olaraq təqdim

edilmişdir.

Gözlənilən hadisələr çox vaxt baş vermədiyi üçün faktiki nəticələr, ehtimal ki,

proqnozlaşdırılanlardan fərqlənəcək və fərqlər əhəmiyyətli ola biləcəkdir.

8.4. Aşağıda perspektiv qiymətləndirmələr haqqında modifıkasiya

edilməmiş (forması dəyişdirilməmiş) rəydən çıxarışların nümunəsi

verilmişdir:

Biz perspektiv qiymətləndirmələri (subyektin adını, proqnozun əhatə etdiyi

dövrü və səhifələrin nömrəsinə, yaxud ayrıca hesabata isnad kimi, müvafiq

müəyyənləşdirmə üsulunu göstərməli) proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının

yoxlanılmasında tətbiq edilən beynəlxalq və milli audit standartlarına uyğun

olaraq öyrənmişik. Rəhbərlik perspektiv qiymətləndirmələrin hazırlanmasına, o

cümlədən əsaslandığı və X qeydində göstərilən ehtimallara görə məsuliyyət

daşıyır.

Bu, perspektiv qiymətləndirmələr (məqsədini göstərməli) üçün

hazırlanmışdır. Subyekt öz fəaliyyətinin ilkin mərhələsində olduğu üçün

perspektiv qiymətləndirmələr baş verməsi məcburi olmayan gələcək hadisələr və

rəhbərliyin hərəkətləri barəsində təxmini ehtimalları əhatə edən ehtimallardan

istifadə etməklə hazırlanmışdır. Beləliklə, istifadəçilər belə qiymətləndirmələrin

yuxarıda göstərilənlərdən fərqli olan başqa məqsədlər üçün istifadə olunmaması

barədə xəbərdar edilmişlər.

Biz ehtimallan təsdiqləyən sübutların yoxlanılmasına əsaslanaraq, nəzərə

almaqla (təxmini ehtimalları göstərməli və ya onlara isnad etməli), bu

ehtimalların perspektiv qiymətləndirmələr üçün əsas olmaması barədə nəticə

çıxarmağımıza səbəb ola bilən heç bir nöqsan aşkar etmədik. Fikrimizcə,

perspektiv qiymətləndirmələr ehtimallar əsasında lazımi qaydada hazırlanmış və

maliyyə hesabatının müvafiq əsaslarına uyğun olaraq təqdim edilmişdir.

Əgər hətta yuxarıda göstərilən təxmini ehtimallara əsasən gözlənilən

hadisələr baş verərsə (çünki gözlənilən başqa hadisələr çox vaxt ehtimal

olunduğu kimi baş vermir), faktiki nəticələr yenə də perspektiv

qiymətləndirmələrdən fərqlənəcək və fərqlər əhəmiyyətli ola biləcəkdir

8.5. Əgər auditor hesab edirsə ki, proqnozlaşdırdan maliyyə məlumatının təqdim edilməsi və açıqlanması müvafiq tələblərə cavab vermir, onda o, proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının yoxlanılması haqqında hesabata şərti müsbət rəy və ya mənfi rəy verməli, yaxud əgər münasibdirsə, yoxlamadan imtina etməlidir. Buna belə bir hal misal ola bilər ki, maliyyə məlumatında formasını xeyli dəyişə bilən hər hansı ehtimalın nəticələri adekvat açıqlanmır.

8.6. Əgər auditor hesab edirsə ki, ən yaxşı qiymətləndirmələrə, yaxud verilmiş təxmini ehtimallara əsasən hazırlanmış proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatı üçün bir və ya bir neçə əhəmiyyətli ehtimallar münasib əsas deyildir, onda o, ya bu məlumat haqqında hesabatda mənfi rəy bildirməli, ya da yoxlamadan imtina etməlidir.

8.7. Əgər bu şəraitdə zəruri olan bir və ya bir neçə prosedurun yerinə yetirilməsinə mane olan şərtlər yoxlamaya təsir edirsə, onda auditor ya yoxlamadan imtina etməli, ya da rəy bildirməkdən imtina edərək proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatının yoxlanılması haqqında hesabatda auditin həcminin məhdudlaşdırıldığını

göstərməlidir.

ASlÜS 068/088-2003 Az^rhaycan Respublikasın ın Auditorlar Palatası

Şurasının 2003-cü il 10 dekabr tarixli

121/4 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

MALİYYƏ HESABATLARININ

AUDİTİNİN MƏQSƏDİ VƏ ÜMUMİ

PRİNSİPLƏRİ

I. Giriş

1.1. Bu milli audit standartı «Maliyyə hesabatlarının auditinin məqsədi və ümumi prinsipləri» (İSA 200 “Objective and General Princip- les Governing an Audit of Financial Statements”) beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Standartın məqsədi maliyyə hesabatlarının auditinin məqsədinə və onu tənzimləyən ümumi prinsiplərə dair tövsiyələrin verilməsindən və standartların müəyyən edilməsindən ibarətdir.

II. Auditin məqsədi

2.1. Maliyyə hesabatlarının auditi bütün əhəmiyyətli aspektlərdə

maliyyə hesabatlarının müəyyən edilmiş əsaslara uyğun olaraq tərtib

edilib-edilməməsinə dair fikir bildirmək üçün auditora imkan

yaradır. Auditor öz fikrini bildirərkən eyni əhəmiyyətə malik olan «düzgün və obyektiv təsəvvür yaradır» və ya «bütün əhəmiyyətli aspektlərdə düzgün əks etdirir» ifadələrindən istifadə edir.

2.2. Auditorun fikrinin maliyyə hesabatlarına inamı artırmasına baxmayaraq, bu fikir istifadəçi tərəfindən nə subyektin gələcəkdə fəaliyyət qabiliyyətinə zəmanət verilməsi kimi, nə də subyektin rəhbərliyi tərəfindən

işlərin səmərəli aparılmasının təsdiqi kimi qəbul edilə bilməz.

III. Auditin ümumi prinsipləri

3.1. Auditor Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası

tərəfindən işlənib hazırlanmış «Auditorların Peşə Etikası Məcəllə-

si»nə riayət etməlidir. Öz peşə vəzifələrini yerinə yetirərkən auditor

aşağıdakı etik prinsipləri rəhbər tutmalıdır:

a) müstəqillik;

b) düzgünlük;

c) obyektivlik;

ç) peşə səriştəliliyi və lazımi dəqiqlik;

d) məxfilik;

e) peşə davranışı;

ə) texniki standartlara riayət etmə.

3.2. Auditor auditi milli audit standartlarına uyğun olaraq

aparmalıdır. Bu standartlarda əsas prinsiplər və lazımi prosedurlar,

həmçinin izahedici və digər xüsusiyyətli material formasında təqdim

edilən yardımçı tövsiyələr əks etdirilir.

3.3. Auditor maliyyə hesabatlarının əhəmiyyətli təhrifləri ilə

nəticələnən şəraitlərin mövcud ola bilməsini dərk edərək, auditi

planlaşdırmalı və peşəkar inamsızlıq nöqteyi-nəzərindən yanaşmaqla

aparmalıdır. Məsələn, auditor rəhbərliyin məlumatlarını mütləq həqiqət

kimi qəbul etmir və adətən həmin məlumatları təsdiq edən sübutların

mövcud olmasını ehtimal edir.

IV. Auditin həcmi

4.1. «Auditin həcmi» termini mövcud şəraitlərdə auditin məqsədinə

nail olmaq üçün zəruri hesab edilən audit prosedurlarına aid edilir. Milli

audit standartlarına uyğun olaraq auditin aparılması üçün lazım olan

prosedurlar auditor tərəfindən MAS-ın, müvafiq peşəkar

təşkilatların, qanunların, normativ aktların tələbləri və əgər

zəruridirsə, auditin aparılmasına dair razılaşmanın şərtləri və

hesabatların tərtib olunması üzrə tələblər nəzərə alınmaqla, müəyyən

edilməlidir.

V. Kifayət qədər əminlik

5.1. MAS-a müvafiq olaraq, audit bütövlükdə baxılan (təhlil edilən)

maliyyə hesabatlarında əhəmiyyətli təhriflərin olmamasında kifayət qədər

əminliyi təmin etməlidir. “Kifayət qədər əminlik” anlayışı bütövlükdə

təhlil edilən maliyyə hesabatlarında əhəmiyyətli təhriflərin olmaması

barədə auditorun nəticə çıxarması üçün zəruri olan auditor sübutlarının

toplanmasına aid edilir. Kifayət qədər əminlik anlayışı bütün audit

prosesinə aid edilir.

5.2. Lakin auditor tərəfindən əhəmiyyətli təhrifləri aşkar etmək imkanına təsir edən və auditə xas olan məhdudiyyətlər mövcuddur. Belə məhdudiyyətlər aşağıdakı səbəblər üzündən baş verir:

testləşmədən istifadə; mühasibat uçotu və daxili nəzarət sistemlərinə xas olan məhdudiyyətlər

(məsələn, sözləşmək imkanı); auditor sübutlarının əksər hissəsi daha çox inandırıcı xarakter daşıyır. 5.3. Bundan başqa, fikrin formalaşması üçün auditorun gördüyü iş

onun.mülahizələrinə əsaslanır, xüsusən də aşağıdakılar barəsində: a) auditor sübutlarının toplanması, məsələn, audit prosedurlarının

həcmini, müddətlərini və xüsusiyyətlərini müəyyən edərkən; b) toplanmış auditor sübutları əsasında nəticələrin çıxarılması, məsələn,

maliyyə hesabatlarının hazırlanması zamanı rəhbərliyin hesablamalarının məntiqiliyinin qiymətləndirilməsi yolu ilə.

5.4. Bundan başqa, əsasında maliyyə məlumatları hazırlanmış müəyyən fikirlər üzrə nəticələri formalaşdırmaq üçün istifadə edilən sübutların inandırıcılığma təsir edə bilən digər məhdudiyyətlər də (məsələn, əlaqəli tərəflər arasında təsərrüfat əməliyyatları barəsində) mövcuddur. Belə hallarda bəzi milli audit standartlarında xüsusi prosedurlar müəyyən edilib və bunlar ayrı-ayrı fikirlərin xüsusiyyəti baxımından, aşağıdakılar olmadıqda, yetərli və münasib auditor sübutlarını təmin edir:

a) əhəmiyyətli təhrif riskini adi şəraitlərdə gözləniləndən daha çox artıran qeyri-adi hallar;

b) əhəmiyyətli təhrifin mövcudluğunu göstərən hər hansı bir əlamət.

VI. Maliyyə hesabatlarına görə məsuliyyət

6.1. Maliyyə hesabatlarının düzgünlüyünə dair rəyin verilməsinə

auditorun cavabdehlik daşımasına baxmayaraq, maliyyə hesabatlarının

hazırlanması və təqdim edilməsi üçün subyektin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır. Maliyyə hesabatlarının auditi subyektin rəhbərliyini məsuliyyətdən

azad etmir.

VII. Dövlət sektoru auditinin əsasları

7.1. Auditin əsas prinsipləri onun özəl və ya dövlət sektorunda

aparılmasından asılı olmayaraq dəyişməz qalır. Dövlət sektorunda audit

öz məqsədləri və həcmi ilə fərqlənə bilər. Bu, çox zaman auditorun

səlahiyyətlərində, qanunvericiliyin tələblərində, yaxud hesabatların formasında

olan fərqlərlə bağlıdır (məsələn, dövlət sektorunun subyektlərindən əlavə

maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsi tələb edilə bilər).

7.2. Dövlət sektoru subyektlərində auditor yoxlaması zamanı auditor

tərəfindən onun səlahiyyətlərinə təsir göstərən nazirlik və ya baş idarələrin hər

hansı bir müvafiq əsasnamələrini, qərarlarını və əmrlərini, həmçinin milli

təhlükəsizlik məsələlərinin nəzərə alınması zərurəti də daxil edilməklə, auditə

olan hər hansı bir xüsusi tələbləri nəzərə almaq vacibdir. Özəl sektorun

auditindən fərqli olaraq, dövlət sektoru auditorunun səlahiyyətləri daha spesifik

xarakter daşıyır və özəl sektor subyektlərinin maliyyə hesabatlarının auditi ilə

müqayisədə çox vaxt daha geniş vəzifələr dairəsini əhatə edir və daha həcmli

xarakter daşıyır. Səlahiyyətlər və tələblər həmçinin əhəmiyyətlilik səviyyəsi

müəyyən edilərkən, buraxılmış səhvlər və fırıldaqçılıq faktları haqqında hesabat

tərtib edilərkən auditorun fəaliyyət sərbəstliyinə, həmçinin auditor rəyinin

formasına təsir göstərə bilər. Bununla belə, bu fərqlər auditin əsas prinsiplərinə

və zəruri prosedurlarına aid edilmir.

XIDMƏTEDICI

(KÖMƏKÇİ)

MİLLİ AUDİT

STANDARTLARI

ASlÜS 063/083-2003 Az3rbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 2003-cii il 30 aprel tarixli

111/4 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

MALİYYƏ MƏLUMATININ

HAZIRLANMASI ÜZRƏ TAPŞIRIQ

I. Giriş

1.1.Bu milli audit standartı «Maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə

tapşırıq» (ISA 930 «Engagements to Compile Financial Information»)

beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Audit standartının məqsədi maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə

tapşırıqlar yerinə yetirilərkən, eləcə də bu kimi işlərin aparılması ilə

əlaqədar auditorların (və ya sərbəst mühasiblərin) təqdim etdikləri

hesabatların forma və məzmununa dair auditorların• peşə vəzifələri

haqqında standartların müəyyən edilməsindən və tövsiyələrin

verilməsindən ibarətdir.

1.3. Bu standart maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırıq üçün

nəzərdə tutulur. Lakin bu standart, imkan daxilində, qeyri-maliy- yə

məlumatının hazırlanması üzrə tapşırıqlara da tətbiq edilə bilər, bir şərtlə

ki, auditor bu məsələlərə dair kifayət qədər biliyə malik olsun. Maliyyə

hesabatı hazırlanarkən sifarişçiyə məhdud köməklik göstərilməsi tapşırığı

(məsələn, uçot siyasətinin seçilməsində) maliyyə məlumatının

hazırlanması üzrə tapşırıq hesab edilmir. Bu standart 120 saylı «Beynəlxalq

audit standartlarının konseptual əsasları» beynəlxalq audit standartı və

müvafiq milli audit standartı kontekstində başa düşülməlidir.

^ Bu standartın maqsədləri üçün və auditor yoxlaması ilə maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə işləri

bir-birindən fərqləndirmək məqsədilə, həmçinin belə işlərin icrası ilə əlaqədar irəli sürülən peşəkarlıq

tələblərini müəyyən etmək üçün standartın mətnində "mühasib” deyil, "auditor" terminindən istifadə

edilmişdir.

II. Maliyyə məlumatının

hazırlanması üzrə tapşırığın məqsədi

2.1. Maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırığın məqsədi

auditorun maliyyə məlumatının təqdim edilməsi, təsnifləşdirilməsi və

toplanması məqsədilə audit sahəsinə aid bilikdən deyil, mühasibat

uçotu sahəsinə aid bilikdən istifadə etməsindən ibarətdir.

Adətən bu, müfəssəl məlumatları maliyyə məlumatının əsasını təşkil edən

ehtimalların yoxlanılmasına ehtiyac olmayan, asan anlaşılan formaya

salmağı nəzərdə tutur.

Yerinə yetirilmiş prosedurlar maliyyə məlumatının düzgünlüyünə dair

müvafiq əminlik bildirməsi üçün auditora imkan vermir və bunun üçün də

nəzərdə tutulmamışdır. Lakin maliyyə məlumatının istifadəçiləri auditorun

cəlb edilməsindən bəzi səmərə əldə edir, çünki xidmət peşəkar səriştəliliklə

və lazımi dəqiqliklə təqdim edilir.

2.2. Maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırığa adətən maliyyə

hesabatlarının hazırlanması tapşırığı da daxildir (bunlar maliyyə

hesabatlarının tam paketi ola və ya olmaya da bilər). Bu kimi tapşırıq digər

maliyyə məlumatının sənədləşdirilməsini, təsnifatını və toplanmasını da

özündə birləşdirə bilər.

III. Maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırığın

ümumi prinsipləri

3.1. Auditor Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası

Şurasının təsdiq etdiyi «Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsi»nə əməl

etməlidir. Auditorların peşə vəzifələrini müəyyənləşdirən etik prinsiplər

aşağıdakılardır:

a) düzgünlük;

b) obyektivlik;

c) məxfilik;

ç) peşə davranışı;

d) peşə səriştəliliyi və lazımi dəqiqlik;

e) texniki standartlar.

3.2. Bütün hallarda, auditor tərəfindən hazırlanan maliyyə

məlumatı onun adı ilə bağlıdırsa, auditor hesabat təqdim etməlidir.

IV. Tapşırığın şərtlərinin müəyyən edilməsi

4.1. Auditor tapşırığın şərtlərinə dair onunla sifarişçi arasında

dəqiq qarşılıqlı anlaşmanın əldə edildiyinə əmin olmalıdır. Aşağıda

baxılması tələb olunan məsələlər göstərilmişdir:

• nə auditor yoxlamasının, nə də icmalın aparılmaması və müvafiq

olaraq, məlumatın düzgünlüyünə dair əminliyin bildirilməyəcəyi

göstərilməklə, tapşırığın mahiyyəti;

• səhvlərin, qanunsuz hərəkətlərin və ya başqa nöqsanların, məsələn,

mövcud ola bilən fırıldaqçılıq və ya mənimsəmənin aşkar edilməsinə

yerinə yetiriləcək tapşırığın zəmanət verməməsi amili;

• sifarişçinin təqdim edəcəyi məlumatın xüsusiyyəti;

• hazırladığı maliyyə məlumatının tamlığını və dəqiqliyini təmin etmək

məqsədilə sifarişçinin rəhbərliyinin auditora təqdim etdiyi məlumatların

tamlığı və dəqiqliyi üçün onun məsuliyyət daşıması faktı;

• əsasında maliyyə məlumatı hazırlanacaq mühasibat uçotunun

prinsipləri və həm bu prinsiplər, həm də bunlardan bütün məlum olan

kənarlaşmaların göstərilməsi faktı;

• hazırlandıqdan sonra məlumatın planlaşdırılan istifadəsi və yayılması;

• əgər belə məlumat auditorun adı ilə bağlıdırsa, hazırlanan maliyyə

məlumatının təqdim edilməsinə dair hesabatın forması.

4.2. Maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırıq planlaşdırılarkən

məktub-öhdəlik səmərəli olacaqdır. Auditor tərəfindən tapşırığın yerinə

yetirilməsi şərtlərini müəyyən edən belə bir məktubun göndərilməsi istər

subyektin, istərsə də auditorun maraqlarına cavab verir. Məktub-öhdəlik

auditorun təyinatı qəbul etməsini təsdiqləyir və tapşırığın məqsədi və

həcmi kimi məsələlərdə auditorun vəzifəsi və təqdim edilməli hesabatların

formasında fikir ayrılığından uzaqlaşmağa kömək edir. Maliyyə

məlumatının hazırlanmasına dair məktub-öhdəliyin nümunəsi bu

standartın 1 saylı Əlavəsində göstərilir.

V. Planlaşdırma

5.1. Auditor tapşırığın səmərəli yerinə yetirilməsini təmin etmək

üçün iş planı tərtib etməlidir.

VI. Sənədləşdirmə

6.1. Auditor, tapşırığın bu milli audit standartının tələblərinə və

tapşırığın şərtlərinə uyğun yerinə yetirilməsinin təsdiqlənməsi

baxımından, zəruri məsələləri sənədləşdirməlidir.

VII. Prosedurlar

7.1. Auditor subyektin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti haqqında

ümumi biliyə malik olmalı, bu sahədə mühasibat uçotunda tətbiq

edilən prinsiplər və təcrübə ilə, eləcə də maliyyə məlumatının forma

və məzmununun bu şəraitə uyğunluğu ilə tanış olmalıdır.

7.2. Maliyyə məlumatını hazırlamaq üçün auditor təqdim edilməli olan maliyyə məlumatının subyektin maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının xüsusiyyətlərinə, onun mühasibat yazılışlarının formasına və mühasibat uçotu prinsiplərinə uyğunluğu barədə ümumi təsəvvürə malik olmalıdır. Auditor yuxarıda göstərilən biliyi, adətən, sifarişçi ilə iş təcrübəsinə əsaslanaraq və ya onun əməkdaşları ilə aparılan sorğular vasitəsilə əldə edir.

7.3. Bu standartda göstərilən tələblər istisna olmaqla, auditorun vəzifələrinə, bir qayda olaraq, aşağıdakılar daxil deyil:

a) təqdim edilmiş məlumatın düzgünlüyü və tamlığını qiymətləndirmək məqsədilə rəhbərlikdən sorğu edilməsi;

b) daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsi; c) hər hansı bir məsələyə dair təsdiqləmənin alınması; ç) təqdim edilmiş hər hansı izahatın yoxlanılması. 7.4. Əgər rəhbərliyin təqdim etdiyi məlumatın düzgün olmadığı,

tam həcmdə təqdim edilmədiyi və ya başqa tələblərə cavab vermədiyi

auditora məlum olarsa, onda o, yuxarıda göstərilən prosedurların

yerinə yetirilməsi məsələsinə yenidən baxmalı və subyektin

rəhbərliyindən əlavə məlumat almalıdır. Əgər rəhbərlik əlavə

məlumat təqdim etməkdən imtina edərsə, onda auditor öz imtinasının

səbəbləri barədə sifarişçini məlumatlandırmaqla, tapşırığı yerinə

yetirməkdən imtina etməlidir.

7.5. Auditor hazırlanmış məlumatla tanış olmalı və onun müəyyən

edilmiş formaya uyğunluğunu və hər hansı bir açıq-aydın əhəmiyyətli

təhrifin olmasını əks etdirməməsini müəyyən etməlidir. Bu kontekstdə məlumatda aşağıdakı təhriflər ola bilər:

• maliyyə hesabatının göstərilən əsaslarının tətbiqindəki səhvlər;

• maliyyə hesabatının əsaslarının tətbiqinə dair, eləcə də onlardan kənarlaşmalar haqqında məlumatın yoxluğu;

• auditora məlum olan hər hansı başqa əhəmiyyətli məsələlərə dair məlumatın yoxluğu.

Maliyyə hesabatlarının əsaslarının tətbiqi və onlardan hər hansı

mövcud kənarlaşmalara dair məlumatlar maliyyə məlumatının

tərkibində açıqlanmalıdır; həm də bu zaman belə kənarlaşmaların

miqdarını göstərmək vacib deyildir.

7.6. Əgər auditorun hər hansı əhəmiyyətli təhrifə dair məlumatı olarsa, onda o, müvafiq düzəlişlərin aparılması üçün subyektin razılığını almağa təşəbbüs göstərməlidir. Əgər bu düzəlişlər aparılmazsa və auditorun qənaətincə, maliyyə məlumatı istifadəçiləri yanılda bilərsə, onda 0, tapşırığı yerinə yetirməkdən imtina etməlidir.

Rəhbərliyin məsuliyyəti

1.1. Auditor maliyyə məlumatının lazımi qaydada təqdim edilməsi

üçün rəhbərliyin məsuliyyət daşıması faktına və maliyyə məlumatının

rəhbərlik tərəfindən təsdiq edilməsi faktına dair onlardan məlumat

almalıdır. Bu təsdiqləmələr son mühasibat məlumatlarının tamlığı və dəqiqliyinə, eləcə də bütün əhəmiyyətli və uyğun məlumatın auditora tam açıqlanmasına dair rəhbərliyin məlumatı formasında təqdim edilə bilər.

VIII. Maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırığın yerinə

yetirilməsinə dair hesabat

8.1. Maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırığın yerinə

yetirilməsinə dair hesabatda aşağıdakılar əks etdirilməlidir^:

a) hesabatın adı;

b) ünvan sahibi;

c) tapşırığın maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırıq

yerinə yetirilərkən tətbiq edilən milli audit standartına və təcrübəsinə

uyğun hazırlanmasına dair məlumat;

ç) maliyyə məlumatının, rəhbərliyin təqdim etdiyi məlumatlara

əsaslanması göstərilməklə, təsviri;

^ Auditor həmçinin məlumatların xüsusi məqsədlər və ya istifadəçilər üçün hazırlanmasına isnad etməni də

hesabata daxil edə bilər. Bundan başqa və ya buna əlavə olaraq, auditor məlumatların yalnız hazırlandığı

məqsəd üçün istifadəsinin təmin edilməsinə yönəlik qeyd-şərti də hesabata daxil edə bilər.

d) auditorun hazırladığı maliyyə məlumatı üçün rəhbərliyin məsuliyyət daşımasına dair qeyd;

e) istər auditor yoxlamasının, istərsə də icmalın aparılmaması və bununla əlaqədar auditorun maliyyə məlumatının düzgünlüyünə əminlik bildirməməsinə dair məlumat;

ə) zəruri olarsa, maliyyə hesabatlarının tətbiq edilən əsaslarından kənarlaşmalar göstərilməklə, əlavə paraqraf;

f) hesabatın tarixi; g) auditorun ünvanı; il) auditorun imzası. Maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırığın yerinə yetirilməsinə

dair hesabatın nümunəsi bu standartın 2 saylı Əlavəsində göstərilir. 8.2. Auditor tərəfindən hazırlanan maliyyə hesabatının hər

səhifəsində, yaxud titul vərəqində «Audit aparılmadan», «Məlumatlar auditor yoxlaması və təhlil aparılmadan toplanıb» və ya «Maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırığın yerinə yetirilməsinə dair

hesabata bax» kimi qeydlər göstərilməlidir.

1 saylı Əlavə

MALİYYƏ MƏLUMATININ HAZIRLANMASINA DAİR

MƏKTUB-ÖHDƏLİYİN NÜMUNƏSİ

Aşağıda maliyyə məlumatının hazırlanması üzrə tapşırığın yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar istifadə edilə bilinəcək (bu standartın 4.1-ci maddəsində göstərilən əsaslar nəzərə alınmaqla) məktubun nümunəsi göstərilir. Bu məktub konkret tapşırığın tələblərinə və şərtlərinə uyğun olaraq tərtib edilməlidir. Bu nümunə maliyyə hesabatlarının hazırlanmasına aiddir.

(Tarix) Direktorlar Şurasına (və ya sifarişçinin yuxarı rəhbərliyinin başqa

nümayəndəsinə):

Bu məktub bizim tərəfimizdən tapşırığın şərtlərinin başa düşülməsini, eləcə də

göstərəcəyimiz xidmətlərin xüsusiyyətini və məhdudiyyətini təsdiq edir.

Siz bizə aşağıdakı xidmətləri göstərmək barədə müraciət etmisiniz.

Biz təqdim etdiyiniz məlumatın əsasında ABC kompaniyasının 31 dekabr

20XX-Cİ il tarixə olan balansını, maliyyə nəticələrinə dair hesabatını və uçotun

kassa metoduna əsasən 31 dekabr 20XX-Cİ ildə başa çatan il ərzində pul

vəsaitlərinin hərəkətinə dair hesabatı hazırlayacağıq. Bizim işimiz bu işlərin

yerinə yetirilməsini tənzimləyən milli standartlara və təcrübəyə uyğun icra

ediləcəkdir. Bizim vəzifəmizə yuxarıda göstərilən maliyyə hesabatlarının

auditinin və ya icmalının aparılması daxil deyildir. Ona görə də bizim

tərəfimizdən həmin hesabatların düzgünlüyünə əminlik bildirilməyəcək. Biz

gözləyirik ki, ABC kompaniyasının maliyyə hesabatlarına dair hesabatımız

aşağıda göstərilən kimi ifadə ediləcəkdir:

(Bu standartın 2 saylı Əlavəsinə bax). Rəhbərlik bizə təqdim edilən məlumatın düzgünlüyünə və tamlığına

cavabdehdir, eləcə də bizim hazırladığımız maliyyə məlumatı üçün istifadəçilər

qarşısında məsuliyyət daşıyır. Göstərilən cavabdehliyə mühasibat uçotunun

təşkili və aparılması, daxili nəzarətin həyata keçirilməsi, eləcə də uçot siyasətinin

seçilməsi və aparılması üçün cavabdehlik də daxildir. Bizim işimiz səhvlərin,

fırıldaqçılığın və ya qanunsuz hərəkətlərin müəyyən edilməsinə zəmanət vermir.

Lakin bizim tərəf-

mizdən aşkar edilən bütün problemlər haqqında sizə məlumat veriləcəkdir.

Məlumat (maliyyə hesabatının tətbiq edilən əsaslarını göstərməli) uyğun

olaraq hazırlanacaqdır Göstərilən əsaslardan hər hansı məlum kənarlaşma

maliyyə hesabatında və əgər zərurət olarsa, maliyyə hesabatının hazırlanmasına

dair bizim hesabatımızda şərh ediləcəkdir.

Biz başa düşürük ki, hazırlayacağımız maliyyə məlumatı (təsvir etməli) üçün

istifadə ediləcək və (göstərməli: kimə) göndəriləcəkdir. Bundan əlavə, biz zənn

edirik ki, məlumatın kimin üçün hazırlanmasının məqsədində və istifadəçilərində

bütün əhəmiyyətli dəyişikliklər barədə bizi məlumatlandıracaqsınız.

Biz sizin əməkdaşların hərtərəfli köməyinə və maliyyə məlumatını hazırlamaq

üçün lazım olan hər hansı məlumatın bizim sərəncamımıza təqdim ediləcəyinə

ümid edirik.

Göstəriləcək xidmətin dəyəri işin görülməsi üçün zəruri olan vaxtdan asılı

olaraq müəyyən ediləcək və iş görüldükcə, əlavə xərclər əks etdirilməklə, ödəniş

üçün hesab təqdim ediləcəkdir. Maliyyə məlumatının hazırlanmasında iştirak

edən əməkdaşların saat hesabı ilə maaş dərəcəsi onların məsuliyyəti, təcrübəsi və

tələb olunan ixtisasının səviyyəsinə uyğun olaraq dəyişir.

Məktub onun fəaliyyəti dayandırılanadək, düzəlişlər aparılana və ya onun

başqa məktubla əvəz edilməsinədək, sonrakı illər ərzində də qüvvədədir.

Sizdən xahiş edirik ki, bu məktubun əlavə olunmuş surətini imzalayıb bizə

qaytarasınız və bununla siz məktubun məzmununun, kompaniyanızın maliyyə

hesabatının hazırlanması üzrə tapşırığın şərtlərinin sizin anlamınıza uyğun

olmasını təsdiq edirsiniz.

XYZ & Co

ABC kompaniyası adından

təsdiq edilmişdir.

(imza)

Adı və vəzifəsi Tarix

2 saylı Əlavə

MALİYYƏ MƏLUMATLARININ HAZIRLANMASI

ÜZRƏ HESABATLARIN NÜMUNƏLƏRİ

Maliyyə hesabatlarının hazırlanması üzrə hesabatın nümunəsi

MALİYYƏ MƏLUMATLARININ HAZIRLANMASINA

DAİR HESABAT (kimə)

Rəhbərliyin təqdim etdiyi məlumatın əsasında biz ABC kompaniyasının 31

dekabr 20XX-Cİ il tarixə olan balansını, maliyyə nəticələrinə dair hesabatını və

31 dekabr 20XX-Cİ ildə başa çatan il ərzində pul vəsaitlərinin hərəkətinə dair

hesabatı hazırladıq. Bizim işimiz bu işlərin yerinə yetirilməsini tənzimləyən milli

standartlara uyğun icra edilmişdir. Yuxarıda göstərilən hesabatlar üçün

məsuliyyəti rəhbərlik daşıyır. Biz göstərilən hesabatların auditor yoxlamasını və

təhlilini aparmadıq. Ona görə də biz bu hesabatların^ düzgünlüyünə əminlik

bildirmirik.

Tarix Ünvan

Auditor

Auditor həmçinin məlumatların .xüsu.si məqsədlər və ya istifadəçilər üçün hazırlanmasına isnad etməni

də hesabata daxil edə bilər. Bundan başqa və ya buna əlavə olaraq, auditor məlumatların yalnız hazırlandığı

məqsəd üçün istifadəsinin təmin edilməsinə yönəlik qeyd-şərti də hesabata daxil edə bilər.

Maliyyə hesabatlarının tətbiq edilən əsaslarından əhəmiyyətli kənarlaşmaları göstərən əlavə paraqraflı maliyyə hesabatlarının

hazırlanmasına dair hesabatın nümunəsi

MALİYYƏ MƏLUMATININ HAZIRLANMASINA DAİR HESABAT

Rəhbərliyin təqdim etdiyi məlumatın əsasında biz ABC kompaniyasının 31

dekabr 20XX-Cİ il tarixə olan balansını, maliyyə nəticələrinə dair hesabatını və

31 dekabr 20XX-Cİ ildə başa çatan il ərzində pul vəsaitlərinin hərəkətinə dair

hesabatı hazırladıq. Bizim işimiz bu işlərin yerinə yetirilməsini tənzimləyən milli

standartlara uyğun icra edilmişdir. Yuxarıda göstərilən hesabatlar üçün

məsuliyyəti rəhbərlik daşıyır. Biz göstərilən hesabatların auditor yoxlamasını və

təhlilini aparmadıq. Ona görə də biz bu hesabatlarud düzgünlüyünə əminlik

bildirmirik.

Biz maliyyə hesabatlarına X Qeydini sizin nəzərinizə çatdırırıq, çünki

rəhbərliyin maliyyə lizinqi müqaviləsi çərçivəsində alınan əsas vəsaitlərin

dəyərinin aktivlərin tərkibində əks etdirilməməsinə dair qərar qəbul etməsi

maliyyə hesabatlarının tətbiq edilən əsaslarından kənarlaşma hesab edilir.

Tarix Ünvan

Auditor

^ Auditor həmçinin məlumatların xüsusi məqsədlər və ya istifadəçilər üçün hazırlanmasına isnad etməni də

hesabata daxil edə hilər. Bundan başqa və ya huna əlavə olaraq, auditor məlumatların yalnız hazırlandığı

məqsəd üçün istifadəsinin təmin edilməsinə yönəlik qeyd-şərti də hesabata daxil edə bilər.

ASlÜS 064/084-2003 Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 2003-cü il 13 iyun tarixli

113/1 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir

RAZILAŞDIRILMIŞ PROSEDURLARIN

YERİNƏ YETİRİLMƏSİ ÜZRƏ TAPŞIRIQ

I. Giriş

1.1. Bu standart «Razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi üzrə

tapşırıq» (ISA 920 «Engagements to Perform Agreed - Upon Pro- cedures

Regarding Financial Information») beynəlxalq audit standartı əsasında

hazırlanmışdır.

1.2. Razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi üzrə tapşırıq milli

audit standartının məqsədi maliyyə məlumatlarına, həmçinin

razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar auditorun

təqdim etdiyi hesabatın forma və məzmununa aid auditorun^ peşə

öhdəliklərinə dair standartların müəyyən edilməsindən və tövsiyələrin

verilməsindən ibarətdir.

1.3. Bu milli audit standartı maliyyə məlumatları ilə bağlı tapşırıqlara

aiddir. Lakin o, həm də qeyri-maliyyə məlumatlarına aid olan tapşırıqların

yerinə yetirilməsində faydalı ola bilər, bu şərtlə ki, auditor mövcud məsələ

üzrə adekvat biliklərə malik olsun və faktiki iş üzrə nəticələrin

əsaslandırılması üçün məntiqi meyar mövcud olsun. Bu milli audit

standartı 120 saylı “Beynəlxalq audit standartlarının konseptual əsasları”

beynəlxalq audit standartı ilə sıx əlaqədardır. Milli audit standartlarının

tövsiyələri də bu standartın tətbiq edilməsi zamanı auditorlar üçün faydalı

ola bilər.

1.4. Razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi üzrə işlərə maliyyə

hesabatının (məsələn, balansın), maliyyə məlumatlarının ayrı-

^ "Beynəlxalq audit standartlarının konseptual əsasları "nda izah edildiyi kimi, "auditor" terminindən bütün

beynəlxalq standartlarda istər audit təsvir edilərkən, istərsə də mümkün əlaqədar xidmətlər təsvir edilərkən

istifadə edilir. Lakin bu, əlaqədar xidmətləri göstərəcək şəxsin lıökmən sifarişçinin maliyyə hesabatını

yoxlayan auditor olmasını nəzərdə tutmur.

ayrı maddələrinə (məsələn, debitor və ya kreditor borcları, əlaqəli tərəflərlə əməliyyatlar, satışın həcmi və subyektin bölmələrinin mənfəəti) dair auditor tərəfindən yerinə yetirilən müəyyən prosedurlar və ya hətta maliyyə hesabatının tam paketi də daxil edilə

bilər.

II. Razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi üzrə tapşırığın məqsədi

2.1. Razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi üzrə

tapşırığın məqsədi auditor, subyekt və hər bir müvafiq üçüncü şəxs

arasında razılaşdırılan, eləcə də faktiki nəticələrə dair hesabatın

təqdim edilməsində auditor tərəfindən audit xarakterli prosedurların

yerinə yetirilməsindən ibarətdir.

2.2. Auditor yalnız razılaşdırılmış prosedurların yerinə

yetirilməsinin faktiki nəticələrinə dair hesabat təqdim edir və faktiki

nəticələrin mahiyyəti üzrə fikrini bildirmir. Bunun əvəzində hesabat

istifadəçilərinin özləri auditor tərəfindən təqdim olunmuş prosedur və

nəticələrə qiymət verir və auditorun işinə əsaslanaraq özlərinin şəxsi

rəylərini bildirirlər.

2.3. Hesabat yalnız belə prosedurların keçirilməsinə razılıq verən

tərəflərə təqdim edilir, ona görə ki, bu prosedurların keçirilməsi

səbəblərini bilməyən digər tərəflər nəticələri səhv başa düşə bilərlər.

III. Razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi üzrə işin ümumi prinsipləri

3.1. Auditor öz işində Azərbaycan Respublikasının Auditorlar

Palatası tərəfindən nəşr edilmiş ‘‘Auditorların Peşə Etikası Məcəl-

ləsi”nə riayət etməlidir. Auditorun peşə məsuliyyətini müəyyən edən

etik prinsiplər aşağıdakılardır:

a) düzgünlük;

b) obyektivlik;

C ) peşə səriştəliliyi və lazımi dəqiqlik;

ç) məxfilik;

d) peşəkar davranış;

e) texniki standartlar.

Müstəqillik - razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi üzrə

tapşırıq üçün məcburi tələb deyildir. Lakin işin şərtləri və ya məqsədi,

yaxud milli standartlar auditorun müstəqilliyinə aid “Auditorların

Peşə Etikası Məcəlləsi”nin tələblərinə riayət etməsini auditordan tələb edə bilər. Əgər auditorun müstəqil olmayan halı olarsa, onda faktiki nəticələrə dair hesabatda bu fakt əksini tapmalıdır.

3.2. Auditor razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi üzrə işi bu milli audit standartına əsasən və tapşırığın şərtlərinə uyğun həyata keçirməlidir.

IV. Tapşırığın şərtlərinin müəyyən edilməsi

4.1. Auditor faktiki nəticələrə dair hesabat təqdim ediləcək

subyektin nümayəndələrinin və digər tərəflərin razılaşdırılmış

prosedur və tapşırıqların şərtlərini dəqiq anlamalarına əmin

olmalıdır.

Razılaşdırılması tələb olunan tapşırıqlar aşağıdakılardır:

• Yerinə yetirilən prosedurların auditor yoxlaması və ya icmalı ol-

mayacağı və buna müvafiq olaraq auditorun faktiki nəticələrin mahiyyəti

üzrə öz rəyini bildirməyəcəyi faktını da daxil etməklə, tapşırığın

xüsusiyyəti;

• Tapşırığın müəyyən edilmiş məqsədi;

• Razılaşdırılmış prosedurların aid olacağı maliyyə məlumatlarının

təsviri;

• Yerinə yetiriləcək prosedurların xüsusiyyətinin, müddətinin və

həcminin təsviri;

• Faktiki nəticələrə dair hesabatın nəzərdə tutulan forması;

• Faktiki nəticələrə dair hesabatın yayılmasına aid məhdudiyyət. Əgər

bu məhdudiyyət qanunvericiliyin tələblərinə ziddirsə, onda auditor bu işin

yerinə yetirilməsini öz üzərinə götürməli deyil.

4.2. Müəyyən hallarda, məsələn, prosedurlar tənzimləyici orqanlar,

sahə təmsilçiləri və mühasiblər arasında razılaşdırılıbsa, onda auditor bu

prosedurları hesabatın təqdim olunacağı bütün tərəflərlə müzakirə etmək

iqtidarında olmaya bilər. Məsələn, bu halda auditor yerinə yetiriləcək

prosedurları maraqlı tərəflərin müvafiq nümayəndələri ilə müzakirə edə

bilər, həmçinin bu tərəflərlə müvafiq yazışmaların təhlilini apara və ya işin

nəticələrinə dair hazırlanmış hesabatın layihəsini onlara təqdim edə bilər.

4.3. Auditor həm sifarişçinin, həm də özünün şəxsi maraqları daxilində

işin yerinə yetirilməsinin əsas şərtlərini şərh edən məktub-öhdəlik

göndərməlidir. Məktub-öhdəlik yerinə yetiriləcək işlərə dair

auditorun razılığını təsdiq edir, işin həcmi və məqsədləri, auditorun vəzifələri və təqdim edilən hesabatların forması kimi məqamların düzgün başa düşülməsinə kömək edir.

4.4. Məktub-öhdəliyə aşağıdakılar daxil edilir: - tərəflərin razılığı ilə yerinə yetiriləcək prosedurların siyahısı; - razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsinin faktiki nəticələri

barədə hesabatın yayılmasının məhdudlaşdırılmasına dair tərəflərin rəyi. Bundan əlavə, auditor məktub-öhdəliyə faktiki nəticələrə dair təqdim

olunacaq hesabatın layihəsini əlavə edə bilər. Məktub-öhdəliyin nümunəsi bu standartın 1 saylı Əlavəsində göstərilir.

V. Planlaşdırma

5.1. Auditor işin səmərəli yerinə yetirilməsi məqsədilə iş planı

tərtib etməlidir.

VI. Sənədləşdirmə

6.1. Auditor faktiki nəticələrə dair hesabatı, həmçinin tapşırığın

bu standarta və tapşırığın şərtlərinə müvafiq olaraq hazırlanmasını

əsaslandıran sübutların təqdim edilməsi üçün mühüm məsələləri

sənədləşdirməlidir.

VII. Prosedurlar və sübutlar

7.1. Auditor razılaşdırılmış prosedurları yerinə yetirməli və əldə

olunmuş sübutlardan faktiki nəticələrə dair hesabatın əsasları kimi

istifadə etməlidir.

7.2. Razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi zamanı istifadə edilən prosedurlara aşağıdakılar daxil edilə bilər:

- sorğu və təhlil; - hesablamaların, müqayisələrin və digər qeydlərin dəqiqliyinin

yoxlanılması; - müşahidə; - baxış; - təsdiqetmənin əldə edilməsi. Bu standartın 2 saylı Əlavəsində razılaşdırılmış prosedurların yerinə

yetirilməsi üzrə nümunəvi tapşırıq çərçivəsində tətbiq edilə bilən aidiyyatı prosedurların təsvirini əks etdirən hesabatın nümunəsi göstərilmişdir.

VIII. Hesabat

8.1. İstifadəçilərin yerinə yetirilən işlərin xüsusiyyətini və həcmini

anlamasına imkan yaratmaq üçün işin gedişatmda yerinə yetirilən

tapşırıqların və razılaşdırılmış prosedurların məqsədi razılaşdırılmış

prosedurların yerinə yetirilməsinə dair hesabatda ətraflı təsvir edilməlidir.

8.2. Faktiki nəticələrə dair hesabat özündə aşağıdakıları əks

etdirməlidir:

a) hesabatın adını;

b) müvafiq ünvan sahibini (adətən razılaşdırılmış prosedurları

yerinə yetirən auditoru dəvət edən sifarişçini);

c) barəsində razılaşdırılmış prosedurlar aparılan konkret maliyyə

və ya qeyri-maliyyə məlumatlarının təsvirini;

ç) yerinə yetirilmiş prosedurların hesabatı qəbul edən ilə razı-

laşdırılmasına dair məlumatı;

d) işlərin razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsində tətbiq

edilən beynəlxalq və ya milli audit standartlarına və ya təcrübəyə

uyğun olaraq yerinə yetirilməsinə dair məlumatı;

e) zəruri hallarda, auditorun subyektə münasibətində müstəqil

olmaması barədə məlumatı;

ə) razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsinin məqsədinin

müəyyən edilməsini;

1) yerinə yetirilmiş konkret prosedurların siyahısını;

g) aşkar edilmiş səhvlərin və istisnaların ətraflı təsviri də daxil

edilməklə, auditorun işinin faktiki nəticələrinin şərhini;

ğ) yerinə yetirilmiş prosedurların auditor yoxlaması və ya icmalı

olmadığı üçün auditorun öz fikrini bildirməyəcəyi barədə məlumatı;

h) əgər auditor əlavə prosedurlar, auditor yoxlaması və ya təhlil

aparsaydı, onun hesabatda göstərilməsi tələb olunan digər

problemləri də aşkar edə biləcəyinə dair məlumatı;

x) prosedurların yerinə yetirilməsini razılaşdıran tərəflərin

hesabatın yayılmasını məhdudlaşdırmasına dair məlumatı;

ı) zəruri hallarda, hesabatın yalnız müəyyən elementlərə,

hesablara, maddələrə, yaxud maliyyə və qeyri-maliyyə məlumatlarına

aid olması və ümumilikdə subyektin maliyyə hesabatlarına aid

edilməməsi barədə məlumatı;

i) hesabatın tərtib olunması tarixini; j) auditorun ünvanını; k) auditorun imzasını. Maliyyə məlumatlarına tətbiq edilən razılaşdırılmış prosedurların

yerinə yetirilməsi üzrə tapşırıqla bağlı faktiki nəticələrə dair tərtib olunmuş hesabatın nümunəsi bu standartın 2 saylı Əlavəsində göstərilmişdir.

IX. Dövlət sektoru auditinin əsasları

9.1. Dövlət sektorunda razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi üzrə

hesabatın yayılması yalnız prosedurların yerinə yetirilməsini razılaşdıran

tərəflərlə məhdudlaşmır. Hesabat həmçinin digər hüquqi və fiziki şəxslərə təqdim

oluna bilər (məsələn, hökumət və ya dövlət orqanlarının fəaliyyətinin parlament

araşdırması zamanı).

9.2. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, dövlət sektorunda tapşırıqlar kifayət

qədər müxtəlifdir, ona görə də həqiqətən «razılaşdırılmış prose- durlar»ı özündə

ifadə edən tapşırıqlarla fəaliyyətin nəticəsinə dair hesabat kimi baxılan maliyyə

məlumatlarının auditi ilə bağlı tapşırıqlar arasında fərq qoyularkən xüsusilə

diqqətli olmaq lazımdır.

1 saylı Əlavə

Razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsinə dair

məktub-öhdəliyin nümunəsi

Aşağıda göstərilmiş məktub bu standartın 4.1-ci maddəsində ifadə

edilmiş məqsədə nail olmaq üçün istifadə olunur və standart məktub hesab

edilmir. Məktub-öhdəliyin məzmunu fərdi tələblərdən və şəraitdən asılı

olaraq dəyişir.

Tarix

Direktorlar şurasına və ya auditoru dəvət edən sifarişçinin

müvafiq nümayəndəsinə

Bu məktub, bizim işimizin məqsədini və şərtlərini, eləcə də

göstərəcəyimiz xidmətin xüsusiyyətini və məhdudluğunu anladığımızı

təsdiq edir. Bizim işimiz, razılaşdırılmış prosedurların yerinə

yetirilməsində tətbiq edilən beynəlxalq və milli audit standartlarına və ya

təcrübəyə uyğun olaraq yerinə yetiriləcək və hesabatda göstəriləcəkdir.

Biz aşağıdakı prosedurları yerinə yetirməyə və işin gedişatmdan əldə

olunmuş faktiki nəticələrə dair hesabatı sizə təqdim etməyə razıyıq:

(yerinə yetiriləcək prosedurların xüsusiyyəti, müddəti və həcmi, mümkün

hallarda məlumatları təsdiqləmədə istifadə olunan sənəd və yazılışlara konkret

isnadlar, eləcə də əlaqəli şəxs və tərəflərin siyahısı daxil edilməklə).

Bizim yerinə yetirəcəyimiz prosedurun məqsədi (məqsədi göstərməli)

sizə yalnız köməklik göstərməkdir. Bizim hesabat başqa heç bir məqsəd

üçün istifadə edilə bilməz. Bu hesabat yalnız sizə məlumat vermək üçün

hazırlanacaqdır.

Bizim tərəfimizdən beynəlxalq və milli audit standartlarına və ya

təcrübəyə uyğun olaraq yerinə yetirilən prosedurlar auditor yoxlaması və ya

icmalı olmayacaq və buna uyğun olaraq biz müvafiq əminlik

bildirməyəcəyik.

Biz sizin əməkdaşlar tərəfindən hərtərəfli köməkliyə ümidvarıq və

hesab edirik ki, bizim işin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar tələb edilən

istənilən qeydlər, sənədlər və başqa məlumatlar bizim sərəncamımıza

təqdim olunacaqdır.

Göstərilən xidmətlərin dəyəri işin yerinə yetirilməsi üçün zəruri vaxtdan asılı olaraq müəyyən ediləcək və iş yerinə yetirildikcə, əlavə xərclər də daxil olmaqla, hesab təqdim ediləcəkdir. İşdə iştirak edən əməkdaşların saat hesabı ilə maaş dərəcələri onların məsuliyyət dərəcəsindən, təcrübəsindən və tələb olunan ixtisas səviyyəsindən asılı olaraq dəyişəcəkdir.

Xahiş edirik bu məktubun əlavə edilmiş surətini imzalayıb bizə göndərəsiniz. Bununla da siz yerinə yetirilməsini razılaşdığımız konkret prosedurlar da daxil olmaqla, tapşırığın şərtlərinin sizin anlamınıza uyğun olmasını təsdiq edirsiniz.

XYZ & Co

ABC kompaniyası adından təsdiq olunmuşdur:

(imza)

Adı VDZİfəSİ Tarix

2 saylı Əlavə

Kreditor borcları üzrə faktiki

nəticələrə dair hesabatın nümunəsi

FAKTİKİ NƏTİCƏLƏRƏ DAİR HESABAT

Kimə; (auditoru cəlb etmiş şəxslərə)

Biz, ABC kompaniyasının (tarix) tarixə əlavə edilən siyahıda göstərilən

(bu nümunədə verilmir) kreditor borclarına aid sizinlə razılaşdırılmış və

qeyd olunmuş prosedurları yerinə yetirmişik. Bizim iş razılaşdırılmış

prosedurların yerinə yetirilməsində tətbiq edilən beynəlxalq və milli audit

standartlarına və ya təcrübəyə uyğun olaraq yerinə yetirilmişdir. Bu

prosedurlar kreditor borclarının düzgünlüyünün qiymətləndirilməsində

yalnız sizə köməklik göstərmək məqsədilə yerinə yetirilmişdir və

aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Biz ABC kompaniyası tərəfindən hazırlanmış və X tarixə kreditor

borclarını əks etdirən ilkin balansı əldə etdik və onun riyazi dəqiqliyinin yoxlamasını apardıq, eləcə də yekun məbləği baş kitabdakı müvafiq

hesabların qalıqları ilə müqayisə etdik.

2. Biz əlavə edilən siyahıda göstərilən (bu nümunədə verilmir) əsas

malgöndərənlərə və müvafiq şəxslərə borc öhdəliklərinin məbləğlərini X

tarixə ilkin balansda göstərilən məbləğlər ilə üzləşdirdik.

3. Biz malgöndərənlərin hesabatını aldıq və malgöndərənlərə X tarixə

olan borc qalığı məbləğlərinin təsdiq olunması üçün sorğu göndərdik.

4. Biz göstərilən hesabatları və ya təsdiqləmələri ikinci bənddə

göstərilmiş məbləğlərlə müqayisə etdik. Uyğunsuzluq aşkar edilən

məbləğlərlə əlaqədar ABC kompaniyasından borc qalıqlarına dair

düzəlişləri aldıq. Alınmış düzəlişlər üçün bunlardan hər biri üzrə XXX

manat məbləğdən artıq olan kredit avizolarını, ödənilməmiş hesabları və ödənilməmiş çekləri müəyyən etdik və siyahıya daxil etdik. Biz belə

hesabları və hesabat tarixindən sonra alınmış kredit avizolarını və

ödənilmiş çekləri aşkar etdik, araşdırdıq və müəyyən etdik ki, onlar

həqiqətən düzəlişlərə daxil edilməli idi.

Aşağıda biz işin nəticələrini göstəririk:

a) 1-ci bənd barədə biz müəyyənləşdirdik ki, yekun məbləğ düzgün

hesablanıb və baş kitabla uyğundur;

b) 2-ci bənd barədə biz müəyyənləşdirdik ki, yoxlanılmış məbləğlər ilkin balansdakı məlumatlara uyğundur;

c) 3-cü bənd barədə biz müəyyənləşdirdik ki, bütün malgöndərən- lərin hesabatı mövcud olmuşdur;

ç) 4-cü bənd barədə müəyyənləşdirdik ki, kompaniyanın göstərdiyi məbləğlər ya təsdiqləmələrə uyğun gəlir, ya da XXX manat məbləğdən artıq mövcud olan uyğunsuzluqları izah edən kredit göndərişlərinə, hesablara və ödənilməmiş çeklərə ABC kompaniyası tərəfindən düzəlişlər hazırlanmışdır, lakin aşağıdakılar istisna olmaqla:

(istisnanın ətraflı təsviri)

Yuxarıda göstərilən beynəlxalq və milli audit standartlarına və ya təcrübəyə uyğun olaraq aparılan prosedurlar auditor yoxlaması və ya icmalı olmadığına görə biz kompaniyanın X tarixə vəziyyətinə kreditor borcları ilə əlaqədar əminlik bildirmirik.

Əgər biz milli audit standartlarına və ya təcrübəyə uyğun olaraq əlavə prosedurlar, auditor yoxlaması və ya maliyyə hesabatlarının təhlilini aparsaydıq, onda digər problemləri aşkar edə bilərdik və bu barədə sizə hesabat təqdim edilərdi.

Bizim hesabat yalnız bu hesabatın 1-ci bəndində göstərilən məqsədlər üçün, eləcə də sizin nəzərinizə çatdırmaq üçün təqdim olunur. Hesabat hər hansı bir digər məqsədlər üçün istifadə olunmamalı və digər tərəflərə təqdim edilməməlidir. Bu hesabat yalnız yuxarıda göstərilən hesab və maddələrə aiddir və ABC kompaniyasının ümumilikdə maliyyə hesabatına şamil edilmir.

Tarix Ünvan Auditor

Auditorlar Palatası Şurasının 2003-cii il 29 iyul tarixli 115/3 saylı

qərarı ilə təsdiq edilmişdir

MALİYYƏ HESABATLARININ

ARAŞDIRILMASI ÜZRƏ TAPŞIRIQ

I. Giriş

1.1. Bu milli audit standartı «Maliyyə hesabatlarının araşdırılması üzrə

tapşırıq» (ISA 910 «Engagements to Review Financial State- ments»)

beynəlxalq audit standartı əsasında hazırlanmışdır.

1.2. Audit standartının məqsədi maliyyə hesabatları araşdırılarkən,

eləcə də belə araşdırmanın aparılması ilə əlaqədar auditorun verdiyi rəyin

forma və məzmununa dair auditorun^ peşə vəzifələri haqqında

standartların müəyyən edilməsindən və tövsiyələrin verilməsindən

ibarətdir.

1.3. Bu standart maliyyə hesabatlarının araşdırılması üçün nəzərdə

tutulub. Lakin bu, məqsədəuyğunluq dərəcəsindən asılı olaraq, maliyyə

məlumatlarının və başqa məlumatların araşdırılması üzrə tapşırıqlara da

tətbiq edilə bilər. Bu standart 120 saylı «Beynəlxalq audit standartlarının

konseptual əsasları» beynəlxalq audit standartı və müvafiq milli audit

standartı ilə əlaqəli şəkildə əsas kimi götürülməlidir. Bu audit standartı

tətbiq edilərkən digər milli audit standartlarmdakı tövsiyələr də auditor

üçün əhəmiyyətli ola bilər.

II. Maliyyə hesabatlarının araşdırılmasının məqsədi

2.1. Maliyyə hesabatlarının araşdırılmasının məqsədi - audit

zamanı bütün lazımi sübutları təmin etməyən prosedurlara əsasən,

^ "Beynəlxalq audit standartlarının konseptual əsasları"nda izah edildiyi kimi, "auditor" terminindən bütün

beynəlxalq standartlarda istər audit təsvir edilərkən, istərsə də mümkün əlaqədar xidmətlər təsvir edilərkən

istifadə edilir. Lakin bu, əlaqədar xidmətləri göstərəcək şəxsin hökmən sifarişçinin maliyyə hesabatını

yoxlayan auditor olmasını nəzərdə tutmur.

maliyyə hesabatının bütün əhəmiyyətli aspektlərdə maliyyə hesabatlarının müəyyən edilmiş əsaslarına uyğun şəkildə tərtib olunmamasını ehtimal etmək üçün auditora əsas verən amilləri aşkar edib-etmədiyini müəyyənləşdirmək (mənfi əminlik) imkanı

verməkdir.

III. Araşdırmanın ümumi prinsipləri

3.1. Auditor Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının

təsdiq etdiyi «Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsi»nə əməl etməlidir.

Auditorların peşə məsuliyyətini müəyyənləşdirən etik prinsiplər

aşağıdakılardır:

a) müstəqillik;

b) düzgünlük;

c) obyektivlik;

ç) peşə səriştəliliyi və lazımi dəqiqlik;

d) məxfilik;

e) peşə davranışı;

ə) texniki standartlar.

3.2. Auditor araşdırmanı bu standarta uyğun olaraq aparmalıdır.

3.3. Auditor maliyyə hesabatlarında əhəmiyyətli təhriflərə səbəb

olan şəraitin mövcud olması ehtimalını qəbul edərək, araşdırmanı

peşəkarlıq nöqteyi-nəzərindən planlaşdırmalı və aparmalıdır.

3.4. Araşdırmanın nəticəsinə dair rəydə mənfi əminlik bildirilməsi

məqsədilə auditor, ilk növbədə, lazımi nəticə çıxarılmasına imkan

verən sorğular və analitik prosedurlar aparılması yolu ilə kifayət

qədər və uyğun sübutlar əldə etməlidir.

IV. Araşdırmanın həcmi

4.1. «Araşdırmanın həcmi» termini araşdırmanın məqsədinə nail olmaq

üçün bu şəraitdə yerinə yetirilməsi vacib sayılan araşdırma prosedurlarına

tətbiq edilir. Maliyyə hesabatları araşdırılarkən zəruri olan

prosedurları auditor bu standartın, müvafiq peşəkar təşkilatların,

qanunvericiliyin, normativ aktların, eləcə də araşdırma üzrə

hesabatın tələblərini və tapşırığın şərtlərini nəzərə almaqla müəyyən

edir.

V. Əminliyin orta səviyyəsi

5.1. Araşdırma aparılarkən araşdırmanın obyekti olan məlumatlarda

əhəmiyyətli təhriflərin olmamasına dair əminliyin orta dərəcəsi təmin

edilir. Bu, mənfi əminlik formasında ifadə olunur.

VI. Tapşırığın şərtləri

6.1. Auditor və sifarişçi tapşırığın şərtlərini razılaşdırmalıdırlar.

Razılaşdırılmış şərtlər məktub-öhdəlikdə və ya müqavilədə

göstərilməlidir.

6.2. Məktub-öhdəlik araşdırmanın planlaşdırılması zamanı səmərəli

olacaqdır. İstər öz şəxsi maraqları, istərsə də sifarişçinin maraqları

baxımından, auditor müəyyən edilmiş əsas şərtləri əks etdirməklə,

məktub-öhdəlik göndərməlidir. Məktub-öhdəlik auditorun təyinatı qəbul

etməsinə razılığını təsdiq edir və araşdırma başa çatdırıldıqdan sonra

veriləcək rəyin formasına, auditorun vəzifəsinə, yoxlamanın məqsədinə və

həcminə aid olan anlaşılmazlığa yol verilməməsinə kömək edir.

6.3. Məktub-öhdəlikdə aşağıdakılar müəyyən edilir və göstərilir:

• göstəriləcək xidmətin məqsədi;

• tərtib edilmiş maliyyə hesabatlarına görə rəhbərliyin məsuliyyəti;

• bu standarta isnad etmə də daxil olmaqla, araşdırmanın həcmi;

• araşdırmanın aparılması ilə əlaqədar tələb olunan hər hansı uçot

yazılışlarından, sənədlərdən və sair məlumatlardan sərbəst istifadə edə

bilmək üçün zəmanət;

• veriləcək rəyin nümunəsi;

• araşdırmanın səhvlər, qanunsuz hərəkətlər və ya başqa nöqsanların,

məsələn, mümkün ola bilən fırıldaqçılığm və ya pul vəsaitlərinin

mənimsənilməsinin aşkar edilməsi vasitəsi olmasının güman edilməməsi

haqqında müddəa;

• auditor yoxlamasının aparılmaması və auditor rəyinin bildirilmə-

yəcəyi haqqında müddəa. Bu məqamı qeyd etmək və anlaşılmazlığa yol

verməmək üçün auditor həmçinin göstərə bilər ki, araşdırma auditor

yoxlaması ilə bağlı qanunvericiliklə müəyyən edilmiş tələblərə və ya

üçüncü tərəfin tələblərinə cavab vermir.

Maliyyə hesabatlarının araşdırılmasını aparmağa dair məktub-öhdəliyin

nümunəsi bu standartın 1 saylı Əlavəsində verilir.

VII. Planlaşdırma

7.1. Auditor işi elə planlaşdırmalıdır ki, nəticədə tapşırıq səmərəli

yerinə yetirilsin.

7.2. Maliyyə hesabatlarının araşdırılmasını planlaşdırarkən

auditor sifarişçinin biznesinə dair, o cümlədən onun təşkilini,

mühasibat uçotu sistemini, funksional xüsusiyyətlərini və aktivlərinin

tərkibini, öhdəliklərini, gəlir və xərclərini təhlil etmək yolu ilə

sonuncu məlumatı əldə etməli və ya tamamlamalıdır.

7.3. Auditorun maliyyə hesabatlarına aidiyyatı olan bu və ya digər

məsələlərə, məsələn, sifarişçinin istehsal etdiyi məhsulun istehsal və satış

üsulları, texnoloji vəsilələri, istehsal obyektlərinin yerləşməsi, həmçinin

sifarişçi ilə əlaqəli tərəflər barədə təsəvvürə malik olması vacibdir. Bu,

auditora ona görə lazımdır ki, müvafiq prosedurlar hazırlaya və zəruri

sorğular apara, həmçinin alman sorğuları və sair məlumatları

qiymətləndirə bilsin.

VIII. Başqa şəxslərin yerinə yetirdiyi iş

8.1. Başqa auditor və ekspertin yerinə yetirdiyi işin nəticəsindən

istifadə edərkən auditor bu işin araşdırmanın məqsədinə uyğun

olmasına əmin olmalıdır.

IX. Sənədləşdirmə

9.1. Auditor araşdırma üzrə rəyin əsaslılığını təmin edən

sübutların və yoxlamanın bu standarta müvafiq olaraq aparıldığını

təsdiq edən sübutların mühüm cəhətlərini sənədləşdirməlidir.

X. Prosedurlar və təsdiqləmələr

10.1. Auditor araşdırma prosedurlarının xüsusiyyəti, həcmi və

aparılma müddətini müəyyən edərkən özünün şəxsi mülahizəsinə

əsaslanmalıdır. Auditor aşağıdakıları rəhbər tutmalıdır:

• əvvəlki dövrlərin auditor yoxlamasının gedişində və ya maliyyə

hesabatlarının yoxlanılması zamanı əldə edilən bütün bilikləri;

• biznesə dair bilikləri, o cümlədən sifarişçinin fəaliyyət göstərdiyi

sahənin mühasibat uçotu prinsiplərinə və iş təcrübəsinə dair bilikləri;

• sifarişçinin mühasibat uçotu sistemini;

• rəhbərliyin mülahizəsinin ayrı-ayrı maddələrə göstərdiyi təsir

dərəcəsini;

• əməliyyatların əhəmiyyətliliyini və hesab qalıqlarını.

10.2. Auditor maliyyə hesabatlarına dair rəy bildirərkən də həmin

mülahizələrin əhəmiyyətliliyini nəzərə almalıdır. Araşdırma aparılarkən

təhriflərin aşkar edilməməsi riski auditor yoxlamasının aparılmasına

nisbətən böyük olsa da, nəyin əhəmiyyətli olması barədə mülahizə, təmin

edilən əminlik dərəcəsinə əsasən deyil, auditorun rəy verərkən əsaslandığı

məlumatlara və həmin məlumata ehtiyacı olan şəxslərin tələbatlarına

əsasən bildirilir.

10.3. Maliyyə hesabatları araşdırılarkən yerinə yetirilən prosedurlara

adətən aşağıdakılar daxil edilir:

• Sifarişçinin fəaliyyət sahəsinə və biznesinə aid auditorun təsəvvür əldə

etməsi.

• Sifarişçinin mühasibat uçotu prinsipləri və təcrübəsinə dair sorğuların

aparılması.

• Maliyyə hesabatlarının hazırlanması və maliyyə hesabatlarında

açıqlanması üçün əməliyyatların təsnifləşdirilməsi, ümumiləşdirilməsi və

uçotda əks etdirilməsi qaydalarına və məlumatların toplanmasına dair

sorğuların aparılması.

• Maliyyə hesabatlarında əks etdirilən bütün əhəmiyyətli təsdiqlə-

mələrə aid sorğuların aparılması.

• Qeyri-adi görünən əlaqələrin və ayrı-ayrı maddələrin aşkar edilməsi

məqsədilə hazırlanan analitik prosedurlar. Bu prosedurlara aşağıdakılar

daxildir:

- maliyyə hesabatlarının əvvəlki dövrün hesabatları ilə müqayisəsi;

- maliyyə hesabatlarının gözlənilən nəticələrlə və maliyyə vəziyyəti ilə

müqayisəsi;

- sifarişçinin təcrübəsinə və ya bu sahənin normativlərinə əsaslanmış

proqnozlaşdırılan nümunəyə uyğun olan maliyyə hesabatlarının

elementləri arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin öyrənilməsi.

Bu prosedurlar yerinə yetirilərkən auditor əvvəlki dövrlərdə mühasibat

düzəlişləri aparılmasını tələb edən amillərə baxmalıdır.

• Səhmdarların yığıncağında, direktorlar şurasının, direktorlar şurası

komitələrinin iclaslarında və sair iclaslarda qəbul edilmiş, maliyyə

hesabatlarına təsir edə bilən qərarlara aid sorğuların aparılması.

• Auditorun diqqətini cəlb edən məlumata əsasən, maliyyə

hesabatlarının mühasibat uçotunun göstərilən metoduna uyğunluğunun

müəyyən edilməsi məqsədilə maliyyə hesabatları ilə tanışlıq.

• Sifarişçinin struktur bölmələrinin auditor yoxlamasını və ya maliyyə

hesabatlarının yoxlanılmasını aparmış başqa auditorlardan hesabatların

(bunlar zəmri hesab edildiyi və mövcud olduğu hallarda) alınması.

• Maliyyə və mühasibat uçotu məsələlərinə cavabdeh işçilərlə, məsələn,

aşağıdakılara aid sorğuların aparılması:

- bütün əməliyyatlar uçotda əks etdirilibmi;

- maliyyə hesabatları mühasibat uçotunun göstərilən metoduna uyğun olaraq hazırlanıbmı;

- sifarişçinin təsərrüfat fəaliyyətində, mühasibat uçotu prinsipləri və

təcrübəsində dəyişikliklər;

- yuxarıda qeyd edilən prosedurların aparılması zamanı ortaya çıxan

məsələlərə aid məqamlar;

- zəruri hallarda, rəhbərlikdən yazılı şəkildə məlumatların alınması.

Ən çox yerinə yetirilən prosedurların təxmini siyahısı bu standartın 2

saylı Əlavəsində verilir. Bu siyahı bitkin hesab edilə bilməz. Habelə güman

etmək olmaz ki, bütün prosedurlar hər bir araşdırma zamanı yerinə

yetirilməlidir.

10.4. Auditor maliyyə hesabatlarının tərtib olunduğu tarixdən

sonra baş vermiş bütün hadisələrə aid və maliyyə hesabatlarında

düzəlişlər edilməsini, yaxud hər hansı bir məlumatın açıqlanmasını

tələb edə bilən məlumatlar əldə etməlidir. Araşdırma üzrə rəyin tərtib

edildiyi tarixdən sonra baş vermiş hadisələri aşkar etmək məqsədilə

prosedurların yerinə yetirilməsi auditorun vəzifəsi deyildir.

10.5. Əgər araşdırmanın predmeti olan məlumatın əhəmiyyətli

dərəcədə təhrif edilməsini güman etməyə auditorda əsas varsa, onda 0,

mənfi əminlik bildirilməsi üçün, yaxud şərtsiz müsbət rəydən fərqli

rəyin bildirilməsi zəruriliyini təsdiqləmək üçün əlavə və ya daha geniş

prosedurlar yerinə yetirməlidir.

XI. Rəylər və mülahizələr

11.1. Araşdırma üzrə rəydə mənfi əminlik bildirilməsi yazılı şəkildə

dəqiq əks etdirilməlidir. Auditorun mənfi əminlik bildiril

məsi üçün əsas qismində əldə olunmuş sübutlara əsasən gəldiyi

nəticələrə baxması və qiymətləndirməsi zəruridir.

11.2. Görülmüş işlərə əsasən, auditor araşdırma zamanı əldə edilən

və maliyyə hesabatlarının müəyyən edilmiş əsaslarına uyğun olaraq

maliyyə hesabatlarında vəziyyətin obyektiv və düzgün mənzərəsinin

əks etdirilməməsini (və ya «bütün əhəmiyyətli aspektlərdə obyektiv

təqdim edilməməsini») təsdiqləyən hər hansı bir məlumatı müəyyən

etməlidir.

11.3. Maliyyə hesabatlarının araşdırılması üzrə rəy tapşırığın həcmini

elə təsvir edir ki, istifadəçilər aparılan işin xüsusiyyətini, həmçinin auditor

yoxlamasının aparılmadığmı və buna görə də auditor rəyinin verilmədiyini

anlaya bilsinlər.

11.4. Maliyyə hesabatlarının araşdırılması üzrə rəyə, göstərilən

ardıcıllıqla, adətən aşağıdakı əsas elementlər daxil edilməlidir:

a) adı2;

b) ünvan sahibi;

c) giriş bölməsi və ya aşağıdakılar daxil edilməklə müqəddimə:

(I) araşdırılması aparılacaq maliyyə hesabatları;

(II) sifarişçinin rəhbərliyinin məsuliyyəti və auditorun məsuliyyəti

barədə müddəa;

ç) aşağıdakılar daxil edilməklə, araşdırmanın xüsusiyyətlərini

təsvir edən paraqraf:

(I) araşdırmanın aparılması üzrə tapşırığa tətbiq edilməsinə dair

bu standarta, müvafiq milli standartlara və ya təcrübəyə isnad;

(II) araşdırmanın əsasən sorğular aparılması və analitik

prosedurların yerinə yetirilməsi ilə məhdudlaşmasının göstərilməsi;

(III) auditor yoxlamasının aparılmasının, yerinə yetirilən

prosedurların auditor yoxlamasına nisbətən əminliyi yetərincə təmin

etməməsinin və auditor rəyinin bildirilməməsinin göstərilməsi;

d) mənfi əminliyin ifadə edilməsi;

e) rəyin tərtib edilməsi tarixi;

ə) auditorun ünvanı;

f) auditorun imzası.

^ Auditor rəyini sifarit^çinin vəzifəli şəxsləri kimi başqa şəxslərin tərtib edə biləcəyi hesabatlardan və ya

müstəqil auditorun riayət etdiyi etik tələblərə riayət etməyən başqa auditorların hesabatından fərqləndirmək

üçün burada ‘'müstəqil” terminindən istifadə etmək münasib olardı.

Araşdırma üzrə rəyin nümunələri bu standartın 3 və 4 saylı Əlavələrində verilir.

11.5. Araşdırma üzrə rəydə aşağıdakıları göstərmək vacibdir: a) araşdırma aparılarkən auditorun maliyyə hesabatlarının

müəyyən edilmiş əsaslarına uyğun olaraq maliyyə hesabatlarında vəziyyətin düzgün və obyektiv mənzərəsinin əks etdirilməməsini (və ya «bütün əhəmiyyətli aspektlərdə obyektiv təqdim edilməməsini») ehtimal etməyə (mənfi əminlik) əsas verən faktlar aşkar etməməsini; və ya

b) auditor tərəfindən aşkar edilən və imkan daxilində maliyyə hesabatlarının kəmiyyət müəyyənliyinə mümkün təsir də daxil olmaqla, maliyyə hesabatlarının müəyyən edilmiş əsaslarına uyğun olaraq vəziyyətin düzgün və obyektiv mənzərəsinə (və ya «bütün əhəmiyyətli aspektlərdə obyektiv təqdim edilməsinə») mənfi təsir göstərən faktların təsvirini və:

(I) ya mənfi əminlik bildirilməsi haqqında qeydi; (II) ya da maliyyə hesabatlarına göstərilən təsir çox əhəmiyyətli və

böyük olduqda və maliyyə hesabatlarının natamam xarakterdə olmasını göstərmək və ya təhrifiəri aşkar etmək üçün qeyd kifayət etmədikdə, maliyyə hesabatlarının müəyyən edilmiş əsaslarına uyğun olaraq vəziyyətin düzgün və obyektiv mənzərəsinin əks etdirilməməsinin (və ya “bütün əhəmiyyətli aspektlərdə obyektiv təqdim edilməməsinin”) mənfi mahiyyəti barədə təsdiqləməni; yaxud

c) araşdırmanın miqyası əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırıldığı halda, bu məhdudiyyətlərin təsvirini:

(I) ya maliyyə hesabatlarında məhdudiyyətlər olmadığı təqdirdə edilməsi zəruri olan mümkün düzəlişlərə aid mənfi əminlik barədə qeydi;

(II) ya da məhdudiyyətin mümkün təsiri çox əhəmiyyətli və böyük olduqda, auditorun hər hansı bir əminlik dərəcəsinin təmin edilməsinin mümkünsüzlüyü qənaətinə gələrək, heç bir əminlik bildirmə- məsini.

11.6. Auditor araşdırma üzrə rəyi, rəy verilən tarixədək mövcud olan hadisələrlə əlaqədar yerinə yetirilən prosedurları əks etdirməklə, araşdırmanın başa çatdığı tarixdə imzalamalıdır. Bununla yanaşı, rəhbərlik tərəfindən hazırlanan və təqdim edilən maliyyə hesabatları üzrə rəyin tərtib olunması auditorun vəzifəsinə daxil olduğu üçün 0, araşdırma üzrə rəyə rəhbərliyin maliyyə hesabatlarını təsdiq etdiyi tarixdən əvvəlki tarixi qoymamalıdır.

1 saylı Əlavə

Maliyyə hesabatlarının araşdırılmasının aparılmasına dair

məktub-öhdəliyin nümunəsi

Aşağıda göstərilən məktubdan, bu standartın 6.1-ci maddəsi nəzərə

alınmaqla, nümunə kimi istifadə edilir və konkret tələblərə və şəraitə

uyğun olaraq dəyişdirilir.

Direktorlar Şurasına (və ya yuxarı rəhbərliyin nümayəndəsinə):

Bu məktub tapşırığın şərtlərini və məqsədini, eləcə də göstərəcəyimiz

xidmətin xüsusiyyətini və məhdudiyyətini başa düşməyimizi təsdiq edir.

Bizim tərəfimizdən aşağıdakı xidmətlər göstəriləcəkdir.

Biz ABC şirkətinin 31 dekabr 20XX-Cİ ilə balansının, eləcə də

təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə və ilin sonuna pul vəsaitlərinin

hərəkətinə dair hesabatlarının maliyyə hesabatlarının araşdırılmasının

aparılmasına tətbiq edilən milli audit standartına və mövcud təcrübəyə

uyğun təhlilini aparacağıq.

Biz maliyyə hesabatlarının auditor yoxlamasının aparılmasını və buna

müvafiq olaraq, həmin hesabatlara dair auditor rəyi verilməsini nəzərdə

tutmumq. Ona görə də, bizim tərəfimizdən maliyyə hesabatları üzrə

aşağıdakı formada rəy veriləcəkdir (bu standartın 3 saylı Əlavəsinə bax).

Şirkətin rəhbərliyi maliyyə hesabatlarına görə, o cümlədən

məlumatların uyğun olaraq açıqlanmasına görə məsuliyyət daşıyır. Bu

məsuliyyətə, həmçinin mühasibat uçotunun lazımi qaydada aparılması və

daxili nəzarətin lazımi səviyyədə həyata keçirilməsi, eləcə də uçot

siyasətinin seçilməsi və tətbiqi də daxildir. (Araşdırmanın aparılması

gedişində bizə lazımdır ki, rəhbərlik araşdırmanın aparılması ilə əlaqədar

edilən təsdiqləmələrə aid yazılı məlumat təqdim etsin^).

Məktub, onun fəaliyyəti dayandırılanadək, düzəlişlər aparılana və ya

onun başqa məktubla əvəz edilməsinədək, sonrakı illər ərzində də

qüvvədədir.

^ Bu təklif auditorun baxışından asılı olaraq verilir.

Araşdırma aparılarkən fırıldaqçılıq, səhvlər və ya qanunsuzluq faktlarının aşkar ediləcəyi güman edilmir. Buna baxmayaraq, biz aşkar edəcəyimiz hər hansı əhəmiyyətli problemlərə dair sizə məlumat verəcəyik.

Sizdən xahiş edirik ki, bu məktubun əlavə edilmiş surətini imzalayıb bizə qaytarasınız və bununla siz maliyyə hesabatlarının aparacağımız araşdırmasına dair razılaşmanın məktubda göstərilən məzmununun sizin anlayışınıza uyğun olmasını təsdiq edirsiniz.

XYZ & Co ABC şirkəti adından təsdiq edilir

(imza)

Adı VD vəzifəsi Tarix

2 saylı Əlavə

Maliyyə hesabatları araşdırılarkən yerinə

yetirilən nümunəvi müfəssəl prosedurlar

Maliyyə hesabatları araşdırılarkən yerinə yetirilən analitik araşdırma prosedurları və sorğular auditorun mülahizəsinə əsasən müəyyən edilir. Aşağıda göstərilən prosedurlar yalnız misal gətirmək məqsədilə verilir. Bu o demək deyil ki, bütün təklif edilən prosedurların hər biri ayrılıqda tətbiq edilməlidir. Bu Əlavə araşdırma aparılarkən auditin proqramı və ya araşdırma siyahısı rolunu oynaya bilməz.

Ümumi səciyyəli prosedurlar

1. Tapşırığın həcmini və şərtlərini sifarişçi ilə və araşdırmanın aparılmasında iştirak edəcək şəxslə müzakirə etmək.

2. Tapşırıq çərçivəsində işin miqyasını və şərtlərini göstərməklə, məktub-öhdəlik hazırlamaq.

3. Sifarişçinin təsərrüfat fəaliyyəti, maliyyə məlumatları sisteminin uçotu və maliyyə hesabatının hazırlanması ilə tanış olmaq.

4. Bütün maliyyə məlumatlarının əks etdirilib-etdirilmədiyini aydınlaşdırmaq:

a) tamamilə; b) düzgün; c) lazımi icazə alındıqdan sonra. 5. Sınaq balansını almaq və onun baş kitab və maliyyə hesabatı ilə

uzlaşmasını müəyyən etmək. 6. Əvvəlki auditor yoxlamalarının və digər yoxlamaların nəticələrinə,

o cümlədən zəruri mühasibat düzəlişlərinə baxmaq. 7. Ötən illə müqayisədə sifarişçidə əhəmiyyətli dəyişikliyin (məsələn,

iştirak payında və ya kapitalın strukturunda) baş verməsini aydınlaşdırmaq. 8. Uçot siyasətinə aid məlumat almaq və aşağıdakıları

müəyyənləşdirmək: a) uçot siyasəti milli və ya beynəlxalq standartlara uyğundurmu; b) uçot siyasəti lazımi qaydada tətbiq edilirmi; c) uçot siyasəti ardıcıl olaraq həyata keçirilirmi və əks təqdirdə, uçot

siyasətindəki dəyişiklik açıqlanıbmı.

9. Araşdırma üçün vacib olan məsələləri aşkar etmək məqsədilə

səhmdarların yığıncağının, direktorlar şurasının və sair komitələrin

iclaslarının protokolları ilə tanış olmaq.

10. Səhmdarların yığıncağında, direktorlar şurasının iclasında və ya

başqa bu kimi iclaslarda qəbul edilən tədbirlərin maliyyə hesabatlarında

müvafiq qaydada əks etdirilməsini və maliyyə hesabatlarına təsir

göstərməsini müəyyən etmək.

11. Əlaqəli tərəflərlə əməliyyatların mövcudluğuna, bu kimi əməliyyatların necə nəzərə alınmasına və əlaqəli tərəflərə aid məlumatların

lazımi qaydada açıqlanıb-açıqlanmamasma dair məlumat almaq.

12. Gözlənilməyən şəraitlərə və öhdəliklərə dair məlumat almaq.

13. Biznes sahələrinə və ya əsas aktivlərin silinməsi üzrə planlara dair

məlumat almaq.

14. Maliyyə hesabatlarını almaq və onu rəhbərliklə müzakirə etmək.

15. Məlumatların maliyyə hesabatlarında açıqlanmasının tam

uyğunluğuna və onların təsnifat və təqdimetməyə aid tələblərə

uyğunluğuna baxmaq.

16. Cari dövrün maliyyə hesabatlarında göstərilən nəticələri əvvəlki

dövrün müqayisə edilə bilinən maliyyə hesabatlarında göstərilən

nəticələrlə və əgər mümkündürsə, büdcə və proqnozlarla müqayisə etmək. 17. Rəhbərlikdən hər hansı qeyri-adi dəyişikliyə və ya maliyyə he-

sabatlarmdakı uyğunsuzluğa görə izahat almaq.

18. Ayrılıqda və ümumilikdə hər hansı düzəldilməyən səhvlərə

baxmaq. Bunları rəhbərliyin nəzərinə çatdırmaq və düzəldilməyən

səhvlərin yoxlama üzrə rəyə necə təsir etdiyini məyyən etmək.

19. Rəhbərlikdən məktub-məlumatın alınması zərurətinə baxmaq.

Pul vəsaitləri

20. Sifarişçinin uçot məlumatları ilə bank çıxarışlarının müqayisəsinə

dair məlumat almaq. Sifarişçinin əməkdaşlarından əvvəllər aparılmış və ya

qeyri-adi xüsusiyyətə malik bütün müqayisələrə aid məlumat almaq.

21. Araşdırma üzrə rəyin verilməsi tarixindən əvvəl və sonra hesablar

arasında pul vəsaitinin köçürülməsinə dair məlumat almaq.

22. Pul vəsaitləri hesabına aid hər hansı bir məhdudiyyətin

mövcudluğunu aydınlaşdırmaq.

Dehitor borcları

23. Debitor borclarının ilkin yazılışlarına dair uçot siyasəti barəsində məlumat almaq və bu əməliyyatlar üzrə hər hansı bir ehtiyatın nəzərdə tutulmasını müəyyən etmək.

24. Debitor borclarının siyahısını almaq və yekunun sınaq balansına uyğunluğunu müəyyən etmək.

25. Əvvəlki dövrlərlə və ya gözlənilən göstəricilərlə müqayisədə hesab qalıqlarının əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsinə dair izahat almaq və onu təhlil etmək.

26. Debitor borclarının ödənilmə müddətləri üzrə təhlilini aparmaq. Hesabların kredit qalıqlarının qeyri-adi böyük məbləğlərinin və ya başqa bu kimi qalıqların səbəblərini müəyyən etmək və debitor borclarının ödənilməsi üzrə məlumat almaq.

27. Debitor borclarının təsnifatını, o cümlədən əvvəlki dövrlərin qalıqlarını, xalis kredit qalıqlarını və maliyyə hesabatlarında səhmdarlardan, direktorlardan və başqa əlaqəli tərəflərdən ödəniləcəyi əks etdirilən məbləğləri rəhbərliklə müzakirə etmək.

28. ‘Tədricən ödənilən” hesabların müəyyən edilməsi və şübhəli borcların örtülməsi ehtiyatının yaradılması üsuluna dair məlumat almaq, eləcə də bu üsulların tətbiq edilməsinin əsaslılığına baxmaq.

29. Debitor borcunun girovun, borcun satılması öhdəliklərinin və güzəştlə başqasına satışın obyekti olub-olmamasını aydınlaşdırmaq.

30. Satış əməliyyatlarının və satılmış malların qaytarılması üzrə əməliyyatların müxtəlif hesabat dövrlərinə lazımi qaydada aid edilməsini təmin etmək məqsədilə yerinə yetirilən prosedurlara dair məlumat almaq.

31. Konsiqnasiya şərtləri ilə yüklənmiş malların hesablarda əks et- dirilib-etdirilməməsini öyrənmək. Əgər əks etdirilibsə, onda bu əməliyyatlar üzrə əks yazılış verilibmi və müvafiq mal, mal-material ehtiyatları maddəsinə aid edilibmi.

32. Bilavasitə balans tərtib edilən tarixdən sonra hesablanmış gəlirlərə aidiyyatı olan iri kreditlərin verilməsini və belə məbləğlərin ödənilməsi üçün ehtiyatın yaradılmasını aydınlaşdırmaq.

Mal-material ehtiyatları

33. Mal-material ehtiyatlarının siyahısını almaq və aşağıdakıları

müəyyənləşdirmək:

a) yekun sınaq balans qalığına uyğundurmu;

b) siyahı mal-material ehtiyatlarının fiziki hesablanmasına əsasən

tərtib edilibmi.

34. Mal-material ehtiyatlarının hesablanma üsuluna dair məlumat

almaq.

35. Əgər balansın tərtib edildiyi tarixə fiziki hesablama aparılma- yıbsa,

onda aşağıdakıları aydınlaşdırmaq;

a) cari inventarizasiya sistemindən istifadə edilirmi və ehtiyatların

faktiki mövcudluğu ilə dövri müqayisə aparılırmı;

b) xərclərin uçotunun birləşdirilmiş sistemindən istifadə edilibmi və bu

sistem əvvəllər etibarlı məlumat veribmi.

36. Mal-material ehtiyatlarının sonuncu fiziki hesablama nəticələrinə edilmiş əlavə düzəlişləri müzakirə etmək.

37. Mal-material ehtiyatlarının hərəkətinə nəzarət məqsədilə istifadə

edilən prosedurlara və onların müxtəlif hesabat dövrlərinə düzgün aid

edilməsinə dair məlumat almaq.

38. Mal-material ehtiyatlarının hər bir qrupunun və xüsusən də daxili

dövriyyədən əldə edilən mənfəət çıxarılarkən nəyin əsasında

qiymətləndirilməsini aydınlaşdırmaq. Mal-material ehtiyatlarının iki

ölçüdən: maya dəyərindən və xalis qiymətindən daha aşağı

qiymətləndirilməsini aydınlaşdırmaq.

39. Material, əmək sərfi və əlavə xərclər kimi amilləri nəzərə almaqla,

mal-material ehtiyatlarının qiymətləndirilmə üsullarının ardıcıl tətbiq

edilməsini təhlil etmək. 40. Mal-material ehtiyatlarının əsas qrupunun miqdarını əvvəlki dövr

üzrə miqdarı ilə və cari dövrdə gözlənilən miqdarı ilə müqayisə etmək.

Əhəmiyyətli fərqlərə və kənarlaşmalara dair məlumat almaq.

41. Mal-material ehtiyatlarının hərəkətini əvvəlki dövrlər üzrə hərəkəti

ilə müqayisə etmək.

42. Yararsız hala düşmə və az satılan ehtiyatların müəyyən edilməsi

zamanı tətbiq edilən üsullara dair məlumat almaq və belə mal-material

ehtiyatlarının xalis satış qiymətləri üzrə nəzərə alınmasını öyrənmək.

43. Hər hansı mal-material ehtiyatının subyektin konsiqnasiyasma

verilməsini və əgər verilibsə, onda bu malların mal-material

ehtiyatlarından ayrılması məqsədilə hər hansı bir düzəlişin

edilib-edilməməsini öyrənmək.

44. Mal-material ehtiyatlarının girova verilməsini, başqa yerdə

saxlanılmasını və başqa şəxsin konsiqnasiyasmda olmasını müəyyən etmək

və bu əməliyyatların lazımi qaydada nəzərə alınmasına baxmaq.

investisiyalar (o cümlədən assosiativ şirkətlərə və bazarda

tədavüldə olan qiymətli kağızlara)

45. Balans tərtib edilən tarixə sərmayələrin siyahısını almaq və onun

sınaq balansına uyğunluğunu müəyyən etmək.

46. Sərmayələrə aid uçot siyasətinə dair məlumat almaq.

47. Sərmayələrin cari balans dəyərinə dair rəhbərlikdən məlumat

almaq.

48. Mənfəətin, zərərin və sərmayələrdən gəlirin lazımi uçotunun

aparılmasını aydınlaşdırmaq.

49. Uzunmüddətli və qısamüddətli sənnayələrin təsnifatına dair

məlumat almaq.

Əmlak və köhnəlmə

50. Dəyəri və hesablanan köhnəlmə məbləği göstərilməklə, əmlakın

siyahısını almaq və məlumatların sınaq balansına uyğun olmasını müəyyən

etmək.

51. Amortizasiya ayırmalarına və onların əsaslı və cari xərclərə

bölünməsinə tətbiq edilən uçot siyasətinə aid məlumat almaq. Əmlakın

dəyərinin daimi olaraq əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşməsi hallarını

aydınlaşdırmaq.

52. Əmlak uçotu hesabları üzrə daxilolma və silinmənin, həmçinin

əmlakın satışı və ya sair çıxdaşından mənfəət və zərərlərin uçotu

qaydalarını rəhbərliklə müzakirə etmək. Bütün bu kimi əməliyyatların

nəzərə alınmasını aydınlaşdırmaq.

53. Köhnəlmənin hesablanmasına tətbiq edilən norma və metodların

ardıcıllığına dair məlumat almaq və ötən dövrlərin amortizasiya ayırmaları

ilə müqayisə etmək.

54. Əmlaka aid girov məhdudiyyətinin mövcudluğunu aydınlaşdırmaq.

55. Mühasibat uçotu haqqında qüvvədə olan qaydalara uyğun olaraq,

icarə müqaviləsinin maliyyə hesabatında lazımi qaydada əks etdirilməsini

müzakirə etmək.

Gələcək dövrün xərcləri, qeyri-material və sair aktivlər

56. Bu hesabların xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirən sənədləri almaq və rəhbərliklə müvafiq məbləğlərin ödənilməsi perspektivini müzakirə etmək.

57. Bu hesabların uçotu üsullarına və amortizasiyanın hesablanmasında istifadə edilən üsullara dair məlumat almaq.

58. Müvafiq xərc hesablarının qalıqlarını əvvəlki dövrlərin qalıqları ilə müqayisə etmək və əhəmiyyətli fərqləri rəhbərliklə müzakirə etmək.

59. Uzunmüddətli və qısamüddətli hesabların təsnifatını rəhbərliklə müzakirə etmək.

Ödənilməli ssuda borcları

60. Ödənilməli olan ssudalarm siyahısını rəhbərlikdən almaq və yekunun sınaq balansına uyğunluğunu müəyyən etmək.

61. Rəhbərlik tərəfindən ssuda müqaviləsi şərtləri yerinə yetirilməyən ssudalarm mövcud olub-olmamasını aydınlaşdırmaq. Əgər varsa, onda rəhbərliyin fəaliyyətinə dair məlumat almaq və maliyyə hesabatlarında müvafiq düzəlişin edilməsini aydınlaşdırmaq.

62. Ödənilməyən ssuda qalıqlarına aid faizlərin ödənilməsi üzrə xərclərin əsaslılığına baxmaq.

63. Ödənilməli olan ssudalar üzrə təminatın verilməsini müəyyən etmək.

64. Ödənilməli olan ssudanm uzunmüddətli və qısamüddətlilərə ayrılmasını aydınlaşdırmaq.

Malgöndərənlərə kreditor borcları

65. Malgöndərənlərə kreditor borclarının ilkin uçotuna aid uçot siyasəti barədə məlumat almaq və subyektin bu kimi əməliyyatlara tətbiq edilə bilən hər hansı bir güzəştə malik olmasını aydınlaşdırmaq.

66. Əvvəlki dövrlərlə və ya gözlənilən nəticələrlə müqayisədə hesab qalıqlarının əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsinə görə izahat almaq və onu təhlil etmək.

67. Kreditor borclarının siyahısını almaq və yekunun sınaq balansına uyğunluğunu müəyyən etmək.

68. Qalıqların kreditor borclarına dair hesabatlarla müqayisəsinin apa- rılıb-aparılmamasmı aydınlaşdırmaq və əvvəlki dövrlərin qalıqları ilə

müqayisə etmək. Satışı əvvəlki dövrlərin məlumatları ilə müqayisə etmək.

69. Hesaba alınmayan öhdəliklərin mövcudluğunu müəyyən etmək.

70. Kreditor borcları üzrə məlumatların ayrı-ayrı səhmdarlar,

direktorlar və sair əlaqəli tərəflər qarşısında açıqlanmasını öyrənmək.

Hesablanmış və şərti öhdəliklər

71. Hesablanmış öhdəliklərin siyahısını almaq və yekunun sınaq

balansına uyğunluğunu müəyyən etmək.

72. Müvafiq xərc hesablarının əsas qalıqlarını əvvəlki dövrlərin bu

kimi hesabları ilə müqayisə etmək.

73. Öhdəliklərin hesablanması üzrə əməliyyatların icazəliliyinə, ödəniş

şərtlərinə, şərtlərin uyğunluğuna, təminatlılığma və təsnifatına dair

məlumat almaq.

74. Hesablanmış öhdəliklərin müəyyən edilməsi metoduna dair

məlumat almaq.

75. Şərti, 0 cümlədən balansdankənar öhdəliklərə daxil edilən

məbləğlərə dair məlumat almaq.

76. Hesablarda əks etdirilməyən hər hansı bir faktiki öhdəliyin və ya

şərti öhdəliyin mövcudluğunu aydınlaşdırmaq. Əgər varsa, onda balansda

göstərilməklə, ehtiyatların yaradılması zəruriliyini və maliyyə

hesabatlarının əlavəsində məlumatın müvafiq olaraq açıqlanması

zəruriliyini rəhbərliklə müzakirə etmək.

Mənfəətdən vergi və sair vergilər

77. Rəhbərlikdən hər hansı bir hadisənin, o cümlədən subyektin

ödənilməli olan vergilərinə əhəmiyyətli təsir göstərə bilən hadisələrin,

vergi orqanları ilə mübahisələrin mövcudluğunu aydınlaşdırmaq.

78. Vergilərin ödənilməsi üzrə subyektin xərclərinin və bu dövrdə onun

gəlirlərinin qarşılıqlı əlaqəsinə baxmaq.

79. Hesaba alman təxirəsalmanm tam uyğunluğuna və cari vergi

öhdəliklərinə, 0 cümlədən əvvəlki dövrlərin ehtiyatlarına dair rəhbərlikdən

məlumat almaq.

Sonrakı hadisələr

80. Rəhbərlikdən sonuncu tarixə aralıq maliyyə hesabatlarını almaq və

onu yoxlanılması aparılan maliyyə hesabatları ilə və ya əvvəlki ilin

müqayisə edilən dövrünün maliyyə hesabatları ilə müqayisə etmək.

Əvvəlki ilin müqayisə edilən dövrü

81. Balansın tərtib edilməsi tarixindən sonra təhlil edilən maliyyə hesabatlarına əhəmiyyətli təsir göstərə bilən, mövcud hadisələrə dair məlumat almaq və xüsusilə aşağıdakıları aydınlaşdırmaq:

a) balans tərtib edilən tarixdən sonra hər hansı bir əhəmiyyətli öhdəlik və ya qeyri-müəyyənlik amillərinin əmələ gəlməsini;

b) məlumatın alınmasına dair sorğunun verilməsi tarixinədək səhm kapitalında, uzunmüddətli borclarda və ya dövriyyə kapitalında hər hansı bir əhəmiyyətli dəyişikliyin baş verib-verməməsini;

c) balansın tərtib edilməsi tarixi ilə məlumatın alınmasına dair sorğunun verilməsi tarixi arasındakı dövr ərzində hər hansı qeyri-adi düzəlişin aparılmasını.

Maliyyə hesabatlarında düzəlişlərin aparılması və

məlumatların açıqlanması zərurətini müəyyən etmək

82. Balansın tərtib edilməsi tarixindən sonra səhmdarların,

direktorların və müvafiq komitələrin keçirilən iclaslarının protokollarını

almaq və onlarla tanış olmaq.

Məhkəmə təhqiqatları

83. Subyektin hər hansı bir qarşıdakı və ya cari məhkəmə işinə cəlb

edilməsini rəhbərliklə aydınlaşdırmaq. Bu kimi işlərin maliyyə hesabatları

üçün nəticəsinə baxmaq.

Xüsusi kapital

84. Yeni buraxılış, çıxdaş və dividentlər də- daxil olmaqla, xüsusi

kapitalın hesablarda əks etdirilən əməliyyatlarının siyahısını almaq və

təhlil etmək.

85. Bölüşdürülməyən mənfəət hesablarına və ya xüsusi kapitalın başqa

hesablarına aid hər hansı bir məhdudiyyətin mövcudluğunu

aydınlaşdırmaq.

Fəaliyyət

86. Cari dövrün nəticələrini əvvəlki dövrlərin nəticələri ilə və cari

dövrün gözlənilən nəticələri ilə müqayisə etmək. Əhəmiyyətli

kənarlaşmaları rəhbərliklə müzakirə etmək.

87. Satışdan gəlir və xərclərin əsas maddələrinin müvafiq dövrlərdə qəbul edilib-edilməməsini müzakirə etmək.

88. Əvvəlcədən nəzərdə tutulmayan və qeyri-adi maddələrə baxmaq. 89. Müvafiq gəlir maddələri arasındakı qarşılıqlı əlaqəyə rəhbərliklə

baxmaq və müzakirə etmək, auditor üçün əlverişliliyi baxımından əvvəlki dövrlərdəki qarşılıqlı əlaqələrin və əlavə məlumatların əsaslılığını

müəyyənləşdirmək.

3 saylı Əlavə

Araşdırma üzrə şərtsiz müsbət rəyin forması

...ÜÇÜN ARAŞDIRMA ÜZRƏ RƏY

Biz ABC şirkətinin 31 dekabr 20XX-Cİ il tarixə əlavə edilən balansının, həmçinin həmin ilin sonuna olan təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə və pul vəsaitlərinin hərəkətinə dair müvafiq hesabatlarının araşdırılmasını apardıq. Maliyyə hesabatlarının hazırlanmasına rəhbərlik məsuliyyət daşıyır. Araşdırmamıza əsasən, bizim vəzifəmiz maliyyə hesabatı üzrə rəyin tərtib edilməsindən ibarətdir.

Biz araşdırmamızı araşdırmanın aparılmasına dair tapşırıqlara tətbiq edilən beynəlxalq və milli audit standartlarına və mövcud təcrübəyə uyğun olaraq aparmışıq. Bu standartlar tələb edir ki, biz maliyyə hesabatlarında əhəmiyyətli təhriflərin olmamasına əminliyin orta dərəcəsini təmin etmək məqsədilə araşdırmanı planlaşdıraq və aparaq. Araşdırma, başlıca olaraq, şirkətin əməkdaşları ilə sorğuların aparılması və maliyyə məlumatlarına dair analitik prosedurların yerinə yetirilməsi ilə məhdudlaşır və bunun nəticəsində, auditor yoxlamasından fərqli olaraq, əminliyin aşağı dərəcəsini təmin edir. Biz auditor yoxlamasını aparmamışıq və müvafiq olaraq, rəy bildirmirik.

Araşdırma aparılarkən biz maliyyə hesabatları haqqında beynəlxalq standartlara (yaxud maliyyə hesabatları haqqında müvafiq milli standartı göstəmıəli) müvafiq olaraq maliyyə hesabatlarının doğru və obyektiv olmamasına (yaxud “bütün əhəmiyyətli aspektlərdə obyektiv təqdim edilməməsinə”) əsas verən heç nə aşkar etməmişik.

Tarix Ünvan

Auditor

4 saylı Əlavə

Araşdırma üzrə şərtsiz müsbət rəydən fərqlənən rəylərin nümunələri

Maliyyə hesabatlarının beynəlxalq və ya milli standartlardan

kənarlaşması barədə qeyd

...ÜÇÜN ARAŞDIRMA ÜZRƏ RƏY

Biz ABC şirkətinin 31 dekabr 20XX-Cİ il tarixə əlavə edilən balansının, həmçinin həmin ilin sonuna olan təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə və pul vəsaitlərinin hərəkətinə dair müvafiq hesabatlarının araşdırılmasını apardıq. Maliyyə hesabatlarının hazırlanmasına rəhbərlik məsuliyyət daşıyır. Araşdırmamıza əsasən, bizim vəzifəmiz maliyyə hesabatları üzrə rəyin tərtib edilməsindən ibarətdir.

Biz araşdırmamızı araşdırmanın aparılmasına dair tapşırıqlara tətbiq edilən beynəlxalq və milli audit standartlarına və mövcud təcrübəyə uyğun olaraq aparmışıq. Bu standartlar tələb edir ki, biz maliyyə hesabatlarında əhəmiyyətli təhriflərin olmamasına əminliyin orta dərəcəsini təmin etmək məqsədilə araşdırmanı planlaşdıraq və aparaq. Araşdırma, başlıca olaraq, şirkətin əməkdaşları ilə sorğuların aparılması və maliyyə məlumatlarına dair analitik prosedurların yerinə yetirilməsi ilə məhdudlaşır və bunun nəticəsində, auditor yoxlamasından fərqli olaraq, əminliyin aşağı dərəcəsini təmin edir. Biz auditor yoxlamasını aparmamışıq və müvafiq olaraq, rəy bildirmirik.

Rəhbərlik mal-material ehtiyatlarının xalis satış dəyərindən artıq olan balans dəyəri ilə göstərilməsinə dair bizə məlumat vermişdir. Rəhbərliyin hesablamalarının apardığımız araşdırılması göstərir ki, maliyyə hesabatları haqqında beynəlxalq standartların (yaxud maliyyə hesabatları haqqında müvafiq milli standartı göstərməli) tələb etdiyi kimi, mal-material ehtiyatları iki ölçüdən - balans dəyəri və xalis satış dəyərindən ən aşağısı ilə qiymətləndirilməli olduğuna görə, mal-ma- terial ehtiyatları maddəsini X man., xalis mənfəət və səhm kapitalını Y man. azaltmaq lazım gəlir.

Araşdırma aparılarkən biz maliyyə hesabatları haqqında beynəlxalq standartlara (yaxud maliyyə hesabatları haqqında müvafiq milli standartı göstərməli) müvafiq olaraq, əvvəlki paraqrafda təsvir edildiyi kimi, mal-material ehtiyatlarının şişirdilmə effektini istisna etməklə, maliyyə hesabatlarının doğru və obyektiv olmamasına (yaxud “bütün

əhəmiyyətli aspektlərdə obyektiv təqdim edilməməsinə”) əsas verən heç nə aşkar etməmişik.

Tarix Auditor Ünvan

Maliyyə hesabatlarının beynəlxalq və ya milli standartlardan

kənarlaşması barədə mənfi rəy

...ÜÇÜN ARAŞDIRMA ÜZRƏ RƏY

Biz ABC şirkətinin 31 dekabr 20XX-Cİ il tarixə əlavə edilən balansının, həmçinin həmin ilin sonuna olan təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə və pul vəsaitlərinin hərəkətinə dair müvafiq hesabatlarının araşdırılmasını apardıq. Maliyyə hesabatlarının hazırlanmasına rəhbərlik məsuliyyət daşıyır. Araşdırmamıza əsasən, bizim vəzifəmiz maliyyə hesabatları üzrə rəyin tərtib edilməsindən ibarətdir.

Biz araşdırmamızı araşdırmanın aparılmasına dair tapşırıqlara tətbiq edilən beynəlxalq və milli audit standartlarına və mövcud təcrübəyə uyğun olaraq aparmışıq. Bu standartlar tələb edir ki, biz maliyyə hesabatlarında əhəmiyyətli təhriflərin olmamasına əminliyin orta dərəcəsini təmin etmək məqsədilə araşdırmanı planlaşdıraq və aparaq. Araşdırma, başlıca olaraq, şirkətin əməkdaşları ilə sorğuların aparılması və maliyyə məlumatlarına dair analitik prosedurların yerinə yetirilməsi ilə məhdudlaşır və bunun nəticəsində, auditor yoxlamasından fərqli olaraq, əminliyin aşağı dərəcəsini təmin edir. Biz auditor yoxlamasını aparmamışıq və müvafiq olaraq, rəy bildirmirik.

X qeydində göstərildiyi kimi, sərmayə qoyuluşu maya dəyəri ilə hesaba alınan törəmə şirkətlərin hesabatlarının birləşdirilməsi bu maliyyə hesabatında əks etdirilməyib. Maliyyə hesabatları haqqında beynəlxalq standartlara müvafiq olaraq, törəmə şirkətlərin maliyyə hesabatları birləşdirilməlidir.

Araşdırma aparılarkən biz maliyyə hesabatları haqqında beynəlxalq standartlara (yaxud maliyyə hesabatları haqqında müvafiq milli standartı göstərməli) müvafiq olaraq, əvvəlki paraqrafda təsvir edilən amilin nəticəsində təqdim edilən maliyyə hesabatlarının vəziyyəti doğru və obyektiv əks etdirməməsini (yaxud “bütün əhəmiyyətli aspektlərdə obyektiv təqdim etməməsini”) müəyyən etdik.

Tarix Ünvan

Auditor

AUDİTORLARIN

PEŞƏ ETİKASI

MƏCƏLLƏSİ

ASlÜS 051/070-2001 Azerbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası

Şurasının 2001-ci il 26 dekabr tarixli

88/2 saylı qerarı ilə təsdiq edilmişdir

AUDİTORLARIN PEŞƏ ETİKASI

MƏCƏLLƏSİ

ANLAYIŞLAR

Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsində işlədilən anlayışlar aşağıdakı mənaları ifadə edir;

Reklam - sifarişçilərin cəlb edilməsi məqsədilə auditorlar tərəfindən göstərilən xidmətlər barədə məlumatın kütləvi informasiya vasitələri ilə və digər vasitələrlə ictimaiyyətə çatdırılması.

Sifarişçilərin pul məbləğləri - pula sərəncamçılıq hüququ verən sənədlər, yəni pula çevrilməsi mümkün olan köçürmə vekselləri, adi veksellər və mal barəsində sərəncam sənədləri də daxil edilməklə, hər hansı pul məbləğləri.

Müəssisə - mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, «Müəssisələr haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununa müvafiq yaradılan və ictimai tələbatın ödənilməsi və mənfəət əldə edilməsi məqsədilə məhsul istehsal edən və satan, işlər görən və xidmətlər göstərən hüquqi şəxs.

Sərbəst auditor - Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının verdiyi lisenziyaya əsasən respublika ərazisində sərbəst auditor xidməti göstərmək hüququnu əldə etmiş fiziki şəxs.

Auditor təşkilatı - Auditorlar Palatasının verdiyi lisenziya əsasında Azərbaycan Respublikasının ərazisində auditor xidməti göstərmək hüququnu əldə etmiş və nizamnaməsinə görə yeganə fəaliyyət sahəsi bu xidmət növü olan hüquqi şəxs.

Sonrakı auditor - fəaliyyətdə olan auditor və ya onun sifarişçisi tərəfindən audit aparmaq və auditor xidmətləri göstərmək imkanı verilən auditor.

Auditor - Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının verdiyi lisenziyaya əsasən respublika ərazisində auditor xidməti göstərmək hüququnu əldə etmiş xüsusi sahibkar və ya auditor təşkilatı.

Sərmayə alan - sərmayəçinin əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərə bildiyi fiziki və ya hüquqi şəxs.

Sərmayəçi - sərmayəni alana əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərə bilən fiziki və ya hüquqi şəxs.

Obyektivlik - peşəkar düzgünlüklə qərəzsizliyin və müstəqilliyin məcmusu.

Peşəkar xidmətlər - məsləhətlər və ekspertizalar da daxil olmaqla, audit və ya onunla əlaqədar sahələr üzrə auditorlar tərəfindən yerinə yetirilən xidmətlər.

Ozünüreklam - peşəkar auditor kimi özü haqqında olan, lakin yeni sifarişçilər cəlb etmək məqsədi güdməyən informasiyanın ictimaiyyətə çatdırılması.

Xidmətlərin təklifi - peşəkar xidmətlərin təklifi məqsədilə mümkün sifarişçilərlə birbaşa dialoq imkanının axtarışı.

GİRİŞ 1. Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası auditor peşəsinin

cəmiyyət qarşısında məsuliyyətini nəzərə alaraq və ölkədə auditin inkişafına, auditor fəaliyyətinin prinsipial məsələlərinin vahid metodoloji əsasda həllinə, habelə dövlətin, təsərrüfat subyektlərinin və auditorların mənafelərini müdafiə etməkdən və auditor şəxsiyyətinin har- monizasiyasma kömək göstərməkdən ibarət olan başlıca vəzifələrini yerinə yetirərək. Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsinin (mətndə bundan sonra «Məcəllə» işlədiləcəkdir) təsdiq edilməsi və təsdiq edildiyi vaxtdan qüvvəyə minməsi barədə 2001-ci il 26 dekabr tarixli 88/2 saylı qərar qəbul etmişdir.

2. Bu Məcəllə: - auditorların davranış normalarını; - ümumi məqsədlərə nail olunması üçün auditorlar tərəfindən riayət

edilməli olan fundamental prinsipləri müəyyən edir. 3. Məcəllədə şərh edilən vəzifələr və fundamental prinsiplər

Azərbaycan Respublikasının ərazisində fəaliyyət göstərən auditorların hamısına şamil edilir.

4. Auditor peşəsi özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olmaqla, aşağıdakı amillər üzrə səciyyələnir:

- təlim və təhsil zamanı qazanılmış peşə vərdişlərinə malik olmaqla; - həm bütövlükdə cəmiyyətə, həm də sifarişçiyə münasibətdə

məsuliyyətli olmaqla;

- sifarişçilərlə münasibətdə obyektivlik göstərməklə; - davranış və auditor xidmətlərinin yerinə yetirilməsi norma və

qaydalarının ən yüksək tələblərinə cavab verən xidmətlər göstəmıəklə. 5. Bu Məcəllənin başlıca vəzifəsi auditorların işinin yüksək

keyfiyyətinə təminat verilməsi, cəmiyyətin və dövlətin ən ümumi mənafelərinin ödənilməsi məqsədilə həmin auditorlar üçün etik tələbləri

müəyyənləşdirməkdir.

CƏMIYYƏTIN MƏNAFELƏRI

6. Auditor peşəsinin ən mühüm fərqləndirici cəhəti onun cəmiyyət

qarşısında məsuliyyətinin hamı tərəfindən tanınmasıdır. Cəmiyyət

sifarişçilərdən, kreditorlardan, hökumətdən, dövlət icra hakimiyyətindən,

işəgötürənlərdən, sərmayəçilərdən, sahibkarlardan və peşəkar auditorların

obyektivliyinə və düzgünlüyünə arxayın olan digər dövlət subyektlərindən

ibarətdir. İşin belə vəziyyəti ölkədə bazar münasibətlərinin sabit və normal

fəaliyyətinin saxlanılmasına kömək edir. Cəmiyyət tərəfindən bu etimad auditor peşəsinə ictimai qiymət verərək, onun rolunu müəyyənləşdirir.

7. Sifarişçilərin tələbatının ödənilməsi auditorun son məqsədi deyildir.

Audit norma və qaydaları, hər şeydən əvvəl, cəmiyyətin mənafeləri ilə

müəyyən edilir, onlar sifarişçilərin kredit və ssudalar aldığı maliyyə

müəssisələrinə təqdim edilən mühasibat (maliyyə) hesabatlarının aydın və

real olmasında müstəqil auditorlara kömək edir. Müəssisənin maliyyə

resurslarının idarə edilməsi məsələlərinə aid məsləhətlər onların

vəsaitlərindən səmərəli istifadə olunmasına təsir edir. Daxili və müstəqil

auditorların xidmətləri müəssisənin daxili nəzarət sisteminin düzgün

fəaliyyət göstərməsinə inamı təmin edir, bu isə öz növbəsində müəssisənin

maliyyə informasiyasının mötəbərliyini gücləndirir. Vergiqoyma sahəsinə

aid gizli əsasda verilən məsləhətlər ölkədə vergiqoyma sistemi və qaydası barədə düzgün təsəvvür və anlayış yaranmasına kömək edir, bu isə müvafiq

qanunvericiliyə riayət olunmasını şərtləndirir. Menecmentə aid məsləhətlər

müəssisənin rəhbərliyi tərəfindən düzgün qərarlar qəbul olunmasına kömək

edir. Beləliklə, peşəkar auditorlar tərəfindən xidmətlər göstərilərkən

onların ictimai vəziyyəti və fəaliyyəti cəmiyyətin sabitliyinə və iqtisadi

rifahına təsir edir.

8. Auditor peşəsinə, onun imicinə müsbət təsir göstərəcək ən mühüm amil - göstərilmiş xidmətlərin yüksək peşəkarlıq səviyyəsinə, Peşə Etikası Məcəlləsinin tələblərinə uyğun yerinə yetirilməsi nəticəsində cəmiyyətdə bu peşəyə gözlənilən inamın möhkəmlənməsidir.

PEŞƏNİN MƏQSƏDİ

9. Auditor peşəsinin məqsədi cəmiyyətin tələbatının ödənilməsinə yönəldilmiş əməyin maksimum səmərəliyinin əldə edilməsi üçün yüksək peşə səviyyəsini təmin etməkdir. Auditor peşəsinin məqsədinə nail olmaq üçün cəmiyyətin bu peşəyə dair dörd əsas tələbinə riayət olunması zəruridir:

Mötəbərlik Cəmiyyət mötəbər informasiyadan istifadə olunmasına tələbat hiss edir. Peşəkarlıq Auditorlar qarşısında elə tələblər irəli sürülür ki, sifarişçilər,

işəgötürənlər və başqa maraqlı tərəflər onları auditor peşəsinin mütəxəssislərinə olan tələblər kimi müəyyən edə bilərlər.

Xidmətlərin keyfiyyəti Auditor xidmətlərini Peşə Etikası Məcəlləsinin və auditin qüvvədə olan

norma və qaydalarına uyğun olaraq yerinə yetirmək tələb edilir. Etimad Auditorun xidmətinin istifadəçiləri əmin olmalıdırlar ki, o, bütün

fəaliyyəti ərzində riayət etdiyi peşə etikası prinsiplərini heç vaxt pozmayacaq.

AUDITOR ETİKASININ ƏSAS PRİNSİPLƏRİ

10. Auditor öz qarşısında duran məqsədlərə nail olmaq üçün auditor etikasının aşağıdakı əsas prinsiplərini yerinə yetirməlidir:

Düzgünlük Auditor öz peşə vəzifələrinin yerinə yetirilməsində düzgün mövqe

tutmalıdır. Obyektivlik Auditor ədalətli olmalı və yanlış təsəvvürün, yanlış qənaətin və başqa

amillərin onun obyektivliyinə təsir göstərməsinə yol verməməlidir. Auditor sifarişçiyə lazımi dərəcədə qayğı, səriştə və məsuliyyətlə

xidmət göstərməli, peşə biliklərini daim inkişaf etdirməlidir. Auditor

peşə biliklərinin elə bir səviyyəsinə malik olmalıdır ki, sifarişçiyə qanunvericilikdə, auditor praktikasında və auditor xidmətlərinin göstərilməsi texnikasında son dəyişikliklər nəzərə alınmaqla xidmət göstərilməsinə onun heç bir şübhəsi olmasın.

Məxfilik Peşə xidmətlərinin göstərilməsi gedişində əldə etdiyi informasiyanı

sifarişçinin razılığı olmadan yaymağa və açıqlamağa, habelə ondan öz məqsədləri üçün istifadə etməyə auditorun ixtiyarı yoxdur.

Peşə davranışı Auditor öz peşəsinin yüksək nüfuzunu qazanmalı, onu qorumalı və bu

nüfuza xələl gətirən hər hansı hərəkətdən çəkinməlidir. Peşə normaları Auditorlar sifarişçinin və ya işəgötürənin təlimat və göstərişlərini lazımi

qayğı və diqqətlə elə səviyyədə yerinə yetirməlidirlər ki, göstərilən xidmətlər düzgünlük, obyektivlik və müstəqillik tələblərinə zidd olmasın.

Auditor Azərbaycan Respublikasının «Auditor xidməti haqqında» Qanununun, habelə Auditorlar Palatasının qəbul etdiyi standartların və təlimatların tələblərini yerinə yetirməklə peşəkar xidmətlər göstərməlidir.

11. Auditorlar düzgünlük, obyektivlik və müstəqilliklə bir araya sığmayan hər hansı maraqdan həmişə uzaq olmalıdırlar.

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI A UDITORLARININ

PEŞƏ ETİKASI MƏCƏLLƏSİNDƏN İSTİFADƏ

EDİLMƏSİNƏ DAİR GÖSTƏRİŞLƏR 12. Etikanın əsas prinsipləri və vəzifələri də auditorlara onun haqqında

yalnız əsas tərifləri və anlayışları verir. Məcəlləsiz, onların köməyi olmadan etik münaqişələri həll etmək mümkün deyil. Buna görə də aşağıda verilən Məcəllə bir çox tipik hallar barəsində vəzifələrin və fundamental prinsiplərin tətbiqinə aid təfərrüatlı göstərişlər verir və etik münaqişələrin həlli üçün nəzərdə tutulur.

13. Məcəllənin tələblərinə riayət olunmasına Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası öz səlahiyyətləri dairəsində nəzarət edir. Məcəllənin tələblərinə riayət olunmadıqda, auditor və ya auditor təşkilatı lisenziyadan məhrum edilir, yaxud lisenziyanın fəaliyyəti respublika Auditorlar Palatasının müəyyən etdiyi müddətə dayandırılır.

14. Auditor lisenziyanın fəaliyyətinin dayandırılması və lisenziyadan məhrum edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının qərarından məhkəməyə şikayət etmək hüququna malikdir.

M Ə C Ə L L Ə

/ BÖLMƏ

OBYEKTİVLİK

1.1. Obyektiv olmaq prinsipi auditoru öz rəyində qərəzsiz, düzgün və müstəqil olmağa məcbur edir.

1.2. Auditor, auditor xidmətləri göstərərkən, həmişə öz obyektivliyini, peşəkarlığını, mühakimələrində qərəzsizliyini nümayiş etdirməlidir.

1.3. Bu Məcəllədə nəzərdən keçirilən halların əksəriyyətində obyektivlik göstərilməsi zəruridir, bu zaman aşağıdakı hallara xüsusi diqqət yetirilməlidir:

a) auditorlar onların müstəqilliyinə təzyiq göstərmək imkanı mövcud olan şəraitə düşə bilərlər;

b) auditor sifarişçilərlə qarşılıqlı münasibətlərdə yanlış qənaətə gələ bilər;

c) auditor təşkilatının rəhbərləri auditor xidmətləri göstərilən zaman auditor təşkilatının qulluqçuları, habelə işə cəlb olunan ekspertlər tərəfindən obyektivlik prinsiplərinə riayət olunmasını təmin etməlidirlər.

II BÖLMƏ

ETİK MÜNAQİŞƏLƏRİN HƏLL EDİLMƏSİ 2.1. Bəzən auditor nisbətən sadə problemlərdən tutmuş sifarişçilər

tərəfindən hüquqa zidd hərəkətlərədək bu cür hallardan yaranan münaqişə vəziyyətinə düşür. Münaqişə vəziyyətinə səbəb ola bilən bütün mümkün halların tam siyahısını tərtib etmək mümkün deyil. Auditorlar münaqişənin yaranmasına səbəb ola bilən amilləri daim diqqət mərkəzində saxlamalıdırlar. Lakin daim nəzərə almaq lazımdır ki, auditorla digər tərəf arasında fikirlərin düzgün olmasını aydınlaşdırmaq həmişə etika məcəllələrinə aid olmur və ayrılıqda hər bir hal üzrə vəziyyətin hərtərəfli öyrənilməsi tələb edilir.

2.2. Praktikada elə vəziyyətlər yarana bilər ki, auditor xidmətlərinin yerinə yetirilməsi üzrə auditorun öhdəlikləri xarici və daxili şəraitlərlə münaqişəyə girər, yəni:

• Rəhbərlik və ya sifarişçi tərəfindən təzyiq göstərilə bilər, habelə auditor yoxlanılan müəssisənin işçisi ilə qarşılıqlı ailəvi və ya şəxsi münasibətlərə malik ola bilər, bunun da nəticəsində onun rəyinə təzyiq yaranar. Buna görə də auditora arzuolunmaz təsir göstərə bilən və ya onun peşə mühakimələrinin qərəzsizliyini poza bilən münasibətlər onun tərəfindən dayandırılmalıdır;

• Auditoru peşə normalarına və qaydalarına zidd hərəkətlərə təhrik edə bilərlər;

• Belə bir dilemma yarana bilər: ya auditor təşkilatı rəhbərinin tələblərinə tabe olmaq, ya da audit üzrə normativ hüquqi aktların, milli standartların tələblərini yerinə yetirmək;

• İctimaiyyəti aldadan və sifarişçi üçün sərfəli olan informasiyanın dərc edilməsi zəminində münaqişə yarana bilər.

2.3. Bu Məcəllənin normalarını və müddəalarını praktikada tətbiq edərkən və ya etik münaqişə zamanı auditorlar nəyin qeyri-etik davranış olduğunun müəyyən edilməsində mübahisəli vəziyyətə düşə bilərlər. Buna görə də etikanın mühüm məsələləri ilə rastlaşarkən auditorlar birinci növbədə auditor xidmətlərinin sifarişçisi ilə qəbul edilmiş müqavilə şərtlərinə əməl etməlidirlər ki, bununla münaqişənin həllinin real yolunu tapsınlar. Əgər bu, etik münaqişəni həll etmirsə, onda aşağıdakıları yerinə yetirmək zəruridir:

• Münaqişənin səbəbini sifarişçinin bilavasitə rəhbərliyi ilə təhlil etmək. Əgər problem həll edilmirsə və auditor daha yüksək vəzifəli rəhbərə müraciət etməyi qərara alırsa, onda bilavasitə rəhbərə bu barədə məlumat verilməlidir. Daha yüksək vəzifəli rəhbər də münaqişə vəziyyətinə cəlb edilərsə, auditor direktorlar şurasına qədər sonrakı yüksək vəzifəli rəhbərə müraciət etməlidir. Bundan başqa, o, öz gələcək hərəkətlərinin düzgünlüyünü aydınlaşdırmaq üçün həmçinin sərbəst məsləhətçidən və ya Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının etika komissiyasından hüquq məsləhəti almalıdır;

• Əgər yuxarıda göstərilən bütün tədbirlər görüldükdən sonra etik münaqişə əvvəlki kimi həll edilməmiş qalırsa və auditor ondan yaxa qurtara bilmirsə, auditor xidmətlərinin göstərilməsindən imtina etməmişdən əvvəl (məsələn, hüquq pozuntuları faktları aşkar edilərkən) o, auditor xidmətləri sifarişçisinin ünvanına yazılı məlumat təqdim etməlidir.

2.4. Auditor təşkilatının bütün rəhbərliyi əmin olmalıdır ki, auditor təşkilatının daxili siyasəti etik münaqişələrin həllinə kömək edir.

III BOLMƏ

PEŞƏ SƏRİŞTƏLİLİYİ

3.1. Əgər bu Məcəllənin giriş hissəsinin 4-cü paraqrafının tələbləri yerinə yetirilmirsə, auditorlar müvafiq peşə səriştəliliyinə malik olmadan, auditin ayrı-ayrı mərhələlərinin və ya auditlə əlaqədar köməkçi xidmətlərin göstərilməsindən imtina etməlidirlər. Əgər belə iş audit norma və qaydalarının tələblərinə uyğun olaraq auditor peşəsi üzrə deyil, başqa peşələr üzrə mütəxəssislər tərəfindən yerinə yetirilməli- dirsə, auditor belə mütəxəssislərə müraciət etməli və lazımi məsləhət və köməklik almayınca, bu xidmətləri göstərməməlidir. İşə belə münasibət, ən yaxşı halda, auditora auditlə əlaqədar köməkçi xidmətləri yüksək peşəkarlıq səviyyəsində yerinə yetirmək imkanı verər.

3.2. Peşə səriştəliliyinə yiyələnmə prosesi iki mərhələyə bölünə bilər: a) Peşə səriştəliliyinin əldə edilməsi. Peşə səriştəliliyinin əldə edilməsi üçün öncə mühasibat uçotu, maliyyə,

iqtisadçı və hüquqşünas ixtisasları üzrə ali təhsil və ixtisas üzrə azı üç il iş stajına malik olmaq, bunun ardınca hazırlıq və auditor lisenziyasını almaq üçün ixtisas imtahanlarını verməklə göstərilən peşə ilə əlaqədar müvafiq fənlər üzrə biliklərin yoxlanılması tələb olunur;

b) Peşə səriştəliliyinin lazımi səviyyədə saxlanılması. 1) Peşə səriştəliliyinin lazımi səviyyədə saxlanılması prosesi uçot, audit

üzrə Azərbaycan Respublikasının müvafiq milli standartlarının və beynəlxalq standartların, digər qanunvericilik və təlimat materiallarının öyrənilməsi də daxil olmaqla, biliyin daim inkişaf etdirilməsini, qanunvericiliyin hazırlanmasında və yeniləşdirilməsində iştirakı tələb edir. Bunun üçün isə ixtisasartırma kurslarında peşə səviyyəsini təkmilləşdirmək tələb olunur. Audit sahəsində fəaliyyət göstərəcək mütəxəssislərin hazırlığı və ixtisasartırma kurslarının tədris proqramları hər il Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası tərəfindən təsdiq edilməlidir;

2) Auditor yoxlamasının keyfiyyətinə təminat verilməsi üçün auditor onun aparılmasını auditor təşkilatının rəhbərinin təsdiq etdiyi proqrama uyğun olaraq təşkil etməlidir. Auditor yoxlamasının metodları və formaları, onun aparılması texnikası «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun, normativ hüquqi aktların, o

cümlədən milli audit standartlarının tələblərinə uyğun olmalıdır. Əgər

auditor praktikasının və auditor yoxlaması aparılması texnikasının bəzi məsələləri Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə tənzim- lənməyibsə, onda auditin proqramını tərtib edərkən auditor beynəlxalq audit standartlarına və Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyasının təsdiq etdiyi etik normalara əsaslanmalıdır.

IV BOLM

Ə

MƏXFİLİK

4.1. Auditor peşəkar xidmətlər göstərilməsi prosesində sifarişçinin işləri haqqında alman informasiyanın məxfiliyinə ciddi riayət etməlidir. Bu öhdəlik auditorla sifarişçi arasında müqavilə münasibətləri bitdikdən sonra da davam edir.

4.2. Auditor, sifarişçinin fəaliyyəti haqqında informasiyanın açıqlanması üçün ona xüsusi səlahiyyət verilməsi (müəssisə ləğv edilərkən müstəqil auditor yoxlamasının aparılması üçün dövlət orqanları ilə müqavilə bağlanması), yaxud informasiyanın açıqlanmasını auditorun öhdəsinə qoyan halların olması (yalnız Cinayət Məcəlləsinin ayrı- ayrı maddələri ilə xüsusi nəzərdə tutulmuş hallarda) istisna edilməklə, həmişə, hər yerdə, hər bir şəraitdə məxfiliyə riayət etməlidir. Yəni auditor yalnız o hallarda informasiyanı açıqlaya bilər ki, o, sifarişçi tərəfindən xüsusilə ağır cinayətlərin törədilməsi faktları haqqında dürüst və dəqiq məlumata malik olsun və onun əlində dövlətə xəyanət. Konstitusiya quruluşuna qəsd, casusluq və Cinayət Məcəlləsinin maddələrində nəzərdə tutulan digər xüsusilə ağır cinayətlərin törədilməsi barədə təkzibedilməz sübutlar olsun. Lakin bilmək lazımdır ki, auditor hüquq və hüquqşünaslıq sahəsində məhdud peşə biliklərinə malik olduğuna görə, o. Cinayət Məcəlləsinin pozulması faktını tam dəqiq qiymətləndirə bilməz və buna görə də məxfiliyi ciddi surətdə pozan səhvə yol verə bilər. Başqa sözlə, auditor cinayətlərin açılması sahəsində mütəxəssis deyil və buna görə də sifarişçi tərəfindən qanunsuz hərəkətlər haqqında mühakimə yürütməyə ixtiyarı yoxdur. Vətəndaşların cinayət məsuliyyəti məsələləri qanunla müəyyən edilmiş qaydada məhkəmə orqanları tərəfindən həll edilir.

4.3. Auditor onun başçılığı altında işləyən heyət və auditor xidmətləri göstərilən zaman məsləhət verən və peşəkar fəaliyyətin göstərilməsinə köməklik edən şəxslər tərəfindən məxfiliyə riayət edilməsinə əmin

olmalıdır.

4.4. Məxfilik yalnız informasiyanın üçüncü şəxslərə açıqlanması proseslərinə şamil edilmir. Məxfiliyə riayət olunması tələbi yol vermir ki, iş prosesində informasiya alan auditor ondan şəxsi məqsədləri üçün istifadə etsin və ya hətta ondan şəxsi məqsədləri və ya üçüncü tərəfin mənafeləri üçün istifadə etməsinə təəssürat (ehtimal) yaratsın.

4.5. Sifarişçinin fəaliyyəti haqqında geniş ictimaiyyət üçün qapalı olan böyük həcmdə məxfi informasiya auditor üçün açıqdır. Buna görə də xidməti informasiyanın və kommersiya sirrinin icazəsiz yayılmasına görə auditor məsuliyyət daşıyır. Bu qayda məcburi auditor yoxlaması aparılarkən (auditor rəyinin və ya hesabatının tərtib edilməsi zamanı) auditorun milli audit standartlarında nəzərdə tutulmuş birbaşa vəzifələrinin yerinə yetirilməsi barədə olan informasiyanın açıqlanmasına aid deyil.

Belə hallar üzrə nümunələr: a) Açıqlanmaya icazə verilib. İnformasiyanın açıqlanmasına sifarişçi

tərəfindən icazə verildikdə (yazılı və ya elektron poçtu ilə), üçüncü tərəf də daxil olmaqla, bütün əlaqədar tərəflərin mənafeləri nəzərə alınmalıdır.

b) Açıqlanma qanunvericiliyin tələblərindən irəli gəlir: - məhkəmə aydmiaşdırması gedişində sənədlərin tərtibi və ya

sübutların təqdim edilməsi; - yoxlamanın nəticələrinin onu təyin edən və auditor təşkilatı ilə

müqavilə bağlayan dövlət orqanına verilməsi. c) İnformasiyanın açıqlanması peşə vəzifəsinə uyğun olaraq tələb

edilən aşağıdakı hallarda mümkündür: - milli audit standartlarına və etik tələblərə riayət edilməsi üçün; - məhkəmə aydmiaşdırması prosesində auditorun peşə mənafelərinin

müdafiəsi üçün; - Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasına şikayət və ya tələb

daxil olduğu halda işin keyfiyyətinin yoxlanılması üçün.

V BÖLMƏ

VERGİ PRAKTİKASI 5.1. Vergiqoyma sahəsində peşəkar xidmətlər göstərən auditorun

vəzifəsi sifarişçiyə bu istiqamətdə ən əlverişli şəraitin yaradılmasıdır. Göstərilən xidmətlər peşəkarlıq cəhətdən yüksək səviyyəli olmalı, heç bir halda obyektivlik və məxfilik prinsipləri pozulmamalıdır.

Auditor vergiqoyma məsələləri barəsində rəy tərtib edərkən Azərbaycan

Respublikası qanunvericiliyinin tələblərinə uyğun rəy verməlidir.

5.2. Auditor hazırladığı vergi bəyannaməsinin tam düzgünlüyünə,

habelə vergi barəsində təklif edilən tövsiyələrə heç bir şübhə ola

bilməməsinə təminat vermək ixtiyarına malik deyil. Əksinə, auditor vergi

barədə məsləhətlərə və ya vergiqoyma məsələləri üzrə göstərilən

xidmətlərə xas olan mövcud məhdudiyyətlərin sifarişçiyə məlum olmasına

əmin olmalıdır ki, vergiqoymanm ayrı-ayrı məsələlərinin üçüncü şəxslər

tərəfindən səhv və ya çoxmənalı şərh edilməsi nəticəsində onun rəyi

xidmətlərin istifadəçiləri tərəfindən danılmaz həqiqət kimi qəbul edilməsin.

5.3. Vergi bəyannaməsini tərtib edən və ya onun tərtib olunmasında

iştirak edən auditor sifarişçiyə bildirməlidir ki, bəyannamənin əsasını təşkil

edən informasiyanın məzmununa və mötəbərliyinə görə bütün məsuliyyət

sifarişçinin üzərinə düşür. Auditorun vəzifəsi sifarişçidən alman

informasiya əsasında vergi bəyannaməsini düzgün hazırlamaqdır.

5.4. Gələcəkdə mühüm vergi nəticələri haqqında sifarişçiyə verilən

vergi məsləhətləri və ya rəyləri auditorun yazılı təklifləri və ya daxili

sənədləri şəklində tərtib edilməlidir.

5.5. Əgər hesabatda və ya vergi bəyannaməsində:

a) yalanın olmasını və ya məlumatların düzgün verilməməsini;

b) səhv və ya yalan olmaması bilinməklə təsdiq edilməyən müddəa və

ya informasiya olmasını;

c) hesabatda informasiyanın verilməsində səhvə yol verilməsini və ya

aydınlığın olmamasını və bunların vergi orqanlarına təqdim edilən hesabat

(bəyannamə) haqqında səhv təsəvvür yaradacağını hesab etməyə bütün

əsaslar varsa, onda auditor belə hesabatın və ya vergi bəyannaməsinin tərtib

olunmasında iştirak etməməlidir.

5.6. Auditor qanunvericilikdə nəzərdə tutulan uçot qiymətləri

metodlarından istifadə etməklə və ya son dərəcə dəqiq məlumatların

alınmasına itirilən vaxt və səylər baxımından səmərəli olmayan hallarda

vergi bəyannamələri tərtib edə bilər.

5.7. Vergi bəyannaməsini tərtib edərkən auditor sifarişçinin verdiyi

informasiyaya arxayın ola bilər, bu şərtlə ki, informasiya əsaslandırılmış

olsun. Sifarişçinin verdiyi informasiyanın əsaslandırılmış olması

nın təsdiq edilməsi üçün sənədlərin və başqa sübutların öyrənilməsinin və

ya təhlilinin tələb olunmamasına baxmayaraq, auditor belə təs- diqediei

məlumatların sifarişçi tərəfindən verilməsini ayrı-ayrı hallarda

stimullaşdırmalıdır.

Bundan başqa, auditor:

a) imkan daxilində sifarişçinin keçən illər üçün bəyannamələrindən

istifadə etməlidir;

b) verilən informasiyanın düzgünlük və tamlıq baxımından şübhə

doğurduğu hallarda müvafiq arayışlar və sorğular almalıdır;

c) mühasibat hesabatlarmdakı və sənədlərindəki qeydlərə

əsaslandırılmış istinadlar etməlidir.

5.8. Əvvəlki ilin vergi bəyannaməsində (auditora aid və ya aid olmaya

bilər) informasiyanın ciddi səhvinə və ya buraxılışa yol verilməsi faktı

auditora məlum olarsa və ya o, tələb edilən vergi bəyannaməsinin dövlət

vergi xidməti orqanının müvafiq instansiyasına verilmədiyini və ya

vaxtında verilmədiyini bilərsə:

a) dərhal bunu sifarişçiyə bildirməlidir və ona tövsiyə etməlidir ki, belə

nöqsanlar və buraxılışlar haqqında vergi orqanlarına məlumat versin.

Sifarişçinin müvafiq icazəsi olmadan belə informasiyanı vergi xidməti

orqanına bildirməyə auditorun ixtiyarı yoxdur;

b) əgər sifarişçi səhvi düzəltməyə çalışmırsa, auditor:

- ona bildirməlidir ki, səhvlər və ya buraxılışlar olan bəyannamədən

istifadə etmək lazım deyil;

- sifarişçi ilə davam edən əməkdaşlığın özünün peşəkar vəzifələrinə nə

dərəcədə uyğun olması məsələsinə baxmalıdır;

- əgər auditor hesab etsə ki, sifarişçi ilə əməkdaşlıq davam edə bilər,

onda o, sonrakı vergi bəyannamələrində səhvin və ya buraxılışın təkrar

edilməyəcəyinə əmin olmalıdır.

Dövlət orqanları tərəfindən müəssisənin ləğvetmə komissiyasının,

yaxud müvəqqəti müdiriyyətin təyin edildiyi hallarda auditor onlara

bildirməlidir ki, o, hesabatların və/və ya vergi bəyannamələrinin tərtibi

funksiyasının yerinə yetirilməsi ilə daha bağlı deyil və sifarişçi ilə auditor

arasındakı müqavilənin qüvvəsinə xitam verilir. Bu hallarda auditor

informasiyanın dövlət orqanlarına açıqlanması üçün sifarişçinin nə etməsi

barədə ona məsləhət verməli və onun razılığı olmadan dövlət orqanlarına

heç bir informasiya açıqlamamalıdır.

VI BÖLMƏ

XARİCİ FƏALİYYƏT

6.1. Xarici fəaliyyət zamanı etik tələbləri tətbiq edərkən bu Məcəllədə

nəzərdə tutulmayan bir sıra əlavə hallar yarana bilər. Auditorun yalnız bir

dövlətdə peşəkar təşkilatın nümayəndəsi olması və ya buna əlavə olaraq

hər hansı bir xarici dövlətdə peşəkar təşkilatın nümayəndəsi olması faktı

ayrılıqda götürülmüş hər bir etik vəziyyətin həlli üsullarına təsir

göstərməməlidir.

6.2. Respublikanın Auditorlar Palatasının lisenziyasını alan auditorun

xarici dövlətdə fəaliyyət göstərmək hüququ vardır. İstənilən halda auditor

milli audit standartlarının və bu Məcəllənin tələblərinə və ya əgər auditor

praktikasının ayrı-ayrı məsələləri sahəsində konkret milli standartlar və

qaydalar yoxdursa, beynəlxalq audit standartlarının tələblərinə uyğun

olaraq peşəkar xidmətlər göstərməlidir.

6.3. Əgər auditor xarici dövlətdə xidmət göstərirsə və bu xarici dövlətin

etik tələbləri Azərbaycan Respublikasının etik tələblərindən fərqlənirsə,

aşağıdakı qaydalara əsaslanmaq lazımdır:

a) əgər xidmətin göstərildiyi dövlətin etik tələbləri bu Məcəlləyə

nisbətən az şərtidirsə, auditor işdə bu Məcəlləni tətbiq etməlidir;

b) əgər xidmətin göstərildiyi dövlətin etik tələbləri bu Məcəlləyə

nisbətən daha şərtidirsə, onda xidmət göstərilən xarici dövlətin etik

tələbləri tətbiq edilməlidir.

VII BÖLMƏ

ÖZÜNÜREKLAM

7.1. Auditor xidmətləri sahəsində mütəxəssis kimi auditorun göstərdiyi

xidmətlərin növləri haqqında ictimaiyyətin təsəvvürü olmalıdır. Buna görə

də belə informasiyanı formal müəyyən olunmuş əsasda cəmiyyətə

bildirmək qadağan edilmir. Əgər auditor hər hansı bir xarici və ya

beynəlxalq auditor təşkilatının üzvüdürsə, özünüreklam zamanı bu barədə

məlumat vermək qadağan edilmir.

7.2. Aşağıdakı misallar auditorun özü və ya onun adından başqası

tərəfindən özünüreklama yol verildiyi halları, habelə bununla əlaqədar

açıqlanmalı olan məsələləri təsvir edir:

Auditor iş və ya peşəkar məşğulluq axtarışlarında Podrat müqaviləsi və ya əvəzetmə ilə iş axtarışı haqqında elanın yalnız

peşəkar mətbuat vasitəsilə verilməsi məqbuldur. Auditor iş axtarmaq və işə düzəlmək üçün məktubla müraciət edə və ya başqa auditorla görüşə bilər. Auditomn ixtiyarı yoxdur ki, əvəzetmə və ya podrat müqaviləsi ilə iş axtardığını elə tərzdə elan etsin ki, ictimaiyyət bunu sifarişçinin «satın alınması» kimi yoza bilsin.

Məlumat kitabları Auditorun adı məlumat kitabına o şərtlə daxil edilə bilər ki, nə

bütövlükdə məlumat kitabı, nə də ondakı konkret qeyd məlumat kitabının siyahısına daxil edilən auditorlar barəsində reklam məqsədləri güdməsin. Məlumat kitabındakı qeydlər ünvanla, telefon nömrəsi ilə, iş təcrübəsi haqqında məlumatlarla, habelə qeyddə göstərilən şəxslə və ya təşkilatla əlaqə saxlamaq üçün lazım olan hər hansı başqa informasiya ilə məhdudlaşmalıdır.

Kitablar, məqalələr, müsahibələr, mühazirələr, radio və televiziya ilə çıxışlar

Peşəkar məsələlər sahəsində kitablara və ya məqalələrə müəlliflik hüquqları olan auditorlar kitablarda və ya məqalələrdə öz adlarını, peşə ixtisaslarını, habelə öz auditor təşkilatlarının adlarını göstərə bilərlər, lakin bu zaman firmanın göstərdiyi xidmətlər barəsində heç bir informasiya verməməlidirlər.

Eyni tələblər auditorun peşə mövzusuna aid mühazirələrdə, müsahibələrdə, radio və televiziya verilişlərində iştirakına da aiddir. Auditorların fikirləri və ya dərc olunmuş yazıları onların şəxsi keyfiyyətlərini və ya onların təşkilatlarının reklamlarını deyil, müzakirə olunan problemə obyektiv peşə baxışlarını əks etdinnəlidir. Auditorlar dərc edilən işlərin bu tələblərə cavab verməsi üçün maksimum səy göstənnəlidirlər.

Tədris kursları, seminarlar və s. Auditor sifarişçiləri, başqa təşkilatlardan olan heyətləri və əməkdaşları

öz heyətinə kömək göstərilməsi məqsədilə keçirdiyi tədris kurslarına və ya seminarlara dəvət edə bilər. Auditor təşkilatının icazəsini alan və özü təşəbbüs göstərən şəxslər istisna olunmaqla, başqa şəxslər belə tədbirlərə dəvət edilmirlər. Bu tələb öz əməkdaşları və ictimaiyyət üçün kurslar təşkil edən başqa peşəkar təşkilatlara, cəmiyyətlərə və ya müəssisələrə belə xidmətlər göstərilməsinə mane olmur. Ancaq bununla əlaqədar buraxılan hər hansı kitabçada və ya sənəddə auditorun adına daha çox diqqəti cəlb etmək lazım deyil.

Texniki informasiyadan ibarət kitabça və sənədlər Öz heyətinə və ya öz sifarişçilərinə kömək məqsədilə auditorun adının

çəkildiyi, texniki informasiyadan ibarət kitabçaların və nəşrlərin buraxılmasına icazə verilir.

VIII BÖLMƏ

MÜSTƏQİLLİK

8.1. Hesabatın (aktın) hər hansı növünün tərtib edilməsi tapşırığını yerinə yetirərkən auditorlar həm real, həm də formal müstəqil olmalıdırlar.

8.2. Bu Məcəllədə auditor yoxlamasının keçirilməsinin qadağan edildiyi vəziyyətlərin daha müfəssəl izahı verilir, habelə auditorun müstəqilliyinin pozulduğu başqa vəziyyətlər göstərilir, yəni:

Sifarişçilərlə qarşılıqlı maliyyə münasibətləri

8.3. Sifarişçilərlə qarşılıqlı maliyyə münasibətləri auditorun

müstəqilliyinə təsir göstərə bilər və bu, kənar müşahidəçidə elə rəy yaradar

ki, auditorun müstəqilliyi itirilmişdir. Belə qarşılıqlı münasibətlər bir sıra

hallarda ola bilər, məsələn:

a) sifarişçinin işlərinə birbaşa maliyyə marağı olduqda;

b) sifarişçiyə dolayı maliyyə marağı olduqda, məsələn, əgər auditor hər

hansı bir fondun vəkil edilmiş şəxsidirsə, yaxud hər hansı əmlakın

sərəncamçısı və ya himayəçisidirsə və bu fondun və ya əmlakın sifarişçinin

şirkətinə maliyyə marağı və ya hər hansı başqa münasibəti varsa;

c) sifarişçiyə verilən, yaxud sifarişçidən alman və ya sifarişçinin səhmlərinin nəzarət paketinə malik olan səhmdarların mənafeyini təmsil

edən hər hansı vəzifəli şəxsdən alınan borc vasitəsilə;

ç) sifarişçi ilə və ya sifarişçinin işçiləri ilə birgə müəssisəyə ciddi

maliyyə marağı olduqda;

d) sifarişçi olmayan, lakin sifarişçinin sərmayəçisi olan və ya

sifarişçidən sərmayə alan şəxsə maliyyə marağı olduqda.

Şərhlər

Əgər auditorun peşəkar xidmətlər göstərmədən sifarişçidən birbaşa və

ya dolayı yolla maddi-maliyyə marağı varsa, yaxud onu əldə etmək

niyyətindədirsə, onda müstəqillik pozulacaqdır. Birbaşa maliyyə marağına

həmçinin sifarişçi (yoxlanılan təsərrüfatçılıq subyektinin sahibi və ya

rəhbəri) ilə yaxın qohumluq və ya ər-arvad münasibətlərində olan auditorun marağı da daxildir.

Auditor sifarişçinin səhmlərinin saxlayıcısı olduqda və ya üçüncü

tərəfin, məsələn, fondun adından onun səhmlərinə vəsait qoyulmasını tövsiyə etdikdə, onun müstəqilliyi üçün formal təhlükə yaranır. Bu ona

görə baş verir ki, auditorun üçüncü tərəf qarşısında məsuliyyəti auditorun

sifarişçi qarşısında məsuliyyəti ilə ziddiyyət yarada bilər.

Əgər auditor müəssisənin səhmlərinə və paylarına malikdirsə, həmin

müəssisənin hesabatının tərtib edilməsi və yoxlanılması tapşırığını yerinə

yetirməyə onun ixtiyarı yoxdur. Həmçinin o və ya onun tərəfdaşı (auditor

firmasının həmsahibi), auditorun, yaxud onun tərəfdaşının arvadı (əri) və

ya yaxın qohumu fondun (cəmiyyətin) vəkil edilmiş şəxsidirsə və onun

payı müəssisənin bütün səhmdar kapitalının və ya vəkalət fondunun

ümumi aktivlərinin məbləği ilə müqayisədə əhə- miyyətlidirsə, tapşırığı

yerinə yetirməyə onun ixtiyarı yoxdur. Bu qayda mülkiyyətin hər hansı

formasının vəzifəli şəxsləri və rəhbərliyi barəsində də tətbiq edilə bilər. Səhmdarların səhmləri vərəsəlik hüquqları ilə onlara sahib olmaqla,

sifarişçinin səhmdarı ilə qanuni nikah bağlamaqla əlaqədar olaraq və ya

biri auditorun sifarişçisi olan müəssisələrin birləşdiyi halda auditor

tərəfindən alma bilər. Belə hallarda səhmlərdən mümkün qədər qısa vaxtda

yaxa qurtarmaq lazımdır, əks halda auditor sifarişçinin hesabatı barəsində

xidmətlərin həcmini məhdudlaşdırmalı, yaxud həmin müəssisənin

hesabatının tərtibi üzrə hər hansı sonrakı tapşırığı rədd etməlidir.

Nə auditor, nə də onun arvadı (əri) və ya yaxın qohumu sifarişçinin

vekselləri (və veksel kimi başqa qəbzləri) barəsində hər hansı bir təminat

verməməli, sifarişçidən vekselləri qəbul etməməli və ya sifarişçinin

buraxdığı veksellərə sahib olmamalıdır. Bu məhdudiyyət bankların və

başqa maliyyə idarələrinin verdiyi, müəyyən edilmiş prosedurlara, müddətlərə və tələblərə uyğun tərtib olunan borclara, evlərin girovlarına,

banklarda cari və ya depozit hesablara və s. aid deyil.

Auditorun sifarişçisi olmayan təsərrüfat subyekti onun sifarişçisi olan

subyektdən sərmayə alarkən, auditorun onun sifarişçisi olmayan subyektə

hər hansı birbaşa və ya dolayı maliyyə marağı sifarişçi barədə auditorun

müstəqilliyinin pozulması sayılır. Eynilə, sifarişçi auditorun sifarişçisi

olmayan subyektdən sərmayə alarkən, auditorun belə təsərrüfatçılıq

subyektinə hər hansı birbaşa və ya dolayı maliyyə marağı sifarişçi barədə

auditorun müstəqilliyinin pozulması sayılır.

Həmçinin sifarişçinin və sifarişçi olmayan təsərrüfat subyektinin birgə müəssisələrində (fəaliyyətində) iştirak etmək kimi başqa qarşılıqlı münasibətlər auditorun müstəqilliyinə təsir göstərə bilər. Bir qayda olaraq, birgə müəssisədə işləyərkən auditorun sifarişçi olmayan sərmayəçiyə qeyri-maddi marağı sifarişçi-sərmayəçi barədə auditorun müstəqilliyini pozmur, bu şərtlə ki, auditor sifarişçi olmayan sərmayə- çiyə heç bir əhəmiyyətli təsir göstərə bilməz. Əgər auditor birgə müəssisənin subyektləri arasında maliyyə marağı və ya qarşılıqlı münasibət haqqında heç nə bilmirsə və bu barədə informasiya onun üçün əlçatan deyilsə, onda onun müstəqilliyi pozulmuş sayılır.

Bütövlükdə, auditor sifarişçidən, onun bütün baş şirkətlərindən və ayrı-ayrı bölmələrindən asılı olmamalıdır.

Müəssisələrdə təyinat

8.4. Əgər auditor xidmətlərinin yerinə yetirilməsi zamanı və ya auditor xidmətlərinin yerinə yetirilməsindən bilavasitə əvvəl olan dövrdə auditor müəssisənin idarə heyətinin üzvü, vəzifəli şəxsi və ya qulluqçusudursa və ya olubsa, hesab edilir ki, o, həmin müəssisənin hesabatının tərtib edilməsində və ya təsdiq olunmasında onu müstəqillikdən məhrum edən marağa malikdir/malik olub.

Şərhlər

Adətən belə vəziyyətlərdə auditor təşkilatının rəhbərinə bu cür şəxsləri həmin müəssisələrin auditoru təyin etməsi və özünün auditdə iştirak etməsi qadağan olunur. Yuxarıda göstərilən vəziyyətdə nəzərdə tutulur ki,

auditorun təyin edilməsindən bilavasitə əvvəlki dövr azı iki il olsun.

Sifarişçiyə digər xidmətlərin göstərilməsi

8.5. Hesabatın tərtib edilməsi sahəsində auditor funksiyalarının və başqa funksiyaların yerinə yetirilməsinə əlavə olaraq, auditor sifarişçiyə sahibkarlıq fəaliyyəti məsələləri sahəsində məsləhət xidmətləri göstərirsə, 0, rəhbərlik funksiyalarım yerinə yetirməməli və məsuliyyəti direktorlar şurasının və rəhbərliyin üzərinə düşən rəhbər qərarlar qəbul etməməlidir.

Şərhlər

Maliyyə məsələləri və menecment sahəsində xidmətlərin geniş spektrini təklif etmək auditor üçün təbiidir, belə ki, o, iş zamanı sifarişçinin fəaliyyəti ilə kifayət qədər yaxşı tanış olmuşdur. Əgər bir çox

müəssisələrin auditorlardan əlavə xidmətlər almaq imkanları olmasaydı,

onlar (xüsusilə böyük olmayanlar) əlverişsiz vəziyyətə düşərdilər.

Auditorlar peşəkar xidmətlər göstərərək, müxtəlif növ təkliflər, habelə

vergi sahəsində tövsiyələr verirlər. Bundan əlavə, auditin tərkibinə daxili

nəzarət sisteminin yoxlanılması, buna isə onun işinin yaxşılaşdırılması

sahəsində təkliflər daxildir.

Müəssisənin idarə olunmasının yaxşılaşdırılması və vergiqoyma

sahəsində məsləhət xidmətləri tövsiyə xarakteri daşıyır. Belə xidmətlər

sifarişçinin fəaliyyətinə rəhbərliyi qəsb etməməlidir. Auditor tərəfindən

məsləhət xidmətlərinin göstərilməsi onun müstəqilliyinə təsir göstərmir, bu

şərtlə ki, auditorun müdaxiləsi baş verməsin və auditor sifarişçinin

rəhbərliyinin qəbul etdiyi qərarlara görə məsuliyyəti öz üzərinə

götürməsin. Auditor ehtiyatlı olmalıdır ki, məsləhət xidmətlərinin həddini

keçməsin və müəssisənin fəaliyyətində rəhbər qərarların qəbul edilməsinə

qarışmasın. Məsələn, mal ehtiyatlarının uçotu sisteminin tətbiqini tövsiyə

edən auditor bu sistemin işinin yoxlanılmasının adi audit prosedurlarını

yerinə yetirməklə məhdudlaşmalıdır, ona görə ki, bu sistem barəsində

yoxlamanın ümumi qəbul edilmiş audit prosedurlarına əməl edilməzsə, bu

onun səriştəsinə və müstəqilliyinə mənfi təsir göstərər.

Sifarişçi üçün uçot sənədlərinin hazırlanması zamanı aşağıdakı

tələblərə riayət edilməlidir:

a) auditor sifarişçi ilə heç bir münasibətdə və ya öz müstəqilliyini

zəiflədən mənafe münaqişəsində olmamalıdır;

b) sifarişçi mühasibat (maliyyə) hesabatları üçün məsuliyyət

daşımalıdır;

c) auditor müəssisənin uçot-hesablama əməliyyatlarının yerinə

yetirilməsində qulluqçu və ya rəhbər funksiyalarını yerinə yetirməməlidir.

Bu vəziyyətdə ideal nümunə o fakt ola bilər ki, müəssisənin uçot registrinin

hazırlanmasında iştirak edən auditor firmasının əməkdaşları bu sənədlərin

yoxlanılmasında iştirak etmirlər. Auditorun müəyyən sənədləri işləməsi və

ya uçotun aparılmasına kömək etməsi auditor yoxlaması testlərinin

keçirilməsi zəruriliyini istisna etmir.

Ailəvi və şəxsi münasibətlər

8.6. Sifarişçinin rəhbərliyi ilə şəxsi və birbaşa ailəvi münasibətlər auditorun müstəqilliyinə təsir göstərə bilər. Öz xidməti vəzifələrini

yerinə yetirərkən auditora ailəvi və ya şəxsi münasibətlərin təsir gös- tərməyəcəyinə təminat lazımdır.

Şərhlər Auditorla sifarişçi və ya sifarişçinin rəhbər şəxsləri (direktor, birinci

rəhbər, maliyyə üzrə menecer, yaxud rəsmi nümayəndə) arasında şəxsi münasibətlərin yol verilən dərəcəsini etika tələblərində müfəssəl göstərmək praktiki olaraq mümkün deyil.

Məsələn, əgər auditor sifarişçinin vəzifəli şəxsi və ya qulluqçuları ilə işgüzar marağa və ya sifarişçi ilə birgə müəssisədə maddi marağa malikdirsə, bu, baş verə bilər.

Ailəvi münasibətlər isə müstəqilliyə qarşı yolverilməz təhlükə yaradır və elə münasibətlərdən ibarətdir ki, auditor, onun köməkçisi və ya sifarişçi ilə əlaqədar işlə məşğul olan qulluqçu eyni zamanda sifarişçinin əri (arvadı), övladı və ya yaxın qohumudur.

Müqavilə üzrə ödəniş

8.7. Sifarişçidən və ya sifarişçilər qrupundan ödənişin alınmasının auditorun və ya auditor firmasının ümumi illik gəlirinin böyük hissəsini təşkil etdiyi hallarda belə sifarişçidən və ya sifarişçilər qrupundan maliyyə asılılığı auditorun və ya auditor təşkilatının müstəqilliyini şübhə altına ala bilər.

Şərhlər

Bir sifarişçidən və ya sifarişçilər qrupundan alman ümumi xidmət haqqının yolverilməz hissəsinin nə qədər olması məsələsi barəsində dəqiq göstəriş vermək mümkün deyil. Lakin əgər belə xidmət haqları auditor təşkilatının mənfəətinin yeganə və ya əsas mənbəyidirsə, auditor onun müstəqilliyinə bu amilin təsirini qiymətləndirməlidir. Peşəkar xidmətlərin göstərilməsinə görə ödəniş uzun müddət alınmırsa, xüsusilə ödənişin çox hissəsi auditomn gələn il üçün rəyinin dərc olunmasından əvvəl verilməyibsə, belə vəziyyət yarana bilər. Hələ peşədə yeni bərqərar olan təcrübəsiz auditorlar və ya fəaliyyətini dayandırmaq niyyətində olan auditorlar üçün bu qaydalardan istisnaya yol verilir. Bir sifarişçi və ya sifarişçilər qrupu ilə işləyən filiallar üçün istisna edilə bilər (məsələn, əgər auditor təşkilatının hər hansı filialı və ya ayrı bir bölməsi sifarişçinin maliyyə hesabatının auditini aparırsa və bu sifarişçi filialın auditor fəaliyyətinin əsas hissəsini təşkil edirsə). Bu şəraitdə həmin sifarişçiyə və ya sifarişçilər qrupuna göstərilən peşəkar xidmətlər başqa ofisdən auditor təşkilatının rəhbəri tərəfindən təhlil edilməlidir.

Müqavilə üzrə gözlənilməyən amillərdən asılı olan ödəniş

8.8. 8.9-cu paraqrafın müddəaları nəzərə alınmaqla, auditin

aparılmasına dair müqavilədə haqqın yalnız hər hansı bir müəyyən

nəticənin qazanılacağı halda ödənilməsi və ya hər hansı gözlənilməyən

başqa amillərdən asılı olması nəzərdə tutularsa, bu müqavilə üzrə

sifarişçiyə peşəkar xidmətlər göstərilməməli və ya yerinə yetirilməməlidir.

Bu bənd məsləhət xidmətlərinə şamil edilmir.

Şərhlər

Peşəkar xidmətlərin ödənişinin məhkəmə tərəfindən və ya qanuna

uyğun olaraq dövlət hakimiyyətinin hər hansı başqa orqanı tərəfindən təyin

edilməsi istisna olmaqla, o, gözlənilməz vəziyyətlərdən asılı ola bilməz.

Faiz nisbətinə və ya ona oxşar başqa prinsipə əsaslanan ödəniş

gözlənilməz amillərdən asılı kimi qiymətləndirilir.

Mallar və xidmətlər

8.9. Sifarişçidən mallar və xidmətlər qəbul edilməsinə müstəqilliyə

qarşı təhlükə kimi baxılır. Sifarişçinin həddindən artıq qonaqpərvərliyində

də eyni təhlükə vardır.

Şərhlər

İşə aid olanlar istisna edilməklə, auditor sifarişçidən mallar və xidmətlər

qəbul etməməlidir. Bu, həm də onun arvadına/ sifarişçinin arvadına və

yaxın qohumuna aiddir. Adi nəzakət həddini keçən qonaqpərvərlikdən və

hədiyyələrdən çəkinmək lazımdır.

Kapitala sahiblik

8.10. Auditor təşkilatının kapitalına onun təsisçiləri və auditorları sahib

olmalıdırlar.

Şərhlər

Çalışmaq lazımdır ki, bütün xüsusi kapital auditora məxsus olsun. Belə

ki, kapitalın bir hissəsi başqa şəxslərə məxsus olsa, onlar auditorların

müstəqilliyinə mənfi təsir göstərə bilərlər. Əgər auditorların sahib olduqları

kapitalın xeyli hissəsi kapitala sahiblik qaydalarına zidd olaraq başqa

şəxslərdən vəsaitlərin borc alınması yolu ilə daxil olubsa, eyni vəziyyət

yarana bilər.

Keçmiş tərəfdaşlar

8.11. Auditor fəaliyyətinin təşkilinin hər hansı formasının iştirakçısı olan auditor işdən azad ola bilər, pensiyaya çıxa bilər və ya təşkilatını sata

bilər. Belə halda auditin aparılmasında və ya hesabatın (aktın) tərtib

edilməsi üzrə tapşırığın yerinə yetirilməsində o auditor təşkilatının

sifarişçisi ilə iş müqaviləsinin vaxtının uzadılmasına yol verilir ki, bu

auditor təşkilatı həmin təsərrüfat subyektinin keçmiş iştirakçısı, səhmdarı,

həmsahibi (tərəfdaşı) olsun. Belə olan halda müstəqilliyə xələl

gəlməyəcəkdir.

Auditor firmasının keçmiş tərəfdaşına onun auditor təşkilatının ka-

pitalmdakı payına görə pul ödənişləri, habelə pensiyaya getməsi ilə

əlaqədar olaraq hesablanan ödənişlər, ödənişin günlərini və məbləğini əks

etdirən qrafıkə uyğun olaraq həyata keçirilir. Bundan başqa, hesablanan

məbləğ auditor təşkilatının yaxın gələcəkdə normal fəaliyyətinə xələl gəlmədən istənilən vaxt borcu ödəmək qabiliyyətinə şübhə yaratmamalıdır.

Bundan sonra keçmiş tərəfdaşın kompensasiya alıb-almamasmdan asılı

olmayaraq, onun qalan işlərdə və ya auditor təşkilatının peşə fəaliyyətində

iştirak etməyə ixtiyarı yoxdur. Keçmiş tərəfdaşın iştirakı hallarının

nümunəsi ofisdə ona iş yeri verilməsi və işdə müvafiq şərait yaradılması

sayılır.

Cari və ya qarşıdakı məhkəmə prosesi

8.12. Auditorla sifarişçi arasında məhkəmə aydmiaşdırması normal

qarşılıqlı münasibətləri o dərəcədə poza bilər ki, auditorun müstəqilliyinə

və obyektivliyinə xələl gələ bilər.

Şərhlər

Auditorun işi üzrə sifarişçi tərəfindən məhkəmə prosesinin qaldırılması,

habelə sifarişçinin vəzifəli şəxsləri tərəfindən hüquqa zidd hərəkətlərin

törədilməsi haqqında və ya auditor tərəfindən sifarişçinin müvafiq

normalara və qaydalara cavab verməyən şəkildə yoxlanılması haqqında

məhkəmə prosesinin qaldırılması onun müstəqilliyinin pozulması faktı

sayılır. Ona görə də belə məhkəmə prosesinin qaldırılması ehtimalı, yaxud

müəssisənin işləri barədə auditora qarşı və ya əksinə, auditor tərəfindən

müəssisəyə qarşı məhkəmə iddiasının verilməsi niyyətinin elan edilməsi

auditoru və müəssisəni elə vəziyyətdə qoya bilər ki, bir-birinə münasibətdə

onların obyektivliyinə təsir

göstərə bilər. Beləliklə, müəssisənin hesabatının tərtib edilməsi tapşırığını auditorun düzgün və qərəzsiz yerinə yetirmək qabiliyyətinə mənfi təsir göstərilə bilər. Eyni zamanda belə hərəkətlərin olması (və ya onların yaranması təhlükəsi) auditorun işi üçün lazım olan informasiyanı müəssisə rəhbərliyinin auditora açıqlamaq istəməməsinə səbəb ola bilər.

Sifarişçinin auditor yoxlamasında auditor qruplarının eyni rəhbərlərinin uzun müddət iştirakı

8.13. Eyni sifarişçinin yoxlanılmasında auditor qruplarının eyni rəhbərlərindən dönə-dönə istifadə edilməsi onların müstəqilliyinin itirilməsinə səbəb ola bilər. Auditor təşkilatının fəaliyyətinə cavabdeh olan təşkilat rəhbərliyi belə şəxslərin obyektivliyinin və müstəqilliyinin qorunmasına əmin olmaq üçün lazımi tədbirlər görməlidir. Əgər imkan varsa, auditor təşkilatının rəhbəri auditor yoxlamaları rəhbərlərinin dəyişdirilməsini həyata keçirməlidir. Auditor yoxlamaları iştirakçılarının dəyişdirilməsinin vaxtı və xarakteri auditor təşkilatının rəhbəri tərəfindən müəyyən edilir. Məhz kiçik auditor təşkilatları xidmət göstərdikdə, dəyişdirilmə aparılmasının mümkün olmadığı hallar mövcuddur. Belə hallarda kənardan müstəqil məsləhətçilərin və ya auditorların cəlb edilməsi kimi alternativ tədbirlər görmək lazımdır.

IX BÖLMƏ

XİDMƏT VƏ KOMİSYON HAQQI

9.1. Auditor xidmətləri göstərilən zaman auditor sifarişçi qarşısında öz məsuliyyətini qiymətləndirir və bu məsuliyyət auditor fəaliyyətini tənzim edən müvafiq norma və qaydaların, obyektivlik prinsipinin onun tərəfindən tətbiq edilməsi vəzifəsindən irəli gəlir. Bu məsuliyyət həmçinin auditorların müvafiq hazırlıq kursları, müstəqil təhsil və şəxsi iş təcrübəsi vasitəsilə qazanılan peşə bilikləri və təhsilinin auditorda mütləq olmasını nəzərdə tutur. Yuxarıda göstərilən amilləri nəzərə almaqla auditor

göstərilən auditor xidmətlərinin haqqını hesablayır.

Göstərilən auditor xidmətlərinə görə haqq

9.2. Haqq sifarişçiyə göstərilən peşə xarakterli xidmətlərin dəyərini real

əks etdirməli və aşağıdakılar nəzərə alınmaqla hesablanmalıdır:

a) peşəkar xidmətlərin həmin növü üçün lazım olan vərdiş və biliklər; b) bilavasitə peşəkar xidmətlər göstərən şəxslərin hazırlıq səviyyəsi və

iş təcrübəsinin olması; c) peşəkar xidmətlərin göstərilməsində iştirak edən hər bir şəxsin sərf

etdiyi vaxt; ç) bu xidmətlərin göstərilməsi üçün lazım olan məsuliyyətin dərəcəsi. 9.3. Adətən peşəkar xidmətlərin göstərilməsinə görə haqq xidmətlərin

göstərilməsində iştirak edən hər bir şəxs üçün müvafiq saathesabı və gündəlik qiymətlər əsasında hesablanır. Həmin qiymətlərin əsaslanmalı olduğu prinsipə görə, auditorun sifarişçi üçün gördüyü işlər, göstərdiyi fəaliyyət və xidmətlər düzgün planlaşdırılır, nəzarət olunur və lazımi surətdə idarə edilir. Bu zaman 9.2-ci paraqrafın müddəaları nəzərə alınmalıdır. Hər bir auditor üçün müvafiq qiymətlər müəyyən etmək lazımdır.

9.4. Auditor müqavilədə bunu qeyd etməlidir ki, indiki anda və ya gələcəkdə müəyyən peşəkar xidmətlər ya müəyyən olunmuş (təsbit edilmiş) ödəniş, təxmini ödəniş, ya da müəyyən hədlərdə ödəniş (əgər indiki anda bu ödənişin xeyli artması ehtimalı varsa və gələcək sifarişçiyə bu, məlum deyilsə) müqabilində göstəriləcəkdir.

9.5. Sifarişçiyə peşəkar xidmətlər göstərilərkən onların dəyəri barədə qabaqcadan razılığa gəlmək məqsədəuyğundur.

Belə halda auditor 9.2 - 9.4-cü paraqraflarm müddəalarını nəzərə alaraq onları hesablamalıdır.

9.6. Xidmət haqqının hesablanmasında eyni xidmətlərə görə əvvəlki auditora təyin edilən haqqa nisbətən daha az haqq ödənilməsinə auditorun razılaşması səhv hesab ediləcəkdir.

9.7. 8.8-ci paraqrafda müəyyən edildiyi kimi, «auditin aparılmasına dair müqavilədə haqqın yalnız hər hansı bir müəyyən nəticənin qazanılacağı halda ödənilməsi və ya hər hansı gözlənilməyən başqa amillərdən asılı olması nəzərdə tutularsa, bu müqavilə üzrə sifarişçiyə peşəkar xidmətlər göstərilməməli və ya yerinə yetirilməməlidir».

Şərhlər Əgər ödəniş məhkəmə tərəfindən və ya qanuna uyğun olaraq dövlət

hakimiyyətinin hər hansı başqa orqanı tərəfindən təyin edilibsə, onda 0, gözlənilməz hallardan asılı hesab edilmir.

Qanunla icazə verilən hallar istisna olmaqla, faiz dərəcəsi əsasında və ya başqa oxşar əsasda müəyyən edilən ödəniş məsləhət xarakterli müəyyən xidmətlər üçün ümumi qəbul edilmiş praktika kimi gözlənilməz hallardan asılı sayılır.

9.8. Əvvəlki paraqraflar müqavilə ilə nəzərdə tutulan xidmətlərin haqqının ödənilməsinə aiddir. İstənilən növ dəyişkən xərclər, xüsusilə müəyyən sifarişçiyə peşəkar xidmətlərin göstərilməsinə bilavasitə aid olan ezamiyyə xərcləri adətən peşəkar xidmətlərin ödənişinə əlavə olaraq sifarişçinin hesabına aid edilir.

9.9. Hər iki tərəfin - auditorun və sifarişçinin mənafeyinə uyğun olaraq auditor xidmətlərinin göstərilməsinin başlanılmasma qədər ödənişin hesablanması qaydasını (yaxşı olardı ki, yazılı şəkildə) və hər hansı anlaşılmazlığa yol verməmək naminə xidmətlər və ya xidmətlərin mərhələləri üçün hesabların yazılması qaydasını dəqiq müəyyən etmək lazımdır.

Sifarişçilərin təqdim edilməsinə görə komisyon haqqı

9.10. Sifarişçilərin təqdim edilməsinə (sifarişçilərin alınmasına) görə komisyon haqqının (faizinin) ödənilməsi və ya alınması auditorun obyektivliyini və müstəqilliyini poza bilər. Auditor sifarişçinin cəlb edilməsinə görə kiməsə komisyon haqqı ödəməməli, habelə özü müştərinin üçüncü tərəf üçün «cəlb edilməsinə» görə komisyon haqqı almamalıdır. Auditor başqa şəxslər tərəfindən sifarişçiyə məhsul verilməsinə və xidmətlər göstərilməsinə görə hər hansı komisyon haqqı almamalıdır.

9.11. Peşə xarakterli heç bir xidmət göstərilmədiyi halda, auditorlar arasında vasitəçiliyə görə haqqın ödənişi və alınması 9.10-cu paraqra- fa uyğun olaraq komisyon haqqı kimi qiymətləndirilir.

9.12. Auditor təşkilatının kapitalında payçı iştirakı və ya auditor təşkilatının bütün payı haqqında sazişi auditor imzalaya bilər, bu, auditor təşkilatının paylarına və ya qiymətli kağızlarına əvvəllər sahib olmuş şəxslərə haqqın ödənilməsini tələb edir. 9.10-cu paraqrafa uyğun olaraq

belə ödənişlər komisyon haqqı sayılmır.

X BÖLMƏ

AUDİTOR PRAKTİKASI İLƏ

BİR ARAYA SIĞMAYAN FƏALİYYƏT

10.1. Auditor peşə xarakterli xidmətlərin göstərilməsi ilə bir araya

sığmayan və onun düzgünlüyünə, obyektivliyinə, müstəqilliyinə və ya

auditor peşəsinin adma xələl gətirə bilən hər hansı başqa fəaliyyət növü ilə

eyni zamanda məşğul ola bilməz.

10.2. Peşə xarakterli xidmətlərin iki və ya daha çox növünün eyni

zamanda göstərilməsi auditorun düzgünlüyünə, obyektivliyinə və ya

müstəqilliyinə təsir etmir.

10.3. Məsləhət, yoxlama və ya ekspertiza formasında peşə xarakterli

xidmətlərə bilavasitə aid olmayan və auditorun öz peşə vəzifələrini auditor

peşəsinin əsas etik prinsiplərinə uyğun olaraq yerinə yetirməsinə imkan

verməyən başqa fəaliyyətlə eyni zamanda məşğul olmaq auditor praktikası

ilə bir araya sığmamaq kimi sayılır və bu Məcəllənin tələblərinə ziddir.

XI BÖLMƏ

SİFARİŞÇİLƏRİN PUL VƏSAİTİ

11.1. Sifarişçilərin pul vəsaitini özündə saxlamaq auditora tövsiyə

olunmur. Əgər sifarişçilərin pul vəsaitinin qanunsuz hərəkətlər nəticəsində

alındığını və ya bu məqsədlər üçün nəzərdə tutulduğunu hesab etməyə

azacıq əsas varsa, auditorun onu saxlamağa ixtiyarı yoxdur.

11.2. Sifarişçi tərəfindən pul vəsaitlərinin saxlanılması və ya ona

sərəncam verilməsi etibar edilən auditor aşağıdakıları etməlidir:

a) həmin pul vəsaitlərini auditor təşkilatının özünün şəxsi pullarından

ayrı saxlamalıdır;

b) həmin pul vəsaitlərindən yalnız təyin olunmuş məqsədlər üçün

istifadə etməlidir;

c) həmin pul vəsaitlərinə görə istənilən vaxt hökumətin nəzarətedici

orqanları qarşısında hesabat verməyə hazır olmalıdır.

XII BÖLMƏ

BAŞQA AUDİTORLARLA QARŞILIQLI

MÜNASİBƏTLƏR

Yeni təyinatların qəbul edilməsi

12.1. Sifarişçi və ya fəaliyyətdə olan auditor sifarişçinin razılığı ilə

nəzərdə tutulan tapşırığın tam yerinə yetirilməsi üçün lazım olan peşəkar

xidmətlərin göstərilməsi məqsədilə başqa auditorlardan kömək istəyə bilər.

12.2. Auditor fəaliyyətinin hər hansı növünün başqasına verilməsi

xüsusi xidmətlər və ya tapşırıqlar sahəsində yarana bilər. Auditorların

təklif etdikləri xidmətlərin miqyası genişlənməkdə davam edir və çox vaxt

cəmiyyətin tələbatı üçün lazım olan dərin xüsusi biliklər tələb edir. Auditor

xidmətlərinin bütün spektri üzrə xüsusi təcrübəyə bir auditorun malik

olması mümkün olmadığına görə, bir auditor təşkilatında sifarişçi

tərəfindən tələb olunmaya bilən xidmətlərin göstərilməsi praktikasını

inkişaf etdirmək səmərəli deyil.

12.3. Auditorlar yalnız onların peşə səriştələrinə cavab verən xidmətlər

göstərməlidirlər. Buna görə də bütövlükdə peşə üçün və sifarişçilərin

manefeyi üçün auditorların müvafiq mütəxəssislərdən məsləhətlər alması

vacibdir.

12.4. Hər hansı xüsusi məsələ üzrə lazımi ixtisası olmayan auditor,

sifarişçini itirmək qorxusundan, onu tələb edilən xüsusi ixtisası olan başqa

auditorun yanma göndərməyə səy göstərməyə bilər. Bununla o, sifarişçini

onun gözlədiyi keyfiyyətli məsləhət almaq imkanından məhrum edir və bu,

son nəticədə sifarişçinin qərar qəbul etməsinin düzgünlüyünə təsir göstərir.

12.5. Sifarişçi üçün peşəkar məsləhətçilərin seçilməsi zamanı onun

arzusu auditor üçün birinci dərəcəli rol oynamalıdır. Bununla əlaqədar

olaraq, auditor xüsusi məsələlərə aid hər hansı məsləhətin alınmasında

sifarişçinin seçmək azadlığını heç bir tərzdə məhdudlaşdırmamalıdır və

bundan əlavə, sifarişçinin belə niyyətlərini həvəsləndirməlidir.

12.6. Xüsusi ixtisası olan auditorun xidmətləri və ya məsləhətləri

aşağıdakı hallarda tələb edilə bilər:

a) sifarişçi tərəfindən

1) fəaliyyətdə olan auditorla ilkin müzakirələrdən və

məsləhətləşmələrdən sonra;

2) fəaliyyətdə olan auditorun xüsusi xahişi və ya zəmanəti ilə;

3) fəaliyyətdə olan auditora müraciət etmədən;

b) məxfilik üzrə öhdəliyə lazımınca riayət edilməklə, fəaliyyətdə olan

auditor tərəfindən.

12.7. Auditor xidmətlərinin göstərilməsi və ya məsləhətlərinin

verilməsi xahişi ilə auditora müraciət edildikdə, o, nəzərdə tutulan

sifarişçinin hər hansı başqa auditor təşkilatı (auditor) ilə əməkdaşlıq edib-

etmədiyini aydmlaşdımıalıdır. Peşə xarakterli xidmətlərin göstərilməsini

gələcəkdə də davam etdirəcək fəaliyyətdə olan auditor varsa, 12.8 -

12.13-cü paraqraflarda göstərilən prosedurlara riayət etmək lazımdır. Əgər

bu təyinat bir auditorun başqası ilə əvəz edilməsinə sə

bəb olacaqsa, 12.14 - 12.26-cı paraqraflarda göstərilən prosedurları yerinə yetirmək lazımdır.

12.8. Əgər sifarişçinin başqa tələbi yoxdursa, fəaliyyətdə olan auditorla əməkdaşlıq edən sifarişçiyə görə sonrakı auditor yalnız fəaliyyətdə olan auditordan və ya sifarişçidən alman xüsusi tapşırıq üzrə göstərilən xidmətlərlə məhdudlaşmalıdır. Sonrakı auditor fəaliyyətdə olan auditorun sifarişçi ilə normal münasibətlərinin saxlanmasına hər cür kömək etməli, bütün müvafiq informasiyanı bildirmək imkanı verməyərək, fəaliyyətdə olan auditorun peşəkar xidmətlərinin keyfiyyətini tənqid etməməlidir.

12.9. Fəaliyyətdə olan auditorun yerinə yetirdiyindən və ya fəaliyyətdə olan auditorun, yaxud sifarişçinin müraciəti vasitəsilə ilk əvvəl alman tapşırıqdan köklü surətdə fərqlənən bu növ tapşırığın yerinə yetirilməsi xahişi ilə sifarişçinin müraciət etdiyi sonrakı auditor bu tapşırığa xüsusi xidmətlər və ya məsləhətlər çərçivəsində baxmalıdır. Bu növ hər hansı tapşırığı qəbul etməmişdən əvvəl sonrakı auditor auditin norma və qaydalarından, habelə bu Məcəllənin müddəalarından irəli gələn vəzifələrini sifarişçiyə bildirməli, fəaliyyətdə olan auditora bu barədə dərhal (yaxşı olardı ki, yazılı şəkildə) məlumat verməli, sifarişçinin strategiyasını və onun müraciətinin ümumi xarakterini göstərməlidir.

12.10. Əgər sifarişçi fəaliyyətdə olan auditora məlumat verilməsini istəmirsə, sonrakı auditor sifarişçinin tələbinin kifayət qədər əsaslandırılması barədə qərara gəlməlidir. Xüsusi hallar olmadıqda, sifarişçinin fəaliyyətdə olan auditorla ünsiyyətə meylinin olmaması informasiyanın verilməməsi üçün qaneedici səbəb ola bilməz.

12.11. Sonrakı auditor: a) fəaliyyətdə olan auditorun və ya sifarişçinin qanunvericiliyə zidd

olmayan göstərişlərini nəzərə almalıdır; b) mümkün qədər əmin olmalıdır ki, fəaliyyətdə olan auditor göstərilən

peşəkar xidmətlərin ümumi xarakterindən xəbərdardır. 12.12. Sifarişçiyə peşəkar xidmətlər göstərən iki və ya daha artıq

auditor olduqda, yalnız sonrakı auditomn göstərdiyi xidmətlərlə bilavasitə əlaqəsi olan auditoru məlumatlandınnaq daha məqsədəuyğundur.

12.13. Əgər münasibdirsə, fəaliyyətdə olan auditor, təsəiTÜfat fəaliyyətinə aid tapşırıqlara əlavə olaraq, sonrakı auditorlarla əlaqə saxlamalı və kömək göstərilməsi barədə əsaslandırılmış xahişlər olduqda onlarla əməkdaşlıq etməlidir.

Bir auditorun başqası ilə əvəz edilməsi

12.14. Sifarişçinin auditor seçməyə və özü istədiyi kimi dəyişiklik

aparmağa danılmaz hüququ vardır. 12.15. Şübhəsiz, mülkiyyətçilərin qanuni manefeləri müdafiə

olunmalıdır, lakin bu da çox vacibdir ki, fəaliyyətdə olan auditorun əvəz

edilməsi üçün nəzərdə tutulan auditor xidmət göstərmək ixtiyarı olmadığı

peşə xarakterli hər hansı bir halın olub-olmamasını aydınlaş- dıiTnaq

imkanına malik olsun. Bunu fəaliyyətdə olan auditorla birbaşa söhbətsiz

etmək olmaz. Sifarişçinin yazılı (və ya elektron daşıyıcılarında) xahişi

olmadıqda, onun işləri haqqında informasiyanı açıqlamağa fəaliyyətdə

olan auditorun ixtiyarı yoxdur.

12.16. İnformasiya mübadiləsi zamanı auditorun əmin olmaq imkanı

var ki, auditorun əvəz olunmasının təklif edildiyi hal münasibdir və təyinat

qəbul edilə bilər. Bundan başqa, sifarişçi haqqında belə informasiya

mübadiləsi sifarişçilərin məsləhət və kömək üçün müraciət etdikləri bütün auditorlar arasında həmişə saxlanılmalı olan ahəngdar münasibətləri

qorumağa imkan verir.

12.17. Fəaliyyətdə olan auditorun sonrakı auditora təqdim və onunla

müzakirə edəcəyi informasiyanın həcmi sifarişçidən konkret məsələlər

üzrə yazılı (və ya elektron poçtu ilə) icazə almıb-almmamasın- dan asılıdır.

12.18. Sonrakı auditor fəaliyyətdə olan auditorun təqdim etdiyi hər

hansı informasiyanı ciddi olaraq məxfi saxlamalı və diqqətlə öyrənməlidir.

.

12.19. Fəaliyyətdə olan auditorun təqdim etdiyi informasiya göstərə

bilər ki, məsələn, onun əvəz edilməsi üçün sifarişçinin gətirdiyi səbəblər

həqiqətə uyğun deyil. Auditorla sifarişçi arasında auditor praktikasının

prinsipial məsələləri üzrə ciddi fikir ayrılığı yarandığı hallarda bu informasiya sübut edə bilər ki, auditorun əvəz edilməsi təklifi sifarişçinin

müqavimətinə və ya onun boyun qaçırmasına, özünü kənara çəkməsinə,

problem məsələləri müzakirə etmək istəməməsinə qarşı auditorun öz peşə

borcunu yerinə yetirərək, mövqeyini müdafiə etməsi səbəbindən

edilmişdir.

12.20. Nəticədə tərəflər arasında bilavasitə ünsiyyət auditorlara imkan

verir ki:

a) sonrakı auditorun işə aid faktları aydınlaşdırmadan xidmətlərin

yerinə yetirilməsinə təyinatı qəbul etməsinin qarşısı alınsın;

b) müəssisə nümayəndələrinin səhmlərin nəzarət paketinə malik olmayan və auditorun dəyişdirilməsinin təklif edildiyi hallar barəsində ola bilər ki, tam dərəcədə informasiya (məlumat) almayan hissəsinin mənafeyini müdafiə etsin;

c) auditorun əvəz edilməsi onun öz peşə vəzifələrini vicdanla yerinə yetirməsi nəticəsində təklif olunduqda və ya onun öz peşə vəzifələrini yerinə yetirməsinə maneçilik törədilməsinə cəhd göstərildikdə fəaliyyətdə olan auditorun mənafelərini müdafiə etsin.

12.21. Əvvəlki auditorun göstərdiyi peşəkar xidmətlərin sonrakı auditora tapşırılmasına dair yeni təyinatı qəbul edənə qədər sonrakı auditor:

a) yəqin etməlidir ki, gələcək sifarişçi nəzərdə tutulan əvəzetmə haqqında fəaliyyətdə olan auditora məlumat veribmi və onun işlərinin sonrakı auditora dolğun və tamamilə sərbəst müzakirə olunmasına icazə veribmi (yaxşı olardı ki, yazılı şəkildə və ya elektron poçtu ilə);

b) gələcək sifarişçidən kafi cavab alıb, fəaliyyətdə olan auditorla söhbət keçirməyə icazə istəməlidir. Əgər belə icazəyə imtina cavabı verilibsə və ya bu paraqrafm «a» bəndində söhbət gedən icazə alınma- yıbsa, sonrakı auditor təyinatı qəbul etməməlidir, bu şərtlə ki, auditorun bildiyi xüsusi hallar olmasın və ya zəruri amillər barəsində hər hansı başqa üsulla izahat verilməmiş olsun;

c) icazə alıb, fəaliyyətdə olan auditordan xahiş etməlidir (yaxşı olardı ki, yazılı şəkildə və ya elektron poçtu ilə):

1) fəaliyyətdə olan auditora məlum olan və yeni təyinat haqqında qərar qəbul edilənədək bilməli olduğu peşə xarakterli hər hansı informasiyanın təqdim edilməsini;

2) qərar qəbul etmək üçün tələb oluna bilən bütün lazımi detalların işlənilməsini.

12.22. Sifarişçi qarşısında müqavilədə nəzərdə tutulan səlahiyyətlərini və öhdəliklərini üzərindən götürməyən fəaliyyətdə olan auditor öz növbəsində 13.21-ci paraqrafda göstərilən məlumatı alaraq:

a) işə başlamasına mane olan peşə xarakterli mövcud səbəbləri izah etməklə cavab verməlidir (yaxşı olardı ki, yazılı şəkildə və ya elektron poçtu ilə);

b) əgər daha müfəssəl açıqlama tələb edən hər hansı səbəblər və ya başqa hallar varsa, bu informasiyanın təfsilatının sonrakı auditora bildirilməsinə sifarişçinin razılıq verdiyinə əmin olmalıdır. Belə icazə alınmadığı halda, fəaliyyətdə olan auditor bu barədə sonrakı auditora məlumat verməlidir;

c) sifarişçidən icazə alıb bütün informasiyanı sonrakı auditora açıqlamalı (onun yeni təyinat haqqında qərar qəbul etməsi üçün), habelə təyinatla bağlı sonrakı auditorun bilməli olduğu bütün məsələləri onunla tamamilə açıq müzakirə etməlidir.

12.23. Əgər sonrakı auditor fəaliyyətdə olan auditordan əvvəlcə razılaşdırılmış müddətdə cavab almasa və bu zaman qarşıdakı əvəzet- məyə mane olan hər hansı müstəsna halların mövcud olduğunu hesab etməyə əsas yoxdursa, sonrakı auditor fəaliyyətdə olan auditorla əlaqəyə girmək üçün başqa bir imkan tapmalıdır. Fəaliyyətdə olan auditorla görüşmək üçün bütün imkanlar tükəndikdə, görüş isə eləcə baş tutmadıqda, sonrakı auditor daha bir məktub göndərməli və bu məktubda belə bir fikir ifadə edilməlidir ki, görünür, yeni təyinatın qəbul edilməsinə mane ola bilən peşəkar səbəblər yoxdur və bununla əlaqədar olaraq, o, təyinatı qəbul etmək niyyətindədir.

12.24. Müqaviləyə görə öz səlahiyyətlərini və öhdəliklərini üzərindən götürməyən fəaliyyətdə olan auditora həmin müqaviləyə görə ödənilməyən haqq sonrakı auditorun yeni təyinatı qəbul etməməsinə səbəb ola bilməz.

12.25. Fəaliyyətdə olan auditor, əgər saxlanılmaq üçün onda olubsa, sifarişçinin bütün mühasibat kitablarını və sənədlərini, habelə təyinat dəyişdikdən sonra, lakin müqavilənin müddətinin bitməsinə qədər aparılanları dərhal siyahı üzrə sonrakı auditora verməlidir. Əgər onun xidmətlərin göstərilməsindən imtina etməsinə səbəb olmayacaqsa, o, müqavilənin müddətinin bitməsinə qədər sifarişçiyə xidmət göstəmıəlidir.

12.26. Bəzi müəssisələr peşəkar xidmətlərin göstərilməsi hüququ üçün potensial auditorlar arasında müsabiqələr təşkil edirlər. Sifarişçinin elanlarına və ya yazılı təkliflərinə cavab olaraq, yaxud da öz təşəbbüsü ilə auditor ərizədə və ya digər sənədlərdə başqa auditorla görüş keçirilməsi zəruriliyini qeyd etməlidir. O, potensial sifarişçiyə bildirməlidir ki, təyinatın qəbul edilməməsi üçün peşə xarakterli hər hansı səbəbin olub-olmamasını aydınlaşdırmaq lazımdır. Müsabiqədə qalib gəldikdə, fəaliyyətdə olan auditorla əlaqəyə girmək lazımdır.

XIII BÖLMƏ

REKLAM VƏ XİDMƏTLƏRİN TƏKLİFİ

13.1. Auditor təşkilatının reklamı və xidmətlərinin təklifi ictimaiyyətə

obyektiv məlumat verilməsinə yönəldilməli, habelə işgüzar

tərzdə olan həqiqi və düzgün informasiya xarakteri daşımalıdır.

Xidmətlərin təklifində vadar etmək və təngə gətirmək qadağandır.

13.2. Nəzakətsiz reklam fəaliyyətinin nümunələri:

a) əlverişli nəticələrin əldə olunması ehtimalı haqqında yalan və ya

əsassız ümidlər vermək;

b) məhkəmə və hüquq-mühafizə orqanlarının, icra və ya hər hansı

başqa oxşar təşkilatların qərarlarına, konkret dövlət vəzifəli şəxslərinə və

ya respublikanın Auditorlar Palatasına auditor təşkilatının təsir göstərmək

qabiliyyəti haqqında yalan inam yaradılması;

c) auditor təşkilatı əməkdaşlarının özünüreklamınm əsası olmayan

nümunələri;

ç) başqa auditor təşkilatları ilə müqayisə;

d) kiminsə fəaliyyətinin tövsiyə edilməsi və ya təriflənməsi;

e) aldadan və ya həqiqətə uyğun olmayan hər hansı başqa

informasiyanın verilməsi;

ə) ayrı-ayrı şəxslərin auditor peşəsinin müəyyən sahələri üzrə ekspert

olması haqqında əsassız iddiaları.

13.3. Reklama o vaxt icazə verilir ki, işıqlandırılan informasiya:

a) həqiqətə uyğun olan və aldatmayan düzgün məlumatların

ictimaiyyətə və ya ayrı-ayrı əlaqədar dairələrə verilməsi məqsədi daşısın;

b) işgüzar qaydada yazılsın;

c) peşəyə hörmət yaratsın;

ç) tez-tez təkrarlara yol verməsin, auditorun adma və ya auditor

təşkilatının adma həddindən artıq diqqət yetirməsin.

13.4. Aşağıdakı nümunələr reklamda nəzərə alınması zəruri olan

məsələləri təsvir edir:

Heyətin yığılması

Boş vəzifələrin tutulması üçün müsabiqə haqqında adətən belə boş

vəzifələrin açılmasını bildirmək məqsədilə hər hansı kütləvi informasiya

vasitəsi ilə ictimaiyyətə məlumat vermək olar. Auditorun sifarişçilərə

göstərdiyi xidmətlər haqqında bəzi informasiyanın istər-istəməz verilməsi

peşənin xüsusiyyətidir, lakin bu informasiya kiminsə rəyinə hər hansı təsir

elementi daşımamalıdır. Bildirmək olmaz ki, xidmətlərin təklif edilən

həcmi və növləri başqa auditorların göstərdiklərindən hansı səbəbə görəsə

yaxşıdır. Peşə karyerasının imkanları haqqında tələbələrə və məzunlara

məlumat verilməsi məqsədilə mək

təblər və başqa təhsil müəssisələri üçün nəzərdə tutulan nəşrlərdə

ictimaiyyətə təklif edilən xidmətlər işgüzar formada olmalıdır.

Sifarişçinin tapşırığı ilə reklam Auditor sifarişçinin tapşırığı ilə, əsasən heyətin yığılması üçün elan

verə bilər. Lakin o, əmin olmalıdır ki, reklam sifarişçinin mənafeyinin qorunmasına yönəldilmişdir.

Kitabçalar və məlumat kitabları Auditor öz sifarişçiləri üçün və ya sifarişçi olmayan şəxslər üçün, yaxud

kiminsə sorğusuna cavab olaraq nəşr edə bilər: a) göstərilən xidmətlər haqqında həqiqi və obyektiv məlumat; b) tərəfdaşların adı, ofislərin ünvanı, ortaq və müştərək təşkilatların adı

və ünvanı olan məlumat kitabları.

Poçt kağızı, dəftərxana ləvazimatı və lövhələr

Auditorların poçt kağızı, blankları, lövhələri forma və məzmun tələblərinə, habelə onlara tərəfdaşların, praktikada iştirak edən vəzifəli və başqa şəxslərin adlarının daxil edilməsi, göstərilən peşələrə, praktikanın təqdim edildiyi şəhərlərə aid təsvirlərdən və abbreviaturalar- dan (qısa yazılışdan) istifadə olunması tələblərinə cavab verməlidir.

Qəzetlərdə elanlar Müvafiq qəzetlərdən və jurnallardan yeni auditor təşkilatlarının təsis

edilməsi, onların tərkibinin və ünvanının dəyişməsi haqqında ictimaiyyətə məlumat verilməsi üçün istifadə edilə bilər.

Qəzetlərin, jurnalların tematika və istiqamətinin belə elanlara nə dərəcədə uyğun olması nəzərə alınmaqla, həmin elanları həm sayca, həm də faktların ciddi izahı ilə məhdudlaşdırmaq lazımdır.

Sifarişçinin buraxdığı nəşrlərə auditorun adının daxil edilməsi

Sifarişçinin auditor hesabatını dərc etməyə hazırlaşdığı hallarda və ya yeni müəssisənin təsis edilməsi ilə əlaqədar olaraq, auditor, dərc edilmək üçün nəzərdə tutulan auditor hesabatının məzmununun ictimaiyyəti aldatmamasmı, başqa sözlə, onun mahiyyətinin və mənasının təhrif olunmamasını təmin etmək üçün bütün lazımi tədbirləri görməlidir. Buna görə də, auditor, dərc barədə icazə üçün əvvəl ona müraciət olunmasını sifarişçiyə tövsiyə etməlidir.

Sifarişçinin dərc etmək istədiyi, müstəqil peşə fəaliyyəti ilə məşğul olan auditorun adma yer verilən başqa sənədlərə də bu cür diqqət yetirmək lazımdır (məsələn, auditorun adının sifarişçinin illik hesabatına daxil edilməsi).

Auditor fəaliyyəti ilə məşğul olan auditorlar hər hansı auditor təşkilatı ilə, yaxud peşəkar təşkilatla təsərrüfat əlaqələri ilə bağlı olduqda, bu təşkilat onların poçt kağızlarındakı, dəftərxana ləvazimatmdakı və lövhələrdəki adma əsaslana bilər. Auditor nəzarəti təmin etməlidir ki, bu informasiya təşkilatın fəaliyyətinin və auditorun müstəqil fəaliyyətinin bir-biri ilə sıx əlaqədar olmaması mənasında ictimaiyyəti aldatmasın.

XIV BÖLMƏ

AUDİTORUN AND İÇMƏSİ BARƏDƏ GÖSTƏRİŞ

14.1. Respublikanın Auditorlar Palatasında uğurla imtahan verən

auditor lisenziya aldıqdan sonra and içməlidir. Bu andda o, öz peşə

vəzifələrini və qanunları ciddi surətdə yerinə yetirməyi, bunu

başqalarından da tələb etməyi öhdəsinə götürür. Şifahi and içdikdən sonra

auditor onun yazılı mətnini imzalayır.

Andın mətni:

Mən (adı, soyadı), auditor andı içirəm və öz peşə vəzifələrimi şərəf və

ləyaqətlə yerinə yetirəcəyimi, respublikanın qanunlarına hörmət edəcəyimi

və bunu başqalarından da tələb edəcəyimi təntənəli surətdə vəd edirəm.

Tarix imza

M ı»|

Ön söz: Vahid NOVRUZOV. Milli audit standartlarımız .................. 3

Əsas milli audit standartları ............................................................... 9

Auditin aparılmasına dair müqavilə - (ASlÜS 020/029-07.10.1996) ... 11

Auditorun iş sənədləri - (ASlÜS 025/034-13.11.1996) ....................... 16

Auditorun yekun sənədləri - (ASlÜS 029/038-04.02.1997) ................ 20

Auditin keyfiyyətinə nəzarət - (ASlÜS 030/042-21.05.1997) ............. 43

Auditorun məsuliyyəti - (ASlÜS 032/044-26.11.1997) ...................... 48

Təkrar audit - (ASlÜS 033/045-26.11.1997) ....................................... 52

Auditor sübutu - (ASlÜS 034/046- 18.12.1997) ................................. 54

Auditin planlaşdırılması - (ASlÜS 036/049- 24.03.1999) ................... 58

Auditin aparılmasının şərtləri (məktub-öhdəlik) -

(ASlÜS 037/052-07.12.1999) ......................................................... 67

Auditorun seçməsi - (ASlÜS 038/053-15.01.2000) ............................. 74

Mühasibat hesabatlarında təhriflər aşkar etdikdə auditorun hərəkəti

qaydası - (ASlÜS 039/054-27.05.2000) ......................................... 80

Auditor yoxlamasının aparılmasına başqa auditorların cəlb edilməsi -

(ASlÜS 040/055-31.08.2000) ......................................................... 85

Auditorların xüsusi məsələlər üzrə yoxlamalarda iştirakı -

(ASlÜS 041/056-31.08.2000) ........................................................ 90

Təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən auditora təqdim edilən

məlumatlar - (ASlÜS 042/057-20.10.2000) .................................. 103

Auditor rəyləri - (ASlÜS 042A/057A-09.12.2000) ............................. 107

Ekspertin işindən istifadə - (ASlÜS 043/058-10.02.2001) .................. 129

Risklərin qiymətləndirilməsi və daxili nəzarət sistemi -

(ASlÜS 044/061-20.09.2001) ....................................................... 132

Kompüter informasiya sistemləri şəraitində audit -

(ASlÜS 045/062-02.10.2001) 149

Auditdə əhəmiyyətinik - (ASlÜS 046/063-05.11.2001) ...................... 155

İlk auditor yoxlaması - ilkin qalıqlar - (ASlÜS 047/065-20.11.2001). . 159

Analitik prosedurlar - (ASlÜS 048/066-29.11.2001) ......................... 164

Təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatının

auditi zamanı normativ hüquqi aktların nəzərə alınması

haqqında təlimat - (ASlÜS 049/068-26.12.2001) .......................... 170