83
नननननननननन : जज जजजजजजज जजजज जजजजजजजजजजज जजजजज जज जजजजजजजजजजज जजजजज जजजजजजज जजजज जजजजजजजजज जजजजजजजज: जजजजजजजजज जजजजजजजज जजजज जजज जजजजज जजजज जजजजजजजज जजजजज जजजजजजजजजज (जजजजज जजजजजजज जजजजजजज जजजजजजज जजजजजजजज जजजजजजज जजजज जजजज जजजजजजजजज) जजजजजजज जजजजजज जजजजजज जजजज जज जजजजजजजजज, जजज जजजजजजजजजजजजज जजजजजजजजजजजज जजजजजजजज जजजज जजजज. जजजजज जजजजजजजजजजजजज जजजजजजजज जजजजजजजज: जज जजजजजजज जजजज जजजजज. जजजजजजज, जजजजजजजजजज जजज जजजजजज जजजजजजजजजजज जजजजज जजजजजजजजज जजजजजजज जजजजजजज जजजजजजज, जज जजजजजजजजजजजजज जजजजज जजजज जजजज; जजजजजज जजजजजजजजजजजजजजजजज जजजजजजज ज जजजजजजज जजजजजजज जज जजजजजजजजजज जजजजज जज जजजजजजजज जजजजजज जजजजजजजजज जजजजजजजज, जजजजजजजज जजजजजजजजज जज जजजजजज जजज. जजजजजजजजजजजजज जजजजजजजज जजजज जजजजजजजजजजजजजज जजजज जजजज. जजजजजजजजजजजजज जजजजजजजजजजजजज जजजजजजजजज, जजजजजजज, जजजजज, जजजजजजजजज, जजजजजजजजज, जजजजजजजज जजज जजजजजजज जजज जजजजजजजजजजजजज जजजजजज जजज जजजजज. जजजजजजज, जजजजजजजजजजज जजज जजजजजजज जजजजजजजजजजजजजज जजजजज जजजजजजज, जजजजजजज, जजजजजजजजजजज जजज जजजजजजजजज जजजजजजजजजज जजजज जजजज. जजजजजजजजज जज जजजजजजजजजजजजजज जजज जजजजज जजजजज जजजजजजजज जजजजजजजज जजजजजजजजजजज जजजज. जजजज १६६३ जजजजजजज जजजजजजजज जजजजजजजज जजजजजज Erbauliche Monaths-Unterre-dungen जज जजजजजज जजजजज जजजजज जजजजजजजजज जजजजज जजजज. जजजजज जजजजजज जजजजजजजजजज जजजजजज जजजजजजज, जजजजजजज जजज जजजज जज जजजजजज जजजजजजजजज जजजज जजजजज. जज जजजजजजजज जजजजजजज

नियतकालिके

Embed Size (px)

DESCRIPTION

encyclopedia, Matathi, periodicals

Citation preview

Page 1: नियतकालिके

नि�यतका�लि�का : जे� प्रका�शन एका�च श�र्ष का�खा�ली� किकामा�न एका आठवड्या�च्या� किंका�व� त्या�हून अधि�का का�ली�व��न� सा�मा�न्यात: किनयाधिमातपणे� प्रसिसाद्ध हो(त� आणिणे ज्या�त अन�का ली�खाका�+च� किवकिव� किवर्षया�+वरच� (किंका�व� प्रका�शन किवसिशष्ट किवर्षया�ली� व�किहोली�ली� असाल्या�सा त्या� एका�च किवर्षया�वरच�) सा�किहोत्या सा+कासिलीत का� ली�ली� असात� त� किनयातका�सिलीका, अश� साव सा���रणेपणे� किनयातका�सिलीका�च� व्या�ख्या� कारत� या�ईली. दै3किनका व4त्तपत्रां�+च� अ+तर्भा� व सा�मा�न्यात: या� सा+ज्ञे�त कार�त न�हो�त. स्था�किनका, दै�श�+तर्ग त आणिणे जे�र्गकितका स्वरूप�च्या� किवकिव� घटन�+च्या� बा�तम्या� त�बाडत(बा पBरकिवणे�, हो� व4त्तप+त्रां�च� माBख्या हो�तC असात(; त�व्हो� व4त्तपत्रां�प्रमा�णे� बा�तम्या� न पBरकिवत� मान(र+जेका व� ज्ञे�नव� का माजेकाC र जे� प्रका�शन� किनयाधिमात का�ली�व��न� पBरकिवत�त, त्या�+न�च किनयातका�सिलीका हो� सा+ज्ञे� आहो�. किनयातका�सिलीका�+च� वर्गEकारणे अन�का दृधिष्टका(न�+तCन कारत� या�त�. प्रसिसाद्ध�च्या� किनयातका�ली�नBसा�र सा�प्त�किहोका, प�णिHका, मा�सिसाका, द्वै3मा�सिसाका, त्रां3मा�सिसाका, र्षण्मा�सिसाका आणिणे व�र्षिर्ष�का असा� किनयातका�सिलीका�+च� प्रका�र हो(ऊ शकात�त. माBली�+च�, स्त्रिस्त्रांया�+च� अश� किवसिशष्ट व�चकावर्ग� नBरूप किंका�व� मान(र+जेका, व3च�रिरका, सा+श(�न�त्माका अश� आशया�नBरूप वर्ग व�र�हो� कारत� या�त�.

 

किनयातका�सिलीका या� व�ङ्P याप्रका�र�च� उदैया याBर(प खा+ड�त सातर�व्या� शतका�च्या� उत्तर��� त झा�ली�. १६६३ सा�ली� जेमा न�त होVबार्ग ली� प्रसिसाद्ध झा�ली�ली� Erbauliche Monaths-Unterre-dungen हो� जेर्ग�त�ली पकिहोली� ज्ञे�त किनयातका�सिलीका सामाजेली� जे�त�. पBढी�ली दै(नच�र वर्ष�Xच्या� अव��तच फ्रा�न्सा, इं+ग्ली+ड आणिणे इंटली� या� दै�श�+त किनयातका�सिलीका किनघC ली�र्गली�. या� साव�Xच� प्र�रणे� ज्ञे�नप्रसा�र हो�च एका हो(त�. या�न+तर १० वर्ष�Xन� फ्रा�न्सामाध्या� किनयातका�सिलीका�+तCन र+जेका स्वरुप�च� माजेकाC र सामा�किवष्ट हो(ण्या�सा साBरुव�त झा�ली�. १६७२ सा�ली� Mercure gallant या� किनयातका�सिलीका�त आख्या�धियाका�, काकिवत� अश� तऱ्हो�च� सा�किहोत्या सा+र्ग4किहोत का� ली� जे�ऊ ली�र्गली�. याथा�का�ली त्या�च� अनBकारणे हो(ऊन याCर(पमा��ली इंतर दै�श�+तहो� त्या�च �तEवर किनयातका�सिलीका� किनघC ली�र्गली�. १६९० सा�ली� इं+ग्लीडमाध्या� जेdन ड+टन हो� प्रका�शकाअथा�किनअन मार्क्युयाB र� हो� र+जेका किनयातका�सिलीका प्रका�सिशत कारू ली�र्गली�. स्त्रां�वर्ग� त�ली व�ढीत� सिशHणेप्रसा�र ध्या�न�त घ�ऊन या� मा�सिसाका�च� का�हो� अ+का त्या�न� खा�सा स्त्रां�व�चका�+सा�ठf प्रसिसाद्ध का� ली� . त्या� प्रया(र्ग�ली� अप�H�प�H�हो� अधि�का अनBकाC ली प्रकितसा�दै धिमाळा�ल्या�माBळा� १६९३ सा�ली� त्या�न� ली�ड�जे मार्क्युयाB र� या� न�व�च� स्वत+त्रां किनयातका�सिलीका स्त्रिस्त्रांया�+सा�ठf साBरू का� ली� . स्त्रिस्त्रांया�+सा�ठf किनघणे�ऱ्या� किनयातका�सिलीका�+च� हो� आद्य अवत�र सामाजेत� या�ईली.

Page 2: नियतकालिके

 

अठर�व्या� शतका�च्या� आर+र्भा� किनबा+� या� व�ङ्P मायाप्रका�र�च� उदैया व किवका�सा हो(ण्या�सा किनयातका�सिलीका�च� मा�ध्यामा फा�र उपयाBक्त ठरली�. रिरव्ह्यूl, टmटलीर, स्पे�र्क्युटmटर इं. किनयातका�सिलीका�+तCन डmन्या�ली ड�फा(, रिरचड स्ट�ली व जे(सा�फा ॲकिडसान या� त�न किनबा+�का�र�+न� इं+ग्ली+डमाध्या� लीHणे�या सा�मा�जिजेका आणिणे र�जेकाqया जे�र्ग4त� घडवCन आणेली�. त्या�बार(बारच आपल्या� र्भा�र्ष�श3ली�न� अणिर्भाजे�त व�ङ्P माया�किवर्षया� अणिर्भारूच�हो� साव सा�मा�न्या ली(का�+त किनमा� णे का� ली�. या�च शतका�च्या� अखा�रच्या� दैशका�त जेमा न�त का� वळा व�ङ्P माया�न किवर्षया�+न� व�किहोली�ली� किनयातका�सिलीका� प्रथामा किनघ�ली�. सिशलीर व र्गट� या� किवश्वकिवख्या�त सा�किहोत्यित्याका�+न� सा+प�दैन का� ली�ली� व�ङ्P माया�न किनयातका�सिलीका� जेमा न सा�किहोत्या�त अत्या+त प्रर्भा�व� ठरली�.

 

अमा�रिरका� त किनयातका�सिलीका�+च� आर+र्भा १७४१ च्या� साBमा�र�सा झा�ली� व या� अठर�व्या� शतका�च्या� अखा�रपयाXत त�था� साB. १०० किनयातका�सिलीका� साBरू झा�ली�. पBढी� अमा�रिरकान किनयातका�सिलीका�+च� जे� र्भारर्भार�ट झा�ली�, त� दै�श�त�ली तत्का�ली�न साव�Xर्ग�न प्रर्गत�च� एका र्भा�र्गच सामाजेत� या�ईली. एका(णे�सा�व्या� शतका�च्या� माध्या�प�साCन मा(फात आणिणे साक्तqच� प्र�थाधिमाका सिशHणे अमा�रिरका� त बाहुत�का साव घटका र�ज्या�+तCन साBरू झा�ली� . त्या�च� परिरणे�मा किनयातका�सिलीका�+सा�ठf एका मा(ठ� व�चकावर्ग किनमा� णे हो(ण्या�त झा�ली�. त्या� का�ळा�त जे� व3ज्ञे�किनका आणिणे औद्य(किर्गका प्रर्गत� झा�ली� त�साBद्ध� किनयातका�सिलीका�+च्या� प्रसा�र�ली� फा�र उपयाBक्त ठरली�. माBद्रणेकाली�त झा�ली�ल्या� त�+कित्रांका साB��रणे�+माBळा� छप�ईच्या� खाच� त बाचत हो(ऊ ली�र्गली�. का�र्गदै�च� उत्प�दैन माBबालीका हो(ऊन त( स्वस्त दैर�न� धिमाळाC ली�र्गली�. कारमाणेCका आणिणे ज्ञे�नव+� न या� H�त्रां�त�ली किनयातका�सिलीका�+च� परिरणे�माका�रकात� जे�णेCन १८७९ सा�ली�प�साCन टप�ली�च्या� दैर�त त्या�+न� खा�सा सावलीत दिदैली� र्ग�ली�. या� साव�Xच� परिरणे�मा किनयातका�सिलीका� बाहुजेनसामा�जे�ली� परवडण्या�इंतकाq स्वस्त हो(ण्या�त झा�ली�. त्या�+च� सा+ख्या� झाप�ट्या�न� व�ढीली� आणिणे त्या�+च� प्रसा�र सामा�जे�मा��ली साव थार�+पयाXत प(हो(चली�.

 

एका(णिणेसा�व्या� शतका�त ज्ञे�न�च� अपCव प्रर्गत� हो(ऊन त्या�च्या� नव्या� नव्या� श�खा(पश�खा� किवकासिसात झा�ल्या�. किवकिव� किवर्षया�+च्या� अभ्या�साका�+न� आणिणे सा+श(�का�+न� आप�पल्या� किवर्षया�+च्या� सा+व� न�सा�ठf किवद्वैतP परिरर्षदै� आणिणे सा+घटन�

Page 3: नियतकालिके

स्था�पन कारून किवसिशष्ट किवर्षया�ली� व�किहोली�ली� किनयातका�सिलीका� प्रसिसाद्ध कारण्या�सा साBरुव�त का� ली�. नवकिवच�रप्रवत का आणिणे व्या�सा+र्गपCणे सा�किहोत्या�सा�ठf आजे जेर्गन्मा�न्या झा�ली�ल्या�न�चर, लीmन्सा�ट, कि}दिटश मा�किडकाली जेन ली, जेन ली ऑफा दै रdयाली स्टmदिटत्यिस्टकाली सा(सा�याट�, इंकाdनdधिमाका जेन लीया� इं+ग्ली+डमा�Cन प्रसिसाद्ध हो(णे�ऱ्या� आणिणे पdप्याBलीर सा�यान्सा मा+थाली�, सा�या+दिटकिफाका अमा�रिरकान, अमा�रिरकान इंकाdनdधिमाका रिरव्ह्यूl, पdसिलीदिटकाली सा�यान्सा र्क्युकाdट ली�, नmशनली जिजेओग्रा�किफाका जेन ली, दै�दैलीसाया� अमा�रिरका� तCन प्रसिसाद्ध हो(णे�ऱ्या� किनयातका�सिलीका�+च� साBरुव�त या�च का�ळा�त�ली आहो�.

 

किवसा�व्या� शतका�त किनयातका�सिलीका�+च� का�हो� अणिर्भानव प्रका�र अमा�रिरका� त साBरू झा�ली� . किवकिव� H�त्रां�+त�ली माहोत्त्वपCणे जे�र्गकितका घटन�+च� बा�तमा� सामाया(सिचत छ�या�सिचत्रां�+साहो पBरकिवणे�र�ट�इंमा माmर्गजिझान हो� सा�प्त�किहोका १९२३ सा�ली� प्रसिसाद्ध हो(ऊ ली�र्गली� आणिणे व4त्तकिनयातका�सिलीका या� एका� नव्या� प्रका�र�च� किनयातका�सिलीकासा4धिष्टत उदैया झा�ली�. या� सा�प्त�किहोका�ली� साBरुव�त�प�साCन धिमाळा�ली�ली� र्भारघ(सा याश प�हून त्या�च� अनBकारणे हो(णे� स्व�र्भा�किवकाच हो(त�. अल्प�व��त अमा�रिरका� तट�इंमाच्या�च �तEवरन्याCजेव�का, याC. एसा. अVड वर्ल्ड रिरप(ट  हो� सा�प्त�किहोका� किनघC ली�र्गली�. आपली� काB शली बा�तमा�दै�र आणिणे छ�या�सिचत्रांका�र जेर्गर्भार न�माCन त्या�+च्या�कारव� धिमाळा�ली�ल्या� सा�माग्रा�वर आपल्या� खा�सा र्भा�र्ष�श3ली�च� सा+प�दैकाqया सा+स्का�र कारून बा�तम्या� र्ग(ष्टसादृश स्वरुप�त सा�दैर कारणे�, हो� या� किनयातका�सिलीका�+च� व3सिशष्ट्ये� आहो�. फ्रा�न्सामा��ली L'Express, जेमा न�त�ली Der spiegel, इंटली�त�ली Panorama व मा�क्सिर्क्युसाका(त�ली Tiempo हो� या� प्रका�र�त�ली इंतर न�व�जेली�ली� किनयातका�सिलीका� आहो�त. व4त्तकिनयातका�सिलीका�+त�लीट�इंमाच� अकिद्वैत�यात्व आजेत�र्ग�यात अबा�धि�त आहो�. किनरकिनर�ळ्या� दै�श�+सा�ठf त्या�च्या� २०० स्वत+त्रां आव4त्त्या� प्रसिसाद्ध हो(त�त आणिणे त्या�+च� एकाC णे खाप ५५ लीH प्रत�च� आहो�.

 

ली�खा� माजेकाB र�+प�H� छ�या�सिचत्रां�+न� अधि�का प्र���न्या दै�ऊन छ�या�सिचत्रां�+तCन घडली�ली� प्रसा+र्ग जेणेC प्रत्याH प�किहोल्या�च� सामा���न व�चका�+न� दै�णे�ऱ्या� छ�या�सिचत्रां-किनयातका�सिलीका�+च� प्र�र+र्भा ली�इंफा या� सा�प्त�किहोका�न� १९३६ सा�ली� का� ली�. जेर्ग�त�ली लीHव��का प्रसा+र्ग�+च� काली�त्मादृष्ट्ये� उत्तमा आणिणे अत्या+त परिरणे�माका�रका छ�या�सिचत्रां� प्रसिसाद्ध कारून या� सा�प्त�किहोका�न�, आर्थिथा�का अडचणे�माBळा� त� १९७३ सा�ली� बा+दै पड�पयाXत, किनयातका�सिलीकासा4ष्ट�त एका अनन्यासा���रणे स्था�न धिमाळाकिवली� हो(त�. किवद्यमा�न

Page 4: नियतकालिके

छ�या�सिचत्रां किनयातका�सिलीका�+त फा�न्सामा��ली Paris-Match,जेमा न�त�ली Stern व इंटली�त�ली Oggi हो� श्रे�ष्ठ दैजे� च� सामाजेली� जे�त�त.

 

किनरकिनर�ळ्या� किनयातका�सिलीका�+त प्रसिसाद्ध झा�ली�ली� किवकिव� किवर्षया�+वर�ली किनवडका ली�खा सा+णिHप्त कारून एकात्रां छ�पण्या�च� उपक्रमा अमा�रिरका� त सिलीटरर� ड�याजे�स्टआणिणे रिरव्ह्यूl ऑफा रिरव्ह्यूlजेया� किनयातका�सिलीका�+न� एका(णिणेसा�व्या� शतका�च्या� अखा�रच्या� दैशका�त साBरू का� ली� हो(त�; पणे या� काल्पन�च� खार� परिरपCतE १९२२ सा�ली� र�डसा ड�याजे�स्ट किनयातका�सिलीका�च्या� साBरूव�त�न� झा�ली�. प्रत्या�का व�चका�ली� त्या�च्या� आवड�नBरूप प्रत्या�का अ+का�त र्भारपCर सा�किहोत्या धिमाळा�ल्या�च� सामा���न हो(ईली, अश� या(जेकात�न� सा+H�प�सा�ठf ली�खा किनवडणे� हो� त्या�च्या� अर्भाCतपCव ली(काकिप्रयात�च� मामा दिदैसात�. कारमाणेCका, ज्ञे�न, बाहुश्रेBतत� या�+सा�ठf उत्साBका असाली�ल्या� व�चकावर्ग� वर या�च� इंतका� पर्गड� पडली�, काq अवघ्या� व�सा वर्ष�Xत अन�का दै�श�+त आणिणे अन�का र्भा�र्ष�+त त्या�च्या� स्वत+त्रां आव4त्त्या� किनघC ली�र्गल्या�. र्भा�रत�तहो� त्या�च� स्वत+त्रां आव4त्त� साBरू झा�ली�ली� आहो� (१९५४). त्या�च्या� इंतर १३ आव4त्त्या� किनघत�त आणिणे त्या�+च� एकाC णे खाप ३ का(ट�च्या� आसाप�सा आहो�. किनयातका�सिलीकासा4धिष्टत हो� किवक्रमा अर्भाCतपव आहो�.

 

र्भा�रत�या किनयातका�सिलीका�+च्या� उदैया�च� श्रे�या सा�मा�न्यात: र्भा�रत�त आली�ल्या� याCर(प�या ली(का�+काड� जे�त�. त्या�माBळा�च इं+ग्ली+डमा��ली प्रस्था�किपत किनयातका�सिलीका�+च� आदैश र्भा�रत�तहो� आदैश ठरली�. र्भा�रत�त�ली पकिहोल्या� किनयातका�सिलीका�+च� माBद्रणे व प्रका�शनहो� परकिकाया�+न�च का� ली�. र्भा�रत�त माBद्रणेकाली�च� बा�जे�र(पणे प(तB र्ग�जे�+न� सा(ळा�व्या� शतका�त का� ली� हो(त� खार�, पणे स्था�किनका र्भा�र्ष�+तCन पBस्तका�+च� आणिणे किनयातका�सिलीका�+च� माBद्रणे इं+ग्राजे� र�जेवट�च्या� साBरूव�त�प�साCन हो(ऊ ली�र्गली� . र्भा�रत�त�ली ख्रि�स्त� धिमाशनऱ्या�+न� �मा प्रसा�र�सा�ठfबा�याबालीच� किनरकिनर�ळ्या� प्र�दै�सिशका र्भा�र्ष�+मा�Cन र्भा�र्ष�+तर� का� ली� व किनयातका�सिलीका� हो� साBरू का� ली�.

 

बा+र्ग�लीमा��ली श्रे�र�मापCर धिमाशनच्या� डd. किवल्यामा काm र� या�+न� १८१८ सा�ली�सामा�जेदैप णे न�व�च� पकिहोली� बा+र्ग�ली� सा�प्त�किहोका आणिणेदिदैग्दैश न न�व�च� पकिहोली�

Page 5: नियतकालिके

बा+र्ग�ली� मा�सिसाका साBरू का� ली�. त्या�न+तर च�दै� वर्ष�Xन� म्होणेजे� १९३२ सा�ली� पकिहोली� मार�ठf किनयातका�सिलीका दैप णे हो� बा�ळाश�स्त्रां� जे�+र्भा�कार या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� साBरू झा�ली�. त� साBरुव�त�ली� (६ जे�न�व�र� त� एकिप्रली १८३२) प�णिHका आणिणे पBढी� मा� १८३२ प�साCन श�वटपयाXत (जेCन १८४०) सा�प्त�किहोका हो(त�. त्या�+न�च १८४० सा�ली� दिदैग्दैश न न�व�च� मार�ठf मा�सिसाकाहो� साBरू का� ली� असा� सामाजे असाली�, तर� त्या� मा�सिसाका�च� सा+प�दैका र�घ(बा� जेन�दै न (वसाईकार) हो� हो(त�, असा� सा���र प्रकितप�दैन र्ग+. दै�. खा�न(लीकार�+न� का� ली� आहो�. [अव� सिचन मार�ठf व�ङ्P माया सा�वका, प+च�मा खा+ड, प4ष्ठ २४–२५ व र्षष्ठ खा+ड, प4ष्ठ ७१]. पकिहोल्या� बा+र्ग�ली� व पकिहोल्या� मार�ठf किनयातका�सिलीका�+च� हो� न�मासा�दृश्या हो� एका या(र्ग�या(र्ग सामाजेण्या�प�H� त� किनयातका�सिलीका�+च्या� तत्का�ली�न उदि�ष्ट�+च� किनदैश का सामाजेणे�च अधि�का उसिचत व�टत�.

 

बा+र्ग�ली� आणिणे मार�ठf या� र्भा�र्ष�+प्रमा�णे� इंतरहो� र्भा�रत�या र्भा�र्ष�+त एका(णिणेसा�व्या� शतका�त कामा�अधि�का का�ली�+तर�न� व4त्तपत्रां�+च� व किनयातका�सिलीका�+च� उदैया झा�ली�. त्या�+प3काq का�हो� र्भा�र्ष�+त�ली किनयातका�सिलीका�+च� स्थाCली ऐकितहो�सिसाका दिदैग्दैश न या� ली�खा�त पBढी� दिदैली� आहो�.

 

किनयातका�सिलीका�+च्या� किवकिव� प्रका�र�+च� व�चकावर्ग ठरून र्ग�ल्या�सा�रखा� असात( आणिणे त्या� त्या� व�चकावर्ग� ली� रूच�ली असा�च माजेकाC र पBरकिवणे� त्या� त्या� किनयातका�सिलीका�ली� व्यावहो�रिरका दृष्ट्ये� परवडणे�र� असात�; त्या�माBळा� प्रत्या�का प्रका�र�त�ली माजेकाB र�च� स्वरूपहो� रूढी झा�ली� आहो�. र+जेन�त्माका सा�प्त�किहोका�+च� व�चका हो� फा�वल्या� व�ळा�त माBख्यात: कारमाणेBकाqसा�ठf व त्या�चबार(बार शर्क्युया झा�ल्या�सा च�रच�घ�+च्या� बा3ठकाqत आपणे उणे� न पडण्या�इंतपत जेरूर असाली�ली� ज्ञे�न धिमाळाकिवण्या�सा�ठf व�चणे�र� असात(. त्या�माBळा� श4+र्ग�रकाथा�, रहोस्याकाथा�, काकिवत�, प्रव�सावणे न, बा(लीपट, न�ट्याप्रया(र्ग आणिणे किक्रड�किवश्व�तल्या� घटन� या�+च� सामा�ली(चन, व3ज्ञे�किनका किंका�व� सा�मा�जिजेका किवर्षया�वरच� एखा�दै� ली�खा हो� या� सा�प्त�किहोका�+च� सा�किहोत्यासा�माग्रा� झा�ली�ली� आहो�. र+जेन�त्माका मा�सिसाका� हो� माBख्यात: या�च प्रका�रच्या� माजेकाB र�न� साजेली�ली� असात�त; पणे लीसिलीत सा�किहोत्या�च्या� जे(ड�ली� त्या�+त सा�प्त�किहोका�प�H� व3च�रिरका ली�खा अधि�का असात�त. त्या�+च्या� ली�खाकावर्ग� त नव्या� ली�खाका�+प्रमा�णे� प्रकितधिष्ठत ली�खाकाहो� असात�त. सा�होजिजेकाच त्या�तल्या� सा�किहोत्या�च� व�ङ्P माया�न आणिणे व3च�रिरका प�तळा� सा�प्त�किहोका�प�H� अधि�का वरच� असाC शकात�. मा�सिसाका�प�H� अधि�का का�ली�व��त प्रसिसाद्ध हो(णे�ऱ्या�

Page 6: नियतकालिके

किनयातका�सिलीका�+च� र्भाCधिमाका� बाहु�� र+जेन�च� नसाCन व3च�रिरका असात�. इं+ग्राजे�त हो� र्भा�दै� र+जेन�त्माका किनयातका�सिलीका�+न� ‘माmर्गजिझान’ आणिणे व3च�रिरका किनयातका�सिलीका�+न� ‘जेन ल्सा’ अथाव� ‘रिरव्ह्यूlजे’ हो� सा+ज्ञे� व�परून व्याक्त कारत�त. द्वै3मा�सिसाका� , त्रां3मा�सिसाका, र्षण्मा�सिसाका� हो� सा���रणेत: का(णेत्या� तर� किवर्षया�श� अथाव� किवच�रप्रणे�ली�श� किनर्गड�त असात�त आणिणे त्या� किवर्षया�च्या� किवद्वैतपरिरर्षदै�मा�फा त व� तत्सामा सा+घटन�मा�फा त त� च�लीकिवली�ली� असात�त. ज्ञे�न�च्या� श�खा(पश�खा�+त�ली नव्या� काल्पन�, नव� सा+श(�न, सा�मा�जिजेका, र�जेकाqया, आर्थिथा�का, श3Hणिणेका आणिणे ��र्मिमा�का सामास्या�+च� मा�मा�+सा� अश� तऱ्हो�च� सा�किहोत्या त्या�त प्रकार्ष� न� आढीळात�. त्या�+च� व�चका वर्ग सिचकिकात्साका असात( व ली�खाकावर्ग आप�पल्या� H�त्रां�त मा�न्यात� प�वली�ली� असात(. आपल्या� H�त्रां�त या� किनयातका�सिलीका�+च� अधि�का�र इंतका� मा(ठ� असात(, काq त्या�+च� किनयाधिमात परिरश�लीन का� ली� न�हो�, तर आपणे मा�र्ग� पडC अश� सा�था र्भा�त� सा+श(�का�+न� आणिणे अभ्या�साका�+न� व�टत�. अध्या�पकावर्ग� ली� आपल्या� सा+श(�नसा+बा+धि�त किवच�र�+च� प्रसा�र कारण्या�च� सा+�� धिमाळा�व� व किवद्य�था�Xच� र्भा�ड च�पCन त्या�+न� ली�खानप्रव4त्त कार�व� या� हो�तCन� किवद्य�प�ठ� , माहो�किवद्य�लीया� व किवद्य�लीया� आप�पली� स्वत+त्रां किनयातका�सिलीका� च�लीकिवत�त.

 

आर+र्भा�च्या� का�ळा�त ज्ञे�नप्रसा�र हो�च र्भा�रत�या किनयातका�सिलीका�+च� प्र�रणे� हो(त�. द्रव्या�जे न�च्या� व्या�वहो�रिरका किवच�र�च� त्या� ध्या�याव�दै�ली� स्पेश हो� झा�ली� नव्होत�. किंका�बाहुन� पदैर�ली� खा�र ली�र्गल्या�खा�र�जे ध्या�यापCतE सा���रणे न�हो� अश�च र्भा�वन� फा�र प्रबाली हो(त�,मार�ठf ज्ञे�नप्रसा�रका�त साBरूव�त�च्या� का�हो� वर्षE ‘र्गर�बा ली(का�+न�दै�खा�ली घ्या�व� म्होणेCन किंका�मात फा�र था(ड� ठ� वली� आहो�’, असा� जे�हो�र किनव� ळा� दिदैली� हो(त� वकिवकिव�ज्ञे�नकिवस्त�र�च्या� व्यावस्था�पका�+न� ‘या� पBस्तका�प�साCन द्रव्या उत्प�दैन कारून त्या�वर आपली� चरिरत�था च�लीकिवण्या�च� या� पBस्तकाका�र�+च� माBळा�च इंच्छा� नसाल्या�माBळा� हो� का4 त्या का� वळा किनली�र्भापणे� साव�Xच्या� किहोत�स्तव च�लीकिवली� आहो�’, असा� घ(किर्षत का� ली� हो(त�; तथा�किप किनयातका�सिलीकाप्रका�शन हो� एका व्यावसा�या आहो� आणिणे इंतर का(ठल्या�हो� व्यावसा�या�त जेमा�खाच व नफा�त(ट� या�+काड� जेसा� लीH द्य�व� ली�र्गत�, तसा�च का�ट�का(र लीH त्या�त दिदैली� न�हो�, तर व्यावहो�र आतबाट्ट्टPया�च� हो(ऊन किनयातका�सिलीका� अल्प�याBर्ष� ठरत�त, हो� काटC अनBर्भाव आर+र्भा�प�साCन आजेत�र्ग�यात प्रत्या�का प्रका�शका�ली� या�त र�किहोली� आहो�.

 

Page 7: नियतकालिके

किनयातका�सिलीका�+च्या� आर्थिथा�का व्यावस्था�त जेमा�च� फाक्त त�न अ+र्ग आहो�त : वर्ग णे�दै�र�+काडCन या�णे�र� उत्पन्न, किकारका(ळा अ+का�+च्या� किवक्रqतCन धिमाळाणे�र� रर्क्युकामा आणिणे जे�किहोर�तदै�र�+काडCन या�णे�र� उत्पन्न; पर+तB या�प�H� खाच� च� तपश�ली अधि�का आहो�त. उदै�., का�र्गदै आणिणे छप�ईच� खाच , अ+काबा�+�णे�च� खाच , टप�लीखाच , ली�खाका�+च� मा(बादैली�, सा+प�दैकाqया व इंतर कामा च�ऱ्या�+च� व�तन इंत्या�दै�. जेमा�च्या� बा�जेCली� किकारका(ळा अ+काकिवक्रqप�साCन धिमाळाणे�र� रर्क्युकामा हो� तBलीन�न� साव�Xत र्ग�णे आवका आहो�. वर्ग णे� व जे�किहोर�त� या�+प�साCन धिमाळाणे�ऱ्या� उत्पन्न�वरच किनयातका�सिलीका�+न� खाच� श� त�डधिमाळावणे� कार�व� ली�र्गत�. जे�किहोर�त�च� उत्पन्न हो� या� एकाC णे उत्पन्न�च� फा�र मा(ठ� घटका आहो�; तथा�किप वर्ग णे�च� उत्पन्न व जे�किहोर�त�च� उत्पन्न हो� परस्पेर�वली+बा� आहो�त, या�च� का�रणे असा�, काq जे�किहोर�तदै�र�+च्या� दृष्ट�न� किनयातका�सिलीका�+च� व�चकावर्ग म्होणेजे� आपल्या� मा�ली�सा�ठf एका बा�जे�रप�ठच असात�. व�चकावर्ग जिजेतका� किवस्त4त किततकाqच त्या�+च� बा�जे�रप�ठहो� मा(ठf. व�ढीत्या� व�चकावर्ग� च्या� किनयातका�सिलीका�+न� अधि�का जे�किहोर�त� धिमाळात�त, एवढी�च नव्हो�, तर त्या� अधि�का दैर�न�हो� धिमाळाण्या�च� शर्क्युयात� असात�, म्होणेCनच आपल्या� खाप�च� आकाड� किनयातका�सिलीका� व�र+व�र प्रसिसाद्ध कार�त असात�त. सा+पन्न दै�श�+त�ली किनयातका�सिलीका�+च्या� अथा व्यावस्था�त जे�किहोर�त�च� स्था�न व प्रर्भा�वहो� मा(ठ� आहो�. त्या�+च्या� एकाC णे उत्पन्न�च� किकामा�न किनम्मा� व अन�कादै� ७५ त� ८० टर्क्युका� किहोस्सा� जे�किहोर�त�प�साCन धिमाळावली�ली� असात(. मार�ठf किनयातका�सिलीका�+च्या� व्यावस्था�पन�त र्ग�ल्या� अ� शतका�प�साCन माCलीर्ग�मा� फारका हो(ऊ ली�र्गली� आहो�. आर+र्भा� किनयातका�सिलीका�+च� प्रप+च एका� का� व्याक्तqवर, का�� सा+प�दैका�वर, तर का�� व्यावस्था�पका�+वर अवली+बाCन असा�. व3यासिक्तका कातB त्व�च� माहोत्त्व आत� सा+पBष्ट�त या�त च�लीली� असा� नव्हो�; पणे सा+प�दैनका�शल्या�ली� र्भा�+डवली�च� व व्यावस्था�पकाqया का�शल्या�च� जे(ड ज्या� प्रमा�णे�त ली�र्भा�ली, त्या�वर किनयातका�सिलीका�च� आयाBमा या� दै� अवली+बाCन असात�, हो� अनBर्भावजेन्या जे�णे�व आत� रूजेली� आहो�. आपल्या� सा+प�दैन�खा�ली� किनघणे�ऱ्या� किनयातका�सिलीका�च्या� उदि�ष्टपCतEसा�ठf या(ग्या त्या� प्रकितधिष्ठत ली�खाका�+काडCन सा�तत्या�न� सा�किहोत्या धिमाळाकिवणे� नव्या� ली�खाका�+च्या� श(��त र�हून त्या�+च� सा�किहोत्या धिमाळाकिवणे�, आपल्या� उदि�ष्ट�ली� पCरका असा� नव� नव� किवर्षया श(�णे�, हो�त� आली�ल्या� सिलीखा�णे�च� याथा(सिचत पर�मार्ष घ�णे� हो� अन�का�+र्ग� सा+प�दैकाqया जेबा�बादै�र� याशस्व� र�त�न� प�र प�ड�वया�च� असा�ली, तर सा+प�दैकाqया साCत्रां� एका�प�H� अधि�का व्याक्त�माध्या� किवर्भा�र्गCन सा+प�दैका मा+डळा स्था�पण्या�च� आवश्याकात� र्भा�साC ली�र्गली� आहो�. सा+प�दैकाqया व्यावसा�या�च� श�स्त्रां�या सिशHणे धिमाळाण्या�च� सा(याहो� आत� र्भा�रत�त�ली का�हो� किवद्य�प�ठ�+तCन झा�ली�ली� आहो�. या� अभ्या�साक्रमा�त व4त्तपत्रांका�र�+च्या� सिशHणे�काड� किवश�र्ष लीH दिदैली� र्ग�ली� असाली�, तर� सामा�जे�श� सा+पका सा��ण्या�सा�ठf आवश्याका असाली�ल्या�

Page 8: नियतकालिके

साव मा�ध्यामा�+च� त्या�त अ+तर्भा� व का� ली� असाल्या�माBळा� किनयातका�सिलीका�+च्या� सा+प�दैन�ली�साBद्ध� हो� सिशHणे उपयाBक्त ठरू शकात�. व्यावस्था�पकाqया का�माका�जे�च�हो� त�च अवस्था� आहो�. प्रसिसाद्ध�च� वक्तश�रपणे�, अ+का�च� अ+तबा� ह्यू साजे�वट, वर्ग णे�दै�र व जेकिहोर�तदै�र या�+च्या� व�ढी�च� प्रयात्न या�+प3काq काश�तहो� काB चर�ई झा�ली�, तर व�ढीत्या� स्पे��च्या� जेर्ग�त किनर्भा�व ली�र्गणे�र न�हो�, हो� उमाजेCन सा�माCकिहोका व्यावस्था�पन� अमाली�त या�ऊ ली�र्गली�.

 

र्भा�रत�त�ली सामाग्रा किनयातका�सिलीका�+च� श�सानप्रणे�त खा�न�साBमा�र� १९५७ सा�ली�प�साCन दैरवर्षE धिमाळाC ली�र्गली� आहो�. रजिजेस्ट्रा�र ऑफा न्याCजे प�पसा फाdर इं+किडया� या�+च्या� दै प्र�सा इंन इं+किडया� या� वर्षिर्ष�का अहोव�ली�त किवद्यमा�न किनयातका�सिलीका�+च� तपश�लीव�र साCच� आणिणे किवकिव� दृधिष्टका(न�तCन का� ली�ली� वर्गEका4 त आकाड�व�र� धिमाळात�. त्या�+च्या� १९७४ सा�लीच्या� अहोव�ली�तCन र्भा�रत�या किनयातका�सिलीकासा4ष्ट�च्या� रूपर�र्ष� प्रत�त हो(त�त. १९६९–७४ या� प�च वर्ष�Xत किनयातका�सिलीका�+च्या� आणिणे त्या�+च्या� खाप�च्या� सा+ख्या�त चढीउत�र आढीळात असाली�, तर� त्या�+त अनBक्रमा� १७·९% आणिणे २३·८% व�ढी झा�ली�ली� आहो�. एकाC णे किनयातका�सिलीका�+त मा�सिसाका� साव� धि�का (३९·७%) आणिणे सा�प्त�किहोका� व प�णिHका� त्या�+च्या� खा�ली(खा�ली (अनBक्रमा� ३२·५ आणिणे १२·५%) आहो�त. किंहो�दै� हो� बाहुसा+ख्या�का�+च� र्भा�र्ष� असाल्या�माBळा� किंहो�दै� किनयातका�सिलीका�+च� सा+ख्या� आणिणे खाप (अनBक्रमा� २,९१८ व ५,६४,९००) अग्राक्रमाव�र आहो�त, हो� स्व�र्भा�किवकाच आहो�; पणे १९७३ सा�ली� या� दै(न्हो� बा�बात�त इं+ग्राजे� अग्रा�सार हो(त� आणिणे इंतर का(णेत्या�हो� प्र�+कितका र्भा�र्ष�प�H� इं+ग्राजे�त दुपट�हून अधि�का सा+ख्या�न� किनयातका�सिलीका� प्रसिसाद्ध हो(त�त आणिणे त्या�प�H�हो� अधि�का प्रमा�णे�त खापत�त, हो� परिरक्सिस्थात� त्या� र्भा�र्ष�च्या� र्भा�रत�त�ली र्भाकिवतव्या�च्या� सा+दैर्भा� त बा(लीकाq आहो�. इंतर दृधिष्टका(न�तCन इं+ग्राजे�च� वच स्वच आढीळाCन या�त�. ज्या�+च्या� प्रत्या�का अ+का�च� खाप १ लीH प्रत�प�H� अधि�का आहो�, अश� २५ किनयातका�लीका�+माध्या� इं+ग्राजे� किनयातका�सिलीका� साव� धि�का (८) आहो�त आणिणे किवर्षया�+नBसा�र का� ली�ल्या� वर्गEकारणे�त २१ किवर्षया�+प3काq १४ किवर्षया�+त साव�Xत अधि�का खाप इं+ग्राजे� किनयातका�सिलीका�+च�च आहो�. किनयातका�सिलीकाप्रका�शन�त माहो�र�ष्ट्र अख्रिखाली र्भा�रत�त अग्रा�सार आहो�. माहो�र�ष्ट्र�त १,६१८ किनयातका�सिलीका� प्रसिसाद्ध हो(त�त आणिणे त्या�+च� एकाC णे खाप ४७,९६,००० प्रत�च� आहो�.

 

ज्या�+च्या� दैर�का अ+का�+च्या� १ लीH�हून अधि�का प्रत� खापत�त अश� साव च किनयातका�सिलीका�+च� हो�तC फा�वल्या� व�ळा�त मान(र+जेन कारणे� हो� दिदैसात(. ली(कासिशHणे,

Page 9: नियतकालिके

सामा�जेप्रबा(�न हो� आपली� प्रया(जेन मा�नCन त्या�सा�ठf किवच�रप्रवत का, कासादै�र ली�खान प्रसिसाद्ध कारणे�र� र्ग+र्भा�र प्रका4 त�च� किनयातका�सिलीका� का(ठल्या�हो� र्भा�र्ष�त तBलीन�न� अल्पसा+ख्याच आढीळात�त; का�रणे त्या�+च� व�चकावर्ग फा�र माया� दिदैत असात(. मार�ठfत प्रसिसाद्ध हो(णे�ऱ्या� ६३० किनयातका�सिलीका�+च्या� सा+दैर्भा� त हो�च परिरस्था�त� आहो�, असा� सामाजेण्या�त का�हो� प्रत्याव�या नसा�व�. श्रे�ष्ठ दैजे� च्या� माजेकाB र�च्या� मा�र्गणे�च� दैडपणे व�चका�+काडCन नसाल्या�माBळा� किहोणेकासा माजेकाB र�+न� र्भारली�ली� किनयातका�सिलीका� किनघत�त व जेर्गत�त. हो� परिरक्सिस्थात� मा�र्गणे� तसा� पBरवठ� या� न्या�या�च� द्य(तका आहो� हो� खार�, पणे सामा�जेसिशHणे�च� आणिणे सामा�जे�च्या� सादैणिर्भारुच�च� सा+व� न कारण्या�च� एका प्रर्भा�व� मा�ध्यामा या� दृष्ट�न� किनयातका�सिलीका�+च� किवच�र का� ली�, तर साद्य:क्सिस्थात� का�हो�श� असामा���नका�रका आहो�, असा� अणिर्भाप्र�या सामा�Hणेव�ङ्P माया�तCन प्रत�त हो(त(.

भा�रत�त � इं�ग्रजी नि�यतका�लि�का : ईस्ट इं+किडया� का+ पन�त�ली न(कार�च्या� किनधिमात्त�न� आणिणे कितच्या� आसाऱ्या�न� व्या�प�र कारण्या�च्या� उ��श�न� आली�ल्या� इं+ग्राजे�+च� मा(ठf वसा�होत कालीकात्त्या�ली� अठर�व्या� शतका�च्या� उत्तर��� त किनमा� णे झा�ली� हो(त�. या� सामा�जे�ली� इं+ग्ली+डमा��ली तसा�च र्भा�रत�त�ली र�जेकाqया, सा�मा�जिजेका घड�मा(ड�च� मा�किहोत� पBरवण्या�सा�ठf १७८० च्या� जे�न�व�र�त जे�म्सा ऑर्गस्टसा किहोकाq या�न� बा£र्गdली र्गmझा�टP हो� सा�प्त�किहोका साBरू का� ली� . किहोकाq का+ पन�च्या� न(कार�त हो(त� व त( का+ पन�च� पकिहोली� अधि�का4 त माBद्रका म्होणेCन मा�नली� जे�ई. या� सा�प्त�किहोका�त र�ज्याका�रर्भा�र व व्या�प�र या�+सा+बा+��च्या� सारका�र� अधि�साCचन� छ�पल्या� जे�ऊ ली�र्गल्या�; इंतका� च नव्हो�, तर का+ पन�च्या� का�रर्भा�र�वर त्या�त ट�का�त्माका चच� हो� हो(ऊ ली�र्गली�. हो� ट�का� किकात्या�का व�ळा� व3यासिक्तका स्वरूप�च� असा�. व�र+व�र अश� दिटका� च� किवर्षया झा�ल्या�माBळा� र्गव्होन र जेनरली वdरन हो�स्टिंस्ट�ग्जे या�च� र(र्ष ओढीवCन बा£र्गdली र्गmझा�टPमा�च १७८२ माध्या� बा+दै पडली� . या� शतका�च्या� उव रिरत का�ळा�त कालीकात्त्या�ली� इं+किडया� र्गmझा�टP, कालीकात्त� र्गmझा�टP, बा£र्गdली जेन ली, कालीकात्त� क्रdकिनकाली; माद्र�साली� माद्र�सा का(रिरयार, हुका� रु, माद्र�सा र्गmझा�टPआणिणे माB+बाईली� बा�Vबा� हो�र�र्ल्ड, बा�Vबा� का(रिरयार व बा�Vबा� र्गmझा�टP हो� सा�प्त�किहोका� किनघC ली�र्गली�. या� साव�Xच� उ��श व स्वरूप किहोकाqच्या� बा£र्गdली र्गmझा�टPप्रमा�णे�च हो(त�, त्या�+प3काq का(णेत�च १०–१२ वर्ष�Xप�H� जे�स्त दिटकाली� न�हो�.

 

र्भा�रत�या किनयातका�सिलीका�+च्या� इंकितहो�सा�त या� सा�प्त�किहोका�+च� स्था�न, त्या�+न� किनयातका�सिलीका�+च� पर+पर� साBरू का� ली�, एवढ्या�पBरत�च माया� दिदैत आहो�; पर+तB र्भा�रत�या जेनत�ली� व्या�सा+र्गपCणे आणिणे किवच�रप्रवत का माजेकाC र पBरवणे�ऱ्या� किनयातका�सिलीका�+च�

Page 10: नियतकालिके

व�रसा� दै�णे�ऱ्या� इं+ग्राजे� किनयातका�सिलीका�+च� उदैया या�च का�ळा�त झा�ली�. ईस्ट इं+किडया� का+ पन�च्या� न(कार�त का�हो� हो�ड�च� किवद्य�व्या�सा+र्ग� आणिणे सा+श(�का व4त्त�च� अधि�का�र�हो� हो(त�. व्या�प�र�च्या� किनधिमात्त�न� आपणे ज्या� दै�श�त आली( आहो(त, त्या�ली� पBर�तन सा+स्का4 त�च� फा�र उज्ज्वली पर+पर� आहो�, या�च� त्या�+न� जे�णे�व हो(त�. र्भा�रत�या सा+स्का4 त�च्या� किवकिव� अ+र्ग�+च� साखा(ली अभ्या�सा कारण्या�सा�ठf त्या�+न� आपल्या� फा�वल्या� व�ळा�च� उपया(र्ग कारण्या�च� व्रत घ�तली�. अश� प्रव4त्त�च्या� का�हो� अधि�का�ऱ्या�+न� किवश�र्षत: सार किवल्यामा जे(न्सा या�+न� १५ जे�न�व�र� १७८४ र(जे� कालीकात्त्या�ली� एसिशया�दिटका सा(सा�याट� स्था�पन का� ली�. त्या�+च� उ��श या� दै�श�च� पBर�तन इंकितहो�सा, सा�किहोत्या, काली�, किवद्य�, किनरकिनर�ळ्या� जे�त�जेमा�त�, त्या�+च्या� च�ली�र�त� इं. किवर्षया�+च� श�स्त्रांशBद्ध अभ्या�सा कारून आपली� किवच�र व किनष्कार्ष या�+च� एत��श�या व परदै�श�या सा+श(�का�+न� परिरचया कारून दै�ण्या�च� हो(त�. त्या�सा�ठf सा+स्था�न� एसिशया�दिटकाP रिरसाच�साPन�व�च� किनयातका�सिलीका साBरू का� ली� आणिणे त्या�च� पकिहोली� अ+का १७८८ माध्या� प्रसिसाद्ध झा�ली�. त्या�च� २० अ+का किनघCन त� १८३९ माध्या� बा+दै पडली� . दैरम्या�न १८३२ सा�ली� एसिशया�दिटका सा(सा�याट�न�जेन ली ऑफा दै एसिशया�दिटका सा(सा�याट� ऑफा बा£र्गdली हो� किनयातका�सिलीका साBरू का� ली�. एसिशया�दिटका सा(सा�याट�च्या� स्था�पन�न+तर २० वर्ष�Xन� माB+बाईली� याCर(प�या न�र्गरिरका�+न� बा�Vबा� सिलीटरर� सा(सा�याट� साBरु का� ली� हो(त�. पBढी� १८२९ सा�ली� त्या� सा+स्था�च� बा�Vबा� }mच ऑफा दै रdयाली एसिशया�दिटका सा(सा�याट� म्होणेCन रूप�+तर झा�ली� . या� सा+स्था�न�हो� आपली� स्वत:च� किनयातका�सिलीका (जेन ली) १८४१ सा�ली� साBरु का� ली�. प्र�च्याकिवद्य� आणिणे र्भा�रतकिवद्य� या�+त सामा�किवष्ट हो(णे�ऱ्या� किवकिव� किवर्षया�+वर या� किनयातका�सिलीका�+तCन याCर(प�या आणिणे र्भा�रत�या किवद्वै�न�+च� मा�सिलीका सा�किहोत्या आजेत�र्ग�यात प्रसिसाद्ध हो(त आहो�.

 

या�न+तर एका(णिणेसा�व्या� शतका�च्या� उत्तर��� त पBर�तन सा+श(�न�ली� व�किहोली�ली� आणेखा� का�हो� उल्ली�खान�या किनयातका�सिलीका� किनघC ली�र्गली�. १८७२ सा�ली� इं+किडयान अVदिटर्क्युकाdर� किनघC ली�र्गली�. त्या�त माCळा इं+ग्राजे� सा+श(�न-

ली�खा�बार(बारच फ्रा£ च, जेमा न इं. र्भा�र्ष�+त�ली याCर(प�या किनयातका�सिलीका�+तCन प्रसिसाद्ध झा�ली�ल्या� ली�खा�+च� इं+ग्राजे� र्भा�र्ष�+तर व कालीकात्त� आणिणे माB+बाई या�था�ली एसिशया�दिटका सा(सा�याट�च्या� किनयातका�सिलीका�+त�ली किनवडका ली�खा�+च� सा�र�+श प्रसिसाद्ध हो(ई. १८९२ सा�ली� पBर�ली�खा�+च्या� सा+श(�न�ली� व�किहोली�ली�एकिपग्रा�किफाया� इं+किडया� हो� किनयातका�सिलीका साBरू झा�ली�. १८८६ सा�ली� मा�नवश�स्त्रां�ली� व�किहोली�ली� जेन ली ऑफा दै अVथ्रॉdपdलीdजिजेकाली सा(सा�याट� ऑफा बा�Vबा� किनघC ली�र्गली�. या� खा�जेर्ग� सा+स्था�+बार(बारच श�साकाqया या+त्रांणे�च�हो�

Page 11: नियतकालिके

किनयातका�सिलीकाकिनर्मिमा�त�ली� हो�तर्भा�र ली�र्गC ली�र्गली�. र्भाCकिवज्ञे�न सा+श(�न खा�त्या�तफा� मा�म्व�सा  आणिणे र�काdड सा आणिणे वनकिवज्ञे�न सा+श(�न खा�त्या�तफा�  इं+किडयान फाdर�स्टरहो� त्या� श�स्त्रां�+तली� बाहुमा(ली ठरली�ली� किनयातका�सिलीका� प्रसिसाद्ध हो(ऊ ली�र्गली�. श�सान�च्या� जेवळाजेवळा प्रत्या�का खा�त्या�मा�फाX त आपल्या� H�त्रां�श� सा+बा+धि�त असाली�ली� जे� किनयातका�सिलीका� सा�+प्रत प्रसिसाद्ध हो(त�त, त्या�च� हो� साBरुव�त हो(त�.

 

र्भा�रत�त प्रसिसाद्ध हो(णे�ऱ्या� किनयातका�सिलीका�+प3काq इं+ग्राजे� किनयातका�सिलीका�+च� सा+ख्या� १९७३ सा�ली�पयाXत साव� धि�का हो(त�. त्या�न+तर त� दुसाऱ्या� क्रमा�+का�वर आली�. इं+ग्राजे� किनयातका�सिलीका� आणिणे र�ष्ट्र�या आ+तरर�ष्ट्र�या प�तळ्या�+वर व�चली� जे�त असाल्या�न� त्या�+च� किनर्मिमा�त� मा(ठ्या� प्रमा�णे�वर हो(णे� स्व�र्भा�किवका ठरत�.

 

इंतर्क्युया� किवपBली प्रमा�णे�त प्रसिसाद्ध हो(णे�ऱ्या� इं+ग्राजे� किनयातका�सिलीका�+तCन न�माकिनदै�श�सा�ठf का�हो� किनवडणे� अवघड असाली�, तर� का�हो� किवर्षया�+वर�ली किनवडका किनयातका�सिलीका�+च� उल्ली�खा उदै�होरणे�+दै�खाली कारणे� इंष्ट ठर�ली. प्र�माBख्या�न� आपल्या� र�ष्ट्र�त�ली, पर+तB प्रसा+र्ग(प�त्त जे�र्गकितका माहोत्त्व�च्या� घटन�+च� मा�किहोत� ब्लि«लीटPझाP(१९४१), कार+ट (१९४९),किहोम्मात (१९६४) हो� सा�प्त�किहोका� ; इं+किडया� टBड�(१९७५) हो� प�णिHका आणिणेफा(रमा (१९५६) हो� मा�सिसाका या�+तCन दिदैली� जे�त�. प्र�सा+किर्गका किवर्षया व इंतरहो� मान(र+जेका माजेकाC र र्भारपCर छ�यासिचत्रां�+साहोइंलीस्ट्रा�ट�ड व�काली� (१९२९) या� सा�प्त�किहोका�त प्रसिसाद्ध हो(त(. प्रसा+र्ग(सिचत व्या+र्गसिचत्रां�+बार(बार अश�च स्वरूप�च� माजेकाC र श+कासा व�काली� (१९४८) माध्या� आढीळात(. र�जेकाqया, आर्थिथा�का आणिणे सा�मा�जिजेका साद्य:परिरक्सिस्थात�बा�बात पCवEच्या� प्रजे� सामा�जेव�दै� पH�च� दृधिष्टका(न जेनत� (१९४६), पCवEच्या� र्भा�रत�या जेनसा+घ�च�ऑर्ग न�याझार (१९४७), र्भा�रत�या काम्याBकिनस्ट पH�च�न्याC एजे (१९५३), र्भा�रत�या काम्याBकिनस्ट (मा�क्सिर्क्युसा स्ट) पH�च� प�पल्सा ड�माdक्रसा�(१९६५), व इं+किडयान नmशनलीका�Vग्रा�साच� सा(शmसिलीस्ट इं+किडया�(१९७०) या� त्या� त्या� पH�श� किनर्गकिडत असाली�ल्या� किनयातका�सिलीका�+तCन व्याक्त हो(त(. आ+तरर�ष्ट्र�या र�जेका�रणे, आर्थिथा�का व सा�मा�जिजेका घटन�+च� व सामास्या�+च� न�माव+त व्याक्त�न� का� ली�ली� किवश्ले�र्षणे इं+किडया� र्क्युव�ट ली� (१९४५), इं+टर-नmशनली स्टड�जे (१९५०) आणिणे फाdर�न अफा� असा रिरप(ट साP (१९५२) या� किनयातका�सिलीका�+तCन व�च�वया�सा

Page 12: नियतकालिके

धिमाळात�. आकिफ्राका� र्क्युव�ट ली� (१९६१),अ mफ्रा(एसिशयान अVड वर्ल्ड अफा� असा  (१९६४), च�यान� रिरप�ट  (१९६४), इं+किडयान जेन ली ऑफा अमा�रिरकान स्टड�जे (१९६९), सा�ऊथा एसिशयान स्टड�जे (१९६५), हो� किनयातका�सिलीका� त्या� प्रदै�श�+च्या� साव�Xर्ग�णे अभ्या�सा�सा व�किहोली�ली� आहो�त. काm किपटली(१८८८), काdमासा  (१९१०),ईस्टन इंकाdनdधिमास्ट (१९४३),इंकाdनdधिमार्क्युसा अVड प(सिलीदिटकाली व�काली� (१९६५) या� सा�प्त�किहोका�+त प्र�माBख्या�न� आर्थिथा�का प्रश्नां�+च� चच� का� ली� जे�त�. इं+किडयान जेन ली ऑफा इंकाdनdधिमार्क्युसा (१९१६),अथा न�कित (१९४७), इं+किडयान इंकाdनdधिमाका रिरव्ह्यूl (१९५२),इं+किडयान इंकाdनdधिमाका जेन ली(१९५३), अथा किवज्ञे�न(१९५९) या� किनयातका�सिलीका�+तCन आर्थिथा�का प्रश्नां�+च्या� बार(बारच अथा श�स्त्रां�त�ली सिसाद्ध�+त�+च� त�ब्लित्त्वका सिचकिकात्सा�हो� का� ली�ली� आढीळात�. अथा श�स्त्रां�त�ली श�खा(पश�खा�+सा�ठf स्वत+त्रां किनयातका�सिलीका� दै�खा�ली किनघत�त. का4 किर्ष अथा श�स्त्रां�ली� व�किहोली�ली� अ mकिग्राकाल्चरली सिसाच्याBएशन इंन इं+किडया�(१९४८) आणिणे इं+किडयान जेन ली ऑफा अ mकिग्राकाल्चरली इंकाdनdधिमार्क्युसा (१९४६), बाVकिंका�र्गच्या� त�ब्लित्त्वका आणिणे व्या�वहो�रिरका अ+र्ग�+च� मा�किहोत� दै�णे�र� इं+किडयान इंक्सिन्स्टट्याCट ऑफा बाVकासा जेन ली (१९३०), का�मार्ग�रवर्ग� च्या� सामास्या�+न� व�किहोली�ली� इं+किडयान जेन ली ऑफा ली�बार इंकाdनdधिमार्क्युसा(१९६२), आ+तरर�ष्ट्र�या व्या�प�रकिवर्षयाका प्रश्नां�+च� पर�माश घ�णे�र� फाdर�न ट्रा�ड रिरव्ह्यूl (१९६६), र�ष्ट्र�या आर्थिथा�का किनया(जेनकिवर्षया� व तदै+तर्ग त किवकिव� प्रकाल्प�+किवर्षया� साकिवस्तर व4त्त�+त दै�णे�र� या(जेन�(१९५७), सारका�र� उद्य(र्ग�+द्य�+च्या� का�या� च� आढी�व� घ�णे�र� ली(का उद्य(र्ग(१९६७), किवम्या�च� माहोत्त्व व किवकिव� किवमा�या(जेन�+च� मा�किहोत� सामा�जे�ली� व्हो�व� या� उ��श�न� किनघत असाली�ली�या(र्गH�मा (१९५७) हो� किनयातका�सिलीका� उल्ली�खान�या आहो�त. किव�� व न्या�याश�स्त्रां या�+त जेन ली ऑफा दै इं+किडयान लीd इंक्सिन्स्टटयाCट (१९५८),इं+किडयान जेन ली ऑफा इं+टरनmशनली लीd (१९६०),ईस्टन जेन ली ऑफा इं+टरनmशनली लीd (१९६९) हो� किनयाका�सिलीका� त्या�+त�ली ली�खान�च्या� उच्च दैजे� बा�ली किवख्या�त आहो�त. इं+किडयान सिलीख्रिग्वत्यिस्टर्क्युसा (१९३१) या� र्भा�र्ष�श�स्त्रां�त�ली किनयातका�सिलीका�ली� आ+तरर�ष्ट्र�या काqतE ली�र्भाली� आहो� र्भा�रत�त�ली किनरकिनर�ळ्या� र्भा�र्ष�+त�ली सा�किहोत्या�च� परिरचया सा�किहोत्या अका�दै�मा�तफा� प्रका�सिशत हो(णे�ऱ्या� इं+किडयान सिलीटर�चर(१९५७) आणिणे सा£टर फाdर इं+किडयान र�याटसा तफा� प्रका�सिशत हो(णे�ऱ्या� इं+किडयान र�याटिंट�र्ग टBड� (१९६७) या� किनयातका�सिलीका�+तCन घडत(. किवकिव� काली�+च्या� अभ्या�सा�ली� व�किहोली�ली� मा�र्ग  (१९४९),काली�H�त्रां (१९५९) आणिणे लीसिलीतकाली� अका�दै�मा�मा�फा त किनघणे�र� लीसिलीतकाली� काdन्ट�म्पो(रर� (१९६२) हो� किनयातका�सिलीका� प्रसिसाद्ध आहो�त. �मा आणिणे सा+स्का4 त� या� किवर्षया�+न� व�किहोली�ल्या� किनयातका�सिलीका�+त व3दिदैका �मा� च� किवच�र

Page 13: नियतकालिके

कारणे�र�आया न पथा (१९३०), बा�द्ध �मा� च� किवच�र कारणे�र�माहो�बा(�� (१८९२), इंस्ली�मा �मा� च� किवच�र कारणे�र�इंस्ली�धिमाका काल्चर (१९२७),स्टड�जे इंन इंस्ली�मा (१९६४),इंस्ली�मा इंन दै माdडन एजे(१९७०), जे3न �मा� च� किवच�र कारणे�र� जे3न अVदिटर्क्युकाdर�(१९४१) आणिणे जे3न जेन ली(१९६६) हो� माहोत्त्व�च� किनयातका�सिलीका� मा�नली� जे�त�त.

 

का�ब्लिन्साली ऑफा सा�या+दिटकिफाका अVड इं+डत्यिस्ट्रायाली रिरचसा या� का£ द्र�या श�साकाqया सा+स्था�तफा� किवज्ञे�न किवर्षया�+श� किनर्गकिडत अश� अन�का किनयातका�सिलीका� प्रका�सिशत हो(त�त. उदै�., श�स्त्रां�या ज्ञे�न सा�मा�न्या जेनत�ली� साBबा(� स्वरूप�त उपलीब्ध कारून दै�ण्या�सा�ठfसा�यान्सा रिरप(ट र (१९६४), व3ज्ञे�किनका प्रर्गत�च� आणिणे सा+श(�न�च� फा�यादै� र�ष्ट्र�त�ली उद्य(र्ग�+द्य�+न� ली�र्भा�व� या�सा�ठf जेन ली ऑफा सा�या+दिटकिफाका अVड इं+डत्यिस्ट्रायाली रिरसाच  (१९४१) आणिणे रिरसाच अVड इं+डस्ट्रा� (१९५५) हो� त्या� सा+स्था�च� न�व�जेली�ली� किनयातका�सिलीका� आहो�त. या�+व्याकितरिरक्त इं+किडयान जेन ली ऑफा का� धिमास्ट्रा� (१९६३),इं+किडयान जेन ली ऑफा प्याBअर अVड अप्ली�इंड किफाजिजेर्क्युसा(१९६३), इं+किडयान जेन ली ऑफा एर्क्युसापरिरमा£टली बा�याdलीdजे� (१९६३), इं+किडयान जेन ली ऑफा बा�या(का� धिमास्ट्रा� अVड बा�या(किफाजिजेर्क्युसा (१९६४),इं+किडयान जेन ली ऑफा र�किडओ अVड स्पे�सा किफाजिजेर्क्युसा (१९७२) आणिणे इं+किडयान जेन ली ऑफा मार�न सा�यान्सा�सा (१९७२) हो� किनयातका�सिलीका� दै�खा�ली त्या�च सा+स्था�तफा� प्रसिसाद्ध हो(त�त.

 

किवसिशष्ट व�चकावर्ग� सा�ठf किनघणे�ऱ्या� किनयातका�सिलीका�+त स्त्रिस्त्रांया�+सा�ठf ईव्होजेP व�काली�(१९४७) आणिणे फा� धिमान�(१९५९) तसा�च याBवका�+सा�ठfयाCथा ट�इंम्साP (१९७२) ली(काकिप्रया आहो�. क्रqड�किवश्व�त�ली घड�मा(ड�च� होकाqकात स्पे(ट साP व�का(१९६८), स्पे(ट साP ड�याजे�स्ट(१९६९), स्पे(ट साP जेन ली(१९७०) इं. किनयामाका�सिलीका�+तCन काळात�. सिचत्रांपटसा4ष्ट�च� मा�किहोत� पBरकिवणे�ऱ्या� किनयातका�सिलीका�+तकिफाल्मा फा� अर (१९५२),किफाल्मा धिमारर (१९६४), स्ट�र पर�ड (१९६६) इं. प्रसिसाद्ध आहो�त.

 

Page 14: नियतकालिके

किवकिव� किवर्षया�+च� पर�मार्ष घ�णे�र� सा+काqणे स्वरूप�च� जे� इं+ग्राजे� किनयातका�सिलीका� र्भा�रत�त प्रका�सिशत हो(त�त, त्या�+माध्या� कालीकात्त� रिरव्ह्यूl(१८४४) आणिणे माdड न रिरव्ह्यूl(१९०७) या�+च� सा�तत्या अनन्यासा���रणे आहो�. किनरकिनर�ळ्या� दै�श�+त�ली किवच�रव+त�+च� आणिणे काली�व+त�+च� व�ङ्P माया सा+कासिलीत कारणे�ऱ्या� व रव�द्रन�था ट�र्ग(र�+न� स्था�पन का� ली�ल्या�किवश्वर्भा�रत� र्क्युकाdट ली�ली� (१९२३) आ+तरर�ष्ट्र�या दैजे� प्र�प्त झा�ली�ली� आहो�. सामा�जे�च्या� साव�Xर्ग�णे प्रर्गत�ली� बा��का ठरणे�ऱ्या� किवच�र�+च� तका शBद्ध सिचकिकात्सा� कारणे�र� आणिणे मा�नव�द्रन�था रdया या�+न� प्रथामा इं+किडप£ड+ट इं+किडया� (१९३७) या� न�व�न� साBरू का� ली�ली� साध्या�च� रmकिडकाली ह्यूlमाmकिनस्ट, दैरमाहो� एखा�दै� किवसिशष्ट प्रचसिलीत किवर्षया घ�ऊन त्या�वर सा��काबा��का चच� प्रसिसाद्ध कारणे�र� सा�धिमान�र(१९५९) आणिणे सा�मा�जिजेका, र�जेकाqया, आर्थिथा�का, श3Hणिणेका, सा�किहोत्यित्याका इं. किवकिव� H�त्रां�+त�ली सामास्या�+च� बाBजिद्धव�दै� दृधिष्टका(न�तCन श(� घ�णे�र� पCवEच� र्क्युका� स्ट (१९७१) व त्या�च� नव� अवत�र न्याC र्क्युका� स्ट (१९७७) हो� किनयातका�सिलीका� सामा�जे�त�ली किवच�रव+त वर्ग�Xच� प्रकितकिन��त्व कारत�त.

 

र्गदै�, पB. का4 .

सं�स्का� त नि�यतका�लि�का :एका(णिणेसा�व्या� शतका�त र्भा�रत�या र्भा�र्ष�+त�ली व4त्तपत्रांसा4ष्ट�च� उदैया झा�ली�. परिरणे�मात: सा+स्का4 त र्भा�र्ष�च्या� अणिर्भामा�न� किवद्वै�न�+न� बार�च परिरश्रेमा घ�ऊन सा+स्का4 त व4त्तपत्रांसा4ष्ट�च� उर्भा�रणे� कारण्या�च� प्रयात्न का� ली�. १८५० माध्या� प+जे�बा�त व�स्तव्या कारणे�ऱ्या� प्र�. हृकिर्षका� श र्भाट्टा�च�या या� व+र्ग�या किवद्वै�न�न� किवद्य(दैया: हो� सा+स्का4 त मा�सिसाका ली�हो(र या�थाCन साBरू का� ली� , सा+प�दैका कालीकात्त्या�सा र्ग�ल्या�न+तर त�थाCन त� प्रका�सिशत हो(ऊ ली�र्गली�. साBमा�र� ५० वर्ष� या� मा�सिसाका�न� किवकिव� प्रका�रच्या� आ�Bकिनका किवर्षया�+वर�ली सिलीखा�णे� प्रसिसाद्ध का� ली�. या� मा�सिसाका�त�ली व3सिशष्ट्येपCणे ली�खा�+च� सा+ग्राहोप्रबान्धमा+जेर� या� न�व�न� प्रका�सिशत झा�ली� आहो�. दैणिHणे र्भा�रत�त का�+च�पBरमाP च्या� प्रकितव�दै� र्भाया+कार माठ�च� अधि�पत� श्रे�. अनन्त�च�या या�+न� आपल्या� मात�च� प्रच�र कारण्या�सा�ठf मा+जेBर्भा�किर्षणे� हो� मा�सिसाकापकित्रांका� साBरू का� ली�. माद्र�साच� आरP. का4 ष्णेम्मा�च�या या�+न� प�व� त्या व प�श्चा�त्त्या किवद्य�+च� सामान्वया कारण्या�च्या� उ��श�न� साहृदैया� हो� मा�सिसाकापकित्रांका� च�लीकिवली�. सा+स्का4 त प+किडत�+न� श�र्क्युसाकिपअरच्या� का�व्या�च� परिरचया कारून दै�ण्या�च� का�माकिर्गर� या� पकित्रांका� न� उत्तमा प्रका�र� प�र प�डली�.सा+स्का4 त किनयातका�सिलीका�+च्या� H�त्रां�त माहो�र�ष्ट्र�त�ली प+किडत आप्प�श�स्त्रां� र�सिशवड�कार या�+च� कात4 त्व किवश�र्ष उल्ली�खान�या आहो�. कालीकात्त्या�तली�सा+स्का4 तचजिन्द्रका� हो�

Page 15: नियतकालिके

मा�सिसाकापकित्रांका� प+. र�सिशवड�कार�+च्या� सा+प�दैकात्त्व�खा�ली� का(ल्हो�पCर�तCन प्रका�सिशत हो(ऊ ली�र्गली�. सिशवर�जेकिवजेयामाP हो� र�जेस्था�न�त�ली प+. अस्त्रिम्बाका�दैत्त व्या�सा�+च� प्रसिसाद्ध र्गद्यका�व्या या� मा�सिसाका�तCन क्रमाश¶ प्रका�श�त झा�ली� .साBन4तव�दिदैन� न�व�च� सा�प्त�किहोका पकित्रांका�हो� आप्प�श�स्त्रां�+न� याशस्व�पणे� च�लीकिवली�. त्या�+च्या� दै�हो�न्त�न+तर (१९१३) हो� दै(न्हो� किनयातका�सिलीका� बा+दै पडली�. व�र�णेसा�माध्या�साBप्रर्भा�तमाP, अच्याBतमाP, अमारर्भा�रत�, साCया�दैया:, सा+स्का4 तर्भा�रत�, पक्सिण्डतपकित्रांका�या�+सा�रखा� किनयातका�सिलीका� उदैया�सा आली�. त्या�+प3काqसा+स्का4 तर्भा�रत�माध्या� रव�द्रन�था ट�र्ग(र�+च्या� प्रसिसाद्धर्ग�त�+जेली�च� सा+स्का4 त अनBव�दै प्रथामा प्रका�सिशत झा�ली�. र्भा�रत�या �मा माण्डली�च�साCया�दैया: मा�सिसाका पन्न�सा वर्ष�Xप�साCन च�लीC आहो�.

 

जेयापCरच्या� सा+स्का4 त-रत्न�कारमा�सिसाका�न� व�दै, दैश न�, आयाBव�दै इं. किवकिव� किवर्षया�+वर दैजे�दै�र किवश�र्ष�+का प्रका�सिशत कारून सा+स्का4 त व�ङ्P माया�च� फा�र मा(ठf सा�व� का� ली�. ओरिरसा�मा��ली }ह्यूपBर या� र्ग�व�हून किनघणे�र� मान(रमा� हो� मा�सिसाका बार�च र्ग�जेली�. किबाहो�रमाध्या� प�टण्या�च्या� सा+स्का4 त-सा+जे�वन सामा�जे�न�धिमात्रांमाP हो� मा�सिसाका च�लीकिवली� हो(त�. या�+व्याकितरिरक्त बा+र्गली(रच�अमा4तव�णे�, सिंसा��-हो3दैर�बा�दैच� (होल्ली� प�किकास्त�न�त) का�माBदै�, प्रया�र्गच्या� आया सामा�जे�च�आया सिसाद्ध�न्त¶ कालीकात्त्या�च्या� }�ह्यूसामा�जे�च�श्रेBतप्रका�सिशका�, सिसामाल्या�च�दिदैव्याज्या(त� या�+सा�रख्या� अन�का मा�सिसाकापकित्रांका� र्ग�ल्या� श+र्भार वर्ष�Xत किवकिव� प्रदै�श�+त उदैया�सा आल्या� व का�हो�च� अपव�दै वर्गळाल्या�सा इंतर दै�श� किनयातका�सिलीका�+प्रमा�णे� याथा�वसार अस्त�सा र्ग�ल्या�.

 

सा+स्का4 तच� प्रसा�र कारण्या�च्या� उ��श�न� अन�का द्वै3र्भा�किर्षका किनयातका�सिलीका� उदैया�सा आली�. त्या�+माध्या� द्वै3र्भा�किर्षकामाP(सा+स्का4 त-बा+र्ग�ली�),र्भा�रतदिदैव�कार¶ व बाहुश्रेBत�(सा+स्का4 त-र्गBजेर�त�),धिमासिथाली�मा(दै, (सा+स्का4 त-मा3सिथाली�), मा+जेBर्ष� वली(का�नन्दैदै�किपका� (सा+स्का4 त-इं+ग्राजे�) सा+स्का4 तर्भा�रत�(सा+स्का4 त-किंहो�दै�) हो� किनयातका�सिलीका� उल्ली�खान�या आहो�त. न�र्गपCरच�सा+स्का4 तर्भाकिवतव्यामाP(सा�प्त�किहोका), जेयापCरच�र्भा�रत� (मा�सिसाका) पBण्या�च�श�रदै� (प�णिHका), माB+बाईच�सा+किवदैP आणिणे बा�लीसा+स्का4 तमाPइं. किनयातका�सिलीका�+न� किवसा�व्या� शतका�च्या� उत्तर��� त सा+स्का4 त किनयातका�सिलीका�+च� पर+पर� पBढी� च�लीकिवली� आहो�. सा+स्का4 त र्भा�र्ष�च्या� अध्यायान�च� क्रमाश¶ ऱ्हो�सा हो(त असात�न� कितच� पBनरुत्था�न कारण्या�च्या� माहोत्त्व�का�+H�न� प्र�रिरत हो(ऊन अन�का सा+प�दैका�+न� आणिणे सा+च�लीका�+न� सा+स्का4 त किनयातका�सिलीका� च�लीकिवली�. अया(ध्या�च� प+. का�ली�प्रसा�दै कित्रांप�ठf या�+न�

Page 16: नियतकालिके

‘अस्या�मा�व शत�«दैया�+ सा+स्का4 तर�ष्ट्रर्भा�र्ष� र्भावतB’ हो� }�दैव�र्क्युया श�र्ष काq घ�लीCन सा+स्का4 तमाP हो� सा�प्त�किहोका साव स्व पणे�सा ली�वCन १९३० प�साCन आयाBष्या�च्या� श�वटच्या� Hणे�पयाXत च�लीकिवली�.

 

अव� च�न सा+स्का4 त व�ङ्P माया�त�ली बाहुत�+श उत्तमा र्भा�र्ग या� श�काड( सा+स्का4 त किनयातका�सिलीका�+तCन याथा�वर प्रका�सिशत झा�ली� आहो�. सा�किहोत्या अका�दै�मा�न� पBरस्का�र दै�ऊन र्ग�रकिवली�ली� डd. श्रे�. र्भा�. वणे�कार या�+च� सिशवर�ज्या(दैयामाP हो� ६८ सार्ग�Xच� सा+स्का4 त माहो�का�व्या पBण्या�च्या� श�रदै�प�णिHका�+तCन (सा+प�दैका : वसा+त र्ग�डर्ग�ळा) क्रमाश¶ प्रसिसाद्ध झा�ली�. दै�शर्भार प्रका�सिशत झा�ली�ल्या� किनयातका�सिलीका�+त�ली काथा�, काकिवत�, न�टका� , किनबा+� इं. किवकिव� व�ङ्P मायाप्रका�र�+च� उत्तमा सा+कालीन आणिणे सा+प�दैन कारून त� ग्रा+थारूप�न� प्रका�सिशत हो(णे� आवश्याका आहो�.

 

वणे�कार, श्रे�. र्भा�.

बं�गा��� नि�यतका�लि�का :अठर�व्या� शतका�च्या� अखा�र�जे बा+र्ग�लीमाध्या� प्रथामा छ�पखा�न� किनघ�ली�. ज्ञे�न आणिणे सिशHणे या�+च� प्रसा�र हो(ण्या�सा अनBकाC ली परिरक्सिस्थात� किनमा� णे झा�ली�. व4त्तपत्रां� व किनयातका�सिलीका� या�+च� प्रका�शन ओघ�न�च आली�. पकिहोली� बा+र्ग�ली� मा�सिसाका श्रे�र�मापCर या�था�ली बाmजिप्टस्ट धिमाशनन� का�ढीली�ली� दिदैग्दैश न हो� हो(या. एकिप्रली १८१८ माध्या� या�च� पकिहोली� अ+का किनघ�ली�. सा+प�दैका हो(त� र्क्युली�का मा�श मान. श्रे�र�मापCर धिमाशनन�च का�ढीली�ली� सामा�च�र दैप णे हो� सा�प्त�किहोका बा+र्ग�ली�त�ली पकिहोली� व4त्तपत्रां म्होणेत� या�ईली. २३ मा� १८१८ र(जे� या�च� प्रथामा अ+का प्रका�सिशत झा�ली�. या�च�हो� सा+प�दैका मा�श मानच हो(त�. हो� दै(न्हो� किनयातका�सिलीका� मा�त्रां अल्पजे�व� ठरली�.

 

या�च साBमा�र�सा एत��श�या व्याक्तqन� का�ढीली�ली� पकिहोली� बा+र्ग�ली� सा�प्त�किहोका बा�+र्ग�ली र्ग�झा�ट� हो� हो(या; पणे जे�मात�मा वर्ष र्भार च�लीCन त� बा+दै पडली�. या�च� सा+प�दैका हो(त� र्ग+र्ग�किकाश(र र्भाट्टा�च�या . एका(णिणेसा�व्या� शतका�च्या� प्रथामा चरणे�त�ली उल्ली�खान�या किनयातका�सिलीका�+त}�ह्मणेप्रबा(�-}�ह्मणे ओ धिमासिशनर� सा+व�दै (र�जे� र�मामा(होन रdया या�च� प्रका�शन), सा+व�दै का�माBदै�(सा+प�दैका : र्भाव�न�चरणे बा+दै(प�ध्या�या), सामा�च�र

Page 17: नियतकालिके

च+दिद्रका� (सान�तन� किंहो�दू मा+डळा�च� माBखापत्रां, सा+प�दैका : र्भाव�न�चरणे बा+दै(प�ध्या�या) या�+च� सामा�व�श आहो�. 

 

सा+व�दैप्रर्भा�कार या� २८ जे�न�व�र� १८३१ र(जे� किनघ�ली�ल्या� या� सा�प्त�किहोका�च� प्रर्भा�वश�ली� किनयातका�सिलीका म्होणेCन उल्ली�खा कार�व� ली�र्ग�ली. पBढी� त्या�च�च दै3किनका�त रूप�+तर झा�ली�.

 

ईश्वरच+दै र्गBप्त या�+च्या� सा+प�दैन�माBळा� अल्प�व��तच या� किनयातका�सिलीका�सा प्रकितष्ठ� ली�र्भाली�. र�जे� र���का�+त दै�व, प्रसान्नकाB मा�र ठ�काC र, र�जेकामाली सा�न, जेयार्ग(प�ली तका� ली+का�र इं. तत्का�ली�न मा�न्यावर व्याक्तq त्या� किनयातका�सिलीका�त किनयाधिमातपणे� ली�खान कार�त. बा+किकामाच+द्र चट्टा(प�ध्या�या, दै�नबा+�C धिमात्रां, र�खा�लीदै�सा बा+दै(प�ध्या�या इं. न+तर र्ग�जेली�ल्या� सा�किहोत्यित्याका�+च� आर+र्भा�च� ली�खानहो� या�च किनयातका�सिलीका�त प्रसिसाद्ध झा�ली�.

 

या�न+तरच� साBकिवख्या�त किनयातका�सिलीका म्होणेCनतत्त्वबा(धि�न� पकित्रांका� या� }�ह्यूसामा�जे�च्या� माBखापत्रां�च� न�व घ्या�व� ली�र्ग�ली. १६ ऑर्गस्ट १८४३ र(जे� मा�सिसाका म्होणेCन त� प्रथामा प्रका�सिशत झा�ली�. सा+प�दैका हो(त� अHयाकाB मा�र दैत्त. या� मा�सिसाका�च्या� प्रर्गत�सा प्रका�सिशत पBढी� अन�का श्रे�ष्ठ }�ह्यू किवच�रव+त�+च� हो�तर्भा�र ली�र्गली�. त्या�+त रकिंव�द्रन�था ट�र्ग(र�+च�हो� अ+तर्भा� व हो(त(. ऑर्क्युट(बार १८५१ माध्या� र�जे£द्रली�ली धिमात्रां या�+च्या� पBढी�का�र�न� किवकिव��था सा+ग्राहोप्रसिसाद्ध झा�ली�. र�जे£द्रली�ली धिमात्रां या�+च्या�न+तर का�सिलीप्रसान्न सिंसा�हो हो� सा+प�दैका झा�ली�. या� मा�सिसाका�च� दै(न व3सिशष्ट्ये� हो(त�, त� म्होणेजे� त� पकिहोली� सासिचत्रां बा+र्ग�ली� मा�सिसाका हो(त� आणिणे पBस्तका�च्या� पर�Hणे�सा त्या�तच पकिहोल्या�+दै� स्था�न धिमाळाC ली�र्गली�. ईश्वरच+द्र किवद्य�सा�र्गर या�+च्या� मा�र्ग दैश न�खा�ली� दैर सा(माव�र� प्रसिसाद्ध हो(णे�र� सा�प्त�किहोकासा(माप्रका�श (१५ न(व्हो£बार १८५८ प�साCन) हो�हो� उल्ली�खान�या आहो�. त्या�च� सा+प�दैका हो(त� द्वै�रका�न�था र्ग+र्ग(प�ध्या�या. या�च साBमा�र�सा प्या�र�च�+दै धिमात्रां आणिणे र���न�था सिशकादै�र या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� मा�सिसाका पकित्रांका� किनघC ली�र्गली�. स्त्रिस्त्रांया�+सा�ठf उपयाBक्त माजेकाC र त्या�तच प्रथामा या�ऊ ली�र्गली�, पBढी� लीवकारच (ऑर्गस्ट १८६३) बा�मा�बा(धि�न� पकित्रांका�प्रसिसाद्ध झा�ली�. उमा�शच+द्र दैत्त हो� कितच� सा+प�दैका

Page 18: नियतकालिके

हो(त�.तत्त्वप्रबा(धि�न� पकित्रांका� च� आदैश पBढी� ठ� वCन च�लीली�ली� हो� मा�सिसाका दै�घ जे�व� ठरली� . र्भा�रतवर्षEया }�ह्यूसामा�जे�च��मा तत्त्व एका(णिणेसा�व्या� शतका�त न�व�जेली�ली� हो(त�.

 

बा+र्ग�ली� किनयातका�सिलीकासा4ष्ट�त मान्व+तर घडCन आली�, त� बा+किकामाच+द्र चट्टा(प�ध्या�या या�+च्या�बा+र्गदैश न मा�सिसाका�न� (एकिप्रली १८७२). बा+र्गदैश नमाध्या� ली�खान छ�पCन या�णे� त्या� का�ळा�त र्ग�रव�स्पेदै मा�नली� जे�ई. या� मा�सिसाका�र्भा(वत� एका सामाथा सा�किहोत्यित्याका प्रर्भा�वळा जेमाली�. पBढी� त्या�च्या� पBनरुज्जी�वन�सा�ठf रव�द्रन�था ट�र्ग(र व मा(किहोतली�ली माजेBमादै�र या�+न� खाटपट का� ली� हो(त�. रव�द्रन�था�+च� आर्गमान हो�हो� बा+र्ग�ली� किनयातका�सिलीका�+च्या� दुकिनया�त�ली एका माहोत्त्व�च� टप्प� ठर�व�. त� स्वत¶ प्रत्याHपणे� व� अप्रत्याHपणे� किवकिव� किनयातका�सिलीका�+श� सा+प�दैका म्होणेCन सा+बा+धि�त हो(त�. त्या�+प3काqसा��न�, र्भा�रत�, बा�लीका हो� का�हो� किनयातका�सिलीका� हो(त.किहोतव�दै� (१८९१–१९०६) या� सा�प्त�किहोका�च्या� सा�किहोत्या�किवर्भा�र्ग�च� �Bर�हो� त्या�+न� का�हो� का�ळा सा�+र्भा�ळाली�. साखा�र�मा र्गणे�श दै�उसाकार हो� माहो�र�ष्ट्र�या र्ग4होस्था या�च किहोतव�दै� सा�प्त�किहोका�च� का�हो� का�ळा सा+प�दैका हो(त�. प्रसिसाद्ध न�टकाका�र किद्वैजे£द्रली�ली र�या या�+न� का�ढीली�ली� र्भा�रतवर्ष  मा�सिसाका, र�मा�न+दै चट्टा(प�ध्या�या या�+न� का�ढीली�ली� प्रव�सा� मा�सिसाका व साBर�शच+द्र सामा�जेपत� या�+च�सा�किहोत्या मा�सिसाका हो� बा+र्ग�ली� सा�किहोत्या�कितहो�सा�त सिचरस्मारणे�या ठरणे�र� आणेखा� का�हो� किनयातकासिलीका� . शरच्च+द्र चट्टा(प�ध्या�या हो�र्भा�रतवर्ष� च� व रव�द्रन�था ट�र्ग(र हो� प्रव�सा�च� किनयाधिमात ली�खाका हो(त�. वसाBमात�मा�सिसाका�च� ग्रा�मा�णे र्भा�र्ग�त अधि�का प्रसा�र हो(त�.

 

या�न+तर याBर्गप्रवत का मा�सिसाका�+च� जेमा�न� या�त(. त्या�+त का�ली�नBक्रमा� साबाBजेपत्रांहो� पकिहोली� हो(या. प्रमाथा च��Bर� (‘किबारबाली’ या� ट(पणेन�व�न� प्रसिसाद्ध) या� त�क्ष्णेबाBद्ध�च्या� अणिर्भारुसिचसा+पन्न सा+प�दैका�च्या� च(खा+दैळा दृष्ट�माBळा� या� मा�सिसाका�न� सा�किहोत्या�त नव� व�र� खा�ळाकिवली�. बा�+र्ग�ली� र्भा�र्ष� व सा�किहोत्या या�+च्या� किवका�सा�सा या�साबाBजेपत्रांन� च�+र्गली�च र्गत� दिदैली�. अतBलीच+द्र र्गBप्त, �Cजे ट�प्रसा�दै माBखा(प�ध्या�या, साBन�कितकाB मा�र चट्टा(प�ध्या�या इं. अन�का श्रे�ष्ठ ली�खाका त्या�या(र्ग� प्रका�श�त आली�.

काल्ली(ली आणिणे का�सिली ओ कालीमा हो� न+तरच� याBर्ग+�र मा�सिसाका� , असिचन्याकाB मा�र सा�नर्गBप्त, बाBद्धदै�व बासाB, प्र�मा�न्दैर धिमात्रां, मा(किहोतली�ली माजेBमादै�र, नज्रुBली इंस्ली�मा, श3लीजे�न+दै,

Page 19: नियतकालिके

माBखा(प�ध्याया इं. मा+डळा� या� याBर्ग�त पBढी� आली�. साजेन�का�न्त दै�सा या�+च्या�शकिनबा�र�र सिचठf सा�प्त�किहोका�न� बा+र्ग�ली�त उपर(�, किवन(दै, व्या+र्ग या�+च� व�दिटका� फाB लीवली�. किनरदै च��र� त्या�त सिलीहो�त असात. त्या�न+तरच्या� का�ळा�त किनयातका�सिलीका�+च� सा+ख्या� खाCपच व�ढीली�. त्या�+त उल्ली�खान�या म्होणेजे� हुमा�याCन काबा�र या�+च� चतBर+र्ग,साB��द्रन�था दैत्त�+च� परिरचया,बाBद्धदै�व बासाC+च� काकिवत� हो� हो(त. किवश्वर्भा�रत� पकित्रांका�, आनन्दैबा�जे�र पकित्रांका�, दै�श वअमा4त इं. किनयातका�सिलीका� त्या�न+तरच्या� का�ळा�त प्रसिसाद्ध�सा आली�. उप�न्द्रकिकाश(र र�याच��Bर�च�सान्दै�श मा�सिसाका बा�लीकिनयाका�सिलीका�+त अग्रा�सार ठरली�. या�+च� न�तC सात्याजिजेत र�या त� हो�सा�न� च�लीकिवत�त. प्रचसिलीत किनयातका�सिलीका�+त दै�शव अमा4त या� ली(काकिप्रया सा�प्त�किहोका�+खा�र�जेसिशली�दिदैत्या, का4 णित्तव�सा, प्रबा+�पकित्रांका�, काथा�सा�किहोत्या, सा�रस्वत इं. किनयातका�सिलीका� उल्ली�खान�या आहो�त.आनन्दैमा�ळा� आणिणेसिशशBसा�था� हो� बा�लीमा�सिसाका� हो� ली(काकिप्रया आहो�त. व�र�णेश�हून प्रसिसाद्ध हो(णे�र� साBर�शच+द्र चक्रवतEच� उत्तर�मा�सिसाका व3सिशष्ट्येपCणे सा�किहोत्या�सा�ठf प्रसिसाद्ध आहो�

 

बा+र्ग�ली�त लीघB किनयातका�सिलीका�+च� सा+ख्या� बार�च आहो�. १९६० न+तरच्या� का�ळा�त�ली हो� नव�न घटन� हो(या. कालीकात्त्या�सा�रख्या� शहोर�तच नव्हो�, तर खा�ड(प�ड�, बा+र्ग�ली बा�हो�रून तसा�च दै�श�बा�हो�रूनहो� बा+र्ग�ली� किनयातका�सिलीका� किनघत असात�त. जे�था� जे�था� बा+र्ग�ली�र्भा�किर्षका�+च� वस्त� आहो�, त�था� त�था� एखा�दै� मा�सिसाकापकित्रांका� किनघत�च. सा�किहोत्याप्र�मा�खा�र�जे किवकिव� किवर्षया�+सा व�किहोली�ल्या� किनयातका�सिलीका�+च�हो� बा+र्ग�ली�त व�णे न�हो�. च�र्षओ च�र्ष�, वसाBन्धर�, नव�न्नर्भा�रत�, सा�रसामा�च�र हो� श�त�किवर्षयाका;हो3किनमा�न, हो(धिमाओप�था�, हो(धिमाओप�सिथाका सिचकिकात्सा� इं. व3द्यकिकाया; इंकितहो�सा हो� ऐकितहो�सिसाका; अणिर्भानया, बाहुरूप� इं. न�ट्याकिवर्षयाका;उदैP बा(�न, किवश्वव�णे�, प्रणेवइं. ��र्मिमा�का; फाB टबाdली, र्गड�र मा�ठ इं. क्रqड�किवर्षयाका;उलीट(रथा, सिसान�मा�जेर्गतP, आन+दैली(का, जेलीसा�घर इं. सिचत्रांपटकिवर्षयाका, अश� अर्गणिणेत किनयातका�सिलीका� व�चका�+च्या� खा�सा आवड�किनवड� पBरव�त असात.

 

जे(श�, श्रे�. बा�.

हिं��दी� नि�यतका�लि�का :र्भा�रत�या प्रबा(�न�च� ली�ट बा+र्ग�लीमाध्या� प्रथामा किनमा� णे झा�ली� व किंहो�दै� किनयातका�सिलीका�+च� जेन्मा आणिणे आर+र्भा�च� किवका�सा कालीकात्त्या�माध्या� झा�ली�. किंहो�दै� प्रदै�श�काडCन र(जेर्ग�र�सा�ठf आली�ल्या� किंहो�दै� र्भा�किर्षका�+च्या� किपढी�न� इं+ग्राजे� आत्मासा�त

Page 20: नियतकालिके

कारुन घ�तली� आणिणे ज्ञे�नदै�न�च� व ज्ञे�नप्रसा�र�च� किनकाड लीH�त घ�ऊन किनयातका�सिलीका� का�ढीण्या�सा प्र�र+र्भा झा�ली�. किंहो�दै�च� पकिहोली� सा�प्त�किहोका�  उदैन्त मा�त ण्ड हो� प+. याBर्गलीकिकाश(र शBर्क्युका या�+न� ३० मा� १८२६ र(जे� प्रका�श�त का� ली� व आर्थिथा�का अडचणे�माBळा� ४ साप्ट£बार १८२७ च्या� श�वटच्या� अ+का�बार(बार त� बा+दै पडली� . पBढी� दै3किनका� , सा�प्त�किहोका� , मा�सिसाका� या�+च� एकाच ली�ट बा+र्ग�लीमाध्या� आली� व किंहो�दै� पत्रांका�रिरत�च� र्भार्क्युकामा प�या�र्भारणे� झा�ली�. सा�मा�न्यापणे� हो� किनयातका�सिलीका� सा�मा�जिजेका सा�व�च्या� व� र�ष्ट्रप्र�मा�च्या� ऊमाEन� का�ढीली� जे�त आणिणे उत्काट ध्या�याव�दैहो� आर्थिथा�का अडचणे�वर मा�त कारू शकाली� न�हो�, काq त� बा+दै हो(त. कालीकात्त्या�त अन�का किंहो�दै� किनयातका�सिलीका� किनघ�ली� व बा+दै पडली�. मा�त्रां १७ मा� १८७८ र(जे� किनघ�ली�ली� प�णिHका र्भा�रत धिमात्रां (न+तर सा�प्त�किहोका व दै3किनका) १९३५ पयाXत च�लीC हो(त�. १९२३ प�साCन किनघ�ली�ल्या� मातव�ली�या� मा�सिसाका�न� सा�किहोत्याH�त्रां�त मा(ठf का�माकिर्गर� का� ली�. काव� किनर�ली�, उग्रा या�+सा�रख्या� काव�न� मातव�ली�ली� मा(ठf प्रकितष्ठ� धिमाळावCन दिदैली�. दै�वन�र्गर� सिलीप�च्या� सामाथा न�सा�ठf किनघ�ली�ली�दै�वन�र्गर (१९०७), रव�द्रन�था ट�र्ग(र�+च्या� आश�व� दै�न� किनघ�ली�ली� होजे�र�प्रसा�दै�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली�लीकिवश्वर्भा�रत� (१९४२), प+. बान�रसा�दै�सा चतBव�दै� या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� किनघ�ली�ली� आणिणे अन�का सा�किहोत्यित्याका व�दैकिवव�दै�+न� त�ड फा(डणे�र�किवश�ली र्भा�रत मा�सिसाका (१९२८) हो� का�हो� उल्ली�खान�या किनयातका�सिलीका� हो(त. लीक्ष्मा�च+दै जे3न या�+च्या� सा+प�दैन�खा�ली� किनघणे�र�ज्ञे�न(दैया (१९४८–७०) या� व�ङ्P माया�न मा�सिसाका�न� किंहो�दै�त�ली नवली�खान�ली� र्भारपCर व�व दिदैली�.

 

उत्तर प्रदै�श�त बान�रसा अखाबा�र हो� पकिहोली� किंहो�दै� सा�प्त�किहोका १८४५ च्या� जे�न�व�र�त प्रका�सिशत झा�ली�. र�जे�सिशवप्रसा�दै सिसात�र� किंहो�दै या�+च्या� आश्रेया�न� र्ग(किंव�दै रघBन�था थात्त� या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� किनघणे�ऱ्या� या� किनयातका�सिलीका�त उदू श«दै�+च� व�पर अधि�का असा�. त्या�माBळा� १८५० माध्या� बान�रसाहून किनघ�ली�ली� साB��कारसा�प्त�किहोका किंहो�दै�त�ली पकिहोली� सा�प्त�किहोका मा�नली� जे�त�. त्या�च� सा+प�दैका त�र�मा(होन धिमात्रां न�व�च� बा+र्ग�ली� र्ग4होस्था हो(त�. र्भा�रत�न्दु होरिरश्चा+द्र या�+न� १५ ऑर्गस्ट १८७४ र(जे� का�श�हून काकिववचन साB��न�व�च� मा�सिसाका साBरू का� ली�. त� पBढी� प�णिHकासा�प्त�किहोका अश� क्सिस्थात्या+तर� हो(ऊन १८८५ माध्या� बा+दै पडली�. प्र�च�न काव�च� परिरचया कारून दै�ण्या�च� का�या या� पकित्रांका� न� का� ली� . र्भा�रत�न्दू+न�होरिरश्चा+द्र मा3र्गजे�न न�व�च� मा�सिसाका १५ ऑर्क्युट(बार १८७३ र(जे� साBरू का� ली� . त्या�द्वै�र� किंहो�दै� र्गद्यश3ली�च� किवका�सा घडCन आली�. स्त्रिस्त्रांया�+सा�ठf र्भा�रत�न्दू+न� बा�लीबा(धि�न�न�व�च� मा�सिसाका साBरू का� ली� (१८७४). र्भा�रत�न्दु मा+डळा�त�ली एका ली�खाका प+. बा�ळाका4 ष्णे र्भाट्टा या�+न� किहोन्दै� प्रदै�प हो� मा�सिसाका आर्थिथा�का सा+काट�सा त�ड

Page 21: नियतकालिके

दै�त मा(ठ्या� जिजे��न� साB. ३३ वर्ष� सा�तत्या�न� च�लीकिवली�. १९१० माध्या� त� सारका�र� र(र्ष�सा बाळा� पडली�. सासिचत्रां किंहो�दै� मा�सिसाका सारस्वत�(१९००) माध्या� का�श� न�र्गर� प्रच�रिरणे� सा+स्था�तफा� साBरू झा�ली�. या� पत्रां�न� माहो�व�रप्रसा�दै किद्वैव�दै� या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� किंहो�दै� सा�किहोत्या�च� मा(ठfच सा�व� का� ली�. सारस्वत�माध्या� ली�खा छ�पCन या�णे� हो� मा(ठ्या� ली�खाका�+न�हो� र्ग�रव व�टत असा�. १९१३ प�साCन साम्मा�लीन पकित्रांका� हो� त्रां3मा�सिसाका किनघC ली�र्गली�. सा+श(�न�त्माका व सामा�H�त्माका ली�खा या� पकित्रांका� त प्र�माBख्या�न� छ�पली� जे�त�त. त्या�आ�� १८९६ प�साCन न�र्गर�-प्रच�रिरणे�-पकित्रांका� मा�सिसाका रूप�त साBरू झा�ली�. पBढी� कितच� त्रां3मा�सिसाका�त रूप�+तर झा�ली�. र�ष्ट्र(न्नत�च्या� हो�तCन� बा�बाCर�व पर�डकार�+न� आजेच� पकिहोली� अ+का ५ साप्ट£बार १९२० र(जे� प्रका�सिशत का� ली�. पBढी� १९३८ च्या� जेBली3माध्या� त� सा�प्त�किहोका स्वरूप�त प्रका�सिशत हो(ऊ ली�र्गली� . किंहो�दै� र्भा�र्ष�, सा�किहोत्या व सामा�जे या�+च्या� किवका�सा�सा�ठf या� सा�प्त�किहोका�न� मा(ठ� का�या का� ली�. लीखान�हून मा��Bर� (१९२१), प्रया�र्गहून च�या (१९२२) वसाB�� (१९२७), का�श�हून हो+सा(१९३०) तसा�च रूप�मा(१९३४) हो� सा�किहोत्यित्याका मा�सिसाका� प्रका�सिशत हो(त. हो+साच� सा+प�दैका प्र�माच+दै हो(त�, तररुप�माच� साBधिमात्रां�न+दैन प+त. १९३८ प�साCन किनघणे�ऱ्या� सा�किहोत्या सा+दै�श मा�सिसाका�न� र्गBली�बार�या या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� उत्का4 ष्ट सामा�H�त्माका मा�सिसाका म्होणेCन ली�किकाका धिमाळाकिवली�. आध्या�स्त्रित्माका किवर्षया�ली� व�किहोली�ली� काल्या�णे मा�सिसाका र्ग�ली� ५० वर्ष� अध्या�स्त्रित्माका H�त्रां�त मा(ली�च� का�माकिर्गर� कार�त आहो�. धिमाझा� पCरहून प+. बादैर�न�र�याणे च��र� या�+न� का�ढीली�ली� आन+दै का�दै+किबान�मा�सिसाकाहो� र्ग�जेली�. १९३८–४२ या� का�ळा�त माहोत्त्व�च� मा�नली� जे�त हो(त�. पBढी� त� बा+दै पडली�, पणे १९४६ माध्या पBन्हो� साBरू कारण्या�त आली�. सा�म्याव�दै� किवच�र�+न� व�किहोली�ली� सा�प्त�किहोका नया� जेमा�न� हो� ड�होर�डCनहून प्रका�सिशत हो(त�.

 

पCवEच्या� माध्या प्र+त�तCन १८४९ माध्या� प्रका�सिशत झा�ली�ली�मा�लीव� अखाबा�र हो� पकिहोली� किनयातका�सिलीका. त्या�आ��बान�रसा अखाबा�र (१८४५) किनघ�ली� हो(त� असा� म्होणेत�त.मा�लीव� अखाबा�र १८७२ पयाXत च�लीली�. इं+दूरमा�Cन प्रका�सिशत हो(णे�र� पकिहोली� किंहो�दै� मा�सिसाकानवजे�वन (१९१५) हो� हो(या. त्या�च� सा+प�दैका द्वै�रका�प्रसा�दै सा�वका हो� हो(त�. काल्पव4H(१९२२) हो� आध्याधिमाका किवर्षया�ली� व�किहोली�ली� मा�सिसाका पBढी� त�सा वर्ष� सा�तत्या�न� प्रका�सिशत हो(त र�किहोली�. मा�खानली�ली चतBव�दै� या�+च� प्रखार सा�प्त�किहोका किनयातका�सिलीका�  कामा व�र(१९१९, जेबालीपCर) मा��वर�व साप्र� या�+च्या� सा+प�दैन�खा�ली� किनघत असा�. माध्या र्भा�रत किंहो�दै� सा�किहोत्या मा�सिसाका व�णे�आजेहो� किनघत असाCन व�णे�न� किंहो�दै� सा�किहोत्या साधिमात�न� १९२६ प�साCन साBरू का� ली�ली� सा�किहोत्यित्याका मा�सिसाका व�णे�आजेहो�

Page 22: नियतकालिके

किनघत असाCन व�णे�न� किंहो�दै� सा�किहोत्या�च� सारस्वत�सा�रखा�च सा�व� का� ली�. क्रqड�किवर्षया�+न� व�किहोली�ली�खा�लीयाBर्ग १९७२ माध्या� किनघC ली�र्गली� . जेबालीपCरहून किनघ�ली�ल्या� वसाB�� मा�सिसाका�न� फा�र मा(ली�च� सा�किहोत्यित्याका का�माकिर्गर� का� ली�, पणे त� बा+दै पडली�. र्भा(प�ळाच्या� सा�किहोत्या परिरर्षदै�च्या� किवद्य�मा�न� किनघणे�र� मा�सिसाका पCव� ग्राहो(१९७५) व त्रां3मा�सिसाकासा�H�त्का�र (१९७६) या�+न� सा+पCणे पणे� सा�किहोत्या�का आणिणे सा�+स्का4 कितका किवर्षया�+न� व�हून घ�तली� आहो�.

 

अजेमा�रहून किनघणे�र� मा�सिसाकालीहोर (१९४७), उदैयापCरहून किनघणे�र� मा�सिसाका मा�Bमाकित,किपली�न�हून किनघणे�र� तटस्था व बा�आवरच� र्क्युया� हो� मा�सिसाका� नवसा�किहोत्या�च� किहोरिरर�न� पBरस्का�र कारणे�र� आहो�त. जेयापCरच्या� र�ष्ट्रदूत या� दै3किनका�च� दै�प�वली� किवश�र्ष�+का दैजे�दै�र मा�नली� जे�त(.

 

किबाहो�र प्र�+त�त प�टण्या�हून १८७४ माध्या� किबाहो�रबा+�Bसा�प्त�किहोका किनघC ली�र्गली�. तत्पCवE १८७३ माध्या� त� कालीकात्त्या�त प्रका�सिशत हो(त असा�. १९१५ पयाXत त� च�लीली�.उद्य(र्ग, सिशH�, या(र्ग�, ज्या(त्स्न�, प�टली�, अव+कितका�, किहोमा�लीया, नई ��र� या� सा�किहोत्यित्याका मा�सिसाका�+च� का�माकिर्गर� उल्ली�खान�या आहो�. प�टण्या�हून १९६६ प�साCन किनघणे�र� त्रां3मा�सिसाका (आत� मा�सिसाका) सामा�H� माहोत्त्व�च� असाCन किंहो�दै�त प्रका�सिशत हो(णे�ऱ्या� माहोत्त्व�च्या� पBस्तका�+च� सामा�H� त्या�त आढीळात�.

 

दिदैल्ली� या�था� १८५७ माध्या� अजे�माBल्ली�खा�+ या�+च� उदू किनयातका�सिलीका पया�मा�-आजे�दै� प्रसिसाद्ध हो(ऊ ली�र्ग�ली. पBढी� त� किंहो�दै�त किनघC ली�र्गली�; पणे इं+ग्राजे�+च्या� र(र्ष�माBळा� बा+दै पडली�. ली�ली� श्रे�किनव�सादै�सा या�+न� १८७४ माध्या� सादै�दैश सा�प्त�किहोका साBरू का� ली�. १८७६ सा�ली� काकिववचन साB��माध्या� त्या�च� किवली�न�कारणे झा�ली�. १९२५ माध्या� किनघ�ली�ली� र�माच+द्र शमा� या�+च� माहो�रथा� मा�सिसाका उल्ली�खान�या आहो�. दिदैल्ली�हून किनघ�णे�ऱ्या� सा�प्त�किहोका किंहो�दुस्था�न या� माहोत्व�च्या� सा�प्त�किहोका�च� पकिहोली� अ+का २ ऑर्क्युट(बार १९५० र(जे� किनघ�ली�. सा�किहोत्यित्याका, सा�+स्का4 कितका व र�जेकाqया घड�मा(ड�च्या� दृष्ट�न� त� अव्वली दैजे� च� किनयातका�सिलीका म्होणेCन ली(काकिप्रया आहो�.ट�इंम्सा ऑफा इं+किडया� र्गट�च�दिदैनमा�न सा�प्त�किहोका इं+ग्राजे�ट�इंम्साच्या� �तEवर किनघत� व किंहो�दै� बाBजिद्धजे�व�

Page 23: नियतकालिके

वर्ग� त त� प्रकितधिष्ठत मा�नली� जे�त�. किंहो�दै�च� अष्टप3लीC ली�खाका साक्सिच्चदै�न+दै हो�र�न+दै व�त्स्या�यान ‘अज्ञे�या’ या�+न� १९६५ माध्या� त्या�ली� सा+प�दैका या� न�त्या�न� आका�र दिदैली�. दिदैल्ली�काडCन किनघणे�ऱ्या� सा+च�तन� त्रां3मा�सिसाका�ली� (सा+प�दैका : माहो�पसिंसा�हो) सा�किहोत्यित्याका प्रकितष्ठ� आहो�. सा. हो�. व�त्स्या�यान या�+न� नया� प्रत�कान�व�च� उच्च दैजे� च� मा�सिसाका १९७३ माध्या� साBरू का� ली�. सा�किहोत्या व सा+स्का4 त� हो� त्या�च� किवर्षया हो(त. १९६० प�साCन किनघ�ली�ल्या� का�दै+किबान�मा�सिसाका�न�हो� ली(काकिप्रयात� धिमाळाकिवली� आहो�. न�मावर सिंसा�हो�च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� किनघत असाली�ल्या� आली(चन�(१९५०) त्रां3मा�सिसाका�न� सा�किहोत्यित्याका-व3च�रिरका किनयातका�सिलीका म्होणेCन प्रकितष्ठ� धिमाळाकिवली� आहो�. प्रकार या� मा�सिसाका�त किंहो�दै� आणिणे अन्या र्भा�रत�या र्भा�र्ष�+त�ली उत्तमा ग्रा+था�+च� सामा�Hका�त्माका परिरचया दिदैली� जे�त(. दिदैल्ली�हून सिचत्रांपटकिवर्षयाका किनयातका�सिलीका� बार�च किनघत�त. त्या�+त साBर्षमा�च� दैजे� बाऱ्या�प3काq आहो�. माBली�+सा�ठf किनघणे�ऱ्या� मा�सिसाका�+प3काq किप्रया�, बा�लीर्भा�रत�, पर�र्ग, न+दैन हो� मा�सिसाका� ली(काकिप्रया आहो�त. र्ग�+��व�दै� किवच�र�+च� प्रच�र कारणे�र� मा+र्गली प्रर्भा�त वजे�वन-सा�किहोत्या उल्ली�खान�या आहो�त; तर किवज्ञे�न काq प्रर्गकित, अकिवष्का�र या�+सा�रखा� व3ज्ञे�किनका मा�किहोत� दै�णे�र� किनयातका�सिलीका� हो� साBरू झा�ली�ली� आहो�त.

 

किंहो�दै� किनयातका�सिलीका�+च्या� इंकितहो�सा�त माहो�र�ष्ट्र�च� का�माकिर्गर� मा(ली�च� आहो�. माहो�र�ष्ट्र�न� किंहो�दै�ली� प्रखार व त�जेस्व� पत्रांका�र दिदैली� . बा�बाB र्ग(प�ली र्गहोमार� या�+न� १८९३ माध्या� र्भा�रतर्भाCर्षणे मा�सिसाका प्रका�सिशत का� ली�. १८९६ माध्या� किनघ�ली�ल्या� सा�प्त�किहोकाश्रे�व्या+काट�श्वर सामा�च�रन�हो� ली�किकाका धिमाळाकिवली�. १९०५ माध्या� का� सार�च� किंहो�दै� सा+स्कारणे किनघC ली�र्गली�; त� १९०९ माध्या� बा+दै झा�ली� . मा��वर�व साप्र� या�+न� किंहो�दै�-ग्रा+थामा�ली� मा�सिसाका १९०५ माध्या� साBरू का� ली� . न+तर माB+बाई, न�र्गपCर या�थाCन पBष्काळा किंहो�दै� किनयातका�सिलीका� किनघC ली�र्गली�. १९४७ माध्या� माहो�र�ष्ट्र र�ष्ट्रर्भा�र्ष� सार्भा�, पBणे� या� सा+स्था�तफा� र्ग(. प. न�न� या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� किनघC ली�र्गली�ल्या� र�ष्ट्रव�णे�न� नवली�खान�ली� खाCपच उत्त�जेन दिदैली�; तर र�ष्ट्रर्भा�र्ष� प्रच�र साधिमात�, व�� या� सा+स्था�च�र�ष्ट्रर्भा�रत� मा�सिसाकाहो� उल्ली�खान�या आहो�. माB+बाईहून किनघणे�ऱ्या� �मा याBर्ग या� सा�प्त�किहोका�न� �मा व�र र्भा�रत� या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� ली(काकिप्रयात�च� व दैजे�दै�रपणे�च� उच्च�+का र्ग�ठली� आहो�. न�र�याणे दैत्त या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� प्रसिसाद्ध हो(त असाली�ली� नवन�तमा�सिसाका (१९५२) ली(काकिप्रया आहो�. काथा�सा�किहोत्या�सा व�किहोली�ली� सा�रिरका� मा�सिसाका (१९६०) नBकात�च (१९७७) प�णिHका झा�ली� असाCन त्या�न�हो� खाCप प्रकितष्ठ� धिमाळाकिवली� आहो�. र�जेकाqया सा�प्त�किहोका ब्लि«लीटPझा(१९६२) हो�हो� ली(काकिप्रया आहो�.ट�इंम्सा ऑफा

Page 24: नियतकालिके

इं+किडया� र्गट�च� सिचत्रांपट�किवर्षयाका मा�सिसाकामा��Bर� (१९६४) दैजे�दै�र मा�नली� जे�त�. माहो�र�ष्ट्र सारका�रन� २ ऑर्क्युट(बार १९७५ र(जे� साBरू का� ली�ल्या� माहो�र�ष्ट्र मा�नसा या� प�णिHका�न� जेनमा�नसा�त च�+र्गली� प्रकितमा� किनमा� णे का� ली� आहो�.

 

तधिमाळान�डCमाध्या� किंहो�दै� पत्रांका�रिरत�च� प्र�र+र्भा डd. एनP. एसाP. होडEकार या�+च्या�स्वया+सा�वकान� का� ली�. त� इं+ग्राजे� व किंहो�दै� दै(न्हो� र्भा�र्ष�+त प्रका�सिशत हो(ई. १९२१ माध्या� किनघ�ली�ली� हो� किनयातका�सिलीका साB. १० वर्ष� च�लीली�. किंहो�दै� प्रच�रका (१९२३), दैणिHणे र्भा�रत व दैक्सिर्क्युखान� किंहो�दै या� मा�सिसाका�+न� किंहो�दै� प्रच�र�च� का�मा का� ली�; पणे त्या�+न� स्था3या ली�र्भाली� न�हो�. च+दै�मा�मा� हो� माBली�+सा�ठf किनघणे�र� मा�सिसाका खाCप ली(काकिप्रया झा�ली�.याBर्गप्रबा(� (१९५५) हो� त्रां3मा�सिसाका व किनमा ली� (१९५७) या�+न� प्र�र+र्भा� खाCप उत्सा�हो दै�खाकिवली�. लीक्ष्मा�का�+त सारली या�+न� त्या�+च्या�सा�ठf अन�का प्रका�र� प्रयात्न का� ली�; पणे त्या�+न� फा�रसा� याश आली� आहो� न�हो�. त्या�+च� त्रां3मा�सिसाका अ+कान(१९६७) मा�त्रां प्रका�सिशत हो(त आहो�.

 

का� रळाच्या� अन�का किनयातका�सिलीका�+प3काqयाBर्गप्रर्भा�त या� प�णिHका�न� १९५६ त� १९७४ या� का�ळा�त किंहो�दै� सा�किहोत्या�च� व र्भा�र्ष�च� मा(ठf सा�व� का� ली�. कान� टकामाध्या� साध्या� ��र(१९७०) हो� सा�प्त�किहोका साBरू आहो�. का�श्मा�रमाध्या� माहो�व�र(१९३६), च+द्र(दैया (१९३९),ज्या(कित (१९४७) या� मा�सिसाका�+न� च�+र्गली� ली�किकाका धिमाळाकिवली� हो(त�. या(जेन�(१९५६) या� मा�सिसाका�न� व�दै र�हो� या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� साव�Xर्ग�णे प्रर्गत� का� ली�; तर जेम्माCच्या�र्ग�र�जे� (१९६४) त्रां3मा�सिसाका�न� मा(ठf प्रकितष्ठ� धिमाळाकिवली�. प�Vकिडच�र�हून १९४२ प�साCन किनघणे�ऱ्या� अदिदैकितन� साB. २०–२२ वर्ष� अरकिंव�दै�+च्या� तत्त्वज्ञे�न�च� प्रसा�र का� ली�. १९६२ माध्या� पBर(�� त्रां3मा�सिसाका च�+र्गल्या� प्रका�र� किनघC ली�र्गली� हो(त�, पणे पBढी� बा+दै पडली�. आसा�मामा�Cन १९४२ माध्या� किनघ�ली�ली� सा�प्त�किहोका अका� ली�व दिदै}Bर्गहून किनघत असाली�ली�नव जे�र्ग4कित हो� उल्ली�खान�या आहो�त. र्गBजेर�तमाध्या� मा�त्रां किंहो�दै� किनयातका�सिलीका�+च� प्रर्गत� फा�रश� सामा���नका�रका न�हो�. १९ ऑर्गस्ट १९२१ र(जे�किंहो�दै� नवजे�वन सा�प्त�किहोका र्ग�+��जे�न� साBरू का� ली�. होरिरजेन सा�वका २३ फा� }Bव�र� १९३३ त� १९५६ पयाXत च�लीC र�किहोली�.

 

Page 25: नियतकालिके

हो3दैर�बा�दैमाध्या� १९४३ पयाXत किंहो�दै� किनयातका�सिलीका� का�ढीण्या�सा मान�ई हो(त�. आया सामा�जे�च� का�या साBरू झा�ल्या�प�साCन किंहो�दै�किवर्षया� उत्सा�हो व�ढीली�. १९४८ माध्या� बादैर� किवश�ली किपत्त� या�+च�काल्पन� मा�सिसाका साBरू झा�ली�. या� मा�सिसाका�न� का� ली�ली� किंहो�दै� सा�किहोत्या�च� सा�व� अपCव आहो�. या� मासिसाका�न� किंहो�दै�त�ली सा�किहोत्यित्याका, काली�त्माका, सा�+स्का4 कितका व व3च�रिरका चळावळा�च� माBखापत्रां म्होणेCन मा(ली�च� का�माकिर्गर� बाजे�वली�. किंहो�दै� प्रच�र सार्भा�, हो3दैर�बा�दै या� सा+स्था�तफा� किनघ�ली�ल्या�अजे+त� मा�सिसाका�च� सा�त-आठ वर्ष�Xच� का�या हो� उल्ली�खान�या आहो�; तर आया र्भा�नB आणिणेसा+र्गमा हो� सा�प्त�किहोका� हो� प्रश+सान�या आहो�त.

 

किवदै�श�+त किंहो�दै� र्भा�किर्षका ली(का�+च� सा+ख्या� मा(ठf आहो�. इं+ग्ली+ड, आकिफ्राकाq दै�श, साBरिरनmमा, कित्रांकिनदै�दै, किफाजे�, माdरिरशसा तसा�च न�प�ळा, }ह्मदै�श, श्रे�ली+का�, प�किकास्त�न, बा�+र्गली� दै�श या� दै�श�+तहो� किंहो�दै� किनयातका�सिलीका� किनघत�त.

 

बा�+दिदैवड�कार, च+द्रका�+त

मर�ठी� नि�यतका�लि�का :एका(णिणेसा�व्या� शतका�च्या� प्र�र+र्भा�प�साCन मार�ठf र्भा�किर्षका�+न� इं+ग्राजे� र्भा�र्ष�च� आणिणे त�मा��ली सा+पन्न किवच�र�+च� जेवळाCन परिरचया हो(ऊ ली�र्गली�. दै�श�त�ली इंतर र्भा�र्ग�+प्रमा�णे�च माहो�र�ष्ट्र�त सा�+स्का4 कितका प्रबा(�न�च� ली�ट किनमा� णे झा�ली�. या� प्रबा(�न�च� एका प्रर्भा�व� सा��न म्होणेCन व4त्तपत्रां� व किनयातका�सिलीका� होळाCहोळाC साBरू झा�ली�. बा�ळाश�स्त्रां� जे�+र्भा�कार या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� दिदैग्दैश नया� मा�सिसाका�च� पकिहोली� अ+का बा�हो�र पडली� [तथा�किप या� मा�सिसाका�च� सा+प�दैका र�घ(बा� जेन�दै न (वसाईकार) हो(त�, असा� मात मा�+डली� र्ग�ली� आहो� व त्या�च� उल्ली�खा या�पCवEच कारण्या�त आली� आहो�.] आणिणे मार�ठf किनयातका�सिलीका�+च्या� नव�न याBर्ग�ली� प्र�र+र्भा झा�ली� (१८४०).

 

या� साBरुव�त�न+तर एका(णिणेसा�व्या� शतका�च्या� उरली�ल्या� साहो� दैशका�+त मार�ठf किनयातका�सिलीका�+च� स्पे4होणे�या व�ढी झा�ली�. शतका�च्या� अखा�र�सा साB. ३४१ किनयातका�सिलीका� अब्लिस्तत्व�त आली�. त्या�+प3काq किकात्या�का अल्प�याBर्ष� ठरली� हो(त�, त्या�माBळा� का(णेत्या�हो� एका� वर्षE किकात� किनयातका�सिलीका� च�लीC हो(त�, त� किनणिश्चात सा�+र्गणे� शर्क्युया न�हो�.

Page 26: नियतकालिके

 

या� सा�ऱ्या� किनयातका�सिलीका�+च� उ��श स्वर्भा�र्ष�तCन नव्या� प�श्चा�त्त्या ज्ञे�न�च� परिरचया बाहुजेन सामा�जे�ली� कारून दै�ण्या�च� हो(त�. ज्ञे�नप्रसा�र�च� हो� प्र�रणे� एत��सिशया�+च्या�ज्ञे�नप्रका�श (१८४९), मार�ठf ज्ञे�नप्रसा�रका (१८५०),ज्ञे�नदैश न (१८५४),ज्ञे�नकिवस्त�र (१८६०),ज्ञे�न�कार (१८६२), ज्ञे�नसा+ग्राहो(१८९०) अश� न�व�+त स्पेष्टपणे� प्रत�त झा�ली�ली� दिदैसात�; तर ख्रि�स्त� धिमाशनऱ्या�+च्या� किनयातका�सिलीका�+च� ज्ञे�न(दैया(१८४२), प्रर्भा(दैया (१८५६),उदैयाप्रर्भा� (१८५६),सात्यादै�किपका� या� तऱ्हो�च� न�व� त्या�+च्या� हो�तCश� त्या�+च्या� दृष्ट�न� अन्वथा काच हो(त�. धिमाशनऱ्या�+च्या� प्रच�र�ली� प्रत्याBत्तर म्होणेCनच किंहो�दू �मा णिर्भामा�न्या�+न� किवच�रलीहोर�(१८५२), च+दिद्रका� (१८५४),साद्धमा दै�किपका� (१८५६),दै+र्भाहो�रका (१८७१) इं. किनयातका�सिलीका� साBरू का� ली�. 

 

का�ली�+तर�न� ज्ञे�नसा�र�च्या� बार(बारच अन्या दृष्ट�न�हो� किनयातका�सिलीका�+च� उपया(र्ग कारण्या�त या�ऊ ली�र्गली� आणिणे किनयातका�सिलीका�+च� साव�Xर्ग�णे किवका�सा�च्या� दृष्ट�न� व�टच�ली साBरू झा�ली�. माहो�र�ष्ट्र�च्या� जे�वन�त त्या� का�ळा�त नव�न व3च�रिरका आ+दै(लीन� किनमा� णे हो(त हो(त�. त्या�+च� पडसा�दै तत्का�ली�न किनयातका�सिलीका�+त उमाटणे� अपरिरहो�या हो(त�. असा�हो� म्होणेत� या�ईली, काq १८५० प�साCन माहो�र�ष्ट्र�च्या� सा�+स्का4 कितका जे�वन�त जे� जे� किवच�रप्रव�हो किनमा� णे झा�ली�, त्या�+च� मा+डन किंका�व� खा+डन कारण्या�च्या� प्रयात्न�माध्या� मार�ठf किनयातका�सिलीका�+न� उल्ली�खान�या का�माकिर्गर� बाजे�किवली� आणिणे आ�Bकिनका माहो�र�ष्ट्र�च्या� उर्भा�रणे�ली� मा(ठ� हो�तर्भा�र ली�वली�.

 

त्या� का�ळा�त दै3किनका�+च� किवश�र्ष प्रसा�र नव्होत�. का� सार�, मार�ठ�, साB��रका, ज्ञे�नप्रका�श इं. त्या� का�ळा�त�ली किवसिशष्ट मात�+च� आघ�ड�च� माBखापत्रां� हो� सा�मा�न्यात: सा�प्त�किहोका�च्या� स्वरूप�तच बा�हो�र पडत. त्या� व4त्तपत्रां�+प�H� मा�सिसाका स्वरूप�च्या� किनयातका�सिलीका�+च� जे( पसा�र� व�ढीली� त(, त्या�+च� सा+ख्या�, किवर्षया�+च� किवकिव�त� आणिणे प्रकितप�दैन�त�ली व3सिचत्र्या या� साव च अ+र्ग�+न� अभ्या�सान�या आहो�.

Page 27: नियतकालिके

या� का�ळा�त मार�ठf किनयातका�सिलीका� का� वळा सा+ख्या�न�च व�ढीली� न�हो�त; तर किवर्षया�+च्या� किवकिव�त�च्या� दृष्ट�न�हो� त� प्रर्गल्र्भा झा�ली�. प्र�च�न मार�ठf का�व्या सा+प�दैन कारून ज्ञे�नच+द्र(दैया (१८४०) आणिणे साव सा+ग्राहो (१८६०) या�+न� त� पBनमाB दिद्रत का� ली�.का�व्या�कितहो�सासा+ग्राहो�न�(१८७८–८८) जेBन्या� का�व्या�बार(बारच बाखार� व पत्रां� या�+सा�रख्या� ऐकितहो�सिसाका सा��न�+च� प्रका�शन का� ली� .न्या�याप्रका�श (१८७६) आणिणेन्या�या�श्रेमा (१९११) या�+न� का�याद्य�च्या� सा+दैर्भा� त�ली उपयाBक्त मा�किहोत� बाहुजेन सामा�जे�ली� पBरकिवली�. सिशHणेH�त्रां�त पBणे� प�ठश�ली�पत्रांका�न� (१८६१) सिशHका�+न�च नव्हो�, तर प�लीका�+न�हो� मा�र्ग दैश का ठरणे�र� ली�खा प्रसिसाद्ध का� ली� .किवच�रकाल्परून� ज्ञे�नका(श�च्या� �तEवर न�न� प्रका�रच्या� किवद्य�, काली�, का�शल्या या�+च� किवच�र कारून प्रत्या�का वस्तCच� अनBर्भासिसाद्ध किनरूपणे का� ली�.का� रळाका(किकाळान� (१८८६) मान(र+जेन�सा�ठf काथा�, काकिवत�, प्रव�सावणे न या� स्वरूप�च� व�ङ्P माया पBरकिवली�.

 

अश� किवकिव� किवर्षया�+बार(बारच सामा�जे�त�ली किवसिशष्ट र्गट�+सा�ठf स्वत+त्रां किनयातका�सिलीका� किनघC ली�र्गली�.बा�लीबा(� (१८८१) वबा�लीधिमात्रां (१८९३) या� मा�सिसाका�+न� माBली�माBली�न� मान(र+जेन�च्या� जे(ड�न�च उपयाBक्त ज्ञे�न दिदैली�. स्त्रां�वर्ग� त बाहुश्रेBतपणे� व�ढी�ली आणिणे त्या�+न� किवच�रप्रव4त्त कार�ली असा� व�ङ्P माया अबाली�धिमात्रां(१८७६), साBधिमात्रां (१८५५),स्त्रां�र्भाCर्षणे (१८६४),स्त्रां�सिशHणेच+दिद्रका� (१८९९) या�+न� प्रसिसाद्ध का� ली�. माBली�+न� आणिणे स्त्रिस्त्रांया�+न� ख्रि�स्त� �मा� काड� आका4 ष्ट कारण्या�च्या� का�या� त उपदै�श�प�H� मान(र+जेन अधि�का प्रर्भा�व� हो(ईली या� अप�H�न� धिमाशनऱ्या�+न�साBद्ध� त्या�+च्या�सा�ठf बा�लीबा(�मा�व�(साB. १८७३) व स्त्रिस्त्रांया�+च� मा3कित्रांणे (साB. १८८८) हो� किनयातका�सिलीका� साBरू का� ली� हो(त�.

ज्या� का�हो� किनयातका�सिलीका�+च्या� न�व�+च� किनदै�श वर का� ली� आहो� त( किवर्षयाव3सिचत्र्या�च्या� सा+दैर्भा� त का� वळा व�नर्ग�दै�खाली आहो�; पणे ज्या�+च्या� उल्ली�खा�खा�र�जे मार�ठf किनयातका�सिलीका�+च्या� उदैयाका�ळा�च� आढी�व�, त( किकात�हो� ��वत� असा(, परिरपCणे हो(णे�र न�हो� अश� दै(न किनयातका�सिलीका� म्होणेजे�किवकिव�ज्ञे�नकिवस्त�र (१८६७–

१९३७) आणिणे (१८७४–८१). तत्का�ली�न इंतर किनयातका�सिलीका�+च्या� तBलीन�न� दै�घ म्होणे�व्या� ली�र्गणे�ऱ्या� आपल्या� आयाBष्या�तकिवकिव�ज्ञे�नकिवस्त�रन� र्भा�कितका व सा�मा�जिजेका श�स्त्रां�+त�ली श�खा(पश�खा�+वर अभ्या�सापCव का का� ली�ली� ली�खान प्रसिसाद्ध कारून मार�ठf

Page 28: नियतकालिके

व�चका�+च� ज्ञे�नली�लीसा� त4प्त का� ली�. या� श�स्त्रां�या ली�खान�व्याकितरिरक्त किवकिव�ज्ञे�नकिवस्त�रन� व�ङ्P मायासामा�H� व व�ङ्P मायाकिवच�र�+वर मा�सिलीका ली�खान सा�तत्या�न� प्रसिसाद्ध का� ली�. त्या�च्या� किवद्वै�न आणिणे व्या�सा+र्ग� ली�खाकावर्ग� न� त्या�ली� किवद्य�प�ठ�च्या� त(ड�च� प्रकितष्ठ� प्र�प्त कारून दिदैली� हो(त�. मार�ठf सामा�जे�च्या� व3च�रिरका जे�वन�वरकिवकिव�ज्ञे�नकिवस्त�रन� का� ली�ली� सा+स्का�र सिचरका�ली�न ठरली�.

 

किनबा+�मा�ली�न� आपल्या� अल्प�याBष्या�त मार�ठf र्भा�र्ष�च्या� अणिर्भाव4द्ध�ली� र�जेकाqया आणिणे सा�मा�जिजेका प्रश्नां�+च्या� ऊहो�प(हो�इंतका� च माहोत्त्व दिदैली�. किनबा+�, चरिरत्रां, ग्रा+थापरिरHणे, साBर्भा�किर्षतसा+ग्राहो, किवन(दै, माहोदै�ख्या�धियाका� अश� र्गद्य प्रका�र�+च� ली�खान आपल्या� श3ली�दै�र र्भा�र्ष�त कारून मार�ठf र्भा�र्ष�च� मा�हो�त्म्याच सिसाद्ध का� ली�.

 

अन�का किवर्षया�+च� अभ्या�सापCणे र�त�न� पर�माश घ�णे�र� आणिणे प्रदै�घ का�ळा मार�ठf र्भा�र्ष�च� सा�व� कारणे�र� जे� किनयातका�सिलीका� झा�ली� त्या�+तकिवकिव�ज्ञे�नकिवस्त�र�प्रमा�णे�चवऱ्हो�डश�ली�पत्रांका (१८७६–१९४८), मा�सिसाका मान(र+जेन(१८९५–१९३५), मान(र+जेन आणिणे किनबा+�च+दिद्रका� (१८८७) हो� अस्त+र्गत झा�ली�ली� आणिणेज्ञे�न(दैया (१८४४– ),सा4धिष्टज्ञे�न (१९२८– ),किकाली�स्कार (१९२९– ) अश� च�लीC र�किहोली�ली� व3सिशष्ट्येपCणे किनयातका�सिलीका� माहोत्त्व�च� ठरत�त. सामा�जेजे�वन�ली� उपयाBक्त अश� णिर्भान्नणिर्भान्न श�स्त्रां�+च� साBबा(� आणिणे प्र�ढी र्भा�र्ष�त ऊहो�प(हो कारून आणिणे त्या�चबार(बार सा�किहोत्या-न�ट्या-सा+र्ग�त अश� लीसिलीतकाली�+च्या� सा�प�H� सिचकिकात्सा�ली� किनत्याकिनयामा�न� स्था�न दै�ऊन या� किनयातका�सिलीका�+न� सा�+स्का4 कितका जे�वन�च� र्भारणे-प(र्षणे कारण्या�च� का�या सा�तत्या�न� च�लीC ठ� वली�.

 

का�हो� किनयातका�सिलीका�+न� एका�च किवर्षया�ली� व�हून घ�ऊन त्या� किवसिशष्ट H�त्रां�त�ली ज्ञे�नर्भा�+ड�र मार�ठf र्भा�र्ष�त आणेण्या�सा�ठf प्रयात्न का� ली� . या� सा+दैर्भा� त मार�ठf सिशHका(१९११), श�तकाq आणिणे श�तकार� (१९१०),णिर्भार्षP ख्रिग्वली�सा (१८९२), उद्यमा(१९१९), व्या�या�मा (१९१५),र+र्गर्भाCमा� (१९०७),तत्त्वज्ञे�नमा+दिदैर (१९१९) इं. किनयातका�सिलीका� साहोजे आठवणे�र� आहो�त. किवष्णेBश�स्त्रां� सिचपळाCणेकार�+च्या� स्वरूप�त एका स्फूC र्षित�स्था�न किनमा� णे झा�ल्या�न+तर र्भा�र्ष�,

Page 29: नियतकालिके

व�ङ्P माया, इंकितहो�सा या�सा+बा+�� पBनरुज्जी�वन�च� र्भा�वन� बाळा�वCन तत्सा+बा+��च� दुर्मिमा�ळा व बाहुमा(ली सा�म्रर्ग� प्रका�श�त आणेण्या�च� उद्य(र्ग का�हो� किनयातका�सिलीका�+तCन च�लीC झा�ली�. त्या�+प3काqका�व्या�कितहो�सासा+ग्राहो�च� उल्ली�खा वर आली�ली� आहो�च. त्या�सिशव�या माBमाBHB (१९०७–३३), र�मादै�सा आणिणे र�मादै�सा� (१९१५–६३) या�+च� का�माकिर्गर� किवश�र्ष उल्ली�खान�या आहो�. र्भा�रत इंकितहो�सा सा+श(�का मा+डळा�च� त्रां3मा�सिसाका(१९२०– ) हो� का�या अखा+डपणे� कार�त आहो�.ग्रा+थामा�ली� (१८९४–१९०६),र्भा�र्ष�+तर (१८९४–९६) या�+तCन तर अन�का प�श्चा�त्त्या ग्रा+था�+च� मार�ठf र्भा�र्ष�+तर�-रूप�+तर� आणिणे स्वत+त्रां ली�खा प्रका�श�त आली�.

 

माहो�र�ष्ट्र सा�किहोत्या परिरर्षदै स्था�पन झा�ल्या�न+तर का�हो� का�ळा�न� माहो�र�ष्ट्र�च्या� व�र्गव�र्गळ्या� र्भा�र्ग�+त प्रकितकिनधि�का सा�किहोत्यासा+स्था� उदैया�ली� आल्या�. त्या�+न� आप�पल्या� र्भा�र्ग�त�ली ली�खाका-सा+श(�का�+न� पBढी� आणेCन मार�ठfच� किवकिव� दै�लीन� सामा4द्ध कारण्या�च� का�या च�लीC ठ� वली� आहो�. माहो�र�ष्ट्रसा�किहोत्या पकित्रांका� (१९२८, मा. सा�. परिरर्षदै, पBणे�), याBर्गव�णे�(१९४६, किवदैर्भा सा�किहोत्या सा+घ, न�र्गपCर), मार�ठf सा+श(�न-पकित्रांका� (१९५२, मार�ठf सा+श(�न मा+डळा, माB+बाई),प्रकितष्ठ�न (१९५३, मार�ठ�व�ड� सा�किहोत्या परिरर्षदै, और+र्ग�बा�दै) या� माBखापत्रां�+च� त्या� दृष्ट�न� माB��मा किनदै�श कारणे� अर्गत्या�च� आहो�. व�ङ्P मायाकिवर्षयाका ली�खान�ली� किवश�र्ष प्र(त्सा�होन दै�णे�ऱ्या� मार�ठf किनयातका�सिलीका�+च� सा+ख्या� अन्या का(णेत्या�हो� प्रका�रच्या� किनयातका�सिलीका�+हून अधि�का आहो�, हो� मार�ठf किनयातका�सिलीका�+च� एका व3सिशष्ट्ये म्होटली� प�किहोजे�.माहो�नBर्भा�व, प्रसा�दै, ज्ञे�न�श्वर, न�मादै�व, साज्जीनर्गड मा�सिसाका पकित्रांका�, मा�ऊली� इं. किनयातका�सिलीका�+तCन प्र���न्या�न� प्र�च�न सा+त काव�च्या� जे�वनका�या� सा+बा+�� किवच�रमा+थान हो(त असात�, तरअणिर्भारुच�, प्रकितर्भा�, रत्न�कार, ज्या(त्स्न�, सा�किहोत्या, सात्याकाथा�, आली(चन, व3खार� इं. मा�सिसाका�+न� व�ङ्P मायासा4ष्ट�त मा(ठ� दैजे� प्र�प्त झा�ली� आहो�.व3खार�, ऋच� इं. व�ङ्P माया�न किनयातका�सिलीका�+न�हो� आपली� व�चकावर्ग किनमा� णे का� ली� आहो�. सा�किहोत्या व काली� या�+पBरत�च आणेखा� किवच�र का� ली�, तर र+र्गर्भाCमा� (१९०७–१६), प्रकितमा� (१९३३–३७), रत्न�कार (१९२५–३३),अणिर्भारुच� (१९४३–५१), छ+दै (१९५४–६०), जे(त्स्न�(१९३६–४१), प�रिरजे�त(१९३४– ) व सा�किहोत्या(१९४७–) या�+च� आयाBमा� न अल्पका�ली�न असाली�, तर� त्या�+न� त्या� अव��त मार�ठf र्भा�र्ष�ली� र्भाCर्षणेर्भाCत ठर�ली, अश� सा�माग्रा� अभ्या�साका�+च्या� हो�त� दिदैली�ली� आहो�. तसा�चनवर्भा�रत, सामा�जेप्रबा(�न पकित्रांका� या�+न� अन�का H�त्रां�+त�ली घटन�+च� आणिणे किवच�र�+च� अभ्या�सापCणे

Page 30: नियतकालिके

मा�र्ग(व� घ�ण्या�च� का�या का� ली�ली� आहो�, तरली(कासिशHणे आणिणे साह्यू�दिद्रया� किनयातका�सिलीका�+च�हो� का�या उल्ली�खान�या आहो�.

दिदैव�ळा�अ+का�च� एका ठर�किवका च�का(र� किनमा� णे झा�ली�ली� असाली�, तर� का�हो� किवसिशष्ट H�त्रां किनवडCन व�चका�+न� किवच�रप्रवणे कारण्या�च� या(जेकात�हो� त्या�+तCन दिदैसाCन या�त�. किवश�र्षत¶ का�हो� दिदैव�ळा� अ+का�+तCन माहोत्त्वपCणे परिरसा+व�दै�+च� पद्धतश�र सा+या(जेन का� ली� जे�त� व त्या�माBळा� त्या�+च� उपयाBक्तत� का�यामा स्वरूप�च� ठरत�. या�खा�र�जे, जेनमान�वर आपल्या� जे�वन�च� किंका�व� व�ङ्P माया�न का�या� च� माBद्र� उमाटकिवणे�ऱ्या� का�हो� माहो�पBरूर्ष�+च्या� र्षष्ट्येख्रि«दै-शत�«दै�सा�रख्या� प्रसा+र्ग�+च्या� किंका�व� दुसाऱ्या� का�हो� का�रणे�+किनधिमात्त जे� किवश�र्ष�+का या(जेन�पCव का सिसाद्ध हो(त�त, त्या�+न� तर अभ्या�साका�+च्या� दृष्ट�न� सा+ग्रा�ह्यू ग्रा+था�च�च या(ग्यात� प्र�प्त हो(त�. दिदैव�ळा� किवश�र्ष�+का�च� आणिणे एखा�द्य� किववणिHत किवर्षया�वर�ली खा�सा अ+का�च� प्रथा� प्रथामात¶ मा�सिसाका मान(र+जेनन� १९०९ प�साCन साBरू का� ली�. या�दृष्ट�न� मा�सिसाका मान(र+जेन (दिदैल्ली� दैरबा�र किवश�र्ष�+का), }�ह्मणेपकित्रांका�(र�जेव�ड� कितली�+जेली� किवश�र्ष�+का), पBरुर्ष�था  (र्गणे�श व श्रे�सादैP र्गBरु किवश�र्ष�+का),नवर्भा�रत (दिटळाका-आर्गरकार किवश�र्ष�+का) असा� का�हो� किवश�र्ष�+का अभ्या�साका�+न� सा+ग्रा�ह्यू व�टणे�र� आहो�त.प्रसा�दै मा�सिसाका�च� ��र्मिमा�का स्वरूप�च� व�र्षिर्ष�का अ+का किंका�व�माहो�र�ष्ट्र सा�किहोत्या पकित्रांका� च� का� ळाकार, का(ल्होटकार, त�+बा� व खा�किडलीकार या� था(र सा�किहोत्यित्याका�+वर�ली किवश�र्ष�+का म्होणेजे� तकिद्वैर्षयाका छ(ट� ग्रा+थाच हो(त.

 

किनयातका�सिलीका�+तCन व�ळा(व�ळा� प्रसिसाद्ध हो(णे�ऱ्या� प�+किडत्यापCणे ली�खामा�ली� हो� मार�ठf किनयातका�सिलीका�+च� एका र्ग�रव�स्पेदै उप�+र्ग आहो�. र्ग+. बा�. सारदै�रका4 त ‘मा�नकार�’, श्रे�. न�. बानहोट्टा�का4 त ‘दै�वली�+च� न�टका� ’ (मा. सा�. पकित्रांका�); दै. का� . का� ळाकारका4 त ‘सा+स्का4 कितसा+र्गमा’ (व�ङ्P मायाश(र्भा�); पB. र्ग. साहोस्त्रांबाBद्ध�का4 त ‘ली(कासात्त� आणिणे माहो�र�ष्ट्र सा+स्का4 कित’ (वसा+त); बा�पBर�व न�ईकाका4 त ‘न�ट्याव�स्तBरचन�’ (न�टका) इं. ली�खामा�ली� या� दृष्ट�न� उल्ली�खान�या आहो�त. ‘मा�झा� पकिहोली� न�टका व मा�झा� काथा�ली�खान’ (हो+सा), ‘नव� काथा�का�र’ (सात्याकाथा�) अश� सा�किहोत्याकिवर्षयाका ली�खामा�ली�हो� अणिर्भानव आणिणे उदैP बा(�का ठरल्या�.

 

Page 31: नियतकालिके

बाहुसा+ख्याकिनयातका�सिलीका�+सामा(र प्र�ढी स्त्रां�पBरूर्ष�+च� व�चकावर्ग असाली�, तर� था(ड्या� व�र्गळ्या� व�ट�न� जे�णे�र�हो� का�हो� किनयातका�सिलीका� आहो�त. का� वळा स्त्रां�वर्ग� सा�ठf किनघ�ली�ली�र्ग4किहोणे�, प्रप+च, मा�किनन�, सा+जे�वन� व अनBर��� अश� अन�का किनयातका�सिलीका� प्रसिसाद्ध का� ली� जे�त�त. स्त्रां� मा�सिसाका पCवEप�साCन ली(काकिप्रया आहो�. छ(ट्या� माBली�+सा�ठf श�ली�पत्रांका(आत� बा+दै) आन+दै व माBली�+च� मा�सिसाका हो� अन�का वर्ष�Xप�साCन का�मा कार�त आहो�त.खा�ळार्गड�, काB मा�र, किकाश(रआणिणे माद्र�साहून प्रका�सिशत हो(णे�र� च�+दै(बा� या�+च� न�व� काB मा�र�+च्या� जेर्ग�त किवश�र्ष ली(काकिप्रया झा�ली� आहो�त.अब्लिस्मात�दैश , किनका�या, अब्लिस्तत्व या�+सा�रख्या� किनयातका�सिलीका�+तCन दैसिलीतवर्ग� च्या� व�दैन�+न� आणिणे बा+डखा(र�ली� श«दैरूप दै�ण्या�च� प्रयात्न दिदैसाCन या�त(. दैसिलीत सा�किहोत्या�च्या� प्रर्गत�त त्या�+च� व�ट� मा(ठ� आहो�.

 

श�साकाqया प�तळा�वरून प्रका�सिशत हो(णे�र� श�तकार� वली(कार�ज्या या�+सा�रख्या� किनयातका�सिलीका�+च� स्वरूप एका� ठर�किवका पद्धत�च� र�होणे� स्व�र्भा�किवका असाली�, तर� खा�किडलीकार, ज्ञे�न�श्वर, र्ग�डर्ग� माहो�र�जे हो� ली(कार�ज्या�च� किवश�र्ष�+का खार(खार�च अल्पमा(ली� आणिणे बाहुर्गBणे� ठरली�.

 

किनव्वळा कारमाणेCका हो�च ज्या�+च� प्रया(जेन आहो�, अश� किनयातका�सिलीका� वर्गळात� इंकितहो�सा�च्या� अभ्या�सा�च� सा��न म्होणेCन किनयातका�सिलीका�+च� माहोत्त्व मा(ठ� आहो�. एखा�द्य� का�लीखा+ड�त�ली सा�मा�जिजेका, र�जेकाqया, आर्थिथा�का, ��र्मिमा�का अश� का(णेत्या�हो� किवच�रप्रव�हो�+च� ठ�व घ�ण्या�सा�ठf सा�H�प� सा+श(�का�+न� त्या� का�ळा�त�ली किनयातका�सिलीका�+च�च आश्रेया घ्या�व� ली�र्गत(. आपल्या� किवर्षया�श� सा+बा+धि�त असाली�ली� व�ङ्P माया श(�ण्या�त सा+श(�का�+च्या� व�ळा�च� आणिणे का�या शक्तqच� अपव्याया हो(ऊ नया�, या�सा�ठf दिदैव+र्गत व किवद्यमा�न किनयातका�सिलीका�+च� आणिणे त्या�+त�ली ली�खा�+च� साCच� उपलीब्ध असाणे� आवश्याका ठरत�. माहो�र�ष्ट्र�त�ली था(र साCसिचका�र श+कार र्गणे�श दै�त� या�+न� आर+णिर्भाली�ली� १८००–१९५० या� का�ळा�त�ली मार�ठf किनयातका�सिलीका�+च� आणिणे त्या�त�ली ज्ञे�नव�होका ली�खा�+च� वर्गEका4 त साCच� तया�र कारण्या�च� माहोत्त्व�च� का�या माB+बाई मार�ठf ग्रा+थासा+ग्राहो�लीया�च्या� श+. र्ग. दै�त� साCसिचमा+डळा�तफा� आत� पCणे हो(त आली� आहो�. या�च्या� पBढी�ली का�ळा�त�ली ली�खा�+च� साCच� कारून त� अद्य�वत र�खाली�, तर या� स्वरूप�च� ग्रा+था ली�र्भाली�ली� एकामा�व र्भा�रत�या र्भा�र्ष� असा� सा�था अणिर्भामा�न मार�ठfली� धिमारकिवत� या�ईली, जेBन्या� नव्या� अभ्या�साका�+न� किनयातका�सिलीका�+त�ली ली�खा, नव� पBस्तका� या�+च� मा�किहोत� होव�

Page 32: नियतकालिके

असात�. हो� किकाचकाट पर+तB अत्या+त उपयाBक्त ठरणे�र� साCसिचका�या  सा�किहोत्यासाहोका�र, लीसिलीत, इंया� मार�ठfसिचया� नर्गर�, व�चन�लीया या� किनयातका�सिलीका�+च्या� द्वै�र� हो(त आहो�.

 

माहो�र�ष्ट्र�बा�हो�रहो� प्रसिसाद्ध हो(णे�ऱ्या� का�हो� मार�ठf किनयातका�सिलीका�+च� का�या दै�खा�ली उल्ली�खान�या आहो�. त्या�+प3काqमा�+डव� (र्ग(व�), मा�लीव सा�किहोत्या (इं+दूर), प+च��र� वस्व�ध्या�या सा+श(�न पकित्रांका�(हो3दैर�बा�दै), मा�यामार�ठf(दिदैल्ली�) आणिणे पBरुर्ष�था (प�रड�) इं. किनयातका�सिलीका� माहोत्त्व�च� आहो�त.

 

किनयातका�सिलीका�+च्या� बार(बार�न�च पर+तB किवश�र्षत: दुसाऱ्या� माहो�याBद्ध�न+तर अकिनयाधिमातपणे� प्रका�सिशत हो(णे�र� व लीघB आका�र�च� किनयातका�सिलीका� साBरू झा�ली�. अश� अ-किनयातका�सिलीका�+च� किंका�व� लीघB किनयातका�सिलीका�+च� मार�ठf र्भा�र्ष�तहो� बार�च किनर्मिमा�त� झा�ली�ली� आहो�. सा+तप्त तरूणे ली�खाका�+न� प्रस्था�किपत�+किवरुद्ध का� ली�ली� बा+डखा(र�, असा� कितच� स्वरूप सा�+र्गण्या�त या�त�. सा�ऱ्या�च पर+पर�ली� झाBर्ग�रणे�ऱ्या� या� किनयातका�सिलीका�+च� जेर्ग बाहुसा+ख्या व�चका�+न� मा�त्रां पBर�सा� परिरसिचत झा�ली�ली� न�हो�.

 

र्गदै�, पB. का4 .; का�नड�, माB. श्रे�.

 

उर्दु! नि�यतका�लि�का : साB. १८३६ प�साCन म्होणेजे� र्भा�रत�त माBद्रणेस्व�त+त्र्या�च� साBरुव�त झा�ल्या�प�साCन व4त्तपत्रां�, सा�प्त�किहोका� आणिणे किनयातका�सिलीका� उदू र्भा�र्ष�त प्रका�सिशत हो(ऊ ली�र्गली�. माBनश� होरसाBखार�या या�+न� ली�हो(र या�थाCन १८५० माध्या�का(किहोनCर हो� सा�प्त�किहोका आणिणे नवली किकाश(र या�+न� १८५८ माध्या� अव� अखाबा�र हो� व4त्तपत्रां प्रसिसाद्ध का� ली� . प्र�र+र्भा� त� सा�प्त�किहोका हो(त�.

 

सार साय्यादै या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� किनघ�ली�ली�तहोझा�बा-उली-अखाली�का हो� पकिहोली� माहोत्त्वपCणे किनयातका�सिलीका हो(या (१८७०–७६). १८७० त� १८७६, १८७९ त� १८८१ व

Page 33: नियतकालिके

१८९४ त� १८९७ अश� खा+किडत का�ली�व��त त� प्रका�सिशत हो(ई. सार साय्यादै हो�च त्या�च� प्रमाBखा ली�खाका हो(त�. आपल्या� ली�खा�+मा�Cन प�श्चा�त्त्या सिशHणे आणिणे सा+स्का4 त� या�+च� आणिणे ��र्मिमा�का बा�बात�त किवव�काकिनष्ठ किवच�रसारणे�च� त्या�+न� पBरस्का�र का� ली�. शरर या�+न� आपली� दिदैलीर्गBदै�झा हो� व�ङ्P माया�न व ऐकितहो�सिसाका मा�सिसाका लीखान� व हो3दैर�बा�दै या�थाCन १८८७ त� १९०१ या� का�लीखा+ड�त मा�Cनमा�Cन अल्पकिवर�मा घ�त प्रसिसाद्ध का� ली� . माBनश� दैया�न�र�याणे किनर्गमा या�+च� जेमा�न� (का�नपCर) हो� १९०४ त� १९४४ या� प्रदै�घ का�लीखा+ड�त र्भारर्भार�ट�सा आली�. सार अ«दुली का�दिदैर या�+च्या� माखाझानP या� ली�हो(र या�था� १९०२ माध्या� साBरू झा�ली�ल्या� किनयातका�सिलीका�ली� इंकाP बा�लीसा�रखा� प्रसिथातयाश ली�खाका ली�र्भाली� हो(त�.ओरिरए+टली काdली�जे माmर्गजिझान, अदैबा� दुकिनया� व हुमा�याCनया�+सा�रखा� प्रख्या�त मा�सिसाका� ली�हो(रहून प्रका�सिशत हो(त हो(त�. उदू  हो� अ+जेBमान-ई-तरर्क्युकाq-ई-उदू , इं+किडया� या� सा+स्था�च� माBखापत्रां १९२१ माध्या� अ«दुली होका या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� और+र्ग�बा�दैहून प्रसिसाद्ध झा�ली�. स्व�त+त्र्या�न+तर हो� त्रां3मा�सिसाकाउदू अदैबा या� न�व�न� साBरुर या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� किनघC ली�र्गली�. त्या�त�ली सा+श(�नवर ली�खा�+न� उदू सा�किहोत्या�च्या� इंकितहो�सा�त मा(ली�च� र्भार घ�तली�. किनया�झा फात�होपBर� या�+न� १९२३ माध्या� साBरू का� ली�ली� किनर्ग�र हो�दै�खा�ली फा�र प्रर्भा�व� किनयातका�सिलीका हो(त�. १९३८ माध्या� डd. झा(र या�+न� साBरू का� ली�ली� साबारसा हो� मा�सिसाका हो3दैर�बा�दै या�थाCन प्रका�सिशत हो(त�. १९५९ माध्या� माहोमाCदै अया�जे या�+न� बा+र्गली(रहून सा�घ�त या� किनयातका�सिलीका�च� प्रथामा प्रका�शन का� ली�. या� प्रका�श�न� का�हो� आ�Bकिनका जे�र्गकितका व�ङ्P माया�न प्रव�हो प्रथामा उदू सा�किहोत्या�त आणेली�. एसाP. आरP. फारुकाq या�+न� १९६६ सा�ली� स्था�पन का� ली�ल्या� आपल्या� शबाP खाCन (अली�हो�बा�दै) मा�Cन या� नव�न प्रव�हो�+च� प्रर्भा�व� पBरस्का�र का� ली�. आकिबादै साBदै3ली या�+न� स्था�किपली�ल्या� किकात�बामाध्या� नव्या� सा�किहोत्या�काड� प�होण्या�च� दृधिष्टका(नशबाP खाCनप�H� था(ड� सा�म्या दिदैसाCन या�त(. का�व्या�ली� व�किहोली�ली� श�र( किहोकामात हो� त्रां3मा�सिसाका (हो3दैर�बा�दै) १९७० माध्या� माBर्गन� तबास्माCमा या�+न� साBरू का� ली� . आ+तरर�ष्ट्र�या काqतEच्या� आ�Bकिनका प�श्चा�त्त्या काव�च्या� का4 त�च� अनBव�दैहो� त्या�तCन दै�ण्या�त या�त(. असार� अदैबा (दिदैल्ली�) व र्गBफ्तर्गC(माB+बाई) हो� माBख्यात: पBर(र्ग�मा� ली�खाका�+च� प्र�कितकिनधि�का किनयातका�सिलीका� हो(त. नव�-ई-अदैबा (माB+बाई), तहोर�र(दिदैल्ली�) व किंहो�दुस्था�न� जेबा�न(माB+बाई) या� सा+श(�नपर पकित्रांका� हो(त. जेBन्या� किंहो�दै�च्या� व उदू च्या� र्भा�र्ष�श�स्त्रां�या अभ्या�सा�ली� व�किहोली�ली�किंहो�दुस्था�न� जेबा�न हो� माहो�त्मा� र्ग�+�� सा+श(�न का£ द्र�च� माBखापत्रां उल्ली�खान�या आहो�. श�इंर(माB+बाई) हो� ली(काकिप्रया मा�सिसाका १९३० माध्या� साBरू झा�ली� . बा�कार मा�होदै� व फाB झा3ली जे�फार� या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� किनघणे�ऱ्या�इंझाहो�रमाध्या� नव�न व�ङ्P माया�न प्रव�हो�+च� दैश न हो(त�. किबाहो�र व ओरिरसा� या� र�ज्या�+त�ली किनयातका�सिलीका�+तमा�या�र, माBआसिसार व श�खासा�रहो� उल्ली�खान�या आहो�.इंलीस्ट्रा�ट�ड

Page 34: नियतकालिके

व�काली�च्या� �तEवरच� झा(ए अन्सा�र� या�+न� सा+प�दिदैली�ली� आइंन� हो� एका� का�ळाच� साव�त्का4 ष्ट सिचत्रांमाया सा�प्त�किहोका मा�नत� या�ईली. र्भा�रत�बा�हो�र नBकाC श, फाB नCन, ओर�का आणिणे साहो�फा�हो� ली�हो(रच� आणिणे कार�च� या�था�ली उदू न�मा�, अफाका�र वनया� दै�र हो� प�किकास्त�नमा��ली प्रमाBखा किनयातका�सिलीका� हो(त.

 

श�साकाqया मा�सिसाका�+माध्या�का�धिमार�जे (माB+बाई), रिरसा�ली�-ए-आ+ध्रप्रदै�श (हो3दैर�बा�दै),नया� दै�र (लीखान�) आणिणेआजेकाली (दिदैल्ली�) हो� किवश�र्ष प्रसिसाद्ध आहो�त. उत्का4 ष्ट उदू किवर्भा�र्ग असाली�ली� किवद्य�प�ठ� दै�खा�ली किनयातका�सिलीका�+च� प्रका�शन कार�त असात�त. माजेल्ली�-ए-उलीCमा� इंस्ली�धिमाया� व किफाक्र( नजेर या�+सा�रखा� दैजे�दै�र किनयातका�सिलीका� एका� का�ळा� अली�र्गढी किवद्य�प�ठ�काडCन प्रसिसाद्ध हो(त असात. या� किवद्य�प�ठ�च� अली�र्गढी माmर्गजिझान हो� व�ङ्P मायाकिवर्षयाका किनयातका�सिलीका माहोत्त्व�च� असाCन या�च पद्धत�च� दुसार� मा�सिसाका जे�धिमाअ-ई-धिमाक्सिल्लीया� इंस्ली�धिमाया�, दिदैल्ली� या� सा+स्था�च�जे�धिमाआ हो� हो(या. हुमा� वबा�साव� सादै� (दिदैल्ली�) आणिणेनर्क्युश व शहोका�र हो�ड�याजे�स्टच्या� पद्धत�च� ली(काकिप्रया व�ङ्P माया�न मा�सिसाका� हो(त. 

 

सिसाया�सात या� न�व�च� एका र�जेन3कितका त्रां3मा�सिसाका याBसाBफा हुसा�नखा�न या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� हो3दैर�बा�दै या�थाCन किनघत हो(त�. तथा�किप १९१५ त� १९२७ या� का�ली�व��त कालीकात्त्या�हून प्रका�सिशत हो(णे�र� आणिणे मा�Cनमा�Cन खा+ड पडणे�र� मा�ली�न� अबाBलीकाली�मा आझा�दै या�+च� अलीP किहोली�ली हो� सा�प्त�किहोका हो�च प्रत्याH र�जेकाqया प्रश्नां�+श� किनर्गड�त असाली�ली� पकिहोली� किनयातका�सिलीका हो(या. आध्या�स्त्रित्माका माCल्या�+बा�लीच्या� किनष्ठ�+च� पBरस्का�र कारण्या�बार(बारच र�जेकाqया स्व�त+त्र्या�सा�ठf किंहो�दू+श� साहोका�र कारून कि}दिटश�+श� सा+घर्ष कारण्या�बा�ली त्या�त माBक्सिस्लीमा�+न� आवजेC न आव�होन असा�.

 

नश�मान (बा+र्गली(र) आणिणे उदू ब्लि«लीटPझा हो� आजेच� उल्ली�खान�या र�जेकाqया सा�प्त�किहोका� हो(त. अ+जेCमान-ई-तरर्क्युकाq-ई-उदू , इं+किडया� या�+च्या�मा�फा त सा�यान्सा या� न�व�च� एका किवज्ञे�नकिवर्षया�ली� व�किहोली�ली� मा�सिसाका १९२८ सा�ली� आणिणे माआसिशया�त हो� अथा श�स्त्रांकिवर्षयाका किनयातका�सिलीका १९४६ माध्या� साBरू झा�ली�, पणे हो� दै(न्हो� फा�र अल्पजे�व� ठरली�.

Page 35: नियतकालिके

 

नफासिसाया�त (मा�नसाश�स्त्रां) आणिणे जिजेनसिसाया�त (लीÅकिर्गका किवर्षया�वर�ली ) या� श�र्ष का�+च� व4त्तपत्रां� कार�च� या�थाCन प्रका�सिशत हो(त. १९५२ माध्या�जिजेनसिसाया�तच� सा+तकितप्रकितबा+�का किवश�र्ष�+का प्रसिसाद्ध झा�ली� हो(त�.

 

बाBहो� न (दिदैल्ली�) व माआरिरफा(आझा�मार्गढी) या� दैजे�दै�र मा�सिसाका�+बार(बारच उदू त अन�का ली(काकिप्रया ��र्मिमा�का किनयातका�सिलीका� आहो�त. दिदैल्ली�च� माBन�दै� (१९२६– ), र�मापCरच� अलीP होसान�त(१९४७– ), तजेल्ली�(१९४८– ), कार�च�च� फा�र�न(१९४९– ) आणिणे लीखान�च्या� नदैवतBली उली�मा� या� सा+स्था�च�त�मा�र ए ह्यू�त हो� प�णिHकाहो� व इंतर का�हो� ली(काकिप्रया ��र्मिमा�का स्वरूप�च� किनयातका�सिलीका� हो(त.

 

डd. आकिबादै हुसा3न या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� १९६९ प�साCन दिदैल्ली�त�ली इंस्ली�मा आणिणे माdडन एजे सा(सा�याट� या� सा+स्था�मा�फा त इंस्ली�मा और असार� जेदै�दै हो� माBखापत्रां प्रसिसाद्ध हो(त�.

 

शसिशदुली खा3र� या�+न� स्था�किपली�ली� इंस्मात (दिदैल्ली� आणिणे आत� कार�च�) हो� स्त्रिस्त्रांया�+च� कादै�सिचत साव�Xत जेBन� मा�सिसाका असा�व�. होर�मा(लीखान�), खा�तCन� माशरिरकाP (दिदैल्ली�), व�न( (दिदैल्ली�) हो� स्त्रिस्त्रांया�+च� इंतर का�हो� उल्ली�खान�या मा�सिसाका� हो(त. माBली�+च� फाC ली (ली�हो(र) हो� सा�प्त�किहोका १९०९ त� १९५७ पयाXत साBरू हो(त�. अख्तर श�र�न� या�+च्या�सा�रख्या� प्रसिथातयाश काव�न� व ली�खाका�+न� त्या�त ली�खान का� ली� . नव� दिदैल्ली� या�था�ली पया�मा� त�ली�मा हो� सासिचत्रां मा�सिसाका १९२६ प�साCन प्रका�सिशत हो(त आहो�. ख्रिखाली�न�, किहोली�लीआणिणे नCर हो� इंतर का�हो� ली(काकिप्रया बा�लीमा�सिसाका� हो(त.शमा�, रुबा� आणिणे काहोकाश� हो� ली(काकिप्रया सिचत्रांपट किनयातका�सिलीका� असाCन त्या�+त�ली दिदैल्ली�च� शमा� हो� किवश�र्ष आकार्ष का आहो�.

 

नईमाB��न, साय्यादै

Page 36: नियतकालिके

 

गा"जीर�त नि�यतका�लि�का :र्भा�रत�त�ली अन्या र्भा�किर्षका व4त्तपत्रां�+प्रमा�णे�च र्गBजेर�त� व4त्तपत्रां� साBरू कारण्या�च� श्रे�या ख्रि�स्त� धिमाशनऱ्या�+काड�च जे�त�. ड्रमा+डन�माका एका� ख्रि�स्त� �मा�पदै�शका�न� १८०८ माध्या� र्गBजेर�त� र्भा�र्ष�त�ली व्या�कारणे तया�र का� ली� . पBढी� १८१८ माध्या� र्गBजेर�त� माBद्रणे�लीया�च� स्था�पन� झा�ली� व १८२२ माध्या� फादु नजे� माझा बा�न या�+न� माB+बाई सामा�च�रया� सा�प्त�किहोका�च� साBरुव�त का� ली�. पBढी� त्या�च� रूप�+तर दै3किनका�त कारण्या�त आली�. या�प्रमा�णे� साBरूव�त�च्या� का�ळा�त र्गBजेर�त� सा�किहोत्या-प्रसा�र व किनयातका�सिलीका प्रका�शन या�+त�ली बार�च मा(ठ� व�ट� ख्रि�स्त� धिमाशनर� व प�रश� ली(का�+न� उचलीली�ली� दिदैसाCन या�त(. त्या�न+तर साB��रका आणिणे आ+ग्लीकिवद्य�किवर्भाCकिर्षत नमा दै�श+कार ली�लीश+कार दैव� या�+न� आपली� ड�+किडओकिनयातका�सिलीका साBरु कारून त्या�तCन साB��रणे�बा�दै� सा�किहोत्या प्रका�सिशत का� ली�. तथा�किप नवर(जे� फारदु+जे� या�+न� साBरू का� ली�ली� किवद्य�सा�र्गर हो�च र्गBजेर�त�मा��ली आद्य मा�सिसाका मा�नली� जे�त�. र्गBजेर�त� सा�किहोत्या�च्या� दृष्ट�न� १८५० त� १८८५ हो� का�ळा नवच3तन्या�च� असाल्या�माBळा� या� का�ळा�त अन�का सा�किहोत्यित्याका साB��रणे�व�द्य�+न� पBढी� या�ऊन किवकिव� सा+स्था�+च� स्था�पन� का� ली�, तसा�च नवनव�न ध्या�या-�(रणे� सामा(र ठ� वCन किनरकिनर�ळा� किनयातका�सिलीका� हो� साBरू का� ली�. त्या�माध्या� बाBजिद्धव� का किंहो�दूसार्भा�च� रणेछ(डदै�सा किर्गर�रर्भा�ई या�+न� साBरू का� ली�ली� बाBजिद्धव� कामा�सिसाका (१८५६) व दै र्गBजेर�त व्होरP नmर्क्युयाBलीर सा(सा�याट�च� फाd«झा या� इं+ग्राजे र्ग4होस्था�न� साBरू का� ली�ली� आणिणे दैलीपतर�मा ड�ह्यू�र्भा�ई या�+न� २३ वर्ष� सा+प�दिदैली�ली�बाBद्ध�प्रका�श मा�सिसाका (१८५४) हो� किनयातका�सिलीका� अग्रार्गण्या मा�नली� जे�त�त.

 

प्र�च�न व अव� च�न किवच�र�+च� सामान्वया सा��ण्या�च्या� उ��श�न� १८८५ प�साCन १९२० पयाXतच्या� का�लीखा+ड�त किवकिव� किनयातका�सिलीका� उद्य�सा आली�. उदै�., डd. आन+दैश+कार बा�पCर्भा�ई ध्रBव या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� किनघणे�र�वसा+त मा�सिसाका, प्र�था न� सामा�जे�च� सार रमाणेर्भा�ई न�लीका+ ठ ‘माकार+दै’ या�+न� सा+प�दिदैली�ली� ज्ञे�नसाB�� मा�सिसाका (१८८७), माणिणेली�ली नथाBर्भा�ई या�+च� साBदैश न मा�सिसाका (१८८५), चBन�ली�ली व� मा�न श�हो या�+च� प्रजे�बान्धCसा�प्त�किहोका (१८८७), खा�ड� वत मा�न सा�प्त�किहोका (१८६१),का3 सार-ई-किहोन्दै सा�प्त�किहोका (१८८१), र्गपसाप मा�सिसाका (१८८६), व3द्य काल्पतरुमा�सिसाका (१८९६), र्गBजेर�त सामा�च�र सा�प्त�किहोका, (१८९८), व सा�किहोत्या मा�सिसाका (१९२०) इं. सा�किहोत्यित्याका तसा�चईस्ट इं+किडया� का+ पन�नB च(प�किनयाB+, (१८६६),इंकितहो�सामा�ली� (१८९६), नBर� एलीमा (१८७१), प�रसा� धिमात्रांसा�प्त�किहोका

Page 37: नियतकालिके

(१८५५), किवज्ञे�न किवली�सा (१८७६), स्त्रां�बा(�(१८५७) व ज्ञे�नप्रसा�रका(१८४९) अश� किवकिव� किवर्षयाका मा�सिसाका सा�प्त�किहोका�+न� का�� रूढी�व�दै�वर होल्ली� चढीवCन, तर का�� साB��रणे�व�दै� दृधिष्टका(न बा�ळार्गCन आणिणे का�� सामान्वया�त्माका र्भाCधिमाका� घ�ऊन मा(ली�च� का�या का� ली�. पBढी� त्या�+प3काq का�हो� बा+दै पडली�. का�हो�च� दै3किनका�+त रुप�+तर झा�ली�, तर का�हो�न� आपली� अब्लिस्तत्व दै�घ का�ळा दिटकावCन �रली�.

 

र्ग�+��जे� आकिफ्राका� हून र्भा�रत�त १९१४ माध्या� परत आल्या�वर त्या�+न� आपल्या� प्रच�र का�या� च� प्रमाBखा का�या H�त्रां अहोमादै�बा�दै हो�च का� ल्या�माBळा� त्या�+च्या� किवच�र�+च� प्रर्भा�व र्गBजेर�त� किनयातका�सिलीकासा4ष्ट�वरहो� पडल्या�खा�र�जे र�किहोली� न�हो�. किंहो�दै�, इं+ग्राजे� व र्गBजेर�त� अश� त�नहो� र्भा�र्ष�+तCन त� आपली� किवच�र प्रकाट कार�त असाल्या�न� त्या�+च� प्रर्भा�व पडCन ��र्मिमा�का, सा�मा�जिजेका, र�जेकाqया, श3Hणिणेका व व्या�प�र�-औद्य(किर्गकाकिवर्षयाका अश� किवकिव� H�त्रां�+त�ली र्गBजेर�त� किनयातका�ली�का�+माध्या�हो� आमाCली�ग्रा बादैली घडल्या�च� दिदैसाCन या�त�. किवश�र्षत¶ र्ग�+��जे�न�च साBरू का� ली�ली�नवजे�वन (१९१९) व होरिरजेन बा+�C (१९३३) हो� सा�प्त�किहोका� किवश�र्ष प्रर्भा�व� ठरली�. तत्पCवE इं+दूली�ली या�सिज्ञेका या�+न�नवजे�वन अन� सात्या हो� मा�सिसाका (१९१५–१९) च�र वर्षE च�लीकिवली� हो(त�.

 

स्व�त+त्र्या(त्तर का�ळा�त सा�प्त�किहोका� , प�णिHका� , मा�सिसाका� , त्रां3मा�सिसाका� इंत्या�दै�च्या� सा+ख्या�त व किवर्षया�+त लीHणे�या र्भार पडली�. सा�किहोत्या, सामा�H�, सिशHणे, र+र्गर्भाCमा�, �मा , तत्त्वज्ञे�न, सामा�जेकाल्या�णे, व�णिणेज्या, व्या�प�र, उद्य(र्ग, किवज्ञे�न, त+त्रांज्ञे�न, का�यादै�, व3द्यका, आर(ग्या, का4 र्ष�, पशBसा+र्ग(पन, सिचत्रांपट, फालीज्या(कितर्ष, क्रqड� अश� किकात�तर� H�त्रां�+त�ली किवर्षया�+वर�ली अन�का किनयातका�सिलीका�+च� त्या�त सातत र्भार पडत र्ग�ली�. त्या�+त�ली का�हो� किनयातका�सिलीका� सा���रणे: अग्रार्गण्या मा�नली� जे�त�त. उदै�., अखा+ड आन+दै(१९४७), जेनकाल्या�णे(१९५०), सामाप णे (१९६०),का(किडयाB+, (१९४५), का�माBदै�(१९४७) इं. पCवEप�साCन च�लीत आली�ली� आणिणे अली�काड� जेया+त� दैली�ली, साBर�श जे(श�, चBन�ली�ली माकिडया�, र� मा�था, उमा�श+कार जे(श�, श्रे�मात� उर्ष� जे(श� आणिणे र�जे£द्र श�हो या� नवसा�किहोत्यित्याका�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� किनघणे�र� अनBक्रमा� र�खा�, H�कितजे, रुसिच, का4 त� (१९६७), सा+स्का4 त�(१९४७), उहो�प(हो (१९६९) हो� व�ङ्P माया�न स्वरूप�च� दैजे�दै�र मा�सिसाका� असाCन मा�Bकार र�+दै�रिरया�सा+प�दिदैतर्गBजेर�त� न�ट्या हो� र+र्गर्भाCमा� किवर्षया�ली� व�किहोली�ली� माहोत्त्व�च� किनयातका�सिलीका आहो�.

Page 38: नियतकालिके

 

या�+खा�र�जे बा�लीका�+सा�ठf किनघणे�र� बा�लीजे�वन(१९२०), बा�लीधिमात्रां (१९२०),बा�लीव�ड� (१९२७),सिशशBमा+र्गली (१९६५),फाC लीव�ड� (१९६७); स्त्रिस्त्रांया�+सा�ठf किनघणे�र�स्त्रां�जे�वन (१९३९), अमा4त�(१९६०); श�त�सा+बा+��का4 किर्षर्ग(किंव�दै (१९४८), साहोका�र किवर्षया�वर�लीग्रा�मासाहोया(र्ग� (१९६४) वसाहोका�र (१९५४); सिचत्रांपटकिवर्षयाका सिचत्रांज्या(त�(१९५९), सिचत्रांली(का (१९५८) अश� किवकिव� किवर्षया�+वर�ली अन�का मा�सिसाका� -सा�प्त�किहोका� ली(काकिप्रया आहो�त. काB मा�र�+च�काB मा�र (१९२३), र्गBजेर�त� ड�याजे�स्ट नवन�त (१९६२), र्ग�+��व�दै�च� व सिशHणे�च� पBरस्का�र कारणे�र� सिशHणे अन� सा�किहोत्या, सा�मा�न्या व�चका व सा�किहोत्या या�+त�ली दुव� सा��णे�र� प्रजे�बान्धBसा�प्त�किहोका, माB+बाईहून किनघणे�र�जेन्मार्भाCधिमा प्रव�सा� (१९३९), प�रसा� सामा�जे�च� प�रसा� आव�जे (१९४७) हो� आपल्या� किवर्षया�+सा�ठf, तर काथा�-का�दै+बाऱ्या�+न� व�किहोली�ली�बाहुरूप� सा�प्त�किहोका (१९३०) आणिणे स्व�ध्या�या (१९६३) वआली(चन� हो� त्रां3मा�सिसाका� अभ्या�सापCणे तसा�च व�चका सिलीखा�णे�सा�ठf न�व�जेली�ली� आहो�त. र्गBजेर�त�मा��ली बाहुत�का किनयातका�सिलीका� प्र�र+र्भा� माB+बाईहून किनघ�ली� असाCन आजेहो� त� बाऱ्या�च मा(ठ्या� प्रमा�णे�वर माB+बाईहूनच किनघत आहो�त.

 

र्ग(डबा(ली�, शसिशकाली�

असंमिमय� नि�यतका�लि�का :असाधिमाया� र्भा�र्ष�त�ली पकिहोली� मा�सिसाका अरुणे(दैया हो� १८४६ सा�ली� अमा�रिरकान बाmजिप्टस्ट धिमाशनर� सा(सा�याट�न� का�ढीली�. त्या�च� माBख्या उ��श ख्रि�स्त� �मा प्रसा�र हो� हो(त�. प्रथामा सिशवपCर व न+तर र्ग�हो�त� या�थाCन त� किनघत असा�. १८८२ पयाXत त� च�लीC हो(त�. किन��र�मा फा� रव�ली, दैया�न+दै च�सिलीहो� इं. ली�खाका त्या�+तCन पBढी� आली�. असाधिमाया� र्भा�र्ष�च� स्वत+त्रां अब्लिस्मात� जे�र्गकिवण्या�च्या� दृष्ट�न� व बा+र्ग�ली� र्भा�र्ष�च� वरचष्मा� कामा� कारण्या�त या� मा�सिसाका�न� मा(ठf का�माकिर्गर� बाजे�वली�. १८८६ माध्या� पकिहोल्या�+दै� प्रका�सिशत झा�ली�ल्या� मा� (मा�B) या� मा�सिसाका�च�हो� उल्ली�खा कार�वया�सा होव�. बासिलीन�र�याणे बार� हो� त्या�च� सा+प�दैका हो(त�. या�त�ली किवन(दै� काकिवत�+न� त्या� का�ळा� बार�च �Cमा मा�जेकिवली�. या�न+तर १८८९ माध्या� च+द्रकाB मा�र आर्गरव�ली� या�+च्या�जे(न�काq मा�सिसाका�च� न�व घ�त� या�ईली. लीक्ष्मा�न�था बा�झाबारुआ व हो�माच+द्र र्ग(स्व�मा� हो� या� मा�सिसाका�च� आ��रस्त+र्भा हो(त�. असाधिमाया� सा�किहोत्या�त�ली साव आ�Bकिनका प्रव4त्त�च�

Page 39: नियतकालिके

उदैP र्गमा प्रथामा या�च मा�सिसाका�तCन झा�ली�. जे(न�काq हो� किनयातका�सिलीका प्रथामा कालीकात्त्या�हून किनघत असा�. त� १९०१ पयाXत च�लीली�. 

 

कालीकात्त्या�हूनच १८९० माध्या�किबाजेBली� हो� मा�सिसाका किनघ�ली�. पद्यन�था र्ग(हो�इंन-बारुआ हो� त्या�च� सा+प�दैका हो(त�. का4 ष्णेप्रसा�दै दै(व�र� आणिणे बा�णेB�र र�जेखा(व� या�+च्या�सा�रख्या� प्रकितधिष्ठत व्याक्तq या� मा�सिसाका�मा�र्ग� हो(त्या�, असाधिमाया� सा�किहोत्या�च्या� प्रर्गत�सा त्या�च�हो� हो�तर्भा�र ली�र्गली�. १९०९–२९ या� का�ळा�त कालीकात्त्या�हून किनघणे�र� बा�Vहो� हो� मा�सिसाका किवश�र्ष र्ग�जेली�. लीक्ष्मा�न�था बा�झाबारुआ हो� त्या�च� सा+प�दैका हो(त�. बा+दै पडल्या�न+तरहो� त्या�च� दै(नदै� पBनरूज्जी�वन झा�ली�. न+तरच्या� सा+प�दैका�+त अधिमायाकाB मा�र दै�सा व मा��व बा�झाबारुआ हो� प्रमाBखा हो(त�. १९४५ पयाXत त� च�लीली� . आ�Bकिनका असाधिमाया� सा�किहोत्या�च्या� घडणे�त या� मा�सिसाका�च� व�ट� मा(ली�च� आहो�.

 

नर्ग£द्र न�र�याणे च��र� या� जेमा�नदै�र�च्या� आश्रेया�न� १९२९ सा�ली� कालीकात्त� या�थाCन किनघ�ली�ली� आव�होन मा�सिसाका बार�च का�ळा च�लीC र�किहोली�. दै�न�न�था सामा� हो� त्या�च� सा+प�दैका हो(त�. १९१०–१९ या� अव��त च�लीC र�किहोली�ली�आली(चन� हो� सा�किहोत्यित्याका मा�सिसाका प्रसान्नकाB मा�र बारुआ व र���न�था ��+र्गका�कात� या�+न� च�लीकिवली� हो(त�. अ+किबाका�किर्गर� र�या-च��र� या�+च्या� च�तन�(१९१९–२६) मा�सिसाका�न� र�ष्ट्र�या आ+दै(लीन�च� जे(रदै�र पBरस्का�र का� ली�. असामा सा�किहोत्यासार्भा�च� माBखापत्रां असामा सा�किहोत्यासार्भा� पकित्रांका� प्रथामा १९२६ माध्या� किनघ�ली�. माध्या+तर� का�हो� का�ळा त� बा+दै हो(त�. १९५० प�साCन त� किनयाधिमात प्रसिसाद्ध हो(त आहो�. इंकितहो�सा, सा+स्का4 त�, र्भा�र्ष� व सामा�जे या�+साबा+�� र्भा�रदैस्त ली�खान हो� या� पकित्रांका� च� व3सिशष्ट्ये� हो(या.

 

प�णिHका म्होणेCन १९३६ सा�ली� किनघ�ली�ली� व नत+र मा�सिसाकारूप�न� किनघणे�र�जेया+त� नव्या� किवच�र�+न� पBरस्का�र कारणे�र� म्होणेCन माहोत्त्व�च� आहो�. १९४९ पयाXत त� च�लीC हो(त�. कामालीन�र�याणे दै�व, अमाCल्या बारुआ, हो�मा बारुआ इं. सा�किहोत्यित्याका�+च� या� मा�सिसाका�श� जेवळाच� सा+बा+� हो(त�.

 

Page 40: नियतकालिके

प्रचसिलीत किनयातका�सिलीका�+तर�मा��नC हो� किनयातका�सिलीका माहोत्त्व�च� आहो�. १९५१ माध्या� त� साBरू झा�ली�. बा�र£द्रकाB मा�र र्भाट्टा�च�या हो� त्या�च� सा+प�दैका आहो�त. स्व�त+त्र्या(त्तरका�ळा�त�ली आघ�ड�च� ली�खाका या� मा�सिसाका�न� घडकिवली� असा� म्होणेत� या�ईली. नवका�+त बारुआ, हो�मा बारुआ, माहो£द्र बारुआ, कामालीन�र�याणे च��Bर�, र्भा�वन�न+दै दैत्त, चक्र� श्वर र्भाट्टा�च�या , अमाCल्या बारुआ असा� अन�का ली�खाका या� मा�सिसाका�तCन र्ग�जेली� . १९४२ न+तर रघBन�था च��र� हो� त्या�च� सा+प�दैका झा�ली�. या�सिशव�यामाणे�दै�प, प�छ(व�, आमा�र प्रकितकिन�� हो� मा�सिसाका� वनवयाBर्ग सा�प्त�किहोका या�+च� का�माकिर्गर� उल्ली�खान�या आहो�.

 

सिशशBसा�किहोत्या�सा व�किहोली�ली� बार�च मा�सिसाका� असाधिमाया� र्भा�र्ष�त किनघ�ली�. आकान, मा3न�, अरुणे, प�खा�ली�, परिरजे�त, दै�पका इं. मा�सिसाका�+न� व�ळा(व�ळा� सा�किहोत्या�च� अणिर्भारुच� किनमा� णे कारण्या�सा�ठf प्रयात्न का� ली�.पशBप�लीन, असामा का4 र्षका, किवज्ञे�न जे�ऊट� इं. व3ज्ञे�किनका मा�सिसाका�+न� श�स्त्रां�या किवर्षया�+त�ली मा�किहोत�पCणे ली�खान प्रसिसाद्ध कारण्या�च� उपक्रमा का� ली�; पर+तB त� सा�र� अल्पजे�व� ठरली�.

 

ओनि&य� नि�यतका�लि�का :बा+र्ग�लीप्रमा�णे� ओरिरसा�तहो� किनयातका�सिलीका�+च� प�या� धिमाशनऱ्या�+न�च घ�तली�. १८३७ माध्या� काटका धिमाशन प्रसा�च� स्था�पन� झा�ली�. १८४९ माध्या� ज्ञे�न�रुणे हो� मा�सिसाका या� प्र�सातफा� साBरू कारण्या�त आली� . �मा प्रसा�र हो� त्या�च� उदि�ष्ट हो(त�. त्या�+न� प्रत्याBत्तर म्होणेCन किंहो�दू+च� किनयातका�सिलीका� किनघ�ली�. त्या�+तअरुणेली(का, काB जिजेबार पकित्रांका�आणिणे परमा�थाE हो� प्रमाBखा हो(त�; पर+तB १८९३ माध्या� किनघ�ली�ली� उत्काली दैप णे हो� मा�सिसाका मा�त्रां त�था�ली जे�वन�च� खार�खाBर� प्रकितकिन�त्व कारणे�र� व�ङ्P माया�न मा�सिसाका ठरली�. त्या�त�ली सा�किहोत्या बाहु�� र्गद्य, किनबा+�, प्रबा+� व अनBव�दै या� स्वरूप�च� असा�. र���न�था र�या व मा�BसाCदैन र�व हो� त्या�+च� प्रमाBखा ली�खाका हो(त�. त्या�न+तर प�च वर्ष�Xन� उत्काली सार्भा� या� सा�+स्का4 कितका सा+स्था�च� माBखापत्रांउत्काली मा�Bप (१८७८) हो� प्रका�सिशत हो(ऊ ली�र्गली�. त्या�+तCन काथा�-का�+दैबाऱ्या� व इं+ग्राजे� काकिवत�+च� अनBव�दै तसा�च ग्रा+थासामा�Hणे प्रका�सिशत हो(ई. या� दै(न्हो� किनयातका�सिलीका�+च्या� प्रर्भा�व� का�या� माBळा� ओकिडया�वर�ली बा+र्ग�ली�च� प्रर्भा�व कामा� हो(ण्या�सा सा�हो�य्या झा�ली�.

 

Page 41: नियतकालिके

या�न+तरच्या� का�ळा�तउत्कालीदै�किपका� (१८६६),बा�ली�श्वर सा+व�दैव�किहोका�(१८६८), उत्काली किहोत3किर्षणे�(१८६९), उत्काली पBत्रां(१८७३), किवदै�श� (१८७३) इं. प�णिHका� एका�मा�र्गCन एका प्रका�सिशत हो(ऊ ली�र्गली�. त्या�+च�हो� सा�किहोत्यासा�व� व ली(काकिप्रयात� उल्ली�खान�या आहो�. तथा�किप ओकिडया� सा�किहोत्या�च्या� किवकासिसात अवस्था�च� उत्का4 ष्ट दैश नउत्काली प्रर्भा� (१८९१) या� मा�सिसाका�तCन घडत�.

 

एका(णिणेसा�व्या� शतका�च्या� उत्तर��� त किनघ�ली�ली� इं+द्र�नB वकिबाजेBली� (१८९३–९४) या� दै(न सामाका�ली�न व�ङ्P माया�न किनयातका�सिलीका�+न� र���न�था र�या आणिणे उप£द्र र्भा+जे या�+च� सा�हो�य्या घ�ऊन प्र�च�न व अव� च�न ओकिडया� सा�किहोत्या�च्या� अभ्या�सा�ली� व प्रर्गत�ली� हो�तर्भा�र ली�वली�; पर+तB पBढी� पBढी� त्या�+च� स्वरूप प�लीटत जे�ऊन का�दै+बार�, न�टका, र्गल्फा, प्रबा+� व र्ग�कितका�व्या इं. आ�Bकिनका सा�किहोत्याप्रका�र�+वर त्या�+न� र्भार दिदैली�. त्या�+च्या� या� का�या� च�च �Bर� उत्काली सा�किहोत्या या� १८९७ माध्या� किनघ�ली�ल्या� मा�सिसाका�न� सा�+र्भा�ळाली�.

 

माBकाB र (१९०५), साहोका�र(१९१९) या� मा�सिसाका�+न+तर न�ळाका+ ठ दै�सा या� काव�न� आपल्या� नवर्भा�रत (१९३४) मा�सिसाका�तCन सा�किहोत्यासामा�H�च� एका सामाथा पर+पर� साBरू का� ली�. तसा�च सामा�जेसाB��रणे� आणिणे र�जेका�रणे हो� किवर्षयाहो� त्या�+न� त्या�तCन हो�त�ळाली� . या�च का�ळा�त लीक्ष्मा�का�+त माहो�प�त्रां या�+च्या� डर्गर (१९३६) सा�रखा� का�हो� किनयातका�सिलीका� प्रका�सिशत हो(ऊ ली�र्गली� हो(त�; पर+तB डd. होर�का4 ष्णे मा�होत�बा या�+न� १९४८ माध्या� साBरू का� ली�ल्या� झा+का�र या� मा�सिसाका�न� ओरिरसा�त�ली अन�का श्रे�ष्ठ सा�किहोत्यित्याका�+न� ली�खान�सा प्रव4त्त का� ली� व सा�किहोत्या�च्या� दै�लीन�त एका नव� किवश्व उर्भा� कारण्या�च� किकामाया� कारून दै�खाकिवली�. त्या�न+तरच�आसान्तका�सिली (१९५०),नवजे�वन (१९५६–७५),प�रुर्ष (१९६७) व अली�काडच�नबारबा� (१९७०–७६) हो� त�था�ली का�हो� व�ङ्P माया�न स्वरूप�च� प्रसिसाद्ध किनयातका�सिलीका� हो(त.

 

जे(श�, श्रे�. बा�.

 

Page 42: नियतकालिके

कान्न& नि�यतका�लि�का :कान्नड र्भा�र्ष�त�ली व4त्तपत्रां� १८८० पयाXत किनघC शकाली� न�हो�त. उत्तर कान� टका�त (त्या� व�ळाच्या� सादैन मार�ठ� का+ ट्रा�माध्या�) मार�ठfच� वच स्व असाल्या�न� बा�ळार्ग�व सामा�च�र(१८६२), ��रव�ड व4त्त (साB. १८८०) हो� व4त्तपत्रां� मार�ठfच हो(त�.

 

पCवEच्या� म्हो3साCर सा+स्था�न�त कान्नड र्भा�र्ष�त प्रकितष्ठ� ली�र्भाली� असाल्या�न� कान्नड व4त्तपत्रां� त�थाCनच किनघणे� स्व�र्भा�किवका हो(त�. त्या�+प3काq दै�श�णिर्भामा�न�(१८८०), मा3साCर हो�र�र्ल्ड,व4त्त�+त सिंच�त�माणे�, मा3साCर स्टVडड , न�डर्गन्नकिड हो� व4त्तपत्रां� उल्ली�खान�या हो(त. म्हो3साCरकाड�ली बा(ली�र्भा�र्ष� आणिणे इंतर र्भा�र्ग�त�ली र्भा�र्ष� या�+त पBष्काळाच फारका असाल्या�न� व4त्तपत्रां�+च� प्रसा�र कान� टका�त साव त्रां हो(ऊ शकाली� न�हो�. १९०० सा�ली� प्रसिसाद्ध झा�ली�ल्या� व4त्तपत्रां�+च्या� अहोव�ली�त ��रव�डच�कान� टकाव4त्त व म्हो3साCरच�व4त्त�+तपकित्रांका�  या� सा�प्त�किहोका�+च� खाप अनBक्रमा� ८०० व ३,३०० प्रत� असा� न�दैकिवली�ली� आढीळात(. पBढी� १९२४ माध्या� बा�ळार्ग�वली� माहो�त्मा� र्ग�+�� या�+च्या� अध्याHत�खा�ली� का�Vग्रा�सा अधि�व�शन र्भारली�. त्या�माBळा� झा�ली�ल्या� ली(काजे�र्ग4त�माBळा� कान्नड किनयातका�सिलीका�+न� च�लीन� धिमाळा�ली�. किवसा�व्या� शतका�च्या� प्र�र+र्भा� र्ग(रHणे(१९०२), काm न�र� न्याCजे(१९१६), सात्याव�दिदै (१९१७) इं. किनयातका�सिलीका� उदैया�सा आली�. सादैP बा(� च+जिन्द्रका�  हो� मा�सिसाका अर्गड�हून (जिजे. ��रव�ड) णिर्भा. प. का�ळा� सा+प�दिदैत कार�त. कामा व�र(१९२१) हो� सा�प्त�किहोका र�. श्रे�. हुर्क्युका� र�कार व र+. र�. दिदैव�कार या�+न� १९२१ माध्या� साBरू का� ली�. का(डर्गB (१९२१),नवयाBर्ग, उकिडप� (१९२१),मा3साBरु साहोका�र पकित्रांका� (१९२५) व सा+याBक्त कान� टका(१९२४/१९३३) हो� किनयातका�सिलीका� त्या� का�ळा�त साBरू झा�ली�. त्या� का�ळा� कान्नड किनयातका�सिलीका� च�लीकिवणे� हो� आर्थिथा�का दृष्ट्ये� जे(खामा�च� हो(त�. अश� परिरक्सिस्थात�त कान्नड किनयातका�सिलीका� ली(काकिप्रया बानकिवण्या�च� प्रयात्न अण्णे�च�या हो(साका� र� (दै3किनकाकिवजेया, ��रव�ड), व�मानर�व-श+र्भाBर�व जेठ�र (र�जेहो+सामा�सिसाका), आलीCर व£काटर�व (जेयाकान� टका) आणिणे फा. र्गB. होळाकाट्टा� (सा�प्त�किहोकाकान� टका व3र्भाव) या�+न� का� ली�. या�च साBमा�र�सा र�घव£द्रर�व काडप� (��रव�ड), कापटर�ली का4 ष्णेर�व (र्गBलीबार्ग� ) या�+न� कान� टका�च्या� एकाqकारणे�च� मा(हो�मा हो�त� घ�तली�. कान्नड र्भा�र्ष� सामा4द्ध बानकिवण्या�च� प्रयात्न हो(ऊ ली�र्गली� . म्हो3साCरमाध्या� बा�. एमाP. श्रे�का+ ठय्या�, मा�स्त� वकाट�श अया+र्ग�र, कितरुमाली� त�त�च�या शमा� , का� . व्हो�. पBट्टाप्प, ट�. प�. का3 ली�सामा या�+न� आणिणे ��रव�डमाध्या� श+. बा�. जे(श�, दै. र�. बा£द्र� (र्ग�ळा�यार र्गB+पB-धिमात्रांमा+डळा- १९२६) या�+न� कान्नड र्भा�र्ष�च्या� आणिणे सा�किहोत्या�च्या� था(र पर+पर�किवर्षया� बार�च जे�र्ग4त� का� ली�. र�जेकाqया आणिणे र्भा�र्ष�सा�किहोत्याकिवर्षयाका सिलीखा�णे

Page 43: नियतकालिके

माBख्यात:जेयाकान� टका, जेया+कित(१९३८), कान्नड सा�किहोत्या परिरर्षदै�च� नBकिडर्गन्नकिड (१९३८) आणिणे बा+र्गली(रच� प्रजे�मात(१९३१), प्रबाBद्ध कान� टका, त�इंन�डB  (१९२७) इं. किनयातका�सिलीका�+तCन हो(त असा�.सादैP बा(� च+जिन्द्रका�  या� मा�सिसाका�तCन हो. न�. आपट� या�+च्या� का�दै+बाऱ्या�+च� अनBव�दै, र्गळार्गन�था, याल्ली(र्गBड्डो( काB लीकारणे� या�+च्या� स्व+तत्रां का�दै+बाऱ्या� क्रमाश¶ प्रसिसाद्ध हो(त. या�सिशव�या किबान्दुमा��व बाBर्थिली� या�+च� ‘मान(होर ग्रा+थामा�ली�’, र्भा�लीच+द्र घ�णे�कार या�+च� ‘सामा�जे पBस्तकामा�ली�’ या�+तCन किनयाधिमात सा�किहोत्या प्रका�सिशत हो(त असा�. १९५६ च्या� र्भा�र्ष�व�र प्र�+तरचन�न+तर माB+बाईहून त�इंनBकिड, बा3र�किर्ग प्र�Hका आणिणे का(ल्हो�पCरवरूनसान्माकित अश� कान्नड किनयातका�सिलीका� प्रसिसाद्ध हो(त.

 

स्व�त+त्र्या(त्तर का�ळा�त व किवश�र्षत : र्भा�किर्षका र�ज्या�+च्या� किनर्मिमा�त�न+तर कान्नड किनयातका�सिलीका�+न� अधि�का व�व धिमाळा�ली� व त्या�+च्या�त किवर्षया�+च� किवकिव�त�हो� किनमा� णे झा�ली�. सिचत्रांपट हो� त्या�त�ली एका प्रमाBखा किवर्षया हो(या. या�सिशव�या व�रश3व, मा�ध्व, ओर्क्युकासिलीका बा+ट, काB रुबा(�नर्गर) इं. ��र्मिमा�का-सा�मा�जिजेका र्गट�+च� स्वत+त्रां किनयातका�सिलीका� किनघC ली�र्गली�. तसा�च सा�व जेकिनका व श3Hणिणेका सा+स्था�+च�हो� किनयातका�सिलीका� साBरू झा�ली�. १९७३ च्या� आकाड�व�र�नBसा�र कान्नड र्भा�र्ष�त ११६ सा�प्त�किहोका� , ३६ प�णिHका� , १०६ मा�सिसाका� , १६ त्रां3मा�सिसाका� प्रसिसाद्ध हो(त. सा�किहोत्या व सा+स्का4 त�, �मा व तत्त्वज्ञे�न या�+न� व�किहोली�ल्या� किनयातका�सिलीका�+च� सा+ख्या� कितसा�+प�H� अधि�का हो(त�. सिचत्रांपटकिवर्षयाका ११ किनयातका�सिलीका� प्रसिसाद्ध हो(त.

 

कान� टका�त साव� धि�का किनयातका�सिलीका� बा+र्गली(रवरून (२८१) किनघत�त. म्हो3साCर, का(ली�र, हुबाळा�, ��रव�ड, मा+र्गली(र, बा�ळार्ग�व, किवजे�पCर या�थाCन प्रका�सिशत हो(णे�ऱ्या� किनयातका�सिलीका�+च� सा+ख्या�हो� बार�च आहो�. कान्नडमा��ली सा�प्त�किहोका साB�� (१९६५) या� किनयातका�सिलीका�च� खाप साव� धि�का आहो�. त्या�खा�ली(खा�ली प्रजे�र्भात, कामा व�र (१९२१) हो� सा�प्त�किहोका� हो� ली(काकिप्रया आहो�त. सिचत्रांपटकिवर्षया�ली� व�किहोली�ली� रसार+र्ग (१९६३, हुबाळा�) व त�र� (१९६८, बा+र्गली(र) हो� किनयातका�सिलीका� उल्ली�खान�या आहो�त. कास्तBर�व माक्सिल्लीर्ग� हो� ड�याजे�स्टवजे� मा�सिसाका� दै�खा�ली ली(काकिप्रया आहो�त.

 

दिदैव�कार, र्गB. व्या+.

Page 44: नियतकालिके

त�"गा( नि�यतका�लि�का :त�लीBर्गC किनयातका�सिलीका�+च्या� प्रका�शन�सा एका(णिणेसा�व्या� शतका�च्या� पCव� �� त आर+र्भा झा�ली�. ख्रि�स्त� धिमाशनऱ्या�+न� �मा प्रसा�र�सा�ठf किनयातका�सिलीका�+च� उपया(र्ग का� ली�. ख्रि�स्त� किनयातका�सिलीका�+च� प्रका�शन १८३३ प�साCन माद्र�सा या�थाCन साBरू झा�ल्या�च� दिदैसात�. १८३५ माध्या� या� प्रका�रच� सात्यादूतन�व�च� मा�सिसाका� बा�ल्ली�र�हून किनघत असाल्या�च� मा�किहोत� धिमाळात�. १८३८ माध्या�व4त्त�+कितन� मा�सिसाका मा+किडर्गली व£काटर�मा श�स्त्रां� या�+न� साBरू का� ली� हो(त�. १८४० माध्या� माद्र�साहून वत मा�न तर+किर्गणे� हो� मा�सिसाका प(व�ड� व£काटरमाणे� या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� किनघ�ली�. त� किवकिव� किवर्षयापर हो(त�. १८६२ त� १८६९ या� का�ळा�त सा4जेनर+जेन� न�व�च� व�ङ्P माया�न किवर्षया�+न� व�किहोली�ली� मा�सिसाका च�लीC हो(त�. त� माद्र�साहून प्रका�सिशत हो(ई व त्या�ली� मा(ठf प्रकितष्ठ� ली�र्भाली� हो(त�. व£जेमा(रिर का4 ष्णेमा�च�या हो� त्या�च� सा+प�दैका हो(त�. या� मा�सिसाका�त प्रसिसाद्ध व3य्या�कारणे� सिचन्नया साCरिर या�+च� ली�खा प्रका�सिशत हो(त. या� मा�सिसाका�च� वणे न त्या�व�ळा� ‘किवद्य�प�ठfया किवद्य�र्थ्यांया�Xच� सा(बात�’ असा� का� ली� जे�ई.

 

आ+ध्रर्भा�र्ष�सा+जे�वन� हो� मा�सिसाका माहो�माहो(प�ध्या�या का(का�ड� व्या+काटरत्नमाP प+तBलीC का�ढी�त. त्या�च� का�ळा १८७१ त� १८८३ व १८८४ त� १९०३ असा� हो(त�. त्या�+त किवकिव� किवर्षया�+च� पर�माश घ�तली� जे�ई. या� मा�सिसाका�च�हो�स्यावर्मि��न� हो� ��काट� र्भा�व+ड हो(त�.

 

आ�Bकिनका त�लीBर्गC र्गद्य सा�रस्वत�च� प्रवत का व�र�शसिंली�र्गमाP प+तBलीC हो� र�जेमाहो£द्र�हून किवव�कावर्मि��न�या� मा�सिसाका�च� सा+प�दैन कार�त. त� १८७४ प�साCन साBरू झा�ली� हो(त�. व�र�शसिंली�र्गमाP प+तBलीC या�+न� दैणिHणे�च� किवद्य�सा�र्गर म्होणेCन पदैव� हो(त�. सामा�जेसाB��रणे� व किवद्य�सा�व� हो� या� मा�सिसाका�च� ध्या�या हो(त�. १८८५ माध्या� हो� मा�सिसाका बा+दै पडली�.साकालीकिवद्य�वर्मि��न� न�व�च� मा�सिसाका मा. मा. परवसाB र+र्ग�च�या या�+न� १८७३–७९ या� का�ळा�त च�लीकिवली�. त�हो� किवकिव� किवर्षया�+न� व�किहोली�ली� हो(त�. त्या�तCन प्रथामा श�काB+ तलीन�याका�च� त�लीBर्गC अनBव�दै प्रका�सिशत झा�ली�. प�डली� र�माका4 ष्णेय्या� या�+न� आमाBदिद्रत ग्रा+था सिंच�त�माणे� न�व�च� मा�सिसाका १८८५ माध्या� का�ढीली�. हो� मा�सिसाका प्र�माBख्या�न� व�ङ्P माया�न सा+श(�न, प्रका�शन, चच� , सामा�H� इं. किवर्षया�+न� व�किहोली�ली� हो(त�. या� मा�सिसाका�तCन अन�का ग्रा+थाहो� क्रमाश¶ प्रका�सिशत झा�ली�. प�ठ्यापBस्तका� हो� या� मा�सिसाका�तCन प्रका�सिशत हो(त. या� मा�सिसाका�च� र्ग�रव ‘एका(णिणेसा�व्या� शतका�त�ली दै�पस्त+र्भा’

Page 45: नियतकालिके

असा� कारण्या�त या�त(. या�सिशव�या व�दै�न्त�दै� प�रमा�र्थिथा�का किवर्षया�+न� व�किहोली�ली� र�जेया(र्ग� (१८९१– ) न�व�च� मा�सिसाकाहो� उल्ली�खान�या आहो�. त� का�किकान�ड�हून किनघत असा� व र्गBरजे�ड श्रे�र�मामाCतE हो� त्या�च� सा+प�दैका हो(त�. त्या�त पकिहोल्या�+दै�च काकिवचरिरत्रांमा�ली� प्रका�सिशत झा�ली�. तसा�चप्रबा(�नच+द्र(दैया या� व�दै�न्तकिवर्षयाका ग्रा+था�च� र्भा�र्ष�+तरहो� त्या�तCन प्रका�सिशत झा�ली�. या�सिशव�या याथा�था व�दै�(१८८१–८५), न�कितदैप णे(१८८५–८७), सारस्वत�, काली�वत�, व�ग्वल्ली�, किहोतव�दै�, णिश्रेयाHणे�, तत्त्वबा(धि�न�, साB��र+जेन�आणिणे हो�स्यासा+जे�वन� इं. मा�सिसाका� हो� एका(णिणेसा�व्या� शतका�त प्रका�सिशत हो(त हो(त�. किवसा�व्या� शतका�च्या� साBरुव�त�साहो� त्या�+प3काq बार�च मा�सिसाका� च�लीC र�किहोली�. त्या�+न� जे(डCन किंका�व� स्वत+त्रांपणे�हो� सा�प्त�किहोका� , प�णिHका� , अ� सा�प्त�किहोका� या�+च� प्रका�शन हो(ऊ ली�र्गली�.

 

माB+बाईहून १९०८ माध्या� का�श�न�थाBन� न�र्ग�श्वरर�व प+तBलीC या�+न� आ+ध्र व�रपकित्रांका�हो� सा�प्त�किहोका का�ढीली�. १९१४ माध्या� त्या�च� माद्र�साली� स्थाली�+तर झा�ली� . न+तर त्या�च न�व�च� दै3किनकाहो� प्रका�सिशत हो(ऊ ली�र्गली�. १९३८ माध्या� न�र्ग�श्वरर�व या�+च्या� मा4त्याCन+तर त्या�+च� जे�मा�त सिशवसिंली�का� श+र्भाBप्रसा�दै या�+न� हो� सा�प्त�किहोका १९७२ पयाXत च�लीकिवली�. सिशवसिंली�का� र���का4 ष्णे हो� त्या�च� किवद्यमा�न सा+प�दैका हो(त. १९५६ प�साCन त्या�च� हो3दैर�बा�दै आव4त्त� प्रका�सिशत हो(त आहो�.

 

सिचत्तCर जिजेल्ह्यू�त�ली र्ग�डली�पल्ली� या�थाCन १९५१ प�साCन आ+ध्रप्रर्भा� व�रपकित्रांका�हो� सा�प्त�किहोका प्रका�सिशत हो(ऊ ली�र्गली�. न�लीमार�जेC व�काटश�र्षय्या� हो� त्या�च� साBरुव�त�च� सा+प�दैका हो(त�. हो� किवकिव� किवर्षया�+वर�ली ली(काकिप्रया सा�प्त�किहोका आहो�.

 

त�ली+र्गणेमा��ली वर+र्गळा जिजेल्ह्यू�त�ली या�नBर्गBतEहून १९२० प�साCन त�नBर्गC पकित्रांका� हो� सा�प्त�किहोका प्रका�सिशत हो(ऊ ली�र्गली�. त्या�व�ळाच� सा+प�दैका र�घव र+र्ग�र�व हो� हो(त�. १९२० प�साCन नलीर्ग�ड� या�थाCनकिनलीकिर्गर� पकित्रांका� हो� सा�प्त�किहोका प्रका�सिशत हो(ऊ ली�र्गली� . १९२५ पयाXत त� च�लीC हो(त�. १९२५ प�साCन १९६६ पयाXत र्ग(लीका�ड� पकित्रांका� हो� सा�प्त�किहोका च�लीC हो(त�. साBखारमाP प्रत�पर�ड्डो� हो� त्या�च� साBरुव�त�च� आणिणे नर(पत्तमा र�ड्डो� हो� न+तरच� सा+प�दैका हो(त�.

Page 46: नियतकालिके

 

का4 ष्णे� पकित्रांका� या� सासिचत्रां सा�प्त�किहोका�च� आर+र्भा १९०२ माध्या� झा�ली�. १९६९ पयाXत त� च�लीC हो(त�. माच्छाली�पट्टामाP या�थाCन त� प्रसिसाद्ध हो(ई. या� सा�प्त�किहोका�+च� सा+प�दैका माटP नBर� का4 ष्णेर�व, का�टBर� व£काट�श्वरर�व, का(लीमाव�डC र�माका(दिटश्वर�व हो� हो(त�. १९५६ प�साCन त� हो3दैर�बा�दैहून प्रसिसाद्ध हो(ऊ ली�र्गली�. माBदै�का�ड� साB}होमाण्यामाP शमा� हो� त�व्हो�प�साCन सा+प�दैका हो(त�. किवकिव� किवर्षया�+च� पर�माश घ�णे�र� आ+ध्र ज्या(कित सासिचत्रां व�रपकित्रांका� हो� सा�प्त�किहोका ली(काकिप्रया ठरली�. हो� किवजेयाव�ड्या�हून १९६६ प�साCन प्रका�सिशत हो(त आहो�. पBर�णेमा साB}होमाण्यामाP शमा� हो� त्या�च� सा+प�दैका आहो�त. किवजेयाव�ड� या�थाCन १९४८ प�साCन किवजेयाव�णे� हो� सा�प्त�किहोका किनघत�. माल्ली�ली� श्रे�र�मामाCतE हो� त्या�च� सा+प�दैका आहोत�.

 

प्रजे�याBर्ग पHपकित्रांका� हो� सा�प्त�किहोका १९६१ प�साCन हो3दैर�बा�दैहून प्रसिसाद्ध हो(त�. त्या�च� सा+प�दैका प�. ए. आच�या हो� आहो�त. त्या�सिशव�यास्वत+त्रां, प(सिलीका� ली� प्रजे�व�णे�, दिदैव्याव�णे�, र्भा�ग्यानर्गर पकित्रांका�, आ+ध्र का� सार� हो� सा�प्त�किहोका� उल्ली�खान�या आहो�त.

 

त�लीBर्गC मा�सिसाका�+प3काq का�हो� उल्ली�खान�या ठरत�त. त्या�+प3काqर्भा�रत� हो� मा�सिसाका १९२४ प�साCन माद्र�साहून प्रसिसाद्ध हो(त आहो�. त्या�च� सा+स्था�पका सा+प�दैका का�श�न�थाBन� न�र्ग�श्वरर�व प+तBलीB हो� हो(त�. किवद्यमा�न सा+प�दैका र्गन्न�वरपB साB«बा�र�माण्णे� हो� आहो�त. हो� मा�सिसाका किवकिव� किवर्षया�ली� व�किहोली�ली� आहो�. श्रेवत्यिन्त हो� मा�सिसाका १९५१ प�साCन दैणिHणे र्भा�रत किंहो�दै� प्रच�र सार्भा� प्रका�सिशत कारत�. त्या�त अनBव�दै सा�किहोत्या�वर र्भार दिदैली� जे�त(. त्या�च� सा+प�दैका व�पBरिर र���का4 ष्णे माCतE हो� आहो�त. १९४१ प�साCन ए. साB��कारर�व या�+न� याBव� हो� मा�सिसाका साBरू का� ली�. आध्र+ सा�किहोत्या परिरर्षदै पकित्रांका� हो� व�ङ्P माया�न प्रका�शन १९११ प�साCन साBरू आहो�. का�किकान�ड� या�थाCन त� प्रका�सिशत हो(त�. त्या�च� किवद्यमा�न सा+प�दैका जेया+त� र�माय्या� प+तBलीC हो� आहो�त.र्ग4होलीक्ष्मा� हो� स्त्रिस्त्रांया�+सा�ठf असाली�ली� मा�सिसाका डd. का� . एनP. का� सार� सा+प�दैन कारत�त. माद्र�साहून त्या�च� प्रका�शन १९३० प�साCन हो(त आहो�. पCवE मा�सिसाका हो� उत्का4 ष्ट त�लीBर्गC ली�खान�सा साBवणे का+ काणे प�रिरत(किर्षका दै�त असा�. त�लीBर्गC र्भा�र्ष�पकित्रांका� हो� र्षण्मा�सिसाका असाCन परदै�शस्था सा+श(�का�+च�च ली�खान त्या�तCन प्रका�सिशत हो(त�. १९७० प�साCन किवजेयाव�ड्या�हून त्या�च� प्रका�शन का� ली� जे�त�. पBच्या� व£काटर�माय्या� हो� किवद्यमा�न सा+प�दैका आहो�त.

Page 47: नियतकालिके

 

त�लीBर्गCत माBली�+सा�ठfहो� का�हो� मा�सिसाका� किनघत असा�त�त. त्या�+प3काq बा�लीधिमात्रां न�व�च� मा�सिसाका १९४५ प�साCन माद्र�सा या�थाCन प्रका�सिशत हो(त आहो�.बाBज्जी�य्या� न�व�च� दुसार� एका बा�लीधिमात्रां मा�सिसाका १९७४ प�साCन जे�. व�. र�व या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� माद्र�साहून प्रका�सिशत का� ली� जे�त�.च+दै�मा�मा� हो� किवश�र्ष प्रसिसाद्ध असा� माBली�+च� मा�सिसाका चक्रप�णे� या�+न� १९४५ प�साCन साBरू का� ली�. त्या�च्या� मार�ठfसाकाट इंतरहो� का�हो� र्भा�रत�या र्भा�र्ष�+त�ली आव4त्त्या� दैरमाहो� प्रसिसाद्ध हो(त असात�त.

 

या�+सिशव�या परिरश(�न, प्रबाBद्ध�+ध्र, प्रकितर्भा�, सा4जेन, किवज्ञे�नमा, किवज्ञे�नव�दै�, व3ज्ञे�किनका पकित्रांका�, तत्त्वव�दैहो� सा+श(�न�त्माका, व3ज्ञे�किनका व तत्त्वज्ञे�न�त्माका किवर्षया�+न� व�किहोली�ली� त�लीBर्गC मा�सिसाका� हो� उल्ली�खान�या आहो�त.

 

जे(श�, दै. प+.

 

म�य�ळम* नि�यतका�लि�का :मालीया�ळामाP किनयातका�सिलीका�+च्या� आर+र्भा�च� श्रे�याहो� धिमाशनऱ्या�+काड�च जे�त�. बा�झा�ली धिमाशनतफा� र्भा�रत�त आली�ली� डd. हो�रमा�न र्गB+डट हो� या� मालीया�ळामाP किनयातका�सिलीका�+च� जेनका. त्या�+न� पकिहोली� मालीया�ळामाP-इं+ग्राजे�-मालीया�ळामाP श«दैका(श तया�र का� ली�. त्या�चप्रमा�णे� र�ज्यासामा�च�रमाP(१८४७) व पणिश्चामा(दैयामाP हो� किनयातका�सिलीका� हो� साBरू का� ली�. हो� किनयातका�सिलीका� त�ल्ली�चर� या�थाCन प्रसिसाद्ध हो(त. त्या�च साBमा�र�सा ज्ञे�नकिनH�पमाP(१८४८), किवद्य�सा+ग्राहोमाP(१८६४) आणिणे सा+दिदैष्टव�दै�(१८६७) हो� किनयातका�सिलीका� का(ट्टायामा या�थाCन प्रसिसाद्ध हो(ऊ ली�र्गली�. एका(णिणेसा�व्या� शतका�च्या� माध्या�सा धिमाशनऱ्या�+न� का�ढीली�ल्या� एत��श�या र्भा�रत�या र्भा�र्ष�+त�ली अश� किनयातका�सिलीका�+च� प्रमाBखा उ��श �मा प्रसा�र�च�च असा�; त्या�ली� मालीया�ळामाP र्भा�र्ष�त�ली हो� आर+र्भा�च� किनयातका�सिलीका� हो� अपव�दै नव्होत�.

 

पBढी�  लीवकारच हो� स्वरूप बादैलीत�. व एत��सिशया�+न�हो� या� H�त्रां�त आपली� व�ट� उचलीण्या�सा साBरुव�त का� ली�. त्या�+च्या� किनयातका�सिलीका�+च� आर+र्भा�च� स्वरूप अथा� तच

Page 48: नियतकालिके

�मा साB��रणे�, स्वर्भा�र्ष�च� उन्नत� व प्रका�र, स्वर्भा�र्ष�त�ली व�ङ्P माया�च� जे(प�सान�, सामा�जेप्रबा(�न�च� चळावळा व र्भा�रत�या स्व�त+त्र्यालीढ्या�त�ली साहोर्भा�र्ग या� स्वरुप�च� हो(त�. मालीया�ळामाP किनयातका�सिलीकासा4ष्ट�त हो�च दृश्या प्र�माBख्या�न� दिदैसात�. तथा�किप मालीया�ळामाP माध्या� व�ङ्P माया�न किनयातका�सिलीका� हो� इंतर प्रका�रच्या� किनयाका�सिलीका�+प�H� सा+ख्या�न� अधि�का दिदैसात�त. सा�किहोत्याकिवर्षयाका पकिहोली� मालीया�ळामाP किनयातका�सिलीकाकिवद्य�किवली�सिसान� (१८८१–८३) हो� हो(या. किवश�खामाP कितरुन�ळाP आणिणे का� रळावमा� वसिलीयाका(धियाली त+पBर�न या�+च्या� प्र(त्सा�होन�न� हो� किनयातका�सिलीका कित्रांव£द्रमा या�थाCन प्रसिसाद्ध हो(ई. का(च�नहून दै�वजे� र्भा�माजे� या� एका� र्गBजेर�त� व्या�प�ऱ्या�न� साBरु का� ली�ली� का� रळाधिमात्रांमाP(१८८१) हो� किनयातका�सिलीकाहो� १५ वर्ष� किनयातधिमातपणे� किनघत हो(त�. तर�पणे व�ङ्P माया�ली� किनष्ठ�पCव का व�किहोली�ल्या�माल्लीया�ळा मान(रमा� (१८९०) व र्भा�र्ष�प(किर्षणे� (१८९२–१९४०) या� किनयातकाली�का�+च� स्था�न मालीया�ळामाP सा�किहोत्यासा4ष्ट�त मा�न�च� आहो�. त्या�+च� सा+प�दैका का+ टणित्तली वर्गEसा मा�त्यिप्पळा हो� हो(त�. मालीया�ळामाP काव�न� सा+घदिटत कारुन ‘काकिवसामा�जेमाP’ स्था�पण्या�च� श्रे�याहो� त्या�+च्या�काड� जे�त�. हो� किनयातका�सिलीका� का(ट्ट्टPयामा या�थाCन किनघत. सा�किहोत्या प्रसा�र व प्रच�र या�+बार(बार अणिर्भारुसिचसा+पन्न साBजे�णे व�चकावर्ग किनमा� णे कारण्या�च� र्भार�व का�या या� मा�सिसाका�+न� का� ली�. त्या�सिशव�या का(जिझाका(ड� या�थाCन किनघणे�र� का� रळासा+च�र�(१८८८; सा+प�. व£ङ्P धियाली काB ञ्ञुBर�मानP न�यान�र), क्सिर्क्युकालीdनजेवळा�ली परुर या�थाCन किनघणे�र� साBजेन�न+दिदैन�(१८९१; सा+प�. का� शवनP आश�न), धिमातव�दै� (१९०७; सा+प�. सा�. का4 ष्णेनP व माBक्त(त्तB काB मा�रन),स्वदै�श�णिर्भामा�न� (१९०५; सा+प�. का� . र�माका4 ष्का� णे किपळ्ळा3). वमा+र्गली(दैयामाP (१९०७; सा+प�. अप्पन त+पBर�न) हो� किनयातका�सिलीका� हो� या� दृष्ट�न� उल्ली�खान�या आहो�त.

 

मालीया�ळामाP सा�किहोत्या�त�ली काथा�, का�व्या, का�दै+बार�, किनबा+� इं. साव च सा�किहोत्याप्रका�र�+च� जे(प�सान� व सा+व� न या� किनयातका�सिलीका�+न� का� ली�ली� दिदैसात�. का�हो� किनयातका�सिलीका� तर का� वळा एखा�द्य� किवसिशष्ट सा�किहोत्याप्रका�र�साच व�किहोली�ली� आढीळात�त. उदै�., काकिवत�ली� व�किहोली�ली� कावनका�माBदै�(१९०६–३१) वकाकिवत�किवली�सिसान� (१९१२–

३७) हो� अश� किनयातका�सिलीका�+प3काq उल्ली�खान�या हो(त. त्या�+च� सा+प�दैका अनBक्रमा� प+तळामाP का� रळावमा� आणिणे प�. जे�. न�र�याणे पणिणेर्क्युकार हो� असाCन त� का�यामाकाB लीमाP या�थाCन प्रसिसाद्ध हो(त�त. कित्रांचCरहून अप्पन त+पBर�न या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� किनघणे�र�रसिसाकार+जिजेन� (१९०३–०७) हो� किनयातका�सिलीकाहो� या� स्वरुप�च�च हो(त�.

Page 49: नियतकालिके

स्व�त+त्र्या(त्तर का�ळा�त किवद्य�प�ठ� व सा�किहोत्यासा+स्था� या�+न�हो� असा� प्रयात्न जे�णे�वपCव का का� ली�ली� दिदैसात�त. का� रळा किवद्य�प�ठ�तCन किनघणे�र� व सा+श(�न�सा व�किहोली�ली� प�णिHकार्भा�र्ष�सा�किहोत�, कित्रांव£द्रमा या�थाCन लीVग्व�जे इंक्सिन्स्टट्याCटतफा� किनघणे�र� किवज्ञे�नका3 रळा�,कित्रांचCरहून का� रळा सा�किहोत्या अका�दै�मा�तफा� किनघणे�र�सा�किहोत्याली(कामाP वसा�किहोत्याचक्रव�ळामाP, का� रळा सा�किहोत्या साधिमात�च� मान(र�ज्यामाP(सा+प�. एमाP. आरP. च+द्रश�खारनP) आणिणे कित्रांव£द्रमाहून किनघणे�र�ग्रा+था�ली(कामाP हो� अश� का�हो� प्रमाBखा किनयातका�सिलीका� हो(त.धिमातव�दै�, र्भा�र्ष�व�दै�, र्भा�र्ष�प(किर्षणे� व किवव�का(दैयामाया� जेBन्या� माहोत्त्व�च्या� किनयातका�सिलीका�+च�हो� पBन्हो� नव्या�न� पBनरूज्जी�वन कारण्या�त आली�ली� आहो�.

 

व�डP ङ्मया�नकिनयातका�सिलीका�+खा�र�जे सा�मा�जिजेका, सा�+स्का4 कितका उ��श�+न� व�किहोली�ली� किनयातका�सिलीका� हो� मालीया�ळामाP माध्या� किवपBली दिदैसात�त. ए. बा�लीका4 ष्णेनP किपळ्ळा3 या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� कित्रांव£द्रमाहून किनघणे�र� प्रबा(�कामाP व का� सार�आणिणे का(च�नहून का� . अय्याप्पनP या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� किनघणे�र�साहो(दैरनP हो� त्या�+प3काq उली�खान�या हो(त; तर स्त्रिस्त्रांया�+सा�ठf च�लीकिवली�ली�का� रळा�या साBर्गBणे बा(धि�न�(१८८७), माहो�र�णे�, श�रदै�(१९०५), माकिहोली�रत्नमाP(१९१६) हो� अश� स्वरुप�च� किनयातका�सिलीका� आहो�त. का� रळामा��ली ईळाव न�व�च्या� अस्पे4श्या जे�त�च्या� उद्ध�र�था न�र�याणे र्गBरूस्व�मा� या�+न� स्था�पन का� ली�ल्या� ‘श्रे� न�र�याणे �मा परिरप�लीन या(र्गमाP’ या� सा+स्था�च� किवव�का�दैयामाP हो� सा+घटन�का�या� सा व सा�माBदै�धियाका चळावळा�सा व�किहोली�ली� माBखापत्रां आहो�. आ�Bकिनका का�ळा�त�ली प्रसिसाद्ध मालीया�ळामाP काव� व सामा�जेसाB��रका काB मा�रन आश�न हो� त्या�च� का�हो� का�ळा सा+प�दैका हो(त�. याBसिक्तव�दै� हो� एमाP, सा�, जे(सा�फा या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� किनघणे�र� ध्या�याव�दै� किनयातका�सिलीका बा�जिद्धका चच�ली� व�किहोली� आहो�.

 

आत्माप(किर्षणे� (सा+प�. वळ्ळात्त(ळाP न�र�याणे मा�नन),सा�किहोत्यापरिरर्षतP (सा+प�. उळ्ळाCर एसाP. परमा�श्वर अय्यार आणिणे जे�. श+कार काB रूप), माद्र�साहून किनघणे�र� सामा�H�(१९६३; सा+प�. एमाP. र्ग(किंव�दैन), कित्रांव£द्रमाहून किनघणे�र�का� रळाकाकिवत� (१९६७), एन� काB लीमाहून किनघणे�र�कितलीकामाP (१९६१; सा+प�. जे�. श+कार काB रूप), त�ल्ली�चर�हून किनघणे�र� मा�नदै+डमाP, का� रळा ड�याजे�स्ट (१९६७; सा+प�. का� . व्हो�. र�माच+द्र

Page 50: नियतकालिके

प3), का�माBदै�(सा+प�. का� . बा�लीका4 ष्णेनP) वशली�का� (सा+प�. काधियार्क्युकार र�जेC) या� साध्या� बा+दै झा�ली�ल्या�, पर+तB दैजे�दै�र किनयातका�सिलीका�+च� उल्ली�खाहो� या�था� आवजेC न कार�व� ली�र्ग�ली.

 

आ�Cकिनका का�ळा�त किवकिव� किवर्षया�+न� व�किहोली�ली� जे� अन�का किनयातका�सिलीका� आहो�त, त्या�+माध्या� सा�प्त�किहोका�+च� उल्ली�खा आवजेC न कार�व� ली�र्ग�ली. का(ट्टायामा या�थाCन किनघणे�र� मालीया�ळा मान(रमा�आणिणे का(जिझाका(ड�हून किनघणे�र� मा�त4र्भाCमा� (१९३२) हो� त्या�+प3काq प्रमाBखा सा�प्त�किहोका� असाCन त्या�+च� सा+प�दैका का� . प�. का� शव मा�नन हो� आहो�त.काली�का�माBदै� हो�हो� माहोत्त्व�च� सा�प्त�किहोका असाCन त� कित्रांव£द्रमाP हून किनघत�. साध्या�च्या� का�लीखा+ड�त�ली उल्ली�खान�या अश� किनयातका�सिलीका� म्होणेजे� क्सिर्क्युकालीdनहून किनघणे�र�मालीया�ळान�डC  व काB काB+ मामाP, मानश्या�स्त्रांमाP आणिणे सा3र्क्युका( हो� मा�नसाश�स्त्रां�सा व�किहोली�ली� किनयातका�सिलीका� , एमाP. एमाP. होसान या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली�काली�श�ली�, आरP. का4 ष्णे किपळ्ळा3 या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� किनघणे�र�या(जेन�, सिचन्त (सा+प�. ई. एमाP. एसाP. न+बाBद्र�प�दै), र्गBरूकाB लीमाP(सा+प�. एमाP. एनP. प्रसा�दै),या(र्गन�दैमाP (सा+प�. प�. एसाP. व�लीयाB�न), दै�श�णिर्भामा�न�, जेनयाBर्गमाP, च+द्र�का�, का� ली�(सा+प�. एमाP. आरP. र्भाट्टाकितरिरप्प�टP) इं. हो(त.

 

वर�ली किवकिव� किनयातका�सिलीका�+च� सा+प�दैन मालीया�ळामाP मा��ली न�माव+त ली�खाका व किवच�रव+त या�+न� का� ली�ली� आहो�. इंतर अन�का तज्ञे�+च�हो� मालीया�ळामाP किनयातका�सिलीकासा4धिष्टत आदैर�न� दैखाली घ�तली� जे�त�. श्रे�का+ ठ�श्वरमाP पद्यन�र्भा किपळ्ळा3 , काट्टार्क्युकायाणित्तली च�रिरया�न मा�त्यिप्पळा, का� . सा�. मा�मान मा�त्यिप्पळा, का� . एमाP. च�रिरया�नP, का� . एमाP. माmर्थ्यांयाC, एनP. व्हो�. का4 ष्णेव�रिरयार, बाmरिरस्टर ए. का� . किपळ्ळा3 , टdमासा पdली, एमाP. प�. पdली, एमाP. आरP. न�यार, व्हो�. सा�. बा�लीका4 ष्णे पणिणेर्क्युकार, प�सिलीयात्तB च�रिरया काB+ जेBण्णे� अच्चन, आट्टूर का4 ष्णेकिपर्ष�रट�, का�म्पो�श्श�र� कारुणे�कारनP इं. त्या�+प3काq माहोत्त्व�च� न�व� हो(त.

 

मालीया�ळामाP किनयातका�सिलीकासा4ष्ट� हो� अकितशया सामा4द्ध व व्या�पका अश� सा+स्था�च बानली�ली� असाCन सा+ख्या� व प्रका�र या�+च� त�त व3किवध्या दिदैसाCन या�त�. परिरणे�मात¶ प्रकितवर्षE त्या�+च्या� सा+ख्या�त सा�रखा� र्भारच पडत असात�. १९६४ माध्या� साB. ३०० किनयातका�सिलीका� मालीया�ळामाP माध्या� किनघत हो(त�, तर १९७४ माध्या� त्या�+च� सा+ख्या� ६८६ झा�ली� आहो�.

Page 51: नियतकालिके

सिशHणे, सिचत्रांपट व� अन्या सा+काqणे किवर्षया; तसा�च किवड+बान�त्माका अथाव� बा�लीका�+च� किनयातका�सिलीका� या�+च�हो� त्या�+त सामा�व�श असाCन, साव थार�+त�ली व�चकावर्ग�Xच्या� किवकिव� प्रव4त्त�न� त्या�+त अणिर्भाव्याक्तq ली�र्भाली�ली� दिदैसात�. का� रळाबा�हो�र र�होणे�ऱ्या� र्भा�रत�त�ली; त्या�चप्रमा�णे� परदै�श�+त�ली मालीया�ळामाP र्भा�किर्षका�+न�हो� का�हो� किनयातका�सिलीका� प्रसिसाद्ध का� ली�ली� दिदैसात�त. मालीया�ळामाP-किंहो�दै�, मालीया�ळामाP-इं+ग्राजे� अश� द्वै3र्भा�किर्षका किनयातका�सिलीका� हो� प्रसिसाद्ध हो(त आहो�त. तथा�किप किनयातका�सिलीका�+च्या� प्रका�श�न�त झा�ली�ली� हो� सा+ख्या�त्माका व�ढी र्गBणे�त्माका आहो�, असा� किनर्षिव�व�दैपणे� म्होणेत� या�णे�र न�हो�.

 

र्भा�स्कारनP, ट�. (इं+.)., प(र�, प्रकितर्भा� (मा.)

तमिमळ नि�यतका�लि�का :तधिमाळा र्भा�र्ष�त�ली माBद्रणे�च� साBरुव�त व र्गद्य�त्माका ली�खान�च� प्र�र+र्भा ख्रि�स्त� �मा�पदै�शका�+न�च का� ल्या�माBळा� त्या� र्भा�र्ष�त�ली किनयातका�सिलीका�+च्या� किनर्मिमा�त�च� श्रे�याहो� त्या�+च्या�काड�च जे�त�. तधिमाळामा��ली साव�Xत पकिहोली� किनयातका�सिलीका तधिमाळा माmर्गजिझान हो� ‘ख्रि�श्चान रिरसिलीजे�असा ट्राmर्क्युट सा(सा�याट�’न� १८३१ सा�ली� साBरू का� ली�, तर १८५६ माध्या� माद्र�साहून दिदैन वत मा�न� हो� सा�प्त�किहोका प्रका�सिशत हो(ऊ ली�र्गली�. या� दै(न्हो� किनयातका�सिलीका�+च� �(रणे ��र्मिमा�का प्रसा�र�च�च हो(त�. पBढी� जे�. साB}माण्यामाP अय्यार या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली� १८८२ प�साCन दै3किनका म्होणेCनस्वदै�शधिमात्रांनP प्रका�सिशत हो(ऊ ली�र्गली�. का�हो� वर्ष�Xन� त� सा�प्त�किहोका व न+तर त्रां3सा�प्त�किहोका या� स्वरूप�त साBरु र�किहोली�. किंहो�दूच�हो� सा+प�दैन त�च कार�त असात.

 

त्या�न+तर १९०४ माध्या� जे�. साB}माण्यामाP अय्यार या�+न�स्वदै�शधिमात्रांनP च्या� साहोसा+प�दैका�च्या� जे�र्ग� साB}होमाण्या र्भा�रत� या� तरुणे किवद्य�किवर्भाCकिर्षत किवद्वै�न�च� न�माणेCका का� ली�. त्या�+च्या� सा+प�दैकात्व�खा�ली�स्वदै�शधिमात्रांनP न� अद्यया�वत स्वरूप ��रणे का� ली� . त्या�तCन प्रखार र�ष्ट्रव�दै� किवच�र प्रकाट हो(ऊ ली�र्गली� आणिणे तधिमाळा र्गद्य�च� स्वरूपहो� किवकासिसात झा�ली� . ली(कामा�न्या बा�ळा र्ग+र्ग��र दिटळाका या�+च� का�हो� अनBया�या� तसा�च }ह्मव�किननPया� इं+ग्राजे� मा�सिसाका�च� सा+प�दैका मा�+दैयामा कितरुमा�लीच�रिरयार या�+च्या� साहोका�या� न� इं+किडया�(इंन्त्या) या� तधिमाळा किनयातका�सिलीका�च� प्र�र+र्भा १९०६ माध्या� झा�ली�. त्या�त साB}होमाण्या र्भा�रत� र�जेका�रणे�वर सिलीहो�त असात. कि}दिटश र�ज्याकात्या�Xच्या� अवका4 प�माBळा� र्भा�रत� या�+न� प�Vकिडच�र� या�था� र्भाCधिमार्गत र�हून त�थाCन त्या�च� प्रका�शन कार�व� ली�र्गली� . तथा�किप १२ मा�च १९१० र(जे� सारका�रन� त� बा+दै कारण्या�सा र्भा�र्ग प�डली�.

Page 52: नियतकालिके

 

एका(णिणेसा�व्या� शतका�च्या� उत्तर��� त मा�त्रां ख्रि�स्त� �मा प्रसा�र�ली� व�किहोली�ली� अन�का किनयातका�सिलीका� उदैया�सा आली�. उदै�., स्न�होबा(�नP(१८७५), व�दै किवळार्क्युकामाP(१८९०) व व��बा(� मात मा(र्ष�इं. त्या�+न� प्रत्याBत्तर म्होणेCन किंहो�दू�मा सामाथा न कारणे�र�हो� अन�का किनयातका�सिलीका� साBरू कारण्या�त आली�, त्या�+प3काq माहोत्त्व�च� म्होणेजे� श3व उदैया बा(धि�न� (१८८२), इं+तB मात च�र कितरुत्त� (१८८३) इं. हो(त.इंस्ली�माP न�शन (१९०९), तत्तBव इंस्ली�माP (१९२१) व दै�रुलीP इंस्ली�माP (१९२२) या� किनयातका�सिलीका�+न�हो� आपली� इंस्ली�मा �मा प्रसा�र�च� का�या साBरू ठ� वली� हो(त�च.

 

र्भा�रत�या स्व�त+त्र्या�च्या�चळावळा�च� आणिणे दिटळाका-र्ग�+��प्रणे�त र�जेकाqया किवच�र�+च� प्रसा�र कारण्या�त त्या�का�ळा� तधिमाळा दै3किनका�+प्रमा�णे�च किनयातका�सिलीका�+न�हो� र्भार�व का�या का� ली� हो(त�. त्या�+प3काqनवशक्तq (१९२०), काB दिटयारसाC(१९२५), दै�शबा+�C (१९२६),र्ग�+�� (१९३०), साBदै+कितर च+काC (१९३०), का�Vग्रा�सा (का(णेग्रासाP)प�रिरका3  (१९३८) आणिणेअश(का (१९४७) हो� सा�प्त�किहोका� अग्रार्गण्या हो(त�.

 

स्व�त+त्र्या(त्तर का�ळा�त तधिमाळान�डCमाध्या� पHप्रसा�र�त व�किहोली�ल्या� किनयातका�सिलीका�+च� व�ढी किवश�र्ष व�र्ग�न� झा�ली�. त्या�चप्रमा�णे� सावणे किंहो�दू+च्या� वणे� श्रेमाव्यावस्था�ली� व जे�कितर्भा�दै�ली� किवर(� कारणे�ऱ्या� ‘द्रकिवड काळाघमा’ व ‘द्रकिवड माBन्न�त्रां काळाघमा’ या� चळावळा�च� किनयातका�सिलीका� साBरू झा�ली�. पC+त(ट्टामाP(१९४७), त(र्षनP (१९४७),द्र�किवड या�डC (१९५७) हो� द्रकिवड काळाघमा सा+घटन�च� आणिणे तधिमार्षरP न�डC  (१९४८) व पकाB त्तरिरवC हो� द्रकिवड माBन्न�त्रां काळाघमाच� माBखापत्रां� आहो�त. या� दै(न सा+घटन� एकाकित्रांत कारण्या�सा�ठf १९५२ प�साCनद्र�किवडकाC ट्टारशC हो� नव�न किनयातका�सिलीका उदैया�सा आली�.

 

या�+खा�र�जे किवकिव� सा�मा�जिजेका प्रश्नां�+च� चच� कारणे�र� तधिमाळा किनयातका�सिलीका� आप�पल्या� जे�कितजेमा�त�च्या� किहोतसा+बा+��+च� रHणे कारण्या�सा�ठf झाटत�त. त्या�+त�ली का�हो� माहोत्त्व�च� किनयातका�सिलीका� अश� : सा�+ड(रP काB लीकिवव�काबा(धि�न� (१९०९),वधिन्नयाकाB लीP

Page 53: नियतकालिके

Hकित्रांयादै�पमाP(१९१२), किवश्वकामा नP(१९१३), न�टP टBर्क्युका(टP ट3 व3सिशयामाP (१९१४),आया व3श्या�णिर्भामा�न� (१९१४),च£काB+ त धिमात्रांनP (१९२२),}�ह्यूणेनP (१९२५),या�दैवधिमात्रांनP (१९२९),काB ली�लीधिमात्रांनP (१९३१), आदिदैद्र�किवड धिमात्रांनP (१९३४),वळाP ळाBवरP (१९५०) व नCरुळाP होकाP (१९४८) इंत्या�दै�. स्त्रां�वर्ग� च्या� न्या�य्या होर्क्युका�+न� व प्रर्गत�ली� जेपणे�र� अन�का किनयातका�सिलीका� तधिमाळामाध्या� र्ग�ल्या� शतका�प�साCनच साBरु झा�ली�ली� हो(त�. उदै�.,माहो�र�णे� (१८८७), मा�तरP मा3त्रां� (१८८९), चर्क्युकार वर्षित�न�(१९०५), मात�रP बा(धि�न�(१९११), मा�तरP मारुमाणेमाP(१९३६), र्ग4होलीक्ष्मा� (१९३७) आणिणे पBतBमा3प्प�णेP (१९४७) इं. तर माBली�+सा�ठf प्रका�सिशत हो(णे�ऱ्या� तधिमाळा किनयातका�सिलीका�+त बासिलीया�र धिमात्रांनP (१९११),बा�लीकिवन(दिदैन� (१९१८),बा�लीसिंच�त�माणे� (१९३५),अ+बाBसिली मा�माP (१९४७), अ+किबा त+प� (१९४९), काण्णेनP(१९५०) व कालीP र्क्युका+ टC(१९५१) हो� किनयातका�सिलीका� अग्रा�सार मा�नली� जे�त�त. 

 

या�+खा�र�जे सिशHणे, सिचत्रांकाली�, स्था�पत्याश�स्त्रां, सा+र्ग�त, व3द्यका, या(र्ग, उद्य(र्ग, सिचत्रांपट व किवज्ञे�न अश� किवकिव� किवर्षया�+न� व�किहोली�ली� दैजे�दै�र मा�सिसाका� , सा�प्त�किहोका� , प�णिHका� इंत्या�दै�न� तधिमाळा किनयातका�सिलीका�+च� H�त्रां बार�च किवस्त�रली� असाCन किवज्ञे�न�वर�ली मा(जेर्क्युया�, पर+तB दैजे�दै�र ज्ञे�नपकित्रांका�+मा�Cन वस्तBकिनष्ठ श�स्त्रां�या मा�किहोत� आढीळात�. त्या�+प3काqसिचरP प्पर्क्युकाली3 (१९४७),न�दिट्टायामाP (१९४९),काली3र्क्युकाकितरP (१९४८), वकिवज्ञे�न� (१९५३) हो� सिचत्रांकाली�वर�ली किनयातका�सिलीका� आका�र�न� लीहो�न असाली�, तर� त� उत्तर(त्तर किवकासानश�ली आहो�त. सा+र्ग�तवर�ली सा+र्ग�तअणिर्भामा�न� (१९३४) व व�स्तBश�स्त्रां�वर�ली सिशल्पश्रे�(१९३८) तसा�च सिचत्रांपटH�त्रां�त�ली सिसान�मा� उलीहोमाP (१९३५), आटलीP प�टलीP (१९३५), ज्या(त�(१९३९), काली3 (१९४७) वप�व त� (१९५०) हो� किनयातका�सिलीका� प्रसिसाद्ध आहो�त. आयाBव�दै�वर�लीआर(ग्याबा(धि�न� (१९०८),साBखा���र बा(धि�न� (१९२३),आयाBळाP व�दैमाP (१९२३),आर(ग्यादै�पका3  (१९२४),आयाBव�दैजे�वरHकामाP(१९३२), व3द्य च+दिद्रका(१९३८) व अर्गब्लिस्तयानP(१९४४) इं. किनयातका�सिलीका�+तCन त्या� त्या� सा+स्था�च� व4त्त�+त आणिणे त्या�च्या� उत्प�दैन�च� मा�किहोत� आढीळात�. तसा�च या(र्ग�सान आलीया किवजेयामाP (१९४९) वनलीP व�र्षवC (१९५९) हो� या(र्ग�वर�ली आणिणेअच्चBत(सिशलीP (१९२६),सिचरपर्क्युकाली3 (१९४७) वकाली3र्क्युकाकितरP (१९४८) हो� औद्य(किर्गका H�त्रां�त�ली किनयातका�सिलीका� हो� उल्ली�खान�या आहो�त. किवव�का सिंच�त�माणे�(१८९२), तधिमाळा न�शनP(१९१७) व किवज्ञे�न� (१९५३) हो� प्र�र+र्भा�च� श�स्त्रां�या

Page 54: नियतकालिके

मा�किहोत� दै�णे�र� किनयातका�सिलीका� अल्पजे�व� ठरली� असाली�, तर� काली3र्क्युकाकितरP हो� व3ज्ञे�किनका मा�सिसाका अग्रा�सार मा�नली� जे�त�.

 

किवसा�व्या� शतका�च्या� प्र�र+र्भा�प�साCनच तधिमाळा व�ङ्P मायाकिवका�सा�च� दृष्ट� बा�ळार्गणे�र� अन�का मा�सिसाका� उदैया�सा आली�. त्या�+न� तधिमाळा सा+स्का4 त�, तधिमाळा सा�किहोत्या व तधिमाळा र्भा�र्ष� या�+च्या� किवका�सा�सा�ठf मा(ठ�च का�या का� ली�. त्या�तच तधिमाळा सा�+स्का4 कितका सा+स्था�+न� साBरू का� ली�ल्या� मा�सिसाका�+च�हो� र्भार पडली�. अश� किनयातका�सिलीका�+तCन प्र�माBख्या�न� प्र�च�न तधिमाळा सा�किहोत्या व सा+स्का4 त� या�+सा+बा+��च� सा+श(�न, प्र�च�न तधिमाळा सा�किहोत्या�च� किवव�चन आणिणे र्भा�र्ष�श�स्त्रां�या व व्या�कारणेकिवर्षयाका ली�खान इंत्या�दै�न� च�लीन� धिमाळा�ली�. या� दृष्ट�न� माद्र�सा या�था�ली ‘मादुर3 तधिमाळा सा+र्गमाP’ द्वै�र� प्रका�सिशत हो(णे�र� च£तमा�ळार्षP, श3वसिसाद्ध�+त काझाकामाP द्वै�र� प्रसिसाद्ध हो(णे�र� च£तधिमाळार्षP च�लीP व� (१९२३) व ‘त+जे(र कार+था3 तधिमाळा सा+र्गमाP’ द्वै�र� प्रसिसाद्ध हो(णे�र� तधिमार्ष प(किर्षलीP(१९२५) या�+च� उल्ली�खा कार�व� ली�र्ग�ली; तर या�च ध्या�या�(रणे�च� प�ठपBर�व� कारणे�र� का�काC , आर�याच�, पBलीमा3 या� किनयातका�सिलीका�+च� न�माकिनदै�श आवश्याका ठरत(. त्या�+च� स्वरूप अधि�का वस्तBकिनष्ठ व अत्या��Bकिनका आहो�. आर�याच�मा�Cन मा�नवश�स्त्रां, सामा�जेश�स्त्रां व ली(काकिवद्य� इं. किवर्षया�+वर�ली ली�खान किवश�र्षत्व�न� असात�, तरत�नP मा(र्ष�, माBल्ली3 (१९७०),च£परिरत�, मा�णे�र्क्युकानP हो� च�र का� वळा तधिमाळा सा�किहोत्या�ली� व�किहोली�ली� किनयातका�सिलीका� आहो�त.

 

किवव�का सिंच�त�माणे� वज्ञे�नबा(धि�न� या� किनयातका�सिलीका�+न� प्र�र+र्भा का�ळा�त�ली का�दै+बार�च्या� किवका�सा�च्या� दृष्ट�न� बार�च र्भार�व का�या का� ली� . मा�तवय्या� आणिणे र�जेमाPअय्यार या�+सा�रख्या� प्र�र+र्भा�च्या� का�दै+बार�का�र�+च� ली�खानसाहोका�या त्या�+न� ली�र्भाली� हो(त�. र�णिणेमाBत्तC या� का�दै+बार� व�ङ्P माया�ली� व�किहोली�ल्या� किनयातका�सिलीका�च�हो� उल्ली�खा कारणे� क्रमाप्र�प्त ठरत�. दैर माकिहोन्या�ली� एकातर� का�दै+बार� त्या�तCन प्रका�सिशत कारण्या�त या�त�च.

 

काथा�व�ङ्P माया�च्या� दृष्ट�न�रत्न�का�रमाP (१९१८),काथा�किन�� (१९३८) वकाली�वल्ली� (१९५५) या�+च� किनदै�श कार�व� ली�र्ग�ली. या�+तCन लीघBकाथा�+प्रमा�णे�च अन्या प्रका�रच� सा�किहोत्याहो� प्रका�सिशत कारण्या�त या�त�. तथा�किप किनर्भा�ळा लीघBकाथा�+च्या� दृष्ट�न�माणिणेर्क्युका(ट� (१९३३) हो� मा�सिसाका माहोत्त्व�च� आहो�. तधिमाळा लीघBकाथा�+च� किवका�सा

Page 55: नियतकालिके

घडवCन आणेण्या�त त्या�ली� माहोत्त्व�च� स्था�न आहो�. अन�का न�माव+त ली�खाका�+न� प्रथामा प्रका�श�त आणेण्या�च� का�या या�च मा�सिसाका�न� का� ली� आहो�. या�च� श्रे�या त्या� मा�सिसाका�च� सा+प�दैका का� . श्रे�किनव�सान व साहोसा+प�दैका व्हो�. र�मास्व�मा� या�+न�च द्य�व� ली�र्ग�ली. तसा�च पBदुमा3त्यिप्पत्तन या� प्रसिसाद्ध तधिमाळा लीघBकाथा� ली�खाका�च�हो� सा+प�दैनसाहोका�या या� मा�सिसाका�ली� ली�र्भाली� हो(त�.

 

का� वळा काकिवत� प्रका�शन�ली� व�किहोली�ली� अन�का किनयातका�सिलीका� तधिमाळामाध्या� आहो�त. उदै�., श्रे�. साB}होमाण्या र्भा�रत� काकिवत� मा+डलीमाP(१९५५), काB धियालीP (१९४०),साBरथा (१९६६) व काकिवत3(१९६४) इंत्या�दै�. या�+तCन प्रका�सिशत हो(णे�र� काकिवत� हो� पर+पर�र्गत छ+दै(रचन�च� आहो�. त्या�+प3काq पकिहोल्या� दै(न मा�सिसाका�+च� सा+प�दैका र्भा�रत�दै�सानP हो� एका प्रख्या�त काव� आहो�त. तधिमाळा सा�किहोत्यित्याका�+न� माBक्तछ+दै�च�दै�खा�ली अवली+बा का� ली�ली� आहो�. अश� काकिवत� प्रमाBख्या�न� व�नम्पो�ट� या� किनयातका�सिलीका�तCन प्रका�सिशत कारण्या�त या�त�त.

 

सा�किहोत्या-सामा�H�ली� व�किहोली�ल्या�एर्षBत्तC या� किनयातका�सिलीका�च� आर+र्भा १९५९ माध्या� झा�ली�. त्या�च्या� प्र�र+र्भा�प�साCनच सा�. एसाP. च�लीप्प� हो� मा�न्यावर सामा�Hका या� मा�सिसाका�च� सा+प�दैका आहो�त. त्या�+न� अन�का नव(दिदैत सामा�Hका�+न� व काव�न� प्र(त्सा�होन दै�ऊन पBढी� आणेली�; पर+तB १९७० माध्या� हो� किनयातका�सिलीका बा+दै पडली� व त्या�च� जे�र्ग�इंलीक्सिर्क्युवया वट्टामाP (१९६३) या�न� घ�तली�. त्या�च� सा+प�दैका का� . एनP. साB}माण्यामाP हो(त�. त�हो� एका प्रसिसाद्ध ट�का�का�र मा�नली� जे�त�त. त्या�+न� आपल्या� मा�सिसाका�तCन जे�र्गकितका व�ङ्P माया�च� व ली�खाका�+च� दैश न घडकिवली�. सा+स्का�रव�दै� सामा�H�ली� त्या�तCन अधि�का व�व धिमाळा�ली� हो(त�. त�हो� १९६५ माध्या� बा+दै पडली�.

 

माणिणेर्क्युका(ट्टा� हो� मा�सिसाका बा+दै पडल्या�न+तर त्या�च्या� प्रर्भा�वळा�त�ली सा�किहोत्यित्याका मा+डळा�न� किवव� किनयातका�सिलीका� प्रका�सिशत कारण्या�सा साBरुव�त का� ली�. त्या�+प3काq का�हो� पBढी�लीप्रमा�णे� हो(त. साCर�वली� (१९३४),होनBमा�नP (१९४०), क्र�मा ऊळा�यानP (१९४३),का�लीमा(किहोन� (१९४५),च+द्र(दैयामाP (१९४५), त�न�(१९४८), र्भा�रत

Page 56: नियतकालिके

दै�व�(१९३९), सिंच�तन3 (१९४७) इंत्या�दै�. त्या�+तCन प्र�माBख्या�न� लीघBकाथा� व सामा�Hणे�त्माका ली�खा इंत्या�दै�न� व�व दै�ण्या�त या�ई.

 

स्व�त+त्र्या(त्तर का�ळा�त ज्या� का�हो� पBर(र्ग�मा� सा�किहोत्यित्याका किनयातका�सिलीका�+च� र्भार पडली� त्या�+त माBल्ली3 (१९४६), शक्तq(१९४९), श�+त� (१९५४),सारस्वत� (१९५५) व त�मार3(१९५८) या�+च� किनदै�श आवश्याका ठरत(. त्या�+तCनहो� नवका�व्या, लीघBकाथा�, सामा�H� इंत्या�दै�च� प्रका�शन हो(त�. त्या�+प3काq त�मार3च� सा+स्था�पका प्रसिसाद्ध ली�खाका जे�व�न+तमाP असाCन त्या�तCन ली(कार्ग�त�+च्या� प्रसिसाद्ध�सा व�व दै�ण्या�त या�त(. हो� आ�Bकिनका किनयातका�सिलीका� बाहु�� अल्प�याBर्ष�च असात�त; त्या�माBळा� त� एकादै(न वर्ष�च साBरू र�होत�त. अपव�दै म्होणेCनच एखा�दै� दै�घ का�ली�न ठरत�. काथा�का�दै+बाऱ्या�प्रमा�णे�च पणे प्र�माBख्या�न� किवड+बान�त्माका सा�किहोत्या�सा�ठf प्रसिसाद्ध असाली�ली� व3सिशष्ट्येपCणे किनयातका�सिलीका� म्होणेCन आन+दै किवकाटनP (१९२८), आन+दै किवजेया किवकाटनP (१९२८),प्रच+ड माहो�किवकाटनP (१९२८),प्रच+ड किवकाटनP (१९३३),वसा+त किवकाटनP (१९३३),काB मा�र किवकाटनP (१९३३),काB रू+ पनP (१९३३) आणिणेआन्दै काC त्तनP (१९३५) या�+च� उल्ली�खा कार�व� ली�र्ग�ली.

 

अन�का तरूणे ली�खाका-सामा�Hका�+न� १९६० न+तरच्या� का�ळा�त का�हो� किनयातका�सिलीका� साBरू का� ली�. उदै�., नट3, दै�पमाP (१९६५), काणे3या�ळा� (१९६५) व ज्ञे�नरथामाP  (१९७०) इंत्या�दै� त्या�+प3काq दै�पमाP  हो� किवश�र्ष प्रसिसाद्ध हो(त�. त्या� साव�Xमा�Cनच माBक्तछ+दै�त�ली काकिवत�, लीघBकाथा� व सामा�H� इंत्या�दै�न� स्था�न दै�ण्या�त या�ई.ज्ञे�नरथामाP च� प्रका�शका प्रसिसाद्ध तधिमाळा का�दै+बार� ली�खाका जेयाका�+तनP आणिणे दै�पमाP च� किवख्या�त तधिमाळा का�दै+बार�का�र व लीघBकाथा�ली�खाका एनP. प�था सा�रथा� हो� हो(त�; तर प्रज्ञे3 वकाण्णेदै�सानP या� किनयातका�सिलीका�+च� सा+स्था�पका प्रसिसाद्ध र्भा�वर्ग�तका�र का4 ष्णेदै�सानP असाCन त्या�तCन आ�Bकिनका का�व्या, लीघBकाथा� आणिणे सामा�H� इंत्या�दै�न� च�लीन� दै�ण्या�त आली�. सा�+प्रतआन+दै किवकाटनP, काल्काq, काB माBदैमाP, काली3माकाळाP व मा+जेर�हो� लीघBकाथा�, का�दै+बार� आणिणे तधिमाळा सा+स्का4 त� या�+च� दैश न घडकिवणे�र� किनयातका�सिलीका� आघ�ड�वर आहो�त. काल्काqच� सा+स्था�पका आणिणे सा+प�दैका (१९४१–५४) प्रसिसाद्ध तधिमाळा का�दै+बार�का�र काब्लिल्का हो� हो(त; तर काली3माकाळाP च� सा+प�दैका ली(काकिप्रया ली�खाका का� . व्हो�. जेर्गन्न�थानP हो� आहो�त. (सिचत्रांपत्रां ३७).

पहो� : लीघB किनयातका�सिलीका� ; व4त्तपत्रां�.

Page 57: नियतकालिके

 

एलीयाप�रुमाली, एमाP. (ई.); जे(श�, च+द्रहो�सा (मा.).

 

सा+दैर्भा : 1. Natarajan, S.A History of the press in India, Bombay, 1962.

    2. Sen, S. P. The Indian Press, Calcutta, 1967.

    ३. का�नड�, र(. र्ग(. मार�ठf किनयातका�सिलीका�+च� इंकितहो�सा,माB+बाई, १९३८.

    ४. व3दिदैका, व�दैप्रत�प, सा+प�.किंहो�दै� पत्रांका�रिरत� किवव� आया�मा, दिदैल्ली�, १९७६.