5 45+มังคลัตถทีปนีแปล+เล่ม+๔

ประโยค๕ - มงคลตถทปนแปล เลม ๔ - หนาท 1

มงคลตถทปน แปล เลม ๔ พรรณนาความแหงคาถาท ๗* [๒๖๑] พงทราบวนจฉยในคาถาท ๗ ดงน : ความเปนผหนก ชอวา คารว. ความเปนผประพฤตถอมตน ชอวา นวาต. ความ สนโดษ ชอ สนตฏ . ความรอปการะททานทาแลว ชอวา กต ตา. การฟงธรรมในสมย ชอวา กาเลน ธมมสสวน. บทวา เอต ความวา เทพดา ทานจงถอวา ความเคารพ ๑ ความประพฤตถอมตน ๑ ความยนดดวยของทมอย ๑ ความรอปการะท ทานทาแลว ๑ การฟงธรรม ๑ กรรม ๕ อยางมความเคารพเปนตนน เปนมงคลอนสงสด ดงน. ความสงเขปในคาถาน เทาน. สวนความพสดารในคาถาน ดงตอไปน :- * พระมหาฉาย สวฑฒโน ป. ธ. ๗ วดบวรนเวศวหาร แปล.


กถาวาดวยความเคารพ [๒๖๒] บคคลทงหลายทควรทาใหหนก ชอวา คร. เพราะ ฉะนน ในปกรณสททนต พระอครวงศมหาเถระ จงกลาววา "คร ธาต เปนไปในความอนสง. " บคคลผควรแกความเคารพมมารดาและ บดาเปนตน ชอวา คร. แทจรง บคคลเหลานน ปราชญทงหลาย เรยกวา คร เพราะลอยเดน คอเฟองฟ ไดแกเปดเผย คอ เปน ผเลศลอย คอปรากฏ. อกอยางหนง มารดาและบดาเปนตนเหลานน ทานเรยกวา คร เพราะอรรถวาเปนผหนก ดงฉตรหน. ภาวะแหงบคคล ผหนก ชอวา คารวะ ไดแก การทาใหหนก ในคารวบคคลมมารดาและ บดาเปนตนเหลานน. เหตนน ในอรรถกถา๑ ทานจงกลาววา " การทาให หนก คอความเปนผมความเคารพ ตามสมควร ในบคคลเปนตนวาพระ พทธเจา พระปจเจกพทธะ พระสาวกของพระตถาคต อาจารย อปชฌายะ มารดาบดา พชาย พหญง ผควรแกการประกอบความทาใหหนก ชอ วา ความเคารพ. " [ คารวะเปนมงคล อคารวะไมเปนมงคล ] ความเคารพนน พระผมพระภาค ตรสวา เปนมงคล เพราะเปน เหตแหงอฏฐผลมไปสคตเปนอาท. กความทอคารวะนนไมเปนมงคล เปนอนพระผมพระภาคทรงแสดงแลว ดวยการตรสความทคารวะนน เปนมงคล. ความจรง ความไมเคารพ พงทราบวาเปนอมงคล เพราะเปนเหตแหงอนฏฐผลมไปทคตเปนตน. ๑.ปรมตถโชตกา ขททกปาวณณนา. ๑๕๘.


เหตนน พระผมพระภาค เมอจะทรงแสดงธรรมแกสภมาณพ จงตรสวา๑ " มาณพ สตรหรอบรษบางคนในโลกน เปนผกระดาง ( เยอหยง ) ถอตวจด ไมกราบไหว บคคลผควรกราบไหว ไมลกรบ บคคลผควรลกรบ ไมใหอาสนะ แกบคคลผควรแกอาสนะ ไมใหทาง แกบคคลผควรแกทาง ไมสกการะ บคคลผควรสกการะ ไมทาความ เคารพ ผทตนควรทาความเคารพ ไมนบถอ บคคลผทตนควรนบถอ ไมบชา บคคลผทตนควรบชา. บคคลนนเบองหนาแตตายเพราะกายแตก ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก เพราะกรรมนน อนตนใหบร- บรณแลวอยางนน สมาทานแลวอยางนน หากบคคลนนไมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก เบองหนาแตตายเพราะกายแตกไซร ถาเขามาส ความเปนมนษย เกดในทใด ๆ ในภายหลง กจะเปนผมตระกลตาในท นน ๆ มาณพขอทบคคลเปนผกระดาง ถอตว ฯ ล ฯ ไมบชาบคคล ทควรบชาเปนปฏปทาเปนไปเพอมสกลตา. มาณพ สวนสตรหรอบรษบางคนในโลกน ไมเปนผเยอหยง ไม เปนผถอตว ยอมกราบไหว บคคลผทตนควรกราบไหว ยอมลกรบ บคคลผทควรลกรบ ยอมใหอาสนะ แกบคคลผควรแกอาสนะ ยอมให ทาง แกบคคลผควรแกทาง ยอมสกการะ บคคลผทควรสกการะ ยอมทา ความเคารพ บคคลผทควรทาความเคารพ ยอมนบถอบคคลผทควรนบ ถอ ยอมบชา บคคลผทควรบชา. บคคลนน เบองหนาแตตายเพราะกาย แตก ยอมเขาถงสคตโลกสวรรค เพราะกรรมนน อนตนใหบรบรณแลว อยางนน สมาทานแลวอยางนน หากเขาจะไมเขาถง ฯ ล ฯ เพราะกาย ๑. ม. อ. ๑๔/๓๘๒.


แตกไซร ถาวา เขามาสความเปนมนษย เกดในทใด ๆ ในภายหลง ก จะเปนผมสกลสงในทนน ๆ มาณพ ขอทบคคลเปนผไมเยอหยง ไมถอ ตว ฯ ล ฯ ยอมบชา บคคลผทควรบชา เปนปฏปทาอนเปนไปเพอม สกลสง " ดงน. บาลจฬกมมวภงคสตร ในจตตถวรรค อปรปณณาสก. [๒๖๓] นยอนมาในอรรถ๑กถาจฬกมมวภงคสตรนนวา " บทวา อภวาเทตพพ คอ บคคลผควรแกการอภวาท ไดแก พระพทธเจา พระปจเจกพทธะ หรอพระอรยสาวก. แมในบคคลทควรลกรบเปนตน กนยนเหมอนกน. บทวา สมตเตน คอ อนตนใหบรบรณแลว. บทวา สมาทนเนน คอ อนตนถอเอาแลว คอลบคลาแลว. บทวา ยทท ความวา กรรมคอความเปนผกระดางมความถอ ตวจด นใด ปฏปทาน. " ฎกาจฬกมมวภงคสตรนนวา " บทวา สมตเตน คอ อนอาจ ไดแกสามารถ. อธบายวา เพราะกรรมอนตนทา คอสงสมไวแลว โดย อาการทกรรมนนสามารถในอนจะใหผล. กกรรมเชนนน ชอวาไม บกพรองโดยกจของตน เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา " อนตนใหบรบรณ " ดงน การถอเอาคอการลบคลาดวยตณหาและทฏฐ ชอวา สมาทาน ในบทวา สมาทนเนน น ฉะนนพระอรรถกถาจารย จงกลาวคาวา " อนตนถอเอาแลว คอลบคลาแลว. " ทชอวา ปฏปทา ๑. ป. ส. ๓/๖๔๘.


เพราะเปนเครองดาเนนไปสสคต หรอทคต แหงบคคล ไดแกกรรม. " [๒๖๔] อกอยางหนง คารวะ ชอวา เปนมงคล เพราะเปน เหตบรรลความเปนผไมเสอม ( จากคณมสมถะและวปสสนาเปนตน ). เพราะเหตนน เทพดาองคใดองคหนง จงกลาวในสานกพระผมพระภาค วา " ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมทง ๗ ประการน ยอมเปนไปเพอ ความไมเสอมแหงภกษ. ธรรม ๗ ประการนนเปนไฉน ? ธรรม ๗ ประการนน คอ ความเปนผเคารพในพระศาสดา ๑ ความเปนผเคารพ ในพระธรรม ๑ ความเปนผเคารพในพระสงฆ ๑ ความเปนผเคารพ ในสกขา ๑ ความเปนผเคารพในสมาธ ๑ ความเปนผเคารพในความไม ประมาท ๑ ความเปนผเคารพในปฏสนถาร ๑, ขาแตพระองคผเจรญ ธรรม ๗ ประการเหลานแล ยอมเปนไปเพอความไมเสอมแหงภกษ๑" ดงนน. เทพดานน ครนกลาวอยางนแลว กหายไปในทนนนนเอง. แมพระศาสดา ในวนรงขน กไดตรสบอกคาทเทพดาองคนน กลาว แกภกษทงหลาย แลวไดตรสภาษต ๒ คาถานในอปปมาทสตร ในจตตถวรรค ปฐมปณณาสก ในสตตกนบาต องคตตรนกาย วา " ภกษมพระศาสดาเปนทเคารพ ๑ มพระธรรม เปนทเคารพ ๑ มความเคารพในพระสงฆอยางแรง กลา ๑ มความเคารพในสมาธ ๑ มความเพยร เคารพยงในในสกขา ๑ มความเคารพในความไม ประมาท ๑ มความเคารพในปฏสนถาร ๑ ไมควร เพอจะเสอม ตงอยในทใกลพระนพพานทเดยว. " ๑. อง. สตตก. ๒๓/๒๙.


[๒๖๕] อรรถกถา๑อปรหานสตร ในจตตถวรรค ปฐมปณณาสก ในฉกกนบาต องคตตรนกายวา " บรรดาคารวะทง ๗ นน การทาความ เคารพในพระศาสดา ชอวา สตถคารวตา. ความเคารพในโลกตร- ธรรม ๙ อยาง ชอวา ธมมคารวตา. ความเคารพในพระสงฆ ชอวา สงฆคารวตา. การทาความเคารพในสกขา ๓ ชอวา สกขาคารวตา. ความเคารพในความไมประมาท ชอวา อปปมาทคารวตา. ความ เคารพในปฏสนถาร ๒ อยาง ดวยสามารถธรรมและอามส ชอวา ปฏสณารคารวตา. พงทราบวนจฉยในคาถา ดงตอไปน ภกษ ชอวา สตถคร เพราะมพระศาสดาเปนทเคารพ. ภกษ ชอวา ธมมคร เพราะมพระ ธรรมเปนทเคารพ. บทวา ตพพคารโว คอ มความเคารพหนกแนน. ภกษ ชอวา ปฏสณารคารโว เพราะมความเคารพในปฏสนถาร. " อรรถกถาอปปมาทวรรคธรรมบทวา " บาทคาถาวา อภพโพ ปรหานาย ความวา ภกษนน คอผเหนปานนน เปนผไมควรเพอจะ เสอมทรามจากธรรมคอสมถะและวปสสนา หรอจากมรรคและผล คอ วา จะเสอมจากมรรคและผลทตนบรรลแลวกหามได ทงจะไมบรรล มรรคผลทตนยงไมบรรลกหามได. บาทคาถาวา นพพานสเสว สนตเก ความวา ยอมมในทใกล แมแหงกเลสนพพาน แมแหงอนปาทาปรนพพานโดยแท. " ๑. มโน. ป. ๓/๑๒๙.


[ ลกษณะไมเคารพในพระรตนตรย ] [๒๖๖] กเพราะเมอความไมเคารพอนขาพเจากลาวไวกอนแลว ความเคารพกยอมเปนอนเขาใจไดโดยงาย เหตนน ขาพเจาจะประมวล กถาแสดงความไมเคารพมาไวกอน. คาน พระอรรถกถาจารยกลาว ไวในอรรถกถา๑ฉกกนเทส ในขททกวภงค และในอรรถกถา๒ฉกกนเทส ในสงคตสตรวา " ภกษใด เมอพระศาสดายงทรงพระชนมอย ไมไปสทบารง ใน กาลทง ๓ เมอพระศาสดาไมทรงฉลองพระบาท เสดจจงกรมอย ( เธอ ) สวมรองเทาจงกรมอย เมอพระศาสดาเสดจจงกรมอย ณ ทจงกรมตา ( เธอ ) จงกรมในทจงกรมสง เมอพระศาสดาประทบอยเบองตา ( เธอ ) อยเบองสง หมคลมบาทง ๒ กนรม สวมรองเทา อาบนา ถายอจจาระ หรอปสสาวะในทเปนททอดพระเนตรเหนของพระศาสดา กหรอเมอ พระศาสดาเสดจปรนพพานแลว ( เธอ ) ไมไปไหวพระเจดย ทาอคารว- กรรมทกอยางดงทกลาวไว ในทเปนททอดพระเนตรเหนของพระศาสดา ในทเปนทปรากฏแหงเจดย ภกษน ชอวา ไมเคารพในพระศาสดา. อนง ภกษใดเมอเขาปาวรองการฟงธรรม ไมไปโดยเคารพ ไมฟงธรรม โดยเคารพ มวหลบเสยหรอนงคยกนเสย ไมเรยน ไมทรงจา ไมบอกโดย เคารพ ภกษนชอวาไมเคารพในธรรม. อนง ภกษใด อนพระเถระไม เชอเชญแสดงธรรมกลาวปญหา เดน ยน นง เบยดเสยดเหลาภกษผแก เอาผาหรอมอรดเขา หมคลมบาทง ๒ กนรม สวมรองเทาในทามกลาง ๑. สมโมหวโนทน. ๖๖๗. ๒. ส. ว. ๓/๒๔๙.


สงฆ ภกษนชอวา ไมเคารพในสงฆ. แทจรง เมอภกษทาความไมเคารพ แมในภกษรปเดยว กชอวาเปนอนทาความไมเคารพในสงฆเหมอนกน. " [๒๖๗] ฎกาสงคตสตรวา " กรรมทภกษทาเฉพาะพระเจดย กเปนเชนเดยวกบทาเฉพาะพระศาสดาฉนใด กรรมทภกษทาขางหนาพระ เจดย กเปนเชนเดยวกบททาขางหนาพระศาสดาฉนนนเหมอนกน เพราะ เหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา " ปรนพพเต วา ปน " เปนตน. สองบทวา สกกจจ น คจฉต คอ ยงความไมเคารพใหเกดขนเขา ไปหา. เมอสวนหนงแหงสกขาอนภกษใหกาเรบแลว และเมอความไม เคารพ อนภกษทาแลว สกขา ยอมกาเรบ และความไมเคารพ กเปนอน ชอวาภกษทาแลว ในสกขาบททงหลาย, การสมาทานสงวรยอมมไดโดย การประชมกน ความแตกแหงสงวรยอมมโดยอวยวะฉนใด เมอความไม เคารพอนภกษทาแลว แมในภกษรปเดยว กเปนอนนบวาทาความไม เคารพในสงฆดวยฉนนนเหมอนกน. " [๒๖๘] อรรถกถา๑กสสปสงยต ในนทานวรรควา " ภกษใด เมอขนสลานพระเจดย กนรม สวมรองเทา เดนมองดไปทางอน เจรจาไป ภกษน ชอวาไมเคารพในพระศาสดา. ภกษใด เมอเขาปาวรอง เวลาฟงธรรม อนพวกภกษหนมและสามเณรหอมลอมนงอยกด ทา กจเหลาอนมนวกรรมเปนตนกด นงหลบในโรงฟงธรรมกด กหรอวา เปนผมจตฟงซาน นงสนทนาเรองอนเสย ภกษน ชอวาไมเคารพใน พระธรรม. ภกษใด ไปสทบารงพระเถระแลวไมไหวนงอยกอดเขาดวย ๑. สา. ป. ๒/๒๕๗.


มอหรอรดเขาดวยผา กหรอทาการคะนองมอ และเทาอยางอน อน พระเถระมไดเชอเชญพดในสานกของภกษผแกทงหลาย ภกษน ชอวา ไมเคารพในพระสงฆ. " [ ลกษณะความไมเคารพในสกขา ] อรรถกถา๑สงคตสตรวา " กภกษไมยงสกขา ๓ ใหบรบรณเทยว ชอวา ไมเคารพในสกขา. " ฎกาสงคตสตรวา " ภกษผชอวา ไมทาใหบรบรณในสกขา แม ดวยเหตสกวาความไมเออเฟอเทานน ชอวา ไมเคารพในสกขา เพราะ เหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา " ผไมใหบรบรณเทยว ชอ วา ไมมความเคารพในสกขา. " [ ลกษณะความไมเคารพในสมาธ ] อรรถกถา๒กสสปสงยตวา " ภกษผไมยงสมาบต ๘ ใหเกดขน กหรอ ไมทาความพยายามเพอตองการยงสมาบต ๘ นนใหเกดขน ชอวา ผไม เคารพในสมาธ. " [ ลกษณะความไมเคารพในความไมประมาท ] อรรถกถา๓สงคตสตรวา " ภกษผไมพอกพนธรรมทมความไมประ มาทเปนลกษณะ ชอวา ไมเคารพในความไมประมาท. ภกษผไม กระทาปฏสนถารแมทง ๒ อยาง ชอวา ไมเคารพในปฏสนถาร. ความเคารพ บณฑตพงทราบดวยสามารถแหงนยอนตรงกนขามกบ คาทกลาวแลว. " ๑. ส. ว. ๓/๒๙๕. ๒. สา. ป. ๒/๒๙๕.


ฎกาสงคตสตรนนวา ธรรมทมความไมประมาทเปนลกษณะ คอ สมมาปฏบต. บทวา ทวธ คอ ม ๒ อยาง ดวยสามารถธรรมและอามส. " [๒๖๙] บททง ๒ คอ สนถาร ๑ ปฏสนถาร ๑ โดยใจความ เปนอนเดยวกน. จรงอยางนน ในจตตถรรค๑ ตตปณณาสก ใน ทกนบาต องคตตรนกาย พระผมพระภาค ไดตรสปฐมสตรไววา " ภกษ ทงหลาย สนถาร ๒ ประการเหลาน ๒ ประการอะไรบาง ? คอ อามส- สนถาร ๑, ธมมสนถาร ๑, ภกษทงหลาย สนถาร ๒ เหลานแล ภกษ ทงหลาย บรรดาสนถาร ๒ ประการน ธมมสนถารเปนยอด " และ ทตย- สตรมอาทวา " ภกษทงหลายปฏสนถาร ๒ ประการเหลาน ๒ ประการ อะไรบาง คอ อามสปฏสนถาร ๑ ธมมปฏสนถาร ๑ " ดงน. [๒๗๐] อรรถกถา๒สตรทง ๒ นนวา " การปกปด ดวยสามารถ ปกปดโทษของตนและของบคคลอนดวยปจจย ๔ ชอวา อามสสนถาร. การปกปดดวยธรรม ชอวา ธมมสนถาร. คาสกวาอปสคเปนความ แปลกกนในสตรท ๒. " อรรถกถา๓สงคตสตรวา " โลกสนนวาสน เปนชองดวยเหต ๒ อยาง คอ ดวยอามส ๑ ดวยธรรม ๑. การปกปดชองแหงโลกสนน- วาสนน ดวยอามสและดวยธรรม โดยอาการทชองนนจะไมปรากฏได เหมอนการปกปดตงดวยเครองลาฉะนน ชอวา ปฏสนถาร. กบรรดา ปฏสนถาร ๒ อยางน การสงเคราะหดวยอามส ชอวาอามสปฏสนถาร. ภกษผทาอามสปฏสนถารนน แมไมถอเอาสวนเลศแลว ใหแกมารดา ๑. อง ทก. ๒๐/๑๑๖. ๒. มโน. ป. ๒/๗๗. ๓. ส. ว. ๓/๒๑๙.


บดา แกไวยาวจกรผรบใชภกษ แกพระราชา และแกพวกโจร กควร. เพราะวา เมอสวนเลศอนภกษจบตองแลวให พระราชาและพวกโจร ยอมทาความฉบหายบาง ใหถงความสนชวตบาง, เมอสวนเลศอนภกษ มไดจบตองใหไป พระราชาและโจรเหลานนยอมพอใจ. กในการทา อามสปฏสนถารน ควรแสดงเรองทงหลายมเรองพระเจาโจรนาคเปนตน. การสงเคราะหดวยธรรมอยางนคอ การใหอทเทส การพรรณนาบาล การบอกธรรมโดยเคารพ ชอวา ธมมปฏสนถาร. ฎกาสงคตสตรนนวา " โลกสนนวาสเปนชองดวยเหต ๒ อยางคอ ดวยอามสอนตนไมได ๑ ดวยธรรมอยางนน ๑. กการปก คอ การปด ไดแก การอดชองคอร คอ ทแตกราว อนมอยในระหวางตนและบคคล อน เพราะไมไดอามสและธรรม ชอวา ปฏสนถาร. สองบทวา อคค อคคเหตวา ไดแก ไมถอเอาสวนเลศเพอตน. การแสดงบาลและอรรถกถา ชอวา การใหอทเทส. การพรรณนาเนอ ความแหงบาล ชอวา การพรรณนาบาล. การกลาวธรรมดวยสามารถแหง วธมกลาวดวยเสยงและกลาวดวยบทเปนตน ชอวา การบอกซงธรรม. " [๒๗๑] แมในนกเขปกณฑ๑ พระธรรมเสนาบด กไดกลาวไว วา " ในมาตกาทยกขนตงไวนน ปฏสนถารเปนไฉน ? ปฏสนถารม ๒ อยาง คอ อามสปฏสนถาร ๑ ธมมปฏสนถาร ๑. บคคลบางคนใน โลกนเปนผตอนรบดวยอามสปฏสนถารบาง ดวยธรรมปฏสนถารบาง น พระผมพระภาคตรสวา ปฏสนถาร. " ๑. อภธมม. ๓๔/๓๓๓.


[ วธสงเคราะหดวยอามสและธรรม ] [๒๗๒] อรรถกถา๑นกเขปกณฑวา " สองบทวา ปฏสณารโก โหต ความวา กชองของโลกสนนวาสมอย ๒ ชองเทานน บคคลเปน ผปดชอง ๒ ชองนน คอทาการปฏสนถารไมขาด. กอนภกษผทาการ ปฏสนถาร พอเหนภกษอาคนตกะกาลงเดนมา พงตอนรบแลวรบบาตร จวร พงใหอาสนะ พงพดดวยใบตาล พงลางเทาแลวทาดวยนามน เมอ เนยใสและนาออยมอย กพงใหเภสช พงถามดวยนาดม พงชาระอาวาส. อามสปฏสนถาร ชอวา อนภกษทาแลวโดยเอกเทศดวยประการดงน. อนง ในเวลาเยน เมอภกษอาคนตกะแมผออนกวา ไมมาสทบารงของ ตนเลย ภกษผปฏสนถาร พงไปสสานกของเธอ นงแลว อยาถาม ปญหาในเรองอนมใชวสย พงถามปญหาในวสยของเธอ. อยาถามวา " พวกทานเปนผกลาวคมภรไหน ? " ควรถามวา "อาจารยและอปชฌายะ ใชคมภรไหน ? " ดงนแลว ถามปญหาในฐานะพอเหมาะ. ถาอาคนตกะ นนสามารถบอกได ทาไดดงน นนเปนการด หากเธอไมสามารถจะบอก ได ควรบอกใหเสยเอง. ธมมปฏสนถาร ชอวา อนภกษทาแลวโดย เอกเทศ ดวยประการดงน. ถาอาคนตกะนนอยในสานกตน พงพาเธอ เทยวไปบณฑบาตเนอง ๆ. ถาเธอไมอยากไป ในวนรงขน พงพาเธอไป ดวยการไปตามปกต เทยวไปบณฑบาตในบานหนงแลว พงสงกลบเสย. ถาภกษทงหลายเปนผอนทายกนมนตในทศาภาคอน พงพาภกษนนผ ปรารถนาไปดวย. เมอเธอพดวา " ทศนนไมถกใจกระผม " ดงนแลว ๑. อฏ สา. ๕๖๐.


ไมปรารถนาจะไปภกษเจาของถนพงสงพวกภกษทเหลอไปแลว จงพาเธอ ไปเทยวบณฑบาต. พงใหอามสทตนไดมาแกเธอ. อามสปฏสนถาร ชอวา อนภกษทาแลวโดยเอกเทศ ดวยประการดงน. ถามวา กภกษผปฏสนถาร พงใหอามสทตนไดมาแกใคร ? แกวา พงใหแกภกษอาคนตกะกอน. ถาภกษไขหรอภกษผไมมพรรษามอย พงใหแมแกภกษเหลานน. พงให แกอาจารยและอปชฌายะ. พงใหแกคนผถอสงของ. สาหรบภกษผ บาเพญสาราณยธรรมพงใหแกภกษอาคนตกะผมาแลว ๆ ตง ๑๐๐ ครง ตง ๑๐๐๐ ครง ตงแต เถรอาสนลงมา. อนง อนภกษผปฏสนถารพง ใหแกภกษนน ๆ ผยงมได. ภกษผปฏสนถารออกไปนอกบาน พบคน แก คนอนาถา หรอภกษ พงใหแมแกคนเหลานน. ในขอนน มเรองดงตอไปน ( เปนอทาหรณ ) :- [ ตวอยางผทาอามสปฏสนถาร ] [๒๗๓] ดงไดสดบมา เมอบานภตตสาลคามถกพวกโจรปลน พระเถรขณาสพรปหนง ออกจากนโรธสมาบตในขณะนนเอง ใชนาง ภกษณสาวใหถอหอสงของเดนทางไปพรอมกบมหาชน ในเวลาเทยง ถงประตบานนงกลนคร จงนงพกอยทโคนไม. ในสมยนน พระมหานาคเถระ ผอยทกาฬวลลมณฑป เทยว บณฑบาตในบานนงกลนครแลว ออกมาพบพระเถร จงเออถามดวย ภตตาหาร. พระเถรนน กลาววา " บาตรของดฉนไมม." พระเถระ กลาววา " นมนตฉนดวยบาตรนแหละ " ดงนแลว กไดถวายพรอม ทงบาตร.


พระเถระ ทาภตกจเสรจแลวลางบาตร ถวายแกพระเถระกลาววา " วนน ทานจกลาบากดวยภกขาจารกอน ตงแตวนนไป ชอวา ความเดอดรอนดวยภกขาจาร จกไมมแกทานเลย คณพอ. " ตงแตนนมา ชอวา บณฑบาตทมราคาหยอนกวากหาปณะหนง ไมเคยเกดขน แกพระเถระเลย. นชอวา อามสปฏสนถาร. [ ธมมปฏสนถาร ] ภกษทาปฏสนถารน พงตงอยในฝกฝายแหงการสงเคราะหบอก กมมฏฐานแกภกษนน. พงกลาวสอนธรรม. พงบรรเทาความราคาญใจ. พงทากจทควรทาอนเกดขน. พงใหอพภาน วฏฐานะ มานต และปร- วาส. ผควรบรรพชา พงใหบรรพชา. ผควรอปสมบท พงใหอปสมบท. แมเมอภกษณ ผหวงอปสมบทในสานกตน กควรทากรรมวาจาได. นชอวา ธมปฏสนถาร. " ฎกานกเขปกณฑนนวา " สองบทวา สงคหปกเข ตวา ความวา อนภกษผปรารถนาสงเคราะหเทานน ควรบอกให, อธบายวา มใชบอก ใหเพราะเหตเพยงลาภและสกการะเปนตน. การงานทควรทาโดยแทจด เปนกจ. นอกนเปนแตกรณยะ. การออกจากอาบตอนจากอพภาน เปนวฏฐาน. " [ อนามฏฐบณฑบาตควรใหแกมารดาบดา ] [๒๗๔] อรรถกถา๑เภสชชกรณวตถในตตยปาราชกวา " อนา- มฏฐบณฑบาต ภกษพงให แมแกมารดาและบดากอน. แมหากวา ๑. สมนต. มหาวภงค. ๑/๕๖๖.


บณฑบาตนนเปนของมราคาตงกหาปณะ กไมจดวาเปนการยงศรทธา ไทยใหตกไป. ควรใหแมแกคนเหลาน คอ พวกคนอปฏฐากมารดาบดา ไวยาวจกร บณฑปลาศ. บรรดาคนเหลานน สาหรบปณฑปลาศ แมจะใสภาชนะใหกควร. เวนบณฑปลาศนนเสย จะใสภาชนะใหแก คฤหสถเหลาอน แมเปนมารดาบดา ไมควร. เพราะเครองบรโภคของ บรรพชต ตงอยในฐานเปนเจดยของพวกคฤหสถ. อนง พงใหทงแก โจรผลอชอ ทงแกอสรชนผมาถงเขา. เพราะเหตไร ? เพราะวา ทงโจรทงอสรชนนน แมเมอไมใหบณฑบาต กยอมโกรธวา " ไมให " แมเมอจบตองใหกโกรธวา "ใหของทเปนเดน." จรงอย ทงโจรทงอสรชน นน โกรธแลว ยอมปลงชวตภกษเสยกได ยอมทาอนตรายแกพระ ศาสนากได. และในเรองน พงแสดงเรองพระเจาโจรนาคผปรารถนา ราชสมบตเสดจทองเทยวไป ( เปนอทาหรณ ). ผใดผหนงมาถงวหาร จะเปนคนจร คนเขญใจ เปนโจร หรอเปนอสรชน ภกษควรทาปฏสน- ถารโดยแท. [ วธทาปฏสนถาร ] ถามวา พงทาอยางไร ? ตอบวา เหนอาคนตกะผหมดสะเบยง มาถงวหาร พงใหนาดม ดวยคาวา " เชญรบประทานนา " กอน. พง ใหนามนทาเทา. อาคนตกะผมาในกาล พงใหขาวยาคและภตร. อาคนตกะผมาถงในเวลาวกาล ถาขาวสารม พงใหขาวสาร. ไมควร พดวา " ทานมาถงใหคราวมใชเวลา จงไปเสย. " พงใหทนอน. อยามง หวง ( อะไร ) เลย ควรทากจทกอยาง. ไมควรใหความคดเกดขนวา


" ธรรมดามนษยผใหปจจย ๔ เมอเราทาการสงเคราะหอยอยางน จก เลอมใสทาอปการะบอย ๆ. แมวตถของสงฆ กควรใหแกพวกโจรได. " [๒๗๕] ฎกา๑เภสชชกรณวตถนนวา " บณฑบาตอนภกษไดมา จากมอของคนทมใชบรรพชต มสวนเลศอนตนหรอบรรพชตอนยงมได จบตอง ชอวา อนามฏฐบณฑบาต. " นวฎกา วา " บณฑบาต มสวนเลศอนภกษยงมไดจบตอง, อธบายวา อนใคร ๆ ยงมไดบรโภค ชอวา อนามฏฐบณฑบาต. บทวา ถาลเก ไดแก ในภาชนะททาดวยสารดเปนตน เปนของ สงฆ. แมบาตร ทานกสงเคราะหเขาในคานดวย. ดวยคาวา "ไมควร" น พระอรรถกถาจารย แสดงวา " เปนทกกฏ. " ฎกา๒เภสชชกรณวตถนนวา " บทวา ทามรกโจรสส ไดแก โจรมชอเสยงผปรารถนาราชสมบต. ในคาวา "เรองแหงพระเจาโจรนาค" น พงทราบขอความตอไปน :- ไดยนวา พระเถระ คดวา " นยวา เมอเราใหบณฑบาตทเรา จบตอง แดพระเจาโจรนาค พระองคกจกกรว, อนจะใหสวนเลศ ทเรายงมไดจบตองเลา กไมควร " ดงนแลว จงหยบเอาสวนบณฑบาต ดวยมอขางทจบบาตรนนเอง แลวไดถวายภตรในบาตรทงหมด. พระ องคทรงพอพระทยดวยภตรนน. " [๒๗๖] อรรถกถา๓นกเขปกณฑวา " ภกษผทาปฏสนถารดวย ๑-๒. สา. ท. ๒/๔๒๗. ๓. อฏ. สา. ๕๖๒.


ปฏสนถาร ๒ อยางน ยอมทาลาภทยงไมเกดใหเกดขน ยอมทาลาภ ทเกดแลวใหมนคง ยอมรกษาชวตของตนไวไดในท ๆ มความ รงเกยจ ดงพระเถระหยบเอาสวนเลศดวยมอขางทจบบาตรนนเอง แลวเทภตรลงดวยบาตรนนแล ถวายแดพระเจาโจรนาคฉะนน. กใน การทาลาภทยงไมไดใหเกดขน ควรกลาวเรองมหาเภสชชทานทพระ เจามหานาคผเสดจหนไปจากฝงน ( จากเมองอนราธ ) เสดจถงฟากฝงโนน ทรงไดรบความสงเคราะหในสานกพระเถระรปหนงแลว เสดจกลบมา ดารงอยในราชสมบตอก ใหเปนไปในปตตมพงคณวหารจนตลอดพระ ชนมาย. ในการทาลาภทเกดขนแลวใหมนคง พงกลาวเรองทพวก โจรไดรบปฏสนถารจากมอพระทฆภาณกอภยเถระแลว ไมพากนปลน ทรพยในเจตยปพพตวหาร. " [๒๗๗] อรรถกถาเภสชช ( กรณ ) วตถวา " เพอแสดง อานสงสปฏสนถาร พระอรรถกถาจารย จงกลาวเรองไวหลายเรองใน มหาอรรถกถาโดยพสดาร มเปนตนอยางน คอ เรองพระเจาโจรนาค เรองพระเจามหานาค ผเสดจไปชมพทวปพรอมกบพระราชภาดา เรอง อามาตย ๔ นาย ในรชกาลแหงพระเจาปตราช เรองอภยโจร. บรรดา เรองเหลานน จะกลาวเรองหนง ดงตอไปน :- [ เรองอภยโจร ] ดงไดสดบมา ในเกาะสหล โจรชออภย มบรวารประมาณ ๕๐๐ ตงซองอย ณ ทแหงหนง ยงประชาชนใหอพยพไปตลอดทประมาณ ๑. สมนต. มหาวภงค. ๑/๕๖๗.


๓ โยชนโดยรอบ. ชาวเมองอนราธขามแมนากลมพกนทไมได. ในทาง ไปเจตยครวหาร ขาดการสญจรของประชาชนแลว. ตอมาวนหนง พวกโจรไดพากนไปดวยหมายใจวา " จกปลน เจตยครวหาร. " พวกคนในวด แลเหน จงบอกแกพระทฆภาณก- อภยเถระ. พระเถระ ถามวา " เนยใสและนาออยเปนตน มไหม ? " พวกคนวด. ม ขอรบ. พระเถระ. พวกทานจงใหแกพวกโจร. พระเถระ. ขาวสารมไหม ? พวกคนวด. ม ขอรบ ขาวสาร ผกสด และโครส ทเขา นามาเพอสงฆ. พระเถระ. พวกทานจงจดภตรใหแกพวกโจร. พวกคนวด. ทาตามพระเถระสงแลว. พวกโจรบรโภคภตรแลว ถามวา " ใครทาการตอนรบน ? " พวกคนวด. พระอภยเถระ พระผเปนเจา ของพวกเรา. พวกโจร ไปสานกของพระเถระ ไหวแลว กลาววา " พวก กระผมมาดวยหมายใจวา " จกปลนเอาของสงฆและของเจดย " แต กลบเลอมใสดวยการปฏสนถารนของพวกทาน, ตงแตวนนไป การ รกษาทชอบธรรมในวหาร จงเปนหนาทของพวกกระผม, พวกชาว เมองมาแลวจงใหทาน จงไหวพระเจดย. กตงแตวนนนมา เมอ ชาวเมองมาใหทาน พวกโจรนน ไปตอนรบถงฝงนาทเดยว คอยระวง


นาไปวหาร เมอพวกชาวเมองกาลงถวายทานอย แมในวหาร กพา กนยนทาการรกษาอย. สวนชาวเมองเหลานน กใหภตรทเหลอจาก ภกษทงหลายฉนแลวแกพวกโจร. แมในเวลากลบไป โจรเหลานน กสงชาวเมองถงฝงนาแลวกลบ. [ พระเถระถกพวกภกษโพนทนา ] ตอมาวนหนง เกดคาคอนขอดขนในหมภกษวา " พระเถระ ไดใหของ ๆ สงฆแกพวกโจร เพราะถอวาตวเปนใหญ. " พระเถระ สงใหทาการประชมสงฆแลว กลาววา " พวกโจรพากนมา ดวย หมายใจวา " จกปลนเอาทรพยคาอาหารตามปกตของสงฆ และของ เจดย " เมอเปนเชนนน เราจงไดทาปฏสนถารแกพวกโจรเหลานน มประมาณเทาน ดวยคดเหนวา " พวกโจรจกไมปลน ดวยอาการ อยางน " พวกทานจงเอาของนนทงหมดรวมกนเขาแลวตราคา ( และ ) เอาของทพวกโจรไมปลนไปดวยเหตนนรวมกนเขาแลวตราคา ( เทยบ กนด )." ทรพยทพระเถระใหไปแมทงหมดจากทรพยของสงฆนน ม ราคาไมเทาเครองลาดอนวจตรดวยภาพอนงามผนหนง ในเรอนพระ เจดยเลย. ลาดบนน ภกษทงหลาย กลาววา " พระเถระทาปฏสนถาร เปนการทาดแลว ใคร ๆ ไมไดเพอจะโจท เพอจะใหทานใหการ ไมเปนสนใช ไมเปนอวหาร. ปฏสนถารมอานสงสมากอยางน ภกษผ บณฑตกาหนดดงกลาวมานแลว ควรทาปฏสนถาร." ฎกา*เภสชชกรณวตถนนวา " บทวา อพพาเสตวา ความวา * สา. ท. ๒/๔๒๘.


อภยโจรปลนตลอดทประมาณตง ๓ โยชน โดยรอบ ไลพวกมนษยให หลบหนไป ทาทนนไมใหเปนทอยของคนพวกอน. ขอวา สงฆสส อตถาย อาหฏา ไดแก นามาแตทรพยคาอาหารสาหรบหงตม เพอ ประโยชนแกวนนน. บทวา วรโปตถกจตตตถรก ไดแก เครอง ลาดอนวจตรดวยรปภาพอยางเยยมมหลาก ๆ ชนด. " เรองอภยโจร จบ. [๒๗๘] กในคาวา " ในรชกาลของพระเจาปตราช " น มกถา ทกลาวโดยพสดารดงน :- [ เรองพระเจาปตราช ] ดงไดสดบมา พระเจาสทธาตสสะ มพระโอรส ๔ พระองค คอ พระเจาลญชตสสะ ๑ พระเจาถลตถนกะ ๑ พระเจาขลลาฏนาค ๑ พระเจาวฏฏคามณอภย ๑. บรรดาพระโอรสเหลานน พระเจา ขลลาฏนาค มพระโอรสพระนามวา มหาจฬกะ. พระเจาวฏฏคามณ- อภย มพระโอรสพระนามวา มหานาค. กพระเจาวฏฏคามณอภย เสวยราชยแลว ทรงสถาปนาพระนดดาของพระองคไวในตาแหนง พระเจาลกเธอ. เพราะฉะนน พระองคจงปรากฏพระนามวา พระเจา ปตราช, เมอพระองคดารงอยในราชสมบตได ๕ เดอน, มทมฬ ๕ คน คอ จฬหตถะ พาหยะ ปนยมาร ปฬยมาร และทาธยะ พากนยกมา เพอชงราชสมบต. พระราชา ทรงตอยทธกบพวกทมฬเหลานน ทรง ปราชย จงพาคน ๓ คน คอ " พระนางอนฬาเทว ๑ พระเจาหลานพระ นามวามหาจฬกะ ๑ พระโอรสมพระนามวามหานาค ๑. เสดจหนไป.


พระองคพรอมดวยพระโอรสและพระมเหส ทรงซอนอยในปาใกลเวสส- ครวหารในมลยประเทศ. ครงนน พระเถระองคหนงชอวากธกกลมหาตสสะ ผเปนกลปกะ ของพระองค ไดถวายพระกระยาหารแดพระราชา. เพราะเหตนน พระมหานามเถระ จงกลาวคาเปนคาถาไวในปรเฉทท ๓๔ แหงคมภร มหาวงศวา " กพระกธกกลมหาตสสเถระ ไดพบพระเจา ปตราช ในปาใกลเวสสครวหารนนแลว ไดเวน อนามฏฐบณฑบาตทานแลว ถวายพระกระยาหาร ( แดทาวเธอ )." [ แกอรรถ ] บรรดาบทเหลานน สองบทวา ตห ต ต คอ พบพระราชา นนในปาใกลเวสสครวหารนน. บทวา ปาทา คอ ไดถวายแมซงพระกระยาหาร. ขอวา อนา- มฏปณฑทาน ววชชย ความวา การแบงสวนบณฑะจากบณฑบาต ทเปนสทธาไทยอนเขาถวาย เพอประโยชนแกตน ใหแกพวกคฤหสถ กอนนนแล ชอวา อนามฏฐบณฑบาต เวนอนามฏฐบณฑบาตทาน นนเสย. อธบายวา ตนเองงดเสย เพราะใครตอสกขา แลวไดถวาย พระกระยาหารแดพระราชา. [๒๗๙] สวนพระราชา ประทบรวบรวมพลอยในทนน ๆ ใน มลยประเทศ ไดอมาตย ๘ นาย มกวสสอมาตยและอตตยอมาตย


เปนตน ซงโลกสมมตวาเปนนายทหารใหญ. อยมาวนหนง พระราชา กรวกวสสอมาตย จงรบสงใหประหารเธอเสย. ครงนน อมาตยอน ๗ นาย โกรธพระราชาวา " พระราชาองค น ประทษรายมตร " ทงทาวเธอเสยแลว หนไปตามความพอใจ ถกพวกโจรแยงชงผา ( นงหม ) ในกลางทาง จงเอากงไมมาปดบงแลว เขาไปยงวหารหมพกลลกะ. พระตสสเถระผทรงนกาย ๔ องคหนง ใน วหารนน เหนอมาตยเหลานน จงนาเอาผาและนาออยเปนตน ซง ตนไดจากทนมนตในวนนนออกมาให ดวยคาวา " อบาสก เมอม ความคนเคยในภกษสงฆ พวกทานจงรบเอาของเหลานเถด." อมาตยเหลานน เรยกวา " ทานขอรบ พวกกระผมมความ คนเคยในภกษสงฆ ทงมารดาและบดาของพวกกระผมกเปนอบาสก อบาสกา " ดงนแลว กไดรบเอาของเหลานนไว. พระเถระ ถามวา " พวกทานจะไปไหน ? " อมาตยเหลานน บอกเรองทงหมดแลว. ทานถามวา " พระ ราชาพระองคนน อนทานทงหลายอปถมภแลว จะสามารถทาการ ยกยองพระศาสนาหรอไม ? " อมาตยเหลานน เรยกวา " ทานขอรบ การทาการยกยองพระ ศาสนาในทวปนของพระราชา ยกเสยทเถด, แมในชมพทวป พระ องคกสามารถทาไดโดยแท. " พระเถระ ฟงคานนแลว จงคดวา " พระเจาปตราช ไดนาย ทหารผใหญทไมเปนขาศกตอพระศาสนาเหลานและอปถมภแลว ได


พรรคพวกแลว จกสามารถยกยองพระศาสนาได, ไดชนพวกอน อปถมภ กจกไมสามารถ; เพราะฉะนน เราจกใหพระราชาทรงอด โทษอมาตยเหลานเสย ดงนแลว จงพาอมาตยเหลานนไปยงสานก พระราชาพรอมกบพระกธกกลมหาตสสเถระผมาในวหารนน. พระเถระ ๒ องคนน ใหพระราชาและอมาตยเหลานนอดโทษกนและกนแลว กไปสทเดม. ฝายพระราชา ประทบอยในมลยประเทศ ๑๔ ป กบ ๗ เดอน แลว อนอมาตยเหลานนแวดลอม เสดจมาจากมลยประเทศนน ปลง พระเจาทาธยทมฬผครองราชสมบตภายหลงทมฬทงหมดแลว กลบเปน พระราชาอก จงรบสงใหสรางอภยครวหารขน. ดงนน นกปราชญพง ทราบวา พระเจาวฏฏคามณอภยทรงสรางอภยครวหารในทสด ๔๔๓ ป กบ ๑ เดอน นบแตพระสมมาสมพทธเจาปรนพพานมา ภายหลง แต มหาวหารทพระเจาเทวานมปยตสสะทรงสรางไว ในปตน. ทาวเธอให สรางวหารนนสาเรจแลวทรงอาราธนาพระกธกกลมหาตสสเถระผถวาย พระกระยาหารแดพระองคในกาลกอน แลวทรงมอบถวายวหารนนแก ทาน ทรงระลกถงอปการะทพระเถระทาไวในกาลกอนอย จงทรง บารงโดยเคารพ. เรองพระเจาปตราช จบ. [ เรองอมาตยของพระเจาปตราช ] [๒๘๐] อมาตย ๗ นายแมนนแล ใหสรางวหาร ๕ ตาบล. แทจรง บรรดาอมาตยเหลานน อมาตย ชอ อตตยะ ใหสรางทกษณ-


วหารในทศทกษณแตเมองอนราธ. อมาตยชอ มล ใหสรางมลวหาร ในดานปรตถมทศ แตทกษณวหาร. อมาตยชอ สาลยะ ใหสรางสาลย- วหาร. อมาตยชอ ปพพตะ ใหสรางปพพตวหาร. อมาตยชอ ตสสะ ใหสรางอตตรตสสวหาร. อมาตยเหลานน ใหสรางวหารทงหมด สาเรจแลว จงอาราธนาพระมหาตสสเถระผอยในหมพกลลกวหาร ซงเคยมอปการะแกตนมา แลวมอบวหารเหลานนแกทาน. เพราะ ฉะนน พระมหานามเถรเจา จงกลาวคาเปนคาถาไวในคมภรมหา- วงศวา " กอมาตยเหลานน เรยนวา ดวยอานาจปฏ- สนถารของพระผเปนเจาทงหลาย พวกขาพเจา จงขอถวายวหารทพวกขาพเจาใหสรางแลวแกพระผ เปนเจาทงหลาย ดงนแลว กไดมอบถวาย, พระเถระ ใหภกษทงหลายนน ๆ อยในวหาร ทงหมดตามสมควรแลว, อมาตยทงหลายไดถวาย บรขารตาง ๆ อนควรแกสมณะแกพระสงฆแลว. " [ แกอรรถ ] บรรดาบทเหลานน บทวา ปฏสณารวเสน ความวา กอมาตย เหลานน เรยนวา " ทานผเจรญ พวกขาพเจาขอถวายวหารทงหลาย ทพวกขาพเจาใหสรางเสรจแลว แกพระผเปนเจาทงหลาย ดวยอานาจ ปฏสนถารทพระผเปนเจาทงหลายทาไวแกพวกขาพเจา ผหาทพงมได


ในกาลกอน. " บทวา สพพตถ ความวา พระเถระ ใหพวกภกษผมนกาย ๕ นน ๆ อยในวหารทงหมดตามสมควร. บทวา สมณารเห ความวา พวกอมาตยไดถวายปจจย ๔ มจวรเปนตน อนสมควร คอเปนกปปยะ แกสมณะทงหลาย แกสงฆ. เรองอมาตยของพระเจาปตราช จบ. [ เรองพระเจาโจรนาค ] [ ๒๘๑ ] กพระเจาปตราช ทรงดารงอยในราชสมบตใหมแลว ทรงบาเพญกศลเปนอนมาก* และรบสงใหจารพระพทธวจนะคอพระ ไตรปฎกลงในใบลาน ทรงดารงอยตลอดพระชนมายแลว กเสดจ สวรรคต. เมอพระองคเสดจสวรรคตแลว อมาตยทงหลายจงอภเษก เจาชายมหาจฬกะผเปนพระนดดาของพระองคไวในราชสมบต. ครงนน พระมหานาคผเปนพระโอรสของพระองคกรว เมอ จะทรงทาโจรกรรมเพราะเหตราชสมบต ประทบอย ณ ทนน ๆ ใน ชนบท, พระองคทรงไดทประทบในวหาร ทรงพอพระทยแลว. สวน ในวหารใด ๆ ภกษทงหลายไมไดใหทประทบแดพระองค, พระองค กรวทรงผกเวรไว ในภายหลง ไดครอบครองราชสมบตแลว จงใหรอ วหารนนเสยทงหมด. เพราะเหตนน พระมหานามเถระ จงกลาวคาเปนคาถาไวใน ปรเฉทท ๓๕ แหงคมภรมหาวงศวา * มหาป าน บญเปนอนมาก.


" ครงนน โอรสของพระเจาวฏฏคามณอภย ไดประพฤตเปนโจร ในรชสมยแหงพระเจา มหาจฬกะ ปรากฏนามวา 'โจรนาค' เมอพระ เจามหาจฬกะทรงสละราชสมบตแลว, เสดจมา ครองราชสมบต, พระองคเปนกษตรยมพระ ปญญาโฉดเขลา รบสงใหรอวหารทพระองคไม ไดประทบแรมในเวลาพระองคเปนโจรเสย ๑๘ ตาบล " บรรดาบทเหลานน บทวา อาคโต คอเสรจมาจากชนบทส อนราธบร. บทวา เยส คอ ในวหารทงหลายใด. พระเจามหาโจรนาคนนเปน พระราชาชวชา ถกพระเทวของพระองคใหเสวยยาพษเสดจสวรรคต แลวบงเกดในโลกนตรกนรกแล. เรองพระเจาโจรนาค จบ. กถาวาดวยการปฏสนถาร จบ. [ ไมทาปฏสนถารเปนอปปมงคล ] [๒๘๒] อกอยางหนง ธรรมดาคฤหสถ พงเปนผมความเคารพ ในพระพทธเจาเปนตน เหมอนชาวนคมชออสสประ ในองคชนบท ฉะนน. นยอนมาในอรรถกถา*มหาอสสปรสตรนนวา " ดงไดสดบมา * ป. ส. ๒/๔๒๐.


มนษยทงหลายในนคมนน มศรทธาเลอมใส เปนพทธมามกะ ธรรม- มามกะ สงฆมามกะ เหนแมสามเณรผบวชในวนนน กทาใหเปน เชนพระเถระมพรรษาตง ๑๐๐ พบภกษสงฆผเขาไปบณฑบาตในเวลา เชาแลว กาลงถอเครองอปกรณนามขาวปลกและไถเปนตน เดนไป นากด กาลงถอเครองมอมขวานเปนตนเขาไปสปากด กวางเครอง อปกรณเหลานนเสย พากนปดกวาดสถานทสาหรบนง โรงฉน ปะรา หรอโคนไม ปอาสนะ จดตงเชงบาตรและนาดมไวเพอภกษสงฆ นมนต ภกษสงฆใหนง ถวายขาวยาคและของเคยวเปนตน สงภกษสงฆผทา ภตกจเสรจแลวไป ตอจากนน จงถอเอาเครองอปกรณเหลานนไปนา หรอปา ทางานของตน ๆ. แมในททางาน ชอวา การปราศรย อยางอนไมมแกชนเหลานนเลย. พวกเขายอมพดสรรเสรญคณภกษ สงฆเทานนวา " บคคล ๘ จาพวก คอ ทานผตงอยในมรรค ๔ ทานผ ตงอยในผล ๔ ชอวา อรยสงฆ, บคคล ๘ จาพวกนน ประกอบ ดวยศลเชนน ดวยมรรยาทเชนน ดวยขอปฏบตเชนน มความละอาย มศลเปนทรก มคณอนยง. " ชาวอสสปรนคมเหลานน กลบจาก งาน รบประทานอาหารเยนแลว นงอยทประตเรอนกด เขาไปยง หองนอนนงแลวกด ยอมกลาวสรรเสรญคณภกษสงฆอยางเดยว. พระ ผมพระภาค ทรงเหนการนอบนอมของมนษยเหลานน เมอทรง อาศยนคมนนอย จงทรงแสดงมหาอสสปรสตร* ในจตตถวรรค มล- * ม. ม. ๑๒/๔๙๖.


[ ๒๘๓ ] ฎกามหาอสสปรสตรนนวา " ในคาวา เอวรเปน สเลน เปนตน พงทราบวนจฉยดงน : พระอรรถกถาจารยกลาววารตตสล๑

ดวย สล ศพท. แสดงสมมาวาจา สมมากมมนตะ และสมมาอาชวะ ดวย สล ศพทนน. แสดงจารตตสล๒ ดวย อาจาร ศพท. แสดง กายสมาจารและวจสมาจารอนบรสทธด ดวย อาจาร ศพทนน. แสดง สมมาปฏบตอนสงเคราะหดวยสมถะ วปสสนา และมรรคผล ดวย ปฏปตต ศพท. ดวยศพทวา ลชชโน น พระอรรถกถาจารย แสดง เหตอนเปนมลแหงศลและอาจาระตามทกลาวแลว. ดวยบทวา เปสลา น พระอรรถกถาจารยแสดงความบรสทธ. ดวยบทวา อฬารคณา น พระอรรถกถาจารย แสดงความบรบรณแหงขอปฏบต. พระ อรรถกถาจารยกลาวคานวา ภกขสงฆสเสว วณณ กเถนต เพราะ ความทอบาสกอบาสกาเหลานน เปนผขวนขวายในเกยรตคณของภกษ ทงหลายโดยมาก. กชนเหลานน เปนผเลอมใสยงจรง ๆ ทงในพระ สทธรรม ทงในพระสมมาสมพทธะ. เหตนน พระอรรถกถาจารย จง กลาววา " พทธมามกา ธมมมามกา สงฆมามกา." จรงอย ในวตถ ทง ๓ ชนทงหลายเลอมใสยงในวตถ ๑ กชอวา เลอมใสยง แมในวตถ ๒ นอกน เพราะความทวตถทง ๓ นนไมมการแยกจากกนได." [๒๘๔] สวนบรรพชต กพงเปนผมความเคารพกนและกน ประดจสตว ๓ สหายฉะนน. ๑. วารตตสล ไดแก ศลทพระพทธเจาทรงหาม เปนสวนพทธอาณา. ๒. จารตตสล ไดแก ศลสวนจรรยาอนจะพงประพฤต.


[ เรองสตว ๓ สหายเคารพกน ] ดงไดสดบมา ในอดตกาล มสตว ๓ สหาย คอ นกกะทา ๑ ลง ๑ ชาง ๑ อาศยตนไทรใหญตนหนงอย ในหมวนตประเทศ. ชนเดม สตว ๓ สหายนน ไมเคารพกนและกนอย เพราะไมรวา " ผนแกกวา. " ในวนหนง สตวเหลานน คดกนวา " พวกเราอยกนดวยอาการ อยางน หาควรไม, อยากระนนเลย พวกเราทง ๓ ผใดแกกวา เรา ทงหลาย พงทาการกราบไหวเปนตนแกผนน, ตงอยในโอวาทของผ นนเถด " ดงนนแลว กถามกนและกนวา " สหายทงหลาย พวกทาน รจกตนไทรน ตงแตมนโตแคไหน ? " ทนน ชางตอบวา " สหายทงหลาย ในเวลากนเปนลกชาง นอย ๆ กนเดนไป กอไทรนอยในระหวางขาทง ๒ และในเวลาทกน เตบโตขน กงยอดของไทรนระสะดอกน, อยางน กนจงรจกไทรตนน ตงแตมนยงเปนกอเลก ๆ. " ลงตอบวา " สหายทงหลาย กนเมอเปนลกลงนอยดมนมอย นงทพนดน ไมตองชะเงอคอเลย กดกนยอดออนของไทรนได, อยางน กนจงรจกไทรตนน ตงแตมนยงเลก ๆ. " ลาดบนน นกกะทา ตอบวา " สหายทงหลาย ครงกอนตน ไทรใหญน มอยในทโนน, กนกนผลของมนแลว ถายเวจลง ณ ทน ตนไทรนเกดแตเวจนน อยางน กนจงรจกไทรตนน ตงแตเวลามน เกด; ฉะนน กนจงแกกวาทานทงหลาย. " ตงแตนนมา ลง ชางทง ๒ นน กออนนอมตอนกกะทานน ดวยการ


สกการะเคารพและกราบไหวเปนตนได ตงอยในโอวาทของนกกะทา นน. แมนกกะทานน กใหสตวทง ๒ ตงอยในศล ๕ แมตนเอง กสมาทานศล ๕ แลว. สตวทง ๓ นน ตงอยในศล ๕ มความเคารพ ยาเกรงกนและกน ในเวลาสนอาย กเขาถงเทวโลก. วตรทสตวทง ๓ สหายนน สมาทาน ไดชอวา ตตตรพรหมจรรยแลว. ฝายพระศาสดา ครนทรงนาอดตนทานมาอยางนแลว เมอจะ ตรสสอนภกษทงหลาย จงตรสวา " ภกษทงหลาย อนสตวเหลานน เปนเพยงสตวดรจฉาน ยงมความเคารพยาเกรงกนและกนอย, สวน พวกเธอ บวชแลวในธรรมวนยอนเรากลาวดแลวอยางน เพราะเหตไร จงไมเคารพยาเกรงกนและกนอย ? " เมอจะทรงแสดงธรรม จงตรส คาถานในตตตชาดก* ในจตตถวรรค เอกนบาตวา [ ๒๘๕ ] " นรชนเหลาใด ฉลาดในธรรม นอบนบ บคคลผเจรญอย นรชนเหลานน เปนผควร สรรเสรญในทฏฐธรรม และสมปรายภพของเขา กเปนสคต. " [ แกอรรถ ] บรรดาบทเหลานน ในบทวา วฑฒ น ไดแก วฑฒบคคล ๓ จาพวก คอ ชาตวฑฒะ, วยวฑฒะ, คณวฑฒะ. บรรดาวฑฒบคคล ๓ จาพวกนน บคคลผถงพรอมดวยชาต ชอวา ชาตวฑฒะ. บคคลผ ตงอยในวย ชอวา วยวฑฒะ. บคคลผสมบรณดวยคณ ชอวา * ชาตกฏกถา. ๑/๓๒๘.


คณวฑฒะ. บรรดาวฑฒบคคล ๓ จาพวกนน บคคลผเจรญวย สมบรณ ดวยคณ พระผมพระภาค ทรงประสงควา วฑฒะ ในบทวา วฑฒ น. บทวา อปจายนต คอ ยอมบชาดวยเชฏฐาปจายนกรรม. สองบทวา ธมมสส โกวทา ไดแก เฉยบแหลมในเชฏฐา- ปจายนธรรม. สองบทวา ทฏเ ธมเม จ ไดแก ในอตภาพน แหละ. บทวา ปาสสา คอ ควรแกการสรรเสรญ. บาทคาถาวา สมปราโย จ สคคต ความวา ภพชอวา สมปรายะ เพราะอรรถวา สตวทงหลายพงถงในเบองหนาพรอม คอ ละโลกนไปแลวจงถง ไดแก ปรโลก อธบายวา ปรโลกของนระ เหลานน ยอมเปนสคตแท. กในพระคาถาน ประมวลใจความดงนวา " ภกษทงหลาย สตวเหลาใดเหลาหนง จะเปนกษตรย พราหมณ แพศย ศทร คฤหสถ บรรพชต หรอสตวดรจฉานกตาม เปนผฉลาด คอเฉยบแหลมในเชฏฐาปจายนธรรม ทาความยาเกรงตอบคคลผเจรญ โดยวย ถงพรอมแลวดวยคณ สตวเหลานน ยอมไดความสรรเสรญ คอ ยกยอง ชมเชยวา " ประพฤตยาเกรงตอบคคลผเจรญทสด " ใน อตภาพน และเพราะกายแตกไป กยอมบงเกดในสวรรค. " เรองสตวผเปนสหายกน จบ. กถาวาดวยบทวาความเคารพ จบ.


กถาวาดวยความประพฤตถอมตน* [๒๘๖] ทานกลาวไวในอรรถกถา๑วา " ความเปนผมใจออนนอม คอความเปนผประพฤตถอมตน ชอวา นวาตะ ( ความประพฤตถอม ตน ). บคคลประกอบแลวดวยความเปนผประพฤตถอมตนใด เปนผ ขจดมานะเสยได ขจดความกระดางเสยได เปนผเชนกบดวยทอนผา สาหรบเชคเทา เสมอดวยโคผตวเขาหก และเปนผเสมอดวยงพษทถก ถอนเขยวแลว มวาจาออนหวาน มวาจานมนวล มวาจานาปลมใจ นชอวา นวาต. [๒๘๗] สวนในอรรถกถา๒ปญจกนบาต องคตตรนกาย ทาน กลาววา " ( พระอรยสาวกทงหลายยอมเสพ ) บคคลผประพฤต ถอมตน. " ฎกาปญจกนบาต องคตตรนกายนนวา " ซงบคคลผมความนอบ- นอมเปนปกต. " อรรถกถา๓กลทสกสกขาบทวา " บทวา สณหา ความวา ละเอยด คอ ฉลาดเพอจะนอมเขาไปสชนผเปนอบาสก ในฐานะ อนควรอยางนวา " แม พอ พสาว. บทวา สขลา ไดแก ประกอบ ดวยความละมนละมอม. คาวา สขสมภาสา น เปนคากลาวถงเหต แหงคากอน. จรงอย พระอสสชและพระปนพพสกะ มถอยคาไพเราะ * พระมหาเฉย ยโส ป. ธ. ๗ วดสมพนธวงศ. ( บดนเปนพระเทพปญญามน ) แปล. ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา. ๑๕๙. ๒. มโน. ป. ๓/๒๘. ๓. สมนต. ๒/๑๓๘.


คอ มถอยคานามาซงความบนเทง ไมมโทษ ไพเราะโสต อนชาว กฏาครชนบทเรยกวา สขลา. " อรรถกถา๑ทกนบาต องคตตรนกายวา " ความทบคคลบนเทงอย ดวยสามารถวาจาออนหวาน ชอวา สาขลย." ฎกาทกนบาต องคตตรนกายนนวา " บคคลผมวาจาออนหวาน ทานเรยกวา สขล. ภาระแหงบคคลผมวาจาออนหวานนน ชอวา สาขลย คอ ความเปนผมวาจาออนหวาน. เพราะเหตนน พระ อรรถกถาจารย จงกลาววา สณหวาจาวเสน สมโมทมานภาโว. จรงอย ชอวา ภาวะแหงบคคลผนาบนเทงอย ดวยสามารถวาจา ออนหวาน ชอวา ความเปนผมวาจาออนหวาน. " อรรถกถา๒สงคตสตรวา " ความเปนผทงบนเทง ทงออนโยน ชอวา สาขลย. " ฎกาสงคตสตรนนวา " ความเปนแหงบคคลผบนเทงเปนผออน โยน ชอวา มททว คอ ภาวะแหงผบนเทงและออนโยน. " ๓บาลนกเขปกณฑวา " ความเปนผมวาจาออนหวาน ความเปน ผมวาจากลมกลอม ความเปนผมวาจาไมหยาบคาย ในบคคลนนใด, น เรา เรยกวา สาขลย. " อรรถกถาบาลนกเขปกณฑ๔นนวา " สองบทนนวา ยา ตตถ คอ ในบคคลนนใด. ความเปนผมวาจาเกลยงเกลา ชอวา สณหวาจตา. ความเปนผมวาจาออนโยน ชอวา สขลวาจตา. ความเปนผมวาจา ๑. มโน. ป. ๒/๗๙. ๒.ส. ว. ๓/๒๑๙. ๓. อภ. ส. ๓๔/๓๓๓. ๔. อฏ. สา. ๕๕๙.


ไมกลาแขง ชอวา อผรสวาจตา. " [๒๘๘] ความจรง แมใคร ๆ ( กตาม ) เมอเหนโทษแหง ความเปนผกระดาง ดวยอานาจความถอตวจด พงเปนผมความ ประพฤตถอมตน ไมกระดาง, เพราะวา ความเปนผกระดาง เปนเหต แหงความฉบหาย. " เพราะเหตนน พระผมพระภาค จงตรสวา "นระใด กระดางโดยชาต กระดางโดยทรพย และกระดางโดยโคตร ยอมดหมนญาตของตน กรรม ๔ อยางของนระนน เปนทางแหงความ เสอม.๑ " [ แกอรรถ ] อรรถกถาปราภวสตร๒นนวา " บรรดาบคคล ๔ จาพวกนน บคคลผใหมานะเกดขนวา " เราสมบรณดวยชาต " เปนผพองขน เหมอนสบทเตมดวยลม ไมออนนอมตอใคร ๆ ชอวา ผกระดางโดย ชาต. ในบคคลผกระดางโดยทรพยและโดยโคตร กนยน : สองบทวา ส าต อตม เต ความวา ยอมดหมนแมญาต ของตนโดยชาต, เหมอนพวกเจาสากยะ ดหมนพระราชกมารพระนาม วา วฑฑภะ ฉะนน, อนง ยอมดหมนโดยทรพยวา " ผน เปนคน กาพรา เขญใจ " มยอมทาแมสกวาสามจกรรม. ญาตเหลานนยอม ปรารถนาความเสอมแกเขาถายเดยว. ดวยคาถาน พระผมพระภาค ตรสกรรม ๔ อยาง โดยวตถวา " เปนปากแหงความเสอมอยางเดยว ๑. ข. ส. ๒๕/๓๔๗. ๒. ปรมตถโชตกา. สตตนบาตวณณนา. ๑/๒๑๖.


เทานนโดยลกษณะ. " กในคาวา สกยา วย วฑฑภ น ความวา เหมอนเจาสากยะ ทงหลายดหมนพระราชกมารพระนามวา วฑฑภะ. [ เรองพระเจาวฑฑภะฆาพวกสากยราช ] [๒๘๙] ไดยนวา เจาสากยะพระนามวา มหานามะ ผเปนพระ เชฏฐภาดาของพระอนรทธะ พระโอรสของพระเจาอาของพระศาสดา ทรงอยกบดวยนางทาสของพระองคชอมณฑา ไดพระธดาพระนามวา วาสภขตตยา ไดถวายพระธดาผมพระชนม ๑๖ ป แดพระเจาปเสนท- โกศล. พระนางวาสภขตตยานน อาศยพระราชา ไดพระโอรสพระ นามวา วฑฑภะ. วฑฑภราชกมาร มพระประสงคจะเฝาพระญาตของ พระองค ในกาลทมพระชนมได ๑๖ ป จงไปยงกรงกบลพสด ประทบ อยในนครนน ๒-๓ วนแลว กเสดจกลบ. ครงนน ทาสคนหนง อนเจาสากยราชทงหลายบงคบ จงพราดา วา " นแผนกระดานทลกทาสนง " จงลางแผนกระดานทวฑฑภราช- กมารนง ดวยนาเจอดวยนมสด. ในขณะนน บรษของวฑฑภราชกมารลมอาวธไว กลบไปเพอ จะถอเอาอาวธนน ไดยนเสยงดานนแลว จงถาม ทราบความนนจาก นางทาสนนแลว ตามไปทนแลว บอกแกพวกพล. โกลาหลใหญ เกดขนแลววา " เขาวา พระนางวาสภขตตยา เปนธดาของทาส." วฑฑภราชกมาร ไดทรงสดบเสยงนนแลว ทรงผกเวรไววา " เจาสากยะเหลานน จงลางแผนกระดานทเรานงดวยนาเจอดวยนมสด


กอน แตเราไดดารงอยในราชสมบตแลว จกใหลางกระดานแผนนน ดวยโลหตในลาคอของเจาสากยะเหลานน " ภายหลง เปนพระราชา แลว เสดจไปกรงกบลพสด ดวยพลนกายเปนอนมาก แลวรบสงวา " พนาย ทานทงหลายจงฆาพวกชนทงหมดทอางวา 'เราทงหลายเปน เจาสากยะ' แตวาจงไวชวตแกเหลาชนผอยในสานกของพระเจามหานามะ ผเปนพระเจาตา " ดงนแลว กรบสงใหพลนกายฆาพวกเจาสากยะ ทงหมด ตงตนแตเดกทยงดมนานม แลวใหลางกระดานแผนนน ดวย โลหตในลาคอของเจาสากยะเหลานน. วงศแหงสากยะไดถกวฑฑภราช- กมารลางผลาญเสยดวยประการฉะน. เจาสากยะเหลานน ถงความพนาศ กดวยสามารถแหงความเปนผมมานะกระดางโดยชาต ดวยประการฉะน นเปนเนอความยอในปกรณน. สวนความพสดาร พงตรวจดใน อรรถกถาปปผวรรค ธรรมบท และในอรรถกถาภททสาลชาดก ใน ทวาทสนบาต*. เรองเจาสากยะ จบ. [ โทษแหงความมมานะจด ] [๒๙๐] กขนชอวาบคคลผมมานะจด ยอมยงยศทเกดขนแลว ใหเสอมไปโดยถายเดยว. ในขอนน มเรองตอไปน ( เปนอทาหรณ ) :- [ เรองสนขจงจอกอยากเปนราชาพาราณส ] ในอดตกาล ปโรหตของพระเจาพาราณส ไดเปนผรมนตชอ ปฐวชยะ. มนตสาหรบกลบใจ ทานเรยกวา " ปฐวชยมนต " * ชาตกฏกถา. ๖/๗๕.


วนหนง ปโรหตนน คดวา " เราจกทองมนต " จงนงบนแผน หนดาด ณ ทเปนเนนแหงหนงในปา ทาการทองแลวกหลกไป. กใน เวลาทปโรหตนนกาลงทาการทอง สนขจงจอกตวหนง นอนอยในโพรง แหงหนง ไดยนมนตนนแลวกจาไดคลอง. ไดยนวา สนขจงจอกตวนน ในอตภาพทลวงแลวในลาดบ ได เปนพราหมณผหนง ผมมนตชอปฐวชยะอนคลองแคลว. สนขจงจอก นน เขาไปสปาแลว รายมนตนน บงคบสนขจงจอกหลายรอยตว ทาสตว ๔ เทาแมทงหมดมชาง มา ราชสห เสอโครง สกรและเนอ เปนตน ไวในอานาจของตนแลว ( ตงตน ) เปนราชาชอ สพพทาฐะ ไดทานางสนขจงจอกตวหนงใหเปนอครมเหสแลว. ราชสหยนอยบน หลงชาง ๒ เชอก. พระยาสนขจงจอกชอสพพทาฐะ นงบนหลงราชสห กบดวยนางสนขจงจอกผเปนอครมเหส. มนไดเปนผมยศใหญแลว. สคาลราชนน มวเมาแลวดวยความเปนผมยศใหญ ยงมานะใหเกดขนวา " เราจกยดเอาราชสมบตในกรงพาราณส " อนสตว ๔ เทาทงหมด แวดลอมไปแลว. บรษทไดมถง ๑๒ โยชน. สคาลราชนน จงสงสาสน ไปแดพระราชา โดยทต ณ ทไมไกลแตพระนครวา " พระราชาจงให ราชสมบต หรอจงใหการรบ. " มนษยทงหลาย พากนตกใจสะดงกลว จงปดประตพระนครแลว. ปโรหต ปลอบพระราชาและมนษยทงปวงใหเบาใจแลว กลาววา " ทานทงหลายอยากลวเลย, การรบกบดวยพระยาสนขจงจอกนน จง เปนภาระของเรา " แลวขนสปอมทประต กลาววา " สพพทาฐะผ


สหาย ทานจกทาอบายเชนไร จงจกยดเอาราชสมบตนได ? " สคาลราช กลาววา " เราจกใหพระยาราชสหบนลอสหนาท ยงพวกมนษยใหถงความสนชวตแลวจกถอเอา." ปโรหตนน ( ทราบอบายนนแลว ) ลงจากปอมแลวใหตกลอง เทยวปาวรองวา " ชนทงปวง จงอดชองห ( ของตน ๆ ) ดวยแปงถว." มนษยทงหลาย ไดอดชองหของสตว ๔ เทา โดยทสดจนกระทงแมว และชองหของตน ๆ แลว ดวยแปงถว. ปโรหต จงขนไปสปอมอก แลวกลาววา " สพพทาฐะ ทาน จกไมอาจใหพระยาราชสหบนลอสหนาทได. เพราะพระยาไกรสรสหะ เปนสตวสมบรณโดยชาต มเทาหนาและเทาหลงอนแดงด จกไมทา ตามคาสงของสนขจงจอกแกผเชนกบดวยทาน, ถาวา ทานอาจ กจง ใหพระยาราชสหบนลอเถด. " สคาลราชนน เปนสตวมมานะกระดาง กลาววา " สหะเหลาอน จงยกไวกอน, เราจกใหสหะตวทเรานงอยบนหลงนนแหละบนลอ " แลวไดใหสญญาดวยเทา. พระยาราชสห บบปากเขาทกะพองชางแลว บนลอสหนาททสตวอนใหเปนไปไมไดถง ๓ ครง. ชางทงหลายไดถง ความสะดง เหยยบศรษะของสนขจงจอกซงตกลงมาทแทบเทา ทาให เปนจณวจณ ใหถงความสนชวตแลว. ชางแมเหลานน กแทงกนและ กนลมแลว. เวนราชสหเสย สตว ๔ เทาทเหลอทงหมด ไดตาย ณ ทนนนนเอง. สหะทงหลายหนไปสปาแลว. กองเนอไดมถง ๑๒ โยชน. ปโรหต จงใหตกลองเทยวปาวรองวา " ชนทงหลายผมความ


ตองการเนอ จงขนเอาเนอเถด. " มนษยทงหลาย เคยวกนเนอแลว ทเหลอกพากนตากไว ไดทาใหเปนเนอแหงแลว. [ เหตเกดของเนอแหง ] อาจารยทงหลายบางพวก กลาววา นยวา การทาเนอแหงไดเกด ขนในครงนน กในหมวดธาตม ภ ธาตเปนตน ทานกลาววา " วลล ธาต เปนไปในอรรถวา ปองกน, ชนทงหลาย ยอมกน คอ ยอมปองกนรกษาสตวทงหลายมกาและเหยยวเปนตน เพอตองการจะไม ใหกนแตสวนแหงเนอน เหตนน สวนแหงเนอน จงชอวา วลลโร ( เปนแดนรกษา ). วลลโร ศพท ลง อร ปจจย โดยสททนตสตร วา " อโร วทาทโต " ( อร ปจจย ยอมลงแตหนาธาตม วท ธาต เปนตน ). [๒๙๑] พระยาสนขจงจอกนน ยงยศทเกดขนใหเสอมไป แม ตวเอง ไดรบทกขคอความตาม ดวยสามารถแหงความเปนผมมานะ กระดาง ดวยประการฉะน. เพราะเหตนน พระผมพระภาค เมอจะ ทรงแสดงธรรมแกภกษทงหลาย จงตรสวา " อนสนขจงจอก มมานะกระดาง มความตองการ ดวยบรวาร ถงสมบตอนใหญ ไดเปนราชาแหงสตว มเขยวงาทกจาพวก, ในจาพวกมนษยกเหมอนกน ผใดมบรวาร ผนนกยอมเปนใหญในบรวารนน เหมอนสนขจงจอก เปนใหญ แหงสตวมเขยวงา ทงหลาย ฉะนน. "


[ แกอรรถ ] บรรดาบทเหลานน บทวา มานถทโธ ความวา กระดางดวย มานะทเกดขนเหตอาศยบรวาร. บทวา อตถโก คอ เปนผมความ ตองการดวยบรวารแมยงขนไป สองบทวา มหต ภม คอ ซงสมบตใหญ. บาทคาถาวา ราชาส สพพทา น ความวา ไดเปนราชาของ สตวผมเขยวงาทกจาพวก. หลายบทวา โส ห ตตถ มหา ความวา บรษนน คอ ผ สมบรณดวยบรวาร ยอมเปนผใหญในบรวารเหลานน. บาทคาถาวา สคาโล วย ทา น ความวา ยอมเปนผใหญ เหมอนสนขจงจอกไดเปนใหญแหงเหลาสตวทมเขยวงาฉะนน, เมอเปน เชนนน บรษนน ถงมานะอาศยบรวารนน ยอมถงความพนาศ ดจ สนขจงจอกฉะนน. เรองสนขจงจอก มาในอรรถกถาสพพทาฐชาดก ในทสมวรรค ทกนบาต. [ ความถอมตนเปนมงคล ] [๒๙๒] ความเปนผกระดาง พงทราบวา เปนอวมงคล เพราะ เปนเหตแหงความพนาศ ดวยประการฉะน. สวนความประพฤตถอม ตน กลาวคอความไมกระดาง ชอวา เปนมงคล เพราะเปนเหตให ไดคณมยศเปนตน. เพราะเหตนน พระผมพระภาค จงตรสไวใน


สคาลสตร๑วา " บคคลผเปนบณฑตถงพรอมดวยศล ละเอยด มปฏภาณ ( ไหวพรบ ) ประพฤตถอมตน และ ไมกระดางเชนนน ยอมไดยศ. " [ แกอรรถ ] อรรถกถา๒สคาลสตรนนวา " บรรดาบทเหลานน บทวา ปณฑโต ความวา เปนบณฑตในฐานะทนอบนอมทศทงหลาย. บทวา สณโห ความวา เปนผละเอยดดวยการเหนอรรถอนสขม หรอดวยการกลาว วาจาทออนหวาน. บทวา ปฏภานวา ความวา เปนผมไหวพรบ ดวย ฐานะทนอบนอมทศทงหลาย. บทวา นวาตวตต แปลวา ประพฤต ตาตน. บทวา อตถทโธ ความวา เวนจากความเปนคนหวดอ. " โยชนาวา บทวา "ทสานมสสนฏาเน ความวา ผเปนบณฑต คอผฉลาดเฉยบแหลมในเหตทนอบนอมทศตามทกลาวแลว ทตนเขาใจ วาเปนปจจปฏฐาน ( ผล ) ยอมไดยศ. " ฎกาสคาลสตรนนวา " กในบทวา สณโห สณหคโณ น พระ อรรถกถาจารย เพอจะแสดงวา ปญญาสขมละเอยด วาจาออนโยน ดงนน เพราะประกอบดวยคณอนละเอยด จงกลาววา "สขม ฯ เป ฯ ภณเนน วา" ดงน. บทวา ทสานมสสนฏาเนน น มวนจฉยวา บคคลปฏบตอยโดยนยทกลาวแลว ชอวา ยอมไหวทศทงหลายตามท กลาวแลวดวยญาณใด ญาณนน เปนฐานะทนอบนอมทศทงหลาย ๑. ท. ปาฏ. ๑๑/๑๙. ๒. ส. ว. ๓/๑๖๕.


บคคลนน เปนผมปฏภาณดวยญาณนน, อกอยางหนง เขาปฏบตอย ซงกจอนเปนประโยชนดวยญาณนน ดวยสามารถประกอบขวนขวาย พระอรรถกถาจารย จงกลาววา "ผมปฏภาณ" ในคาถาน. บทวา นวาตวตต คอ ผประพฤตนบนอบเปนปกต. บทวา อตถทโธ คอ เปนผกระดางหามได. บทวา ถมภรหโต ความวา เวนจากความเปน คนหวดอ ซงมความพองขนแหงจตเปนลกษณะ." กถาวาดวยบทวาความประพฤตถอมตน จบ.


กถาวาดวยความสนโดษ*

[ ๒๙๓ ] ความสนโดษดวยปจจยตามมตามได ชอวา สนตฏ . ในบทวา สนตฏ นน พงทราบวนจฉยดงตอไปน: บคคลชอวา เปน ผสนโดษ เพราะยนดดวยปจจยตามมตามได. กบทวา ส เปนเพยง อปสค. อกอยางหนง บทวา ส น ยอมประกอบอรรถไดถง ๓ อยาง คอ สก สนต สม. เพราะเหตนน ในอรรถกถา๑เมตตสตร ในปฐม- วรรค สตตนบาต พระอรรถกถาจารย จงกลาววา " ภกษ ชอวาผ สนโดษ เพราะยนดดวยสนโดษ ๑๒ อยาง. อกอยางหนง ภกษชอวา ผยนด เพราะยอมยนด. ภกษชอวา สนตสสโก ( ผสนโดษ ) เพราะ อรรถวา ยนดดวยปจจบนของตน ยนดดวยปจจบนทมอย ยนดโดย สมาเสมอ. บรรดาอรรถ ๓ อยางนน ปจจย ๔ ใด อนอปชฌายะแสดงใน มณฑลทอปสมบทวา 'ปณฑยาโลปโภชน นสสาย' เปนตน อน ตนเองรบแลว ปจจยนน ชอวา สก ( ของตน ), ภกษไมแสดงวการ ทงในเวลารบ ทงในเวลาบรโภค ยงอตภาพใหเปนไปดวยปจจย ๔ นน ทดหรอไมด ซงทายกถวายแลว โดยเคารพหรอไมเคารพกตาม พระผมพระภาค ตรสวา ผสนโดษดวยปจจยของตน. ปจจย ๔ ใด ยอมเปนของอนตนไดแลว คอมอยแกตน ปจจย ๔ นน ชอวา สนต ( มอย ), ภกษยนดอยดวยปจจย ๔ นน ซงม * พระมหาเฉย ยโส ป. ธ. ๗ วดสมพนธวงศ แปล. ( บดนเปนพระเทพปญญามน ). ๑. ปรมตถโชตกา สตตนบาตวณณนา ๒๔๕.


อยเทานน ไมปรารถนาปจจยอนไปจากปจจยนน ละความเปนคนมก มากเสย พระผมพระภาค ตรสวา 'ผสนโดษดวยปจจยทมอย'. การละความยนดและความยนราย ในอฏฐารมณและอนฏฐารมณ ชอวา สม ( สมาเสมอ ), ภกษยนดอยในอารมณทงปวง โดย ความสมาเสมอนน พระผมพระภาค ตรสวา 'ผสนโดษโดยสมา เสมอ." [๒๙๔] แมในฎกากสสปสงยต ทานกกลาวไววา " บทวา สนตฏโ ความวา พระมหากสสปะ สนโดษดวยปจจยสง ๆ ตา ๆ อนเปนของตน อนเปนของมอย หรออนสมาเสมอ. " ฎกาเอกนบาต องคตตรนกายวา " ความยนด ชอวา ตฏ อกอยางหนง ภกษชอวา สนตฏ เพราะมความยนดโดยสมาเสมอ. " ความเปนแหงบคคลผมความยนด โดยอาการอนสมาเสมอ หรอ ผสนโดษ ชอวา สนตฏ . ณ ปจจย ลงในอรรถแหงภาวะ โดยสตร วา " ณ วสมาทห ( ณ ปจจย ยอมลงแตหนาศพททงหลายม วสม เปนตน )." อ ปจจย ยอมลงแตหนาลงคทเปนไปในอตถลงค ม ณ ปจจยเปนทสด โดยสตรวา " ณวณกเณยยณนตห ( อ ปจจยอน เปนไปในอตถลงค ยอมลงแตหนาปจจยทงหลาย ซงม ณว ณก เณยย ณ ปจจย เปนทสด )." [๒๙๕] สวนในอรรถกถากสสปสงยต๑ สงคตสตร๒ และจตกก- นบาต องคตตรนกาย๓ พระอรรถกถาจารยทงหลาย กลาวไววา ๑. สา. ป. ๒/๒๐๓ ๒. ส. ว. ๓/๒๖๑. ๓. มโน. ป. ๒/๓๖๒.


บทวา อตรตเรน ความวา พระมหากสสปะ ยนดแลว ดวยปจจย ทหยาบ ละเอยด เศราหมอง ประณต ทน และเกา อยางใด อยางหนงหามได, โดยทแท เปนผยนดแลวดวยปจจยนอกน ๆ คอ ดวยปจจยอยางใดอยางหนง บรรดาปจจยทงหลายมปจจยอนตนไดแลว อยางไรเปนตน." ฎกากสสปสงยตวา " อตรตรปจจย ในบทวา อตรตเรน นน ม ๒ อยาง คอ ปจจยทเกดขนโดยปกต ๑ ทเกดขนดวยญาณ ๑. บรรดาอตรตรปจจย ๒ อยางนน พระอรรถกถาจารย งดปจจยทเกด ขนโดยปกตเสย แสดงแตชนดทเกดขนดวยญาณอยางเดยว จงกลาววา น ถลสขม เปนตน." ฎกาสงคตสตร และจตกกนบาต องคตตรนกายวา " บทวา อตรตเรน คอ ดวยปจจยนอกน ๆ. อตร ศพท เปนศพทกลาว อรรถไมนยมโดยแนนอน เมอกลาวถง ๒-๓ ครง ยอมมอรรถเสมอดวย ยงกจ ศพท เหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา เยน เกนจ. อตรตร ศพทนนน กลาวถงปจจยอยางใดอยางหนง แมบรรดาปจจย ทงหลายมปจจยอนตนไดแลวอยางไรเปนตน เหมอน อตรตร ศพท ทกลาวถงปจจยทงหลายมปจจยหยาบเปนตน อยางใดอยางหนง ฉะนน เพราะกลาวโดยไมแนนอนนนเอง ดงนแล. บรรดาปจจย ๒ อยางนน พระอรรถกถาจารย เมอจะแสดงความทพระมหากสสปะ ปรารถนา ปจจยเฉพาะฝายท ๒ เทานน ในสตรน จงกลาววา "อถโข เปนตน." มคาถามวา " กอตรตรปจจยทงหลาย แมตามทไดแลวอยางไรเปนตน


กเปนปจจยหยาบเปนตนนนเองมใชหรอ ? " มคาแกวา "ขอนจรง. " แมถงกระนน กมขอแปลกกนอย เพราะความสนโดษ ในอตรตร- ปจจยทหยาบเปนตน ทตนไดแลวอยางไร ชอวา ยถาลาภสนโดษ ( ยนดตามได ) แท, นอกนไมชอวา ยถาลาภสนโดษ. เพราะ สนโดษนอกนนน อาศยสกวาปจจย อนพระมหากสสปะไมปรารถนา โดยทแท ทานปรารถนาสนโดษเปนทอาศยภาระคอความสมควรแก กาลงกายของตน ดงนแล. พงเหนสนนษฐานวา กปจจย ๓ อยาง ( ขางตน ) มปจจยทหยาบเปนตน ยอมมไดในจวร. ปจจยอยางกลาง ทวไปแกปจจย ๔ สวนปจจยทสด ยอมมไดทงในจวร ทงในเสนาสนะ. [๒๙๖] กในฎกาสามญญผลสตร กสสปสงยต และเอกนบาต องคตตรนกาย ทานกลาวไววา " อกอยางหนง วตถทเลว ทานเรยกวา นอกน เพราะความเปนวตถอนจากวตถทประณต, อนง แมวตถทประณต กชอวา นอกน เพราะความเปนวตถอนจากวตถ ทเลว, กความทวตถเปนของนอกน สาเรจแลวดวยความเพง. " วตถนอกนดวย นอกนดวย ชอวา อตรตรปจจย, อตรตร นนเอง ชอวา ปจจย, ความสนโดษดวยอตรตรปจจยนน ชอวา อตรตรปจจยสนโดษ, อตรตรปจจยสนโดษนน คอความไมโลภเทยว. เหตนน ในอรรถกถา*เอกนบาต องคตตรนกาย พระอรรถกถาจารย จงกลาววา " ความสนโดษกลาวคอความไมโลภ ชอวา สนตฏ ตา." ฎกาเอกนบาต องคตตรนกายนน และฎกาสามญญผลสตรและ * มโน. ป. ๑/๘๑.


กสสปสงยตวา " ภกษยอมยนดดวยปจจยมจวรเปนตน อนเลวหรอ ประณต ดวยธรรมใด ธรรมนน เปนไปอยางนน คอ ความไมโลภ ชอวา อตรตรปจจยสนโดษ." [๒๙๗] สนโดษคอความไมโลภ มอยางเดยวเทานน กจรงอย ถงอยางนน โดยประเภทแหงอารมณ ยอมเปน ๔ อยาง ดวยอานาจ ปจจย ๔, และเปน ๑๒ อยาง โดยประเภทแหง ๔ ตกะ ( ๓ หมวด ๆ ละ ๔ ) เพราะทาวภาควา สนโดษ ในปจจย ๔ ปจจยละ ๓ อยาง ดวยสามารถยถาลาภสนโดษ ยถาพลสนโดษ และยถาสารปปสนโดษ. เพราะเหตนน ในอรรถกถาทงปวง พระอรรถกถาจารยทงหลาย จงกลาววา " สนโดษนนม ๑๒ อยาง." [๒๙๘] จรงอย พระอรรถกถาจารยทงหลายกลาวสนโดษ ๑๒ อยางไวในฐานะเหลาน คอ ในอรรถกถา๑สามญญผลสตร ทฆนกาย ในอรรถกถา๒รถวนตสตร ในตตยวรรค มลปณณาสก ในมชฌมนกาย, ในอรรถกถา๓กสสปสงยต ในสงยตตนกาย, ในอรรถกถา๔เอกนบาต ในองคตตรนกาย, ในอรรถกถา๕มงคลสตร ในขททกปาฐะและ สตตนบาต ในขททกนกาย. [ สนโดษ ๑๒ ] อรรถกถา๖มงคลสตร ในขททกปาฐะเปนตน วา " ทานกลาว สนโดษ ๑๒ อยางไวอยางไร ? ภกษในธรรมวนยย ไดจวรดหรอ ๑. ส. ว. ๑/๒๕๕. ๒. ป. ส. ๒/๑๘๙. ๓.มโน. ป. ๑/๘๑. ๔. สา. ป. ๒/๒๐๓. ๕.ปรมตถ- โชตกา ขททกปาฐวณณนา ๑๕๙, สตตนบาตวณณนา ๒๕๕. ๖. ปรมตถโชตกา. ๒/๒๐๓.


ไมดกตาม เธอยอมยงอตภาพใหเปนไปดวยจวรนนเทานน ไม ปรารถนาจวรอน แมจะได กไมรบ อาการของภกษนนน ชอวา ยถาลาภสนโดษ ( ยนดตามทได ) ในจวร. กถาวา ภกษเปนผอาพาธ เมอหมจวรหนกยอมคอมหรอลาบาก เธอเปลยนจวรทหนกนน กบ ภกษผชอบพอกน แลวยงอตภาพใหเปนไปดวยจวรเบา ชอวา เปน ผสนโดษแท. อาการของภกษนนน ชอวา ยถาพลสนโดษ ( ยนดตาม กาลง ) ในจวร. ภกษอนอก เปนผไดปจจยอนประณต, บรรดา ปจจยมบาตรและจวรเปนตน เธอไดจวรทมคามากผนในผนหนงแลว คดวา " จวรน สมควรแกพระเถระทงหลายผบวชนาน จวรน สมควรแกภกษทงหลายผเปนพหสต " แลวถวายจวรมคามากนนแก พระเถระหรอภกษผพหสตเหลานน แลวเสาะหาผาไมมชายแตทไหน ๆ คอ แตกองหยากเยอ หรอแตปา ดวยตน แมทาสงฆาฏดวยผาไมม ชายเหลานน ใชสอยอย ยอมเปนผชอวา สนโดษแท, อาการของภกษ นนน ชอวา ยถาสารปปสนโดษ ( ยนดตามสมควร ) ในจวร. อนง ภกษในธรรมวนยน ไดบณฑบาตเศราหมอง หรอประณต เธอยอมยงอตภาพใหเปนไปดวยบณฑบาตนนเทานน ไมปรารถนา บณฑบาตอน ถงจะไดกไมรบ, อาการของภกษนนน ชอวา ยถาลาภสนโดษ ในบณฑบาต. กถาวา ภกษเปนผอาพาธ, บรโภค บณฑบาตทเศราหมองแลว ยอมถงความแสลงโรคอยางหนก เธอ ถวายบณฑบาตนนแกภกษผชอบพอกน แลวบรโภคเนยใส นมสม นาผง และนมสดเปนตน จากมอของภกษผชอบพอกนนน แมทา


สมณธรรมอย ยอมเปนผชอวาสนโดษแท, อาการของภกษนนน ชอวา ยถาพลสนโดษ ในบณฑบาต. ภกษรปอนอก ไดบณฑบาตทประณต เธอคดวา " บณฑบาตน เหมาะสาหรบพระเถระทงหลายผบวชนาน และเหมาะสาหรบเพอนพรหมจรรยเหลาอน ทเวนบณฑบาตประณต นเสย ไมยงอตภาพใหเปนไป " แลวถวายบณฑบาตนนแกพระเถระ เปนตนเหลานน แลวเทยวไปเพอบณฑบาตดวยตน แมบรโภคอาหาร ทคลกกน ยอมเปนผชอวา สนโดษแท, อาการของภกษนน นชอวา ยถาสารปปสนโดษ ในบณฑบาต. อนง เสนาสนะ ยอมถงแกภกษในธรรมวนยน เธอยนดดวย เสนาสนะนนเทานน ไมรบเสนาสนะอนแมทดกวา ซงถง ( แกตน ) อก อาการของภกษนน นชอวา ยถาลาภสนโดษ ในเสนาสนะ. กถาวาภกษ นน เปนผอาพาธ, เมออยในเสนาสนะทสงดลม ยอมกระสบกระสาย เหลอเกน เพราะโรคดเปนตน เธอแมถวายเสนาสนะนนแกภกษผ ชอบพอกนแลว อยในเสนาสนะอนโปรงเยน ซงถงแกภกษผชอบพอ กนนน แมทาสมณธรรมอย ยอมเปนผชอวา สนโดษแท, อาการ ของภกษนน นชอวา ยถาพลสนโดษ ในเสนาสนะ. ภกษรปอนอก ยอมไมรบเสนาสนะทด แมอนถงแลว ( แกตน ), เธอคดวา " ธรรมดา เสนาสนะงาม ยอมเปนทตงแหงความประมาท ฉะนน ถนมทธะ ( ความงวงเหงา หาวนอน ) จงครอบงา แกภกษผนงอยในเสนาสนะ ทงามนนได และเมอภกษนน อนความหลบครอบงาแลว กลบตน ขนอก วตกทงหลายทลามกยอมฟงขน " ดงน แลวงดเสนาสนะงามนน


เสย แมอยในกลางแจง หรอโคนไม หรอกฎมงดวยใบไม ทใดท หนง ยอมชอวา เปนผสนโดษแท, อาการของภกษนนน ชอวา ยถาสารปปสนโดษ ในเสนาสนะ. อนง ภกษในธรรมวนยน ไดเภสชสาหรบบาบดไขทเศราหมอง หรอประณต เธอยอมยงอตภาพใหเปนไปดวยเภสชนน. ไมปรารถนา เภสชอยางอน ถงจะไดกไมรบ อาการของภกษนนน ชอวา ยถาลาภสนโดษ ในปจจยสาหรบแกไข. กถาวา เธออาพาธ มความ ประสงคดวยนามน ( แต ) ไดนาออย เธอถวายนาออยนนแกภกษผชอบ พอกน แลวทาเภสชดวยนามน จากมอของภกษผชอบพอกนนน แมทา สมณธรรมอย ยอมชอวาเปนผสนโดษแท. อาการของภกษนน นชอวา ยถาพลสนโดษ ในปจจยสาหรบแกไข. ภกษรปอนอก เมอทายก ใสสมอดองดวยนามตรในภาชนะใบหนง ใสเภสชมรสอรอย ๔ ไวใน ภาชนะใบหนง แลวพดวา " ทานผเจรญ ทานจงถอเอาเถด ถาทาน ประสงค " ถาวา อาพาธของเธอ ยอมระงบไปดวยเภสช ๒ อยาง เหลานนแมอยางใดอยางหนง, ทนน เธอจงคดถงพระดารสทพระผ มพระภาคตรสไววา " ชอวา สมอดองดวยนามตรเนา อนพระพทธ- เจาเปนตน ทรงสรรเสรญแลว และบรรพชาน อาศยนามตรเนาเปน ยา ทานพงทาความอตสาหะในสมอดองดวยนามตรเนานนตลอดชวต " ดงนอย หามจตมธรเภสชเสย ทาเภสชดวยสมอดองดวยนามตรเนาอย ยอมชอวา เปนผสนโดษอยางสงแท, อาการของภกษนน นชอวา ยถาสารปปสนโดษ ในปจจยสาหรบแกไข."


[๒๙๙] อรรถกถาสามญญผลสตรเปนตน เหนแปลกกนนด หนอย. แมอรรถกถาสามญญผลสตรนน กควรตรวจด ในฎกาสามญญผลสตรเปนตน ทานกลาวไววา " ความสนโดษ ตามปจจยตามได คอปจจยสมควรแกลาภของตน ชอวา ยถาลาภ- สนโดษ. แมในสองบททเหลอ กมนยน. ปจจย ชอวา ลาภ เพราะ อรรถวา อนภกษยอมได. ลาภใด ๆ ชอวา ลาภอยางไร. ความ สนโดษดวยลาภอยางไร นนชอวา ยถาลาภสนโดษ. บทวา พล คอ กาลงกาย. บทวา สารปป คอ ความพอเหมาะแกภกษ. ชอวาความ ไมปรารถนาปจจยอนจากปจจยทตนไดแลวอยางไร พงเปนอาการแหง ความประพฤตแมเพอความเปนผมกนอย เพราะเหตนน พระอรรถ- กถาจารย เมอจะแสดงความยอแหงสนโดษ ซงไมผดแปลกไปจากความ ไมปรารถนานนเทานน จงกลาววา " ลภนโตป น คณหาต." ในอรรถกถามงคลสตรน ทานกลาววา " อาพาธโก โหต." [๓๐๐] สวนในอรรถกถาสามญญผลสตรเปนตน ทานกลาวไว วา " กภกษใด เปนผทรพลโดยปกต หรอเปนผถกอาพาธและชรา ครอบงา ภกษนน เมอหมจวรหนก ยอมลาบาก." สองบทวา ต ปรวตเตตวา ความวา เปลยนจวรนนดวยอานาจ ประโยชนวา " จวรหนก ไมนาความผาสกมาให และนาความลาบาก สรระมาให แกภกษผทรพลโดยปกตเปนตน " หาไดเปลยนดวยสามารถ แหงความเปนผมกมากไม. การใชสอยจวรเบายอมไมเปนการผดสนโดษ เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา " ลหเกน ยาเปนโตป


สนตฏโ ว โหต " ดงนน. ในอรรถกถามงคลสตรน ทานกลาวไววา " ไดจวรมคามาก. " อรรถกถาสตรนอกนวา " ไดจวรมคามาก หรอบาตรจวรทเบา." ฎกาสตรนอกนนนวา " การไดจวรมคามาก หรอจวรทเบา แลวสละจวรมคามากเปนตนเหลานนเสย ถอเอาจวรอนจากนน ยอม ไมเปนการผดจากสนโดษ เพราะความทตงอยแลวในนยแหงยถา- สารปปสนโดษ เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา "เตส ฯ เป ฯ ธาเรนโตป สนตฏโ ว โหต." พงทราบอธบายแม ในปจจยทเหลอ ดวยการถอเอา อป ศพท ในนทเทสแหงยถาพล- สนโดษและยถาสารปปสนโดษ ดวยประการฉะน." [๓๐๑] ในอรรถกถามงคลสตรน ทานกลาวไววา " ภกษเปน ผอาพาธ ฉนบณฑบาตเศราหมอง ยอมถงความกาเรบแหงโรค อยางหนก. " อรรถกถาแหงสตรนอกนวา " กภกษใด ไดบณฑบาตทเปน ขาศกโดยปกต หรอทแสลงแกพยาธของตน ภกษนนไมมความ ผาสกดวยบณฑบาตใด ทตนบรโภคแลว เธอถวายบณฑบาตนนแก ภกษผชอบพอกนแลว บรโภคโภชนะอนสบาย จากมอของภกษผชอบ พอกนนน." ฎกากสสปสงยตวา " บทวา ปกต ไดแก เปนตนวามโรค ลมเปนปกต. วตกอนลามก ยอมปรากฏโดยพลน แกภกษนนผตนขน เพราะถกความหลบครอบงา."


ในอรรถกถามงคลสตรน ทานกลาวไววา " ทาเภสชดวย นามน จากมอของภกษนน." อรรถกถาแหงสตรนอกนวา " แมรบนามนจากมอของภกษ นนแลว หรอแสวงหาเภสชอนนนเทยว แลวทาเภสช." ฎกาสามญญผลสตรเปนตน วา " บทวา มตตหรตก ความวา สมอทเขาทงแลว โดยความเปนของเนา อนบคคลดองดวยมตรโค. สองบทวา พทธาทห วณณต ความวา อนพระสมมาสมพทธเจา เปนตน ทรงสรรเสรญวา " บรรพชาอาศยยาดองดวยนามตรเนา " เปนตน เพอจะทรงชกชวนภกษทงหลายในความเปนผมกนอยและ ความเปนผสนโดษ. ภกษ ชอวา เปนผสนโดษอยางยงเทยว เพราะ ประกอบดวยสนโดษอยางสงสด คออยางอกฤษฏ." อรรถกถาเอกนบาต องคตตรนกาย๑ และรถวนตสตร๒วา " บรรดา สนโดษ ๓ อยาง ในปจจยเฉพาะอยางเหลาน ยถาสารปปสนโดษ เทานน เปนเลศ." ฎกาสตรทง ๒ นนวา " ภกษชอวาเลศ เพราะเปนไปในปจจย นน ๆ ดวยสามารถความยนดอาศยความสมควรนนแล." กถาวาดวยสนโดษ ๑๒ จบ. [๓๐๒]* ( อรรถกถาสามญญผลสตร๓ และจฬหตถปโทปมสตร๔

และอรรถกถาจตตถปณณาสก ในจตกกนบาต องคตตรนกาย วา ๑. มโน. ป. ๑/๘๔. ๒. ป. ส. ๒/๑๗๙. ๓.ส. ว. ๑/๑๖๘. ๔.ป. ส. ๒/๒๖๑. * ภายใน ( ) สนามหลวงออกบพพภาค ป. ธ. ๗ พ.ศ. ๒๔๘๐.


" อนง บรขาร ๘ คอ ไตรจวร บาตร มดนอยสาหรบเหลาไมสฟน เขมเลมหนง ประคตเอว ผากรองนา ยอมควรแกภกษผประกอบดวย ความสนโดษดวยปจจยพอสมควร ๑๒ อยางน. จรงอย แมทานพระ โบราณาจารย กกลาวคานไววา " บรขารเหลาน คอ ไตรจวร บาตร มดนอย เขม และประคตเอว เปน ๘ ทงผากรองนา ยอมควรแกภกษผประกอบความเพยร." บรขารเหลานนทงหมด เปนเครองบรหารกายกได บรหารทอง กได. หากมคาถามสอดเขามาวา บรขารเหลานน เปนเครอง บรหารกายบรหารทองไดอยางไร ?" เฉลยวา " จะกลาวถงจวรกอน จวรยอมบรหาร คอ เลยงกายในคราวทนงและหมเทยวไป ฉะนน จง ชอวา เปนเครองบรหารกาย ยอมบรหารคอเลยงทอง ในคราวท กรองนาดวยมมจวรแลวดม และในคราวทหอถอไปซงผลไมทควรเคยว ดวยชายจวรนน ฉะนน จงชอวา เปนเครองบรหารทอง. แมบาตร กเปนเครองบรหารกาย ในคราวทตกนาดวยบาตรนนอาบและในคราว ตกนาดวยบาตรนนทาการประพรมกฏ เปนเครองบรหารทองในคราว ทรบอาหารดวยบาตรนนฉน. แมมดนอย ยอมเปนเครองบรหารกาย ในคราวทเหลาไมสฟน และในคราวททาขาเตยงตงและคนกลด เปน เครองบรหารทอง ในคราวตดออยและปอกมะพราวเปนตน. แมเขม ยอมเปนเครองบรหารกาย ในคราวทเยบจวร เปนเครองบรหารทอง ในคราวทแทงขนมหรอผลไมฉน. แมประคตเอวยอมเปนเครองบรหาร


กาย ในคราวคาดเทยวไป เปนเครองบรหารทอง ในคราวมดออย เปนตนถอไป. แมผากรองนา ยอมเปนเครองบรหารกาย ในคราวท กรองนาดวยผานนอาบ และในคราวทกรองนาดวยผานน แลวกระทา การประพรมเสนาสนะ เปนเครองบรหารทอง ในคราวทกรองนาดม และนาปานะ และในคราวทใชหองาขาวสารและขาวเมาเปนตน ดวย ผานนแลวฉน. นประมาณบรขารของภกษผมบรขาร ๘ เทานน. สวนภกษผมบรขาร ๙ เขาสทนอน ( จะม ) เครองลาดสาหรบเสนา- สนะนน หรอลกกญแจกควร. ภกษผมบรขาร ๑๐ ( จะม ) ผา นสทนะหรอแผนหนง กควร. ภกษผมบรขาร ๑๑ ( จะม ) ไมเทาคนแก หรอทะนานนามน กควร. ภกษผมบรขาร ๑๒ ( จะม ) รมหรอ รองเทา กควร. ในภกษเหลาน ภกษผมบรขาร ๘ เทานน ชอวา ผสนโดษ นอกนน ใคร ๆ กไมควรกลาววา ไมสนโดษ เปนผมกมาก เปนผแสวงใหญ. ภกษเหลานทงหมด เปนผมกนอย สนโดษ เลยงงาย มความประพฤตเบาใจทเดยว )." [๓๐๓] ฎกาสตรเหลานนวา " ทานพระอรรถกถาจารย เมอจะ แสดงวา การประมวลบรขารนอกนนเขาในบรขาร ๘ ยอมได โดยไมแปลก ดวยทวงในเหตมาตรวาจวรและบณฑบาต เปนเครอง บรหารกายและทองตามลาดบ จงกลาวคามอาทวา " ภกษเหลานน ทงหมด." บทวา เอเตป เปนตน อธบายวา แมภกษผมบรขาร ๙ เปนตน กชอวาเปนผมกนอย สนโดษเหมอนกน ดวยวา จะเปน ความมกมากหรอความไมสนโดษดวยบรขารเพยงเทานนหามได."


นยอนมาในอรรถกถาแหงสตรเหลานนวา " อนภกษผมบรขาร ๘ หอมดนอยและเขมไวในผากรองนา เกบไวในบาตรแลวคลองบาตรบน จะงอยบา นงหมไตรจวร คาดประคตเอวแลว ยอมหลกไปสบาย ตามประสงค. เธอไมตองกลบมาเอาอะไรอก. ฉะนนเทศนาในสามญญ- ผลสตรเปนตน มาแลวดวยอานาจภกษผมบรขาร ๘ เทานน หามา แลวดวยอานาจแหงภกษผมบรขาร ๙ เปนตนไม." [๓๐๔] สนโดษมถง ๑๒ อยางกจรง ถงอยางนน ยนเขากเปน ๓ ดวยอานาจสนโดษตามได สนโดษตามกาลง และสนโดษตามสมควร. ภกษผสนโดษอยดวยสนโดษ ๓ อยางเหลานน ชอวา ผสนโดษดวย ปจจยพอสมควร. เหตนน ในอรรถกถาแหงอรยวงศ ๔ ในสงคตสตร และอรรถกถาแหงอรยวงสสตร ในปฐมปณณาสก แหงจตกกนบาต องคตตรนกาย พระอรรถกถาจารยกลาวไววา " ขาพเจากลาววา ภกษ ยอมเปนผสนโดษ คอ สนโดษดวยจวรพอสมควร คอบรรดาจวรตาม ทไดแลวเปนตน ดวยจวรชนดใดชนดหนง " ดงน หมายถงสนโดษ ๓ เหลาน." ฎกาอรยวงสจตกกะ ในสงคตสตร และอรยวงสสตรนนวา " คาวา อเม ตโย สนโตเส น พระอรรถกถาจารย กลาวดวย สามารถสนโดษ ๓ เปนทรวมแหงสนโดษทงหมด. กพระอรรถกถา- จารย ยนคลานปจจยขางหนาเขาในบณฑบาต แลวกลาวสนโดษไว ๕๐ ถวน คอ สนโดษในจวร ๒๐ สนโดษในบณฑบาต ๑๕ สนโดษ ในเสนาสนะ ๑๕ สนโดษเหลานนแมทงหมด ยอมถงการสงเคราะห คอรวมลงในสนโดษ ๓ เหลานแล ตามสมควร."


[๓๐๕] อรรถกถาสงคตสตร และจตกกนบาต องคตตรนกาย*

วา " กความสนโดษในจวรม ๒๐ อยาง คอ สนโดษในการตรก สนโดษในการเดนทาง สนโดษในการแสวงหา สนโดษในการได เฉพาะ สนโดษในการรบพอประมาณ สนโดษในการเวนจากความ โลเล สนโดษตามได สนโดษตามกาลง สนโดษตามสมควร สนโดษ ในนา สนโดษในการซก สนโดษในการทา สนโดษในการกะประมาณ สนโดษดวยดาย สนโดษดวยการเยบ สนโดษในการยอม สนโดษในการ ทากปปะ สนโดษในการใชสอย สนโดษในการเวนจากการสงสม สน- โดษในการสละ. บรรดาสนโดษ ๒๐ เหลานน อนภกษผมความยนด อยจาพรรษาตลอดไตรมาสแลว ตรกเพยงเดอนหนง กควร. ดวยวา เธอปวารณาแลว ยอมทาจวรในเดอนเปนแดนเกดจวร. ภกษผถอผา บงสกลเปนวตร ยอมทาไดโดยกงเดอนเทานน. การตรกสนกาลเดอน หนงหรอกงเดอน ดงน ชอวา วตกกสนโดษ. [๓๐๖] กอนภกษผยนดดวยวตกกสนโดษ พงเปนเชนกบพระ เถระผถอผาบงสกลเปนวตร ผอยทปาจนขณฑราชวหาร. [ เรองพระเถระผทรงผาบงสกล ] ดงไดสดบมา พระเถระ มาดวยหวงวา " จกไหวพระเจดยใน เจตยบรรพตวหาร " ไหวพระเจดยแลว คดวา " จวรของเราเกา เราจกไดในทอยของภกษมาก." ทานไปยงมหาวหาร พบพระสงฆเถระ แลว ถามถงทพก แลวอยในวหารนน ในวนรงขน จงถอเอาจวร * มโน. ป. ๒/๓๖๓.


มาไหวพระเถระ. พระเถระกลาววา " อะไร ? ผมอาย." ทานตอบวา " ทานผเจรญ กระผมจะไปยงประตบาน." พระเถระ กลาววา " ผมอาย แมเรากจกไป." ทานรบวา " ดละ ขอรบ " แลวจงเดนไปยนอยทซมประตแหง มหาโพธ คดวา " เราจะไดจวรทชอบใจ ในทอยของคนทมบญ ทงหลาย " แลวคดวา " ความตรกของเราไมบรสทธ " จงกลบเสยจาก ทนนเอง, ในวนรงขน ไปสทใกลเนนชอเปณณมพะ, ในวนรงขน กลบจากประตดานทศเหนอแหงมหาเจดยเหมอนอยางนน แมในวนท ๔ กไดไปยงสานกพระเถระ. พระเถระคดวา " การตรกของภกษนจกไมบรสทธ " ดงนแลว ถอเอาจวร ถามปญหา เขาไปสบานภกษนนนนเอง. กในราตรนน มนษยคนหนง ถกอจจาระบบครนแลว ถาย อจจาระรดผาสาฎกนนเอง แลวทงผาสาฎกนนไวในกองหยากเยอ. พระ เถระผถอผาบงสกลเปนวตร เหนผาสาฎกนนอนแมลงวนหวเขยวทง หลายไตตอมกลม ประครองอญชลขนแลว. พระมหาเถระ ถามวา " ผมอาย ทาไมทานประครองอญชล แกกองหยากเยอ." พระเถระนน ตอบวา " ทานผเจรญ กระผมมไดประคองอญชล แกกองหยากเยอ กระผมประคองแกพระทศพลผพระบดาของกระผม ทานผเจรญ พระทศพลผทรงสลดสตวเลกนอยประมาณตมพะหนงแลว


ถอเอาผาบงสกล ทเขาหอ ( สรระ ) นางปณณทาสทงแลว จากปาชา ทรงทากรรมททาไดดวยยากแลว." พระมหาเถระ คดวา " ความตรกของพระเถระผถอผาบงสกล เปนวตร บรสทธแลว." แมพระเถระผถอบงสกลเปนวตร กยนอย ณ ทนนนนเอง เจรญวปสสนา บรรลผลทง ๓ แลว ถอเอาผาสาฎก ผนนน กระทาเปนจวรหมแลว ไปสปาจนขณฑราชวหาร ไดบรรล พระอรหตอนเปนผลทเลศแลว. [๓๐๗] กการทภกษเมอจะไปเพอตองการจวร ไมคดวา " เรา จกไดในทไหน ?" ไปโดยมพระกมมฏฐานเปนใหญเทานน ชอวา คมนสนโดษ ( สนโดษในการไป ). กการทภกษเมอจะแสวงหา ( จวร ) ไมแสวงหากบดวยภกษธรรมดา พาภกษผมความละอายมศล เปนทรกไปแสวงหา ชอวา ปรเยสนสนโดษ ( สนโดษในการแสวง หา ). การทภกษแสวงหาอยอยางนน เหนจวรททายกนามาแตทไกล ไมตรกอยางนวา " จวรนน จกเปนทชอบใจ จวรนน จกไมเปนท ชอบใจ " แลวยนดดวยจวรทหยาบหรอละเอยดเปนตน ทตนไดแลว อยางไรเทานน ชอวา ปฏลาภสนโดษ ( สนโดษในการไดเฉพาะ ). การทภกษแมเมอถอเอาจวรทตนไดแลวอยางนน ยนดดวยจวรสกวา เพยงพอแกตนเองวา " ผามประมาณเทาน จกมเพอจวร ๒ ชน ผามประมาณเทาน จกมเพอจวรชนเดยว " ดงนเทานน ชอวา มตต- ปฏคคหณสนโดษ ( สนโดษในการถอเอาแตพอด ). อนง การทภกษ แสวงหาจวรอย ไมคดวา " เราจกไดจวรเปนทชอบใจ ทประตเรอน


ของคนโนน " แลวเทยวไปตามลาดบประต ชอวาโลลปปววชชน- สนโดษ ( สนโดษในการเวนความโลเลเสย ). การทภกษอาจเพอยงอตภาพใหเปนไป ดวยจวรทเศราหมอง หรอประณตอยางใดอยางหนง ยงอตภาพใหเปนไปดวยจวรอนตนได แลวอยางนนแล ชอวา ยถาลาภสนโดษ ( สนโดษในปจจยตามได ). การรจกกาลงของตนแลว ยงอตภาพใหเปนไปดวยจวรทเปนเครอง สามารถจะใหเปนไปได ชอวา ยถาพลสนโดษ ( สนโดษในปจจยตาม กาลง ). การทภกษถวายจวรทชอบใจแกภกษอนแลว ยงอตภาพให เปนไปดวยจวรอยางใดอยางหนงของตน ชอวา ยถาสารปปสนโดษ ( สนโดษในปจจยตามสมควร ). การไมเลอกวา " นาในทไหนชอบใจ ในทไหนไมชอบใจ " ดงนน แลวซก ( จวร ) ดวยนาทสมควรซกไดอยาง ใดอยางหนง ชอวา อทกสนโดษ ( สนโดษในนา ). ภกษควรเวนนา ทขนดวยดนเหลอ ยางไมและนามใบไมเนา. อนการทภกษผจะซก ( จวร ) ไมทบดวยไมคอนเปนตน ขยาดวยมอซก ชอวา โธวนสนโดษ ( สนโดษในการซก ). อนง จะซกจวรทไมสะอาดแมดวยนาทใสใบไม ตมนารอน กควร. การทภกษซกทาอยอยางนน ไมยงจตใหกาเรบวา " จวรนหยาบ จวรนละเอยด " ดงนแลว กระทาโดยทานองทพอเหมาะ นนแล ชอวา กรณสนโดษ ( สนโดษในการทา ). การทาจวรพอปด มณฑล ๓ เทานน ชอวา ปรมาณสนโดษ ( สนโดษในประมาณ ). อนง การทไมเทยวไปโดยคดวา " เราจกแสวงหาดายทชอบ ใจ " เพอตองการทาจวร แลวถอเอาดายชนดใดชนดหนงนนแล


ทบคคลนามาวางไวทถนนเปนตน หรอทศาลเทพารกษ หรอทบคคล นามาวางไวแทบเทา แลวทา ชอวา สตตสนโดษ ( สนโดษในดาย ). กในเวลาตดผากส พงสอยเยบ ๗ ครง ในทมประมาณนวหนง. ดวย วา เมอเธอทาอยอยางน ภกษใด ไมเปนสหาย แมวตตเภทกไมม แกภกษนน. แตในทประมาณ ๓ นว กควรสอยเยบ ๗ ครง. เมอ เธอทาอยอยางน แมภกษผเดนทาง กพงเปนสหายแท. ภกษใดไมเปน สหาย วตตเภทยอมมแกภกษนน. นชอวา สพพนสนโดษ ( สนโดษใน การเยบ ). กภกษผจะยอม ( จวร ) ไมควรเทยวแสวงหานายอมไทรดา เปนตน. เธอไดยายอมอยางใดบรรดานายอมมนายอมไมพะยอมขาว เปนตน กพงยอมดวยนายอมนน. เมอไมได ( อยางนน ) พงถอเอานา ยอมทพวกชาวบานถอเอาปอในปาแลวทงไว หรอกากนายอมทพวก ภกษตมทงไว แลวจงยอม นชอวา รชนสนโดษ ( สนโดษในนา ยอม ). การทภกษถอเอาสเขยว สเปอกตม สดา สคลา สงใดสงหนง ทากปปะ ( พนท ) อนปรากฏอยแกบคคลผนงอยบนหลงชาง ชอวา กปป- สนโดษ ( สนโดษในกปปะ ). การใชสอยดวยสามารถพอปกปดอวยวะ ทยงความละอายใหกาเรบเทานน ชอวา ปรโภคสนโดษ ( สนโดษใน การใชสอย ). พระมหาสวเถระ กลาววา " กภกษไดผาแลว แตยงไมได ดายหรอเขมหรอผทา จะเกบไวกควร, เมอไดเขมเปนตน จะเกบไว ไมควร, แมจวรททาแลว ถาเธอประสงคจะใหแกสหธรรมกม อนเตวาสกเปนตน, กอนเตวาสกเหลานนยงอยไมพรอมกน จะเกบไว


จนกวาจะมา กควร, เมออนเตวาสกเปนตนพอมาถงแลว ควรให ( ทเดยว ), เมอไมอาจจะให ควรอธษฐานไว. เมอจวรอนมอย จะ อธษฐานแมเปนผาปนอนกควร. ดวยวา จวรทไมอธษฐานนนแล ยอม เปนสนนธแท, จวรทอธษฐานแลว ไมเปนสนนธ." นชอวาสนนธ- ปรวชชนสนโดษ ( สนโดษในการเวนการสะสม ). อนง อนภกษ เมอจะสละ ไมควรใหเพราะเหนแกหนา, พงตงอยในสาราณยธรรม แลวสละให ดงน นชอวา วสชชนสนโดษ ( สนโดษในการสละ ). [ สนโดษในจวร ๒๐ จบ ]. [ สนโดษในบณฑบาต ๑๕ ] สวนสนโดษในบณฑบาต ๑๕ คอ วตกกสนโดษ คมนสนโดษ ปรเยสนสนโดษ ปฏลาภสนโดษ ปฏคคหณสนโดษ มตตปฏคคหณ- สนโดษ โลลปปววชชนสนโดษ ยถาลาภสนโดษ ยถาพลสนโดษ ยถาสารปปสนโดษ อปการสนโดษ ปรมาณสนโดษ บรโภคสนโดษ สนนธปรวชชนสนโดษ วสชชนสนโดษ. บรรดาสนโดษเหลานน ภกษผยนดลางหนาแลวตรกอย. อนง ภกษผถอการเทยวบณฑบาตเปนวตร เทยวไปกบดวยหมแลว ใน เวลาอปฏฐากพระเถระในเวลาเยน เมอพระเถระถามวา " พรงน พวกเราจะเทยวบณฑบาตทไหน ? " เรยนวา " ในบานโนน ขอรบ " คดถงทเพยงเทานน จาเดมแตนนไป ไมพงตรก. ภกษผเทยวไป รปเดยว พงยนตรกในโรงสาหรบตรก. เมอตรกจาเดมแตนนไป ยอมเปนผคลาดเคลอนนอกเหนอไปจากอรยวงศ. นชอวา วตกก-


สนโดษ. กภกษเมอเขาไปบณฑบาต ไมพงคดวา " เราจกได ณ ท ไหน ? " พงไปดวยมพระกมมฏฐานเปนใหญ. นชอวา คมนสนโดษ. เมอแสวงหา ไมพาภกษพอดพอรายไป พงพาภกษผมละอาย มศล เปนทรกเทานน ไปแสวงหา. นชอวา ปรเยสนสนโดษ. ภกษเหน อาหารทเขานามาแตไกล ไมพงยงจตใหเกดขนวา " นนนาชอบใจ นนไมนาชอบใจ." นชอวา ปฏลาภสนโดษ. ภกษไมพงคดวา " เรา จกรบบณฑบาตทนาชอบใจน จกไมรบบณฑบาตทไมนาชอบใจน " ดงนแลว รบบณฑบาตอยางใดอยางหนงแตพออตภาพใหเปนไป เทานน. นชอวา ปฏคคหณสนโดษ. อนง ในการรบบณฑบาตน ไทยธรรมมมาก, ( แต ) ทายก ปรารถนาจะถวายนอย, กควรรบแตนอย. แมไทยธรรมมมาก, ทง ทายกกปรารถนาจะถวายมาก, กควรรบแตพอดเทานน. ไทยธรรม มไมมาก ทายกปรารถนาจะถวายแตนอย, กควรรบแตนอย. ไทย- ธรรมมไมมาก แตทายกปรารถนาจะถวายมาก กควรรบแตพอด เทานน. เพราะวา ภกษเมอไมรประมาณในการรบ ยอมขจดความ เลอมใสของพวกมนษยเสย ยอมยงศรทธาไทยของเขาใหตกไป ยอม ไมทาตามคาสอน ยอมไมอาจประคองจตแมของมารดาผบงเกดเกลา. ตอรประมาณแลวจงควรรบ ดวยประการฉะน อาการอยางวา มาน ชอวา มตตปฏคคหณสนโดษ. ภกษไมควรไปสตระกลท มงคงเทานน พงไปตามลาดบประต. นชอวา โลลปปววชชนสนโดษ. ยถาลาภสนโดษเปนตน มนยดงกลาวแลวในจวรนนเอง. การทราบ


อปการะอยางนวา " เราบรโภคบณฑบาตแลว จกตามรกษาสมณ- ธรรม " ดงนแลว บรโภค ชอวา อปการสนโดษ. ภกษไมพงรบ ประเคนบณฑบาตททายกบรรจเตมบาตรแลวนามา. เมออนปสมบน มอย พงใหอนปสมบนนนรบ, เมอไมม พงใหทายกนาไป แลวถอ เอาแตสงทพอรบประเคนได. นชอวา ปรมาณสนโดษ. การฉนดวย คดอยางนวา " การฉนน เปนเหตบรรเทาความหวเสยได การออก จากทกข ยอมมไดเพราะการฉนน " ดงน ชอวา ปรโภคสนโดษ. ภกษไมพงเกบหอมรอมรบไวฉน อาการดงวามาน ชอวา สนนธปร- วชชนสนโดษ. ภกษไมเหนแกหนา ตงอยในสาราณยธรรมพงสละ. นชอวา วสชชนสนโดษ. แมในเสนาสนะ กมสนโดษ ๑๕ มวตกกสนโดษเปนตน. สนโดษ เหลานน พงทราบโดยนยทกลาวแลวในบณฑบาตนนแล. สวน คลานปจจย เขากนไดกบบณฑบาตนนเอง. ในคลานปจจยนน ภกษพงยนดดวยยถาลาภสนโดษ ยถาพลสนโดษ และยถาสารปป- สนโดษเทานน. อรรถกถาสนโดษ ๕๐ จบ. [๓๐๘] ฎกาสงคตสตร และจตกกนบาต องคตตรนกายนนวา " บทวา สาทกภกขนา ไดแก อนภกษผยนดจวรของคฤหบด. บท วา เอกมาสมตต ความวา จะตรกประมาณ ๑ เดอน ทรกนวา เปนเดอนทาจวร ควรอย, อธบายวา จะตรกถดจากนนไป ไมควร. จรงอย การปฏบตในพระศาสนา ยอมเปนไปเพอตองการขมความ


อยากไดวตถแมทงหมด เพราะเหตนน ภกษผทรงผาบงสกลเปนวตร ยอมทาได โดยกงเดอนเทานน เพราะความทการไดเปนของไมเนอง ดวยผอน. แตพระผมพระภาคทรงอนญาตไวประมาณ ๑ เดอน เพราะ การไดของภกษผยนดดวยคฤบดจวรนอกน เนองดวยผอน การ ตรกเพยงหนงเดอนหรอกงเดอนดงพรรณนามาฉะน ชอวา วตกกสนโดษ ความทการตรกเปนไปชวเวลาททานกาหนดไว. ภกษแมปรารถนา พระมหาเถระเปนสหายของตนในการแสวงหานน กลาวดวยความเคารพ อยางหนกอยางนวา ทานผเจรญ กระผมจกไปสประตบาน ดงน. ฝายพระเถระ ทราบอธยาศยของเธอแลว กลาววา ผมอาย แมเรา กจกไป. พระเถระ ถามปญหาดวยหวงวา โอกาสแหงความตรก จงอยามแกภกษน ดงนแลว เขาไปสบาน. บทวา อจจารปลพทโธ คอ ผอนอจจาระเบยดเบยนแลว. ในกาลนน พระปงสกลกเถระ ยนอย ณ ทนนนนเอง เจรญวปสสนา แลวบรรลผล ๓ เพราะความทกเลสทงหลายอนทานขมไดแลว โดย ความทแหงกาลงปตและโสมนสอนเกดขนในพระตถาคต โดยมขคอ การระลกถงทกกรกรยาของพระผมพระภาคมกาลง. แมการคดวา 'เราจกได ณ ทไหน' ดงน เปนเบองตนแหงความหวงลาภ เพราะเหต นน ในคมนสนโดษนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา อจนตตวา. จะกลาวไปไยถงการคดเปนตนอยางนวา งเราจกไดของด จกไดของ ทนาชอบใจ.ง เมอจะหลกเลยงคาซกถามวา 'กภกษควรไปอยางไร ?' ดงน


พระอรรถกถาจารย จงกลาววา กมมฏานสเสเนว คมน ดงน. เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารย จงแสดงวา 'ไมควรคดแม อะไร ๆ เพราะอาศยจวรเลย.' ภกษผมศลไมเปนทรก พงเปนปจจย แหงการแสวงหาแมทไมควร เหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาว วา เปสล ภกข คเหตวา ดงน. บทวา อาหรยมาน ความวา ซงผาทตกอยในปาชา อน บรษไร ๆ ทราบวา ภกษเหลาน เทยวไปแสวงหาผาบงสกล ดงน แลวนามาจากปาชานน. หลายบทวา เอว ลทธ คณหนตสสาป ความวา แมไมยง ปฏลาภสนโดษใหกาเรบเลย ถอเอาอยซงจวรอนตนไดแลวอยางนน. สองบทวา อตตโน ปโหนกมตเตเนว ความวา โดยประมาณ ทจะเพยงพอแกตนนนแล เพอประโยชนแกผาบงสกลชนเดยวหรอ ๒ ชน ตามทตนไดแลว. พระอรรถกถาจารย ยอมหามความหวง เฉพาะตอไป ดวย เอว ศพทอนเปนอวธารณะ. การทภกษผเทยวไป เพอภกษาในบานเทยวไปตามลาดบประต เหมอนเทยวไปตามลาดบ ตรอก ชอวา โลลปปววชชนะ เพราะความโลเลในจวรอนเธอยก ขนเสยไกลแลว. บทวา ยาเปต แปลวา ยงอตภาพใหเปนไป. บทวา โธวน- ปเคน แปลวา ควรแกการซก. บทวา ปณณาน ไดแก ใบมะมวง และใบหวาเปนตน. บทวา อโกเปตวา คอไมยงสนโดษใหกาเรบ. บทวา ปโห-


นกนหาเรเนว ความวา การถอเอาผาเนอหยาบและละเอยดเปนตน ตามทไดแลวกระทา โดยทานองทจะเพยงพอแกไตรจวรมอนตรวาสก เปนตน ทตนประสงคจะทานนแล. บทวา ตมณฑลปปฏจฉาทนมตตสเสว ความวา ทาจวร พอปกปดมณฑล ๓ เทานน อยางน คอ ถาเปนผานง ปดมณฑลสะดอ มณฑลเขา ถาผานอกน ปดมณฑลหลมคอ มณฑลเขา. กประมาณ นน โดยอรรถ ยอมเปนประมาณดงกลาวแลว โดยทสดอยางตาแหง ไตรจวรนนแล. บทวา อวจรตวา แปลวา ไมเทยวไปแลว. บทวา กสพนธนกาเล ความวา ในเวลาประกอบมณฑล เยบเขากน. สองบทวา สตต วาเร สนวาระทเยบ ๗ ครง. การไมกระทาความแปลกอะไร ๆ ดวยการแสดงกปปพนท ชอ วา กปปสนโดษ. เพอจะแสดงประโยชนในการบรโภคจวรโดยตรง นนแลวา 'การบรโภคจวรยอมสาเรจ เพราะใหถงประโยชนมการ บาบดเสยไดซงความหนาวเปนตน' พระอรรถกถาจารย จงกลาว วา หรโกปนปปฏจฉาทนมตตวเสน ดงน. เพราะเหตนน พระ ผมพระภาค จงตรสวา 'เพยงเพอจะปกปดอวยวะเครองยงหรให กาเรบ.' บทวา วฏฏต ความวา สนโดษยอมไมกาเรบกอน เพราะ ยงไมไดสมภาระและทกขไณยบคคล. สองบทวา สาราณยธมเม ตวา ความวา ดารงอยในความ เปนผมการบรโภคโดยทวไป กบภกษทงหลายผมศล. ปณฑปาตก-


ภกษ ยอมตรกวา 'วนนเราจกเทยวบณฑบาต ณ ทไหนหนอแล.' เมอพระเถระถามวา 'พรงน พวกเราจกเทยวบณฑบาต ณ ทไหน ?' คาวา 'ในบานโนน ขอรบ'" นเปนการใหคาตอบกจรง ถงดงนน พระอรรถกถาจารย กกลาววา เอตตก จนเตตวา ดงน เพราะ หมายเอาจตเปนเหตคดแลวจงกลาว. สองบทวา ตโต ปฏาย ความวา จาเดมแตกาลทเธอยน ตรกอยในโรงเปนทตรก คอวา ถดจากกาลนนไป. คาวา อรยวสา จโต โหต น พงถอเอาดวยสามารถแหงภกษ ผตงอยในอรยวงศแมทง ๓. ไมพงถอเอาดวยสามารถแหงภกษผ ประพฤตขอเดยวเทานน. จรงอย ภกษแมทงหมดผตงอยในอรยวงศ ยอมไดเพอจะตรกคราวเดยวเทานน, นอกนน ยอมไมได. บทวา ปรพาหโร คอ เปนผอยภายนอกจากความเปนผตงอย ในอรยวงศ. วตกกสนโดษนนน ยอมไมกาเรบ และยอมหมดจด ดวยมนสการพระกมมฏฐาน. แมในสนโดษเหลาอนจากวตกกสนโดษ น กนยนเหมอนกน. เพราะเหตนนนนแล พระอรรถกถาจารย จง กลาววา กมมานสเสน คฏนตพพ ดงน. เอว ศพทในบทวา คเหตพพเมว น ประกอบในฐานะไมควร, พงประกอบวา ยาปนมตตเมว คเหตพพ ดงน. บทวา เอตถ คอ ในการรบบณฑบาตน. บทวา อปป ความ วา ควรรบเอาแตนอย แมโดยประมาณพอยงอตภาพใหเปนไป แหงตน เพอยงจตข องทายกใหยนด.


บทวา ปมาเณเนว คอ พงรบแตนอย โดยประมาณพอยง อตภาพใหเปนไปแหงตนเทานน. พระอรรถกถาจารย เพอจะแสดง เหตในคานวา อปป คเหตพพ ปมาเณน คเหตพพ ดงน จงกลาว คาวา ปฏคคหณสม เปนตน. บทวา มกเขต แปลวา ยอมทาลาย. บทวา วนปาเตต คอ ยอมใหพนาศ เพราะประกอบผดไปในฐานะอนไมควร. บทวา สาสน คอคาสงสอน ไดแก คาพราสอน ของพระศาสดา. บทวา น กโรต คอ ยอมไมปฏบต. การเทยวไปตามลาดบ ประต เหมอนภกษผเทยวไปตามลาดบตรอก ชอวา โลลปปววชชน- สนโดษ เหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา ทวารปปฏปาฏยา คนตพพ ดงน. บทวา หราเปตวา ไดแก นาสวนเกนออกเสย. การบรโภค ชอวา นสสรณะ เพราะเปนเครองสลดออกจาก ความกาหนดในอาหาร ของภกษ คอ ความเปนผมความตองการจะ บรรเทาความหว. กประโยชนมการตงอยแหงกายเปนตน มาแลวโดย การถงความตองการนนเอง เหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาว วา ชฆจฉาย ฯ เป ฯ สนโตโส นาม ดงน. อธบายวา ไมพงเกบ หอมรอมรบไวกนแมในวนนน. สวนประโยชนนอกน พระผมพระ ภาคทรงหามไวแลว ดวยสกขาบทนนแล. สองบทวา สาราณยธมเม เตน ความวา ผตงอยในความ เปนผมการบรโภคสาธารณะกบภกษทงหลายผมศล.


สองบทวา ปณฑปาเต วตตนเยเนว ความวา สนโดษใน เสนาสนะเหลานน พงทราบโดยนยทกลาวแลวในบณฑบาตนนแล ตามสมควร โดยนยเปนตนวา 'ภกษผยนด ยอมตรกวา 'วนน เรา จกอย ณ ทไหน ?' ภกษเมอตรกนอกจากนน ยอมเปนผเคลอน เปน ผเหนหาง จากอรยวงศ. อนง คาทงหมดมอาทอยางนวา 'แมเมอ แสวงหาเสนาสนะ ไมพงคดวา 'เราจกได ณ ทไหน ?' แลว พงไปดวย มงพระกมมฏฐานเปนใหญเทานน ดงน' กมนยเหมอนนยกอนนนแล. เมอมคาถามวา 'กเพราะเหตไร พระผมพระภาค เมอทรง แสดงสนโดษในปจจย ในสงคตสตรน จงไมทราบจดสนโดษในคลาน- ปจจยเขาดวย ? พระอรรถกถาจารย เมอจะแสดงคาเฉลยวา 'กขอ นน ทานไมควรเหนอยางนน.' จงกลาววา คลานปปจจโย ปน ปณฑปาตเยว ปวฏโ ดงน. อธบายวา 'เพราะความทแหงคลาน- ปจจยนน เปนของเสมอกน ( กบบณฑบาต ) โดยความเปนของอน ภกษพงกลนกน.' เมอมคาถามวา 'ถาวา เมอถอเอาความเชนนน พงปรารถนา สนโดษ ๑๕ อยาง แมมวตกกสนโดษเปนตน แมในคลานปจจยนน เหมอนในบณฑบาตส ?' พระอรรถกถาจารย เมอจะแสดงคาเฉลย วา 'ไมควรปรารถนา' ดงน จงกลาววา ตตถ เปนตน. ฎกาแหงสนโดษ ๕๐ จบ. [๓๐๙] ในอรรถกถา๑มงคลสตรน พระอรรถกถาจารย กลาว ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา ๑๖๒.


ไววา " สนโดษนแมทงหมด ซงมประเภทตามทกลาวมาน พระผม พระภาค ตรสใหชอวา สนตฏ . สนตฏ นน พงทราบวา เปน มงคล เพราะเปนเหตบรรลการละบาปธรรมทงหลายมความมกมาก ความมกใหญ และความปรารถนาลามกเปนตน เพราะความเปน เหตแหงสคต เพราะความเปนคณอดหนนอรยมรรค และเพราะ ความเปนเหตแหงความเจรญมความไมขดของในทศทง ๔ เปนตน. " อรรถกถา๑ขททกวภงค วา " ภาวะคอความปรารถนาเกนซง ลาภของตน ของบรรพชตผไมสนโดษดวยปจจยมจวรเปนตน อนตน ไดแลวนน ๆ กหรอของคฤหสถผไมสนโดษแลวดวยรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ อนตนไดแลวนน ๆ ชอวา อตจฉตา. แมคาวา อตรจฉตา กเปนชอของ อตจฉตา นนเอง. " [๓๑๐] ฎกาขททกวภงคนนวา " มวเคราะหวา 'ผใด ยอม ปรารถนาเกน เหตนน ผนน ชอวา อตจจจโฉ ( ผปรารถนาเกน ).' ครนเมอคาวา ความเปนแหงบคคลผปรารถนาเกนนนชอวา อตจจจฉตา ดงน อนพระอรรถกถาจารยควรจะกลาว แตลบ จ อกษรเสย จงกลาว วา อตจฉตา ดงน. ก อตจฉตา นนเอง อนพระอรรถกถาจารย กลาววา อตรจฉตา เหตนน พงทราบบทสาเรจแมในคาวา อตรจฉตา นน โดยวธอนมาในเนรตตปกรณ. อกอยางหนง ความปรารถนา ในปจจยนน ๆ กาวลวงปจจยตามทตนไดแลว ชอวา อตรจฉตา. อตรจฉตา นนนนแล พระอรรถกถาจารยกลาววา อตจฉตา เพราะ ๑. สมโมหวโนทน. ๖๑๔.


ทาการอาเทศ ตร อกษรใหเปน ต อกษร." อนฎกาขททกวภงคนนวา " บทวา เนรตตวธาเนน ความวา โดยการแปลง ตร อกษรใหถงความเปน ต อกษร. " ฎกาเอกนบาต องคตตรนกายเปนตนวา " ความปรารถนาใน ปจจยนน ๆ ชอวา อตรจฉตา. " อรรถกถารถวนตสตร๑ และเอกนบาต องคตตรนกาย๒เปนตนวา " ความปรารถนาลาภของชนอน ของบคคลผไมเบอแลวในลาภของตน ชอวา อตรจฉตา. " [๓๑๑] จรงอย วตถทตนไดแลว แมเปนของประณต กยอม ปรากฏแกบคคลผปรารถนาเกนดจของเลว, วตถทคนอนได แมเปน ของเลว กยอมปรากฏดจของประณต. ขาวตมทเขาตมไว หรอ ภตรหรอขนมในภาชนะเดยวกน ทเขาใสลงในบาตรของตน ยอม ปรากฏดจของเลว ( สวน ) ทใสลงในบาตรของภกษอน ยอมปรากฏ ดจของประณต. กความปรารถนาเกนน ยอมมไดทงคฤหสถแลว บรรพชต ทงสตวดรจฉาน. ในขอนน มเรองเหลาน ( เปนอทาหรณ ). ไดยนวา กฎมพคนหนง นมนตภกษณ ๓๐ รปแลว ไดถวาย ภตรพรอมทงขนม. พระสงฆเถร ใหเปลยนขนมในบาตรของภกษณ ทงหลายแลว ภายหลง กไดเคยวกนขนมทตนไดแลวนนเอง. เรองนมาในอรรถกถา๓ขททกวภงค. ๑. ป. ส. ๒/๑๘๕. ๒. มโน. ป. ๑/๗๘. ๓. สมโมหวโนทน. ๖๑๕.


[ เรองพระราชบตร ] [๓๑๒] ในอดตกาล พระราชโอรสของพระเจากรงพาราณส ถกพระราชบดาเนรเทศ จงพาพระนางอสตาภ ผเปนพระเทวของตน เขาไปปาหมพานต เสวยปลาเนอและผลไม อยในบรรณศาลา. พระราชกมารนน เหนนางกนนรตนหนง มจตปฏพทธแลว จงละพระเทว เดนตดตามรอยเทาของนางกนนรไป. พระเทว ทรงดารวา " พระราชกมารน ไมนบถอเรา จงตดตาม นางกนนรไป " แลวเขาไปหาดาบสรปหนง เรยนกสณบรกรรมยงฌาน และอภญญาใหเกดแลว ไดมายนอยแทบประตบรรณศาลาของตน. ฝายพระราชกมารนน ตดตามนางกนนรอย ไมเหนหนทางท นางไป หมดความหวงแลว กกลบมา. พระเทว เหนเธอมาอย จง เหาะขนในอากาศ ไปแลว ณ ทอน. ในกาลทพระเทวไปแลว พระ ราชกมารนน คราครวญอย กลาวคาถานในอสตาภชาดก๑ ในนวม- วรรคทกนบาตวา " บคคลผปรารถนาเกน ยอมเสอมจากประ- โยชน เหมอนเราเสอมแลวจากพระนางอสตาภเทว ฉะนน เพราะความโลภจด และเพราะความเมา ดวยสามารถแหงความโลภจด. " [ แกอรรถ ] บรรดาบทเหลานน บาทคาถาวา อตรจฉ อตโลเภน ความวา ๑. ชาตกฏกถา. ๓/๓๐๗.


ความทะยานอยากไมมทสนสด กลาวคอความปรารถนาในกามคณ นน ๆ พระราชกมารตรสวา อตรจฉา, ความโลภทเปนไปลวง พระราชกมารตรสวา อตโลโภ. บทวา อตโลภมเทน จ ความวา ชอวา ความเมาดวยอานาจ ความโลภจด เพราะยงความเมาวาตวเปนบรษใหเกดขน. มคา อธบายอนพระราชกมารตรสไวดงนวา " บคคลผปรารถนาจดดวย สามารถแหงความอยากเกนไป ยอมเสอมจากประโยชน เหมอน เราเสอมแลวจากพระนางอสตาภราชธดาฉะนน เพราะความโลภจด และเพราะความเมาดวยสามารถแหงความอยากไดเกนไป." [๓๑๓] จาเดมแตนน พระราชกมารนน อยในปาแตผเดยว เทานน โดยกาลลวงไปแหงพระราชบดา ไดเสดจไปรบราชสมบตแลว. สวนในอรรถกถาแหงวภงค๑ พระอรรถกถาจารย กลาวไววา " เทพดาผสงอยทตนไม " กลาวคาถานวา " บคคลผปรารถนาจดนน ยอมเสอมจากประ- โยชนของตน ดจพระราชกมารปรารถนานาง จนทกนนร เสอมแลวจากพระนางอสตาภ ฉะนน เพราะความโลภจด และเพราะความเมาดวย สามารถแหงความโลภจด." เทพดา ไดทาการเยาะเยยกบดวยพระราชาวา " บคคลผ ปรารถนาเกน ยอมเสอมจากประโยชนของตน คอ ยงประโยชน ๑. สมโมหวโนทน. ๖๑๕.


ของตนใหยอยยบไปเพราะความโลภจด เหมอนพระราชกมารปรารถนา นางจนทกนนร เสอมแลวจากพระนางอสตาภราชเทวฉะนน. " ฎกาวภงคนนวา " บทวา อตรจฉ ความวา ปรารถนาเกน คอปรารถนาลวง. เพราะเหตไร ? เพราะความโลภจด และเพราะ ความเมาดวยสามารถแหงความโลภจด กลาวคอความปรารถนา ดวยสามารถความอยากไดเกนไป. ประโยชนของตน เทพดากลาว วา อตตา. สองบทวา หายต ชยยต ความวา ประโยชนทตนยดถอ ไว หรอประโยชนทตนถงแลว เหตนน จงชอวา อตตา. อธบาย วา ยงประโยชนทยดถอไวแลวหรอถงแลวนนใหยอยยบไป เหมอน พระราชกมารปรารถนานางจนทกนนร แลวเสอมจากพระนางอสตาภ ฉะนน. " อนฎกาวภงคนนวา " ในสองบทวา อตตหต อตตา น พระ- ฎกาจารย กลาวนเทส ดวยการลบบทเบองปลาย เหมอนอทาหรณ วา รปภโว รป และวา ภมเสโน ภโม. พงทราบบทสาเรจโดยนย แหงนรตตปกรณวา อาทนโน ปตโต วา อตโถต อตตา ดงน. " คาทงหมดนน ยอมผดจากบาลชาดกตามทกลาวแลว พรอมทง อรรถกถา. เรองพระราชบตร จบ. [ ๓๑๔ ] นยอนมาในอรรถกถาขททกวภงค๑ และสงคตสตร๒วา " ในกาลแหงพระกสสปพทธเจา บตรเศรษฐ ชอมตตวนทกะ ๑. สมโมหวโนทน. ๖๑๖. ๒. ส. ว. ๓/๒๔๐.


เปนคนไมมศรทธา ไมเลอมใส อนมารดากลาววา " พอ วนน เจา จงสมาทานอโบสถ ฟงธรรมในวหารตลอดคนยงรง แมจกใหทรพย พนหนงแกเจา " เพราะความโลภในทรพย จงสมาทานอโบสถกาหนด วา " ทนจกไมมภยแตไหน " แลวนอนหลบ ณ ภายใตธรรมาสน ตลอดคนยงรง เวลาเชา กไปสเรอน รบเอาทรพยพนหนงทนทแลว ดมขาวยาค. เขาปรารถนาจะแลนเรอไปยงสมทร ดวยหวงวา " เรา จกรวบรวมทรพย. " ลาดบนน มารดาหามเขาวา " พอ ในตระกล นมทรพยถง ๔๐ โกฏ อยาไปเลย. " เขาไมเชอ จะไปใหได. มารดา ไดยนขวางหนาไว. เขาโกรธ คดวา " มารดานยงยนขวางหนาอยได " จงขามมารดาทตนประหารใหลมลงดวยเทา แลวเดนไป. เมอเขา ขนเรอไปอย ในวนท ๗ เรอไดหยดแลว. มนษยทงหลายจงใหจบ สลากสาหรบกาฬกณณ. สลากนน ตกถงเขาคนเดยวถง ๓ หน. มนษยเหลานน จงใหแพแกเขาแลวโยนลงในสมทร. เขาไปถงเกาะ แหงหนง เสวยสมบตอยกบพวกนางเวมานกเปรต แมนางเวมานก- เปรตเหลานน กลาวหามอยวา " ทานอยาไดไปทางอน ๆ เลย " ( กยงขนไป ) เมอชมสมบตทวคณนน ๆ ไปพลาง ไดเหนเปรต ตนหนงผทรงจกรกรดโดยลาดบ. จกรนนไดปรากฏแกเขาดจดอก ปทม. นายมตตวนทกะออนวอนวา " ทานจงใหดอกปทมนน แกขาพเจา. " เปรตนน กลาววา " นาย นไมใชดอกปทม มน เปนจกรกรด. " เขากลาววา ทานไมปรารถนาจะใหแกขาพเจา จง ลวงขาพเจา ขาพเจาไมเคยเหนดอกปทมหรอ ? เปรตนอกน คด


วา " แมบรษน คงทากรรมเชนกบกรรมทเราทา จงปรารถนาจะ เสวยผลของกรรมนน " แลวสวมจกรลงบนกระหมอมของเขา แลว หนไป. [๓๑๕] ฎกาสงคตสตรวา " อธบายวา เพราะความโลภใน ทรพย ไมใชเพราะความพอใจในธรรม. ชอวา หาภยแตทไหนมได เพราะความเปนสภาพทใคร ๆ จะไมพงปลกใหลกขน. มารดาหามไว ดวยประสงควา " ชอวา การไปในสมทร มอนตรายมาก." สองบทวา อนตร กตวา ความวา ทามารดาไวในระหวางเทาทง ๒ ดวยสามารถ แหงการขามไป. เรอไดหยดแลว เพราะลมไมพด ดวยกาลงกรรม อนลามกของนายมตตวนทกะนน. นายมตตวนทกะนน เสวยสมบตอย ดวยอานภาพแหงอโบสถกรรม อนตนรกษาแลว ตลอดวนหนง อนพวกนางเวมานกเปรตอน ๆ กลาวหามแลว เหมอนนางเวมานก- เปรตพวกกอน กลาวหามวา " ทานอยาไดไปทางอน ๆ เลย " เหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา ตาห ปรโต ปรโต มา อคมาสต วจจมาโน ดงน. บทวา ขรจกกธร ความวา ซงบรษ คนหนง ผทรงจกรอนคมเหมอนคมมดโกน. จกรกรดนน ไดปรากฏแลว ดวยกาลงกรรมอมลามก. [๓๑๖] ครงนน พระโพธสตว ( เกด ) เปนเทวราชองคหนง เทยวจารกไปในอสสทนรก ไดถงทนน. นายมตตวนทกะ เหนพระ โพธสตวนนแลว ถามวา " ขาแตเทวราชเจา จกรน ยอมครอบ บดอย ดจเครองบด ๆ เมลดงาฉะนน ขาพเจาทาบาปอะไรไวหนอ ? "


ลาดบนน พระโพธสตว เมอจะแสดงกรรมทเขาทาไวแกเขา จงกลาว ๓ คาถา ในจตททวารชาดก๑ ในทสกนบาตวา " เพอน ทานไดทรพยตง ๒๐ แสน มใชนด หนอย มไดทาตามคาของญาตทงหลายผเอนด แลนเรอไปสสมทรสาครอนกวางใหญ ซงมความ สาเรจนอย ไดเสวยสมบตกบดวยนางเวมานก- เปรต ๔ นาง แลวไดประสพ ๘ นาง เสวย สมบตกบดวยนางเวมานกเปรต ๘ นาง แลวได ประสพ ๑๖ นาง แลวไดเสวยสมบตกบดวยนาง เวมานกเปรต ๑๖ นาง แลวไดประสพ ๓๒ นาง ออกจะมกมากไป จงไดมายนดจกร จกรยอมพด ผนบนกระหมอมของทานซงเปนคนอนความอยาก ขจดแลว." [ แกอรรถ ] [๓๑๗] อรรถกถาชาดกวา " บรรดาบทเหลานน บทวา ลทธา ความวา ทานทาอโบสถกรรม และรบเอาทรพยพนหนง จากสานก ของมารดา เมอทาการคาขาย ไดทรพยพนหนง และทรพยอกมาก มายตง ๒๐ แสน. บทวา นากร ความวา ไมสนโดษดวยทรพยนน แลนเรอไป สสมทร แมมารดากลาวโทษในสมทรหามอย กมไดทาตามคาโดย ชอบของญาตทงหลายผอนเคราะห ไดแลนเรอไปสสมทรอนกวาง ๑. ชาตกฏกถา. ๕/๔๒๓.


ใหญ อนสามารถจะใหเรอโลดขน ( จมได ). บทวา อปปสทธย คอ มความสาเรจนอย ไดแก มความพนาศมาก. สองบทวา จตพภ อฏ ความวา ดวยผลแหงอโบสถกรรม ททาไววนหนง เพราะ อาศยมารดา ทานจงไดหญง ๔ คน ในวมานแกวผนก; ตอจากนน ไดหญง ๘ คน ในวมานเงน ไดหญง ๑๖ คน ในวมานแกวมณ ได หญง ๓๒ คน ในวมานทอง. [๓๑๘] ฎกาสงคตสตรวา " บทวา จตพภ ความวา กบดวยนาง เวมานกเปรต ๔ คน ผเชนกบนางอปสร. สองศพทวา สมปตต อน- ภวตวา เปนคาทเหลอ ( อนควรนามาเชอมเขา ). บทวา อฏชฌ- คมา ความวา ไดประสพนางเวมานกเปรต ๘ คน ทวเศษกวานน โดยคณมรปเปนตน. บทวา อตรจฉ ความวา ชอวา ปรารถนา ในกามคณนน ๆ เพราะความเปนผประกอบดวยความโลภจด ทนบวา ปรารถนาเกนสวน. " อรรถกถาชาดกวา " สองบทวา อตรจฉ จกกมาสโท ความวา ทานเปนคนชว ไมสนโดษดวยทรพยตามทไดแลว ชอวา ปรารถนาเกนสวน เพราะความเปนผประกอบดวยความปรารถนาเกน กลาวคอความละโมบอนลวงเลยทรพยทไดแลว ๆ อยางนวา " เราจกได เกน คอยงขนไปกวา " เพราะความทอโบสถกรรมนนสนแลว จงลวง เลยหญง ๓๒ คน ไปถงเมองเปรตน ไดรบจกรกรดดวยผลแหงอกศล คอใหการประหารมารดานน. ปาฐะวา อตจฉ กม. อธบายวา ปรารถนาจนเกนไป.


ฎกาสงคตสตรวา " บทวา จกก ไดแก จกรอนคมดจมดโกน. บทวา อาสโท ความวา ยอมมายนด เพราะความทอกศลกรรม นน เปนเหตนาความพนาศมาให. ฎกาวภงควา " บทวา อจฉาหตสส คอ ผอนความอยาก เบยดเบยนแลว. อรรถกถาชาดกวา " บทวา ภมต ความวา จกรน เมอจะ บดกระหมอมของทานนน ผเปนคนอนความอยากขจดแลว ในบดน หมนอยบนกระหมอม ดจจกรของชางหมอฉะนน. เรองมตตวนทกะ พงตรวจดแมในมตตวนทกชาดก ในนวม- วรรคเอกนบาต และในทตยวรรคปญจกนบาต. [ เรองหม ] [ ๓๑๙ ] ในอดตกาล หมแมตวหนง อยในพมไมใกลบรรณ- ศาลาของดาบสผหนง ถกความอยากจดครอบงาแลว ออกจากปา ไปสปจจนตคาม เขาไปสพมไมแลว. มนษยทงหลาย มธนและทอนไม เปนตนในมอ ลอมพมไมนนแลว ตหมนนซงออกหนไปอย ดวยธน และทอนไม. หมนน ศรษะแตก มเลอดไหล ไปสทอยของตนแลว คดวา " ทกขน เกดขนแกเรา ดวยสามารถแหงความโลภ คอความอยาก เกนไป, บดน เราขมความอยากไมไดแลว จกไมจบอาหารเลย " ดงน แลวไปสอาศรม อธษฐานองคอโบสถแลวกนอนอย อนดาบสถามวา " วนน เจารกษาอโบสถเพอตองการอะไร ? " จงกลาว ๒ คาถานใน


ปญจโปสถชาดก๑ ในปกรณกวรรควา "ขาพเจาดหมน ( ละเลย ) ทอยอาศยของตน ไดไปสทชมนมชน เพราะความเปนผมกมาก. ชนทงหลายออกจากบานนนแลว พากนโบย ขาพเจาดวยเกาทณฑ. ขาพเจานน ศรษะแตก มอวยวะเปอนดวยเลอด จงกลบมาสทอยทตน เคยอย. เพราะเหตนน ขาพเจาจงรกษาอโบสถ ขอความเปนผมกมาก อยาไดมาอกเลย. " [ แกอรรถ ] อรรถกถาชาดกวา " บรรดาบทเหลานน บทวา อตหฬยาโน คอ ดหมน ไดแก ตเตยนอย. บทวา โกทณฑเกน ไดแก ดวย คนธน และดวยไมคอนทงหลาย. อรรถกถา๒ขททกวภงควา "ขาพเจาไดไปสชนบทชอ มลตะ." ฎกาวภงควา "บทวา อตเหฬยาโน แปลวา ดหมนอย. บทวา มลต ไดแก สชนบททมชออยางนน หรอสกลางแจง. บทวา โกทณฑเกน คอ ดวยคนแหงเกาทณฑ. บางอาจารย กลาววา " ดวยไมตะบอง." บทวา รหรมกขต. โค แปลวา มตวอนเลอด ตดแลว." เรองหม จบ. กถาวาดวยเรองแหงการเปนผมกมาก จบ. ๑. ชาตกฏกถา. ๖/๓๒๒. ๒. สมโมหวโนทน. ๖๑๗.


[ ๓๒๐ ] อรรถกถา๑เอกนบาตองคตตรนกายวา "ทชอวา มหจ- ฉตา ไดแก ความโลภใหญ ททานหมายกลาวไววา บรรดาธรรม เหลานน ความเปนผอยากใหญ เปนไฉน ? คอ ความใครยง ๆ ขนไป ของบรรพชตผไมสนโดษดวยจวร บณฑบาต เสนาสนะ คลาน- ปจจยเภสชชบรขารตามมตามได หรอของคฤหสถผไมสนโดษดวย กามคณ ๕, ความอยาก คอ ความเปนไปแหงความอยาก ความเปนผ ปรารถนาใหญ ความยนด ความกาหนดนกแหงจตเหนปานนใด, นเรา กลาววา มหจฉตร ดงน." ฎกาเอกนบาตองคตตรนกายนนวา "ความอยากของบคคลนน ใหญ เหตนน บคคลนน ชอวา มหจโฉ. ความเปนแหงบคคลผม ความอยากใหญนน ชอวา มหจฉตา. ทชอวา มหาโลโภ ไดแก ความโลภมอารมณมาก เพราะกาหนดเฉพาะวตถใหญและวตถมาก. ดวยคาวา อตรตร เปนตน ทานกลาวความเปนผปรารถนาใหญท เกดขนแกบรรพชตทงหลาย. คาวา ป จห วา กามคเณห เปนตน ทานกลาวดวยสามารถแหงคฤหสถทงหลาย. อรรถกถา๒วภงควา "ความเปนผใครโดยวเศษ ชอวา ภยโย- กมยตา. ความอยากดวยสามารถแหงความปรารถนา, ความอยาก นนแล ชอวาความเปนไปแหงความอยาก หรออาการแหงความอยาก." ฎกาเอกนบาตองคตตรนกายวา "ความเปนไปดวยความอยาก ชอวา อจฉาคต. ความเปนผปรารถนาใหญ ชอวา มหจฉตา. แต ๑. มโน. ป. ๑/๗๘. ๒. สมโมหวโนทน. ๖๑๔.


โดยอรรถ ความเปนผปรารถนาใหญน กคอราคะนนเอง เหตนน ทานจงกลาววา ราโค สาราโค เปนตน. อรรถกถาชออฏฐสาลนวา "สภาพใด ยอมกาหนดนก เหตนน สภาพนน ชอวา สาราโค." อรรถกถา๑วภงควา "บคคลยอมปรารถนาวตถใหญ กหรอ วา ความปรารถนาของบคคลนนใหญ เหตนน บคคลนน ชอวา มหจโฉ ( ผมความปรารถนาวตถใหญ หรอผมความปรารถนาใหญ ). ความเปนแหงบคคลผมความปรารถนาใหญนน ชอวา มหจฉตา. [๓๒๑] อรรถกถารถวนตสตร๒ และเอกนบาต องคตตรนกาย๓วา "กความยกยองคณทมอย และความเปนผไมรจกประมาณ ในการรบ ชอวา มหจฉตา. แม มหจฉตา นน มาแลวโดยนยนวา "คนบาง คนในโลกน เปนผมศรทธา ยอมปรารถนาวา " ชนจงรเราวา เปนผม ศรทธา, เปนผมศล " ยอมปรารถนาวา " ชนจงรเราวา เปนผมศล " ดงนแล." ฎการถวนตสตร และเอกนบาต องคตตรนกายนนวา " การตง อยในอจฉาจาร แลวประกาศคณมศลและธดงคธรรมเปนตน ทมอย ในตน ชอวา สนตคณปปภาวนตา. แมความเปนผไมรจกประมาณ ในการรบ ยอมมแกบคคลเชนนน. สมพนธวา แมความเปนผ ไมรจกประมาณนน กมาแลวในอภธรรมเหมอนกน." ๑. สมโมหวโนทน. ๖๑๘. ๒. ป. ส. ๒/๑๘๖. ๓. มโน. ป. ๑/๗๘.


[๓๒๒] อรรถกถา๑วภงควา "จรงอย บคคลผมความปรารถนา ใหญ ยอมเปนผปรารถนาจะประกาศ ศล หรอคนถะ หรอธดงคคณ โดยทสดแมสกวาการอยในปา ของตน แมมประมาณเลกนอย แก มหาชนผรนนเทยว เหมอนพอคาผหอของไวดวยชายพก หรอเอาหอ เครองประดบดวยมอแลว ใสของทควรใสลงแมในพก เมอมหาชน เหนอยนนแล ยอมจดแจงขายดวยปากวา เชญรบ ( ซอ ) สงโนน ๆ ฉะนน. กแลครนประกาศแลว ไมพดวา พอละ ยอมรบปจจยทงหลาย ทเขานาเขามาแมดวยเกวยน. จรงอย สภาพ ๓ อยาง อนใคร ๆ ไมอาจจะใหเตมได คอไฟไมอาจใหเตมไดดวยเชอ มหาสมทรไม อาจใหเตมไดดวยนา คนมกมาก ไมอาจใหเตมไดดวยปจจยทงหลาย." "บคคลใหปจจยทงหลายเปนอนมาก กไมพงยงแม สภาพทง ๓ เหลาน คอ กองไฟ ๑ มหาสมทร ๑ แมคนมกมาก ๑ ใหเตมได." ฎกาวภงคนนวา "ยอมเปนผใครเพอจะประกาศแกมหาชนผร อยนนแล ยง ๆ ขน ประดจวาคอยเตอนอย. บทวา ปจจเย ไดแก ซงปจจยมเชอเปนตน." อนฎกาวา " บทวา อปาทานาทปปจจเย ความวา ปจจยอน เปนเหตใหเตม มเชอ นา และจวรเปนตน. [๓๒๓] กบคคลผมกมาก ยอมไมอาจเพอจะเอาใจ แมของ มารดาผบงเกดเกลาได จะปวยกลาวไปไยถงพวกอปฏฐากเลา. ในขอ ๑.สมโมหวโนทน. ๖๑๘.


นน มเรองเหลาน ( เปนอทาหรณ ). [ เรองภกษหนม ] ไดยนวา ภกษหนมรปหนง ชอบขนมแปง. ครงนน มารดา ของเธอ จะทดลองการปฏบต คดวา "ถาบตรของเรารจกประมาณ ในการรบไซร เราจกถวายขนมแกเธอ ตลอดไตรมาสทงสน" ในวน เขาพรรษา ไดถวายขนมอนหนงกอน เมอเธอฉนขนมอนนนแลว ไดถวายอนท ๒ เมอฉนอนท ๒ นนแลว ไดถวายอนท ๓. ภกษหนม ไมพดวา "พอละ" ( ไดแต ) ฉนเทานน. มารดารความทเธอไมรจก ประมาณ คดวา "ขนมสาหรบไตรมาสทงสน อนบตรของเราฉน ในวนนเทานน" ตงแตวนท ๒ แมขนมอนหนง กมไดถวาย. เรองภกษหนม จบ. [ เรองพระเจาตสสะ ] [ ๓๒๔ ] แมพระเจาตสสมหาราช เมอจะถวายทานแกภกษสงฆ ในเจตยบรรพตทก ๆ วน อนชาวชนบทกราบทลวา "ขาแตมหาราช ทาไมพระองคจงทรงคบแตทเดยวเทานน พระองคถวายทานในทอน จะไมควรหรอ ?" ในวนท ๒ รบสงใหถวายมหาทาน ในเมอง- อนราชบรแลว. แมภกษรปหนง ยอมไมรจกประมาณในการรบ. ขาทนยะและ โภชนยะ ทภกษรปหนง ๆ รบประเคนแลว ๒-๓ คนจงยกขนได. ในวนท ๒ พระราชา รบสงใหนมนตภกษสงฆในเจตบรรพต ในเวลาภกษเหลานนมาถงพระราชวง จงตรสวา "ทานทงหลายจงให


บาตร." ภกษ ถวายพระพรวา "อยาเลย มหาบพตร ภกษทงหลายจก รบภกษโดยประมาณของตน" ดงนแลว มไดใหบาตรจนรปเดยว. ภกษทกรป ไดรบภกษาพอควรแกประมาณเทานน. พระราชา รบสงวา "ดเถดทานทงหลาย บรรดาภกษทงหลาย ของพวกทาน แมองคหนง กไมรประมาณ, วานน ไมมอะไรเหลอ เลย. วนน ทานรบเอาแตนอย ของยงเหลอมากมาย ทรงพอพระ หฤทยในความทภกษในเจตยบรรพตเหลานนรจกประมาณ และไมทรง พอพระหฤทยในความทภกษนอกน ไมรจกประมาณ. เรองพระเจาตสสะ จบ. ทง ๒ เรอง มาในอรรถกถาขททกวภงค [ เรองถลนนทาภกษณ ] [๓๒๕] อบาสกคนใดคนหนง ในกรงสาวตถ ปวารณาภกษณ สงฆดวยกระเทยมแลว สงคนรกษาไรวา " ถาวา ภกษณทงหลายมา, เธอจงถวายกระเทยมแกภกษณรปละ ๒-๓ จก. ตอมาวนหนง ภกษณ ชอถลนนทา พรอมทงบรวารไปสไร ไมรจกประมาณ ใหขนเอา กระเทยมไปเปนอนมาก. ฝายคนรกษาไร ตเตยนแลว. พระศาสดา ทรงทราบเรองนน ทรงตเตยนถลนนทาภกษณแลว ตรสวา "ภกษทงหลาย ขนชอวา บคคลผมกมาก ยอมไมเปนทรก ไมเปนทพอใจ แมของมารดาผบงเกดเกลา ทงไมอาจเพอจะยงมหาชน ผยงไมเลอมใสใหเลอมใส ยงผเลอมใสแลวใหเลอมใส โดยประมาณ


โดยยง ทงไมอาจเพอจะยงลาภทยงไมเกดใหเกดขน หรอเพอจะทาลาภ ทเกดแลวใหมนคง. สวนบคคลผมกนอย ยอมสามารถ," แลวตรสวา "ภกษทงหลาย ถลนนทาภกษณ ไมใชมกมากแตบดนเทานน ถงใน กาลกอน กมกมากเหมอนกน " ดงนแลว ทรงนาอดตนทานมาวา :- [๓๒๖] ในอดตกาล พราหมณคนหนง ในกรงพาราณส ทา กาละแลว เกดในกาเนดหงสทอง. หงสทองนน ใครครวญดดวย ญาณเครองระลกชาต เหนภรรยาและพวกธดา รบจางชนเหลาอนเลยง ชวตอย ดวยความรกใครในภรรยาและธดาเหลานน จงไป ณ ทนน เลา เรองราวทงหมดแลว ใหขนปกขนหนงแกแมลกเหลานนสงวา "ตงแต วนนไป พวกทานอยาทาการรบจางชนเหลาอนเลย จงขายขนนเลยง ชวตตามสบาย" ดงน แลวหลกไป. ไดยนวา ขนปกนนสาเรจดวยทอง เปนของควรทจะบและหลอมได. หงสนน ไดไปใหขนปกทละขนใน ระหวาง ๆ โดยทานองน. พราหมณและธดาทงหลายไดเปนผรารวยขน แลว. ตอมาวนหนง นางพราหมณกลาววา " แมทงหลาย ชอวาจต ของพวกสตวดรจฉาน รไดยาก, บางครง บดาของเจา ไมพงมา ณ ทน. คราวน ในเวลาทเขามา พวกเราจงจบถอนขนปกใหหมด. พวกธดา ไดหามมารดานนไว. กในวนรงขน เมอหงสนนมาแลว นางพราหมณนน ไดทาเหมอนอยางวา เพราะความทตนเปนคนมก มาก. ชนปกทงหมด ไดเปนเชนกบขนปกนกยาง เพราะความทนาง พราหมณถอเอาโดยพลการ เวนความชอบใจของหงส หงสไมสามารถ จะบนไปได. นางพราหมณ ขงหงสนนไวในตมใหญ เลยงดแลว. ขนปก


หงสนนทขนใหม ไดกลายเปนขนขาวแลว. หงสนน มปกอนงอก ขนดแลว กบนไปสทของตน ไมกลบมาอกเลย. [ ๓๒๗ ] พระศาสดา ครนทรงนาอดตนทานมาแลว ตรสวา "ภกษทงหลาย ถลนนทาภกษณ มใชมกมากแตในบดนเทานน. แมใน กาลกอน ไดมกมากเหมอนกน กแลเพราะความเปนผมกมาก นางจง เสอมจากทอง ในครงกอน, อนง ในบดน กเสอมจากกระเทยมอยาง นน เพราะความทตนเปนผมกมาก; เหตนน ตงแตวนนไป นางจก ไมไดเพอเคยวกระเทยม และแมภกษณทเหลอ อาศยถลนนทาภกษณ นน กเหมอนถลนนทาภกษณ, เพราะเหตนน ภกษแมไดมากกควรรจก ประมาณแท, แตไดนอย กควรทาความสนโดษ ดวยปจจยตามทได เทานน, ไมควรปรารถนายงขนไป," แลวตรสคาถาน ในสวรรณหงส- ชาดก๑ ในจททสมวรรค เอกนบาตวา "ไดสงใด พงพอใจดวยสงนน เพราะผโลภจด เปนผลามก เขาจบพระยาหงสแลว จงเสอม จากทอง." [ แกอรรถ ] บรรดาบทเหลานน บทวา ตฏพพ แปลวา พงยนด. กแลพระผมพระภาค ครนตรสอยางนนแลว ทรงบญญตสกขาบท วา "อนง ภกษณใด พงฉนกระเทยม ภกษณนน ตองอาบตปาจตตย." เรองถลนนทาภกษณ จบ. [๓๒๘] แมเรองสนขจงจอกทเหนชางตายเชอกหนง แลวเขาไป ๑. ชาตกฏกถา. ๒/๓๖๓.


ภายในทองทางทวารหนกของชางนน ดวยอานาจแหงความมกมาก เมอทวารปด ไมอาจเพอจะออกได อยเปนทกขในทองชางนน ตลอด กาลนาน ในวนหนง เมอฝนตก ทวารเปด จงออกไปสอาศรมของ ดาบสองคหนง สมาทานองคอโบสถ เพอตองการขมความโลภแลว นอนอย ในอรรถกถาปญจโปสถชาดก ควรประมวลมา ( แสดงดวย ). กถาวาดวยเรองแหงความเปนผมกมาก จบ. [ ๓๒๙ ] อรรถกถา๑รถวนตสตร และเอกนบาต องคตตรนกาย๒

วา "กความประกาศคณทไมม และความเปนผไมรจกประมาณใน การรบ ชอวา ปาปจฉตา. ปาปจฉตา นน มาแลวในพระอภธรรม นนแล โดยนยเปนตนวา "บคคลบางคนในโลกน เปนผไมมศรทธา คดวา " ขอชนจงรจกเราวา มศรทธา " ดงน. บคคลผประกอบดวยความ เปนผปรารถนาลามกนน ยอมตงอย ในความเปนคนลอลวงแท." ฎการถวนตสตร และเอกนบาตองคตตรนกายนนวา "ความ ปรารถนาชว คอ ลามก เลวทราม เพราะประกาศคณทไมมอย ชอวา ปาปจฉตา การประกาศคณทไมมในตนประดจวามอย แกชนเหลาอน ชอวา ความประกาศคณทไมม. [๓๓๐] กในคาเปนตนวา อสสทโธ สมาโน นพงทราบวนจ- ฉยดงน: "ผใดไมศรทธา ยอมแสดงอาการดจดงมศรทธา, ไมใชพระ- ขณาสพ ยอมแสดงอาการดจดงพระขณาสพ, ผนน ชอวา ปาปจโฉ, ยอมแสดงอยางไร ? คอภกษผไมมศรทธาในเวลาพวกมนษยมาสวหาร ๑. ป. ส. ๒/๑๘๕. ๒. มโน. ป. ๑/๗๘.


ในวนฉลองวหาร ยอมกวาดวหาร เทหยากเยอ รวามนษยเหลานน เหนแลว ไปสลานพระเจดย กวาดแลว เทหยากเยอ เกลยทรายให เสนอ ซกอาสนะ รดนาทตนโพธ. พวกมนษยเหนเธอแลว เขาใจวา 'ชะรอยจะไมมภกษรปอนรกษาวหาร พระเถระผมศรทธานเทานน ยอมรกษาวหาร' ในเวลาไป นมนตแลวจงไป. แมภกษผไมเปน พระขณาสพ เหนพวกเดกชาวบานแลว ถามวา 'มารดาบดาของพวก เจากลาวอะไรกะเรา ?' เมอพวกเดกตอบวา เขากลาววา 'ทานเปน พระอรหนตขอรบ' คดวา 'พวกคฤหบดผฉลาด เราไมอาจจะลวงได จงแสดงความทแหงตนเปนดจพระขณาสพ.' กแมบาปบคคลเหลาอนม พระอรหนตตม และพระอรหนตยานไทรเปนตน กพงทราบในปาปจฉตา นเทสน. [ เรองอรหนตตม ] [๓๓๑] ไดยนวา คนโกหกผหนง ฝงตมไวภายในหอง ในเวลา มนษยทงหลายมา ยอมเขาไป ( ซอน ). มนษยทงหลายถามวา " พระ เถระไปไหน ? " เมอพวกศษยบอกวา " ทานอยภายในหอง " แมเขา ไปคนหาอยกไมเหน จงออกไป. ในขณะนน คนโกหกนน ออกจากตม นงอยบนตง. มนษย เหลานน กลาววา "พระเถระไมม" เมอพวกศษยบอกวา " พระ เถระอยภายในหองนนแหละ " จงกลบเขาไป เหนเขาแลว ถามวา "ทานผเจรญ ทแรก พวกผมไมเหน จงออกไป ทานไปไหน ? " เขายอมแสดงความทตนเปนดจพระขณาสพดวยคาวา "ธรรมดาสมณะ


ทงหลาย ยอมไปสท ๆ ตนปรารถนา ๆ." เรองอรหนตตม จบ. [ เรองอรหนตยานไทร ] [๓๓๒] คนโกหกอกคนหนง อยในบรรณศาลาใกลภเขาลกหนง ขางหลงบรรณศาลาของเขานนแล มตนไทรอยตนหนง. ยานของมนยน ไปตงอยในแผนดนสวนอนอก. มนษยทงหลาย ไปตามทางแลวยอม นมนตคนโกหกนน. เขาถอบาตรและจวรลงไปตามยานไทร แสดงตนท ประตบาน. มนษยทงหลายมาภายหลง ถามวา " ทานผเจรญ ทานมาโดย ทางไหน ?" เขาแสดงความทตนเปนดจพระขณาสพ ดวยคาวา "ชอวาทางมาของสมณะทงหลาย ไมควรจะถาม, สมณะทงหลายยอม มาสท ๆ ตนปรารถนา ๆ นนแล. " ครงนน อบาสกคนหนง คอยจบ เหนเขาลงไปตามยานไทร แลว ตดยานไทรขางหลง เหลอไวโดยประมาณเลกนอย. คนโกหก ไมรเหตนน ลงไปตามยานไทร ตกลงแลว. บาตรดนแตกแลว. เขาคดวา "มนษยทงหลายร ( เรอง ) เราแลว" จงออกแลวหนไป. เรองอรหนตยานไทร จบ. สวนความพสดารในเรองน พงถอเอาจากอรรถกถาขททกวภงค เถด. กถาวาดวยเรองแหงความเปนผปรารถนาลามก จบ. [๓๓๓] ในอรรถกถาทงหลาย พระอรรถกถาจารย แสดงแม


ความไมประมาณ ของภกษผมความปรารถนาลามกและมกมากไว ดวยประการฉะน. จรงอย ปาปบคคลเหลานน ยอมยงความปรารถนา ลามกและความมกมากใหเกดขน เพราะความไมรประมาณในการรบ, เหตนน บคคลผเปนปฏคาหก พงเปนผรจกประมาณ. เพราะเหตนน พระผมพระภาค เมอจะทรงแสดงธรรมแกภกษทงหลาย จงตรสไวใน ปฏคคาหกสตร๑ ในเตรสมวรรค ในเอกธรรมบาล ในเอกนบาต องคตตร- นกายวา "ภกษผเปนปฏคาหก พงรประมาณ." อรรถกถาปฏคคาหก๒สตรนนวา "บรรดาบทเหลานน สองบทวา มตตา ชานตพพา ความวา บคคลผรบ พงรประมาณ. พงรอยางไร ? จรงอย บคคลผเปนปฏคาหกนน พงทราบอานาจของทายก พงทราบ อานาจแหงไทยธรรม พงทราบกาลงของตน." ฎกาปฏคคาหกสตรนนวา "อธยาศยอนตางโดยความกวางขวาง และไมกวางขวาง ชอวา อานาจ ของทายก. ความทวตถมนอยหรอ มากนนเอง ชอวา อานาจ แหงไทยธรรม. ประมาณพอยงอตภาพให เปนไป ชอวา กาลงของตน." [๓๓๔] กผใด รประมาณ ผนน ชอวา เปนผมกนอยในปจจย ในบรรดาบคคลผมกนอย ๔ จาพวกเหลาน คอ ผมกนอยในปจจย ๑ ผมกนอยในธดงค ๑ ผมกนอยในปรยต ๑ ผมกนอยในมรรคผลท บรรล ๑ เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาวไวในอรรถกถา ๑. อง. เอก. ๒๐/๔๕. คาวา "เตรสมวรรค" ไมม ทถกตองเปน "ตตยววรค." ๒. มโน. ป. ๑/๕๒๕.


อปปจฉตาสตร๑ในสตตมวรรค ในเอกนบาตองคตตรนกาย และในอรรถ- กถารถวนตสตร๒วา "บคคลผมความปรารถนานอยในปจจย ๔ ชอวา ผมกนอยในปจจย. ผมกนอยในปจจยนน ยอมรอานาจของทายก ยอมร อานาจแหงไทยธรรม ยอมรกาลงของตน. กถาวา ไทยธรรมมมาก ทายกประสงคจะถวายแตนอย ยอมรบแตนอย ดวยอานาจแหงทายก ไทยธรรมมนอย ทายกประสงคจะถวายมาก ยอมรบแตนอยดวยอานาจ แหงไทยธรรม. ถงไทยธรรมมมาก แมทายกกปรารถนาจะถวายมาก เธอรกาลงของตนแลว ยอมรบเอาแตพอประมาณเทานน." อรรถกถา๓ทสตตรสตร ในปาฏกวรรควา "ผมกนอยในปจจย เมอทายกถวายมาก ยอมรบแตนอย, เมอทายกถวายนอย ยอมรบให นอยลง หรอไมรบเลย, ไมเปนผรบจนไมเหลอ." [๓๓๕] อรรถกถาปฏคคาหกสตร๔วา "จรงอย ภกษผรจก ประมาณ รบอยดวยอาการอยางนน ชอวา ยอมบาเพญอปปจฉปฏปทา. ลาภทยงไมเกด ยอมเกดขนแกเธอ ทเกดขนแลว ยอมถาวร, ชน ทงหลายผยงไมเลอมใสยอมเลอมใส ผเลอมใสแลวยอมถงความเลอมใส ยงขน, ภกษนน ยอมเปนดจดวงตาของมหาชน, ยอมทาพระศาสนา ใหดารงอยไดนานดวย. ในขอนน มเรองเหลาน ( เปนอทาหรณ ) :- [๓๓๖] ไดยนวา ในโรหณชนบท ภกษหนมรปหนงในกฬม- พรยวหาร ในสมยหาภกษไดยาก ยอมไดภตรทพพเดยว เพอตองการ ๑. มโน. ป. ๑/๘๐. ๒. ป. ส. ๒/๑๘๗. ๓.ส. ว. ๓/๓๓๑. ๔. มโน. ป. ๑/๕๒๕.


ฉนในเรอนของกลบตรคนหนง ชอลมพกณณกะ ( ผหยาว ) ในบาน นน และไดภตรทพพหนงเทานน เพอตองการถอไป. วนหนง ภกษนน เหนภกษอาคนตกะรปหนง ในเรอนนน จง ไดถอเอาภตรทพพเดยวเทานน. ครงนน กลบตรนนเลอมใสตอเธอ เพราะเหตนน จงบอกแกมตรและอมาตยทงหลาย ณ ประตพระราชวงวา "พระผเปนเจาผเขาไปยงสกลของพวกขาพเจา ชอเหนปานน." ชน เหลานนแมทงหมด เลอมใสแลวในอปปจฉคณของเธอ จงเรมตงภตร ประจา ๖๐ ท โดยวนเดยวเทานน. ภกษผมความมกนอย ยอมยงลาภท ยงไมเกดใหเกดขน ดวยประการฉะน. [๓๓๗] กพระเจาสทธาตสสมหาราช ทรงทดลองตสสอมาตย มหาดเลก รบสงใหแกงนกกะทาตวหนงแลวใหนามา. ครนในคราวเสวย ทาวเธอทรงดารวา "เราใหสวนเลศแลวจงจกบรโภค" ดงนแลว ทรงถวายเนอนกกะทาแกสามเณร ในบรเวณกณฑกสลวหาร เมอ สามเณรนน รบแตหนอยเดยวเทานน ทรงเลอมใสในอปปจฉคณของ สามเณรนน แลวตรสวา "พอ ขาพเจาเลอมใส ขอถวายภตรประจาแก พอ ๘ ท. สามเณร. มหาบพตร อาตมภาพถวายแกอปชฌายะ. พระราชา. ขาพเจาถวายภตรประจาแมอนอก ๘ ท. สามเณร. อาตมภาพถวายภตรเหลานนแกอาจารย. พระราชา. ขาพเจาถวายภตรแมอนอก.


สามเณร. อาตมภาพถวายภตรเหลานน แกสหธรรมกผรวม อปชฌายะกน. พระราชา. ขาพเจาถวายภตรแมอนอก. สามเณร. อาตมภาพถวายภตรเหลานนแกภกษสงฆ. พระราชา. ขาพเจาถวายภตรแมอนอก ๘ ท. สามเณรรบแลว. ลาภทเกดขนแกทานผมความมกนอย ยอมถาวร ดวยประการฉะน. [๓๓๘] ไดยนวา ทฆพราหมณเชญพราหมณทงหลายใหบรโภค ใหภตรคนละ ๕ ขน กไมอาจจะใหพราหมณเหลานน อมหนาได. วนหนง พราหมณนน ไดทราบเรองวา นยวา "ธรรมดาสมณะ ทงหลาย เปนผมกนอย" เพอจะทดลองด จงใหคนถอภตรไปวหารใน เวลาภกษสงฆทาภตกจ เหนภกษประมาณ ๓๐ รป กาลงอยในหอฉน จงถอเอาขนขาวขนหนง ไปสทใกลพระสงฆเถระ. พระเถระไดเอานว ควกหยบเอาไวหนอยหนงเทานน. โดยทานองนนนเอง ขาวขนเดยว ไดทวถงแกภกษทกรป. ลาดบนน พราหมณ คดวา "ไดยนวา สมณะเหลานมคณ จรงทเดยว" เลอมใสในความเปนผมกนอยแลว สละทรพยพนหนง สรางพระเจดยไวในวหารนนนนแล. ชนทงหลาย ผยงไมเลอมใส ยอม เลอมใส ดวยประการฉะน. [๓๓๙] ในคานวา ปสนนา ภยโย ปสาทมาปชชนต ไม มกจดวยเรอง ( ทจะยกขนเปนอทาหรณ ). อนความเลอมใส ยอม


เจรญโดยยงแกชนผเลอมใสแลวโดยแท เพราะเหนภกษผมความมกนอย กมหาชน เหนภกษทงหลายผมความมกนอย เชนกบดวยพระมชฌนตก- เถระเปนตนแลว ยอมสาคญเพอจะเปนผมกนอย เพราะเหตนน ภกษ ผมความมกนอย จงชอวา เปนดจดวงตาของมหาชน. [๓๔๐] อนง ภกษผมความมกนอย ชอวา ยอมทาพระศาสนา ใหดารงอยไดนาน โดยพระดารสวา " ภกษทงหลาย ความเปนผ มกนอย ยอมเปนไปเพอดารงมน เพอความไมเสอมสญ เพอความไม อนตรธาน แหงพระสทธรรม๑. " [๓๔๑] ฎกาปฏคคนาหกสตรนนวา "บทวา อนปปนนสส ความ วาลาภทยงไมเกด ยอมเกดขนแกบคคลนน. สองบทวา จกขภโต โหต ความวา ยอมเปนดจดวงตาของมหาชน. บทวา จรฏ ตก ความวา ยอมทาพระศาสนาใหดารงอยไดนาน ดวยการยงลาภทยงไมเกดใหเกด ขน และดวยการยงความเลอมใสใหเกดขนแกมหาชน. บทวา กฬมพ- รยวหาเร คอ ในวหารทตดอยกบบานชอ กฬมพรยะ. บทวา ภ ชนตถาย ความวา เพอตองการนงฉนในเรอนนนนนเอง. สองบท วา คเหตวา คมนตถาย ความวา เพอตองการรบเอาไปในภายนอก จากเรอน. บทวา ธวภตตาน ไดแก ภตรเนองนตย. บทวา จฬปฏ- าก คอ ผทาการขวนขวาย. สองบทวา อปปจโฉ ภวต ความวา มหาชน ยอมสาคญเพอจะเปนผมกนอยเอง ดวยการถงทฏฐานคต ( ดาเนนตามอยางทเหนแลว ). ๑. อง. เอก. ๒๐/๒๔.


[๓๔๒] บาลอปปจฉตาสตร๑ในบทสมวรรค เอกนบาต องคตตร- นกาย ( ม ) ดงนวา " ภกษทงหลาย ความเปนผมกนอย ( ยอมเปน ไป ) เพอความดารงมนแหงพระสทธรรม " ดงนเปนตน. เพราะเหตนนภกษผใครเพอความดารงอยไดนานแหงพระศาสนา พงเปนผมกนอย สนโดษ เหมอนพระนคมวาสตสสเถวะและกณหดาบส ฉะนน. [ เรองพระตสสเถระ ] [ ๓๔๓ ] ไดยนวา พระตสสเถระ เปนกลบตรในบานนคม ซง ไมไกลจากกรงสาวตถ บรรพชาแลว เปนผมกนอย สนโดษ เทยวไป บณฑบาตประจาอยแตในเรอนญาตเทานน. ภกษทงหลาย กลาววา " พระตสสเถระน อยคลกคลดวยญาต เมอทายกทงหลายมทานอนาถ- บณฑกะเปนตนถวายมหาทานกด เมอพระเจาโกศลทรงถวายอสทสทาน กด ยอมไมมาสกรงสาวตถเลย " ดงนแลว กราบทลแดพระศาสดา. พระศาสดา มพระประสงคจะประทานสาธการแกทาน รบสง ใหเรยกทานมา แลวตรสถาม. ทานกราบทลวา " ขาพระองคไมไดมา ดวยคดวา " เราอาศยพวกญาตเหลานน ยอมไดอาหารพอทจะพงกลน กนได, เมอเราไดอาหารพอยงอตภาพใหเปนไปแลว จะประโยชนอะไร ดวยการแสวงหาอาหารอก." พระศาสดา ตรสวา " ดละ ดละ " แลวตรสวา " ภกษ ทงหลาย ชอวา ความเปนผมกนอยน เปนแบบแผนประเพณของเรา " ๑. อง เอก. ๒๐/๒๔.


ดงนแลว ตรสจฬสวกชาก แลวตรสวา " ธรรมดาภกษ พงเปนผ มกนอยเหมอนนคมคามวาสตสสะเถด " แลวตรสคาถาในอปปมาทวรรค ธรรมบทวา " อปปมาทรโต ภกข " เปนตน. ในกาลจบคาถา พระตสสเถระ บรรลพระอรหต พรอมดวย ปฏสมภทาแลว. [ เรองกณหดาบส ] [๓๔๔] แมกณหดาบส ทาตนชางนาวตนหนง ในประเทศ หมพานต ใหเปนโคจรคาม ไมสรางบรรณศาลา อยทโคนไมนนนนเอง. พระดาบสนน มความมกนอยอยางยง อย ณ ทนนเทานน ไมไป ในทอนแมเพอผลาผล ในเวลาตนไมเผลดผลกเคยวกนผล ในเวลาผล ดอกกเคยวกนดอก ในเวลามใบ กเคยวกนใบ ในเวลามกะเทาะเปลอก กเคยวกนกะเทาะเปลอก. ในวนหนง พระดาบสนน เมอจะถอเอาผลไมทงหลายของ ตนไมนน ไมลกขนถอเอาในประเทศแหงใดแหงหนง ดวยความประ- พฤตโลเล นงอยทเดมนนเอง เออมมอไปเกบเอาผลไมซงอย ณ ท ประมาณศอกหนง ไมเลอกวานาชอบใจหรอไมนาชอบใจ แมในผลไม เหลานน ถอเอาผลทมาถงเขาเทานน. ดวยเดชแหงศลของพระดาบสผ มความสนโดษอยางยงอยางนนน. อาสนะของทาวสกกะไดเกดรอนแลว. ประทานพรแกทาน ทรงทาตนไมนน ใหมผลไมวายมรสอรอย แลว เสดจไปยงสถานของตนตามเดม.


เรองกณหดาบส๑ มาในกณหชาดก ในทสกนบาต. เรองผมกนอยในปจจย จบ. [๓๔๕] อรรถกถาทสตตรสตร๒วา " ภกษผมความมกนอยใน ธดงค ยอมไมใหชนเหลาอนรวา ตนรกษาธดงค เหมอนพระเถระผ พชาย ในพระเถระ ๒ พนอง. [ เรองพระเถระ ๒ พนอง ] พระเถระพนองกน ๒ รป อยในเจตยบรรพต. รปนองถอเอา ทอนออยทอปฐากสงไป ( ถวาย ) ไดไปยงสานกของพระเถระผพกลาว วา " ทานผเจรญ ขอทานจงทาการบรโภค." กเวลานนไดเปนเวลาท พระเถระทาภตกจลางปากเสรจแลว. พระเถระ กลาววา " อยาเลย ผมอาย." พระเถระผนอง กลาววา " ทานผเจรญ ทานเปนผรกษา เอกาสนกธดงค ( ธดงคของผถอฉนในอาสนะเดยว ) และหรอ ?" พระ เถระ กลาววา " เธอจงนาทอนออยมา ผมอาย " แมเปนผรกษาเอกา- สนกธดงคอยถง ๕๐ ป ปกปดธดงคไว ทาการบรโภคแลว อธษฐาน ธดงคใหม แลวกไป. เรองพระเถระ ๒ พนอง มาในอรรถกถาเอกนบาตองคตตรนกาย๓

และรถวนตสตร๔. เรองพระมหากมารกสสปเถระผรกษาโสสานกธดงค ( ธดงคของ ผถออยในปาชาเปนวตร ) กควรตรวจดในอรรถกถาเหลานน. เรองภกษผมความมกนอยในธดงค จบ ๑. ชาตกฏกถา. ๕/๔๒๗. ๒. ส. ว. ๓/๓๓๑. ๓. มโน. ป. ๑/๘๐. ๔. ป. ส. ๒/๑๘๗.


[๓๔๖] อรรถกถาทสตตรสตร๑วา " ภกษผมความมกนอยใน ปรยต แมเปนผทรงพระไตรปฎก กไมประสงคจะใหใคร ๆ รวาตนเปน พหสต เหมอนพระตสสเถระชาวเมองสาเกตฉะนน." อรรถกถาเอกนบาต องคตตรนกาย๒เปนตนวา " ไดยนวา พระ เถระ คดวา ขณะไมม ไมทาโอกาส ในอเทสและปรปจฉา อน ศษยทงหลายตกเตอนวา ทานผเจรญ ทานจกไดขณะเปนทมรณภาพ เมอไร ? " จงละคณะไปสวหารใกลฝงสมทรมทรายขาวดงดอกกณณการ เปนผมอปการะแกภกษผเถระ ผใหม และปานกลาง ในวหารนน ตลอดภายในพรรษา ในวนอโบสถ วนมหาปวารณา ยงชนชาวชนบท ใหเอกเกรกดวยธรรมกถา แลวกไป. ฎกาเอกนบาตองคตตรนกายเปนตนนนวา " สองบทวา อปกาโร หตวา ความวา เปนผอปการะดวยการเรยนและสอบถามเปนตน ดวย สามารถปรยตธรรม. สองบทวา ชนปท โขเภตวา ความวา ยง มหาชนผประชมใหเอกเกรกแลว ดวยสามารถการยงขนใหชชน และ ใหสาธการ และยกทอนผาขนเปนตน และยงมหาชนนอกนใหกระฉอน ดวยสามารถโกลาหลวา อยางไรหนอแล ? เราจกไดฟงธรรมใน สานกของพระผเปนเจา. ถาวา พระเถระพงปรารถนาจะใหมหาชนร วาตนเปนพหสต พระเถระกพงยงชาวชนบทใหกระฉอนกลาวธรรมใน เบองตนทเดยว. บทวา คโต ความวา " พระเถระไปแลวกอนอรณ ( ขน ) เทยว เพราะความทตนเปนผมความมกนอยในปรยต โดย ๑. ส. ว. ๓/๓๓๑. ๒. มโน. ป. ๑/๘๑.


ความทเกรงมหาชนจะรวา พระเถระผกระทาธรรมกถาในกลางคน คอ รปน." เรองภกษผมความมกนอยในปรยต จบ. [๓๔๗] อรรถกถาทสตตรสตร๑วา " ภกษมความมกนอยใน อธคม ยอมไมใหคนอนรวาตนไดบรรลมรรคผล เปนเหมอนพระ มชฌนตกเถระ." อรรถกถาเอกนบาตองคตตรนกาย๒เปนตนวา " ไดยนวา พระเถระ ไดเปนพระมหาขณาสพ. กบาตรและจวรของทาน มราคาประมาณ บาทหนงเทานน. ทานไดเปนพระสงฆเถระในวนฉลองวหารของพระ เจาอโสกธรรมราช. ครงนน พวกมนษย เหนความททานปอนเกนไป จงกลาววา ' ทานผเจรญ ขอทานจงอยขางนอกหนอยหนง.' พระเถระ คดวา ' เมอพระขณาสพ ผเชนกบดวยเรา ไมทาการสงเคราะหแก พระราชา รปอนใครเลา จกทาได ? ' จงดาลงในแผนดน ผดขนรบกอน ขาวทพระราชายกขนถวายพระสงฆเถระนนแล." ฎกาเอกนบาตองคตตรนกายเปนตนนนวา " บทวา อตลขภาว ความวา มนษยทงหลาย เหนความปอนเหลอเกน ดวยสามารถแหง บาตรและจวรแลว คดวา วนน เปนวนมงคล พระราชา ควรทา พระผเปนเจาผมบาตรและจวรอนสะอาดอยางด ใหเปนหวหนา " จง กลาววา ' ทานผเจรญ ขอทานจงอยขางนอกหนอยหนง.' เมอพวกมนษย ไมรนนเอง พระเถระดาลงในแผนดน ผดขนรบทนท. ถาพระเถระ ๑. ส. ว. ๓/๓๓๑. ๒. มโน. ป. ๑/๗๙.


พงปรารถนาวา ขอชนทงหลาย จงรวาเราเปนพระขณาสพ, มนษย ทงหลายกไมพงกลาวกะพระเถระนนวา " ขอทานจงอยขางนอก." แต วาความคดอยางนนนนแล ไมพงเกดขน แกพระขณาสพทงหลายเลย. เรองภกษผมความมกนอยในอธคม จบ. [๓๔๘] อนภกษเหลานนแมทงหมด ทานกลาววา เปนผม ความมกนอย เพราะไมมความปรารถนาในปจจยเปนตน. ก อปป ศพท ในคาวา อปปจฉา น เปนอรรถแหง อภาว. เพราะเหตนน ในอรรถกถาเอกนบาตองคตตรนกาย๑ทานจงกลาว ไววา " บทวา อปปจฉสส แปลวา ผไมมความปรารถนา. กใน บทวา อปปจฉสส น พยญชนะเปนประหนงวามสวนเหลออย สวน เนอความ ไมมสวนเหลอเลย. กพระขณาสพนน พระผมพระภาคไม ตรสวา อปปจโฉ เพราะความปรารถนามประมาณเลกนอยยงมอย- แตพระผมพระภาค ตรสวา อปปจโฉ กเพราะไมมความปรารถนา คอ เพราะมความไมโลภอนตนเสพมากแลวบอย ๆ นนเอง. [๓๔๙] ฎกาเอกนบาตองคตตรนกายนนวา อปป ศพท เปน อรรถแหง อภาว เหมอน อปป ศพทในประโยคเปนตนวา อปปาพาโธ อปปาตงโก. เหตนน ทานจงกลาววา อนจฉสส. จรงอย พระผมพระ ภาคทรงหมายเอาความไมมแหงอาพาธ อนตางดวยอาพาธมโรคตาโรค ในทองเปนตน ซงปรากฏในโลก จงตรสวา อปปาพาโธ อปปาต. โก. บดน เพอจะทาเนอความทกลาวมาแลวนนแล ใหเดนขนกวาเดม ทาน ๑. มโน. ป. ๑/๗๘.


จงกลาววา เอตถ ห เปนตน. พยญชนะเปนประหนงวามสวนเหลออย เพราะ อปป ศพท ปรากฏอยแมในอรรถวาเลกนอย. สวนเนอความ ไมมสวนเหลอเลย เพราะความททานประสงคเอาความไมมแหงความ ปรารถนาในปจจย โดยประการทงปวง. เหตนน ทานจงกลาววา น ห เปนตน. ความท อปป ศพทเปนอรรถแหง อภาว พงตรวจดในอรรถ- กถารถวนตสตร และทสตตรสตร และในฎกาแหงสตรนน. หมวด ๔ แหงอปปจฉภกษ จบ. [ ๓๕๐ ] ภกษผใครจะบาเพญปฏปทาอนเนองดวยความมกนอย ในปจจย พงเปนผรจกประมาณในการรบ ดวยอาการอยางน. จรงอย ภกษผเปนอยดวยอาการอยางนน ชอวา เปนผสนโดษ, และบาปธรรม ทงหลายมความเปนผปรารถนาเกนเปนตน อนภกษผสนโดษยอมละเสย ได. เหตนน ความสนโดษของภกษนน พระผมพระภาค จงตรสวา " เปนมงคล." กภกษทงหลายเปนผสนโดษ ไปสสคต นบไมถวน. ประโยชนอะไรดวยเรอง ( ทจะนามาสาธก ). กภกษผตงอยในความ สนโดษ ยอมบรรลอรยมรรค. เหตนน ความสนโดษนนของภกษนน พระผมพระภาค จงตรสวา " เปนเครองอดหนนอรยมรรค. กในเรองน มพระเถระผทรงผาบงสกลเปนวตร ซงอยในปาจนขณฑราชวหารเปน อทาหรณ เรอง ขาพเจาไดกลาวไวแลวแล ในจวรสนโดษใน หนหลง.


[๓๕๑] กธรรมดาภกษผสนโดษ ยอมเปนผประพฤตดงนอแรด. เหตนน ในอรรถกถาสามญผลสตร๑เปนตน ทานจงกลาวไววา " ภกษผ สนโดษนน บรโภคเสนาสนะทตนปรารถนาแลว ๆ คอราวปา โคนไม ชายปา ยนคนเดยว นงคนเดยว อยคนเดยวไมมเพอนในอรยาบถ ทงปวง ดจลกศรทพนไปจากสาย และดจชางซบมนหลกไปจากโขลง ฉะนน ยอมถงความเปนผเหมอนนอแรด ททานพรรณนาไวอยางนวา " ภกษผสนโดษ ยอมเปนผอยเปนสขในทศ ทง ๔ และเปนผไมกระทบกระทง สนโดษอย ดวยปจจยนอกน ๆ ( ตามมตามได ) ครอบงา เสยซงอนตรายทงหลาย ไมหวาดเสยว เปน ผเดยว เชนกบนอแรด พงเทยวไป." ถามวา ' ใครเลาพรรณนาไว ?' แกวา พระปจเจกสมพทธะ องคหนง พรรณนาไว. ไดยนวา พระปจเจกสมพทธะองคนน เปนเจากรงพาราณส ประทบนงบนราชบลลงก ยงวปสสนาใหเจรญแลว บรรลปจเจกโพธญาณ ไดทรงภาษตอทานคาถาวา จาตททโส เปนอาท. คาถานนมาแลวใน ขคควสาณสตร๒ ในปฐมวรรคสตตนบาต. [๓๕๒] อรรถกถาขคควสาณสตร๓วา " บรรดาบทเหลานน บทวา จาตททโส ความวา ผมปกตอยตามสบายในทศทง ๔. พรหมวหาร ภาวนา อนภกษนนแผไปแลว โดยนยวา เอก ทส ผรตวา วหรต ๑. ส. ว. ๑/๒๕๗. ๒ ข. ส. ๒๕/๓๓๓. ๓. ปรมตถโชตกา สตตนปาตวณณนา ๑/๑๐๖.


เปนตน. ทศ ๔ ของบคคลผสนโดษนน มอย แมเพราะเหตนน บคคล ผสนโดษนน ชอวา จาตททโส. บคคลผสนโดษ ชอวา อปปกโฆ เพราะวเคราะหวา ยอมไมเดอดรอน เพราะภย ในสตวหรอในสงขาร ในทไหน ๆ ในทศเหลานน. บทวา สนตสสมาโน ความวา เปนผ สนโดษดวยสามารถแหงสนโดษ ๑๒ อยาง. บทวา อตรตเรน คอ ดวยปจจยทสง ๆ ตา ๆ. ในคาวา ปรสสยาน สหตา นพงทราบ วนจฉยดงน อนตรายทงหลาย ยอมเบยดเบยนโดยรอบ คอ ยอมยงกาย และจตใหสะดงจงชอวา ปรสสยาน. อกอยางหนง อนตรายทงหลาย ถง พรอมแกกายและจตนน จงชอวา ปรสสยาน, คาวา ปรสสยาน นเปน ชออนตรายทางกายและจต ซงเปนไปในภายนอกมสหะและเสอโครงเปน ตน และซงเปนไปภายในมกามฉนทเปนตน. บคคลผสนโดษ ยอมครอบ งาอนตรายเหลานนไดดวยอธวาสนขนต และดวยธรรมทงหลายมความ เพยรเปนตน เหตนนจงชอวา ครอบงาอนตรายทงหลายเสยได. ชอวา ไมหวาดเสยว เพราะไมมภยอนจะทาใหเปนผกระดาง ฎกาจฬหตถปโทปมสตร และจตกกนบาต องคตตรนกายวา " เปนผเดยว คอ ไมมสหาย ไปแลวนนเทยว, อธบายวา ชอวาเปน ผเชนกบนอแรด เพราะความเปนผเชนกบเขาเนออนไดนามวาแรด พง เทยวไป." อรรถกถาขคควสาณสตร๑วา " นอแรด ชอวา ขคควสาณ. กปป ศพท เปนอรรถแหงปฏภาค ( สวนเปรยบ ). พระปจเจกพทธะ ๑. ป. โช. ข. ส. ๑/๘๐.


กลาวคาอธบายนไววา เชนกบดวยนอแรด. " [๓๕๓] เนอความนวา " อกอยางหนง ภกษผไมสนโดษ ยอม เสอมจากทรพยบาง จากชวตบาง, ผสนโดษ ยอมไมเสอม " ดงน พง แสดงดวยชรทปานชาดก๑ ในปฐมวรรค ตกนบาต. จรงอย ทรพยของ บคคลผสนโดษ แมหายแลว กยอมมเปนปกตอก. ในขอนน มเรองน ( เปนอทาหรณ ) [ เรองพระยานกแขกเตา ] ในอดตกาล พระโพธสตว ( เกด ) เปนพระยานกแขกเตา ใน ปาไมมะเดอ รมฝงคงคา เมอผลแหงตนไมของตนหมดแลว กจกกน หนอ ใบ เปลอก หรอกะเทาะซงยงเหลออยเทานน แลวดมนาใน แมนาคงคา เปนผมกนอยสนโดษอยางเยยม ยอมไมไปในประเทศอน. ดวยคณแหงความเปนผมกนอยสนโดษของพระยานกแขกเตานน ภพ ของทาวสกกะไหวแลว. ทาวสกกะ ทรงทราบเหตนนแลว เพอจะทรง ทดลองพระยานกแขกเตานน ทรงยงตนไมนนใหแหงไป ดวยอานภาพ ของพระองค. ตนไม ไดมสกวาตอ เปนชองปร เมอลมพด เปลงเสยง ออกดจถกเคาะ ไดตงอยแลว. ขยทงหลาย ไหลออก จากชองของ ตนไมนน. พระยานกแขกเตา จกกนขยเหลานน ไมไป ณ ทอน ไม พรนพรงตอลมและแดด จบอยบนปลายตอไมมะเดอแลว. ทาวสกกะ ทรงเลอมใสตกเอานาในแมนาคงคามารดตอไมนน. ในทนใดนนนนเอง ตนไมไดถงพรอมดวยกงและคาคบ มผลอรอยผดขนแลวแล. ๑. ชาตกฏกถา. ๔/๒๙.


เรองพระยานกแขกเตา มาในอรรถกถาจฬสวกชาดก๑ ในนวกนบาต. [๓๕๔] เพราะเหตนน ภกษผประสงคความดารงอยไดนาน แมแหงพระศาสนา พงเปนผสนโดษเถด. เพราะความเปนผสนโดษ ยอมเปนไปเพอความไมพนาศแหงพระศาสนา, ความเปนผไมสนโดษ ยอมเปนไปเพอความพนาศ. เพราะเหตนน ในทสมวรรค เอกนบาต องคตตรนกาย๒ พระ ผมพระภาค จงตรสไววา " ภกษทงหลาย เราไมเลงเหนแมธรรมอน หนงอน ซงจะเปนไปเพอความเลอนหาย เพออนตรธานแหงสทธรรม อยางน เหมอนความเปนผไมสนโดษนเลย ภกษทงหลาย, ภกษ ทงหลาย ความเปนผไมสนโดษ ยอมเปนไป เพอความเลอนหาย เพออนตรธานแหงสทธรรม " และตรสวา " ภกษทงหลาย เราไม เลงเหนแมธรรมอนหนงอน ซงจะเปนไป เพอความตงมน เพอความ ไมเลอนหาย เพอไมอนตรธานแหงสทธรรม อยางน เหมอนความ เปนผสนโดษนเลย ภกษทงหลาย, ภกษทงหลาย ความเปนผสนโดษ ยอมเปนไปเพอความตงมน ฯ ล ฯ แหงสทธรรม." [๓๕๕] อรรถกถา๓สตรทง ๒ นนวา " บรรดาบทเหลานน บทวา สทธมมสส คอ แหงธรรมด อธบายวา แหงพระศาสนา. บทวา สมโมสาย คอ เพอความพนาศ. บทวา อนตรธานาย ไดแก เพอความไมปรากฏ. บทวา ตยา คอ เพอดารงอยนาน. คาวา ๑. ชาตกฏกถา. ๕/๓๕๕. ๒. อง. เอก. ๒๐/๒๔. ๓. มโน. ป. ๑/๘๘


อสมโมสาย อนนตรธานาย พงทราบโดยนยอนตรงกนขามกบคาท กลาวแลวนนแล. " ฎกาสตรทง ๒ นนวา " ในบทวา วตตปปฏปกขนเยน น พง ถอเอาเนอความ ดวยคาเปนตนอยางนวา เพอความไมพนาศ." [๓๕๖] กพระดารสนนทงหมด พระผมพระภาคตรสหมายเอา ความเปนผสนโดษ และความเปนผไมสนโดษ ในปจจยมจวรเปนตน อนความเปนผสนโดษ ในธรรมอนหาโทษมได มทาน ศล เปนตน ไมชอบ, ความเปนผไมสนโดษในธรรมเหลานนนนแล ชอบ. เหตนน พระผมพระภาค เมอจะทรงแสดงธรรมแกภกษทงหลาย จงตรสไว ในตตปณณาสก แหงทกทกนบาต องคตตรนกาย๑วา "อสนตฏ ตา จ กสเลส ธมเมส" เปนตน. [๓๕๗] ในอรรถกถา๒ทกนบาต องคตตรนกายนน ทานกลาวไว วา " ความเปนผไมสนโดษ ในกศลธรรมทงหลาย เวนแตการบรรล พระอรหต ชอวา อสนตฏ ตา." ฏกาตตปณณาสกนนวา " สองบทวา อ ตร อรหตตป- ปตตา ไดแก เวนการบรรลพระอรหต." บาลนกเขปกณฑ๓วา " ขอวา อสนตฏ ตา จ กสเลส ธมเมส ความวา ความใครอยางยง แหงบคคลผไมสนโดษ ดวยการเจรญ กศลธรรมทงหลายใด." ฎกาสงคตสตรวา " สองบทวา กสลาน ธมมาน คอ ซง ๑. อง. ทก. ๒๐/๑๑๙. ๒. มโน. ป. ๒/๘๐. ๓. อภ. ส. ๓๔/๓๓๘.


ธรรมไมมโทษทงหลายมศลเปนตน บทวา ภาวนาย ไดแก ดวย การใหเกดขน และดวยการเจรญ. บทวา อสนตฏสส ความวา ผสนโดษ ดวยอานาจแหงการถงความทอแท ดวยคดวา ดวย เหตเพยงเทานกพอ, ดวยเหตเพยงเทานกพอ. ความปรารถนาใน การใหเกดยง ๆ ขน ชอ ภยโยกมยตา. " [๓๕๘] อรรถกถา๑นกเขปกณฑวา " ความใครโดยวเศษ ชอวา ภยโยกมยตา. บคคลบางคนในโลกน เบองตนเทยว ยอมถวาย ปกขกภต ( ภตรประจาปกข ) บาง สลากภตบาง, เขาเปนผไมสนโดษ ดวยการถวายนน จงถวายธวภต ( ภตรประจา ) สงฆภท ( ภทรเพอสงฆ ) ผาจานาพรรษา สรางอาวาส ถวายปจจย ๔ เพมขน, เปนผไมสนโดษ แมในการถวายนน ยอมรบสรณะ สมาทานศล ๕ เปนผไมสนโดษ แมในการกระทานน ยอมบวช ครนบวชแลว ยอมเรยนนกายหนง ๒ นกาย พทธวจนะคอพระไตรปฎก ยอมยงสมาบต ๘ ใหเกด เจรญวปสสนาแลว ยอมถอเอาพระอรหต, จาเดมแตการบรรลพระ อรหต เขายอมชอวาเปนผสนโดษใหญ. กความใครโดยวเศษในพระ อรหตอยางวามาน ชอวา ภยโยกมยตา." อรรถกถา๒สงคตสตรวา " กบคคลผพรอมเพรยงดวยความใคร อยางยงนน บาเพญศลแลว ยอมยงฌานใหเกด, ไดฌานแลว ยอม ปรารภวปสสนา, ปรารภวปสสนาแลว ถอเอาพระอรหต ยอมไมถง ความหยดเสยในระหวาง." ๑. อฏ. สา. ๕๗๑. ๒. ส. ว. ๓/๒๒๔.


[๓๕๙] เพราะเหตนน กลบตรไมควรทาความเปนผสนโดษ ดวยการยงกศลใหเกดขน. เพราะวา บคคลเมอทาบญบอย ๆ ยอม บรรลแมซงสขอนเปนโลกตระ เหมอนพราหมณคนในคนหนงชาวเมอง สาวตถ ฉะนน. [ เรองพราหมณคนใดคนหนง ] ไดยนวา วนหนง พราหมณนน ออก ( จากบาน ) แตเชาตร แลดภกษทงหลายผกาลงครองจวรอย ในทแหงหนงซงมหญางอกขน เหนมมจวรของภกษรปหนงระทหญา ชมดวยหยาดนาคาง จงคดวา "เราควรทาทนใหปราศจากหญา" ในวนรงขน จงเอาจอบถากท นน ทาใหเปนทเหมอนกบมณฑลลาน แมในวนรงขน กไปในทนน เหนมมจวรของภกษรปหนง ตกลงทพนดนเปอนดวยฝนจงคดวา " เรา ควรเกลยทรายลงในทน " แลวกไดกระทาอยางนน. ตอมาวนหนง ในเวลากอนภตร แดดรอนจด. แมในครงนน พราหมณนนกไปในทนน เหนเหงอไหลออกจากสรระของภกษทงหลาย ผกาลงครองจวร จงใหสรางมณฑปขนในทนน. ตอมาอกวนหนง ฝนไดตกพราแตเชา. แมในกาลนน พราหมณ นน กไปในทนน เหนภกษทงหลายมจวรเปยก จงใหรอมณฑป ให สรางศาลาลงในทนน ใครจะทาการฉลองศาลา จงนมนตพระ- ศาสดาพรอมดวยภกษสงฆ ใหประทบในศาลานน แลวถวายทาน ในเวลาเสรจภตกจ จงกราบทลกรรมทตนกระทาทงหมด ตงแตตน แดพระศาสดา.


พระศาสดา ทรงแสดงวา " พราหมณ ธรรมดาบณฑต กระทา กศลอยทละนอย ๆ ในขณะ ๆ ยอมขจดมลทนของตนเสยโดยลาดบ ไดโดยแท " ดงนแลว จงตรสคาถานในมลวรรค ธรรมบทวา [๓๖๐] " ผมปญญา ควรขจดมลทนของตน ทละนอย ๆ ในขณะ ๆ โดยลาดบไป เหมอน ชางทองชาระสนมแหงเงนฉะนน. " [ แกอรรถ ] บรรดาบทเหลานน บทวา อนปพเพน คอ โดยอนกรม ไดแก โดยลาดบ. บทวา เมธาว ความวา ผประกอบดวยปญญาอนรงเรอง ในธรรม กระทากศลทละนอย ๆ ในขณะ ๆ คอในโอกาส ๆ. บาทคาถาวา กมมาโร รชตสเสว ความวา เหมอนชางทอง ชาระสนมแหงทองฉะนน. บทวา นทธเม ความวา พงขจด คอพงปดเปามลทนคอราคะ เปนตนของตน, อธบายวา เหมอนอยางวา ชางทองหลอมทองแลว บไลสนมออกคราวเดยวเทานน ยอมไมอาจเพอจะทาเครองประดบ แปลก ๆ ได แตเมอหลอม บไลสนมออกบอย ๆ แตนน ยอมทา ใหเปนเครองประดบหลาก ๆ ไดหลายชนด ฉนใด ผเปนบณฑต กระทากศลอยบอย ๆ ขจดมลทนของตนไดแลว ยอมเปนผมมลทน อนขจดแลว คอหากเลสมได ฉะนน.


ในอวสานแหงคาถา พราหมณนน ไดเปนโสดาบนแลว. เรองพราหมณคนใดคนหนง จบ. กถาวาดวยบทวาความสนโดษ จบ.


กถาวาดวยความกตญ* [๓๖๑] ความรอปการะ อนผใดผหนงทาแลว นอยหรอมาก กตาม โดยความระลกถงบอย ๆ ชอวา กต ตา. อกนยหนง บญ ทงหลายนนแล ชอวามอปการะมากแกสตวทงหลาย เพราะปองกน ทกขมทกขในนรกเปนตนได ; เพราะฉะนน๑ ความระลกถงอปการะแม แหงบญเหลานน กพงทราบวา กต ตา. บคคลผกตญในบทวา กต ตา นน ยอมเปนผหาไดยาก. เพราะเหตนน ในปฐมวรรค แหงตตปณณาสก ในทกนบาต องคตตรนกาย๒ พระผมพระภาค จงตรสวา " ภกษทงหลาย บคคล ๒ จาพวกน หาไดยากในโลก, ๒ จาพวกนน ใครบาง ? คอ บคคลผบพพการ ๑ บคคลผกตญ- กตเวท ๑, บคคล ๒ จาพวกนแล ภกษทงหลาย หาไดยากในโลก." [๓๖๒] อรรถกถา๓ทกนบาต องคตตรนกายนนวา " บรรดา บคคล ๒ จาพวกนน บคคลผทาอปการะกอน ชอวา บพพการ. บคคล ผรอปการะบพพการนนทาแลว ทา ( ตอบ ) ในภายหลง ชอวา กตญกตเวท. บรรดาบคคล ๒ จาพวกนน บคคลผบพพการ ยอม ทาความสาคญวา เราใหหน. บคคลผทาภายหลง ยอมทาความ สาคญวา เราใชหน. " * พระมหาเฉย ยโส ป. ธ. ๗ ( บดนเปนพระเทพปญญามน ) วดสมพนธวงศ แปล. ๑. อกมตหนงวา ความระลกถงอปการะแมแหงบญเหลานน โดยปองกนทกขในนรกเปนตน ไดไรเลา กพงทราบวา กตตา. ๒. อง. ทก. ๒๐/๑๐๘. ๓. มโน. ป. ๒/๗๓.


ฎกาทกนบาต องคตตรนกายนน และฎกาบคคลบญญตวา " ขอวา อณ เทมต ส กโรต ความวา เปนดจทาความสาคญ อยางนน." กในคาวา ส กโรต น แมเนอความเวนจาก วย ศพท กถกอยางนนเหมอนกน. เพราะฉะนน พระผมพระภาค ผเปนพระยา นกแขกเตา เมอจะทรงแสดงธรรมแกพราหมณผโกสยโคตร จงตรสไว ในเกทารชาดก๑วา " โกสยะ นกทงหลาย มขนปกยงไมงอก เปนลก นอยของเรา มอย, ลกนอยของเราเหลานน อนเรา เลยงแลว จกเลยงเรา, เพราะฉะนน เราจงใหหน แกลกนกเหลานน, มารดาบดาของเราแกชราแลว ผานวยหนมสาวแลว, เรานา (รวงขาวสาลของทาน) ไปดวยจะงอยปากเพอทานทง ๒ นน จะเปลอง หน ททานกระทาไวในกอนได." [ ๓๖๓ ] อรรถกถา๒บคคลบญญตวา "บทวา ทลลภา คอมใช หาไดงาย. บคคลผทากอนนนแล ชอวา บพพการ. บทวา กตเวท ความวา ประกาศอปการะอนทานทาแลว คอ ทาใหผอนร ไดแก ให ปรากฏ. บคคล ๒ พวกนน พงแสดงดวยคฤหสถและบรรพชต. กใน พวกคฤหสถ มารดาบดา ชอวา บพพการ. สวนบตรธดา ปฏบตมารดา บดา และกระทาสามจกรรมมการกราบไหวเปนตน แกมารดาบดานน ๑.ชาตกฏกถา. ๖/๒๕๔. ๒. ป. ท. ๗๑.


ชอวา กตเวท. ในพวกบรรพชต อาจารยและพระอปชฌายะ ชอวา บพพการ. อนเตวาสกและสทธวหารก ปฏบตในอาจารยและพระ อปชฌายะ และกระทาสามจกรรมมกราบไหวเปนตน แกอาจารย และพระอปชฌายะนน ชอวา กตเวท. เพอประโยชนแกอนประกาศชน เหลานนใหปรากฏ ควรกลาวเรองพระโสณเถระผเลยงดพระอปชฌายะ เปนตน. อกนยหนง เมอบคคลอนไมไดทาอปการะเลย บคคลผไมเพง ถงอปการะอนผอนทาไวในตนแลว กระทา ชอวา บพพการ เปรยบ เหมอนมารดาบดาจาพวก ๑ อาจารยและพระอปชฌายะจาพวก ๑. บคคลนน ชอวา หาไดยาก เพราะสตวทงหลาย ถกตณหาครอบงา. บคคลผรอย ใหผอนรอย ซงอปการะอนผอนทาแลวในตนโดยความ เปนอปการะ ใหเปนไปสมควรแกอปการะ ทผอนกระทาแลว ชอวา กตญกตเวท เปรยบเหมอนผปฏบตชอบ ในมารดาบดา อาจารยและ พระอปชฌายะ. แมบคคลนน กชอวา หาไดยาก เพราะสตวทงหลาย ถกอวชชาครอบงา. อกอยางหนง บคคลผเผอแผโดยไมมเหต ชอวา บพพการ. บคคลผเผอแผโดยมเหต ชอวา กตญ กตเวท. ผกระทา โดยไมเพงถงเหตมเปนตนอยางนวา บคคลน จกทา ( ตอบแทน ) แกเรา ชอวา บพพการ. ผกระทาโดยเพงถงเหตมเปนตนอยางนวา บคคลน จกทา ( ตอบแทน ) แกเรา ชอวา กตญกตเวท. บคคลผ มดมา สวางไป ชอวา บพพการ. บคคลผสวางมาสวางไป ชอวา กตญกตเวท. ผแสดง ชอวา บพพการ. ผปฏบต ชอวา กตญ-


กตเวท. พระอรหนตสมมาสมพทธเจา ชอวา บพพการ ในโลกกบ ทงเทวโลก. พระอรยสาวก ชอวา กตญกตเวท." [ ๓๖๔ ] บรรดาบทเหลานน ในบทวา อาจรยปชฌายา น พง ทราบวนจฉยดงน :- ลกษณะแหงอาจารยและพระอปชฌายะ อน นโครธสามเณรผเปนพระขณาสพ ถกพระเจาอโศกธรรมราชตรสถาม แกไวแลว. จรงอย พระธรรมสงคาหกาจารย กลาวคานไวในนทาน- กถาวา " พระเจาอโศกธรรมราช ตรสถามวา พอเณร ผทชอวา พระอปชฌายะน ไดแกคนเชนไร ? สามเณร ถวายพระพรวา มหา- บพตร ผทเหนโทษนอยใหญ แลวตกเตอน และใหระลกอย ชอวา พระอปชฌายะ. พระเจาอโศกธรรมราช ตรสถามวา " พอเณร ผท ชอวาอาจารยน ไดแกคนเชนไร ? " สามเณร ถวายพระพรวา " มหา- บพตร ผทใหอนเตวาสกและสทธวหารกตงอยในธรรมทควรศกษาใน พระศาสนาน ชอวา อาจารย." [๓๖๕] ฎกานทานกถานนวา " บคคลผชอวา พระอปชฌายะ เพราะเขาไปเพงโทษนอยใหญ. เหตนน นโครธสามเณร จงกลาววา 'วชชาวชช ทสวา โจเทตา สาเรตา จ.' บรรดาบทเหลานน บทวา วชชาวชช ไดแก โทษนอยและใหญ." ฎกามหาขนธกะวา " ก อ อกษรน ม วฑฒ เปนอรรถ เหมอน อ อกษรในคาวา ผลาผล เปนตน." ฎกานทานกถาวา " บทวา โจเทตา ความวา ผกลาวตกเตอน วา กรรมน เธอทาไมด คาน เธอพดไมด เปนตน. บทวา สาเรตา


ความวา เมอเขาระลกถงโทษของตนไมได กยงสตใหเกดขน อกอยาง หนง ความวา ใหระลก คอ ใหประพฤตในสมมาปฏบต. บคคลชอวา อาจารย เพราะใหศษยศกษามรรยาท โดยนยเปนตนวา เธอพงทองพระ- พทธพจนอยางน, พงกาวไปอยางน, พงถอนกลบอยางน, เปนตน เหต นน นโครธสามเณร จงกลาววา อมสม สาสเน สกขตพพธมเมส ปตฏาเปตา. พทธวจนะทงสน และธรรมทงหลายมศลเปนตน ชอวา ธรรมควรศกษา ในบทวา สกขตพพธมเมส นน." แมโดยอรรถ บรรดาอาจารยและพระอปชฌายะเหลาน ครชอวา พระอปชฌายะ. เทานน ในอรรถกถา๑มหาขนธกะ ทานจงกลาวไววา "บทวา อนปชฌายกา ความวา ผเวนจากครผคอยเพงโทษนอยใหญ" แลวจงกลาววา "ในคาวา 'อปสมปทาเปกขะ อนภกษทงหลายพงใหถอ พระอปชฌายกอน' ดงน มวเคราะหวา ชอวา พระอปชฌาย เพราะ เขาไปเพงโทษนอยใหญ" ดงน. ฎกามหาขนธกะนนวา " ดวยคาวา 'ชอวา พระอปชฌาย เพราะเขาไปเพงโทษนอยใหญ' น พระอรรถกถาจารย แสดงวา อปชฌา ศพท มอรรถเสมอกนกบ อปชฌาย ศพท." นวฎกาวา " ดวยบทวา อปชฌา น พระอรรถกถาจารย ยอม แสดงวา อปชฌา ศพท เปน อา การนต มอรรถเสมอกนกบ อปชฌาย ศพท. อกอยางหนง พงเหนสนนษฐานวา อปชฌา ศพท นนเอง ทานลบ ย อกษรเสย กลาวไวอยางนน ในทตยาวภตตและ ๑. สมนต. ๓/๓๔.


ปฐมาวภตต เพราะความท อปชฌา ศพท ประกอบในตตยาวภตต เปนตน ไมได." [๓๖๖] ผชอวา อาจารย เพราะอนศษยพงประพฤตโดยเออเฟอ. อาจารยนน ม ๔ จาพวก. เหตนน ในญาตปลโพธกถา ( กถา แสดงความกงวลดวยญาต ) ในปกรณวเศษชอวาวสทธมรรค พระพทธ- โฆษาจารย จงกลาวเนอความไววา " อาจารย ๔ จาพวก คอ ปพพชาจารย ๑ อปสมปทาจารย ๑ นสสยาจารย ๑ อทเทสาจารย ๑." กบรรดาอาจารย ๔ จาพวกน อาจารยผสอนธรรม ชอวา อทเทสาจารย. เหตนน ในฎกามหาขนธกะ พระฎกาจารย จงกลาว ไววา " อาจารยผใหสกขาบททงหลาย นชอวา ปพพชาจารย. อาจารย ผสวดกรรมวาจาในการอปสมบท นชอวา อปสมปทาจารย. อาจารย ผใหอทเทสหรอปรปจฉา นชอวา ธรรมาจารย." สวนอาจารยผทภกษนงกระโหยงในทใกล กลาวคาถอนสย ๓ ครงวา " ทานผเจรญ ขอทานจงเปนอาจารยของผม, ผมจะอย อาศยทานผมอาย " ดงน นชอวา นสสยาจารย. [๓๖๗] กในคาวา อนเตวาสกสทธวหารกา น พงทราบ วนจฉยดงน : สามเณรและภกษผถอพระอปชฌายอปสมบท กลาวคอ นสยในสานกของภกษใดวา " ทานผเจรญ ขอทานจงเปนอปชฌายะ ของผม " ดงน, ภกษนน ชอวา เปนพระอปชฌายะของสามเณรและ ภกษเหลานน, เธอเหลานน เปนสทธวหารก ของภกษผพระอปชฌายะ


นน. กอนเตวาสก ม ๔ จาพวก ดวยสามารถอาจารย คอ ปพพชน- เตวาสก ๑ อปสมปทนเตวาสก ๑ นสสยนเตวาสก ๑ ธมมนเตวา- สก ๑. สวนคาวา " ผประพฤตสมควรแกอปการะทคนอนทาแลว " น ยอมสมดวยอรรถกถาตกนบาต องคตตรนกาย. [๓๖๘] จรงอย ในอรรถกถา๑ตกนบาต องคตตรนกายนน ทาน กลาวไววา "บคคลผรกรรมอนบพพการนนทาแลววา 'คนนทาอปการะ แกเรา' แลวทาใหเขาร คอใหปรากฏ กระทาตอบแทน ชอวา กตญกตเวท." ฎกาตกนบาต องคตตรนกายนนวา " บคคลผรอย ใหผอนรอย ซงอปการะทบพพการทาในตน โดยความเปนอปการะ ใหเปนไป สมควรแกอปการะทผอนกระทาแลว ชอวา กตญกตเวท เหตนน ทานจงกลาววา อมนา มยห กต เปนตน." ฎกาบคคลบญญตวา " บคคลผมจตประกอบดวยความเกอกล ซงเปนไป เวนจากเหต ชอวา อการณวจฉโล ( ผเผอแผโดย ไมมเหต ). บคคลผไมเพงประโยชนแมเปนอนาคต กชอวากตญ บคคลเหมอนกน ( แต ) ไมชอวา บพพการ เพราะเทยบเคยงอปการะ ทเขาทาแลวนน อนตนไดรบในกอน เหตนน ทานจงกลาววา กรสสต เม ดงนเปนตน." อนฎกาวา " บทวา ปรมคคหต ความวา อนตนรบกอน ดวยคดวา 'ผนจกทาแกเรา' เปนตน. สองบทวา ต กต ความวา ๑. มโน. ป. ๒/๓๐๗.


อปการะนน คอเชนนน." [๓๖๙] อรรถกถา๑สงคตสตรวา " บทวา ตโม แปลวา เปน ผมดแลว. บทวา ตมปรายโน มวเคราะหวา ความมดนนเองเปนท ไป คอ เปนทางไปในเบองหนาของบคคลนน เหตนน บคคลนน ชอวา ตมปรายโน ( ผมความมดเปนทไปในเบองหนา ). ในบท ทงปวง กพงทราบอรรถอยางน. กบรรดาบคคล ๓ จาพวกน บคคล จาพวกท ๑ เกดในตระกลจณฑาลเปนตน ซงเปนตระกลชนตา หา เลยงชพฝดเคอง มอตภาพเลว ( ทง ) ยอมบาเพญทจรต ๓. บคคล จาพวกท ๒ กเปนผเชนนน ( แต ) บาเพญสจรต ๓. บคคลจาพวกท ๓ เกดในตระกลกษตรยเปนตน ซงเปนตระกลโอฬาร มขาวนามาก มอตภาพสมบรณ ( แต ) บาเพญทจรต ๓. บคคลจาพวกท ๔ กเปน ผเชนนน ( ทง ) บาเพญสจรต ๓." ฎกาสงคตสตรนนวา " บทวา ตโม ความวา ชอวา เปนผ มด เพราะความเปนผไมปรากฏ. เหตนน พระอรรถกถาจารย จง กลาววา อนธการภโต. บทวา อนธการภโต ความวา เปนผดจ ความมด เปนแลว คอ เกดแลว, อกอยางหนง ถงความตงลงใน ความมด โดยความเปนผไมปรากฏ. บทวา ตมเมว ความวา ความ มดมลกษณะดงกลาวแลวนนเอง เปนทไป คอ เปนทางไป ไดแก เปน ทตงลงขางหนา คอเบองหนา. ดวยคาวา นเจ ฯ เป ฯ นพพตเตตวา น พระอรรถกถาจารย ยอมแสดงความทบคคลนนเปนผมด. ดวยคา ๑. ส. ว. ๓/๒๘๓.


วา ตณ ทจจรตาน ปรปเรต น พระอรรถกถาจารย ยอมแสดง ความทบคคลนนเปนผมความมดเปนทไปในเบองหนา. ในสองบท นอกน พงทราบเนอความตามแนวแหงนยทกลาวแลว เพราะถงความ เปนผปรากฏ." [๓๗๐] อรรถกถา๑ตตยวรรค ในโกสลสงยต และอรรถกถา๒

ทตยปณณาสก ในจตกกนบาตองคตตรนกายวา " บคคลชอวา ตโม เพราะประกอบดวยความมด มเกดในตระกลตาในภายหลงเปนตน. ชอวาเปนผมความมดเปนทไปในเบองหนา เพราะเขาถงความมดใน นรกอก ดวยกายทจรตเปนตน. แมดวยบททง ๒ ดงวามาน พระผม- พระภาคตรสความมดแหงขนธนนเอง. บคคลผประกอบดวยความ รงเรอง มเกดในตระกลมงคงในภายหลงเปนตน ชอวา โชต อธบายวา เปนผสวางไสว. ชอวา เปนผมความรงเรองเปนทไปในเบองหนา เพราะเขาถงความรงเรอง คอเกดในสวรรคอก ดวยกายสจรตเปนตน. ฎกาตตยวรรค ในโกสลสงยตเปนตนนนวา " ชอวา เปนผมด เพราะเปนผราวกะวามด เพราะความไมปรากฏ เหตมเกดในตระกลตา ในภายหลงเปนตน. บคคลชอวา มด เพราะประกอบดวยความมด นน. ทานกลาวโวหารวามดของบคคล เพราะประกอบดวยความมด เหมอนอทาหรณวา บคคลชอวามความตระหน เพราะประกอบ ดวยความตระหน. เหตนน บทวา ตโม จงมเนอความวา เปน ผมด คอราวกะวากระทาความเปนคนบอด เกดแลว เพราะความไม ปรากฏ หรอวา ถงความตงลงในความมด. ชอวา เปนผมความมด ๑. สา. ป. ๑/๑๙๐. ๒. มโน. ป. ๒/๔๑๘.


เปนทไปในเบองหนา เพราะความมดมลกษณะดงกลาวแลวนนเอง เปนทไป คอ เปนทางทไป ไดแกเปนทตงลงในเบองหนา คอขางหนา ของเขา ดงนแล. ดวย ตม ศพทแมทง ๒ พระอรรถกถาจารย กลาว ความมดแหงขนธเทานน มไดกลาวความมดคออนธการ, อนง ใน บทวา ขนธตโม น พงเหนความเกดแหงขนธทเวนจากสมบตนนเอง. บคคลชอวา โชต เพราะยอมรงเรอง โดยความปรากฏเหตมเปนตนวา เกดในสกลมงคงในภายหลง. คาทงหมดเปนตนวาประกอบดวยความ สวางนน พงทราบโดยนยทกลาวแลว." ฎกาบคคลบญญตวา " บคคลผมดมา มสวางเปนทไปใน เบองหนา ไมอาศยผลบญเปนอยเลย ทาบญทงหลาย เพราะฉะนน ทานจงกลาววา บพพการ." อนฎกาวา " ผอาศยผลบญเปนอย ตงอยในฝายกตญ เหตนน พระฎกาจารย จงกลาววา ป ผล อนปชวนโต." ฎกาทกนบาต องคตตรนกาย กเหมอนกน. [๓๗๑] บคคลผกตญ ยอมเปนผหาไดยากอยางน. บคคล ยอมเปนผหาไดยาก ดวยสวนใด, แมความเปนผกตญ กหาไดยาก ดวยสวนนน. กความเปนผกตญของบคคลนน ยอมใหถงความเปน ผควรสรรเสรญวา บคคลน หาไดยาก. เพราะเหตนนนนแล ความ เปนผกตญนน จงชอวา เปนมงคล. เหตนน ในอรรถกถา๑ทานจง กลาววา 'ความเปนผกตญนน บณฑตพงทราบวา เปนมงคล ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา ๑๖๒.


เพราะความเปนเหตแหงการบรรลคณวเศษมประการตางๆ มความเปน ผควรสรรเสรญวา " เปนสตบรษ " เปนตน. ความจรงบคคลผ กตญ ยอมเปนผหาไดยากทเดยว ไมใชหาไดงาย เหมอนบคคลผ อกตญ. เพราะวาบคคลผอกตญมมาก ดงนแล. บรรดาบคคลทง ๒ จาพวกนน บคคลผกตญ ยอมบรรล ประโยชนมความสรรเสรญเปนตนในโลกน, บคคลผอกตญ ยอม บรรลสงอนไมเปนประโยชนมนนทาเปนตนในโลกน. ในขอนน มเรองเหลาน ( เปนอทาหรณ ) :- [ เรองพระเจาประทม ] [๓๗๒] ในอดตกาล พระเจากรงพาราณส ไดมพระราชโอรส ๗ พระองค. บรรดาพระราชโอรส ๗ พระองคนน พระราชกมารพระ นามวา ประทม ซงเปนพระเชฏฐาของพระกมารทงหมด เปนพระ โพธสตว. พระราชา ทรงแคลงพระหฤทยในพระโอรสเหลานนวา " โอรสเหลาน พงฆาเราแลวชงเอาแมซงราชสมบต " จงตรสวา " พอทงหลาย พวกเจาอยาอยในพระนครนเลย จงไปในทอน โดย กาลลวงไปแหงเรา จงมารบเอาราชสมบตเถด." พระราชโอรสเหลานน หลกไปกบดวยปชาบดของตน ๆ เมอ ไมไดพระกระยาหารและนาในทกนดารแหงหนง ในระหวางทาง จง ฆาภรยาของพระราชโอรสคนเลกทสด แลวแบง ( เนอ ) เปน ๑๓ สวน พากนเสวยแลว. สวนพระโพธสตว ไดเหลอเนอไวสวนหนง ใน ๒ สวนทตน


และภรยาไดแลว เสวยแตสวนเดยวเทานน กบดวยภรยา. พระราช- กมารเหลานน ไดฆาหญง ๖ คนเสวย ( เนอ ) ใน ๖ วนโดยนยน. แมพระโพธสตว กเหลอเนอไววนละสวน ๆ ทก ๆ วน. ในวนท ๗ สวนของพระโพธสตว ไดเหลอ ๖ สวนแลว ดวยประการฉะน. พระโพธสตวนน ไดใหเนอ ๖ สวน แกพระราชกมารเหลานน ผใครจะฆาภรยาของตนแลว ตรสวา " พอทงหลาย วนนจงเคยวกน สวนเหลาน, พรงน เราทงหลายจกร " ในเวลาพระราชกมาร เหลานนหลบ จงพาภรยาหนไป ไดแบกภรยาผไมอาจจะเดนไปไดดวย พระองสา ไดออกจากทกนดารในเวลาอรณขน เมอภรยากลาววา " นาย ดฉนกระหาย " เมอไมไดนา จงฟนพระชานเบองขวา ดวย พระขรรค แลวใหภรยาดมโลหต. ผวเมยทง ๒ นน ถงมหาคงคา โดยลาดบ สรางบรรณศาลาอยทคงแหงแมนาคงคาแลว. ในกาลนน มนษยทงหลาย ( จบ ) โจรผประพฤตผดตอพระ ราชาคนหนง ตดมอ เทา ห และจมกแลว เอาใสในเรอโกลนลา หนง ลอยไปในแมนาคงคา. บรษดวน ทาเสยงครวญคราง ถงท นนแลว. พระโพธสตว ไดยนเสยงนน จงยกบรษนนขน ดวยความกรณา พาไปสบรรณศาลา ไดทาการรกษาแผล ดวยการชะดวยนาฝาดและ ทายาเปนตน. ฝายภรยาของพระโพธสตวนน รงเกยจบรษดวน จงเดน ถมนาลายไป. พระโพธสตว ใหบรษดวนกบภรยาอยในอาศรมแลว ตนเองกนาผลาผลมาเลยงด.


ภรยานน มจตปฏพทธในบรษดวน ประพฤตผดกบดวยบรษ ดวนนน ปรารถนาจะฆาพระโพธสตวดวยอบาย จงกลาววา " นาย ดฉนเมอนงบนบาของพระองค ออกจากทางกนดาร เหนภเขาลกหนง จงบวงสรวงวา " ขาแตเจาแมเทพบรรพต ถาวาดฉนกบสามไมม อนตราย จกไดชวตไซร ดฉนจะทาพลกรรมแกเจาแม, บดนดฉนจก ทาพลกรรมแกเทพดานน " ดงนแลว พาพระโพธสตวไปในทนนกลาว วา " นาย ทานเทานน เปนอตตมเทพ, ดฉนทาปทกษณไหวทาน กอนแลว จกทาพลกรรมแกเทพดาภายหลง " ใหพระโพธสตวยน บายพระพกตรไปทางเหว บชาแลวดวยดอกไมทงหลาย ยนอยเบองพระ ปฤษฎางค เปนเหมอนตองการไหว ประหารทพระปฤษฎางค ผลก พระโพธสตวใหตกลงในเหว แลวไดกลบไปยงทพกของบรษดวน. ฝายพระโพธสตว เมอตกลงไป ไดตกลงทพมไมไมมหนามพม หนง บนยอดตนมะเดอ เมอไมอาจจะไปในทอนได จงนงเสวยผล มะเดออยทคาคบ. ยงมพระยาเหยตวหนง มสรระใหญ เคยขนจากเชงบรรพต มากนผลของตนไมนน. พระยาเหยนน ขนมาเพอจะกนผลไม เหน พระโพธสตวแลว ถงความวสาสะกบดวยพระโพธสตวนน ถามถงเหต ทพระโพธสตวนนมาในทนน ทราบเรองนนแลว จงใหพระโพธสตว นนนงบนหลงของตน พาขนจากเหว ออกจากปา พกไวในทางใหญ แลวกเขาไปสปาตามเดม. พระโพธสตว ไปสปจจนตคาม พกอยในทนน โดยกาลลวงไป


แหงพระราชบดา ทรงรบราชสมบต เปนพระราชาพระนามวาประทม รบสงใหสรางโรงทาน ๖ แหง ไดทรงสละทรพยใหทานวนละ ๖ แสน ทก ๆ วน. ฝายหญงชวนน แบกบรษดวนนนขนบา ออกจากปา เทยว ขอทานไปในถนมนษย เลยงบรษดวนนนอย ถกมนษยทงหลายถามวา " บรษน เปนอะไรของแม ?" จงกลาววา " ดฉนเปนลกสาวของลง ของเขา, เขาเปนลกอาของดฉน, ญาตทงหลายไดยกดฉนใหแกเขา นเลย, ดฉนนน เลยงสามของตนแมผถงโทษทควรฆา จงไดเทยว ขอทานเลยงดอย." มนษยทงหลาย สาคญวา " หญงนเปนผบาเพญ บดวตร ( วตรในสาม ) จงใหยาคและภตรมากกวาแลวและใหกระเชา หวายอยางแขงแรง ดวยบอกวา " แมจงใหสามของแมนงในกระเชา นไปเถด." ฝายหญงชวนน ทาอยางนน เทยวไปอย ถงเมองพาราณส เทยวบรโภคอยในโรงทานทงหลาย. พระโพธสตว พระราชทานทานวตถแกยาจก ๘ คนบาง ๑๐ คน บาง ในโรงทาน ดวยพระหตถของพระองค เมอเสดจกลบ ไดทอด พระเนตรเหนหญงนนในทางเสดจ จงตรสถามวา " นนอะไร ? " ราชบรษ กราบทลวา "ขาแตสมมตเทพ หญงผบาเพญบดวตรคนหนง." ทาวเธอรบสงใหเรยกหญงนนมาแลว ทรงจาได จงใหนาชายดวนออก จากกระเชาแลวตรสถาม. หญงนนไดกราบทลโดยนยกอนนนแล. พระราชาตรสวา " เจามใชหรอ ? เปนภรยาของพระประทม- กมาร ซงเปนธดาของพระราชาองคโนน มชอโนน ดมโลหตในเขา.


ของเราแลว มจตปฏพทธในชายดวนคนนน ผลกเราใหตกลงไปในเหว, บดน เจานน ถอเอาความตายไวทหนาผาก เขาใจเราวา 'ตายแลว' จงไดมา " ดงนแลว จงรบสงบงคบพวกอามาตยวา " พวกทานจงเอา สากทบชายดวนนใหตาย, จงตดหและจมกของหญงชวน." พระโพธ- สตวนน ไมอาจอดกลนความโกรธไวได จงทรงบงคบการลงอาญา แกชนทง ๒ นนอยางนนกจรง ถงกระนน กหาไดรบสงใหกระทา อยางนนไม. พระราชา ทรงทาความโกรธใหเบาบางลงแลว รบสง ใหผกอยางมนคง จนหญงชวนนไมอาจจะปลงกระเชาลงจากศรษะได แลวรบสงใหใสบรษดวนลงในกระเชานน ใหเนรเทศเสยจากแควนของ พระองค. เรองพระเจาประทม มาในอรรถกถาจฬปทมชาดก๑

ในปญจมวรรค ทกนบาต. [ เรองตกกบณฑต ] [๓๗๓] ในอดตกาล พระโพธสตวเปนดาบส อยดวยสขอน เกดแตฌาน ในบรรณศาลา ใกลฝงแมนาคงคา. ในกาลนน ธดาเศรษฐในกรงพาราณส นามวา ทฏฐกมาร เปนหญงดราย หยาบคาย ดาตพวกกรรมกร. ตอมาวนหนง พวก กรรมกรพานางไป ดวยกลาววา " พวกเราจกเลนในแมนาคงคา " แลว กพากนทงนางในแมนาคงคานน. นางรองอย ถกนาพดไป ถงทใกล ศาลาของพระโพธสตว ในเวลาเทยงคน. พระดาบส ยกนางขน ดวย ๑ ชาตกฏกถา. ๓/๑๕๔.


ความเอนดในนาง แลวกอไฟให เมอความหนาวหายแลวไดใหผลาผล แลวถามวา " เจาอยในเมองไหน ?" ธดาเศรษฐ. ดฉนอยเมองพาราณส. ดาบส. เชญนางไปเดยวนเถด. นางคดวา " เราจกใหดาบสนถงความทาลายศล แลวพาเขาไป " กระทาตามนนแลวจงไดไป. แมดาบส มศลทาลายแลว มฌานเสอมแลว ไดไปยงปจจนตคาม แหงหนงกบดวยหญงนน ขายเปรยงเลยงหญงนนอย. เหตนน ชน ทงหลาย จงไดขนานนามพระโพธสตวนนวา " ตกกบณฑต " กมนษยทงหลาย ไดใหสะเบยงแกพระโพธสตวนน แลวกลาววา " ขอทานจงบอกการทประกอบดหรอชวแกพวกขาพเจา อยในทนเถด " ดงนแลว กใหอยในกระทอมใกลประตบาน. ตอมาวนหนง พวกโจรปลนบานนน ไดพาเอาภรยาของ ตกกบณฑตไป. หวหนาโจร ทานางใหเปนภรยาแลว. นางตองการ จะใหนายโจรฆาตกกบณฑต จงสงขาวไปบอกแกตกกบณฑตนนวา " ฉนถกพวกโจรพามา อยเปนทกข, ขอทานจงมานาฉนไป " เหน ตกกบณฑตนนมาในทนนแลว จงกลาววา " ถาวา เราทง ๒ จกพา กนไปในบดน, โจรกจกตดตามฆาเราทง ๒ เสย เราจกไปในกลางคน เถด " แลวใหตกกบณฑตนนนง ( ซอน ) อยในซม ในเวลาหวหนา โจรมาดมสราเมาแลวในเวลาเยน จงบอก ( เรองนนแกนายโจรแลว ). โจรจบตกกบณฑตนน ใหลมลง แลวถองดวยศอกเปนตน ตามพอใจ


แลวผกใหนอนลง. ตกกบณฑตนน ถกโจรถองอย ไมกลาวคาอะไร ๆ อน กลาว แตคานเทานนวา "คนโกรธ คนอกตญ คนสอเสยด คนผประทษ รายมตร." ฝายโจร นอนตนขนแลว เมอสรางสรา จงเรมจะถองตกก- บณฑตนนอก. แมตกบณฑตกกลาวอยอยางนน. ฝายโจร คดวา " บรษน กลาวแตคานเทานน มไดกลาวคาอน นเรองอะไร ?" จงถาม ไดฟงความเปนไปทงหมดแลว คดวา " หญงน ปฏบตผดในทานผมอปการะเหนปานน. มนพงทาอนตรายแมแกเรา เราควรฆาหญงนเสย " ปลกหญงนนใหลกขนแลว กลาววา " มาเถด เราจกฆาบรษนน " ถงนอกบานแลว จงฆาหญงนนเสย แลวพาตกก- บณฑตไปสเรอน กลาววา " บดน ทานจกไป ณ ทไหน ?" ตกกบณฑต กลาววา " เราจกบวชอยในปา." นายโจร กลาววา " แมเรากจกบวช." ชนทง ๒ นน ครนบวชแลว ยงฌานและอภญญาใหเกดแลว กเปนผเขาถงพรหมโลก. เรองตกกบณฑต มาในอรรถกถา๑ตกกชาดก ในสตตมวรรค เอกนบาต. [ เรองชน ๔ คน ] [๓๗๔] ในอดตกาล พระโพธสตวเปนดาบส อยในบรรณ- ศาลา ใกลฝงแมนาคงคา. ๑. ชาตกฏกถา. ๒/๘๙.


ในกาลนน พระโอรสของพระเจากรงพาราณส ไดมพระนามวา ทฏฐกมาร เปนคนกกขฬะ หยาบคาย ไมเปนทชอบใจของชนทงปวง ประดจธลตกเขาตา แลวดจปศาจผมาเพอจะเคยวกน. วนหนง พระราชโอรสนน ทรงเลนอยในแมนาคงคา ไดตรส วา "มาเถด พนาย พวกทานจงนาเราไปสทามกลางแมนา แลวจง นากลบ" ราชบรษเหลานน นาเธอไปทงแลวกหนไป. พระราชกมาร นน อนนาพดไปอย เหนทอนไมทอนหนง จงนงกนแสงไปบนทอนไม นน. ในกาลนน เศรษฐชาวกรงพาราณสคนหนง ฝงทรพย ๔๐ โกฏ ไวรมฝงแมนา เพราะความอยากในทรพย ( ตายไปแลว ) เกดเปนง อยทหลงแหงทรพย. แมเศรษฐคนอนอก ฝงทรพย ๓๐ โกฏไวในประเทศนนเหมอน- กน เพราะความอยากในทรพย ( ตายไปแลว ) เกดเปนหนในทนน นนแล. ทอยของสตวเหลานน จมลงนาไป. สตวเหลานน ออก ( จาก ) ร ไปแลว เหนทอนไมทพระราชกมารนงมานน จงขนไปนอนบน หลงทอนไมนนเหมอนกน. กทฝงแมนา มตนงวอยตนหนง. ลกนก แขกเตาตวหนง อยทงวนน. ตนไมโคนลงบนหลงนา. ลกนกแขกเตา เหนทอนไมนนแลว กเขาเกาะแอบอย. ชนทง ๔ นน ไปโดยอาการอยางนน ไดถงทใกลบรรณศาลาของ ดาบส ในเวลาเทยงคน. ดาบส ไดยนเสยงกนแสงของพระราชบตร จงไปยงฝงนา ดวยความเอนดในสตวทง ๔ นน จงยกสตวเหลานนขน


นาไปสอาศรม กอไฟองสรระของ ๓ สตวมงเปนตนกอน ดวยคดวา "สตวเหลานมกาลงนอยกวา" ภายหลงจงองสรระของพระราชบตร แมเมอใหอาหาร กใหแก ๓ สตวมงเปนตนนนแลกอน ภายหลงจงได ใหผลาผลแกพระราชบตรนน. พระราชกมาร คดวา "ดาบสโกงคนน ไมนบถอเรา ทาความ นบถอแกพวกสตวดรจฉาน" ผกอาฆาตในดาบสนน พกอยได ๒-๓ วนแลว เมอจะไป คดวา "เราจกฆาดาบสน ผมาสสานกของตน" จงกลาววา "ทานผเจรญ เมอขาพเจาไดดารงในราชสมบตแลว ขอ ทานพงมา ขาพเจาจกอปฏฐากทานดวยปจจย ๔" ดงนแลว กหลกไป. สวนง เมอจะไป ไหวดาบสนนแลว กลาววา " ทานผเจรญ ทานไดทาอปการะแกขาพเจามาก, ขาพเจาไดฝงทรพยมประมาณเทา นไวในทโนน เมอทานมกจดวยทรพย พงไปในทนน เรยกวา 'ทฆะ " ดงนแลว กหลกไป. แมหน กลาวอยางนนเหมอนกนแลว กลาววา "เมอทานมกจ ดวยทรพย, ขอทานไปในทนน พงเรยกวา 'อนทระ" ดงนแลวก หลกไป. แมลกนกแขกเตา ไหวพระดาบสแลว กลาววา "ทานผเจรญ ทรพยของขาพเจาไมม, แตเมอทานตองการดวยขาวสาลสก พงไปท อยของขาพเจา" ดงนแลว กหลกไป. พระราชบตร ไปแลวตอกาลไมนานเทาไร กดารงอยในราช- สมบต. พระโพธสตว ใครจะทดลอง ๓ สตวมงเปนตนกอน จงไปส


ทอยของสตวเหลานน. แมสตวเหลานน กออกจากทอยของตน ๆ มา ไหวพระโพธสตวนน. พระโพธสตวนนกลบจากทนนแลว กใครจะ ทดลองพระราชา จงไปสพระราชอทยาน พกอยในทนน ในวนรงขน เขาไปสพระนครดวยภกขาจารวตร. ในขณะนน พระราชา ประทบบนคอชางตวประเสรฐ กาลง กระทาประทกษณพระนคร พอทอดพระเนตรเหนพระโพธสตวนนแต ไกล ทรงดารวา "ดาบสโกงรปน ใครจะกนอยในสานกของเราจงได มา เราจกใหตดศรษะของมนเสย จนกวามนยงไมประกาศคณทตนได ทาแลวแกเรา ในทามกลางบรษท" ดงนแลว จงรบสงบงคบพวก ราชบรษ. ราชบรษเหลานน ไปไหวพระโพธสตวแลว ประหารทก ๆ ทาง ๔ แพรง นาไปสตะแลงแกง ( ทฆาคน ). ในท ๆ ถกประหาร แลว ๆ พระโพธสตวนน ไดกลาวคาถานเทานนวา [๓๗๕] "จรงทเดยว ไดยนวา นระทงหลาย บางพวก ในโลกน กลาววา ไมทลอยนาไป ประเสรฐกวา, นระบางคนไมประเสรฐเลย." [ แกอรรถ ] บรรดาบทเหลานน บาทคาถาวา สจจ กเรวมาหส ความวา ไดยนวา เขายอมพดกน จรงแททเดยว. บาทคาถาวา นรา เอกจจยา อธ ความวา บรษผบณฑต บางพวกในโลกน. บาทคาถาวา กฏ ปลลวต เสยโย ความวา ไมแหงทลอย


อยในแมนา อนบคคลยกขนวางไวบนบกยงดกวา. เพราะเหตไร ? เพราะไมแหงนน ยอมมอปการะ เพอตองการใชหงตมยาคและภตร เปนตนกได เพอตองการใชผงแกเหลาชนผกระสบกระสายอยดวย ความหนาวกได เพอตองการใชบาบดอนตรายแมเหลาอนกได. บาทคาถาวา น เตวเวกจจโย นโร ความวา สวนนระบาง- คน คอบรษชว ผมกประทษรายมตร อกตญ อนนาพดไปอย อน เราจบทมอ ยกขนแลว ไมดเลยทเดยว. จรงอยางนน เรายกบรษชว นขนแลว จงไดนาความทกขมา. บรรดาบรษเหลานน เหลาชนผเปนบณฑต ไดฟงคานนแลว ถามวา "ขาแตบรรพชตผเจรญ มคณอะไร ททานไดทาไวแกพระ ราชาของพวกขาพเจาหรอ ?" พระโพธสตวนน บอกความเปนไป ทงหมดแลว. มนษยทงหลาย ฟงคานนแลว โกรธวา "พระราชาองคนเปน ผประทษรายมตร ยอมไมรแมสกวาคณของผใหชวตแกตน พวกเรา อาศยพระราชานน จกไดความสขแตทไหน ? ทานทงหลายจงจบมนไว" ดงนแลว ตางกพากนลกฮอขนโดยรอบ สาเรจโทษพระราชานน ผ ประทบอยบนคอชางนนเอง ดวยหลาว หอก กอนหน และไมคอน เปนตน จบเทาทง ๒ ลากไปทงไวทหลงค แลวอภเษกพระโพธสตว ( เปนพระราชา ). พระโพธสตวนน ทรงครองราชยโดยธรรม เสดจ ไปยงทอยของ ๓ สตวมงเปนตนเหลานน ทรงรบเงน ๗๐ โกฏอนงและ หนถวายแลว และพา ๓ สตวเหลานนไป, ในภายหลงรบสงใหทาปลอง


ทอง เพอประโยชนเปนทอยของง, ถาแกวผลกเพอประโยชนเปน ทอยของหน, กรงทอง เพอประโยชนเปนทอยของนกแขกเตา แลว รบสงใหพระราชทานขาวตอกมรสหวานแกงและนกแขกเตา ขาวสาร แหงขาวสาลอนหอม แกหน ดงนแล. เรองชน ๔ คน มาในอรรถกถา๑สจจงกรชาดก ในอฏฐมวรรค เอกนบาต. [ เรองชน ๓ คน ] [ ๓๗๖ ] ในอดตกาล มหาเศรษฐในกรงราชคฤห นาธดาของ เศรษฐในชนบทมาเพอประโยชนแกบตรของตน. แตหญงนนเปนหมน เมอจะแสดงอาการดงหญงมครรภ จงทบหลงมอและเทาทาใหบวมขน แสดงความโตขนแหงทอง ดวยการพนดวยทอนผาทก ๆ วน ยงหญง พเลยงคนหนงใหรกจนน โดยลวงไป ๙ เดอน จงอาลาพอผวและแม ผววา "บดน ดฉนจกไปสเรอนของบดาในชนบท คลอด ( ลก ) " ดงนแลว กหลกไป. ครงนน หญงเขญใจคนหนง เดนทางไปกบดวยพวกเกวยน คลอดบตรไวทโคนตนไทรตนหนง ในระหวางทาง เมอพวกเกวยนไป แตเชาตร จงคดวา "เราเวนพวกเกวยน กไมสามารถเดนทางไปได" จงทงรกและบตรไวในทนนนนเองแลวกไป. เทพดาทงหลายรกษาทารก ไว. ไดยนวา ทารกนน เปนพระโพธสตวนนแล. ฝายธดาเศรษฐ ถงทนนแลว คดวา "เราจกทาสรรกจ" จง ๑. ชาตกฏกถา. ๒/๑๒๙.


ไปยงโคนตนไทรกบดวยหญงพเลยงนน เหนทารกมสดงทอง จงกลาววา "แม กจของเราสาเรจแลว" เปลองเอาทอนผาออกเสย ทาประเทศ แหงพก ( ทองนอย ) ดวยเลอดและมลทนแหงครรภ บอกความทตน คลอดบตรแกปรชน แลวอมเอาทารกกลบจากทนนนนแล. มารดาบดา ไดตงชอของเดกนนวา นโครธ. ในวนนนนนแล แมหญงสะใภของอนเศรษฐ ไปสเรอนแหง ตระกล เพอตองการจะคลอด ไดคลอดบตร ณ ภายใตกงไมแหงหนง ในระหวางทางแลวกกลบ. ชนทงหลาย ตงชอเดกนนวา สาขะ. ในวนนนนนเอง ถงภรยาของชางชนผอาศยมหาเศรษฐอย ก คลอดบตรในระหวางผาทอนเกา. ชนทงหลาย จงตงชอเดกนนวา โปตกะ. มหาเศรษฐ ใหนาเดกทง ๒ นนมา ในวนทนโครธกมารเกด เลยงใหเตบโตพรอมดวยนโครธกมารนนเหมอนกน. เดกเหลานน เตบโตเจรญวยดวยกน ไปเมองตกกสลา เรยนศลปสาเรจแลว เทยวจารกไปในชนบท ถงทใกลกรงพาราณสโดยลาดบ จงนอนอย ณ โคนตนไมตนหนง. กทตนไมนน มไกหลายตวอาศยอย. บรรดาไกเหลานน ไกตว อยขางบน ถายเวจรดสรระของไกตวอยขางลาง. ไกตวอยขางลาง ถามวา ใครถายเวจนลง ?" ไกตวขางบน. อยาโกรธเลย เพอน กนไมร จงไดถายลง. ไกตวขางลาง. เฮย เจาเขาใจวาสรระของเราเปนทถายเวจ


ของตวหรอ เจาไมรประมาณของเราหรอ ? กผใด ฆาเราแลวกนเนอ ผนนจะไดทรพยพนหนงแตเชาตร. ไกตวขางบน. เฮย เจาแมเมอเราบอกวา "ไมร" กยงโกรธ ทามานะดวยเหตเพยงเทาน, กผใดฆาเรา แลวกนเนอลา ผนนจะได เปนพระราชาแตเชาตร, ผใดกนเนอทามกลาง ผนน จะไดเปนเสนาบด, ผใด กนเนอตดกระดก ผนน จะไดเปนนายคลง. โปตกมาณพ ลกขนในเวลาใกลรงนงนวดเทาของนโครธกมารอย ไดยนคาของไก ๒ ตวนน จงคอย ๆ ไตขนไป จบเอาไกตวขางบน ฆาแลว ปงทถานเพลง ใหเนอลาแกนโครธ ใหเนอกลางแกสาขะ ตนเองกนเนอตดกระดก แลวบอกเรองเปนไปทงหมด. มาณพทง ๓ นน เขาไปสกรงพาราณสในเวลาอาหารเชา บรโภค ขาวปายาสในเรอนของพราหมณคนหนงแลว ออกจากเรอน เขาไปส พระราชอทยาน. นโครธกมารนอนอยบนแผนศลา. สองคนนอกน นอนขางนอก. ในกาลนน พระเจากรงพาราณสสวรรคตได ๗ วนแลว. ครงนน พวกอมาตยมปโรหตเปนตน ไดปลอยบสสรถแลว. ในฎกากสสปสงยต ทานกลาวไววา "รถมงคลชอวา บสสรถ." บสสรถไปถงพระราชอทยานแลว ไดตงเปนเกยหยดอย. ปโรหต ตรวจดลกษณะทพระบาทแลว จงไดใหประโคมดนตรขนทงหมด อภเษก นโครธใหดารงอยเหนอกองรตนะ ในพระราชอทยานนนนนเอง. พระเจานโครธนน พระราชทานตาแหนงเสนาบดแกสาขกมาร


แลวเสดจเขาสพระนคร. แมโปตกะ กเขาไปกบดวยพระราชานน เหมอนกน. วนหนง พระราชา ทรงระลกถงมารดาบดาได จงสงโปตกะ ผเดยวไปกรงราชคฤห ดวยรบสงวา "ทานจงไปพามารดาบดาทง ๒ นนมา." โปตกะนนไปแลว เมอทานทง ๒ นนไมมา, จงกลบแตผ เดยวเทานน คดวา "เราจกระงบความเมอยลาในการเดนทางทเรอน ของเสนาบด ภายหลงจงจกไปเฝาพระราชา" ดงนแลว กไปทเรอน ของเสนาบดนน ไดใหคนไปบอกวา "โปตกะสหายของทานมาหา." สาขเสนาบด ไดผกเวรไวในโปตกะนนวา "โปตกะน ไมให ความเปนพระราชาแกเรา ( ไป ) ใหแกนโครธกมาร." เหตนน เขา พอไดฟงคาของทตจงโกรธแลว กลาววา "ใครเปนสหายของเจา คนน ? มนเปนคนบา ลกทาส, พวกทานจงจบมนไว" ใหคนใชทบต โปตกะดวยมอ เทา เขา และศอก ใหจบคอไสไปแลว. สวนโปตกะ คดวา "สาขะน เปนคนอกตญ ประทษราย มตร, นโครธบณฑต เปนคนกตญ เปนสตบรษ, เราจะไปสานก ของนโครธบณฑตเทานน" แลวไปกราบทลความทมารดาบดาไมมา แดพระราชา. ฝายเสขเสนาบด คดวา "โปตกะ พงยยงเราในสานกพระราชา แตเมอเราไปแลว มนจกไมอาจกราบทลคาอะไร ๆ ได" จงไปใน สานกของพระราชานนเหมอนกน. โปตกะ ไดกราบทลกรรมทสาข- เสนาบดนนกระทาแลว แดพระราชา.


พระราชา ทรงสดบคานนแลว กรว จงรบสงใหฆาสาขะนน. โปตกะทลหามไววา "ขาแตมหาราช ขอพระองคทรงอดโทษ อสตบรษเถด." พระราชา ทรงอดโทษแกสาขะแลว มพระประสงคจะพระราช- ทานตาแหนงเสนาบดแกโปตกะนนแล เมอโปตกะนนไมปรารถนา อย จงไดพระราชทานตาแหนงภณฑาคารก ควรแกอนวจารณเสนา ทงปวง. นยวา ตาแหนงนน ไมไดเคยมมากอน, เพงเกดขนจาเดม แตกาลนน. ในกาลอน โปตกภณฑาคารก เจรญดวยบตรและธดา เมอจะ สอนบตรและธดา จงกลาวคาถานในนโครธชาดก๑ ในทสกนบาตวา [๓๗๗] บคคลควรคบนโครธบณฑตเทานน ไม ควรคบหาสาขะเสนาบด, ตายใน ( สานกของ ) นโครธประเสรฐกวา, มชวตอย ( ในสานกของ ) สาขะ จะประเสรฐอะไร ?" เรองชน ๓ คน จบ. [๓๗๘] บคคลผอกตญ ยอมถงอนฏฐผลมนนทาเปนตน ดวย ประการฉะน. สวนบคคลผกตญ แมพระศาสดา กทรงสรรเสรญ ในขอนนมเรองน ( เปนอทาหรณ ) :- [ เรองราธพราหมณ ] ไดยนวา ในกรงราชคฤห พราหมณแกชอราธะ อนบตรและ ๑. ชาตกฏกถา. ๕/๔๗๖.


ภรยาไมนบถอ จงไปสพระเวฬวน ขอบรรพชา. ภกษบางพวก ไม ปรารถนาจะใหบวช ดวยอางวา " พราหมณนแก." พระศาสดา ทรงทราบเหตนนแลว ตรสวา "ภกษทงหลาย ใครระลกถงอปการะของพราหมณนนได ?" ในพระดารสนน บทวา อธการ ไดแก การกระทายง. มคา อธบายวา ไดวา สกการะ. ครงนน พระมหาสารบตรผมอาย กราบทลวา "ขาแตพระ องคผเจรญ พราหมณนน ไดสงใหเขาถวายอาหารประมาณทพพ หนง แกขาพระองคผเทยวไปเพอบณฑบาต ในกรงราชคฤหน ขาพระองคระลกถงอปการะนแลของพราหมณนนได พระเจาขา." พระศาสดา ตรสวา "ดละ ดละ สารบตร, สารบตร ก สตบรษทงหลาย เปนผกตญ เปนผกตเวท, สารบตร ถากระนน เธอจงใหพราหมณนนบรรพชาเถด จงใหอปสมบทเถด." พระเถระ ใหพราหมณนนบวชแลว พาไปยงอาวาสใกลหมบาน. พระเถระ ใหทงอาวาส ทงบณฑบาตอนประณตทถงแกตน แกพระ ราธเถระนนแล ซงเปนผมลาภฝดเคอง เพราะความททานบวชยงไม นาน ( ใหม ) ในอาวาสนน สวนตน เทยวไปเพอบณฑบาต. พระ ราธเถระ ไดเสนาสนะและโภชนะเปนทสบาย เรยนกมมฏฐานใน สานกของพระเถะนนเอง ตอกาลไมนานเลย กไดบรรลพระอรหต. เรองราธพราหมณ มาในอรรถกถา๑เอตทคควรรค. ๑. มโน. ป. ๑/๓๕๔.


ในเอกนบาต องคตตรนกาย และในมหาขนธกะ. [๓๗๙] ครงนน ไดเกดสนทนากนขนในทามกลางสงฆวา "พระ สารบตรเถระ เปนผกตญกตเวท." พระศาสดา ทรงสดบคานนแลวตรสวา "แมในกลางกอน สาร- บตรน เปนชาง กเปนผกตญกตเวทเหมอนกน" แลวตรส อลนจตตชาดก๑ ในปฐมวรรคทกนบาต. เหตนน ภกษ พงเปนผกตญ เหมอนพระธรรมเสนาบดและพระอานนทเถระ. [ เรองพระอานนทเถระ ] ไดยนวา พระเถระ มสทธวหารกประมาณ ๕๐๐ รป บรรดาสทธ- วหารกเหลานน ภกษหนมรปหนง เปนผมอปการะมากแกพระเถระ ยอมกวาดบรเวณ ตงนาฉนและนาใชไว ถวายไมชาระฟน นาลาง หนา และนาอาบ ยอมชาระเวจกฎ เรอนไฟ และเสนาสนะ ยอม ทาการนวดมอนวดเทาและนวดหลงเปนตน. สวนพระเถระ ไดใหผา สาฎก ๕๐๐ ผนทงหมด ซงพระเจาโกศลทรงเลอมใสในธรรมกถา ของตนถวายแลว แกภกษหนมนนรปเดยว ดวยสามารถพอใจวา " ภกษหนมนเทานน มอปการะมาก." ภกษหนมนน ไดแบงผาสาฎกเหลานนทงหมด ถวายแกภกษ ผรวมอปชฌายะของตน. ภกษเหลานน ทาเปนจวรนงและหมแลว ไปสสานกของพระศาสดา ถวายบงคมแลว กราบทลวา "ขาแต พระองคผเจรญ ชอวาการใหเพราะเหนแกหนา ยงมแกพระโสดาบน ๑. ชาตกฏกถา. ๓/๒๓.


หรอ ?" พระศาสดา. ไมม ภกษทงหลาย. ภกษ. ขาแตพระองคผเจรญ พระอานนทเถระ พระอปชฌายะ ของขาพระองคทงหลาย ไดใหผา ๕๐๐ ผนแกภกษหนมรปเดยวเทานน แมภกษหนมนน กไดใหผาทตนได แกพวกขาพระองค. พระศาสดา ตรสวา " ภกษทงหลาย อานนทมไดใหเพราะเหน แกหนา, แตภกษนน มอปการะมากแกเธอ; เพราะฉะนน เธอจงได ใหแกภกษผมอปการะแกตน ดวยสามารถแหงอปการะ ดวยสามารถ แหงคณ ดวยสามารถแหงความพอใจ ดวยเธอคดวา 'ธรรมดา การทาอปการะตอบแกผทาอปการะ ยอมควร' เพราะความทตน เปนผกตญกตเวท, แมบณฑตในปางกอนทงหลาย กไดกระทา อปการะตอบ แกเหลาชนผทาอปการะแกตนเหมอนกน " แลวตรส คณชาดก๑ ในปฐมวรรคทกนบาต. ถงคาวาสคาลชาดก กเปนชอแหง คณชาดกนเหมอนกน. พระศาสดา ครนตรสดวยประการอยางนนนนแลแลว จงตรส ตรตวจฉชาดก๒ ในปฐมวรรค ตกนบาตอก. เรองอดตในชาดกทง ๒ ควรตรวจดในชาดก. เรองพระอานนทเถระ จบ. [ ๓๘๐ ] อกอยางหนง สมปรายภพของบคคลผกตญ เปน สคต, ของบคคลผอกตญ เปนทคต ดงนแล. เนอความน พง ๑. ชาตกฏกถา. ๓/๓๐. ๒. ชาตกฏกถา. ๔/๕๒.


แสดงดวยอกตญตาสตร๑ท ๓ แหงทตยวรรค ในปญจมปณณาสก จตกกนบาต องคตตรนกาย, แทจรง บคคลผอกตญ ยอมเปนผ มทคตเปนทไปในเบองหนาแท. ในขอนน มเรองน ( เปนอทาหรณ ) :- [ เรองพรานปา ] ในอดตกาล พรานปาชาวกรงพาราณสคนหนง แสวงหาเครอง เลยงชพสาหรบตนอยในหมวนตประเทศ หลงทาง เดนรองไหครา ครวญไป. ในกาลนน พระโพธสตว [ เกด ] เปนชางเผอกปลอด นาม วา พระยาสลวนาค เพราะความเปนสตวมศล ไดยนเสยงคราครวญ ของบรษนน อนความกรณาตกเตอนแลว จงใหพรานปาผนนนงบน หลง นาออกจากปา สงใหถงถนมนษยแลว กลาววา " บรษผเจรญ ทานจงไปโดยทางน กทานแมถกใคร ๆ ถามถงทอยของเรา จงอยา บอกแกใคร ๆ." กพรานปานน เปนคนมกประทษรายมตร เปนคนอกตญ ใน เวลานงบนหลงพระโพธสตวนนเอง ไดกาหนดจาเครองหมายคอ ตนไมและภเขาไว ถงกรงพาราณสแลว พบพวกชางงา กลาววา "ผเจรญ ทานไดแมงาชางเปนแลว จะพงรบไหม ?" ไดฟงวา "ชอวางาชางเปน มราคามากกวางาชางตาย" จงถอเอาเสบยงและ เลอยอนคม เขาไปหาพระโพธสตว ของาแลว. พระโพธสตว ใหพรานปานนตดงาทอนปลาย ๒ ขางแลว เอา ๑. อง. ตก. ๒๑/๓๐๗.


งวงจบงาทง ๒ นนไว กระทาปณธานวา "เราจะใหดวยคดวา 'งา เหลาน ไมเปนทรกของเรา' หามได แตสพพญตญาณของเรา เปนทรกกวางาทง ๒ นโดยรอยเทา พนเทา แสนเทา, การใหงาของ เรานน จงเปนไปเพอประโยชนบรรลสพพญตญาณเถด" ดงนแลว กไดให ( งานนไป ). พรานปานน ถอเอางานนกลบไป ขายแลว เมอมลคานนสน แลว จงไปของาทเหลออก. ถงพระยาชาง กไดใหแกเขาแลว แมเมอมลคานนสนแลว พรานปานนกกลบไปขออก ถงพระยาชาง กกลาววา "ดละ" แลวกเทาลงดงโคหมอบ. ฝายพรานปาผอกตญนน ขนสกะพองพระยาชาง ยนทสดงา ทง ๒ ดวยสนเทา เพกเนอออกแลว ไดเอาเลอย ๆ โคนงา สาเรจ แลวกหลกไป. เมอพรานปานน พอละคลองแหงการเหนของพระยาชาง แผน- ดนใหญ แมสามารถจะทรงเขาสเนรและเขายคนธรเปนตน ซงม ภาระหนกไวได กเปนราวกะวาไมอาจจะทรงกองแหงความไมมคณ ของพรานปานน จงไดแยกออกใหชอง. ในทนใดนนนนเอง เปลว ไฟในอเวจแลบออก รวบจบคนอกตญ ผมกประทษรายมตรนน. ลาดบนนรกขเทพดา ผสงอยในราวไพรนน ไดกลาวคาถาน ในสลวชาดก๑ ในอฏฐมวรรค เอกนบาตวา [๓๘๑] "ถาวา อสรชน พงใหสมบตในปฐพ ๑. ชาตกฏกถา. ๒/๑๒๔.


ทงหมดแกคนอกตญ ผคอยจองโทษเปนนตย กไมพงยงเขาใหยนดไดเลย."

[ แกอรรถ ] บรรดาบทเหลานน บทวา อกต สส คอผไมรคณอนเขา ทาไวแกตน. บทวา โปสสส แปลวาบรษ. บทวา ววรทสสโน ความวา คอยแลดชองคอโอกาสอยนนเอง. บาทคาถาวา สพพ เจ ปว ทชชา ความวา แมถาวา พง ใหจกรพรรดสมบตทงสน กหรอวา พงพลกแผนดนใหญนขนแลว ใหโอชาแหงแผนดน. บาทคาถาวา เนว น อภราธเย ความวา ใคร ๆ แมกระทา อยอยางนน กไมพงอาจเพอใหยนดหรอเลอมใสได. พระยาชาง ดารงอยตราบเทาอายแลว กไปตามยถากรรม. เรองพรานปา จบ. บคคลผอกตญ ยอมมทคตเปนทไปในเบองหนา ดวยประ- การฉะน. สวนบคคลผกตญ เขาถงสคตแลวนบไมถวน. ประโยชน อะไรดวยเรอง ( อทาหรณ ) ดงนแล. กถาวาดวยบทวา ความกตญ จบ.


กถาวาดวยการฟงธรรม [๓๘๒] อรรถกถา๑วา " ในกาลใด จตสหรคตดวยอทธจจะ หรอถกอกศลวตกมกามวตกเปนตนอยางใดอยางหนงครอบงา การ ฟงธรรมเพอบรรเทาวตกเหลานนในกาลนน ชอวา การฟงธรรมโดย กาล." [ วตก ๓ ] อรรถกถา๒ตก ในสงคตสตรวา " ความตรกเกยวดวยกาม ชอ วา กามวตก. ความตรกเกยวดวยพยาบาท ชอวา พยาบาทวตก. ความตรกเกยวดวยวหงสา ชอวา วหงสาวตก. บรรดาวตก ๓ นน วตก ๒ ยอมเกดขนทงในสตว ทงในสงขาร. จรงอย กามวตก ยอมเกดขนแกบคคลผตรกถงสตว หรอ สงขารอนเปนทรกใครชอบใจ. พยาบาทวตก ยอมเกดขนตงแตโกรธแลวแลด จนถงใหสตวหรอ สงขารอนไมเปนทรก ไมเปนทชอบใจพนาศไป. วหงสาวตก ยอม ไมเกดขนในสงขาร. เพราะวา สงขาร ชอวา อนใคร ๆ พงใหถง ทกขไมม. แตวหงสาวตกนน ยอมเกดขนในสตวทงหลาย ในเวลาท คดวา " ขอสตวเหลานจงถกฆา หรอจงขาดสญ จงฉบหาย หรอ อยาไดมแลว." * พระมหาเฉย ยโส ป. ธ. ๗ ( บดนเปนพระเทพปญญามน ) วดสมพนธวงศ แปล. ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา ๑๒๖. ๒. ส. ว. ๓/๒๒๖.


ฎกาตกในสงคตสตรนนวา "ในคาวา กามปปฏสยตโต น กามม ๒ อยาง คอวตถกาม ๑ กเลสกาม ๑. บรรดากาม ๒ อยาง นน ควรประกอบความวา 'วตกเกยวดวยกามทงหลาย ดวยสามารถ กระทาใหเปนอารมณในฝายวตถกาม ( จดเปนวตถกามวตก ) แตใน ฝายกเลสกาม เกยวดวยกาม ดวยสามารถการประจวบ' ( จดเปน กเลสกามวตก ). ในบทวา พยาปาทปปฏสยตโต เปนตน พงทราบ ความดวยสามารถการประจวบ. เมอจะถอเอาความวา 'วตก' แม เกยวดวยวตถแหงพยาบาท กชอวา เกยวดวยพยาบาท ดงน ยอม ไมไดโยชนาแมโดยประการทง ๒ ทเดยว. นยแมในคาวา เกยวดวย วหงสาน กนยนนเหมอนกน. เจตนา ชอวา วหสา เพราะเปนเครอง เบยดเบยนสตวทงหลาย อกอยางหนง เปนความเบยดเบยน สตวทงหลาย, พงทราบอรรถแหงศพทอยางนวา 'วตกเกยวดวย วหงสานน ชอวา วหงสาปฏสงยต.' การปรารภสงขารทงหลาย อนไมเปนทรก ไมเปนทชอบใจ แลวเกดพยาบาทวตก พงแสดงดวย สามารถกระทบวตถอนมใชฐานะ. เพอแสดงเขตแดนแหงพยาบาทวตก พระอรรถกถาจารยจงกลาววา 'ยาว วนาสนา. กปาณาตบาตเทานน ยอมมในเพราะการใหสตวพนาศ ดงนแล. ถามวา เพราะเหตไร ? พระอรรถกถาจารย จงกลาววา สงขาร ชอวาอนบคคลพงใหถง ทกขไมม' สงขารทงหลายเหลาใด ทรกนแลววา สตว อนทาน ปรารถนาวา เปนสงขารอนบคคลพงใหถงทกขได แมสงขารเหลานน โดยอรรถกคอสงขารนนเองมใชหรอ ? แกวา 'ขอนนจรง.' แตวา


สงขารเหลาใดเนองดวยอนทรย ยอมเสวยทกข เพราะเปนสภาพม วญญาณ เพราะฉะนน สงขารเหลานน จงเปนอารมณแหงวหงสาวตก อนทานปรารถนาแลว ยอมรกนวาสตว. แตสงขารเหลาใด ไมเสวย ทกข เพราะไมประกอบดวยลกษณะดงกลาวแลว พระอรรถกถาจารย หมายเอาสงขารเหลานน จงกลาววา 'วหงสาวตก ไมเกดขนใน สงขารทงหลาย.' อนง วหงสาวตกยอมเกดขนในทใด และยอม เกดขนดวยประการใด เพอจะแสดงทนนและประการนน พระอรรถ- กถาจารย จงกลาววา 'อเม สตตา' เปนตน. [ วนธมมสสวนะโดยปกต ] [๓๘๓] อรรถกถา๑วา " อาจารยพวกอน กลาววา การฟง ธรรมในวนท ๕ ๆ ชอวาการฟงธรรม โดยกาล. สมดงทพระธรรม- สงคาหกาจารยกลาวไววา พระอนรทธเถระผมอาย กราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ กขาพระองคทงหลาย ยอมประชมกนดวย กถาอนประกอบดวยธรรมตลอดคนยงรง อนมในวนท ๕ แล." บรรดาบทเหลานน บทวา ป จาหก เปนตน พระเถระนน กลาว ในสานกพระศาสดา ในจฬโคสงคสตร๒ ในจตตถวรรค มลปณณาสก. อรรถกถา0๓จฬโคสงคสตรวา " บทวา ป จาหก โข ปน ความวา การฟงธรรมน ในวนท ๓ คอ ในวนท ๑๔ ในวนท ๑๕ ในวนท ๘ ชอวา การฟงธรรมโดยปกตเทยว. พระเถระทง ๓ ทาการ ฟงธรรมโดยปกตนนไมใหขาด, ในวนท ๕ พระเถระทง ๒ สรงนา ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา ๑๖๒. ๒. ม. ๑๒/๓๘๖. ๓. ป. ส. ๓/๓๒๗.


ในเวลายงไมพลบคาแลว ยอมไปทอยของพระอนรทธเถระ, พระ เถระแมทง ๓ นงในทนนแลว ถามปญหากะกนและกน ในปฎก ๓ ปฎกใดปฎกหนง แกปญหากะกนและกน เมอพระเถระทง ๓ รปนน สนทนากนอยอยางนนนเทยว อรณขน. พระอนรทธเถระหมายเอา การฟงธรรมโดยปกตนน จงกลาวคานวา ป จาหก โข ปน เปนตน." ฎกาจฬโคสงคสตรนนวา " สองบทวา ต อขณฑ ความวา ทาการฟงธรรมในวนแมทง ๓ นนไมใหขาดดวยสามารถการประพฤต. บทวา เอต เปนคาบงถงคาวา ป จาหก โข ปน เปนตน. การฟงธรรมมในวนท ๕ ๆ เหตนน จงชอวา ป จาหก ( มในวน คารบ ๕ )." [๓๘๔] อกอยางหนง บคคลเขาไปหากลยาณมตรทงหลาย แลว อาจเพอจะฟงธรรมอนจะบรรเทาความสงสยของตนเสยไดใน กาลใด การฟงธรรมแมในกาลนน พงทราบวา " การฟงธรรมโดย กาล." เหตนน พระผมพระภาค เมอจะทรงแสดงธรรมแกภกษ ทงหลาย จงตรสไวในปาปณกสตร๑ ในทตยวรรค ปฐมปณณาสก ในตกนบาตองคตตรนกายวา " ภกษเขาไปหาภกษผเปนพหสตเหลา นนตลอดกาลโดยกาล ยอมไตถาม ยอมสอบสวนวา ผเจรญ พระพทธพจนนอยางไร ? ความแหงพระพทธพจนนอยางไร ? ภกษ ผพหสตเหลานน ยอมเปดเผยธรรมทยงไมเปดเผย ยอมกระทาธรรม ทเรายงมไดกระทาใหตนแลวใหตน และยอมบรรเทาความสงสยใน ธรรมอนเปนทตงแหงความสงสยมอยางมใชนอย แกภกษนน." ๑. อง. ตก. ๒๐/๑๔๓.


บรรดาบทเหลานน บทวา เต ความวา ภกษเขาไปหาภกษ ทงหลาย ผเปนพหสต ผเปนกลยาณมตร ตลอดกาลโดยกาล. ทานกลาวไวในอรรถกถา๑ปาปณกสตรนนวา " บทวา ปรปจฉต ความวา ยอมถามถงประโยชนและสงมใชประโยชน คอเหตและ มใชเหต. บทวา ปรป หต ความวา ยอมไตรตรอง คอ ยอม พจารณาถงธรรมอนตนยงไมรวา เราจกถามบทชอน." ฎกาปาปณกสตรนนวา " บทวา ปรปจฉต ความวา ยอม ถามพระพทธพจนทควรถาม โดยสวนทงหมด. เหตนน พระอรรถ- กถาจารย จงกลาววา อตถานตถ การณาการณ ปจฉต บทวา ปรป หต ไดแก ยอมพจารณา." [ วนอโบสถโดยปกต ] [๓๘๕] สวนในอรรถกถา๒คลานสตร ในตตยวรรค ปฐม- ปณณาสก ในตกนบาต องคตตรนกาย ทานกลาวไววา " การกลาว ธรรม พระผมพระภาค ทรงอนญาตไวเดอนหนง ๘ ครง." ชอวา วาระ ๘ ในอรรถกถาคลานสตรนน ไดแก วนอโบสถ โดยปกต ๘ วน คอ ในชณหปกข ( ขางขน ) ๔ วน คอ วนท ๕ ท ๘ ท ๑๔ ท ๑๕, แมในกาฬปกข ( ขางแรม ) กเหมอนกน คอ วนท ๕ ท ๘ ท ๑๔ วนดบ. ถามวา ดถท ๕ ไมไดมาในบาล ทงปวงมใชหรอ ?" แกวา " จรง แตดถท ๕ นน พระธรรมสงคาหกา- จารยตงไว." ๑. มโน. ป. ๒/๑๐๙. ๒. มโน. ป ๒/๑๑๒


สมจรงดงททานกลาวไวในอรรถกถา๑ภยเภรวสตรวา " ไดยนวา ในกาลกอน เมอพระผมพระภาคยงไมทรงอบตกด ทรงอบตแลว แตยงไมเสดจปรนพพานกด ทานมไดกาหนดดถท ๕ ไวเลย แตเมอ พระผมพระภาคเสดจปรนพพานแลว พระธรรมสงคาหกเถระทงหลาย คดวา การฟงธรรม จะมกโดยกาลนาน. แตนน จงสมมต ตงวนธมมสสวนะไววา ป จม. จาเดมแตนนมา วนปญจมนน จง เกดเปนวนอนทานกาหนดแลว. ( แต ) วนปญจมนน พระผมพระ ภาคมไดทรงถอเอาในสตรน เพราะไมเปนไปในกาลทกเมอ ดวย ประการฉะน." บทวา จาตททส น ยอมไดแมในปกขทง ๒. เหตนน ใน อรรถกถา๒ภยเภรวสตรนนแล ทานจงกลาววา " ราตรหนง เปนท เตมแหงวน ๑๔ คา จาเดมแตวนทหนงแหงปกข ชอวา จาตททส. วนปญจทสและวนอฏฐม กเหมอนกน. บทวา ปกขสส คอ แหง สกกปกขและกณหปกขม ๖ ราตร เพราะปนราตรเหลานนใหเปน ปกขละ ๓ ราตร, เหตนน ควรประกอบคาวาปกข ในททกแหงวา ปกขสส จาตททส, ปกขสส ป จทส, ปกขสส อฏม." ฎกาภยเภรวสตรนนวา " ขอวา ปมทวสโต ปภต คอ จาเดมแตวนปาฏบทแรก." [๓๘๖] เพราะฉะนน การฟงธรรมแมในวนทงหลาย ๘ แหง เดอน กชอวา การฟงธรรมโดยกาล ดงนแล. การฟงธรรมโดย ๑. ป. ส. ๑/๑๖๔ ๒. ป. ส. ๑/๒๖๓.


กาลนนนน ชอวาเปนมงคล เพราะเปนเหตบรรลคณวเศษมประการ ตาง ๆ มละนวรณได และไดอานสงส ๔ และบรรลความสนไปแหง อาสวะเปนตน. สมจรงดงพระผมพระภาคตรสไววา "ภกษทงหลาย ในสมยใด อรยสาวก กระทาใหมประโยชน กระทาไวในใจ กาหนด ดวยใจทงปวง มโสตเงยลง ฟงธรรมอย ในสมยนน นวรณทง ๕ ยอมไมมแกอรยสาวกน ในสมยนน โพชฌงค ๗ ยอมถงความ เจรญเตมท." บาลโพชฌงคสงยต ในมหา ( วาร ) วรรค๑. [๓๘๗] อรรถกถา๒กสสปสงยตวา " บทวา อฏ กตวา ความวา ทาตนใหมประโยชนดวยธรรมนน, อกอยางหนง ทาธรรมนนให มประโยชน ดวยคดวา ธรรมน เปนประโยชนแกเรา. บทวา มนสกตวา คอ ตงไวในจต. สองบทวา สพพเจตสา สมนนา- หรตวา ความวา ไมปลอยจตใหออกไปภายนอก แมนอยหนงกาหนด ดวยจตเปนเครองกาหนดทงหมด. บทวา โอหตโสโต คอตงโสต ลงแลว." ฎกากสสปสงยตนนวา " จตเปนเครองฟง ตงแตตนจนถง ทสด พระอรรถกถาจารยประสงควา ใจทงปวง เหตนน จงกลาววา จตตสส โถกมป พห คนต อเทนโต ดงน. พระอรรถกถา- จารย ยอมแสดงความตงมนดวยคาวา สพพเจโต นน. ขอวา สพเพน ฯ เป ฯ สมนนาหรตวา ความวา กาหนดธรรมเทานน ๑. ส. มหา. ๑๙/๑๓๔. ๒. สา. ป. ๒/๒๔๙.


ดวยจตเปนเครองกาหนดทงปวง ซงเปนไปในระหวาง ๆ จาเดมแต เรมแรกจนถงจบเทศนา. บทวา ปตโสโต ความวา มโสต ตงลงในธรรม." [๓๘๘] อรรถกถา๑โพชฌงคสงยตวา " ขอวา ป จ นวรณา ตสม สมเย น โหนต สตต โพชฌงคา ตสม สมเย ภาวนา ปารปร คจฉนต ความวา กเมอพระอรยสาวรฟงธมมสสวนะอน เปนทสบาย นวรณ ๕ ยอมตงอยในทไกล. กถาวา ทานยอมอาจเพอ จะยงคณวเศษใหเกดขนไดในทนนนนเอง โพชฌงค ๗ ของทานยอม ถงความเจรญเตมท ดวยประการฉะน. ถาวาไมอาจ, จาเดมแตนน ทานไปสทพกกลางคนและทพกกลางวน ไมละปตนนนนแล ขม นวรณ ๕ ไดแลว จกยงคณวเศษใหเกดขน, แมไมอาจใหคณวเศษ เกดขนในทนนได ยงไมละปตนนนนแล ระหวางภายใน ๗ วน ขม นวรณไดแลว จกยงคณวเศษใหเกดขน. พระผมพระภาค ทรงหมาย เอาเหตทกลาวแลวน จงตรสคานวา ป จ นวรณา ฯ เป ฯ ภาวนา ปารปร คจฉนต ดงน. จรงอย โพชฌงคอนพระอรยสาวกไดคราว เดยว ดวยอานาจการฟงธรรมมปตและปราโมทยเปนปจจย อาศยความ เปนผยนดในการงานเปนตน ยอมเสอมได. แตโพชฌงคทงหลาย แม เมอไดฤดเปนทสบายเปนตนเหนปานนนแลวเกดขนอก พระผมพระภาค ยอมตรสวา ยอมถงความเจรญเตมทในสมยนน." [๓๘๙] ฎกาโพชฌงคสงยตนนวา " นวรณ ๕ ชอวา ยอม ๑. สา. ป. ๓/๒๓๕.


มในทไกล เพราะไมมโอกาสตงลง. สองบทวา ตเมว ปต ความวา ชอวา ไมละปตอนเกดขนแลว ดวยสามารถการฟงธรรมเปนทสบาย โดยกาหนดอาการอนเกดขนแหงปตนนในคราวนน เพราะในปตนน เกดขนบอย ๆ. เหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา ป จ นวรเณ วกขมภตวา ดงน. สองบทวา อท สนธาย ความวา ธรรมปต นน ไมเสอมอยตลอดวนมประมาณเทาใด เปนธรรมชาตไดปจจยแลว ยอมนาคณวเศษมาตลอดวนมประมาณเทานน. พระอรรถกถาจารย หมายเอาเนอความน จงกลาวคานวา ป จ นวรณา ตสม สมเย น โหนต เปนตน. คาวา ปตปปาโมชชปปจจยา ฯ เป ฯ นสสนต ความวา ยอมไมปรากฏ เพราะไมเปนไป ดวยสามารถปจจยอน เปนขาศก. แมโพชฌงคทเกดขนดวยสามารถปจจยมสวนเสมอกน พระผมพระภาค ยอมตรสวา 'ในสมยนน ยอมถงความเจรญเตมท' เพราะเปนไปดวยสามารถยงกจใหสาเรจ." [ อานสงสการฟงธรรม ] [๓๙๐] การฟงธรรม ยอมเปนเหตใหบรรลการละนวรณได ดวยประการฉะน. ไดยนวา พราหมณประมาณ ๕๐๐ คน บวชแลว ยอมไมไปเพอจะฟงธรรม ดวยคดวา " พระสมมาสมพทธเจาเมอตรส ดวยลงค วจนะ วภตต บท และพยญชนะเปนตน จกตรสแตสงทเรา รแลวเทานน, ทพวกเราไมร พระองคจกตรสอะไรได ?" พระศาสดา ทรงสดบประพฤตเหตนน รบสงใหเรยกพวกเธอ มาแลว เมอทรงแสดงวา " เพราะเหตไร เธอทงหลายจงทาอยาง


น ? เธอทงหลายจงฟงธรรม โดยเคารพ เมอเธอฟง และสาธยาย ธรรมโดยเคารพ พงหวงอานสงสเหลาน มประมาณเทาน " ดงน จงตรสโสตานคตสตร๑ ในปญจมวรรค จตตถปณณาสก ในจตกกนบาต องคตตรนกายวา " ภกษทงหลาย ธรรมทงหลายอนไปตามโสต อน ภกษอบรมดวยวาจา เพงอยดวยใจ แทงตลอดดวยตดวยทฏฐ อาน- สงส ๔ พงหวงได. อานสงส ๔ คออะไรบาง ? ภกษทงหลาย ภกษ ในธรรมวนยน ยอมเลาเรยนธรรม คอ สตตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา อทาน อตวตตกะ ชาดก อพภตธรรม เวทลละ. ธรรม เหลานนของเธอ ยอมไปตามโสต อนเธออบรมดวยวาจา เพงดวยใจ แทงตลอดดวยดดวยทฏฐ. ภกษนน มสตหลงลม ทากาลอย ยอม เขาถงหมเทพพวกใดพวกหนง. บทแหงธรรมยอมปรากฏแกภกษ ( ผทา กาละ ) นน ผมสขในหมเทพนน. ภกษทงหลาย สตเกดขนชา,ภกษนน มสต จะเปนผถงคณวเศษพลนทเดยว. ภกษทงหลาย ธรรมทงหลาย ไปตามโสต ฯ ล ฯ อนภกษแทงตลอดดวยดดวยทฏฐ นอานสงสท ๑ อนภกษพงหวงได. ภกษทงหลาย กขออนทควรกลาวยงมอยอก, ภกษยอมเลาเรยน ธรรม คอ สตตะ ฯ ล ฯ ยอมเขาถงหมเทพ. บทธรรมทงหลายยอม ไมปรากฏแกภกษนน ผมสขในหมเทพนนเลยทเดยวแล กแตวาภกษ ผมฤทธ ถงความเปนผชานาญทางใจ ยอมแสดงธรรมแกเทพบรษท ได. ภกษนน ยอมมความคดอยางนวา ธรรมวนยนนนแล ซงเปน ๑. อง. จตกก. ๒๑/๒๕๑.


ทประพฤตพรหมจรรยในกาลกอนของเรา." ภกษทงหลาย สตเกดขน ชา, ทนน ภกษนน มสต จะเปนผถงคณวเศษโดยพลนทเดยว. ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษผฉลาดในเสยงกลอง. เขาเดน ไปแลวในทางไกล พงไดยนเสยงกลอง, ความสงสยหรอความแคลงใจ วา 'เสยงกลองหรอ ๆ มใชเสยงกลองหนอแล' ดงน ไมพงมแก บรษนนเลยทเดยวแล, โดยทแท บรษนน พงถงความตกลงวา 'เสยงกลอง' ทเดยว ฉนใด, ภกษทงหลาย ภกษกฉนนนเหมอนกน แล เลาเรยนธรรม คอ สตตะ ฯ ล ฯ ทนน ภกษนน มสต จะ เปนผถงคณวเศษโดยพลนทเดยว. ภกษทงหลาย ธรรมทงหลาย ทไปตามโสด ฯ ล ฯ อนภกษแทงตลอดดวยดดวยทฏฐ, นเปนอานสงส ท ๒ อนภกษพงหวงได. ภกษทงหลาย ขออนทควรกลาวยงมอยอก, ภกษยอมเลาเรยน ธรรม คอ สตตะ ฯ ล ฯ ยอมเขาถงหมเทพ, บทธรรมทงหลายยอม ไมปรากฏแกภกษนน ผมสขในหมเทพนนเลยทเดยวแล, ทงภกษผม ฤทธ ถงความเปนผชานาญทางใจ กมไดแสดงธรรมแกเทพบรษท. กแตวา เทพบตร ยอมแสดงธรรมแกเทพบรษทแล, ภกษนน จะม ความคดอยางนวา 'ธรรมวนยนนนแล ฯ ล ฯ จะเปนผถงคณวเศษ' ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษผฉลาดในเสยงสงข เขาไดเดนไป แลวในทางไกล ฯ ล ฯ ทนน ภกษนน มสต จะเปนผถงคณวเศษ พลนทเดยว. ภกษทงหลาย ธรรมทงหลายอนเปนไปตามโสต ฯ ล ฯ อนภกษแทงตลอดดวยดดวยทฏฐ, นเปนอานสงส ขอท ๓ อนภกษ


พงหวงได. ภกษทงหลาย ขออนทควรกลาวยงมอยอก, ภกษยอมเลาเรยน ธรรม คอ สตตะ ฯ ล ฯ ยอมเขาถงหมเทพ. บทธรรมทงหลาย ยอมไมปรากฏแกภกษนน ผมสขในหมเทพนนเลยทเดยวแล, ทง ภกษผมฤทธ ถงความเปนผชานาญทางใจ ฯ ล ฯ ทงเทพบตรกยอม ไมแสดงธรรมแกเทพบรษท. กแลเทพบตรผโอปปาตกะ ยอมตกเตอน เทพบตรผโอปปาตกะ ( ดวยกน ) วา 'ทานผนรทกข ทานระลก ไดอยหรอ ? ซงททพวกเราไดประพฤตพรหมจรรย ( รวมกน ) ในกาล กอน' ดงน. โอปปาตกเทพบตรนน กลาวอยางนวา 'ทานผนรทกข เราระลกไดอย, ทานผนรทกข เราระลกไดอย' ดงน. ภกษทงหลาย สตเกดขนชา, แตเธอมสต จะเปนผถงคณวเศษ พลนทเดยว. ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนสหายเลนฝนดวยกน ๒ คน บางครง บางคราว พวกเขามาประจวบกนและกนในทบางแหง, สหายพงกลาว กะสหายนนนนอยางนวา 'เพอน ทานระลกถงแมกจนไดไหม ? เพอน ทานระลกถงแมกจนไดไหม ?' ดงน สหายนน พงกลาวอยางน วา 'เพอน เราระลกไดอย เพอน เราระลกไดอย' ดงน ฉนใด, ภกษทงหลาย ภกษกฉนนนเหมอนกนแล ยอมเลาเรยน ธรรม คอ สตตะ ฯ ล ฯ กแลเหนโอปปาตกเทพบตร ยอมตกเตอนโอปปาตก- เทพบตร ( ดวยกน ) วา 'ทานผนรทกข ทานระลกไดหรอ ? ฯ ล ฯ โดยทแท เธอมสต จะเปนผถงคณวเศษพลนทเดยว.' ภกษทงหลาย ธรรมทงหลาย อนไปตามโสต ฯ ล ฯ อนภกษแทงตลอดดวยดดวย


ทฏฐ, นเปนอานสงสขอท ๔ อนภกษพงหวงได. ภกษทงหลาย ธรรมทงหลายอนไปตามโสต อนภกษอบรม ดวยวาจา เพงดวยใจ แทงตลอดดวยด ดวยทฏฐ อานสงส ๔ เหลาน อนภกษพงหวงได " ดงน. [๓๙๑] อรรถกถา๑โสตานคตสตรนนวา " บทวา โสตานคตาน ความวา อนภกษตงโสตประสาทลงแลว กาหนดดวยโสตคอญาณ. สองบทวา อานสสา ปาฏกงขา ความวา คณานสงสอนเธอพง หวงได. สองบทวา ธมม ปรยาปณาต ความวา ยอมเลาเรยนธรรม อนเปนแบบแผน ซงเปนคาสอนของพระศาสดามองค ๙ มสตตะ เคยยะ เปนตน. บทวา โสตานคตา ไดแก ไปตามโสต คอเขาไป สโสต. บทวา มนสานเปกขตา แปลวา ตรวจตราดวยจต. สอง บทวา ทฏ ยา สปปฏวทธา ความวา แทงตลอด คอ ทาใหประ- จกษดวยด ดวยปญญา โดยผลและโดยเหต. คาวา มฏสสต กาล กร- มาโน น พระผมพระภาคตรสไว เพราะความไมมสตเปนเครอง ระลกถงพระพทธพจนกหามได, แตตรสหมายถงการทากาละของปถชน. แทจรงปถชน ชอวา มสตหลงลมทากาละ. บทวา อปปชชต ความ วาดารงอยในศลอนบรสทธ ยอมเกดในเทวโลก. บทวา ธมมปทาป ลปนต ความวา ธรรมคอพระพทธพจน ทหลงลมดวยการทอง คอ ไมคลองปาก ในกาลกอน ของภกษผมสขซงเกดในภพทสดทงหมด ยอมกระจาง คอ ยอมปรากฏ ไดแก ปรากฏเดนขน ดจเงาในกระจก ๑. มโน. ป. ๒/๔๗๐.


อนใส. ขอวา ทนโธ ภกขเว สตปปาโท ความวา ความเกดขน แหงสตเปนเครองระลกถงพระพทธพจนนนเอง ชา คอ หนก. ขอวา อถ โส สโต ขปปเยว วเสสคาม โหต ความวา ยอมจะถงพระ นพพาน. ขอวา อทธมา เจโตวสปปตโต ความวา พระขณาสพ ผสมบรณดวยฤทธ ถงความเปนผมความชานาญแหงจต. วา ศพท ในคาวา อย วา โส ธมมวนโย น มวภาวนะเปนอรรถ. บทวา ยตถ คอในธรรมวนยใด. สองบทวา พรหมจรย อจร ความวา เรา อยประพฤตพรหมจรรย. พระผมพระภาคตรสวา พรหมจรย อจร น ดวยสามารถการระลกถงพระพทธพจนวา พระพทธพจนแมน อนเราเรยนแลวในกอน. บทวา เทวปตโต ความวา เทพบตรผเปน ธรรมกถกองคหนง เหมอนปญจาลจณฑเทพบตร, ทาวหตถกมหา- พรหม และเหมอนทาวสนงกมารมหาพรหม. คาวา โอปปาตโก โอปปาตก ความวา เทพบตรผเกดกอน ยอมใหเทพบตรผเกดภาย หลงระลกได. ดวยคาวา สหปสกฬกา น พระผมพระภาคยอมทรง แสดงความทสหายทง ๒ นน ทาความคนเคยกนมาสนกาลนาน. บทวา สมาคจเฉยย ความวา พงมาพบหนากนทศาลา หรอทโคนตนไม. ขอวา เอว วเทยย ความวา สหายผนงอยกอนในศาลาหรอทโคน ตนไม พงกลาวกะสหายผมาภายหลงอยางนน." [๓๙๒] ฎกาโสตานคตสตรนนวา " บทวา โสตานคตาน ความวา อนไปตามโสตประสาทแลวทรงจา คอ ชาชอง ไดแกคลอง ปาก. กธรรมทงหลายทเปนแลวอยางนน ชอวา ยอมเปนอนภกษ


เงยโสตประสาทลงแลว กาหนดดวยด ดวยโสตคอญาณ เหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา ปสาทโสต เปนตน. จรงอย พระ พทธพจนอนภกษบางรปเรยนแลว ทรงจาไว ชาชอง ไมเคลอนคลาด ( แต ) ชอวา กาหนดไวดวยดยงไมได. ภกษนน เมอใคร ๆ พดวา 'ทานจงกลาวสตรหรอชาดกโนน' ดงน ยอมกลาววา 'เราทองแลว เทยบเคยงแลว ซกซอมแลว จกร' ( แต ) สาหรบบางรป ทรงจา ไวได ชาชอง เปนเชนกบภวงคโสต. เมอใคร ๆ กลาววา 'ทาน จงกลาวสตรหรอชาดกโนน' ยอมยกขนกลาวสตรหรอชาดกนนได ทนท. พระอรรถกถาจารย หมายเอาคาทกลาวมานน จงกลาวคาน วา าณโสเตน ววตถาปตาน ดงน. บทวา วล เชต ความวา ทาใหคลองปาก จาทรงได ดวยสามารถเบองตนและเบองปลายแหง บาลและอนสนธ. สองบทวา วจสา ปรจตา ความวา ทองดวยปาก ดวยสามารถแหงสตตทสกะ วคคทสกะ ปณณาสกทสกะ. อธบายวา กาหนดโดยนยวา ลวงไปแลว ๑๐ สตร ลวงไปแลว ๑๐ วรรค ดงนเปนตน แลวทองดวยปาก. ในบทวา วจสา ปรจตา น พระ ผมพระภาค ทรงประสงคการอบรมทางวาจา ดวยสามารถแหงวรรค เปนตน, แตหาไดทรงพระประสงคการอบรมทางวาจา แหงสวนหนง ของสตร และเพยงสตรไม. บทวา มนสานเปกขตา ความวา เพง คอคด โดยสวน ชอวาเพงดวยใจ. เมอภกษใด คดอยดวยใจ ซง พระพทธพจนทตนทองแลวดวยวาจา พระพทธพจน ยอมปรากฏใน ทนน ๆ คอ ปรากฏแจมแจง ดจรป ปรากฏแจมแจงแกบคคลผยน


ตามไฟดวงใหญไวฉะนน. พระผมพระภาค ทรงหมายเอาภกษนน จงตรสคานไววา สปปฏวทธา ดงน. อธบายวา แทงตลอดดวยด คอ ตามเปนจรง กระทามใหรกชฏ คอ มใหคลมเครอ." [๓๙๓] การฟงธรรม ยอมเปนเหตใหบรรลอานสงส ๔ ดวย ประการฉะน. กชนทงหลายพอไดฟงธรรมแลวกบรรลธรรมเปนทสน อาสวะ นบไมถวน. เหตนน ใคร ๆ ไมพงเปนผเกยจครานฟงธรรม, อนง พงเปนเชนกบดวยภกษหนมเปนตน ผเดนทางไกลฉะนน๑. [ เรองภกษหนม ] ไดยนวา ภกษหนมรปหนง ผอยในตสสมหาวหาร ในมหาคาม ไดทราบวา " พระมหาชาตกภาณกเถระ จกกลาวเรองมหาเวสสนดร ซงประดบดวยคาถา ๑ พน ในทฆวาปวหาร " จงออกจากทนน มา สนทาง ๙ โยชน โดยวนเดยวเทานน. ในขณะนนนนเอง พระเถระ เรมธรรมกถา. ภกษหนมกาหนด จาคาถาทสด กบดวยคาถาเรมแรกเทานนได เพราะความทตนเกด ความกระวนกระวายในกาย เหตทมาแตทางไกล. ลาดบนน ในการทพระเถระ กลาววา อทมโวจ แลวลกขน ภกษหนมนน ไดยนรองไหอยวา " การมาของเราเปลาประโยชน เสยแลว. " ครงนน มนษยคนหนง บอกแกพระเถระวา " ทานผเจรญ ภกษหนมรปหนง มาจากตสสมหาวหาร เพอฟงธรรมกถาของทาน ๑. อกมตหนงวา อนง ถงจะเดนทางไปไกล กพงฟงเหมอนภกษหนมเปนตนฉะนน


เธอไดยนรองไหวา การมาของเราเปลาประโยชนเสยแลว เพราะ ความเปนผมกายกระวนกระวาย. " พระเถระ กลาววา " ทานจงไป จงบอกเธอใหเขาใจวา พรงน เราจกกลาวอก " แลวกลาวในวนท ๒. ภกษหนม ฟงธรรมกถานนแลว ไดเปนโสดาบน. เรองภกษหนม จบ. [ เรองหญงใหบตรดมนม ] [๓๙๔] หญงอกคนหนง อยในบานอลภโกลกณณ ใหบตร นอยดมนมอย ไดทราบวา " พระมหาอภยเถระผกลาวทฆนกาย จก กลาวอรยวงสปฏปทา " ไปสนทาง ๕ โยชน เขาไปสวหาร ใน เวลาพระเถระผกลาวในกลางวนนงแลวนนแล ใหบตรนอนทแผนดน แลวกไดยนฟงธรรมของพระเถระผกลาวในกลางวน ไดยนฟงแม บทภาณดวย. เมอพระเถระผกลาวบทลกขนแลว พระมหาอภยเถระ ผกลาวทฆนกาย กเรมมหาอรยวงสปฏปทาอนประกอบดวยสนโดษใน ปจจย ๔ และมภาวนาเปนทมายนด. หญงนนไดยนประคอง ( อญชล ) อย แมพระเถระ กกลาวธรรมจนอรณขน. อรณขน ๑ คาของพระ เถระวา อทมโวจ ๑ การบรรลโสดาปตตผลของอบาสกา ๑ ไดม ในขณะเดยวกนนนแล. เรองหญงใหบตรดมนม จบ. ทง ๒ เรองน พระอรรถกถาจารย กลาวไวในอรรถกถา๑ฐานสตร ๑. มโน. ป. ๒/๑๗๔.


ในปญจมวรรคปฐมปณณาสก ในตกนบาต องคตตรนกาย. [๓๙๕] ฎกาฐานสตรนนวา "บทวา คาถาสหสส คอ มคาถา พนหนง. บทวา ปฏานคาถาย ความวา ดวยคาถาเรม คอ ดวย คาถาตน. ชอวาปฏฐานคาถา เพราะคาถานนเรมแรก. ภกษหนม นน กาหนดธรรมกถาทพระเถระกลาวในระหวางแหงคาถาตนและคาถา ปลายทง ๒ ( ทามกลาง ) ไมได เพราะความเปนผมกายเหนดเหนอย. บทภาณจดเปนธรรมกถาในเวลาเยน. บทวา ปคคณหาต ความวา หญงนน ทาใหประจกษ รบเอาอย ไดแก ฟงโดยเคารพ." [๓๙๖] การฟงธรรมของบคคลผถงพรอมดวยอปนสย ยอมเปน เหตบรรลมรรคในทฎฐธรรมแท ดวยประการฉะน, สวนบคคลผ เวนจากอปนสย ยอมเปนเหตใหบรรลมรรคในอนาคต. กในขอน มสจจกนครนถเปนตน เปนอทาหรณ :- [ เรองสจจกนครนถ ] ไดฟงวานครนถชอ สจจกะ ในกรงเวสาล เปนบณฑต มวาจา ฉลาดยงพระราชกมารทงหลายใหศกษาศลปะอย. ในครงนน เขากลววา " ทองของเราพงแตก เพราะเตมนกดวยปญญา " จงรดทองดวยแผน เหลก เทยวไปอย. แมคาวาอคคเวสสนะ กเปนชอของนครนถนน เหมอนกน. วนหนง เขาเขาไปเฝาพระศาสดา ไดฟงจฬสจจก- สตร รงขนอกวนหนง เขาไปเฝา ไดฟงมหาสจจกสตร. สตรเหลานน อยในจตตถวรรค๑ มลปณณาสก. ๑. ม. ม. ๑๒/๔๓๓. ม. ม. ๑๒/๔๓๗.


สจจกนครนถนน ไดฟงสตรเหลานนแลว กไมไดบรรลอภสมย เลย ไมไดบวช ไมไดตงอยในสรณะ. ถามวา " เพราะเหตไร พระ ผมพระภาค จงแสดงธรรมแกเขา ?" แกวา " เพราะเพอประโยชน จะใหเปนวาสนาในอนาคต." แทจรง พระผมพระภาค ยอมทรง เหนวา " อปนสยของสจจกนครนถน ในบดนทเดยว ยงไมม, แตวา โดยกาลทเราปรนพพานลวงไปได ๒๑๘ ป ศาสนาจกตงมนอยทตมพ- ปณณทวป, สจจกนครนถน จกเกดในเรอนแหงสกลในเกาะนน เมอ ถงเวลาแลว จกบรรพชา เรยนพระไตรปฎก เจรญวปสสนาแลว จกบรรลพระอรหต พรอมดวยปฏสมภทา เปนพระมหาขณาสพชอ วากาฬพทธรกขต." พระผมพระภาค ทรงเหนเหตนแลว จงทรง แสดงธรรม เพอประโยชนจะใหเปนวาสนาในอนาคต. สวนสจจกนครนถนน เมอพระศาสนาตงมนลงในตมพปณณ- ทวปเหมอนดงนนแลว กจตจากเทวโลก เกดในตระกลอามาตย ตระกลหนง ในบานเปนทภกษาจาร แหงทกขณาครวหาร เมอถง เวลาแลว บรรพชา เรยนพระพทธวจนะคอพระไตรปฎก บรหารคณะ อย อนภกษสงฆหมใหญแวดลอมแลว ไปเพอเยยมพระอปชฌายะ. พระอปชฌายะมประสงคจะเตอนทาน จงมไดกระทาแมสกวาการ ปราศรยดวย. ทานลกขนในเวลาใกลรง เขาไปหาพระอปชฌายะ เรยนถามวา " ทานผเจรญ เมอกระผมทาการเรยนคนถธระมา ( เยยม ) แลว ทานกไมกระทาแมสกวาการปราศรยดวย กระผมม โทษผดอยางไร ?"


พระเถระ กลาววา " พทธรกขตผมอาย คณอยาทาความสาคญ วา กจแหงบรรพชตของเราถงทสดแลวดวยเหตเพยงเทานทเดยว." พระพทธรกขต. ทานผเจรญ กระผมจะทาอยางไร ? พระอปชฌายะ. คณจงบรรเทาคณะ ( หลกออกจากหม ) ทาลาย ความเนนชาเสย กระทาสมณธรรมเถด. พระพทธรกขตนน ตงอยในโอวาทของพระอปชฌายะนนแลว กระทาอยางนน กไดบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทา. นเปน ความสงเขปในมงคลตถทปนน. สวนความพสดาร พงตรวจดใน อรรถกถา๑มหาสจจกสตร. เรองสจจกนครนถ จบ. แมเรองมณฑก๒เทวบตร ในปญจมรรควมานวตถ กควรกลาว. [๓๙๗] อนง กลบตรบางคน คดวา " ธรรมนลกซง ยอม ไมแจมแจงกะเราผฟงอย " ดงนแลว ยอมไมปรารถนาจะฟงธรรมอน ลกซง. ขอนน ไมสมควร. เพราะวา แมธรรมอนลกซง กควรฟงแท, แมจะมสกวาบาล กควรฟง. ดวยวา การฟงธรรมแมเชนนน ยอม เปนวาสนาไปในอนาคต. กในขอน มงเหลอมเปนตน เปนอทาหรณ :- [ เรองงเหลอม ] ไดยนวา ในกาลแหงพระพทธเจาทรงพระนามวากสสป งเหลอม ตวหนง เมอถอเอานมตในเสยงของพวกภกษนกอภธรรมผพากนทอง ๑. ป. ส. ๒/๓๘๓ ๒. ส. ข. วมาน. ๒๖/๕๑. เปนมณฑก.


อายตนกถาอย กระทากาละแลว บงเกดในสวรรค เสวยสมบตอย ในสวรรค จนถงเวลาทพระศาสดาของพวกเราเสดจปรนพพาน เมอ พระศาสดาเสดจปรนพพานแลว บงเกดในตระกลพราหมณ. เขา เจรญวยแลว บวชในศาสนาของอาชวก เปนอาชวกชอ ชนโสณะ ไดเปนผประจาตระกลของพระอครมเหสของพระเจาพนทสาร พระ นามวา ธรรมา. ในกาลนน พระนางธรรมาเทวทรง ( พระครรภ ) อโสกกมาร อย ทรงเกดแพพระอทรอยางนวา " เราปรารถนาจะเหยยบพระจนทร ดวยเทาขางหนง พระอาทตยดวยเทาขางหนง เคยวกนดวงดาวกอน วลาหก รากดน และหมไมในปา." พระราชา ทรงสดบเรองนนแลว เพราะความทพระองคทรง ฉลาดในอบาย จงรบสงใหทาขนมเบองใหญ ๒ อนแลว ตรสวา " นพระจนทร นพระอาทตย " แลวรบสงใหทาขนมตมมสณฐาน เหมอนดาว ขนมแดกงาซงมอาการดงกอนวลาหก และขนมของกด เปนดงรปหมไม ใหชาระพระลานหลวงแลว ใหปลาด เสอลาแพนซง มชองขางบน แลวทรงเอาขนมของกดทฟขน ๆ จากชองเสอลาแพน แลวตรสวา " นรากดน " รบสงใหทาแกพระเทวตามพระประสงค. แมพระเทว กไดทรงทาตามพระประสงคแลว. การแพพระอทร ไดหายไป. พระราชา มพระประสงคจะทรงทราบความสาเรจ ( ผล ) แหงการ แพพระอทร จงตรสถามชนโสณอาชวก, ชนโสณอาชวกนน กราบ


ทลแดพระราชาเพยงเทานเทานนวา " มหาราช พระเทวจกไดพระ โอรสประเสรฐ สมบรณดวยพระธญญลกษณะ " แลวเขาเฝาพระเทว อก กราบทลอยางนวา " ขาแตพระเทว พระโอรสของพระองคจก เปนพระราชา การทพระองศทรงเหยยบพระจนทรและพระอาทตยไว เปนบรพนมตแหงความทพระราชา ๑๐๑ ในชมพทวปทงสน จกเปน ขาเฝาของพระราชกมารนน, การเสวยดาว จกเปนบรพนมตแหง การประหารพระภาดาตางพระมาดาซงรวมมรดกอนไมเปนทรก การท เสวยลาหก จกเปนบรพนมตแหงการตดลทธผด แลวยกยองพระพทธ- ศาสนา การทเสวยรากดน จกเปนบรพนมตแหงความแผอาณาไปใน ทประมาณโยชนหนง ณ ภายใตแผนดน การเสวยหมไมในปา กลาว คอหมไมและชฏในปา จกเปนบรพนมตแหงการแผอาณาไปในทประ- มาณโยชนหนงในเบองบนอากาศ. ชนโสณอาชวกนนไปสท ๑๐๐ โยชน แตทนน แลวอย ณ ทแหงหนง. ในกาลอน อโสกกมาร ดารงอยในราชสมบตแลว ทรงสดบ เรองทงหมดอนพระมารดาตรสเลา มพระประสงคจะทาสกการะแก ชนโสณอาชวก จงสงราชบรษทงหลายไปกบดวยวอทอง. ชนโสณอาชวกนน อนราชบรษเหลานนนามาอย เหนทอยของ พระอสสคตตเถระในระหวางทาง คดวา " ประเทศน เปนโอกาสทอย ของพวกบรรพชต " จงลงจากวอไปสทนน ไดเหนสตวทงหลายมราชสห และเสอโครงเปนตน ไมเบยดเบยนกนและกน กลบไดเมตตาจต ประชมกนเปนพวก ๆ อย ณ ทนน ๆ ดวยอานภาพเมตตาของพระ


เถระ จงถามวา " สตวเหลานชออะไร ?" พระเถระ ตรวจดคณสมบตอนเปนบรพเหตของชนโสณะนนอย ไดเหนการฟงอายตนกถาในกาลกอน คดวา " นนนนแล เปนอปนสย ของเขา " จงกลาววา " ผมอาย สตวเหลานชอวา อายตนะ." อาชวกนน ไดฟงบทวา " อายตนะ " ยงหรโอตตปปะใหตงขนแลวนงกระโหยง ขน. พระเถระ ไดใหผาอาบนาแกเธอ. เธอบรรพชาในสานกพระเถระ เรยนกมมฏฐาน เจรญวปสสนา บรรลพระอรหตแลว. เรองงเหลอม มาในฎกาคมภรมหาวงศ. แมเรองคางคาวหน ในอรรถกถาอฏฐสาลน กควรกลาว. [ เรองนางคางคาวหน ] [๓๙๘] ดงไดสดบมา ในกาลแหงพระพทธเจาทรงพระนามวา กกสนธะ แมไกตวหนง อยในทใกลอาสนศาลา. แมไกนน ไดฟงเสยงธรรมของภกษผเจรญวปสสนารปหนง ผสาธยายวปสสนา กมมฏฐานอย ถอเอานมตในเสยงวา " นนธรรม " ถกเหยยว ตวหนงฆา จตแลว เกดเปนราชธดามนามวา อพพร บวชในสานก นางปรพาชกาทงหลาย. ในกาลตอมา นางเขาไปสเวจกฎ เหนกลมหนอนแลว ยงปฬวก- สญญาใหเกดขน ไดปฐมฌาน จตจากอตภาพนน เกดในพรหมโลก จตจากพรหมโลกนน เกดในตระกลเศรษฐ ตอกาลไมนานเทาไร ก จต เกดเปนนางลกสกร ในกรงราชคฤห ในพทธปบาทกาลน. พระศาสดา ทอดพระเนตรเหนนางลกสกรนน จงทรงแยมพระ


โอฐ อนพระอานนทเถระทลถามแลว ตรสบอกเนอความทงหมด ทรงแสดงคาถาในตณหาวรรค ธรรมบทวา " ยถาป มเล อน- ปททเว ทฬเห " เปนตน. สวนนางลกสกรนน จตจากอตภาพนน เกดเปนราชธดาใน สวรรณภม จตจากนน เกดในบานวนวาส จตจากนน เกดในกรง พาราณส จตจากนน เกดเปนธดาของพอคามา ททาสปปารกะ จต จากนน เกดเปนธดาของนายเรอ ททากาวระ จตจากนน เกดเปน ธดาของอสรชน ในอนราธบร จตจากนน ไดเกดเปนธดาของสมน- กฏมพ นามวาสมนา ในบานโสกนต ในทศใตแหงอนราธบรนนเอง. นางไดเกดถง ๑๒ ชาต ( จาเดม ) แตมอตภาพเปนแมไก จนถงม อตภาพเปนธดาของกฏมพ ดวยประการฉะน. ในกาลตอมา นางไปสเรอนของมหาอามาตย ชอลกณฏกอต- อมพร ของพระเจาทฏฐคามณ. ในกาลนน พระมหาอตลเถระ อย ในโกฏปพพตมหาวหาร เทยวไปเพอบณฑบาตในบานนน เหนนาง แลว เรยกภกษทงหลายมา กลาววา " ผมอาย นางลกสกรเกดแลว ไดถงความเปนภรยาของมหาอามาตย นาอศจรรยหนอ " นางไดสดบ คานนแลว ทราบอตภาพในอดตของตนไดดวยญาณเปนเครองระลก ชาต เกดความสงเวช ออนวอนสาม บวชในสานกภกษณทงหลาย ไดฟงมหาสตปฏฐานสตร ในตสสมหาวหาร ไดเปนโสดาบน ในกาล ตอมา ไดฟงอาสวโสปมสตร ในกลลกมหาวหาร บรรลพระอรหตแลว. เรองแมไก มาในอรรถกถาธรรมบท.


[๓๙๙] การฟงธรรม อนบคคลอบรมโดยชอบแลว ยอมให ถงพระอรหต ดวยประการฉะน. เพราะเหตนน ในปญจมวรรค ตตย- ปณณาสก ในจตกกนบาต องคตตรนกาย๑ พระผมพระภาค จงตรส ไววา " ภกษทงหลาย กาล ๔ เหลาน อนบคคลอบรมโดยชอบอย ประพฤตโดยชอบอย ยอมใหถงความสนไปแหงอาสวะทงหลายโดย ลาดบ. กาล ๔ อยางอะไรบาง ? คอ ฟงธรรมโดยกาล ๑ สนทนา ธรรมโดยกาล ๑ แสดงธรรมโดยกาล ๑ เจรญวปสสนาโดยกาล ๑. เหลานแล ภกษทงหลาย กาล ๔ อยาง ฯ ล ฯ ยอมใหถงความสน ไปแหงอาสวะทงหลาย. ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนเมอฝนเมลดใหญ ตกลงอยเบองบนภเขา นาไหลไปตามทลม ยอมยงลาธารแหงภเขา ระแหง หวย และแควใหเตม, ลาธารแหงภเขาระแหง หวย และ แควเตมแลว ยอมบาไปตามหนอง, หนองเตมแลว ยอมบาไปตาม บง, บงเตมแลว ยอมบาไปตามแมนานอย, แมนานอยเตมแลว ยอม บาไปตามแมนาใหญ, แมนาใหญเตมแลว ยอมบาไปตามสมทรสาคร ฉนใด, ภกษทงหลาย กาล ๔ เหลานน กฉนนนเหมอนกนแล ฯ ล ฯ ยอมใหถงความสนไปแหงอาสวะทงหลาย " ดงน. สตตมสตร จบ. [๔๐๐] อรรถกถา๒สตตมสตรนนวา " บทวา กาลา น เปนชอ แหงกศลกรรมทงหลายทเปนไปในกาลนน ๆ คอ ในวนฟงธรรม. กาลเหลานน อนบคคลเจรญอย และประพฤตตามอย. สองบทวา ๑. อง. จตกก ๒๑/๑๘๘. ๒. มโน. ป. ๒/๔๓๙.


อาสวาน ขย ไดแก พระอรหต." ฎกาสตตมสตรนนวา " โดยปรมตถ การประกอบกจมภาวนา เปนตน แหงกาลซงไมมอยเปนสภาพ ยอมไมสาเรจ เหตนน พระ อรรถกถาจารย จงกลาววา กาลาต ตสม ตสม ฯ เป ฯ เอต อธวจน ดงน. แทจรง กศลธรรมทบคคลประพฤตพรอมดวยกาล อนทานกลาวดวย กาล ศพทในบทวา กาลา น เพราะไมมกจอนอก." [๔๐๑] อรรถกถา๑จตตถสตร ปญจมวรรค ในทตยปณณาสก ตกนบาต องคตตรนกายวา " บทวา ถลผสตเก คอ มเมลดใหญ- ในคาวา ปพพตกนทรปทรสาขา น พงทราบวนจฉยดงน: ประเทศ แหงภเขาทนาอนไดนามวา ก เซาะแลว คอ อนนาทาลายแลว ซง โลกเรยกกนวา นตมพะบาง นทนกญชะบาง ชอวา กนทระ. ประเทศ แหงแผนดน เมอฝนไมตกตลอด ๘ เดอน กแตกระแหง ชอวา ปทระ. เหมองเลกทไหลไปสหนอง ชอวา สาขา. บอเลก ชอวา กสพภะ. บอใหญชอวา มหาโสพภะ. แมนานอย ชอวา กนนท. แมนา ใหญมคงคาและยมนาเปนตน ชอวา มหานท." ฎกาจตตถสตรนนวา " พระอรรถกถาจารย กลาววา กนทโร ดงน เพราะกระทาอธบายวา ประเทศแหงภเขาทถกนาชอวา ก เซาะ แลว. ประเทศแหงภเขาทชาวโลกเรยกวา นตมโพ ดงนบาง เพราะ ความเปนประเทศเกดแลวแตแมนา โดยความเกดแหงนาตามทลม. ทชาวโลกเรยกวา นทนก โช ดงนบาง เพราะความเปนแดนเกด ๑. มโน. ป. ๒/๒๙๖.


กอนแหงแมนา. สองบทวา อฏ มาเส ความวา ตลอด ๘ เดอน ดวยสามารถเหมนตฤดและคมหฤด. หวงนานอย ชอวา สาขา เพราะ เปนดจกง. หนองนอย ชอวา กสพภะ เพราะทาอาเทส โอ อษร เปน อ อกษร. นายอมไหลมาจากประเทศทสงเบองบน ยอมขงอย และไหลไปในชลาลยใด, ชลาลยนน ชอวา กสพภะ คอ บอนอย. แมนานอยทไหลออกจากเชงบรรพตเปนตน ชอวา แมนานอย." [๔๐๒] กบคคลใด ไมฟงธรรมโดยเคารพ บคคลนน ชอวา ยอมปฏบตเพอความเสอมสญแหงพระศาสนา, สวนผฟงอยโดยเคารพ ชอวา ยอมปฏบต เพอความไมเสอมสญแหงพระศาสนา. เหตนน ในปฐมวรรค จตตถปณณาสก ปญจกนบาต องคตตร- นกาย๑ พระผมพระภาค จงตรสวา " ภกษทงหลาย ธรรม ๕ น ยอม เปนไปเพอความเลอนหาย เพออนตรธานแหงสทธรรม. ๕ ประการ เปนไฉน ? ภกษทงหลาย พวกภกษในธรรมวนยน ยอมไมฟงธรรม โดยเคารพ ยอมไมเรยนธรรมโดยเคารพ ยอมไมทรงจาธรรมโดยเคารพ ยอมไมไตรตรองอรรถแหงธรรมททรงจาไวไดโดยเคารพ รอรรถรธรรม แลว ยอมไมปฏบตธรรมตามสมควรแกธรรม โดยเคารพ. ภกษทงหลาย ธรรม ๕ นแล ยอมเปนไป ฯ ล ฯ" ดงน. จตตถสตร จบ. อรรถกถา๒จตตถสตรนนวา " ขอวา น สกกจจ ธมม สณนต ความวา เปนผไมเงยโสตลง กระทากจททาดแลว ฟงอย. บทวา ๑. อง. ป จก. ๒๒/๑๙๗. ๒. มโน. ป. ๓/๖๕.


น ปรยาปณนต ความวา แมเลาเรยนธรรมตามทฟงแลว กยอมไม เลาเรยนโดยเคารพ." กถาวาดวยการฟงธรรมโดยกาล จบ. [๔๐๓] พระผมพระภาค ตรสมงคล ๕ ประการ คอ ความ เคารพ ความถอมตว ความสนโดษ ความกตญ การฟงธรรมโดย กาล ดวยพระคาถาน ดวยประการฉะน. แมคาเปนคาถาน กเปน ปฐยาวตร. กอาจารยบางพวก กลาววา ในบาท ท ๓ น คณะวา มสว ดงน เพราะพระโบราณาจารยกลาวไววา " ป จม ลห สพพตถ ( อกษร ท ๕ ในบาททงปวงเปนลห )." เหมอนอยางวา ในบาทคาถาวา สพพตถ โสตถ คจฉนต น พระผมพระภาคทรงปรารถนาอกษร ท ๕ เปนคร เพราะลงนคหตอาคม ฉนใด แมในพระคาถาวา กาเลน ธมมสสวน น กฉนนน พระผมพระภาค ทรงปรารถนาอกษรท ๕ เปนคร เพราะทา ส อกษรซอนกน ๒ ตว. กเมอถอเอาความเชนนน กเปน ภ คณะวา มสสว. คาวา ปจม ลห สพพตถ ( อกษรท ๕ ในบาททงปวงเปนลห ) น ทานมไดกลาวไวในวตโตทยเลย. กเมออาจารยกลาววา ปฏาเร สพพเค ปาเท ( ในปฏฐารนย เมอบาทมครลวน ) ดงน จงปรารถนาปฏฐารนยทเปนปฐมเปนครลวน ในพฤทธทงปวง, ในบาทคาถาท ๓ นน อกษรท ๕ เปนลห จกมแต ทไหน ? ในปฐมปฏฐารนยนวา โม โม โค โค วชชมมาลา


(ม คณะ ๒ หมกด คร ๒ ตวกด มอยในพฤทธใด พฤทธนน ชอวา วชชมมาลา ) ดงนเปนตน เปนนทสสนะ. เหตนน คาวา ป จม ลห สพพตถ น ไมพงเชอโดยความเปนสาระ. พรรณนาความแหงคาถาท ๗ จบ.


พรรณนาความแหงคาถาท ๘* [๔๐๔] พงทราบวนจฉยในคาถาท ๘ ดงน : ความอดทน ชอ วา ขนต. ความเปนแหงบคคลผวางาย ชอวา โสวจสสตา. การเพง ดทานผมกเลสอนระงบแลวทงหลาย ชอวา การเหนสมณะ. บทวา กาเลน คอ ในกาลอนถงความเปนกาลอนควร. การ สนทนา คอการพดกนถงธรรม ชอวา ธมมสากจฉา. บทวา เอต ความวา เทพดา ทานจงถอวา 'ความอดทน ๑ ความเปนผวางาย ๑ การเหนสมณะ ๑ การสนทนาธรรม ๑' กรรม ๔ อยางมความอดทนเปนตนน เปนมงคลอนสงสด. ความสงเขปในคาถา นเทาน. สวนความพสดารในคาถาน ดงตอไปน :- * พระมหานาค อปนาโค ป. ธ. ๙ วดบรมนวาส แปล.


กถาวาดวยความอดทน* [๔๐๕] ทานกลาวไวในอรรถกถา๑วา " ภกษผประกอบดวย ความอดทน คอความอดกลนใด ยอมเปนผไมมอาการผดแปลก เปนประหนงวาไมไดยน และเปนประหนงวาไมเหนบคคลผดาอยดวย อกโกสวตถ ๑๐ หรอผเบยดเบยนอยดวยการฆาและการจองจาเปนตน ดจขนตวาทดาบสฉะนน ยอมทาไวในใจโดยความเปนผเจรญ เพราะ ความไมมความผดยงไปกวานน ดจทานพระปณณเถระฉะนน ความ อดทนคอความอดกลนนน ชอวา ขนต." [๔๐๖] บรรดาอทาหรณทง ๒ เรองนน จะกลาวถงขนตวาท- ดาบส ดงตอไปน :- [ เรองขนตวาทดาบส ] ในอดตกาล พระโพธสตว เปนพราหมณชอ กณฑะ ในกรง พาราณส บวชเปนดาบสอยในหมวนตประเทศเปนเวลานาน เพอจะ เสพของเคมและของเปรยว จงไปสกรงพาราณส อนเสนาบดบารง พกอยในพระราชอทยาน. ตอมาวนหนง พระราชา ทรงพระนามวา กลาป เสวยนาจณฑ มนเมาเสยพระสต มพวกนกฟอนหอมลอม เสดจไปสพระราชอทยาน ไดทรงนทรา ทอดพระเศยรลงบนตกของหญงซงเปนทรก และพอ พระหฤทยคนหนง. * พระมหานาค อปนาโค ป. ธ. ๙ วดบรมนวาส แปล. ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา ๑๖๓.


ครงนน หญงพวกอน ตางพากนทอดทงพระราชาเสย เทยวไป ในพระราชอทยาน เหนพระโพธสตวนงอยทโคนไมรงซงมดอกบาน สะพรง จงไหวทานแลว นงฟงธรรมอย. พระราชา ทรงตนบรรทมขน เมอไมทอดพระเนตรเหนหญง เหลานน จงกรว ทรงถอพระขรรคเสดจไป. ทนน หญงททรงโปรด ปรานมากคนหนง ไดควาเอาพระขรรคจากพระหตถของทาวเธอไปเสย. พระราชา ตรสถามวา " สมณะ ทานมปกตกลาวอะไร ?" ดาบส. มปกตกลาวขนต มหาบพตร. พระราชา. ชอวา ขนต นนคออะไร ? ดาบส. คอความไมโกรธ ในเมอคนอนดาอย ประหารอย และ ดหมนอย. พระราชา. ตรสวา " บดน เราจะเหนความทขนตของทานมอย " รบสงใหเรยกคนฆาโจรมาแลว ตรสวา " เจาจงคราดาบสชวคนนใหลม ลงบนแผนดน ในการประหารสกสองพนครงในทง ๔ ขาง คอ ขาง หนา ขางหลง และในขางทง ๒. " เขาไดทาตามรบสงแลว. พระราชา ตรสถามอกวา " ทานมปกตกลาวอะไร ? " ดาบส. มปกตกลาวขนต มหาบพตร กพระองคทรงสาคญวา 'ขนตมอยในระหวางหนงของอาตมภาพ หรอ ?' ขนตน ไมมใน ระหวางหนงน แตขนตน ตงอยภายในหทยอนลกของอาตมภาพ. พระราชา. เจาจงตดมอและเทาของดาบสน. เขาไดทาตามรบสงแลว. พระราชา จงตรสถามแมอก.


ดาบส. มปกตกลาวขนต มหาบพตร กพระองคทรงสาคญวา ขนตมอยทปลายมอปลายเทาของอาตมภาพ หรอ ? ขนตน ไมมท ปลายมอปลายเทาน. พระราชา. เจาจงตดหและจมกของดาบสน. เขาไดทาตามรบสงแลว. พระราชา ตรสถามอยางนนนนแลอก เมอดาบสนนทลโดยนยดงกลาวแลว จงกรว เอาพระปราษณกระทบ ลงตรงกลางอกของพระโพธสตวแลวเสดจหลกไป ถกแผนดนสบท ประตพระราชอทยานนนเอง เกดในอเวจแลว. กเมอพระราชานน พอเสดจหลกไปแลว เสนาบด เชดโลหต ของพระโพธสตว พยงใหนงลงแลว เรยนอยางนวา " ทานผเจรญ ถาทานมประสงคจะโกรธ กพงโกรธตอพระราชาผทาความผดในทาน เทานน อยาโกรธตอผอนเลย." ดาบส ไดฟงคานน จงกลาวคาถาน ในขนตวาทชาดก๑ ในทตวรรค จตกกนบาตวา [ ๔๐๗ ] " พระราชาพระองคใด รบสงใหตดมอ เทา ห และจมกของเราแลว ขอพระราชาพระ องคนน จงดารงพระชนมชพอยตลอดกาลนาน เถด เพราะคนเชนเราหาโกรธไม." [ แกอรรถ ] บรรดาบทเหลานน บทวา มาทสา ความวา บณฑตผประกอบ ดวยกาลงคอขนตเชนกบเรา ยอมไมโกรธวา " บคคลนดา ประหาร ๑.ข. ชา. ๒๗/๑๓๗. ตทฏกถา. ๔/๒๗๘.


ดหมน ตดเรา." ดาบส ครนกลาวอยางนแลว ไดทากาละในทนน นนแล ในวนนนนนเอง. เพราะฉะนน พระผมพระภาค จงตรสไวในชาดกนนนนแลวา " สมณะผแสดงขนต ไดมแลวในกาลทลวงมาแลว พระเจากาส ไดตดสมณะนนผดารงมนอยในขนต." อรรถกถาชาดกนนวา " บรรดาบทเหลานน บทวา อตต- มทธาเน คอ ในระยะกาลทลวงมาแลว. บทวา ขนตทปโน คอ ผสรรเสรญขนตกลาวคอความอดกลน. บทวา อเฉทย คอ รบสง ใหฆา." [๔๐๘] กลาวอทาหรณในสองบทวา อายสมา ปณณตเถโร ดงตอไปน :- ดงไดสดบมา กฏมพชอ ปณณะ ในแควนสนาปรนตะ ไปส กรงสาวตถ เพอคาขายทางเกวยน ฟงเทศนาของพระศาสดาแลว ม ประสงคจะบวช จงใหเรยกนายภณฑาคารกมา พดวา " ทานจงให ทรพยทงหมดน แกนองชายของเราผชอวา จฬปณณะ " แลวมอบ ทรพยทงหมดให บวชในสานกของพระศาสดา ไดเปนผมงหนาตอ กมมฏฐาน. ทนน เมอทานอยในกรงสาวตถ ทาในใจถงกมมฏฐานอย กมมฏฐานนน กไมปรากฏ. ลบดบนน ทานจงคดวา " ชนบทน ไมเปนทสบาย " มประสงคจะไปยงแควนสนาปรนตะเทานน จงเขา ไปเฝาพระศาสดา ทลขอพระโอวาท.


พระศาสดา ประทานโอวาทแกทาน โดยนยทกลาวไวใน ปณโณวาทสตร๑ ในปญจมวรรค อปรปณณาสก และในจตตถวรรค ทตยปณณาสก สฬายตนวรรค แลวจงตรสถามวา " เธอจกอยใน ชนบทไหน ? " พระปณณะ. ขาแตพระองคผเจรญ ชนบทชอสนาปรนตะ มอย ขาพระองคจกอยในชนบทนน. ลาดบนน พระศาสดา ทรงทราบวา ทานเปนผประกอบดวย อธวาสนขนต จงรบสงใหพระปณณเถระบนลอสหนาทในฐานะทง ๗ ประทานสาธการแกทานแลว จงทรงอนญาตการไปในชนบทนน [๔๐๙] ในปณโณวาทสตร๒นน มพระบาลดงน : พระผมพระ ภาค ตรสถามวา " ปณณะ พวกมนษยชาวสนาปรนตะดรายแล ปณณะ พวกมนษยชาวสนาปรนตะหยาบคายแล ปณณะ ถาพวกมนษย ชาวสนาปรนตะ จกดา จกกลาวขเธอ ปณณะ เธอจกมอบายอยางไร ในขอนน." พระปณณะ กราบทลวา " ขาแตพระองคผเจรญ ถาพวกมนษย ชาวสนาปรนตะ จกดา จกกลาวขขาพระองค ขาพระองคจกมความคด ในขอนนอยางนวา 'พวกมนษยชาวสนาปรนตะนดหนอ พวกมนษย ชาวสนาปรนตะนดจรงหนอ เพราะพวกมนษยเหลาน ไมใหการ ประหารแกเราดวยฝามอ' ขาแตพระผมพระภาค ในขอน ขาพระองค จกมความคดอยางน ขาแตพระสคต ในขอน ขาพระองคจกมความคด ๑. ชาตกฏกถา. ๔/๒๗๙. ๒. ม. อ. ๑๔/๔๘๒. ส. สฬา. ๑๘/๗๗.


อยางน." พระผมพระภาค. ปณณะ กถาพวกมนษยชาวสนาปรนตะจกให การประหารแกเธอดวยฝามอ ปณณะ กในขอนน เธอจกมอบาย อยางไร ? พระปณณะ. ขาแตพระองคผเจรญ กถาพวกมนษยชาวสนาปรน- ตะ จกใหการประหารแกขาพระองคดวยฝามอเลา ขาพระองคจกม ความคดในขอนนอยางนวา 'พวกมนษยชาวสนาปรนตะนดหนอ พวก มนษยชาวสนาปรนตะนดจรงหนอ เพราะพวกมนษยเหลาน ไมใหการ ประหารแกเราดวยกอนดน' ขาแตพระผมพระภาค ในขอน ขาพระองค จกมความคดอยางน ขาแตพระสคต ในขอน ขาพระองคจกมความคด อยางน. พระผมพระภาค. ปณณะ กถาพวกมนษยชาวสนาปรนตะ จก ใหการประหารแกเธอดวยกอนดน ปณณะ กในขอนน เธอจกมอบาย อยางไร ? พระปณณะ. ขาแตพระองคผเจรญ กถาพวกมนษยชาวสนาปรนตะ จกใหการประหารแกขาพระองคดวยกอนดน ขาพระองคจกมความคด ในขอนนอยางนวา 'พวกมนษยชาวสนาปรนตะนดหนอ พวกมนษย ชาวสนาปรนตะนดจรงหนอ เพราะพวกมนษยเหลาน ไมใหการ ประหารแกเราดวยทอนไม' ขาแตพระผมพระภาค ในขอน ขาพระองค จกมความคดอยางน ขาแตพระสคต ในขอนขาพระองค จกมความ คดอยางน.


พระผมพระภาค. ปณณะ กถาพวกมนษยชาวสนาปรนตะ จก ใหการประหารแกเธอดวยทอนไม ปณณะ กใหขอนน เธอจกมอบาย อยางไร ? พระปณณะ. ขาแตพระองคผเจรญ กถาพวกมนษยชาวสนาปรนตะ จกใหการประหารแกขาพระองคดวยทอนไม ขาพระองค จกมความ คดในขอนนอยางนวา 'พวกมนษยชาวสนาปรนตะนดหนอ พวกมนษย ชาวสนาปรนตะนดจรงหนอ เพราะพวกมนษยเหลาน ไมใหการประ- หารแกเราดวยศสตรา' ขาแตพระผมพระภาค ในขอน ขาพระองค จกมความคดอยางน ขาแตพระสคต ในขอน ขาพระองคจกมความคด อยางน. พระผมพระภาค. ปณณะ กถาพวกมนษยชาวสนาปรนตะจกให การประหารแกเธอดวยศสตรา ปณณะ กในขอนน เธอจกมอบาย อยางไร ? พระปณณะ. ขาพระองคผเจรญ กถาพวกมนษยชาวสนา- ปรนตะ จกใหการประหารแกขาพเจาพระองคดวยศสตรา ขาพระองคจกม ความคดในขอนนอยางนวา งพวกมนษยชาวสนาปรนตะนดหนอ พวก มนษยชาวสนาปรนตะนดจรงหนอ เพราะพวกมนษยเหลาน ไมปลง เราเสยจากชวตดวยศสตราอนคม' ขาแตพระผมพระภาค ในขอน ขา- พระองคจกมความคดอยางน ขาแตพระสคต ในขอน ขาพระองคจก มความคดอยางน. พระผมพระภาค. ปณณะ กถาพวกมนษยชาวสนาปรนตะ จก


ปลงเธอเสยจากชวต ดวยศสตราอนคม ปณณะ กในขอนน เธอจก มอบายอยางไร ? พระปณณะ. ขาแตพระองคผเจรญ ถาพวกมนษยชาวสนาปรนตะ จกปลงขาพระองคเสยจากชวต ดวยศสตราอนคม ขาพระองคจกม ความคดในขอนนอยางนวา 'มอยแล พวกสาวกของพระผมพระภาค อดอดอย ระอาอย เกลยดอย ดวยกายและดวยชวต ยอมแสวงหา ศสตราอนจะนาเสย ( ซงชวต ) ศสตราอนจะนาเสย (ซงชวต ) นนน ขาพระองคมไดแสวงหาเลย ไดแลว' ขาแตพระผมพระภาค ในขอน ขาพระองคจกมความคดอยางน ขาแตพระสคต ในขอน ขาพระองค จกมความคดอยางน. พระผมพระภาค. ดละ ดละ ปณณะ เธอประกอบดวยความ สงบคอความขมใจน จกอาจ เพอจะอยในสนาปรนตชนบทไดแล ปณณะ บดน เธอจงสาคญกาลทจะไปเถด. [๔๑๐] อรรถกถา๑ปณโณวาทสตรนนวา " บรรดาบทเหลานน บทวา จณฑา ไดแก ดราย คอชวชา. บทวา ผรสา ไดแก กกขฬะ ( กลาแขง ). บทวา อกโกสสสนต ความวา จกดาดวยเรองสาหรบ ดา ๑๐ อยาง. บทวา ปรภาสสสนต คอ จกคกคามวา 'ชอวา สมณะอยางไร พวกเราจกทากรรมอยางนและอยางนแกทาน.' บทวา เอวเมตถ ความวา ขาพระองคจกมความคดอยางน ในเรองน. บทวา ทณเฑน คอ ดวยทอนไมยาว ๔ ศอก หรอดวยไมคอนปม. ๑. ป. ส. ๓/๗๒๗.


บทวา สตเถน คอ ดวยศสตรามคมขางเดยวเปนตน. บทวา สตถ- หารก ความวา ยอมแสวงหาศสตราอนจะนาชวตไป. พระเถระ หมายเอาการแสวงหาศสตราอนจะนาเสย ( ซงชวต ) ของพวกภกษผ ฟงอสภกถา ในวตถแหงตตยปาราชกแลว เกลยดอยดวยอตภาพ จง กลาวคาน. ขนตพงทราบวา ทม ในบทวา ทมปสเมน น. คาวา อปสม กเปนไวพจนของคาวา ทม นนนนเอง." [๔๑๑] ฎกาสฬายตนวรรควา " บทวา ทฏฐา คอ มกโกรธ กมนษยเหลานน พระอรรถกถาจารย กลาววา ผดราย เพราะความ เปนผถกโทสะประทษรายแลว. บทวา กพพสา คอ ลามก. บทวา ผรสา ความวา ชอวา ผหยาบชา เพราะไมมความเยอใย ดวยอานาจ ความเลอมใสแมสกหนอยเดยว อกอยางหนง ชอวา ผหยาบคาย เพราะกลาวคาหยาบ. กมนษยชาวสนาปรนตะเหลานนเปนเชนนน จงชอวา ผหยาบชา เพราะเหตนน ทานจงกลาววา เปนผกกขฬะ. สองบทวา อท จ เต ความวา มนษยเหลานน จกคกคามดวยการ แสดงภยวา พวกเราจกทากรรมอนไมนาปรารถนามอยางน คอ ตดมอ ตดเทา ตดจมกเปนตน ชอนดวย แกทาน. บทวา ฆฏก- มคคเรน ไดแก ดวยทอนไมสน. นยวา มนษยเหลานน ยอมแสดง อาการคอปมทขางปลายของทอนไมนน. เพราะฉะนน ทานจง กลาววา ไมคอนปม. ดวยเครองศสตรามคมขางเดยวเปนตน. เครอง ประหารชอวา ศสตรา เพราะหาหน คอ เบยดเบยนสตวทงหลาย. ศสตรานนนนแลดวย ชอวา หารกะ เพราะนาเสยซงชวตดวย เหตนน


จงชอวา สตถหารก ( ศสตราอนนาเสย [ ซงชวต ] ). ขนต บณฑต พงทราบวา ทม เพราะขม คอ ระงบไวซงความไมอดทน. เพราะ เหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาว " คาวา อปสม เปนไวพจน ของคาวา ทม นนเอง." ฎกาอปรปณณาสกวา " สภาพใด ยอมขม คอ ปราบปรามบาป- ธรรมมพยาบาทความเบยดเบยน ความถอตว และความกระดางเปนตน เหตนน สภาพนน ชอวา ทมะ คอขนต เพราะเหตนน พระอรรถ- กถาจารย จงกลาววา 'ขนต พงทราบวาทมะ.' สภาพนนชอวา ทมะ เพราะอรรถวา กาจดบาปธรรมมพยาบาทเปนตน และชอวา อปสมะ เพราะอรรถวา เขาไปสงบบาปธรรมมพยาบาทเปนตน เหลานนนนแล เพราะเหตนน จงชอวา ทงขมทงเขาไปสงบ ไดแกอธวาสนขนต." พระเถระ ครนบนลอสหนาทอนประกอบดวยขนตดวยคาเปนตน วา " พวกมนษยชาวสนาปรนตะนดหนอ " ในฐานะทง ๗ เหลาน คอ ในการดา ในการบรภาษ ในการประหารดวยฝามอ ในการ ประหารดวยกอนดน ในการประหารดวยทอนไม ในการประหาร ดวยศสตรา ในการปลงลงจากชวต ของชนเหลาอนแลว จงถวาย บงคมพระผมพระภาค ไปในแควนสนาปรนตะนน เขาจาพรรษาอย ในมกฬการาม บรรลวชชา ๓ ภายในพรรษานนนนเอง ปรนพพาน แลว. ความยอในมงคลนเพยงเทาน. สวนความพสดาร พงตรวจด ในปณโณวาทสตร พรอมทงอรรถกถาและฎกา. [๔๑๒] ความอดทนคอความอดกลน ทเกดขนกบบคคลผเชน


พระปณณเถระและขนตวาทฤษ ชอวา ขนต ดวยประการฉะน. แมในอรรถกถา๑สงคตสตร ทานกกลาวไววา " ความอดทน คอความอดกลน ทพระผมพระภาคตรสไวอยางนวา 'ในมาตกาท ยกขนตงไววา ขนตนน ขนตเปนไฉน ? คอ ความอดทน ความเปน คอความอดทน ความเปนคอความอดกลน ความเปนผไมดราย การ ไมปลกนาตา ความทจตเบกบานอนใด, น เรากลาววา ขนต.๒" ฎกาสงคตสตรนนวา " ความอดกลน ชอวา ความอดทน คอความเปนคออนยกกรรมชว และคาพดชวของชนเหลาอนไวเหนอตน อดทนโดยไมทาการโกรธตอบ. ความไมโกรธ ชอวา ความเปนผไม ดราย. การไมใหนาตาเกดในนยนตาทง ๒ ของชนเหลาอน ดวยอานาจ ความเกรยวกราด ชอวา การไมปลกนาตา. ความเปนผมใจเปนของตน แหงจต ชอวา ความเปนผมใจเบกบาน คอภาวะแหงใจทไมพยาบาท อนเปนของตน ชอวา ความเปนผมใจเปนของตน. อกอยางหนง อารมณอนเนองดวยจต ชอวา จต. ความเปนผมใจเปนของตน ดวย ใจอนสหรคตดวยปต ซงถอเอาโดยความเปนธรรมชาตแนวแน เกด ขนในระหวางแหงจตนน ชอวา ความเปนผมใจเปนของตน. อก อยางหนง บคคลมใจเปนของตน ความเปนแหงบคคลมใจเปนของ ตนนน ชอวา ความเปนผมใจเปนของตน. ความเปนผมใจเปนของ ตนนน หามแกสตวไม เพราะฉะนน เพอจะหามบคคลเปนตน ทานจงกลาววา แหงจต. ๑. ส. ว. ๓/๒๑๙. ๒. อภ. ธมม. ๓๔/๓๓๓.


[๔๑๓] ฎกาสพพาสวสตร ในมลปณณาสกวา " ขนต ชอวา อธวาสนา เพราะเปนเครองอดกลน คออดทนแหงบคคล ไดแก อโทสะ อนเปนไปโดยอาการคออดทนตอหนาวเปนตน หรอไดแก กศลขนธ ๔ มอโทสะนนเปนประธาน." ขนตนนดวย เปนเครองอดกลนดวย เพราะเหตนน จงชอวา อธวาสนขนต. สวนในฎกาทกนบาต องคตตรนกาย ทานกลาวไววา " ความ อดทนมความอดกลนเปนลกษณะ ชอวา อธวาสนขนต." [๔๑๔] อรรถกถา๑สพพาสวสตรวา " ขนตน ยอมอดกลน คอ ยอมยกขนซงธรรมชาตมความหนาวเปนตน ใหอยเหนอตนทเดยว ไดแกหาเปนคณชาตไมอดกลน สลดเสยหามได เพราะฉะนน ทานจง กลาววา ความอดกลน." ฎกาสพพาสวสตรนนวา " ขนตอนอดกลนธรรมชาตมความหนาว เปนตนทเขามาถงแลว ยอมเปนประหนงวาใหความหนาวเปนตน เหลานนอยเหนอตน เหตนน ทานจงกลาววา อาโรเปตวา วาเสตเยว. บทวา น นรสสต คอ ไมกาจด. กผใด ไมทนความหนาวเปนตน, ผนน ยอมเปนราวกบวาสลด คอกาจดอยซงความหนาวเปนตนนน." ดวยอาทศพทในบทวา สตาทโย น ทานถอเอาปจจยทงหลาย มทกขเวทนาอนบงเกดแตความรอน สมผสแหงเหลอบ ยง ลม แดด สตวเลอยคลาน ความหวระหาย และคาเปนคลองทเขากลาวชว เปนตน. ๑. ป. ส. ๑/๑๑๐.


[๔๑๕] กบคคลใดอดทน คออดกลนความหนาวได ยอมไม หวนไหวดวยความหนาวแมมประมาณนอย ดจบรษผขลาด ยอมไม ละกมมฏฐาน บคคลนน ชอวา เปนผอดทนตอความหนาวได ดจ พระโลมสนาคเถระฉะนน. [ เรองพระโลมสนาคเถระ ] ดงไดสดบมา พระเถระ เมออยในเรอนอนเปนทกระทาความ เพยร ในถาชอปยงค ทเจตยบรรพต ในคราวหมะตกในระหวาง เดอนท ๘ พจารณาโลกนตรกนรก มไดละกมมฏฐานเลย ยบยงอย ในทกลางแจง. กผใดทนความรอนแมมประมาณยงได ผนนนนแล เปนดจพระเถระ ผนชอวา ผอดทนตอความรอนได. ดงไดสดบมา พระเถระ นงใสใจถงกมมฏฐานอย ณ ภายนอก ทจงกรม ในเวลาภายหลงภตรในหนารอน. แมเหงอกไหลออกจาก รกแรทง ๒ ของทาน. ทนน พวกอนเตวาสก ไดเรยนทานวา " ทาน ขอรบ นมนตทานนงในทนเถด โอกาสเยนด." พระเถระ กลาววา " คณ ฉนนงในทน เพราะกลวตอความ รอนนนเอง " แลวกนงพจารณาอเวจมหานรกเรอยไป. เรองพระโลมสนาคเถระ จบ. [๔๑๖] ฎกาสพพาสวสตรนนวา " การละเลยกมมฏฐาน ชอ วา ความหวนไหวของภกษผเจรญกมมฏฐาน เพราะเหตนน ทาน จงกลาววา 'ยอมหวนไหว ยอมปวนปน ยอมละกมมฏฐาน. สองบทวา


อณห สหต ความวา แลเมอจะอดทนความรอน กไมอดทน ดจ พวกสมณะเปลอยเปนตน' โดยทแท ยอมอดทนโดยไมละกมมฏฐาน เพราะเหตนน ทานจงกลาววา 'ผนนนนแล ยอมเปนดจพระเถระ.' บทวา พหจงกเม คอ ในทจงกรมภายนอกจากทเรน. เพราะกลวตอ ความรอนนนเอง พระเถระจงกลาว. สองบทวา 'อวจมหานรย ปจจเวกขตวา' ไดแก พจารณาอยางนวา 'อเวจมหานรกแมนน เราไดเสวยสนหลายคราวแลว. สวนความรอนน ยงเบากวาอเวจ- มหานรกนน." [๔๑๗] กบคคลใด เมอไมไดอาหารหรอนาดม ๒-๓ วาระ พจารณาถงการเกดในเปตวสยของตน ในสงสารมทสดอนใคร ๆ รไมไดกด ถกสมผสแหงเหลอบ ยง ลม และแดดมากยงกระทบแลว พจารณาถงการเกดในกาเนดสตวดรจฉานกด ถกสมผสแหงสตวเลอย คลานกระทบแลว พจารณาถงอตภาพในปางกอนอนเคยกลงเกลอก อยในปากสตวรายมราชสหและเสอโครงเปนตน ในสงสารมทสดอน ใคร ๆ ไมรแลว ตงหลายคราวกด แลวไมหวนไหว ไมละกมมฏฐาน เสย ดจพระปธานยเถระฉะนน บคคลน ชอวา อดทนตอความหว เปนตนได. [ เรองพระปธานยเถระ ] [๔๑๘] ดงไดสดบมา งมพษรายขบพระเถระผกาลงฟงอรยวงศ ในเรอนเปนททาความเพยรชอกณณการ ในขณฑเวลวหาร. พระเถระ ทราบแลว มจตเลอมใสนงฟงธรรมเฉยทเดยว. กาลงพษไดกลาแขง.


พระเถระ พจารณาศล ตงตนแตโรงเปนทอปสมบท ใหปตเกดขนวา " เราเปนผมศลบรสทธ." พษกลบเขาไปสแผนดนพรอมกบการเกด ขนแหงจต. พระเถระ ไดความแนวแนแหงจตในทนนนนเอง เจรญ วปสสนาแลวบรรลพระอรหต. เรองพระปธานยเถระ จบ. [๔๑๙] ฎกาสพพาสวสตรนนวา " บทวา ปรสทธสโลมห ความวา พระเถระ คดวา 'เราเปนผมศลบรสทธ' ไมคานงถง ความตายแมในททงปวง ใหปตซงมความไมเดอดรอนเปนมลเกดขน แลว. บทวา สหจตตปปาทา คอ พรอมกบการเกดขนแหงปตอน ซาบซานทเดยว. สองบทวา วส นวตตตวา ความวา พษถกกาลง ปตทบถมแลว จงไดแลนกลบออกทางปากแผลทงขบนนเอง. บทวา ตตเถว คอ ในท ๆ ถกงขบนนเอง. สองบทวา อจตเตกคคต ลภตวา คอ บรรลความตงมนโดยนยเปนตนวา 'กายของภกษผมใจประกอบ ดวยปตยอมระงบ " ดงน. เรองพระเถระ ๒ รปตามทกลาวแลว มาในอรรถกถา๑สพพา- สวสตร. [ เรองพระเถระผถอบณฑบาตเปนวตร ] [๔๒๐] ดงไดสดบมา ภกษ ๓๐ รป เขาจาพรรษาอยในวหาร ชอครวาลองคณะ ในวนอโบสถ ยอมแสดงมหาอรยวงศซงมความ ๑.ป. ส. ๑/๑๐๗.


สนโดษในปจจย ๔ และภาวนาเปนทมายนด ทกกงเดอน. พระเถระผ ถอบณฑบาตเปนวตรรปหนง มาโดยสวนภายหลง จงนงในท ๆ กาบง. ทนนงขวางคอนตวหนง ฉกทานประหนงวาหนบเนอปลแขง ไวดวยคม. พระเถระคดวา " วนนเราจกไมทาอนตรายการฟงธรรม " จงจบงขวางคอนใสไวในถง ฟงธรรมเฉยอย. การขนไปแหงอรณ ๑ การขมพษไดแลวบรรลผล ๓ ของพระเถระ ๑ การทพษถอยกลบเขา สแผนดนโดยทซงงกดนนเอง ๑ การจบธรรมกถาของพระเถระผ ธรรมกถก ๑ ไดมแลวในขณะเดยวกนทเดยว. พระเถระแกถงออกแลว ปลอยงขวางคอนไป. เรองพระเถระผถอบณฑบาตเปนวตร มาในอรรถกถา๑ฐานสตร ในปญจมวรรค ปฐมปณณาสก ในตกนบาต องคตตรนกาย. [๔๒๑] ฎกาฐานสตรนนวา " บทวา ปจฉาภาเคน คอ โดย ขางเบองหลงของพระเถระผธรรมกถก. งขวางคอนชอวา โคณสะ. พระเถระ คดวา 'เราจกไมทาอนตรายแกการฟงธรรม' โดยประสงควา 'ในเพราะอนตรายแหงการฟงธรรม อนตรายแหงการไดสวรรค และมรรค พงมแกชนเปนอนมาก.' บทวา วส ความวา ขมกาลง แหงพษ ดวยเดชแหงวปสสนา." [๔๒๒] กบคคลใด ฟงถอยคาทเขากลาวชว ดวยอานาจแหง การดา แลวพจารณาคณแหงขนต ยอมไมประหวนดจพระทฆ- ภาณกอภยเถระฉะนน, บคคลน ชอวา ผอดทนตอถอยคาซงเขากลาว ชวได. ๑. มโน. ป. ๒/๑๗๓.


[ เรองพระทฆภาณกอภยเถวะ ] ดงไดสดบมา พระเถระ แสดงปฏปทาแหงมหาอรยวงศ เพราะ ความเปนปฏปทาของภกษผมความสนโดษในปจจย และมภาวนา เปนทมายนด. ชาวบานหมใหญทงหมดพากนมา. สกการะมากมาย เกดแกพระเถระแลว. พระมหาเถระองคใดองคหนง ไมสามารถจะ ทนได จงดาทานดวยคาเปนตนวา " พระทฆภาณกะ ยอมทาความ โกลาหลตลอดคนยงรงดวยอางวา 'เรากลาวอรยวงศ." กพระเถระ ทง ๒ เมอไปสวหารของตน ไดไปโดยทางเดยวกนตลอดระยะทางม ประมาณ ๑ คาวต. พระมหาเถระนนกดาทานเรอยไปตลอดคาวตทงสน. ลาดบนน พระทฆภาณกเถระ ยนอยทางแยกทจะไปสวหาร ของพระเถระทง ๒ ไหวทานแลว เรยนวา " ทานขอรบ นนทาง ของทาน. " พระมหาเถระนน ทาเปนไมไดยน เดนไปเสย. ฝายพระเถระ ไปถงวหารแลว ถกพวกอนเตวาสกถามวา " ทานขอรบ ทานมไดกลาวคาอะไรกะพระมหาเถระผบรภาษอยตลอด คาวตทงสนดอกหรอ ?" จงกลาววา " คณ ความอดทนนนแล เปนภาระของเรา, ความไมอดทนหาใชไม, เราไมเหนการพรากจาก กมมฏฐานแมในชวขณะยกเทาขางหนงเลย." เรองพระทฆภาณกอภยเถระ จบ. [๔๒๓] ฎกาสพพาสวสตรนนวา " ความสนโดษในปจจย ทงหลายดวย ภาวนาดวย ชอวา เปนทมายนดของภกษนน เพราะ ความเปนฐานะอนบคคลพงยนด เหตนน จงชอวา ผมความสนโดษ


ในปจจยและภาวนาเปนทมายนด. ความเปนแหงภกษผมความ สนโดษในปจจยและภาวนาเปนทมายนดนน ชอวา ปจจยสนโตส- ภาวนารามตา ( ความเปนผมความสนโดษในปจจยและภาวนาเปน ทมายนด ). ดวยความเปนผมความสนโดษในปจจยและภาวนาเปนท มายนดนน." [๔๒๔] อนง บคคลใด อดกลนทกขเวทนาไดโดยแท ยอมไม ประหวน ดจพระปธานยเถระทจตตลดาบรรพต, บคคลน ชอวา อดทนตอเวลา. [ เรองพระปธานยเถระ ] ดงไดสดบมา เมอพระเถระยบยงอยดวยความเพยรตลอดคน ยนอย ลมในทองเกดขนแลว. ทานเมอไมสามารถจะใหลมในทองนน สงบได จงกลงมากลงไป. พระเถระผถอบณฑบาตเปนวตรยนอย ขางทจงกรม กลาวกะทานนนวา " คณ ธรรมดาบรรพชต ยอมเปน ผมความอดกลนเปนปกต." ทานเรยนวา " ดละ ขอรบ " จงอดกลน นอนนงแนไป. ลมผาดวงหทยตลอดสะดอ. พระเถระ ขมเวทนา ไดแลว พจารณาอย เปนพระอนาคามโดยครเดยวเทานนปรนพพาน แลว. เรองพระปธานยเถระ จบ. [๔๒๕] ฎกาสพพาสวสตรนนวา " พระเถระเปนพระอนาคาม ในเมอลมเรมจะผาดวงหทยนนเอง โดยครเดยว คอโดยทนใด. บทวา


ปรนพพาย คอ บรรลพระอรหตปรนพพานแลว." เรองพระเถระ ๒ รปดงทกลาวแลว มาในอรรถกถา๑สพพาสว- สตร. แมเรองของพระเถระรปใดรปหนง ผอดกลนเวทนาแลวบรรล พระอรหต พรอมดวยปฏสมภทาเปนสม๒สส ปรนพพานแลว ใน อรรถกถา๓มหาสตปฏฐานสตร ในทฆนกายมหาวรรค และในอรรถกถา๔

สตปฏฐานสตร ในมลปณณาสก บณฑตกควรกลาว. [๔๒๖] บคคลผประกอบดวยอธวาสนขนต บรรลคณตามท กลาวแลวอยางน. เพราะฉะนน ขนตนนของบคคลนน พงทราบวา เปนมงคล เพราะเปนเหตแหงการบรรลคณตามทกลาวแลว แลว ความสรรเสรญได. ดวยวา บคคลเชนนน ยอมเปนผอนฤษ เทพดา และพระพทธเจาพงสรรเสรญ. จรงดงนน สรภงคดาบส เมอจะ แสดงธรรมแกทาวสกกเทวราช จงไดกลาวคาถานในสรภงคชาดก๕วา ๑. ป. ส. ๑/๘๑. ๒. หมายถงทานทมศรษะทงทง ๒ คอ กเลสสส ศรษะคอกเลส ซงได แกอวชชา ๑ ปวตตสส ศรษะคอชวตนทรย ๑ ถงความสนไปพรอมกน. ทานจาแนกไว เปน ๓ จาพวก คอ อรยาปถสมสส ๑ โรคสมสส ๑ ชวตสมสส ๑. ทานทอธษฐาน อรยาบถทง ๔ มยนเปนตนอยางใดอยางหนงแลวไมผลดเปลยน เจรญวปสสนาไปจนกวา จะบรรลอรหต การบรรลอรหตกบการผลดเปลยนอรยาบถของทานมพรอมกน นเรยกวา อรยาปถสมสส. ทานทเกดเปนโรคขนแลว เจรญวปสสนาพรอมกบโรคทเปนนน การบรรล อรหตและการหายโรคของทานมพรอมกน นเรยกวา โรคสมสส. ทานทบรรลอรหตแลว ปรนพพานพรอมกบทบรรล นเรยกวาชวตสมสส. อาจารยบางพวกกลาววา ทานทปรนพพาน ในอรยาบถทอธษฐานไว และในโรคทเปน เรยกวา อรยาปถสมสส และโรคปถสมสส ดงนกม. สา. ป. ๑/๒๑๕. สท. ปา. ๔๘. ๓.ส. ว. ๒/๔๕๒. ๔. ป. ส. ๑/๓๑๐. ๕. ชาตกฏกถา. ๗/๓๕๖.


" บคคลฆาความโกรธไดแลว ยอมไมเศราโศก ในกาลไหน ๆ, ฤษทงหลายยอมสรรเสรญการ ละความลบหล, บคคลควรอดทนคาหยาบคาย ทเขากลาวแลวของชนทงปวง, สตบรษทงหลาย กลาวความอดทนนนวาสงสด." [ แกอรรถ ] บรรดาบทเหลานน สองบทวา โกธ วธตวา ความวา ทง ความโกรธได ยอมไมเศราโศก ความจรง บคคลเมอจะเศราโศก ยอมเศราโศกเพราะปฏฆจตเทานน. เพราะไมมความโกรธ ความ โศกจกมแตทไหน. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา " ยอมไมเศราโศก ในกาลไหน ๆ." บทวา มกขปปหาน ความวา ฤษทงหลายยอมสรรเสรญการ ละความลบหลกลาวคอความเปนคนอกตญ ซงมความลบหลคณ ทผอนทาแลวแกตนเปนลกษณะ. บทวา สพเพส ความวา ควรอดทนถอยคาหยาบของชนแม ทงหมด ทงชนตา ชนกลาง และชนสง. สองบทวา เอต ขนต ความวา ความอดทนตอถอยคาของ ชนทงหมดใด, สตบรษทงหลาย คอบณฑตในปางกอนทงหลายกลาว แลว คอยอมกลาวความอดทนนนวา สงสด. กเพราะความเปนผ ประเสรฐเปนตนของสตวทงหลาย ใคร ๆ หาอาจรไดดวยเหตเพยง วาการเหนรปไม, เพราะแมสตบรษยอมปรากฏเทยวไปดวยรปพรรณ


แหงบคคลผลามกกม. กในขอน มพระมชฌนตกเถระเปนอทาหรณ. เพราะฉะนน ความอดทนตอถอยคาของชนทงหลาย ทานจงกลาววา สงสด. [๔๒๗] กผใด อนตนรวา " ผนเลวกวาเรา " ความอดทน ตอคาหยาบของผนน เปนของสงสดกวา ( อยางอน ). เพราะเหตนน สรภงคดาบสจงกลาววา " บคคล พงอดทนถอยคาของผประเสรฐได เพราะความกลวแล, อนง พงอดทนถอยคา ของผเสมอกนได เพราะเหตแหงความแขงด กน, สวนผใดในโลกน พงอดทนถอยคาของ ผเลวได, สตบรษทงหลายกลาวความอดทน นนของบคคลนนวา สงสด." อรรถกถา๑ชาดกวา " บรรดาบทเหลานน สองบทวา เอต ขนต ความวา สวนความอดทนตอถอยคาของคนผตาโดยชาตและโคตร เปนตนนใด, บณฑตในปางกอนทงหลาย ยอมกลาวความอดทนนนวา สงสด. อธบายวา สวนความอดทนตอถอยคาของคนผประเสรฐโดย ชาตเปนตนเพราะความกลว ของคนเสมอกนเพราะเหนโทษในเพราะ การแขงด มการทาใหยงกวาเหตเปนลกษณะนนใด, ขนตน หาชอวา อธวาสนขนตไม." ๑. ชาตกฏกถา. ๓/๓๘๐.


[๔๒๘] เรองเคยมมาแลว สงครามระหวางอสรและเทพดาได มแลว. พวกเทพดาชนะแลว จงมดจอมอสรชอเวปจตต นามาส สานกของทาวสกกะ. ทาวเวปจตตนน ดาทาวสกกะผเปนจอมของ เทพดาดวยอกโกสวตถ ๑๐ เหลานวา " ทานเปนโจร ทานเปนคนพาล ทานเปนคนหลง ทานเปนโค ทานเปนลา ทานเปนอฐ ทานเปนสตว นรก ทานเปนสตวดรจฉาน สคตของทานไมม ทคตเทานนเปนท หวงของทาน " และบรภาษดวยคาเปนตนวา " แนะทาวสกกะแก ทานจกไมชนะตลอดกาลทงปวงดอก, เมอใด ความชนะจกมแก พวกอสร, เมอนน เราจกมดแมซงทานอยางน ใหนอนทประตแหง ภพของพวกอสรแลวจกโบย." ทาวสกกะผมชยชนะแลว มไดทรง ใสใจถงคานน เพราะความทพระองคเปนผมพระอธยาศยตงมนใน ขนตและโสรจจะตลอดกาลนาน. ลาดบนน มาตลเทพบตร คดวา " ทาวสกกะน ยอมอดกลน คาหยาบเหลานเพราะทรงกลว หรอวาเพราะความทพระองคทรง ประกอบดวยอธวาสนขนต " จงทลถามเนอความนน. [๔๒๙] ทนน ทาวสกกะ ตรสวา " เราหาไดอดทน ( ถอยคา ) ของทาวเวปจตตเพราะความกลวไม เพราะความออนกาลงกหามได " แลวตรสวา " ประโยชนทงหลาย มประโยชนของตนเปน อยางยง, ( ประโยชนอะไร ) ยงกวาขนตไปยอม ไมม, ผใดแล เปนผมกาลง ยอมอดกลน


( ถอยคา ) ของผออนกาลงได, บณฑตทงหลาย กลาวขนตนน ชองบคคลนนวายง, เพราะคน ออนกาลง ยอมรกรานไดเปนนตย." [ แกอรรถ ] อรรถกถา๑สกกสงยตนนวา " บรรดาบทเหลานน บทวา สทตถปรมา คอ มประโยชนของตนเปนอยางยง. บาทคาถาวา ขนตยา ภยโย น วชชต ความวา บรรดาประโยชนทงหลายม ประโยชนของตนเปนอยางยงนน ประโยชนทยงกวาขนตยอมไมม. สองบทวา ตมาห ปรม ความวา ผใดมกาลง ยอมอดกลนได, บณฑตทงหลายกลาวขนตนนของบคคลนนวา ยง." ฎกาสกกสงยตนนวา " ประโยชนอยางอนยงกวาขนต ชอวา ไมม เพราะหามอนตถะอนเปนอารมณของประโยชนนนโดยระหวาง แลว ไมละประโยชนเกอกล ซงเปนไปในทฏฐธรรมและเปนไปใน สมปรายภพ. บณฑตทงหลายกลาวขนตวา ยง เพราะครอบงาซงปจจย อนเปนขาศกซงมกาลงอนประเสรฐเสยได เปนไป." ความสงเขปในมงคลนเพยงเทาน. สวนความพสดาร พงตรวจด ในสกกสงยต. สวนฎกาอนมานสตร ทานกลาววา " บทวา อปสาเทต คอ ยอมรกราน หรอคกคาม." เพราะฉะนน ในคาวา นจจ ขปต ทพพโล น บทวา ขปต จะอธบายวา ยอมรกราน คอยอมข กใชได. ๑. สา. ป. ๑/๔๐๒.


[๔๓๐] ดงไดสดบมา พราหมณพนองชาย ๔ คน โกรธพระ ศาสดา จงดาพระศาสดาโดยประการตาง ๆ โดยนยดงทกลาวแลว ในพราหมณสงยต อนพระศาสดาทรงแนะนาใหเรยบรอย บวชแลว ตอกาลไมนานเลย กบรรลพระอรหต. ภกษทงหลาย พดกนวา " คณ พระพทธคณนาอศจรรย หนอ, กพระศาสดา แมถกพราหมณเหลานนดาแลว มไดตรสคา อะไรเลย กลบเปนทพงพงของพวกเขาเหลานนเสยอก." พระศาสดา ทรงสดบคานนแลว ตรสวา " ภกษทงหลาย เรา เพราะความเปนผ ประกอบดวยกาลงคอขนต ไมประทษรายในบคคลผประทษราย จง เปนทพงพงของมหาชนโดยแท " ดงนแลว จงตรสคาถานในพราหมณ- วรรคธรรมบทวา " ผใด ไมประทษรายบคคลผดา ผประหารและ จองจา ยอมอดกลนไวได เราเรยกผนน ซง มกาลงคอขนต มหมพล ( คอขนต ) วา เปน พราหมณ." [ แกอรรถ ] อรรถกถาธรรมบทวา " บรรดาบทเหลานน บทวา อทฏโ เปนตน ความวา ผใด มใจไมโกรธ อดกลนไวได ซงการดาดวย อกโกสวตถ ๑๐ การโบยดวยฝามอเปนตน และการจองจาดวย เครองจองจาคอขอเปนตนนน เราเรยกผนนคอผเหนปานนน ผชอวา มกาลงคอขนต เพราะความเปนผประกอบดวยกาลงคอขนต ผชอวา


มหมพล เพราะความเปนผประกอบดวยกองพลคอขนตทเปนกองทพ โดยแท เพราะเกดขนบอย ๆ วา เปนพราหมณ." อรรถกถา๑วาเสฏฐสตร ในมชฌมปณณาสกวา บทวา ตตกขต คอ ยอมอดทน. บทวา ขนตพล ไดแก กาลงคออธวาสนขนต. กอธวาสนขนตนน ซงเกดขนคราวเดยว ยงหาชอวาเปนหมพลไม แตเกดขนบอย ๆ ยอมเปนได. กอธวาสนขนตนน ชอวาเปนหมพล เพราะความทขนตนนมอย." ฎกาวาเสฏฐสตรนนวา " ขนตมความอดกลนเปนลกษณะ เปนกาลงของจตนนมอย เหตนน จตนน ชอวา มขนตเปนกาลง. สองบทวา ตสสา อตถตาย ไดแก เพราะความทขนตซงเกดขน บอย ๆ นน คอเสนากลาวคอขนต อนกาจดมารและเสนามาร อน ตนเขาไปสงสมไวโดยเกดขนเนอง ๆ มอย. หมพล คอ กองพล ของ จตนนมอย เหตนน จตนน ชอวา มหมพล. ฎกาขตตยวรรควา " หมวดสามแหงศพทมจกกศพทเปนตน ยอมเปนไปในเสนาดวย ในองคแหงเสนาดวย โดยความเปนของ เสมอกน. การชงชยอนเสนายอมกระทาดวยวตถใด เหตนน วตถนน ชอวา จกร. พล ธาต เปนไปในความปองกน. อน ธาต ลงใน อรรถวาสงเสยง ลง อก ปจจย. [ ๔๓๑ ] บคคลผประกอบดวยขนต ยอมเปนผอนฤษเปนตน สรรเสรญแลว ดวยอาการอยางน. เพราะฉะนน บคคลไมควรโกรธ ๑. ป. ส. ๓/๔๐๐.


ตอบ ตอคนผโกรธตน ; เพราะผโกรธตอบผโกรธ ยอมเปนคนเลว. เพราะเหตนน ทาวสกกะ จงตรสวา " ผใดโกรธตอบผโกรธ ผนนยอมเปนผลามก กวาผนนนนแล เพราะความโกรธนน, ผไม โกรธตอบบคคลผโกรธอย ยอมชนะสงคราม อนบคคลชนะไดดวยยาก." อรรถกถา๑สกกสงยตวา " บรรดาบทเหลานน บาทคาถาวา ตสเสว เตน ปาปโย ความวา๒ ผใด ยอมโกรธตอบบคคลผโกรธ ผนน พงเปนผลามกกวาบคคลนนนนแล เพราะความโกรธนน. [๔๓๒] เพราะฉะนน บคคลเมอเลงเหนโทษแหงความไมอดทน ควรตงอยในอธวาสนขนต. เพราะผตงอยในอธวาสนขนตนนนนแล ยอมเปนผได ชอวาผสงบเสงยมเปนตน. เนอความน ควรแสดงดวย เรองแหงหญงแมเจาเรอนชอ เวเทหกา. [ เรองนางเวเทหกา ] ดงไดสดบมา ในอดตกาล ในกรงสาวตถ ไดมหญงแมเจาเรอน ชอ เวเทหกา เปนผสงบเสงยม ถอมตน สงบระงบ. กตตศพทอน งามของนางไดฟงขจรไปอยางนวา " นางเวเทหกา เปนผสงบเสงยม นางเวเทหกา เปนผถอมตว นางเวเทหกา เปนผสงบระงบ." กนาง ๑. สา. ป. ๑/๔๐๓. ๒. ใน สา. ป. วา "เตน โกเธน ตสเสว ปาป โหต. กตรสสาต โย กทธ ปฏกชฌต." แปลตามนวา "ความลามกยอมมแกบคคลนนนนแล เพราะความ โกรธนน. ถามวา แกใคร ? แกวา แกบคคลผโกรธตอบบคคลผโกรธ.


ไดมทาสคนหนงชอ กาฬ เปนหญงขยน ไมเกยจคราน จดแจงการ- งานด. ทาสนน คดวา " แมเจาของเรา ยอมไมทาความโกรธซง มอยใหปรากฏหรอหนอ หรอวาความโกรธไมม ? ถากระไร เราพง ทดลองแมเจาด ดงนแลว จงลกขนในเวลาสาย. นางเวเทหกา. ชะ นางกาฬ ทาไมเจาจงลกขนในเวลาสาย ? เจามความไมสบายหรอ ? นางกาฬ. แมเจา ดฉนไมมความไมสบายอะไรดอก. นางเวเทหกา กลาววา " เหม ถาเจาไมมความไมสบายอะไร เพราะเหตไร เจาจงลกขนสายเลา ? อทาสชว " จงโกรธนอยใจ ไดทาหนานว. ทนน นางกาฬ คดวา " ความโกรธมอย ณ ภายในของแมเจา ของเราแท มใชไมม, ถากระไร เราพงทดลองใหมากยงขนไปเถด " ในวนรงขน จงลกขนสายกวาเกา. นางเวเทหกา ยงโกรธหนกขน ควาเอากลอนประต ประหารเขาทศรษะ. ศรษะแตก. นางกาฬ ม ศรษะแตก มโลหตไหลอาบ จงโพนทนาแกหญงผอยใกลเคยงวา " แมเจาทงหลาย ขอพวกทานจงดความกระทาของหญงผสงบเสงยม เถด, แมเจาทงหลาย ขอพวกทานจงดความกระทาของหญงผถอมตว เถด, แมเจาทงหลาย ขอพวกทานจงดความกระทาของหญงผสงบ ระงบเถด." โดยกาลอนจากนน กตตศพทอนชวของนางเวเทหกา กฟงขจรไปอยางนวา " นางเวเทหกา ดราย นางเวเทหกา ไมถอมตว นางเวเทหกา ไมสงบระงบ."


[๔๓๓] คณมอยประมาณเทาใด โทษกเกดขนทวคณกวาคณ เทานน. ธรรมดาคณยอมคอย ๆ มา. โทษ โดยวนเดยวเทานนกยอม กระพอไปได. แมพระผมพระภาค มพระประสงคจะทรงแสดงโทษ ของความไมอดทนแกภกษทงหลายแลว ทรงประกอบไวในความ อดทน จงทรงนาอดตนทานนมาตรสอกเหมอนกนวา " อยางนนนนแล ภกษทงหลาย บคคลบางคนในโลกน ยอมเปนผเสงยมเจยมตว ถอมตวนกถอมตวหนา สงบระงบ ตลอดเวลาทถอยคาอนไมเปนท พอใจยงไมกระทบเขา, ภกษทงหลาย ในกาลใดแล ถอยคาอนไมเปน ทพอใจกระทบภกษ ในกาลนน อนทานทงหลายพงทราบวา ภกษ เปนผสงบเสงยม, พงทราบวา เปนผถอมตว พงทราบวา เปน ผสงบ " เรองนางเวเทหกา มาในกกจปมสตร๑

ในตตยวรรค มลปณณาสก. [๔๓๔] อรรถกถา๒กกจปมสตรนนวา " บทวา โสรตา คอ ประกอบดวยความเปนผสงบเสงยม. บทวา นวาตา คอ ประพฤต ถอมตว. บทวา อปสนตา คอระงบ. บทวา ทกขา ไดแก ฉลาด ในการงานมการหงขาว ปทนอน จดประทปเปนตน. บทวา อนลสา คอ หมนขยน. บทวา สสวหตกมมนตา คอ มการงานอนตงไว แลวดวยด. บทวา ปฏวสสกาน ไดแก ผอยรอบ ๆ เรอน. บทวา ๑. ม. ม. ๑๒/๒๕๒. ๒. ป. ส. ๒/๑๓๑.


อชฌาเปส คอ ใหเขาดถก. บทวา จณฑ ไดแก ผไมสงบเสงยม คอ หยาบชา. บทวา โสรตโสรโต ไดแก เปนผสงบเสงยมยงนก, คอยอมถงความเปนผอนเขาจะพงกลาวไดวา เปนพระโสดาบนหรอ หนอ เปนพระสกทาคาม เปนพระอนาคาม เปนพระอรหนตหรอ หนอ. บทวา ผสนต ความวา ถอยคามาสคลอง ถกตองหรอ กระทบกระทงอย. หลายบทวา อถ ภกข โสรโตต เวทตพโพ ความวา ในกาลนน ภกษผตงอยในอธวาสนขนต พงทราบวา เปน ผสงบเสงยม." ฎกากกจปมสตรนนวา " บทวา โสรจเจน ไดแก ดวยความ ระวง. บทวา นวาตวตต ไดแก มกเปนผทาความนบนอบ. บทวา นพพตา ไดแก มความเรารอนเพราะทจรตอนดบแลว. บทวา อฏาหกา ไดแก มความเพยรเปนเหตลกขน ( ทาการงาน ) บทวา กพพสา ไดแก ตาชา." กถาวาดวยบทวาความอดทน จบ.


กถาวาดวยความเปนผวางาย* [๔๓๕] ทานกลาวไวในอรรถกถา๑วา " ความเปนคออนบคคล ผถกกลาวอยโดยชอบธรรม ไมถงความกลบเกลอนหรอความเปน ผนงเฉย หรอการคดถงคณและโทษ กระทาความเออเฟอ ความ เคารพ ความถอมตว อยางเหลอเกนไวเบองหนา กระทาคาพดวา ดละ ดงน ชอวา ความเปนผวางาย." ในบทวา โสวจสสตา นน มการจาแนกดงน: สวโจ โสว- จสส โสวจสสตา. พงทราบวนจฉยในคานน ดงตอไปน: บคคล ผอนเขาพงวากลาวโดยงาย ชอวา สวโจ. เจตนาทเปนไปดวยอานาจ ความเออเฟอ ของบคคลผวางาย ชอวา โสวจสส. ความมอย แหงบคคลผวางาย ชอวา โสวจสสตา. เพราะเหตนน ในอรรถกถา๒

ทกะในสงคตสตร ทานจงกลาวไววา " การวากลาวไดยาก ในบคคล ผถอรน ผยนดในการขดคอ ผไมเออเฟอนน มอย เหตนน บคคลน ชอวา เปนผวายาก. กรรมของบคคลผวายากนน ชอวา โทวจสส. ความเปนแหงกรรมของบคคลผวายากนน ชอวา โทวจสสตา. ความเปนผวายากนน โดยเนอความ กคอสงขารขนธ. อาจารยบาง พวกกลาววา ความเปนผวายากน เปนชอของขนธทง ๔ ทเปน * พระมหานาค อปนาโค ป. ธ. ๙ วดบรมนวาส แปล. ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา ๑๖๕. ๒. ส. ว. ๓/๒๑๕.


ไปโดยอาการน. ความเปนผวางาย พงทราบโดยปฏปกขนยแหง คาดงทกลาวแลว." [๔๓๖] ฎกาสงคตสตรนนวา " บทวา วปปฏกลคคาหมห คอ ผถอแผกไปจากการปฏบตธรรมสมควรแกธรรม. กรรมอนเปนขาศก ตอการปฏบตธรรมสมควรแตธรรมนนนนแล คอความปฏบตชว เปนทพอใจ คอเปนทปรารถนา ของบคคลนน เหตนน บคคลนน ชอวา มความยนดในการขดคอ. ในบคคลผยนดในการขดคอนน กบคคลผเปนเชนน ยอมเปนผเวนจากความเออเฟอและความเคารพ ในระเบยบแหงศาสนาอนเปนโอวาท และในผสงสอน เพราะเหตนน ทานจงกลาววา ผไมเออเฟอ. สองบทวา ตสส กมม ความวา เจตนา อนเปนไปดวยอานาจความไมเออเฟอของบคคลผวายากนน ชอวา โทวจสส. สองบทวา ตสส ภาโว คอ ความมกรรมของบคคลผวายาก ตามทกลาวแลวนน ชอวา โทวจสสตา. เพราะเหตนนนนแล ทานจงกลาววา 'ความเปนผวายากนน โดยเนอความกคอสงขารขนธ.' กทานกลาวอยางน เพราะความทสงขารขนธมเจตนาเปนประธาน. บทวา เอเตนากาเรน ความวา โดยอาการคอความเปนผไมรบโดย เบองขวา. พงทราบความเปนผวางายโดยปฏปกขนยแหงคาทกลาว แลว ดวยคาเปนตนวา 'การวากลาวไดงาย ในบคคลผรบโดยเบองขวา ผยนดในการคลอยตาม เปนไปกบดวยความเออเฟอนนมอย เหตนน บคคลนน ชอวา ผวางาย." [๔๓๗] ความเปนผวางายนน ทานกลาววา " เปนธรรม


กระทาทพง." เพราะเหตนน พระผมพระภาค จงตรสไวในสตรท ๗ ในทตยวรรค ทสกนบาต องคตตรนกาย๑วา " ภกษทงหลาย ภกษเปน ผวางาย ประกอบดวยธรรมอนกระทาความเปนผวางาย อดทน รบ อนสาสนโดยเบองขวา, ธรรมแมน กเปนธรรมกระทาทพง." [๔๓๘] อรรถกถา๒สตตมสตรนน และอรรถกถา๓ทสกะ ใน สงคตสตรวา " บรรดาบทเหลานน บทวา สวโจ ความวา เปนผอน เขาพงวากลาว คอ พงพราสอนไดโดยงาย. บทวา ขโม ความวา ถกเขากลาวดวยคาหนก หยาบคาย กลาแขง กทนได คอไมโกรธ. สองบทวา ปทกขณคคาห อนสาสน ความวา ไมทาเหมอนบคคล บางคนผอนเขาสงสอนอย ยอมรบโดยขางซาย คอ ยอมโตเถยง หรอ ไมฟงเดนไปเสย แลวกลาววา งทานขอรบ ขอทานจงวากลาว จง พราสอนเถด, เมอพวกทาน ไมวากลาว คนอนใครเลาจกวากลาวง ดงน ชอวา รบขางขวา." ฎกาสตตมสตรและสงคตสตรนนวา " บทวา ขโม คอ ผอดทน. เพอจะแสดงความทภกษนนเปนผอดทนนนนนแล ทานจงกลาวคาเปน- ตนวา คาฬเหน. บทวา วามโต คอ โดยผด หรอโดยไมแยบคาย. บทวา ปฏปผรต คอ ยอมตงอยโดยความเปนขาศก. บทวา ปทกขณ คอ ยอมรบโดยชอบ หรอโดยแยบคาย. อรรถกถา๔อนมานสตร ในทตยวรรค มลปณณาสกวา " บทวา ปฏปผรต ไดแก เปนผโกรธตอบ คอ เปนขาศก ตงอย." ๑. อง. ทสก. ๒๔/๒๖. ๒. มโน. ป. ๓/๓๖๕. ๓.ส. ว. ๓/๓๑๑. ๔.ป. ส. ๒/๘๗.


ฎกาอนมานสตรนนวา " ปฏ ศพท เปนปรยายแหง ปจจตถก ศพท. ความพยายาม ชอวา การแผไป ไดแก การตงลงโดยอาการ อยางนน ในทน เพราะเหตนน ทานจงกลาววา บทวา ปฏปผรต ไดแก เปนผโกรธตอบ คอเปนขาศก ตงอย." [๔๓๙] ความเปนผวางายนน พระผมพระภาค ตรสวา เปน มงคล เพราะเปนเหตแหงการไดโอวาทานสาสนจากสานกของเพอน พรหมจารทงหลาย และเพราะเปนเหตแหงการบรรลคณคอการละ โทษได. เพราะเหตนน พระมหาโมคคลลานเถระ เมอจะแสดงธรรม แกภกษทงหลาย จงกลาวไวในอนมานสตร๑วา " ผมอาย แมถา ภกษ ปวารณาไววา 'ขอทานผมอายจงวากลาวผมเถด ผมเปนผอน ทานผมอายทงหลายควรวากลาวได.' แตเธอเปนผวายาก ประกอบ ดวยธรรมอนทาความเปนผวายาก ไมอดทน มปกตไมรบอนสาสน โดยเบองขวา, ทนนแล เพอนพรหมจารยอมไมสาคญเธอวาควร วากลาวได ยอมไมสาคญเธอวาควรพราสอนได และยอมไมสาคญ ความคนเคยอนตนควรถงในบคคลนน " และวา " ผมอาย แมถา ภกษ ไมปวารณาไววา ขอทานผมอายจงวากลาวผมเถด ผมเปนผ อนทานผมอายทงหลายควรวากลาวได. แตเธอเปนผวางาย ประกอบ ดวยธรรมอนทาความเปนผวางาย อดทน มปกตรบอนสาสนโดย เบองขวา, ทนนแล เพอนพรหมจารยอมสาคญเธอวา ควรวากลาวได ยอมสาคญเธอวา ควรพราสอนได และยอมสาคญความคนเคย อน ๑. ม. ม. ๑๒/๑๘๙.๑๙๑.


ตนควรถงในบคคลนน " ดงน. [ ๔๔๐ ] อรรถกถา๑อนมานสตรนนวา " บรรดาบทเหลานน สองบทวา อปปทกขณคคาห อนสาสน ความวา ผใดอนชนเหลา อนวากลาวอย จงพดวา 'พวกทานวากลาวผมเพราะเหตไร ? ผมรจก สงทควรและไมควร ทมโทษและไมมโทษ เปนประโยชนและมใช ประโยชนของตนได,' ผน ชอวา ไมรบอนสาสนโดยเบองขวา ชอวา รบโดยเบองซาย; เพราะฉะนน ทานจงกลาววา 'มปกตไมรบ ( อนสาสน ) โดยเบองขวา." ฎกาอนมานสตรนนวา " ผมการรบโดยเบองขวาเปนปกต ชอวา ปทกขณคคาห. ผมปกตรบโดยเบองขวา หามได ชอวาผมปกตไมรบ โดยเบองขวา. บทวา วามโต แปลวา ขางซาย, อธบายวา โดยปรยาย อนตรงกนขามจากคาทกลาวแลว." บรรดาธรรมเหลานน ธรรม ๑๖ ประการมความเปนผปรารถนา ลามกเปนตน ชอวาธรรมเปนเครองกระทาความเปนผวายาก เพราะ เปนเหตกระทาความเปนผวายาก. ธรรม ๑๖ ประการมความเปนผ ปรารถนานอยเปนตน ชอวา ธรรมเปนเครองกระทาความเปนผวางาย เพราะมนยอนตรงกนขาม จากธรรมเปนเครองกระทาความเปนผวายาก นน. ธรรมทงหมดเหลานน พงตรวจดในอนมานสตร๒. [๔๔๑] กธรรมดาคนวางาย ชอวา ยอมปฏบตเพอละโทษทง ของตนทงของคนอน. เพราะฉะนน ความเปนผวางายของบคคลนน ๑. ป. ส. ๒/๘๗. ๒. ม. ม. ๑๒/๑๘๙.


จงเปนเหตใหบรรลคณคอการละโทษเสยได. อกอยางหนง ความเปน ผวางาย ชอวา เปนมงคล เพราะความเปนผไมไกลจากการบรรล คณวเศษ. เพราะเหตนน ทานจงกลาวไวในอรรถกถา๑เมตตสตรวา " กบคคลใด ถกผอนกลาววา 'สงน ทานไมควรทา' ยอมพดวา 'ทานเหนหรอ ? ทานไดยนหรอ ? ทานเปนอะไรของผมจงกลาว ? ทานเปนอปชฌายะ เปนอาจารย เปนเพอนเหน เปนเพอนคบหรอ ?' ดงนบาง, ยอมเบยดเบยนโดยความเปนผนงเสยบาง, รบแลวไม กระทาตามนนบาง, บคคลนน ยอมอยในทไกลจากการบรรลคณวเศษ. สวนผใด อนเขาวากลาวอย ยอมพดวา 'ดละ ขอรบ ทานพดดแลว ธรรมดาโทษของตน ยอมเปนสภาพอนตนเหนไดยาก, ทานเหน กรรมเหนปานนแลว พงอาศยความเอนดวากลาวผมแมอก, ตอกาล นาน ผมจงไดโอวาทจากสานกของทาน' และยอมปฏบตตามสมควร แกโอวาทททานสอน, ผนน ยอมอยในทไมไกลจากการบรรลคณวเศษ. เพราะฉะนน บคคลรบคาของบคคลอนอยางนแลว กระทา ( ตาม ) อย จงชอวา เปนคนวางาย." [ คนวางาย ๒ จาพวก ] [๔๔๒] กแลคนวางายม ๒ จาพวก บางพวกควรสรรเสรญ บางพวกไมควรสรรเสรญ. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา จงตรส ไวในกกจปมสตร๒วา " ภกษทงหลาย ภกษใด เปนผวางาย ถงความ เปนผวางาย เพราะเหตแหงจวร บณฑบาต เสนาสนะ และคลาน- ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา ๒๖๘. ๒๖๙. ๒. ม. ม. ๑๒/๒๕๕.


ปจจยเภสชชบรขาร เราหาเรยกภกษนนวา เปนผวางายไม. ขอนน เพราะเหตไร ? ภกษทงหลาย เพราะวา ภกษนน เมอไมไดจวร ฯ ล ฯ บรขารนน หาเปนผวางายไม หาถงความเปนผวางายไม. ภกษทงหลาย สวนภกษใดและ สกการะจาเพาะธรรมอย ทาความ เคารพธรรมอย นอบนอมธรรมอย ยอมเปนผวางาย ยอมถงความ เปนผวางาย, เราเรยกภกษนนวา เปนผวางาย. ภกษทงหลาย เพราะ เหตนน พวกเธอพงศกษาในธรรมวนยนอยางนวา 'พวกเราสกการะ จาเพาะธรรม กระทาความเคารพธรรม นอบนอมธรรม จกเปน ผวางาย จกถงความเปนผวางาย' ภกษทงหลาย พวกเธอพงศกษา อยางนแล." [๔๔๓] อรรถกถา๑กกจปมสตรนนวา บรรดาบทเหลานน สองบทวา โย จวร ฯ เป ฯ ปรกขารเหต ความวา ภกษใด เมอ ไดวตถทประณต ๆ มจวรเปนตนเหลาน ยอมกระทาการบรกรรมเทา และการบรกรรมหลงเปนตน โดยกลาวคาเดยวเทานน. บทวา อลภมาโน ไดแก เมอไมไดเหมอนทตนไดในคราวกอน. สองบทวา ธมมเยว สกกโรนโต ไดแก กระทาธรรมเทานน ใหเปนทสกการะ คอให เปนหนาทอนตนทาดแลว. บทวา ครกโรนโต ไดแก กระทาใหเปน ทเคารพ คอ ใหหนก. บทวา อปจายมาโน ไดแก แสดงความ นอบนอม คอ ความประพฤตถอมตว ตอธรรมโดยแท." [๔๔๔] เพราะฉะนน บคคลควรกระทาความเคารพธรรม เปน ผวางาย ดจพระราธเถระเถด. ๑. ป. ส. ๒/๑๓๒.


[ เรองพระราธเถระ ] ดงไดสดบมา พระเถระนน บวชในสานกของพระสารบตรเถระ โดยนยดงกลาวแลวในกตญตากถา. พระเถระ พาทานไปสอาวาส ใกลบาน อยในทนนกลาวสอน พราสอนทานเนอง ๆ วา " สงน เธอ ควรทา สงน เธอไมควรทา." ทานไดเปนผวางาย มปกตรบ ( โอวาท ) โดยเบองขวา; เพราะฉะนน ทานเมอปฏบตตามโอวาท ทพระเถระสอนอย โดย ๒-๓ วนเทานน กไดบรรลพระอรหต. พระเถระพาทานไปถวายบงคมพระศาสดา นงแลว ถกตรสถามวา " สารบตร อนเตวาสกของเธอวางายแลหรอ ? " จงทลวา " ถกแลว พระเจาขา เธอเปนผวางายเหลอเกน เมอขาพระองคกลาวโทษอะไร ๆ อย ไมเคยโกรธเลย." พระศาสดา เมอจะทรงทาพระราธเถระนน ใหเปนตวอยาง แลว ตรสสอนภกษทงหลาย จงตรสวา " ภกษทงหลาย ธรรมดาภกษ ควรเปนผวางาย เหมอนราธะ แมอนเขาแสดงโทษกลาวสอนอย ก ไมพงโกรธ " เมอจะตรสสอนโดยปรยายแมอนอก จงตรสวา " กผใหโอวาท ภกษควรเหน เหมอนผบอกขมทรพยให " อธบายวา " เหมอนอยางวา มนษยผเขญใจ ไมทาความโกรธในบคคลผคกคาม กตาม โบยกตาม ดวยพดวา 'เจาจงถอเอาทรพยน' แลวแสดง ขมทรพยให ยอมมแตบนเทงเทานน ฉนใด, เมอบคคลเหนปานนน เหนโทษอนไมสมควร หรอความพลงพลาดแลว บอกอย ภกษไมควร


ทาความโกรธ ควรยนดโดยแท คอควรปวารณาเสยทเดยววา 'ทานขอรบ ทานตงอยในตาแหนงอาจารยและพระอปชฌายะของผม กลาวสอนอย นบวาทากรรมใหญแลว ขอทานพงกลาวสอนผมแม อก' ดงน ฉนนนเหมอนกน." เรองพระราธเถระ มาในอรรถกถาคาถาวา นธนว ปวตตาร เปนตน ในบณฑตวรรคธรรมบท. [๔๔๕] บคคลผวางาย ยอมประสบความสขดวยประการฉะน. ในอธการวาดวยการประสบความสขของบคคลผวางายน ควรกลาว ตปลลตถชาดก๑ ในทตยวรรค เอกนบาต และภสปปผชาดก๒ ในทตยวรรค ฉกกนบาต. สวนบคคลผวายาก ยอมประสบความทกข. ในอธการ วาดวยการประสบความทกขของบคคลผวายากน ควรกลาวเวฬก- ชาดก๓ เวทพพชาดก๔ ในปญจมวรรค เอกนบาต โคธชาดก๕ ใน ปณณรสมวรรค เอกนบาตนนเหมอนกน และอนทสมานโคตตชาดก๖

ในทตยวรรค ทกนบาต. [๔๔๖] กผใด ทาตามถอยคาของผกลาวสอน เพราะความท ตนเปนผวางาย, ผนน ยอมประสบสข. ผใดไมทา ผนน ยอมประสบ ทกข. กในขอน มเรองพอคา ๕๐๐ คนในอดตกาลเปนอทาหรณ:- ๑. ข. ชา. ๒๗/๖ ชาตกฏกถา. ๑/๒๔๓. ๒. ข. ชา. ๒๗/๒๐๗. ชาตกฏกถา. ๖/๒๘๖. ๓. ชาตกฏกถา. ๒/๑๕. ๔. ชาตกฏกถา. ๒/๒๘. ๕. ชาตกฏกถา. ๒/๓๗๙. ๖. ชาตกฏกถา. ๓/๕๓.


[ เรองพอคา ๕๐๐ ] ในอดตกาล ไดมเมองยกษชอสรสวตถ ในตมพปณณทวป. เมอพวกพอคาทมเรออบปางมาถงแลว ยกษณทงหลายในเมองนน ตางพากนใหยาคและภตรเปนตนแกพอคาเหลานน แลวถามวา " พวก ทานพากนมาในเมองนดวยการงานอะไร ? " พวกพอคา. พวกเราเรออบปาง จงไดมาในเมองน. ยกษณเหลานน กลาววา " ดละ พอทลหวทงหลาย เมอ พวกสามของพวกดฉนขนเรอไป ลวง ๓ ปแลว พวกเขาคงจกตาย แลว แมพวกทานกเปนพอคาเหมอนกน พวกดฉนจกเปนภรยาของ พวกทาน " ดงนแลว ประเลาประโลมพวกพอคาเหลานนนาไปสเมอง ยกษ ถาพวกมนษยทจบไดคราวกอนมอย กเอาโซวเศษลามพวก มนษยเหลานน ขงไวในเรอนจา กระทาพวกทจบมาไดภายหลง ใหเปนสามของตน ๆ, แตเมอไมไดพวกมนษยผมเรออบปางในทเปน ทอยของตน กเทยวซอกซอนไปยงฝงแหงสมทรอยางน คอ สฝงแหง สมทรชอกลยาณฝงโนน สฝงแหงสมทรชอนาคทวป จากฝงน. นเปน ธรรมดาของยกษณเหลานน. ตอมาวนหนง พวกพอคา ๕๐๐ คน เรออบปาง จงพากนวาย ขนในทใกลเมองของยกษณเหลานน. พวกนาง จงพากนประเลา ประโลมพอคาเหลานนนามา ผกพวกมนษยทจบไวไดคราวกอนขงไวใน เรอนจาเสย. ทนน ยกษณหวหนา กทาหวหนาพอคาใหเปนสาม ยกษณทเหลอ กทาพวกพอคาทเหลอใหเปนสาม ในตอนกลางคน เมอพอคาเหลานนหลบแลว จงลกไปเคยวกนพวกมนษยในเรอนจา


แลวกลบมา. หวหนาพอคาคอยจบอย รวาภรยาของตนเปนยกษณ แลว จงบอกแกพวกพอคาเหลาอนวา " มาเถดพวกทาน พวกเรา จกหนกน." บรรดาพอคาเหลานน พอคา ๒๕๐ คน ไมยอมไป ดวยอางวา " พวกเราจกไมอาจละยกษณเหลานได." หวหนาพอคานน พาพอคา ๒๕๐ คน ผทาตามถอยคาของตนหนไปแลว. กในกาลนน พระโพธสตว เปนพระยามาวลาหก ขาวปลอด มฤทธเหาะได ไปสตมพปณณทวป จากหมวนตประเทศ เคยวกน ขาวสาลอนเกดเองแลวจงไป, แมเมอจะไป กยอมพดวาจาของมนษย ทเตมเปยมดวยกรณา ๓ ครงวา " ผตองการจะไปชนบทมอยหรอ ? " พอคาเหลานน ไดยนคาของมานน จงประคองอญชล พดวา " พวกเราจกไป." มา. ถากระนน พวกทานจงขนหลงของเรา. ทนน พอคาบางพวก ขนหลง บางพวก จบหาง บางพวก ไดประคองอญชลยนอย. มานน นาพอคาทงหมด โดยทสดแมผ ยนประคองอญชลไปดวยอานภาพของตน ใหตงอยในทของตน ๆ แลว กไปสทของตนตามเดม, สวนมนษย ๒๕๐ คน ผไมหนไป เหลานน กถกพวกยกษณเคยวกน ในกาลทพอคาเหลาอนมเรอ อบปางมาถง. [๔๔๗] ฝายพระศาสดา ครนทรงแสดงอดตนทานนแลว จง ตรสวา " ภกษทงหลาย พอคาทไปสอานาจของยกษณเหลานน ถง


ความสนชวตแลว, พอคาผทาตามคาของพระยามาวลาหก ตงอยใน ทของตน ๆ แลวฉนใด, บรษท ๔ ผไมทาตามโอวาทของพระพทธเจา ทงหลาย ยอมถงทกขใหญในทเปนททากรรมดวยเครองจองจา๑ ๕ อยาง ในอบาย ๔, สวนบรษทผกระทาตามโอวาท ถงฐานะเหลานคอ กศล๒สมบต ๓ อยาง สวรรคอนนาใคร ๖ พรหมโลก ๒๐ ชน และอมตมหานพพานแลว ยอมเสวยสขใหญฉนนนเหมอนกน " แลว ตรส ๒ คาถา ในปญจมวรรค ทกนบาต๓วา " นระเหลาใดจก ไมกระทาตามโอวาสทพรรพทธ- เจาทรงแสดงแลว, นระเหลานน จกถงความ ปนป ดจพวกพอคาถกผเสอประเลาประโลมแลว ถงความปนปฉะนน, สวนนระเหลาใดจกกระทาตาม โอวาททพระพทธเจาทรงแสดงแลว, นระเหลานน จกถงฝงแหงความสวสด ดจพวกพอคาทพระยา มาวลาหกนามาแลว ถงฝงแหงความสวสดฉะนน." [ แกอรรถ ] บรรดาบทเหลานน บทวา น กาหนต แปลวา จกไมกระทา. บาทคาถาวา พยสนนเต คมสสนต ความวา นระเหลานน ๑. คอ ตรงตะปเหลกอนลกโชนทมอขวา ๑ มอซาย ๑ เทาขวา ๑ เทาซาย ๑ กลาง อก ๑ ม. อ. ๑๔/๓๑๕. ๒. ในอรรถกถาชาดกวา ตสโส กล ... แปลวา กลสมบต ๓ ซงนาจะไดแกตระกลมหาศาล ๓ คอ ตระกลขตตยมหาศาล ๑ ตระกล พราหมณมหาศาล ๑ ตระกลคฤหบดมหาศาล ๑ ซงนบวาเปนตระกลทสง. ๓. ชาตกฏกถา. ๓/๑๗๒.


จกถงความพนาศอยางใหญ. บาทคาถาวา รกขสหว วาณชา ความวา ดจพวกพอคา ถกพวกผเสอประเลาประโลมแลว. บาทคาถาวา โสตถปาร คมสสนต ความวา จกถงพระนพพาน โดยไมมอนตราย. บาทคาถาวา วลาเหเนว วาณชา ความวาดจพวกพอคาผ อนมาวลาหกกลาววา 'พวกทานจงมาเถด' แลวทาตามถอยคาของพระ ยามาวลาหกนน. อธบายวา เหมอนอยางวา พอคาเหลานนไปฝงสมทร ไดถงทของตน ๆ แลวฉนใด, นระทงหลายผทาตามโอวาทของพระ- พทธเจาเปนตน ยอมถงฝงแหงสงสารคอพระนพพานได ฉนนน. เรองพอคา มาในอรรถกถาวลาหกชาดก. [๔๔๘] เพราะฉะนน บคคลเมอระลกถงสคโตวาทน พงเปน ผวางายเถด ไมพงเปนผวายาก. อกอยางหนง บคคลผมงความตง มนแหงพระศาสนา กพงเปนผวางายโดยแท. เพราะความเปนผวา งาย ยอมเปนไปเพอความไมเสอมสญแหงพระศาสนา, สวนความ เปนผวายาก ยอมเปนไปเพอความเสอมสญ. เพราะฉะนน พระผม พระภาค จงตรสไวในสตรท ๖ ในปฐมวรรค จตตถปณณาสก ใน ปญจกนบาต องคตตรนกาย๑วา " ภกษทงหลาย กคาทเราจะพง กลาวอยางอนยงมอยอก ภกษทงหลายยอมเปนผวายาก ประกอบ ดวยธรรมเปนเครองกระทาความเปนผวายาก ไมอดทน มปกตไม ๑. อง. ป จก. ๒๒/๑๙๙, ๒๐๐.


รบอนสาสนโดยเบองขวา, ภกษทงหลาย ธรรมท ๒ น ยอมเปน ไปเพอเสอมสญ เพออนตรธานแหงสทธรรม " และวา " ภกษ ทงหลาย กคาทเราจะพงกลาวอยางอนยงมอยอก ภกษทงหลาย เปนผวางาย ประกอบดวยธรรมเปนเครองกระทาความเปนผวางาย อดทน มปกตรบอนสาสนโดยเบองขวา, ภกษทงหลาย ธรรมท ๒ น ยอมเปนไปเพอความดารงมน เพอความไมเสอมสญ เพอความ ไมอนตรธานแหงสทธรรม." กถาวาดวยบทวาความเปนผวางาย จบ.


กถาวาดวยการเหนสมณะ* [๔๔๙] การเขาไปหา การบารง การระลกถง การไดยน และการเหน บรรพชตผมกเลสอนสงบแลว ผมกาย วาจา จต และ ปญญาอนอบรมแลว ผประกอบดวยการฝกอยางสง ชอวา การเหน สมณะ. กจมการเขาไปหาเปนตนแมทงหมด พระผมพระภาคตรส วา การเหน โดยเทศนาอยางตา. กจมการเขาไปหาเปนตนนน พง ทราบวา เปนมงคล. ถามวา เพราะเหตไร ? แกวา เพราะความเปน กจมอปการะมาก. เพราะเหตนน พระผมพระภาค จงตรสไวใน โพชฌงคสงยต๑ ในมหา ( วาร ) วรรควา " ภกษทงหลาย ภกษ เหลานนใด เปนผถงพรอมดวยศล ถงพรอมดวยสมาธ ถงพรอม ดวยปญญา ถงพรอมดวยวมตต ถงพรอมดวยวมตตญาณทสสนะ, ภกษทงหลาย แมการเหนภกษเหลานน เรายอมกลาววามอปการะ มาก. แมการฟงภกษเหลานน เรา ฯ ล ฯ แมการเขาไปหาภกษ เหลานน เรา ฯ ล ฯ แมการเขาไปนงใกลภกษเหลานน เรา ฯ ล ฯ แมการระลกถงภกษเหลานน เรา ฯ ล ฯ ภกษทงหลาย แมการ บวชตามภกษเหลานน เรากกลาววามอปการะมาก. ขอนนเปนเพราะ เหตไร ? ภกษทงหลาย ภกษฟงธรรมของภกษทงหลายผเหนปาน นนแลว ยอมหลกออกอยดวยการหลกออก ๒ อยาง คอ การหลก * พระมหานาค อปนาโค ป. ธ. ๙ วดบรมนวาส แปล. ๑. ส. มหา. ๑๙/๙๘.


ออกดวยกาย ๑ การหลกออกดวยจต ๑. ภกษนน เมอหลกออก อยางนนอย ยอมระลกเนอง ๆ ยอมตรกตรองเนอง ๆ ซงธรรมนน. ภกษทงหลาย ในสมยใด ภกษหลกออกอยางนนอย ระลกเนอง ๆ อย ตรกตรองเนอง ๆ อย ซงธรรมนน, สตสมโพชฌงคยอมเปนอน ภกษปรารถนาแลวในสมยนน. ในสมยใด ภกษใหสตสมโพชฌงคเกด ขน, ในสมยนน สตสมโพชฌงค ยอมถงความเจรญเตมทแกภกษ- เธอมสตอยางนนอย ยอมเลอกเฟน ไตรตรอง ถงการพจารณา ธรรมนนดวยปญญา. ภกษทงหลาย ในสมยใด ภกษมสตอยางนน อย ยอมเลอกเฟน ไตรตรอง ถงการพจารณาธรรมนนดวยปญญา. ธรรมวจยสมโพชฌงค ยอมเปนอนภกษปรารภแลวในสมยนน ฯ ล ฯ ยอมถงความเจรญเตมท. เมอเธอเลอกเฟน ไตรตรอง ถงการ พจารณาธรรมนนอยดวยปญญา ความเพยร ไมยอหยอน ยอมเปน อนเธอปรารภแลว. ภกษทงหลาย ในสมยใด เมอภกษเลอกเฟน ธรรมนนดวยปญญาอย ฯ ล ฯ ไมยอหยอน. วรยสมโพชฌงค ยอม เปนอนภกษปรารภแลวในสมยนน ฯ ล ฯ ยอมถงความเจรญเตมท. ปตหาอามสมได ยอมเกดขนแกเธอผมความเพยรอนปรารภแลว. ภกษ ทงหลาย ในสมยใด ปตหาอามสมได เกดขนแกภกษผมความเพยร อนปรารภแลว, ปตสมโพชฌงค ยอมเปนอนภกษปรารภแลวในสมย นน ฯ ล ฯ ยอมถงความเจรญเตมท. ทงกาย ทงจต ของเธอผมใจ ประกอบดวยปต ยอมสงบ. ภกษทงหลาย ในสมยใด ทงกายของ เธอผมใจประกอบดวยปต ฯ ล ฯ ยอมสงบ. ปสสทธสมโพชฌงค


ยอมเปนอนภกษปรารภแลวในสมยนน ฯ ล ฯ ยอมถงความเจรญเตมท. จตของเธอผมกายอนสงบแลว ผมความสข ยอมตงมน. ภกษ ทงหลาย ในสมยใด จตของภกษผมกายอนสงบแลว ผมความสข ยอมตงมน, สมาธสมโพชฌงค ยอมเปนอนภกษปรารภแลวในสมย นน ฯ ล ฯ ยอมถงความเจรญเตมท. เธอยอมเพงจตทตงมนแลว อยางนนดวยด. ภกษทงหลาย ในสมยใด ภกษยอมเปนผเพงจตทตง มนแลวอยางนนดวยด, ในสมยนน อเบกขาสมโพชฌงค ยอมเปน อนภกษปรารภแลว. ในสมยใด ภกษใหอเบกขาสมโพชฌงคเกดขน, ในสมยนน อเบกขาสมโพชฌงค ยอมถงความเจรญเตมทแกภกษ." บาลในสมปนนสลสตร จบ. [๔๕๐] บาลในสมปนนสลสตร๑ ในปฐมวรรค จตกกนบาต ใน อตวตตกะวา " ภกษทงหลาย แมการเหนภกษเหลานน ฯ ล ฯ แม การไดยนภกษเหลานน ฯ ล ฯ แมการเขาไปหาภกษเหลานน ฯ ล ฯ แมการเขาไปนงใกลภกษเหลานน ฯ ล ฯ แมการระลกถงเนอง ๆ ซง ภกษเหลานน ฯ ล ฯ ภกษทงหลาย แมการบวชตามภกษเหลานน เรายอมกลาววา มอปการะมาก. ขอนน เพราะเหตไร ? ภกษ ทงหลาย เมอภกษสรองเสพ คบหา เขาไปนงใกลภกษทงหลายเหน ปานนน ศลขนธแมทยงไมเตม กยอมถงความเจรญเตมท. แมสมาธ- ขนธทยงไมเตม ---- แมปญญาขนธทยงไมเตม ----- แมวมตตขนธท ยงไมเตม ---- แมวมตตญาณทสสนขนธทยงไมเตม กยอมถงความ ๑. ข. อต. ๒๕/๓๑๒.


เจรญเตมท." [๔๕๑] อรรถกถา๑โพชฌงคสงยตวา " ศลทงทเปนโลกยะ และโลกตระของพระขณาสพ พระผมพระภาคเจาทรงถอเอาแลวใน บทวา สลสมปนนา น. อธบายวา สมบรณดวยศลนน. ถงในสมาธ และปญญา กมนยนเหมอนกน. สวนวมตต กคอผลวมตตนนเอง. วมตตญาณทสสนะ ไดแก ปจจเวกขณญาณ. เมอถอเอาเนอความ อยางน บรรดาธรรมเหลาน ธรรม ๓ อยางมศลเปนตน ( ทรงถอ เอา ) ทงโลกยะและโลกตระ, วมตตเปนโลกตระอยางเดยว, วมตต- ญาณทสสนะเปนโลกยะอยางเดยว. บทวา ทสสนมปห ตดบท เปน ทสสนมป อห. กการเหนนนนน ม ๒ อยาง คอการเหน ดวยจกษ ๑ การเหนดวยญาณ ๑. บรรดาการเหนทง ๒ อยางนน การ เหนคอการแลดพระอรยเจาทงหลาย ดวยจกษอนเลอมใส ชอวา การเหนดวยจกษ. สวนการเหนลกษณะทพระอรยเจาทงหลายเหน แลว และการแทงตลอดลกษณะทพระอรยเจาทงหลายแทงตลอดแลว ดวยฌานหรอดวยมรรคและผล ชอวา การเหนดวยญาณ." [๔๕๒] อรรถกถา๒อตวตตกะวา " กการบรรลธรรมอนทาความ เปนพระอรยเจา และการบรรลความเปนพระอรยเจา ดวยวปสสนา มรรค และผล ชอวา การเหนดวยญาณ." อรรถกถาสมปนนสลสตรทง ๒ นนวา " กบรรดาการเหนทง ๒ นการเหนดวยจกษ พระผมพระภาคทรงประสงคเอาในอรรถน. เพราะ ๑. สา. ป. ๓/๒๒๔. ๒. ป. ท. อต. ๔๓๓. ๓. สา. ป. ๓/๒๒๔.


แมการแลดพระอรยเจาทงหลายดวยจกษอนเลอมใส กมอปการะ มากเหมอนกน. บทวา สวน ความวา การไดยนดวยห เมอเขา กลาววา พระขณาสพชอโนน อยในแวนแควน หรอในชนบท ใน บาน หรอในนคม ในวหาร หรอในถาชอโนน. แมการฟงน กม อปการะมากเหมอนกน. บทวา อปสงกมน ไดแก การเขาไปหา พระอรยเจาทงหลายดวยจตเหนปานนวา 'เราจกถวายทาน, จกถาม ปญหา, จกฟงธรรม, หรอจกทาสกการะ.' บทวา ปยรปาสน ไดแก การเขาไปนงใกลเพอถามปญหา. อธบายวา การไดยนคณ ของพระอรยเจาทงหลายแลว เขาไปหาทาน นมนตแลวถวายทาน แลวถามปญหาโดยนยเปนตนวา 'ทานขอรบ อยางไรชอวากศล ? " [๔๕๓] อรรถกถา๑อตวตตกะวา " การทากจมการรบใชเปนตน กชอวา การเขาไปนงใกลเหมอนกน. บทวา อนสสรณ ไดแก การ ระลกถงเนอง ๆ ซงอารมณคอคณวเศษมทพพวหารเปนตน ของ พระอรยเจาเหลานนวา 'เดยวน พระอรยเจาทงหลายยบยงอยดวย สขอนเกดจากฌาน วปสสนา มรรค และผล ในททงหลายมพมไม ทเรน และมณฑปเปนตน หรอวา การระลกถงโอวาททตนไดแลว จากสานกของพระอรยเจาเหลานน แลวระลกถงเนอง ๆ อยางนวา 'ทานกลาวศลในทน สมาธในทน วปสสนาในทน มรรคในทน ผล ในทน' ของบคคลผนงในทพกกลางคนและพกกลางวน." [๔๕๔] อรรกถา๒สงยตวา " บทวา อนสสรณ ไดแก การ ๑. ป. ท. อต. ๔๓๓. ๒. สา. ป. ๓/๒๒๕.


ระลกถงเนอง ๆ วา บดนพระอรยเจาทงหลาย ยอมยบยงอยดวย สขอนเกดจากฌานวปสสนามรรคและผล ในททงหลายมทเรน ถา และมณฑปเปนตน. หรอการระลกถงโอวาททตนไดแลวจากสานก ของพระอรยเจาเหลานนอยางนวา ฯ ล ฯ ผลในทน ดงน ของบคคล ผนงในทพกกลางคนและทพกกลางวน. บทวา อนปปพพชช ไดแก การทาจตใหเลอมใสในพระอรยเจาทงหลาย แลวออกจากเรอนบวช ในสานกของทาน. การบวชแมของบคคลผทาจตใหเลอมใสในพระ- อรยเจาทงหลายแลวบวชในสานกของทานนนแล หวงโอวาทานสาสน ของทานนนแล เทยวไปอย กชอวาการบวชตาม. การบวชแมของ บคคลผหวงโอวาทานสาสน ในสานกของบรรพชตเหลาอนเทยวไป อย กชอวาการบวชตาม. การบวชแมของบคคลผบวชในสานกของ บรรพชตเหลาอนทเดยว ดวยความเลอมใสในบรรพชตเหลาอน มง หวงโอวาทานสาสนของบรรพชตเหลาอนเหมอนกน เทยวไปอย ยอม ไมชอวาการบวชตาม." อรรถกถา๑อตวตตกะวา " การบวชแมของบคคลผบวชในทอน ดวยความเลอมใสในพระอรยเจาทงหลาย แลวมงหวงโอวาทานสาสน ในสานกของพระอรยเจาทงหลาย เทยวไปอย กชอวา การบวชตาม เหมอนกน." [๔๕๕] อรรถกถา๒โพชฌงคสงยตวา " กบรรดากลบตร ทงหลายผบวชแลวอยางน กลบตรผบวชตามพระมหากสสปเถระ ได ๑. ป. ท. อต. ๔๓๔. ๒. สา. ป. ๓/๓๒๕.


มประมาณแสนคนกอน. ผบวชตามพระจนทคตตเถระ ผเปนสทธ- วหารกของพระเถระนนแล กมประมาณเทานนกอน. ผบวชตาม พระสรยคตตเถระ ผเปนสทธวหารกของพระจนทคตตเถระแมนน ก มประมาณเทานน. ผบวชตามพระอสสคตตเถระ ผเปนสทธวหารก ของพระสรยคตตเถระนน กมประมาณเทานน. ผบวชตามพระ โยนกธมมรกขตเถระ ผเปนสทธวหารกของพระอสสคตตเถระแมนน กมประมาณเทานน. กสทธวหารกของพระโยนกธมมรกขตเถระนน เปนพระกนฏฐภาดาของพระเจาอโศก ไดมนามวา พระตสสเถระ. กลบตรผบวชตามทาน ไดมประมาณ ๒ โกฏครง ( ๒๕ ลาน ). สวนสาหรบกลบตรผบวชตามพระมหนทเถระ ไมมการกาหนดนบ. กกลบตรผบวชอยดวยความเลอมใสในพระศาสดาในลงกาทวป จน ถงทกวนน ลวนชอวาบวชตามพระมหนทเถระทงนนโดยแท. สอง บทวา ต ธมม ไดแก ธรรมคอโอวาทานสาสนของทานนน. บทวา อนสสรต แปลวา ยอมระลกถง. บทวา อนวตกเกต ไดแก ยอม กระทาธรรมใหเปนสภาพอนวตกกระทบถกตองแลว. บทวา อารทโธ คอ ยอมเปนธรรมบรบรณ. คาเปนตนวา ปวจนต ทงหมดพระผม- พระภาคตรสไวดวยอานาจการใหญาณเทยวไป ( สอดสอง ) ใน ธรรมนน. อกอยางหนง บทวา ปวจนต ไดแกเลอกเฟนลกษณะ ของธรรมเหลานน ๆ. บทวา ปรจรต คอใหญาณเทยวไปในธรรม นน. บทวา ปรวมสมาปชชต คอ ยอมถงการพจารณา คอการ ตรวจตรา ไดแกการคนควา."


[๔๕๖] ฎกาโพชฌงคสงยตวา " วาจาชอบ การงานชอบ การเลยงชวตชอบ ทนบเนองในมรรคผล และธรรมทงหลายม เจตนาเปนตน ซงอนจากสมมาวาจาเปนตนนน อนถงความขดเกลา ( กเลส ) ชอวาโลกตรศลของพระขณาสพ. สวนโลกยสล นบเนอง ในอพยากฤตฝายกรยา โลกยศลนน ชอวา จารตตสล. กจารตตสล ไมมการเกดขนโดยแท เพราะไมมความเปนไปดวยสามารถการงดเวน อาจารยบางพวกกลาววา 'ศลทเปนไปในสวนเบองตน ชอวา โลกยศล.' การเหนลกษณะเฉพาะตวแหงสภาวธรรมทงหลาย อน ปจจยปรงแตง ดวยตรณปรญญา ( ปญญาเครองกาหนดรดวยการ พจารณา ) และการเหนสามญญลกษณะมความไมเทยงเปนตน ดวย ตรณปรญญา ชอวาการเหนลกษณะ. จรงอยบคคลแมเมอละอย ชอ วายอมเหนสภาวธรรมเหลานน โดยอาการคอความเปนธรรมอนบคคล พงละ. การเหนลกษณะอนแทจรงแหงพระนพพาน ดวยมรรคจต และผลจตกด การเหนธรรมทควรเวนดวยฌาน ดวยฌานจตกด การเหนปฐวกสณเปนตน ดวยอภญญาจตกด กชอวา ญาณทสสนะ เหมอนกน. พระผมพระภาค. ทรงพระประสงคเอาจกขทสสนะ เพราะพระองคทรงถอเอาการฟงและการเขาไปนงใกลไวขางหนา. บท วา ปหาปยรปาสน ไดแก การเขาไปนงใกลดวยอานาจการถาม ปญหา เพราะการถามทงสนเปนกจอนการเขาไปหานนแลตกเตอน แลว ( สาเรจดวยการเขาไปหา ). เพอจะแสดงวา 'การระลกถงคณ มศลเปนตนตามทตนไดฟงมาแลว โดยประการสาคญกคอไมตางจาก


โอวาททตนไดแลว จากสานกของพระอรยเจานน ในทพกกลางคน และทพกกลางวนแมนน ดวยอานาจแหงคณ ชอวาการระลกถงพระ อรยเจาทงหลาย' พระอรรถกถาจารย จงกลาวคามวา ฌานวปสสนา เปนตน. สองบทวา อ เส สนตเก คอ ในสานกของบรรพชตผ นบเนองในศาสนาเหลาอนจากพระอรยเจาทงหลายนนแล. เพราะ เหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา อนปปพพชชา นาม. บทวา อ เส ไดแกในพวกบรรพชตมดาบสและปรพาชกเปนตน ซงอนจากบรรพชตผนบเนองในศาสนา. พระอรรถกถาจารยกลาววา 'ไมชอวาบวชตามพระอรยเจาทงหลาย' ดงน เพราะการบรรพชานน เปนการบรรพชาภายนอก. กลบตรทงหลายผบวชตาม ไดมประมาณ แสนหนง เพราะการบรรพชาของพระมหากสสปะ เปนการนาความ เลอมใสมาโดยรอบดาน แกคนผราเรงแลว. คาวา ลงกาทเป เปนคากาหนดเอาชนผอาศยโดยมงถงทเปนทอาศย. ดวยวา การบวช หาเนองดวยเกาะไม โดยทแท เนองดวยอาจารยผอาศยอยในเกาะ, กลบตรทงหลาย ชอวา ยอมบวชตามพระมหนทเถระทเดยวโดยแท เพราะการบวชของพระมหนทเถระนน มาแลวโดยลาดบ ๆ ดวยประการ ฉะนน. บทวา สรต ไดแกยอมคด คอยอมกระทาธรรมคอโอวาทา- นศาสนนนไวในจต. สองบทวา วตกกาหต กโรต ไดแกยอมกระทา เนอความนนใหเปนของอนความตรกใหสาเรจแลว ดวยการตรกอยาง รอบคอบบอย ๆ. บทวา อารทโธ คอ เปนธรรมอนภกษใหสาเรจ แลว. กการยงธรรมนนใหสาเรจนน กคอการทาใหบรบรณนนเอง


เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา ปรปณโณ โหต. บทวา ตตถ คอในธรรมตามทกลาวแลว. บทวา าณจารวเสน คอ ดวย อานาจแหงความเปนไปแหงญาณ. หลายบทวา เตส เตส ธมมาน ไดแก รปธรรมและอรปธรรมซงมาแลวในธรรมคอโอวาทนน. บท วา ลกขณ ไดแกลกษณะของตน และลกษณะคอความเปนของ เสมอกน. บทวา ปวจนต คอ ยอมถงการสอดสองโดยนยเปนตน วา นรป. สองบทวา าณ จราเปต คอ ใหญาณเปนไป โดยนย เปนตนวา ไมเทยง ไมยงยน ทาลาย เปอยพง. หลายบทวา วมสน ฯ เป ฯ อาปชชต คอ ยอมถงการเหนคอการไตรตรอง ความเปนของไมเทยงเปนตน ดจบคคลถงความเหนแจงซงเหลารป- สตวและเหลาอรปสตวนนแล โดยแจมแจง." [๕๕๗] อรรถกถา๑อตวตตกะวา "บดน พระผมพระภาคตรส คาเปนตนวา ตถารเป กเพอทรงแสดงเหตเปนเครองอนพระองค ตรสวาการเหนเปนตน ซงพระอรยเจาเหลานน เปนของมอปการะ มาก. บรรดาบทเหลานน บทวา ตถารเป คอ ในพระอรยเจาผ สมบรณดวยศลเชนนน. เพราะการเหน การไดยน และการระลก ถงเนอง ๆ มการเขาไปหาและการเขาไปนงใกลเปนอรรถ ฉะนน เพอจะทรงแสดงแตการเขาไปหาและการเขาไปนงใกลเทานน ไมพาด พงถงการเหน การไดยน และการระลกถงเนอง ๆ นน จงตรสวา 'เมอบคคลสรองเสพอย คบอย เขาไปนงใกลอย.' กกลบตรทงหลาย ๑. ป. ท. อต. ๔๓๕.


มศรทธาเกดขนในพระอรยเจาทงหลาย เพราะการเหน การไดยน และการระลกถงเนอง ๆ เขาไปหา เขาไปนงใกลพระอรยเจาเหลานน แลวถามปญหา ไดสวนานตตรยะแลว จกใหคณมศลเปนตนทยง ไมบรบรณใหบรบรณขน. จรงอยางนน พระผมพระภาค ไดตรสไว วา ผมศรทธาเกดขนแลว ยอมเขาไปหา ครนเขาไปหาแลว ยอม เขาไปนงใกล๑' เปนตน. พงทราบการจาแนกเนอความแหงบทแม ทง ๓ วา 'บรรดาบทเหลานน บทวา เสวโต คอ เขาไปหาตลอด กาล โดยกาล ดวยอานาจการทาวตรและปฏวตร. บทวา ภชโต คอ คบอย ดวยอานาจความภกด ดวยความรกใคร. บทวา ปรยปาสโต คอ เขาไปนงใกล ดวยการถามปญหาและดวยการ กระทาตามขอปฏบต.' ความบรบรณแหงวมตตญาณทสสนะ พงทราบ ดวยความเกดขนแหงปจจเวกขณญาณท ๑๙. " [๔๕๘] เพราะฉะนน บคคลเหนภกษทงหลายแลว โดยทสด พงแลดดวยจตเลอมใส. เพราะฉะนน ในอรรถกถา๒ พระอรรถ- กถาจารย จงกลาวไววา " กลบตรผใครประโยชนเกอกล เหนภกษ ทงหลายผมศลมาถงประตเรอนแลว, ถาไทยธรรมมอย พงตอนรบ ดวยไทยธรรมตามกาลง, ถาไมม พงทาเบญจางคประดษฐไหว, เมอ ทาเบญจางคประดษฐนนไมสาเรจ พงประคองอญชลนมสการ, แมเมอ ประคองอญชลนมสการนนไมสาเรจ ควรแลดดวยจกษอนเจอดวยความ ๑. ม. ม. ๑๓/๖๐๕. ๒. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา ๑๖๕. ๒. มโน. ป ๒/๒๙๕. ในทนปรากฏเปน อปสนเตห แปลวา เขาไปสงบแลว. ๒. ป. ส. ๒/๓๒๒.


รก ดวยจตอนเลอมใส." อรรถกถาสตรท ๔ ปญจมวรรค ในทตยปณณาสก ตกนบาต องคตตรนกาย๑วา "บรรดาบทเหลานน บทวา ปยจกขห คอ ดวย จกษอนประกอบดวยเมตตาอนเลอมใส." อรรถกถา๒จฬโคสงคสตรวา "จกษเปนเหตใหเขาไปตงจตประ- กอบดวยเมตตาแลวและด ชอวา ปยจกษ." ฎกาสตรทง ๒ นนวา "จกษอนแสดงถงความเปนผเปนทรก ชอวา ปยจกษ." [๔๕๙] ทานกลาวไวในอธการนวา กเพราะบญแมมการเหน อยางนเปนมลเหต โรคกด โทษกด ความฝาฟางกด ตอกด ยอม ไมมในนยนตาตลอดพนชาตเปนอเนก นยนตายอมเปนธรรมชาต ผอนใส มสรดวยวรรณะ ๔ เชนเดยวกบบานประตแกวมณ ซง เทพธดาเปดไวแลว ในวมานแกว บคคลยอมเปนผไดสมบตทกชนด ในเทพดาและในมนษยตลอดกาลประมาณแสนกป. กขอทบคคลเปน มนษย มชาตแหงคนมปญญา พงเสวยวบากสมบตเหนปานน เพราะ บญซงสาเรจดวยการเหนสมณะ อนตนใหเปนไปแลวโดยชอบ ( และ ) ขอทพระอาจารยทงหลายพรรณนาวบากสมบตไวอยางนน แหงการ เหนสมณะ อนเหตสกวายงศรทธาใหเกดขนแลวอยางเดยว แมของ สตวดรจฉานทงหลาย ไมเปนของนาอศจรรยเลย๑" ดงนแลวแสดง คาถาไวโดยประการอน. สวนในอรรถกถา๒จฬสหนาทสตร ในทตยวรรค ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา ๑๖๕-๑๖๖. ๒. ป. ส. ๒/๒๒.


มลปณณาสก ทานกลาวไวโดยพสดาร. [ เรองนกฮก ] [๔๖๐] จรงอย ในอรรถกถาจฬสหนาทสตรนน ทานกลาว ไววา "ดงไดสดบมา พระผมพระภาค ทรงอาศยอยในถาอนทศาล ทเขาเวทยกะ. ครงนน นกฮกตวหนง เมอพระผมพระภาคเสดจเขา ไปสบานเพอบณฑบาต ยอมบนตามไปครงทาง เมอพระองคเสดจ ออกมา ยอมกระทาการตอนรบตลอดครงทาง. วนหนง นกฮกตวนน ลงจากภเขา ไหวพระสมมาสมพทธเจาซงมภกษสงฆแวดลอม ประทบนง ในตอนเยน ประนมปกทง ๒ ประคองอญชล กมศรษะลง๑ ไดยน นมสการพระทศพลอยแลว. พระผมพระภาค ทอดพระเนตรดมน แลว กไดทรงทาการแยมพระสรวล. พระอานนทเถระ ทลถามวา 'พระเจาขา อะไรหนอแลเปนเหต ? อะไร เปนปจจยแหงการ ทรงทาการแยมพระสรวลใหปรากฏ.' พระผมพระภาค ตรสวา 'อานนท เธอจงดนกฮกตวน มน ยงจตใหเลอมใสในเราและในภกษสงฆแลว จกทองเทยวไปในเทพดา และมนษยตลอดแสนกป จกไดเปนพระปจจยพทธะ นามวา โสมนส.' ( รกขเทพดา กลาววา ) :- [๔๖๑] แนะนกฮก ผมนยนตากลม ผอยท เขาเวทยกะมาเปนเวลานาน ทานเปนผถงสขแลว ๑. สส เหฏา กตวา ทาศรษะไวภายใต.


แนะนกฮก๑ผเปนเจา ทานเหนพระพทธเจาผ ประเสรฐ ผเสดจลกขนในกาล. นกฮกนน ยงจตใหเลอมใสในเรา และ ในภกษสงฆผเยยมแลว จะไมไปสทคตตลอด แสนกป. เขาเคลอนจากเทวโลกแลวอนกศล- มลตกเตอนแลว จกเปนพระปจเจกพทธะผ มญาณหาทสดมได ปรากฏ ( ชอ ) วาโสมนส." อรรถกถา จบ. ฎกาจฬสหนาทสตรนนวา "นกฮกไดยนนมสการอย เพราะ บาเพญบารมแหงปจเจกโพธตลอด ๑ อสงไขยหามได๒ แตเพราะความ ทนกนนมจตเลอมใสในพระผมพระภาค ดวยความคนเคยในพระพทธ- ศาสนา. คาถาวา อลก เปนตน รกขเทพดากลาว. บทวา กาลฏ ต ไดแก เสดจลกขนจากทประทบกลางวนในตอนเยน. บาทคาถาวา ทคคเตโส น คจฉต ความวา นกฮกนน จกไมไปสทคต." เรองนกฮก จบ. [๔๖๒] เพราะฉะนน บคคลเมอเหนสมณะ พงเขาไปตง กศลจตเทานนไว ไมควรเขาไปตงจตคดประทษราย. เพราะผมจต คดประทษราย ยอมประสพทกข คนนอกน ยอมประสพสข. ในขอนน มเรองเหลาน ( เปนอทาหรณ ) :- ๑ คาวา โกสย โดยมากเปนชอของพระอนทร และเปนชอของโคตรเชน โกสยโคตร แตทเปน ชอนกฮกกม ซงทานจาแนกไว ๔ ชอ คอ อหงกาโร ๑ อลโก ๑ โกสโย ๑ วายสาร ๑. ๒. แปลตามฉบบไทยซงม โน. แตฉบบสหลไมม โน. ถาไมม จ ศพทกเปนสมจจย.


[ เรองนนทยกษ ] ดงไดสดบมา คราวหนง พระอครสาวกทง ๒ อยในวหารม ชอวา กโปตกนทระ. บรรดาพระอครสาวกทง ๒ นน ทานพระ สารบตรมผมอนปลงแลวใหม ๆ เขาสมาบต นงอย ณ ทกลางแจง ใน ราตรชณหปกข ( ขางขน ). ทนน ยกษตนหนงชอ นนทะ เหาะไปทางอากาศกบยกษตน หนง เหนพระเถระนงอยอยางนน จงยงจตคดประทษรายใหเกดขน. นยวา ยกษนนผกอาฆาตไวในพระเถระในชาตกอน. เพราะเหตนน จตคดประทษรายจงเกดขนแกเขาเพราะเหนพระเถระ. เขาเปนผม จตคดประทษราย มประสงคจะประหารพระเถระทศรษะ จงบอก เนอความนนแกยกษนอกน แมถกยกษตนนนหามแลว กไมเออเฟอ ถอยคาเลย ใหความอตสาหะเกดขนแลว ยนอยในอากาศนนเอง ไดใหการประหารทศรษะเตมแรง. ไดเปนการประหารอยางถนดยง. ยกษนน พงยงชางมประมาณ ๗ ศอกหรอมประมาณ ๗ ศอกคบให ฟบลงได หรอพงทาลายยอดเขาทใหญไดดวยการประหารนน. แต ความวการอะไร มไดมแกศรษะ อนกาลงแหงสมาบตของพระเถระ คาชไว. เพราะยกษไดประหารทาน ในเวลาททานยงมไดออกจาก สมาบต. พระมหาโมคคลลานะ เหนยกษนนผประหารอยอยางนน ดวย จกษอนเปนทพย จงเขาไปหาพระเถระ. และพระเถระนนกออกจาก สมาบต ในกาลพรอมกบการเขาไปหาเหมอนกน.


ครงนน พระมหาโมคคลลานะ ถามถงความเปนไปแหงสรระ กะทาน. ทานกลาววา "โมคคลลานะผมอาย เราพอทนได. โมค- คลลานะผมอาย เราพอยงอตภาพใหเปนไปได, กแตวา ทศรษะม ทกขเลกนอย." ถามวา "กเพราะเหตไร เมอสรระอนกาลงแหงสมาบตคาช แลว ทศรษะของพระเถระจงมทกขเลกนอย ?" แกวา "เพราะความททานออก ( จากสมาบต ) โดยกาลไม นานเลย." จรงอย ทกขทไมปรากฏอยในภายในแหงสมาบต ปรากฏแลว หนอยหนง เพราะความเปนสภาพอาศยกาย ดจทกขทเกดขนเพราะ ยงเปนตน ไมปรากฏอยแกบคคลผเขาถงความหลบ [ หลบสนท ] ปรากฏแกเขาผตนแลวเพยงเลกนอยฉะนน. ในขณะนนนนเอง ยกษมความเรารอยมากเกดขนในสรระ กลาวอยวา "เรารอน เรารอน" ตกลงบนแผนดนจากอากาศ แผนดนกใหชอง [ แผนดนสบ ] ถกเปลวไปในอเวจนรกตงขนครา พาไปสนรกแลว. ถามวา "กยกษนนเขาไปสนรกโดยอตภาพแหงยกษนนแล หรอ ? " แกวา "กเพราะกาลงแหงบาปกรรมทเปนทฏฐธรรมเวทนย๑

ซงไดมแลวในยกษน เขาจงเสวยทกขใหญในอตภาพแหงยกษ ๑. อนบคคลพงเสวยในปจจบน ( ทนตาเหน ).


แตเพราะกรรมทเปนอปชชเวทนย๑ ซงเปนอนนตรยกรรม เขาจงเขา ถงนรกในลาดบแหงจต. เรองนนทยกษ มาในสารปตตสตร ในวรรคท ๔ แหงอทาน๒. [ เรองพราหมณชาวเมองปาฏลบตร ] [๔๖๓] ดงไดสดบมาพราหมณคนหนง นงอยทศาลาใกลประต เมองปาฏลบตร ไดยนคาถาพรรณนาคณของพระมหานาคเถระ ผม ปกตอยในกาฬวลลมณฑปวหารในโรหณชนบท มประสงคจะเหนทาน จงไปสฝงแหงสมทร ขนเรอ ถงทอยของพระเถระโดยลาดบ จงยดเอา ทพกในเรอนใกล ๆ ในบานจฬนคร จดแจงอาหารเพอพระเถระแลว ลกขนแตเชา ไปยงทอยของพระเถระ ยนอย ณ ทสด เหนพระเถระ แตไกลยนอย ณ ทนนนนแลไหวคราวหนง เขาไปใกล จบทขอเทาจน แนน แลวไหวอก เรยนวา " ใตเทาสง ขอรบ." กพระเถระไมสงนก ไมตานก ไดขนาดพอด. เพราะฉะนน เขาจงกลาวอกวา "ใตเทาไมสงนกดอก ขอรบ แตคณทงหลาย ของใตเทาฟงไปโดยทสด ๆ แหงสมทรซงมสเพยงดงเมฆ กลบพน ชมพทวปทงสนฟงไป, กระผมนงทประตเมองปาฏลบตร ไดยนกถา พรรณนาคณของใตเทา จงมาจากทนน." เขาถวายบณฑบาตแกพระเถระ จดแจงบาตรและจวรของตน บวชในสานกของพระเถระ ตงอยในโอวาทของทาน โดย ๒-๓ วน เทานน กไดบรรลพระอรหต. ๑. อนบคคลพงเสวยในเวลาทเกดขน. ๒. ข. อ. ๒๕/๑๓๑.


เรองพราหมณชาวเมองปาฏลบตร มาในอรรถกถา๑ฐานสตร ใน ตกนบาต องคตตรนกาย. บณฑตควรกลาวเรองนายพรานสนขชอ โกกะ ในปาปวรรค ธรรมบท ในอธการวาดวยจตคดประทษราย. ในอธการวาดวย จตไมคดประทษราย ควรกลาวเรองเหลาน คอ เรองมาณพ ๗ คน ในวรรคท ๕ แหงวมานวตถ๒ เรองมฏฐกณฑล ในวรรคท ๗ แหง วมานวตถ๓ นนนนแล และเรองบรษผเปนโรคเรอนชอ สปปพทธะ ใน วรรคท ๕ แหงอทาน๔. กถาวาดวยการเหนสมณะ จบ. ๑. มโน. ป. ๒/๑๗๑. ๒. ข. วมาน. ๒๖/๙๔. ๓. ข. วมาน. ๒๖/๑๓๙. ๔. ข. อ. ๒๕/๑๔๕-๑๔๙.


กถาวาดวยการสนทนาธรรม* [๔๖๔] ทานกลาวไวในอรรถกถา๑มงคลสตรนวา "ชอวา การ สนทนาธรรมตามกาล ขาพเจาจะกลาว ( ดงตอไปน ): ในเวลาพลบ คาหรอในเวลาใกลรง ภกษผเรยนพระสตร ๒ รป ยอมสนทนาพระ สตรกะกนและกน, ภกษผทรงพระวนย ยอมสนทนาพระวนย, ภกษ ผเรยนพระอภธรรม ยอมสนทนาพระอภธรรม, ภกษผกลาวชาดก ยอม สนทนาชาดก, ภกษผเรยนอรรถกถา ยอมสนทนาอรรถกถา. หรอ ภกษยอมสนทนากนในกาลนน ๆ เพอจะชาระจตทหดหฟงซาน และท ถกวจกจฉาครอบงา นชอวา การสนทนาธรรมตามกาล. การสนทนา ธรรมตามกาลนน ทานกลาววา เปนมงคล เพราะเปนเหตแหงคณ ทงหลายมความฉลาดในอาคมเปนตน." [๔๖๕] บรรดาบททง ๒ นนเพอจะแสดงอรรถแหงบทวา กาเลน นน ทานจงกลาววา ปโทเส วา ปจจเส วา. บรรดาบทเหลานน บทวา ปโทเส ความวา ในกาลเปนเบองตนแหงราตร คอ ในกาล เรมตนแหงราตร. สมจรงดงคาททานกลาวไวในฎกาสคคกณฑวา "กาลเบองตน แหงกลางคน คอ ราตร ชอวา ปโทส ตามรปศพท วาง ป ศพท ไวเบองตน และรสสะศพททมใชประธาน. อกอยางหนง ชนทงหลาย * พระมหาเพยร เขมวโร ป. ธ. ๙ วดกนมาตยาราม แปล. ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา ๑๖๖.


ยอมเลกการงานทกอยางในกาลใด เหตนน กาลนน ชอวา เปนท เลกการงานแหงชนทงหลาย ( เวลาพลบคา )." บทวา ปจจเส คอ ในกาลอนสวางแลว. สมจรงดงคาททานกลาวไวในฎกาสคคกณฑวา "อส ธาตเปนไป ในความกาจด. กาลใด ยอมกาจดซงความมด เหตนน กาลนน ชอวา กาจดความมด ( เวลาใกลรง ) คอ เบองตนแหงวน." ทานกลาวนยท ๒ ไวดวยคาเปนตนวา ลนทธต ดงน กเพอ แสดงวา "จตยอมหดหในกาลใด ยอมฟงซานในกาลใด และถก วจกจฉาครอบงา คอถกวจกจฉานนประทษรายแลวในกาลใจ การ สนทนาธรรมแมในกาลนน ๆ ชอวา การสนทนาธรรมตามกาล." [๔๖๖] สวนในอรรถกถา๑จตกกนบาต องคตตรนกาย ทาน กลาวไววา " บทวา กาเลน ไดแก ในกาลอนเหมาะอนสมควร. การสนทนากน อนเปนไป ดวยสามารถการถามปญหาและแกปญหา ชอวา การสนทนาธรรม." [๔๖๗] กเมอควรจะตรสวา สงกจฉา ( แต ) ตรสวา สากจฉา ดงน กเพราะทาการลบนคหต และทฆะสระในเบองตน ดจในศพท วา สารตโต เปนตน. เพราะเหตนน ในสนธกปปสททนตปกรณ ทานพระอครวงศมหาเถระ จงกลาวสตรพรอมทงอทาหรณไว ดวย คาเปนตนวา "เมอลบนคหตเบองปลายท ส ศพทแลว ทฆะสระตน. สรตโต เปน สารตโต, สาราโค กเหมอนกนอยางนน." ๑. มโน. ป. ๒/๔๓๘.


สวนในกพพธานสททนตปกรณ ทานพระอครวงศมหาเถระ กลาวสตรวา "รชาทโต โส" ( แตหนาธาตม รช ธาตเปนตน ลง ส ปจจย ) แลวแสดงอทาหรณวา "สหกถน สากจฉา" ( การสนทนา กน ชอวา สากจฉา ). เพราะเหตนน แมการอาเทศ สห ศพทเปน ส โดยสตรนบาต กควร. สองบทวา สหกจฉา สงกจฉา ม เนอความดงนวา การพดดวยกน นนเอง. ก ส ศพท ปรากฏวา ม สห ศพทเปนอรรถ. เพราะเหตนน ในฎกาสนธพาลาวตาร ทาน จงกลาววา "การประกอบพยญชนะ ๒ หรอ ๓ ตว เขาดวยสระ ตวเดยว ชอวา สงโยค. ก ส ศพทน ม สห ศพทเปนอรรถ ดจในอทาหรณวา ปพเพว สนนวาเสน เปนตน." [๔๖๘] กในบทวา อาคมพยตตอาทน น นกายเปนทประชม แหงสตร ชอวา อาคม. เพราะฉะนน ในฎกาสลขนธวรรคและมล- ปณณาสกเปนตน ทานจงกลาววา "ก อาคม พระอาจารยบญญต เพราะถอเอาสตรทงหลาย. เหมอนการเรยกรองวา พระสตร เพราะ เปนทประชมอรรถและพยญชนะ ฉนใด การเรยกรองวา อาคม ก เพราะเปนทประชมสตรฉนนน. ชอวา อาคม เพราะเปนทมา หรอ เปนเหตมา หรอเปนแดนมา แหงประโยชนตนและประโยชนผอน เปนตน." โดยอรรถ นกาย ๕ ชอวา อาคม. เพราะเหตนน ในอรรถกถา ปาปณกสตร ในตกนบาต องคตตรนกาย ทานจงกลาววา " ๑ นกาย ชอวา ๑ อาคม ๒ นกาย ชอวา ๒ อาคม ๓ นกาย ชอวา ๓ อาคม


๔ นกาย ชอวา ๔ อาคม ๕ นกาย ชอวา ๕ อาคม." ความฉลาด คอความเฉยบแหลม ในอาคมทงหลาย ชอวา ความฉลาดในอาคม. ความฉลาดในอาคมนน เปนตนแหงคณทงหลาย เหลาใด คณทงหลายเหลานน ชอวา มความฉลาดในอาคมเปนตน. แหงคณทงหลายมความฉลาดในอาคมเปนตนเหลานน. แมพระอรหต ทานกถอเอาแลวดวยอาทศพท. กการสนทนาธรรม ยอมเปนเหตบรรลแมซงพระอรหตโดยแท. พระสตรวา "ภกษทงหลาย กาล ๔ เหลานน อนบคคลอบรมอย โดยชอบ" ดงนเปนตน เปนเครองสาธกในขอน. พระสตรนน ขาพเจาไดแสดงไวในธมมสสวนกถาในหนหลงแลวนนแล. กถาวาดวยบทวาการสนทนาธรรม จบ. แมในพระคาถาน พระผมพระภาคกตรสมงคล ๔ ขอ คอความ อดทน ๑ ความเปนผวางาย ๑ การเหนสมณะ ๑ การสนทนาธรรม ๑ ดวยประการฉะน. แมคาเปนคาถาน กเปนปฐยาวตรแล. พรรณนาความแหงคาถาท ๘ จบ.

Documents

5 45+มังคลัตถทีปนีแปล+เล่ม+๔