53457431-TURK-TARİHİNDE-DEMOKRATİK-HAREKETLERİN-GELİŞİMİ

8/3/2019 53457431-TURK-TARHNDE-DEMOKRATK-HAREKETLERN-GELM

1/8

TRK TARHNDE DEMOKRATK HAREKETLERN GELM

THE DEVELOPMENT OF DEMOCRACY N TURKISH HISTORY

Ercan HAYTOLlP

ZETTrk tarihinde demokratikleme hareketleri19.YY'in balarnda balamtr. III.Selim ve

IIMahmut dnemleri ilk admlarn atlddnemlerdir. Abdlmecit dneminde karlan slahat fermanlar bu yolda atlm nemliadmlardr. Sultan Abdlaziz dnemindeki"Yeni Osmanllar" hareketi ilk kez tabandan

gelen bir harekettir. V.Murat'tan sonra tahta geen IIAbdlhamit IMerutiyeti ilan etmitir.II.Abdlhamit'in ahsi ynetim dneminden sonra II.Merutiyetin ilan ile ilk kez bugnkanlamda bir siyasi parti dnemi balamtr.

Bu dnem 1908-1913 yllar arasnda ok partili, 1913-1918 yllar arasnda ttihat veTerakki Partisinin tek partili hayat dnemiolmutur. Mondros M ter e kei sonras siyasihareketlenme yeniden art gstermitir.

Mtareke sonras Hrriyet ve tilaf Frkas ileAnadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti

hareketi dikkat ekmektedir. stanbul'un i gal edilmesiyle T.B.M.M.kurulmutur. Milli Mcadele sonras ilk olarak1924 Terakkiperver Cumhuriyet Frkas , 1930

ylnda da Serbest Cumhuriyet Frkaskurulmutur. Atatrk dneminde ok partili

siyasi hayat sreklilik kazanmamtr.

Anahtar Kelimeler:Demokrasisi

ABSTRACTin the Turkish history the movements ofdemocracy have begun at the beginning of thenineteenth century. The frst attempts for thesemovements have started during the reigns ofSelim III and Mahmut II. Therevolutionaryorders (ferman) made during thereign of Sultan Abdlmecit ar e the important

attempts to reach that goal. The movement of"The New Ottamans" during the reign of Abdlaziz, has been the frst movement of thelower class of the society. Abdlhamit II, whohas succeeded to the throne after Murat V. hasannounced the constitutional monarchy.

By the announcement of the secondconstitutional monarchy after the period of the

personal goverment of Abdlhamit II, for thefrst time, a period of polital party in today'smeaning has started. Sofrom 1908 to 1913, ithas become the period of multi-party andjrom

1913 to 1918, it has become the period ofmono-party. "ttihat ve Terkki Frkas"

After the Mondros Armistice, politicalmovements have increased again. After thearmistice, the movements of "Hrriyet ve tilf

Frkas" and "Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti have attracted the attention. After the occupation of istanbul, The Great National Assembly ofTurkey has beenfounded.After the national struggle, for the frst time in1924 "Terakkiperver Cumhuriyet Frkas", in1930 "Serbest Cumhuriyet Frkas" have been

founded. During the er a of Atatrk, politicallife with multy-party hasn't obtained continuity.

Key JVords: Democracy, Turkish Democracy

A-Osmanh Devleti Zamannda Demokratik

Hareketler

Trkiye'de ok partili siyas hayat deerlendirebilmek iin, dnyada gerekleensiyas gelimeleri bilmek ve anlamak gerekir.Trksiyas hayatndaki demokratik gelime abalarnn

#) (Yrd.Doc.Dr.) Pamukkale niversitesi EitimFakltesi Tarih Eitimi ABD retim yesi

kkeninde, Fransz htilali'nin getirdii yenifikirler bulunmaktadr.

Fransz ihtilali geliimini tamamladnda (1789-1815) demokrasi, milliyetilik, laiklik, milliegemenlik konulan ilk kez gndeme gelmitir. Bufikirlerin etkisiyle Avrupa'da byk karklklar

km

, bunun sonucunda 1830 ve 1848 ihtilallerigereklemi, hrriyetler byk lde artmtr.Fransz ihtilaliyle milliyetilik fikride glenerek,

Demokrasi, Trk


2/8

PA. Eitim Fak. Derg. 1996, Say:l Sayfa 25

hrriyet yannda milli devlet gr de gkazanmtr.'

Fransz htilalinin meydana geldii srada OsmanlDevleti ynetiminde bulunan III.Selim, Bat'mn

devlet toplum ve ekonomik yapsnn gelimiolduunu grerek "Nizam- Cedid" adyla anlanslahat hareketinin domasn salamtr. BatTam haklan sistemini ykarak insan haklansistemini getiriyor, insanlarn hr ve eit olmalar,bams zl k gibi fikirleri glendirmeyealyordu. Aym dnemde Osmanl Devletinde buetkilerin hibiri grlmyordu.III.Selim zamanndayaplan yenilikler de toplumsal olmaktan uzak,asker alana ynelik bir durumdayd.Yenilemeninasker yenilikler zerine kurulup, ziraat ticaret,ilim, sanat alanna dntrlmesi dnlm isede, inklap hareketine kar olan gler tarafndan

Padiah IlI.Selim'in 1807'de kan ayaklanmaylaldrlmesi sonucunda, bu yenilik faaliyeti deuygulanamamtr. Alemdar Mustafa Paa' daIII. Selim' in ldrlmesi zerine II.Mahmut'u tahtakarmtr.2

II.Mahmut' ta bir sre sonra yenilik hareketlerineynelmi, 1826 tarihinde yenilik hareketlerinin en byk dman olan Yenieri Oca'n kaldrarak,yerine Askir-i Mansure-i Muhammediye adverilen orduyu kurmu, kyafet alannda3, adliye,nfus, posta, pasaport, karantina, Takvim-i Vekayiisimli ilk resmi gazetenin karlmas, eitim

kurumlar ve halkn din inanlarna kar eitlikkonusunda olumlu faaliyetler ierisindebulunmutur. Gl bir kadroya sahip bulunmayanII.Mahmut'un yenilik abalan yeterligrlmediinden, bu hususta Avrupa'dakigelimelerin izlenmesi iin Mustafa Reit Paa, birslahat program hazrlamak zere ngiltere'yegnderilmitir.4

Mustafa Reit Paa'nn hazrlam olduu slahatprogram II. Mahmut'un lmnden dolay PadiahAbdlmecid dneminde D leri Bakam olanMustafa Reit Paa tarafndan padiahn buyruu

ile Glhane Parknda ilan edilmi ve "GlhaneHatt Hmayunu" adn almtr. OsmanlDevletinde yeni bir dnem, Tanzimat dnemibalamtr. ngiltere, Fransa, Avusturya, Prusya,Rusya Osmanl Devleti zerinde mcadeleyegirmi, Londra Antlama syla zmsalanamaynca Osmanl-Rus sava balamtr.

'Ahmet Mumcu ve Dierleri, Atatrklkeleri venklap Tarihi II, Yksek retim KuruluYaynlar No:5, Ankara 1986 s. 12-132Ergn Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi zmir

1987 3.Basks.21-223Mahmut Gololu Demokrasiye Gei 1946-1950stanbul 1982 s. 134Ergn Aybars a.g.e s.24

Bu savata, ngiltere ve Fransa Osmanl Devleti'ninyannda yer alnca Ruslar g duruma drlerek,etkisiz bir hale getirilmi ve 1856 ParisAntlamasyla durum normal bir hal almtr.Osmanl Devleti, 1839 Tanzimat Ferman'nn

uygulamadaki baz ynlerini deitirmek veAvrupa Devletlerinin aznlklar lehine yaptklarbasklardan kurtulmak iin, 1856'da IslahatFerman olarak adlandrlan yeni bir fermankard. Bu ferman, din ayrl, asker sivil btnokullara mslm, gayri mslimlerin eit girmesi,yarglamalarn ak yaplmas, vergi hususundadzenlemeler yaplmasn iine alyordu.5 Ancak bu ferman, dier fermanlar gibi etkili olmam,merkez ve tara ynetiminde herhangi birdeiiklik yaplmamtr.6

Padiah Abdlmecid'in lmnden sonra Osmanl

tahtna Sultan Abdlaziz'in kt tarihte Paris'teak, stanbul'da gizli olarak rgtlenen, ite "YeniOsmanllar", yurt dnda "Jn Trk" olarakbilinen, inklap bir hareket balamt. Bu hareketmill iradenin devlet idaresinde rol almasn vedenetlemesini istiyor, Padiahn yannda bir meclisoluturarak merut dzenin kurulmasnamalyordu. Namk Keml, Ziya ve MithatPaalar ile Harp Okulu rencileri bu fikri fiilendestekliyorlard.Harp Okulu rencilerinin saraykuatarak, Abdlaziz'i tahttan indirmesi veV.Murat' tahta karmasyla merutiyet fikrisadece fikir olmaktan km, fiilen uygulanmas

iin gerekli zemin hazrlanmtr. V.Murat'mrahatszl ortaya knca Mithat Paa henzehzade olan Abdlhamit ile grm ve V.Murattahttan indirilerek, II.Abdlhamit tahtakarlmtr. Merutiyeti ilan etmek artylaPadiah olan II.Abdlhamit, Mithat Paa'y sadrazam yaparak 23 Aralk 1876' da I.MerutiyetAnayasasn ilan etmitir.

I.Merutiyet Anayasas'na gre, "Padiah yanidevlet bakan kutsal ve sorumsuzdur. Babakan vebakanlar seer. Kanun nnde herkes eittir.Kanunsuz vergi ve ceza olamaz, din ayrl

yoktur.Kanunlar parlemento yapar, padiahonaylar.Parlemento iki meclisten meydanagelir.Biri, yeleri padiaha atanan Ayan Meclisi(Senato) dir; teki ise, yeleri her drt ylda birhalk tarafndan seilen Meclis-i Mebusan (MilletMeclisi) dr. Mebuslar yani milletvekilleridncelerinden ve oylanndan sorumlu deildirler.Seimler gizli oy temeline dayanr, seimin naslyaplaca ayr bir kanunla belirtilir.7.3.1877'deseimlerin yaplmasyla Mili Meclis olumu,19.3.1877'de stanbul'da Dolmabahe Saray'ndatoplanmt.lk meclis kendini kurucu meclis olarak

Mahmut Gollu a.g.e s. 14-156Muzaffer Sencer, Trkiye'nin Ynetim Yapsstanbul 1986 s. 74 >


3/8


kabul etti. Seimlerin milli iradeye dayanmasnsalayacak seim sistemini hazrlamaya alt vehazrlad ekilde seimlerin yaplmas iin28.6.1877 de dald.

Onaylanan seim kanunu ile yeni seimler yapldve II.Meclis 13.12.1877'de yine stanbul'daDolmabahe Saray'nda topland.7 Kanun'u Esasikendisinden bekleneni vermedi.Ne hukuki, nesiyasi ne de, diplomatik alanda beklenengereklemedi. II.Abdlhamit, Cevdet Paa'nnyardmyla merutiyet taraftarlarn birer birerbertaraf etti. Kanun-u Esasi d devletler zerindede olumlu etki yapmad gibi gnatyefigldrm, Lord Salisbury'yi kzdrmtr. RusyaOsmanl Devletine kar sava amtr. Rusordular ksa zamanda Yeilky'e kadar gelmi,Osmanl Devleti, Ayestefanos Antlamasn

imzalamtr. ngiltere'nin olaya mdahalesiyleBerlinde bir konferans toplanm. 13 ubat 1878'deMeclis- Mebusan'n datlmasyla, SultanII.Abdlhamit'in ahsi ynetim devresibalamtr.8

II.Abdlhamit'in ahsi ynetimi baladktan sonradevlet politikas Avrupa devletleri arasnda birdenge politikasnn uygulanmas eklinde oldu.ngiltere, Rusya'nn skenderun krfezine inmearzusunu ve Osmanl Devleti'nin bu duruma engelolamayacan grerek 1878'de Kbrs' kendikontrol altna ald.l882'de Svey kanalna sahip

olmak iin Msr'a yerleti.Osmanl Devleti'nin"Hasta Adam" olduunu dnen ngilizler,Rusya'nn Dou Anadolu politikasna kar ErmeniDevleti kurulmas fikrini desteklemeye baladlar.Dyun-u Umumiye de 1881 ylnda kuruldu.Devletgelirleri zerinden Osmanl Devletinin borlarngeri detmeye baladlar. ngiltere'nin OsmanlDevleti'ne uygulad politikaya kar OsmanlDevleti'nden tepki olutu ve Almanya'ya yaklamapolitikasn uygulama yoluna gidildi. stanbul-Badat Demiryolu projesi ngiltere ve Almanyaarasndaki kar atmas doruk noktaya kt. Bu politikadan olumsuz etkilen yine Osmanl Devleti

oldu.9 1897 Trk-Yunan Savanda TrklerYunanllar byk bir hezimete urattklar haldeAvrupa devletlerinin mdahalesiyle sava sonaerdirildi.Hatta savata stnl kendi lehinekuran Osmanl devletine ait olan Girit'e zerklikverilerek savan galibi cezalandrld.

Osmanl Devletinin bu ekildeki gidiini tasvipetmeyen "Yeni Osmanllar" ad verilen kiiler, yurtdnda, bilhassa Paris'te almalar yaparakmerutiyet idaresini yeniden kurmak iin harekete

7Mahmut Gololu, a.g.e s. 158Niyasi Berkes, Trkiye'de adalama stanbul1978s.328-3299Ergn Aybars, a.g.e s.26-27

getiler.10 ttihat ve Terakki adnda 21 Mays1889'da brahim Temo bata olmak zere AbdullahCevdet, Mehmet Reit, Hseyinzade Ali, shakSukuti'den oluan bir cemiyet kurulmutur.Cemiyetin ilk ad "Cemiyeti Osmaniye ttihat ve

Terakki Cemiyeti" dir.

ttihat ve Terakki Cemiyeti gizli bir tekilat olarakkurulmu, cemiyete katlanlar cemiyetin tmkurallar na uyacaklar na dair yeminettirilmilerdir.11 lke ierisinde ve darsndaII.Abdlhamit ynetimine kar tepkiler artmayabalad ve Osmanl ttihat ve TerakkiCemiyetinden baka Mustafa Keml ve arkadalartarafndan 1906 da am'da Vatan ve HrriyetCemiyeti, 1907'de Msr'da Cemiyeti Ahdiyetislamiye ve stanbul'da da Selamet-i Umumiyecemiyetleri kurulmutur.

Osmanl Devleti 1908 ylma gelindiinde ite vedta gl bir durumda deildir.Hkmete karda giderek artan bir tepki vard. Bu tepkinin belirgin olarak ortaya k Kolaas Resneli Niyazi Bey'in daa kmasyla kendinigstermitir. Niyazi Bey halk da hkmete karayaklanmaya davet etmitir. Binba neboluluEnver Bey de bu srada Makedonya'da hareketegemitir.12 Binba Vehip Bey Manastr'da ttihatve Terakki'nin merutiyeti ilan ettiin iaklamtr.13 Selanik'teki avc taburlarnnstanbul'a doru harekete getiinin duyulmasyla

II.Abdlhamit 23 Temmuz 1908 de II.Merutiyetiilan etmitir. Bu nedenle 1877 de kan seimkanunu tekrar gndeme gelmi, "MilletvekilleriSeimi Geici Kanunu" ad altnda yaymlanm vesadrazamla da Sait Paa getirilmitir.14 1908 ylkasm sonu ile aralk banda seimler yapld.Seimlerden nce ttihat ve Terakki Cemiyeti"Frka" adn ald. Seimlerde ttihat ve Terakki 160Trk ve 60 Arap milletvekilini meclise soktu.Meclise giren dier milletvekillerinin saylar ise27 Arnavut, 26 Rum, 4 Ermeni, 10 Slav, 4 Museviidi. 17 Aralk 1908 de alan mecliste ttihat veTerakki, hkmeti kurma grevini zerine

almam, Padiah zerine bask yaparak Ayanmeclisinden istemedii kiileri karttrmtr.15

Siyas partiler kendileri iin demokratik bir ortambulunduunda ancak kendilerinden beklenilen tmfonksiyonlarn yerine getirebilirler. 1789 Franszhtilali'nin ortaya kard, hrriyet ve halk idaresifikirleri Osmanl Devletinde etkisini gstererek,

I0Mahmut Gololu a.g.e s. 16"Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi Cilt VIKAnkara 1983 s.51412Mahmut Gololu a.g.e s. 1613Ergn Aybars a.g.e s.35-3614Mahmut Gololu a.g.e s. 1615Ergn Aybars a.g.e s.36


4/8


padiahlarn ahs ve keyf ynetimlerine karhrriyeti fikirlerin, Tanzimat Ferman'yla birliktelke iinde ve dnda tekilatlanmasndourmutur.Kurulan tekilatlar ak bir ekildefaaliyet gstermeyerek gizli olarak almay

tercih etmilerdir. Hrriyeti fikirlerin OsmanlDevleti'ni ieriden ve dardan etki altma aldmsylemitik. lke dnda almalarm srdrenJn Trkler daha aktif bir politika izleme yolunagitmilerdir. 1923 Kanun-u Esasi'sine ramen I.Merutiyetin ilam ile Jn Trklerin faaliyetiierideki hrriyetiler ile ayn yolda ilerlemeyebalayarak birbirlerine balanmalarn meydanagetirmitir.Bu durumda gerekletirilmek istenensiyas ama, Osmanl Devletinde mutlakiyete sonvererek merut idare yolu ile hrriyeti getirmek,bask devrine son vermektir. Bu amacngereklemesi ile Osmanl Devleti'nin siyas ve

hukuk adan ada uygarlk seviyesineykselmesi arzu edilmitir. 16I.

lkenin II.Merutiyetin ilanndan sonra Bat'ytaklit eder duruma geldii, bunun da siyas sosyalve ekonomik pek ok deiikliklere sebep olarak,zaman zaman artan basklarla batnn oluturduudemokratik yapy aynen alma eklinde ortayakt grlmtr. Padiah II.Abdlhamit'in ahsiynetim devresinden sonra hrriyetin getirdiihava lkeyi sarmtr. Bunun sonucu olarak deiikfikirleri savunan pek ok sayda siyasi cemiyet ve parti kurulmutur.Trk tarihinde bu kadar siyas

partinin kurulmas ilk defa grlyordu. 1723Temmuz 1908 tarihinden itibaren bir oulculukortaya km, merut idare "Hrriyetin lan" adaltnda tesis edilmitir. 1908 yl ok partili siyasihayatn da balangc olmutur.18 ok partili siyasihayatla birlikte demokratik alandaki almalargiderek artm ve g kazanmtr.

II.Merutiyet devresi ok partili siyas hayatnkurulmasnda etkili olduu gibi partiler arasndakisiyas mcadele ve basklarn domasna da sebepolmutur. ttihat ve Terakki adndaki cemiyetin parti haline gelmesi, 31 Mart Olay ile birlikteiktidar elde etmeye ynelik hareketleri artrarakbaskya dntrm, karsnda henz yeni olansiyas hayatn ttihat ve Terakki'ye kar birleerekgl bir muhalefet meydana getirmesine nedenolmutur. ttihat ve Terakki'nin bu faaliyetlerindenvazgememesinin tabii sonucu olarak ortaya kanmuhalefet 1911 ylnda organize olmu bu ekilde"Hrriyet ve tilaf Frkas" adyla siyas arenadakiyerini almt. 1911 den sonra partiler arasndakisiyasi mcadeleleriddetini arttrmtr. ttihat ve

16Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyas Partiler

1859-1952 stanbul 1952 s.74-75 17Tark ZaferTunaya, Siyas Partiler s. 7 5 18Tark zafer TunayaSiyasal Partiler Cilt I stanbul Kasm 1984 s.3

Terakki partisinin muhalefet tarafndan iktidardanuzaklatrlmas ttihat ve Terakki'yi demokratikyoldan karm, Bab- li baskn (1913) ileiktidar ele geirmi, Mahmut evket Paa'nn birsuikast sonucunda ldrlmesiyle muhalefeti

etkisiz hale getirmitir. I.Dnya Sava'nn buarada balamasyla siyasi parti mcadelesininolumsuzluklar gz nnde tutularak ok partilisiyas hayat tatil edilmi, yalnz ttihat ve Terakki partisinin hakimiyeti 1918 yl sonuna kadardevam etmitir. ttihat ve Terakki partisinin siyashakimiyeti 30 Ekim 1918 tarihinde imzalananMondros Atekes Andlamasyla son bulmutur.19

II.Merutiyet'in ilan ile bir hrriyet devrininald siyas ve hukuk adan ekilen btnskntlarn sona erdii dnlrken,II.Merutiyet, kendisinden beklenilenlerintamamm vermekten uzak kalm, ne gerek

hrriyeti getirebilmi ne de basky yokedebilmitir. Fakat ok partili hayatn kurulmas vegelimesi yolunda nemli admlarn atlmasnsalamtr.20

B-Mtareke ve Mtareke Sonras SiyasGelimeler

30 Ekim 1918 Mondros Atekes Andlamas'nmimzalanmas ile balayan devre "Hasta Adam"olarak son anlarm yaayan Osmanl Devleti'ninAnadolu'da mill Trk devletinin ortayakmasna zemin hazrlamas asndan son derece

nemli bir dnemdir.21 Mtareke dnemi olarakadlandrlan bu devre siyasi parti ve tekilatlarnok fazla olduu bir devredir.Bu dnemde ttihatve Terakkinin basks ile faaliyet gsteremeyensiyasi teekkller tekrar canlanm, yeni siyasi partilerde bu dnemde ortaya kmtr. Bu kadarfazla siyasi partinin meclis dnda domu olmas,ayrca faaliyetini srdrmesi artcdr. Siyascemiyetlerin toplam 33 adete ulamtr. Bu siyascemiyetlerin byk ounluu stanbulhkmetine taraftar olarak siyas yaantlarndevam ettirmilerdir.22 1918'de gze arpan siyasdurum udur; I.Dnya Savann bitiminden sonra

ttihat ve Terakki ynetiminin son bulmasylastanbul'da Hrriyet ve tilaf Partisi iktidaragelmiti.Trakya'da Paaeli, Erzurum'da Vilayet-iarkiye Mdafaa-i Hukuk-u 'Milliye',.. Trabzon'daMuhafaza-i Hukuk... stanbul'da Trabzon veHavalisi Ademi Merkeziyet...Diyarbakr'da KrtTeal.ve dier cemiyetler. 1919 ylnda da Anadoluve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetikurulmutur.23

19Tark Zafer Tunaya, Siyas Partiler s.75 20TarkZafer Tunaya, Siyasal Partiler s.3 2'Tark Zafer

Tunaya, Siyas Partiler, s.39922

Tark ZaferTunaya, Siyas Partiler s.404 23 Selime SedenTrkiye'de Demokrasi stanbul 1946 s.51-52


5/8


"Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinizamnamesine gre; Osmanl yurseverliinisavunan slamc bir rgttr. Hatta ayr ayrmdafaa-i hukuk cemiyetlerinin "ittihat veittifakyla" meydana geldii belirtilmekle ve kaza-

liva ynetim kurullaryla bamsz liva-vilayetmerkez kurullar rgtn genel kuruluu iindegsterilmekle birlikte gerekte tek bir dernek deil, bir dernekler federasyonudur.24" Ayrca Merkezistanbul'da bulunan, Anadolu'nun deiikblgelerinde ubeleri bulunan mdafaa-i hukukcemiyetleri bulunuyordu. Trakya Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, zmir Mdafaa-i HukukCemiyeti, Kilikyallar Cemiyeti, Vilayet-i arkiyeMdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Trabzon Muhafaza-iHukuk-u Milli Cemiyeti gibi...Sivas kongresinekadar Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri ad altnda, birbirinden ayr faaliyet gsteren bu cemiyetler,Sivas kongresinde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-iHukuk Cemiyeti ad alt nda birletirilmitir.Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetikurulmas ile birlikte etkin bir faaliyet iine girerek bir "bask grubu" olarak gze arpmtr.stanbul'da Damat Ferit Paa hkmetininyklmas ve yerine Ali Rza Paa'nn KuvayMilliye ile ibirliinden yana olduu bilinmesineramen yeni hkmeti kurmas grevinin verilmesiAnadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin bir baars olarak kabul edilmitir.25 1919 ylndaMeclis-i Mebusan seimleri yapld. Bu seimlerdeAnadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetiyeleri byk bir basan salayamad. Bubaarszln sebebi, seilen yelerle Meclisalmadan nce gerekli grmelerin tam olarakyaplamamasdr. 19 Ocak 1920 de Meclis-iMebusan'n almas ile oluturulmas istenen"Mdafaa-i Hukuk Grubu" oluturulamamtr.Mdafaa-i Hukuk Grubu yerine ubat ay banda"Felah- Vatan ttifak" ad altnda 88 kiidenoluan bir grup kurulmutur. Bu grup, hedefdorultusunda ilerleyerek, meclisin gizlioturumunun yapld 28 Ocak 1920 de Misak-Milli'nin kabul edilmesiyle kurulmu oluyordu.26

stanbul 16 Mart 1920'de tilaf Devletleritarafndan igal edilmeden nce Anadolu veRumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti yelerinintutuklanaca haberleri duyulmu, Mustafa Kemltarafndan kendilerine gerekli uyarlar yaplmt.Uyarlara gereken ilgiyi gstermeyen Rauf Bey vebaz arkadalar tutuklanarak Malta adasnasrgne gnderilmitir. stanbul'un tilaf devletleritarafndan igali ve Meclis-i Mebusan'nkapatlmas Mustafa Keml Paa'ya tarihi bir frsatvermitir. Bu frsat kullanan Mustafa Keml Paa

24Mete Tuncay, Tek Parti Ynetiminin Kurulmas(1923-1931) Ankara 1988 s.28-29 25Mete Tuncay a.

g. e s. 3 2Mete Tuncay a.g.e s.39

Trkiye Byk Millet Meclisini amak iinalmalara balamtr.

18 Mart'ta stanbul'un igalinden sonra Meclis-iMebusan kapatlnca 19 Mart'ta Mustafa Keml

Paa Heyet-i Temsiliye adna Ankara'da"Selahiyet-i Fevkaladeye haiz" bir mecliskurulacan aklamtr.27Anadolu ve RumeliMdafaa-i Hukuk Grubu, Byk Millet Meclisindekurulmu olan tek grup deildir. Mecliste Tesantgrubu, Mdafaa-i Hukuk zmresi, stiklal grubu,Halk zmresi, Islahat grubu gibi gruplardabulunmutur. Hatta 1920 de iki de siyasi partikurulmutur. "Trkiye Komnist Frkas" ve"Trkiye Halk tirakiyun Frkas".Bu iki partininfaaliyetine daha sonra son verilmitir,28

Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu'nun

yeni i tznn kabulnden drt buuk ay sonraMustafa Keml Paa, gazetecilere bir demevererek, barn salanmasyla halkla dayananve Halk Partisi adn tayan bir parti kuracana klad. Mustafa Keml Paa demecinindevamnda, yeni kurulacak partinin programnnhazrlanmasnda btn vatansever aydnlarnalmalarn, lkedeki ekonomik problemlerinzm, vergi sisteminin dzenlenmesi, mlkiyetesasnn korunmas, tabii kaynaklarn iyikullanlmas, vakflarn hizmetleri, imar, askerlikkonularndaki gr ve dnceleriniaklamalarn istedi,29 8 Nisan 1923 tarihinde

dokuz maddelik bir program yaynlayan MustafaKeml Paa, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ni siyasiparti ekline dntreceini bildirmitir.

30

11 Austos 1923 tarihinde Trkiye Byk MilletMeclisi ikinci dnemi aldktan iki gn sonraMustafa Keml Paa yeniden meclis bakanlna,Ali Fuat Paa da Meclis kinci Bakanlnaseilmitir. Lozan Grmelerinin devam ettii budnemde Dileri Bakansmet Paa ile BabakanRauf Bey arasndaki mcadele giderek iddetiniartrmtr. En sonunda Rauf Bey babakanlktanistifa ettiinden yeni hkmeti Fethi Bey kurmuve bu hkmet zamanmda Lozan Bar AndlamasTrkiye Byk Millet Meclisi tarafndanonaylanmtr. 9 Eyll'de de (Resmen tescili iinbavurulmas 11 Eyll) seimden nce yaplanaklamalar dorultusunda31 Mustafa KemlPaann bakanlnda Halk Frkas resmenkurulmutur.32

27Mete Tuncay a.g.e s.4028Mete Tuncay a.g.e s.4229Mete Tuncay a.g.e s.47-4830Keml H.Karpat, Trk Demokrasi Tarihi stanbul1967 s.4231Mete Tuncay a.g.e s.5732mr Sezgin, Trk Kurtulu Sava ve SiyasalRejim Sorunu Ankara 1984 s. 134

26


6/8


7/8


Serbest Cumhuriyet Frkasnn kuruluu TrkiyeCumhuriyeti tarihi ierisinde ikinci olarak ok partili hayat denemesi olmas asndan bykneme sahiptir.42 Cumhuriyet Halk Frkasna karmuhalefetin giderek artmas muhaliflerinde destei

ile Serbest Cumhuriyet Frkasnn glenmesi ksasrede lke apnda genel seimleri kazanacakduruma gelmesi ile iktidarn Serbest CumhuriyetFrkasna bak asn deitirmitir. Fethi Bey'inMustafa Keml Paa'ya partiler arasnda tarafszkalmasn sylemesiyle Halk Partisi mensuplarMustafa Keml Paa ile Fethi Bey'i kar karyagetirmek yolunda hareketlere girimiler, FethiBey mevcut durumun ktye gittiini grerek,Mustafa Keml Paa ile kar karya gelmekistemedii iin 17 Kasm 1930 tarihinde partisinikapatma karan almtr.43TerakkiperverCumhuriyet Frkasnn kapatlmasndan sonra iyi

niyetlerle kurulan Serbest Cumhuriyet Frkas ilebalatlan ok partili hayat denemesi ikinci kezbaarszlkla sonulanmtr. Serbest CumhuriyetFrkas siyasi arenada 12 Austos 1930 tarihinden17 Kasm 1930 tarihine kadar buuk ay, dier bir deile 97 gn kalmt.44 Serbest CumhuriyetFrkasnn kapatlmasndan sonra CumhuriyetHalk Frkas, merkezi bir sistem dahilinde hareketederek kendisini yava yava devlet ve millet ile bir tutmaya balamtr. Bu srada Avrupadadatotoliter rejimlerin glendii bir dnemerastlyordu. Onlarn baarlarn rnek alarak lkeiindeki tm kontrol eline geirip tahakkmnarttrmtr. 1931 yl parti kurultayndaCumhuriyet'in alt ana prensibi tespit edilmi1935 kurultay mdada parti genel sekreterininileri Bakan tayin edilmesi kararlatrlmtr.Valiler hem mlki idarenin hem de partitekilatnn bana getirilmitir. Blgemfettileride parti ve devlet ilerini denetlemeklegrevlendirildiler. En sonunda da btn milletHalk Partisinin yesi kabul edildi.45 10 Kasm1938 tarihinde Mustafa Keml Atatrk'nlmne kadar durum byle devam etmi sonraCumhurbakan olan smet nn zamannda busiyasette yumuama olmad gibi daha dasertlemi, laiklemeye devam edilerek, dildeyrimide iddetlenmitir. Hkmet parti hkmetihaline getirilerek partinin daimi bakan veCumhurbakan olan smet nn milletin vedevletin sembol olarak yceltilmitir.46 Bundansonra Halk Partisine kar giderekiddetini arttran bir tepki domaya balyor, hkmet basn vemilletvekilleri tarafndan eletirilmitir.Meclisierisinde Halk Partisine kar ilk muhalefet

bayran Hikmet Bayur ayor, basnda damuhalefetin ban Ahmet Emin Yalmanekiyordu. Halktan gelen ikayet ve zdraphaberleri muhalefeti daha fazla glendiriyor, tek parti ynetiminin dzen ve disiplinini bozuyordu.

Dardan gelen tepkiler hkmet ierisinde bilesrtmelerin giderek artmasna sebep oldu. HalkPartisi kendisine ynelen bu eletirileri bir sresonra ciddiye almaya balad. 1944 ylbalarnda Halk Partisi, partiyi kullanarakkendisine kar salamak isteyenlere kararatrma yaplmas konusunda, bir komisyonarapor hazrlatmt. Hazrlanan komisyon raporuTrkiye Byk Millet Meclisinde grmeyealnca byk tartmalar meydana gelmimecliste byk heyecan yaand gzlenmiti.Hatta istikll mahkemelerinin tekrar kurulmasnteklif edenler bile vard. Bu grmeler sonunda

Babakan kr Saraolu'nun 23 Mart 1944 gnMeclis grubundan gizli oyla gven oyu isteyince,251 beyaz (Olumlu) oya karlk 57 kiinin krmz(olumsuz) oy kulland 100 den fazlamilletvekilinin de oylamaya girmedii grld.Byle bir durum tek parti rejimi ierisinde bykbiraknlk ile karlanmtr. II. Dnya Savannverdii skntlar tek partili rejimi sarsarak, fikir vekanaatlarde yeni deiiklikler meydana getirdi.ekilen btn zdraplann tek parti rejimindenkaynakland, lkedeki tm halk ve aydnlartarafndan dnlyor, hkmete kar muhalefetvazifesi grecek bir mekanizmaya da acilen ihtiyaduyuldu47Trkiye'de siyas tablo byle iken II.Dnya Savadevam etmekteydi. 6 Haziran 1944 tarihinde Normandiya kylarna yaplan mttefikkartmasyla Almanlara kar stnlk saland.Trkiye Almanlarn sava kaybedeceini grncerahatlad. Sava ierisinde srekli savaa girmesrarlarn yerine getirmek ve bu yolla mttefiklerimemnun etmek iin, 2 Austos 1944 de HitlerAlmanyas ile siyasi ve ekonomik balarnkopard. Mttefik devletlerle yaknlamas artanTrkiye Birlemi Milletler beyannamesini kabulederek, Almanya ve Japonya'ya kar sava ilanetti.48 Mttefiklere kar uzun sre direnenJaponya'ya 14 Austos 1945 de atlan atombombalaryla dnyay yllarca kana boyayan savasona erdi. Japonya'nn teslim olmasndan bir gnsonra Birlemi Milletler anayasasn kabul etmekzere toplanlm ve Sanfransisko'da kabul edilmiolan kararlan, Trkiye Byk Millet Meclisitasdik etmitir.

42Tark Zafer Tunaya, Siyasal Partiler s.62343-Keml H.Karpat a.g.e s.62-6344Tekin Erer,Trkiye'de Parti Kavgalar Cildi varm bakstanbul 1963 s.6945Keml H.Karpat a.g.e s.6846Keml H.Karpat a.g.e s.69-70

47Rfk Salim Burak, Trkiye'de DemokrasiyeGei 1945-1950 Ankara 1979 s.33-34 48TalatKseolu, Demokraside Davalarmz stanbul1962 s.222


8/8

Documents

53457431-TURK-TARİHİNDE-DEMOKRATİK-HAREKETLERİN-GELİŞİMİ