4Ehun+Proposamen,+Zientzia,+Teknologia+Eta+Osasun+Kulturako+Gaitasuna+Hobetzeko

7/28/2019 4Ehun+Proposamen,+Zientzia,+Teknologia+Eta+Osasun+Kulturako+Gaitasuna+Hobetzeko

1/120

Fotokopiatzeko fitxak

Ariketategia

Ikasketarako estrategiak

Iradokizun didaktikoak

100proposamen,

zientzia-,teknologia- etaosasun-kulturarakogaitasunahobetzekotrebetasunak, bai alderdi naturalei

bai gizakiaren ekintzak eragindakoei

dagokienez, bide eman dezan gertakariak

ulertzeko eta ondorioak aurreikusteko,

bai eta norberaren nahiz gainerako izaki

bizidunen bizi-baldintzak zaintzeko eta

hobetzeko jarduera sustatzeko ere.


2/120

2009 by Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.

Legizamon poligonoa

Gipuzkoa kalea, 31

48450 Etxebarri (Bizkaia)

Inprimatzailea:

EK: 195023

Lege-gordailua:

Lan hau egile-eskubideei buruzko legeek babestuta dago eta Zubia-

Santillanari dagokio haren jabetza intelektuala. Legezko erabiltzaileei ikas-

gelan erabiltzeko fotokopiak egitea bakarrik zaie zilegi. Debekatuta dago

baimendutakoez bestera erabiltzea, batez ere merkataritza-helburuekinerabiltzen bada.

100 proposamen, zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko

liburua Gaitasunak izeneko proiektuaren barruan dago, eta Zubia Editoriala, S. L.ren

eta Santillana Educacin, S. L.ren Lehen Hezkuntzako Sailean Joseba Santxo Uriarteren

eta Enric Juan Redalen zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.

Proiektu honetan egile-talde honek esku hartu du:

Casilda Brcena, Fernando J. Cortiguera, Malena Fuentes, Daniel Gabarr, Javier Lpez,

Juan Ignacio Medina, Elena OCallaghan, Maite Lpez-Sez, Inmaculada Daz,

Ana Mara Rodrguez, Adela Rodrguez eta Martn Varela.

Programa bereziak: Daniel Gabarr Berbegal eta Javier Lpez Apestegua

Proiektua eta edizioa: Ainhoa Basterretxea eta Jos Luis Alzu

Diseinua eta maketazioa: ARTIMAGOS (Malena F. Alzu) eta Maitane Barrena

Irudiak: ARTIMAGOS (Esther Prez-Cuadrado) eta Esther Lecina

Hizkuntza-egokitzapena: Imanol Salegi


3/120

3

Aurkezpena100 proposamen, zientzia-, teknologia- etaosasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko

Proiektu honek proposamenak, iradokizunak eta jarduerak biltzen ditu, zientzia-, teknologia- eta

osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko. Proposamenok ikaskuntza- eta irakaskuntza-prozesuan

txertatuta daude; eta izaera bikoitza dute, osagarriak eta alternatiboak baitira.

Osagarriak dira, hurbilketa berri bat proposatzen baitute zikloko helburuetara, irakasle-

riaren ohiko jardunarekin batera aplikatzean; bai eta testu-liburuek eta gainerako material

didaktikoek eskaintzen dituzten baliabideekin batera aplikatzean ere. Izan ere, ezagutzakeguneroko bizitzako testuingurutan eta egoeratan aplikatzeko bideratuta daude.

Alternatiboak dira, curriculumeko helburuak lortzeko bideratuta egon arren, proposame-

nen multzoak beste ikuspuntu batetik azaltzen baitu jarduera, irakasteko eta ikasteko modu

desberdin bati bidea emateko.

100 proposamenak

prozesu didaktikoan

Esperientziadun irakasleak ohikoa ez den baliabide bat erabili nahi duenerako dira

100 proposamen, zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko behin

ikasgaia eta ikasleen ezaugarriak jakin eta gero. Batzuetan, zailtasunak dituzten ikasleak

oinarrizko helburuetara hurbiltzeko edo ikasketa finkatzeko erabil daitezke, eguneroko

bizitzarekin lotutako jarduerak eginez; eta bestetan, eskola jarduera labur baina interesgarri

batekin hasteko edo bukatzeko, irakasleak berak nahiz ikasleek helburuak oso-osorik lortu

dituztela senti dezaten.

Nolakoak dira proposamenak?100 proposamen, zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko 100

fitxa independente dira. Koaderno honetarako diseinatutako lau ereduetako baten ara-

berakoak dira. Hiru fitxa-eredu daude irakasleentzat, eta eredu bakar bat, ikasleentzat.

Proposamen mota hauek egin ditugu:

1. Iradokizun-proposamenak (I). Ideia erabilgarrien multzoak dira, irakasleak ikasgaia

edo bertako programa jakin bat bideratzeko eta ikasketa eraginkorra izateko. Teknikak pro-

posatuko ditugu, ikasleen zientziarekiko jakin-mina sustatzeko eta izaki bizidunak eta haien

sailkapena ikasteko; estrategiak, inguruneko hainbat alderdirekiko interesa pizteko; eta triki-

mailuak, gure bizitzen dimentsio historikoaz ohartzeko.


4/120

4

2. Eredu-proposamena (E). Lanerako estrategiak edo trikimailuak dira. Izatez, ikasleen-

tzako proposamenak diren arren, irakasleei helarazten zaizkie, beraien azalpenen bidez igor

ditzaten.3. Irakaslearentzako ariketa-proposamena (IR). Irakasleei zuzendutako fitxak dira. Bertan,

gai jakin bati buruzko ariketa multzoak proposatzen dira, ikasleei banatzeko edo diktatzeko,

haiek egitea komeni dela uste duenean.

4. Ikasleentzako ariketa-proposamena (IK). Fotokopiatzeko fitxak dira, ikasleei banatzeko,

problema bat, ariketa bat edo jarduera bat ebatz dezaten. Hondo zuria duen banda bertikal

bat eta IK letra erabili dira fitxa horiek identifikatzeko, fitxaren zenbakiaren ondo-ondoan

kokatuta.

Irakasleek irakasleentzat eginak100 proposamen, zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako Lehen Hezkuntzan eskolak

ematen urte askotan diharduten zenbait irakaslek idatzi dituzte. Lehenik, estrategiak eta triki-

mailuak aplikatu egin dituzte; eta gero, emaitza onenak eman dizkietenak aukeratu dituzte.

Proposamenen edukia eta antolaketa

Proposamen guztiak Lehen Hezkuntzako bigarren eta hirugarren zikloetako curriculumaren

edukiei buruzkoak dira. Atal bakoitzaren hasieran, dagokion oinarrizko gaitasuna aurkeztudugu izenburuarekin batera, curriculum ofizialaren ebaluazio-irizpideetan ageri den bezalaxe

idatzita. Idatzi horretan, nabarmenduta ageri dira bigarren ziklorako adierazitako helburuei

hirugarren zikloak erantsitakoak. Ondoren, atal horretarako proposamenen aurkibidea aur-

keztu dugu, eta zer fitxa mota diren adierazi. Hona hemen irakasgai honetako atalak:

I. Ingurunea babestea.

II. Izaki bizidunen aniztasuna.

III. Osasuna eta garapen pertsonala.

IV. Pertsonak, kulturak eta gizarte-antolaketa.

V. Aldaketak denboran.

VI. Materia, energia eta teknologia.

VII. Zehar-gaitasunak.

Proposamen guztiak curriculumarekin lotuta dauden arren, gure asmoa ez da izan liburu

paralelo bat egitea, ez eta ebaluazio-koaderno bat egitea ere. Programa bakoitzeko funtsezko

edukiak aukeratu ditugu, eta irakasleen ustez ikasle guztiek argi ulertzeko zailak diren alderdi

instrumentalei eman diegu garrantzi handiena.


5/120

Aurkibidea1. Ba al dugu gure ingurunearen berri? (I).2. Lekuen ezaugarriak (IK).3. Non dago Riki? (IK).4. Ba al duzu mapa bat eskura? (IK).5. Auzoan batera eta bestera (IK).6. Non bizi dira zure lagunak? (IK).7. Gure zoruari begira (E).8. Lur-saila (IK).

9. Urari buruzko albisteak (IR).10. Euri gutxi ala asko ari du? (E).11. Bandera urdina (IK).12. Hau hobetu daiteke (IK).13. Klima (IK).14. Non dago iparra? (E).15. Klimaren kontuak (IK).16. Argazkien bidez geografia ikastea (IK).17. Paisaia interesgarria (IK).18. Paisaia baten historia (IK).19. Non ikus dezaket? (IK).20. Inguruneari buruzko SUPERTESTa (IK).

I. INGURUNEABABESTEA

Oinarrizko gaitasunak

1. Ikaskuntza-prozesua amaitzean, ikaslea gai da ingurune fisikoko zenbait fakto-

reren (erliebea, lurzorua, klima, landaretza...) eta gizon-emakumeen bizimoduen

nahiz jokabideen arteko erlazioei antzemateko eta erlazio horiek azaltzeko, horre-

tarako datuak bilduz eta neurgailuak erabiliz. Bestalde, gai da ekologia-orekarekiko

begirunezko jarrerak balioesteko.

gai da gizakion portaerak ingurumenari era positiboan edo negatiboannola eragiten dion erakusten duten argibideak zehazteko, eta jarduera kutsa-tzaileek pertsonetan, animalietan, landareetan eta haien inguruan dituztenzenbait efektu deskribatzeko, eta arazo horiek saihesteko eta murrizteko aukerakproposatzeko. Era berean, gai da uraren eta beste zenbait baliabideren neurri-gabeko erabileren adibideak jartzeko eta natura babesteko jarrerak izateko.

gai da Espainiako, Europako eta Lurreko paisaia garrantzitsuenak deskriba-tzeko, eta horiek osatzen dituzten kanpoko nahiz barneko eragile fisikoak zeingiza eragileak aztertzeko, bai eta gizakion jarduerek lurraldean duten inpaktuaeta paisaiak zaintzearen garrantzia erakusten duten adibideak emateko ere.


6/120

6

Ingurunearen Ezaguerari buruzko proposamenak aplikatzeko oharrak

DATA FITXA-ZENBAKIA OHARRAK


7/120

Ingurunea aztertzeko orientabideak

IN

G

U

RU

NE

A

I

Ingurunearen azterketak kontzeptu, definizio,

prozedura eta datu-bilketa asko eta asko biltzenditu irakasgai honetan. Sistematizazio-helburuek

zehaztutako edukiak dira, alde batetik, bizitza

garatzen dugun zoruari erreparatzea, espazioan

orientatzea eta erliebearen formei, hidrografiari,

klimari, baliabide-naturalen kalitateari, aireari,

urari eta abarri buruzko geografia-kontzeptuak

ikastea; eta, beste alde batetik, gizakiak naturan

duen eraginari erreparatzea eragin hori posi-

tiboa edo negatiboa izan daitekeela kontuan

hartuta.Inolako zalantzarik gabe, bigarren eta hiruga-

rren zikloetan ezagutzak finkatzeko eta beste

ezagutza eta ikasteko modu batzuez jabetzeko

zikloak, beste ikasketa batzuetarako ezinbeste-

ko oinarria eraiki nahi da, curriculumeko helbu-

ruen bidez.

Bloke honetako edukiak ikasterakoan/irakas-

terakoan, bi akats eman daitezke. Batetik, ideiak

sakabanatzea, gai asko lantzen baitira; eta,

bestetik, alderdi kontzeptualetan arreta gehiegi

jartzea, eta ondorioz, prozedurak alde batera

uztea (testuak argi ulertzea, orientazio-teknikak

ikastea, irudiak irakurtzea, mapak irakurtzea,datu-bilketarako teknikak...). Bi akats horiek ez

egiten saiatuko gara. Akats larriago bat ere eman

daiteke ordea: zuzen-zuzenean eragiten digun

zerbait ikasten ari garela ahaztea. Izan ere, gure

zorua, gure airea eta gure klima ikasiko ditugu.

Hori jakinik, edukiak aukeratuko ditugu, bai eta

haien arteko hierarkia zehaztuko ere. Horrez

gain, ikasleak eta errealitatea kontaktuan jarriko

dituzten tresnekin lotuko ditugu eduki horiek

guztiak.

Ikasgelan komunikabideak

erabiltzeaGaur egun ohikoa da pertsonok gure ingu-

runean edo ingurumenean egindako ekintzei

buruzko albisteak aurkitzea, prentsan, irratian

edo telebistan. Hautatu ikasleei interesatuko

zaizkien albisteak, eta erabili minutu batzuk

astean, informazio horiek aurkezteko eta ikas-

leen iritziak bideratzeko.

Bidaietako eta ibilaldietako irudiak

Ikasleek familiarekin egindako bidaietako

argazkiak erabiliko ditugu paisaiari, klimari,

aldaketei eta abarri buruz hitz egiteko.

Ziklo horien amaieran, ikasleek beren ingu-

runearen ideia bakun baina argi bat izan behar

dute. Une egokia iritsitakoan, haurrak beren bizi-

lekua ezagutzera eramango ditugu, koadernoa

hartuta; kaleen, eraikinen, auzoaren, herriaren,

paisaiaren eta bertako klimari dagozkion egu-

raldi-aldaketen ezaugarri nagusiei antzeman die-zaieten, eta koadernoan idatz ditzaten.

Norberaren aurkikuntzak

Ikasleek argi izan behar dute ingurumenari

buruzko gaiei buruz asko dakitela, hurbileko

gaiei nahiz urrunekoei buruz. Izan ere, ez da

ikasgai abstraktu eta arraro bat. Saiatu horretan.

Horrez gain, azaldu lehen ez zekizkiten gauza

asko ikasiko dituztela. Lagundu ikasleei ikerketa-

lan txikiak egiten. Ikerketa-lan horietan doku-

menturen edo informazio iturriren bat erabili

beharko dute.

Ba al dugu gureingurunearen berri? 1

7


8/120

8

Ingurunean ingurumen-ezaugarriak identifikatzeko baliabidea

K

IN

G

U

RU

NE

A

Lekuen ezaugarriak

2

1Pentsatu nolakoa den bizi zaren lekua eta markatu erantzun zuzena. Ondoren,

osatu ikastetxeari buruzko fitxa.

Ikastetxearen izena

Kalea

Herria

Autonomia-erkidegoa

Herri batean dagoHiri batean dago

Ibai bat du hurbil

Ez du ibairik hurbil

Nire etxea altua da

Nire etxea baxua da

Auzo handi batean dagoAuzo txiki batean dago

Zuhaitz asko daude

Ia ez dago zuhaitzik

Nire ikastetxea handia da

Nire ikastetxea txikia da

Leku laua daLeku malkartsua da

Zorua zementuzkoa da

Zorua lurrezkoa da

Ikastetxean zuhaitzak daude

Ikastetxean ez dago zuhaitzik

Izena:

Data:


9/120

9

Espazioan nola orientatu gogoratzeko estrategiak

IN

G

U

RU

NE

A

IK

Asteburuan Mirenekin eta Paulorekin egon nintzen haien aitona-amonen baserrian. Bertan, zaldiei

ura ematen lagundu nuen. Arreta handia jarri nuen, gero etxean guzti-guztia kontatzeko.

1 Erreparatu arretaz baserriaren krokisari. Kokatu erdian dagoen pertsonaiaren

ondoan, eta erreparatu ikusten duzunari eta gauza bakoitzaren kokapenari.

2 Estali marrazkia paper bat erabiliz, eta erantzun galdera hauei eta zure

ikaskideek eginikoei ahoz.

a) Zer ikus daiteke baserrian?

b) Zer norabidetan dago Riki zaldia?

c) Zer norabidetan dago iturria, ura hartzeko?

d) Zer norabidetan dago makinentzako estalpea?

e) Zer zegoen zure atzean?

Non dagoRiki?3

Izena:

Data:


10/120

10

Ismaelek bera bizi den herriaren inguruaren berri izan nahi du.

Mapa hau hartu du liburutegitik. Zer informazio lor dezake?

1 Erreparatu mapari eta erantzun galderei.

a) Zer motatako mapa da?

turismo-lekuei buruzkoa errepide-mapa mendi- eta ibai-mapa

b) Zer jakin dezake mapa hori irakurrita?

Errepideak nondik doazen

Herrien arteko distantziak

Oinezkoen pasabideak non dauden

c) Zer herritatik pasatzen da N-502 errepidea?

d) Zenbat kilometro daude Pedro Bernardo eta Ramacastaas artean?

e) Inguratu zati bihurgunetsua gorriz. Zure ustez, zergatik dago horrenbeste bihurgune?

Mendi bat igotzen delako

Ibilbidea motzago egiteko

Ibilbidea atseginago egiteko

Espazioa mapa batean nola adierazten den ulertzeko estrategiak

Izena:

Data:

K

IN

G

U

RU

NE

A

Ba al duzu mapabat eskura?4


11/120

11

Planoen ezaugarriak interpretatzea, orientatzeko

1Erreparatu ni bizi naizen auzoaren planoari. Ea asmatzen duzun

non dagoen...

IN

G

U

RU

NE

A

IKAuzoan bateraeta bestera 5

a) Parkea udaletxearen sarrera nagusiaren aurrean dago.

Koloreztatu parkea berdez.

b) Nire etxeko garajeak Hergoitia kalea eta Margolari kalea elkartzen diren izkinan du

sarrera.

Koloreztatu garajea gorriz. c) Okindegia garaje-sarreraren aurreko izkinan dago.

Markatu okindegia gurutze batez.

2 Hau da ikastetxetik etxera joateko egiten dudan bidea.

Markatu marra urdin batez.

Ikastetxetik irten eta Zurgin kalean gora abiatzen naiz. Ezkerrera bira egiten dut, etagero, eskuinera. Soroeta plazan sartzen naiz, eta iturriaren eskuinaldetik pasatzen.Ondoren, ezkerrera bira egiten dut eta azoka aurretik pasatzen naiz. Jarraian, eskuinera

bira egiten dut, eta gero, ezkerrera, etxadiaren erdian kokatutako etxean sartzeko.

Hergoitia kalea

Usurrun pasealekua

Herbeitia kalea

Arotzkalea M

argo

larik

alea

Zurg

inkalea

ErramunGoit

iapasealekua

UDALETXEA IKASTETXEA

AZOKA

MUSEOAS

oroetaplaz

a

Izena:

Data:


12/120

12

Oskarrek zerrenda bat egin du, bere adiskideen helbideekin. Kale horiek non dauden ez

dakienez, kale-izendegi bat erabili du. Hauek dira lortutako emaitzak:

1. Jon Artola: Bolueta kalea, 43. E-2 3. Garbie Olabide: Sagasti kalea, 25. B-3

2. Saioa Soroa: Konstituzio enparantza, 6. F-5 4. Endika Segurola: Lizardi kalea, 8. C-4

1 Aztertu hiriko mapa, eta idatzi adiskide bakoitzaren zenbakia bere etxeari

dagokion laukian.

Koordenatuak erabiltzea, kale bat eta etxe bat aurkitzeko

K

IN

G

U

RU

NE

A

Non bizi dirazure lagunak?6

I

H

EM

Konst

ituzioe

nparan

tza

Bolueta

kalea

Sag

astik

alea

Lizard

ikalea

Idazleen

etorbid

ea

A

rtadik

alea

Olerkikale

a

Zumardi kalea

Gaztainadik

alea

Goros

tidika

lea

Udaberik

alea

Izena:

Data:


13/120

Lurzoruaren ezaugarrien berri izatea

IN

G

U

RU

NE

A

E

Gure inguruneko lurzorua

Interesgarria da zapaltzen dugun lurzoruari edo

lurrari erreparatzea; gainera, Lehen Hezkuntzako

Zientzia-arloko ikasketa-helburu garrantzitsu bat

ere bada. Lurzorua, beraz, adiera horretan, gure

bizimodua, eta animalia askoren eta basalandare

guztien bizitza gertatzen den tokia da.

Ikasleei beren inguruko lurzoruari errepara-

tzeko eskatuko diegu. Horrez gain, ikusitakoa

idatzi beharko dute lanerako koadernoaren atal

batean.

Lanerako koadernoa

Koaderno arrunt bat izan daiteke, neurri txiki-

koa eta paper laukiduna duena. Ikasleek beren

ingurunean ikusten dutena idatziko dute ber-

tan; bai eta egoeren marrazki edo krokis soilak

egingo ere. Horrez gain, bertan itsatsiko dituzte

hosto edo lore lehorrak...

Lurzoruari erreparatzea

Eskatu ikasle talde bakoitzari zoru zati bat

aukeratzeko 4 m2 baino txikiagoa, hari erre-

paratzeko, eta ikusten dutenari buruzko hainbathipotesi zehazteko.

Behaketak

Diktatu ikasleei zure ustez egokienak diren

zerrenda honetako galderak.

Non dago behatu behar duten zoru zatia? Nolakoa

da eta zer osaera du?

Biguna da eta hondar xehe ilunez osatua dago?

Gogorra da eta hondar argiz osatua dago?

Oso gogorra da eta harriz osatua dago?

Oso gogorra da eta zementuz estalia dago?

Hezea ala lehorra egon ohi da?

Zoru zati horretan landarerik balego:

Basokoak dira ala landatu egin dituzte?

Zer forma eta kolore dituzte?

Zoru zati horretan animaliarik balego:

Zizareak, inurriak, harrak, beste ornogabe

batzuk...?

Zer gertatzen da zoruan euria egiten duenean?

Eta eguzkiak gogor jotzen duenean?

Hipotesiak

Zer gertatuko da zulo bat egiten badugu? Zer

aurkituko dugu?

Beti putzuz beterik badago, animaliak ala

landareak izango dira bertan?

Zer landare mota landatu dezakegu lurzoru

horretan? Zuhaitzak, belarra, zuhaixkak? Zer egin

beharko genuke behar bezala haz daitezen?

Nolakoa izango da inurritegi bat barrutik?

Gure zoruaribegira7

13


14/120

14

Espazioa ezagutzeko eskala grafikoa erabiltzea

Lur-sailaKIzena:

Data:

IN

G

U

RU

NE

A

8

Honako hau basetxe baten planoa da. Kopiatu planoaren azpiko eskala

grafikoa paper-zerrenda batean eta egin adierazten zaizkizun neurketak.

1

a) Zer neurri ditu txabolak?Zabalera: Luzera:

b) Zer azalera du txabolak? m2

c) Zenbat metro daude txabolako atetik lur-saileko atera? m

d) 250 m-ko zabalerako traktoreak lortuko al du lur-saileko atetik igarotzea?

e) 220 m-ko aldeak dituen urmael karratu bat eraiki nahi dugu. Lur-saileko zer

tokitan eraiki ahal izango dugu? Marraztu urmaela toki horretan.

f) Marraztu txabolatik ateraino doan bide bat, 0,5 m-ko zabalerako hiru bide zati

zuzen dituena.

SASTRAKAK

TXABOLA

MAKALAK

ARTEA

GAZTAINONDOA

ATEA

PUTZUA

Eskala metrotan0 1 2 3 4 5 6


15/120

Urari buruzko gogoetak, albisteetatik abiatuta

IN

G

U

RU

NE

A

IR

Ura beti da albiste

Sarritan entzuten ditugu edateko urari buruz-

ko albisteak edo berriak hedabideetan. Ia beti

kontuan hartu beharreko informazioak dira, eta

batzuetan, larritzeko modukoak. Hala eta guztiz

ere, baliabide urria izan arren, oso erraz lortu

ohi dugu ura, eta horregatik, nekez ematen dira

albiste horiek eragin beharko lituzketen ohitura-

aldaketak.

Gure ikasleek aztertu egin dituzte ura, haren

beharra, jatorria, urritasuna, kutsadura-arriskua

eta abar; baina, batzuetan, ez dituzte behar

bezala barneratzen hura balioesteko benetako

arrazoiak. Informazio hauek erabiliko ditugu,

gai horri buruz beren kasa pentsa eta eztabaida

dezaten; bai eta ondorio arrazoituak lor ditzaten

ere.

Zenbaki batzuk

Gizakion gorputzak, eguneroko bizitzako

egoera normaletan, eguneko bi litro ur behar

ditu. Ur hori gehiena edarien bidez lortzen

dugu, baina baita ur asko duten jakien bidez

ere.

Uste da munduan 1.000 milioi pertsonak

baino gehiagok falta dutela edateko moduko

ura.Azken estatistiken arabera, urtero %12 haz-

ten da botilaratutako uraren kontsumoa. Zenbait

herrialdetan, esate baterako, Estatu Batuetan,

biztanleriaren erdiak botilaratutako ura soilik

edaten du.

Ur eskasiak desnutrizioa eragiten du. Horrez

gain, heriotza eragiten duten gaixotasun asko

ematen dira edateko ura edo hura behar bezala

banatzeko bideak falta dituzten herrialdeetan.

Ehunka haur hiltzen da urtero uraren eraginez.

Arazoak eta konponbideak

2008ko urtarrilean jakin genuen Kataluniako

zenbait eskualdetan arazo larriak izan zituztela

euri eskasia zela-eta. Urtegietan oso ur gutxi

geratzen zen, eta arazoa konpontzeko ura ekar-

tzen saiatu ziren, besteak beste, itsasoko ura

edateko ur bihurtzen zuten lantegietatik itsason-

tzi bidez garraiatuz, edo Frantziako ibaietatik

eramanez.

Eztabaidak

Informazio horietatik abiatuta, ikasleei ezta-

baidak eginarazi, talde txikitan, galdera hauetan

oinarrituta:

Zertarako eraikitzen dira urtegiak? Nondik

dator urtegiak betetzen dituen ura? Nora doa

urtegietako ura? Zer gertatzen da urtegiak hus-

ten direnean? Zer egin daiteke urtegiak hustu ez

daitezen? Zer diote egunkariek Espainiako urte-

gien egungo egoerari buruz? Beteta, erdizka ala

hutsik daude? Nola lor daiteke gure herrialdeanur eskasia duten eskualdeek behar duten ura

eskuratzea?

Zer desberdintasun dituzte iturriko urak eta

botilaratutakoak? Zer ur mota erabiltzen dute

botilaratzeko? Noiz komeni da botilaratutako ura

edatea? Eta noiz iturriko ura edatea? Zer gerta-

tzen da plastikozko ur botilekin behin erabili

eta gero?

Lorategietan honelako kartelak aurki ditza-

kegu: BIRZIKLATUTAKO UREZ UREZTATZEA.EZ EDAN. Zer esan nahi dute? Edan al daiteke

birziklatutako ura? Zer ur mota birzikla daitezke?

Zertarako erabil daiteke birziklatutako ura?

Urari buruzkoalbisteak9

15


16/120

Garrantzitsua al da egun batean

zenbat euri egin duen jakitea?

Euri-neurgailu bat eraikitzea, prezipitazioen

datuak hartzea eta erregistro batean idaztea

jarduera erakargarriak dira, Lehen Hezkuntzako

ikasleentzat. Berezko motibazio horretaz baliatu

behar dugu, jarduerak duen zentzuan pixka bat

sakontzeko: neurketak zertarako erabil daitez-

keen ikastea, neurketa-unitateaz hausnartzea,

eta fenomenoak iragartzeko nahiz hainbat mota-

tako izaki bizidunak azaltzeko metodo zientifi-

koa erabiltzen trebatzea.

Denen gustura euririk ez

Proposatu ikasleei egoera hau: maiatzeko

egun eguzkitsu bat da, zerua erabat oskarbi

dago, eta pertsona talde bat eguraldiari buruz

galderak egiten eta hizketan dabil. Gai al zara

haien galderei erantzuteko eta haiek esanda-

koak azaltzeko?

1. Euririk egingo al du gaur?

2. Euri gehiago egin ezean, urtegiak ez dira

beteko eta ez dugu izango edateko urik.

3. Iaz baino euri gehiago ala gutxiago egin ote

du aurten? Nola jakin dezakegu?

4. Nola jakin dezakegu eskualde bat euritsua

den ala ez?

5. Nekazariek diote euri gehiago egin behar

duela uzta galdu ez dadin.

6. Frantzian euri asko egin duela esan dute

albistegietan: 60 litro metro koadroko.

Gailu bat eraikitzea,

botatako euri-ur kantitateaneurtzeko

Euri-neurgailu bat egiten lagunduko diegu

ikasleei, birziklatutako materiala erabiliz.

Datuak idaztea

Aste euritsu batean, kokatu euri-neurgailua

jolastokian eraikinetik urrun. Lagundu ikasleei

egunero datuak hartzen eta horretarako presta-

tutako kartoi mehe batean idazten.

Datuak interpretatzea

Erreparatu eskala honi, botatako euri-ur kanti-

tateari buruzko datuak interpretatzeko.

0 eta 5 milimetro artean: gutxi.

5 eta 30 milimetro artean: ez gutxi, ez asko.

30 eta 100 milimetro artean: asko.

Behaketa- eta neurketa-tresnak erabiltzea, eta izaera zientifikoa duten esperientziak ebaztea

IN

G

U

RU

NE

A

E Euri gutxi alaasko ari du?10

...ren ...(e)tik ...(e)rako astea

al. ar. az. og. ol. lr. ig. Guztira

botilagardena

1 metro koadro

10 cm

inbutua

goma

erregelamm-tan

10 cm

Botilan jasotakour milimetrobakoitzak lurrean

jasotako litro batur adierazten du.

16


17/120

17

IN

G

U

RU

NE

A

IKIzena:

Data:

Banderaurdina11

Irizpideak defendatzea, ingurune naturala babesteko

1 Irakurri testu hau eta erakutsi zer esan nahi duen ulertu duzula.

Espainia itsasoz inguratutako herrialde bat da, eta beraz, kostaeremu luzeak ditu. Espainiako kostek 8.000 kilometro bainogehiago dituzte luzeran, hots, Madriletik Moskurako distantziarenhirukoitza baino gehiago.

Kosta eremu horien tamaina dela-eta, forma eta neurri askoaurki ditzakegu. Behar-beharrezkoa da aintzat hartzea kosta gureondarearen parte dela, gure herrialdeko beste hainbat paisaianatural bezala; eta horregatik, zaindu eta babestu egin behardela.

Gure kostaldeko elementu geografikoen artean, hondartzaknabarmentzen dira, 3.000 baino gehiago baititugu. Hondartzagarbiek eta ongi zaindutakoekbandera urdina jasotzen duteurtero, garbitasun- eta kalitate-ikur gisa, nazioarteko erakundeeneskutik. Europako bandera urdin kopuru handiena jaso zutengure hondartzek 2008. urtean.

a) Zer izen dituzte Espainiako kostaldeko itsasoek?

b) Ikertu eta inguratu hondartzen edertasunagatik nabarmentzen diren lau hiri.

VIGO OURENSE SANTANDER LOGROO BENIDORM

LLEIDA JAN MARBELLA TARRAGONA TOLEDO

c) Idatzi kostadun herrialde bat izateagatik ditugun hiru abantaila.

d) Idatzi hiru jarrera arduragabe, bandera urdina ez lortzea eragiten dutenak.


18/120

18

Ingurunea babestea eta hobetzea

Hau hobetudaiteke12K

IN

G

U

RU

NE

A Joan den ikasturtean, Jonek eta haren ikaskideek ibilaldia

egin zuten Bidasoa ibaiaren erriberara. Irakasleekinbatera joan ziren, leku hartako inguruneari erreparatzekoasmotan. Oharrak idatzi zituzten bertan ikusitakozuhaitzei, belarrei, loreei eta hegaz zebiltzan intsektutxikiei buruz. Horrez gain, aurreko asteburuaren ondoren,lurra hondakinez beteta geratu zela ere ikusi zuten.Hura guztia hobetu zitekeela pentsatu zuten, etaerabaki zuten koadernoan marraztuko zituztela lurreanaurkitutako hondakin motak.

1 Koloreztatu koadernoko marrazkiak honela: beira, berdez; plastikoak eta

potoak, horiz; paperak eta kartoiak, urdinez; janari hondarrak, laranjaz.

2 Azaldu zure ikaskideei hondakin mota bakoitzak ingurumenari eragiten dizkion

kalteak.

3 Idatzi ontzi bakoitzean dagokion hondakinaren zenbakia.

4 Idatzi eskutitz bat, zenbait ikaskiderekin batera, leku hura zaintzearen

arduradunei, ingurumena babesteko eskatuz.

12 3

4

56

7

8

9 10

11

12 1314

15

16

17

Izena:

Data:


19/120

19

Zehaztu loturak leku bateko klimaren eta bizimoduaren artean

Klima

13

IN

G

U

RU

NE

A

IK

1Lotu marrazki bakoitza dagokion laukiarekin.

2 Idatzi zure herriko jaiegun garrantzitsuenaren izena eta zer datatan ospatzen

den:

DATA:

3 Inguratu urtearen sasoi horretan egin ohi duen eguraldi mota.

zero azpiko 8ELURRA

18

FRESKO

40 itzaleanOSO LEHOR

25EURIA

a)a)

b)

c)

d)

Izena:

Data:


20/120

Ur gaineko iparrorratz soil bat

egitea, ikasleekin batera.a) Magnetizatu orratz baten punta, ikasleen

aurrean. Horretarako, igurtzi iman batekin.

b) Zeharkatu kortxo baten goiko aldea magne-

tizatutako orratzaz.

c) Jarri iltze bat kortxoaren beheko aldean.

d) Jarri kortxoa urez betetako ontzi batean,

flotatzen. Isuri garbigarri likido tanta bat ur gai-

nean.

e) Markatu iparra eta gainerako puntu kardina-

lak ontziaren ertzetan.

Egin galderak, iparrorratzak

nola funtzionatzen duen azaldezaten

Zergatik adierazten du iparra orratzaren puntak?

Erantzuna: Lurrak ardatz baten ingu-ruan bira egiten duelako. Ardatz horrek

Lurra Ipar polotik Hego polora zeharkatzen

du. Orratzaren magnetizatutako punta

iparraldera orientatzen da beti.

Kokatu ur gaineko iparrorratza

ikasgelan edo jolastokian, eta

egin galderak

a) Zer objektu ikus daitezke iparraldean? Eta

hegoaldean?

b) Ikasgelako hormak beirazkoak balira, zer

aldetatik argituko luke eguzkiak goizean goiz?Zer aldetan ezkutatuko da arratsean?

c) Kokatu ur gaineko iparrorratza mahai baten

erdian; eta arkatz bat, zutik, albo batean. Adierazi

hainbat norabide goizeko 10etako itzala adieraz-

teko, eta galdetu ikasleei zein den zuzena.

Iparrorratzak nola funtzionatzen duen ikastea

IN

G

U

RU

NE

A

E Non dagoiparra?14

20

I

H

E

M


21/120

21

IN

G

U

RU

NE

A

IKIzena:

Data:

Klimarenkontuak15

Leku bateko klimaren eraginaren berri izatea

1Aztertu Valentziako Autonomia Erkidegoak turismo-liburuxka batean

argitaratutako datuak, klimari buruz.

urtarrila otsaila martxoa apirila maiatza ekaina uztaila abuztua iraila urria azaroa abendua

C 11 12 14 15 17 20 23 25 23 16 14 11

l/m2 25 30 27 28 32 22 4 19 15 130 45 38

2 Osatu klimagrama, goiko datuak erabiliz.

3 Iruzkindu grafikoa zure koadernoan. Erantzun galdera hauei:

a) Zer grafiko mota erabili dituzu klima adierazteko?

sektore-grafikoa grafiko lineala barra-grafikoa

b) Zure ustez, nola lortu dira taulan adierazitako datuak?

c) Zer dira uholdeak? Zer arrisku dituzte?

d) Zer hiletan izan da uholde-arriskua?

e) Zer neurri har daitezke hil horretan, kalterik ez jasateko?

f) Neguan, hotz handia egiten al du eskualde horretan?

g) Nola jakin duzu?

h) Eskualde hori egokia al da udako oporretan bertan egoteko?

i) Zergatik?

C urt. ots. mar. api. mai. eka. uzt. abu. ira. urr. aza. abe. l/m2

130

120

100

90

80

70

60

50

40

30

20

10

45

40

35

30

25

20

15

10

5


22/120


23/120

23

Paisaia sailkatzea, zenbait irizpideren arabera

a) Nolako paisaia da, laua ala menditsua? Nola jakin duzu?

b) Nolako paisaia da, hezea ala lehorra? Nola jakin duzu?

c) Nolako paisaia da, naturala ala asko eraldatutakoa? Nola jakin duzu?

d) Idatzi hamar lerrotan argazkian ikusten duzuna.

1Erakutsi geografiari buruz dakizuna. Horretarako, osatu puzzle honetako

irudia. Lehenik, moztu piezak eta nahastu; ondoren, itsatsi behar bezala zure

koadernoan. Bukatzeko, erantzun galderei.

17

IN

G

U

RU

NE

A

IKPaisaiainteresgarria

Izena:

Data:


24/120

24

1Erreparatu paisaiaren lau marrazkiei eta ordenatu, bakoitzari dagokion urtea

idatziz. Ondoren, erantzun galderei zure koadernoan.

1350 1828 1940 2005

Paisaia baten aldaketak hautematea

K Paisaia batenhistoria18

IN

G

U

RU

NE

A

a) Paisaiaren zer alderdik iraun dute denborak aurrera egin ahala?

b) Paisaiaren zer alderdi aldatu dira denborak aurrera egin ahala?

c) Zer aldaketek eragin dute pertsonak hobeto bizitzea?

d) Zure ustez, aldaketaren batek paisaia hondatu al du? Nola konpon daiteke?

e) Lau paisaietako zeinetan nahiko zenuke oporrak ematea?

Izena:

Data:


25/120

25

Paisaia bat modu soilean deskribatzea

1Lau paisaiaren deskribapena entzungo duzu. Entzundakoaren arabera,

zehaztu zer argazkiri dagokion eta kokatu mapan. Bi kasuetan adierazi

dagokion zenbakia.

Non ikusdezaket?19

IN

G

U

RU

NE

A

IKIzena:

Data:


26/120

26

Irakurri galderak eta aukeratu erantzun zuzenak.

1 Urteko zer sasoitan dira egunak motzen?

Udaberrian Oporretan Neguan

2 Leku bateko klima euritsua dela esaten da

beti euria ari badu euria sarri egiten badu goian behean ari badu

3 Mapetan, zer neurritan marrazten dira, errealitatearekiko, mendiak, errepideak...?

Neurri handiagoan Neurri txikiagoan Neurri berean

4 Mendi oso altuen gailurrean

baso handiak daude zuhaitz gutxi daude ez dago zuhaitzik

5 Zer dakarkizu gogora labar hitzak?

Lantegi bat Kostaren forma bat Paisaia lau bat

6 Zein izango litzateke itsasoko ura desagertzearen ondorio larriena?

Eraikitzeko lur gehiago egongo litzateke

Ez litzateke lainorik sortuko eta ez luke euririk egingo

Ez litzateke hondartzarik egongo

7 Zein da portu bat eraikitzeko leku egokiena?

Badia bat Lurmutur bat Hondartza bat

8 Zein animalia ez duzu ikusiko Afrikako desertuetan?

Gamelu bat Pinguino bat Ostruka bat

9 Nori dagokio airea zaintzea, kutsatu ez dadin?

Hegazkin-pilotuei

Pertsona guztioi

Garbiketa-langileei

Giza jarduera gertatzen den espazio fisikoaren pertzepzioa ebaluatzea

K Inguruneari buruzkoSUPERTESTa20

IN

G

U

RU

NE

A

Izena:

Data:


27/120

Aurkibidea

21. Natura Zientziak irakasgaiko eskolak (I).

22. Inguruneko izaki bizidunak (E).

23. Landareak edozertarako (IK).

24. Arriskuan dauden animaliak (IK).

25. Arretaz behatzen dugu (IK).

26. Ba al dakizu hauek sailkatzen? (IK).

27. Elika-kateak (IK).28. Landareen hostoak sailkatzen (IK).

29. Antzina-antzinako fosil bat (IK).

30. Arazo bat dago sabanan (IK).

31. Praktikatu behaketa (IK).

32. Landareekin nola jokatzen dugun (IK).

33. Animalia berezi bat (IK).

34. Nor bizi da luzaroen? (IK).

35. Marrazki zientifiko bat (IK).

36. Animaliei buruzko SUPERTESTa (IK).

II. IZAKI BIZIDUNENANIZTASUNA


2. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da animaliak, landareak eta harriak irizpide

zientifikoen arabera identifikatzeko eta sailkatzeko.

muturreko baldintzetan ere bizia dagoela egiaztatzeko eta izaki bizidunen bizi-zi-kloak alderatzeko.


28/120

28

Izaki bizidunen ezaguerari buruzko proposamenak aplikatzeko oharrak



29/120


30/120

Ingurunearekiko jakin-mina

Sustatu ikasleen artean inguruneko izaki bizidu-

nei lotutako guztiarekiko jakin-mina.

Hasteko, deigarri gertatu zaien zerbaitetan

jarriko dute arreta.

Datuak bildu eta idatziko dituzte.

Galderak egingo dituzte, eta erantzunak bila-

tuko, eskura dituzten baliabideak erabiliz.

Landa-lanerako koadernoan idatziko dituzte

animaliekiko duten interesa adierazten duten

datu guztiak eta ikerketen ondorioak.

Datu-bilketen zenbait adibide emango ditugu,

gure ingurune hurbileko landareei eta animaliei

buruz.

Landareei buruzko datuak:

Hosto baten ingerada.

Kokatu orri zuri baten

gainean eta marraztu

arkatzez edo margoz.

Hosto baten inpresioa.Kokatu hostoa kartoi

baten gainean, eta bien

gainean, orri zuri bat.

Gainetik, igurtzi argiza-

riz, mugimendu azkarrak

eginez.

Zuhaitz baten azalaren

inpresioa. Inguratu zuhaitz

baten enborra paper zati

luze batez. Erabili sokabat papera enborrari lo-

tzeko. Ondoren, igurtzi

argizariz, presio erregula-

rra eginez.

Parkeko zuhaitz baten gutxi

gorabeherako altuera kalkulatzea

Arratsaldean, jar zaitez zuhaitz baten itzalaren

mutur-muturrean, markatu lurrean zuhaitzaren

itzalaren bukaera (B), zure kokapena (C) eta

zure itzalaren bukaera (D). Zuhaitzaren altue-

ra kalkulatzeko, zure altuera jakin behar duzu(EC), eta eragiketa hauek egin:

(A B x C E) : C D = A F

Animaliei buruzko datuak:

Tximeletak. Saiatu hegaz dabilen tximeletaren

koloreei erreparatzen, eta marraztu itzazu zure

koadernoan. Haren hegaldiaren mugimenduak

ere marraz ditzakezu.

Oinatzak. Egun euritsu baten ostean, errepara-

tu lokatzetan markatuta geratu diren animalien

oinatzei.

Oinatzak interpretatuta hauteman ditzakezu,

besteak beste, animaliaren tamaina, jarraitu

duen ibilbidea edo mugimenduen abiadura.

A B

Izaki bizidunei bertatik bertara erreparatzea

Ingurunekoizaki bizidunak22

IZA

KI

BIZID

U

NA

K

E

txakurra katua txolarrea

usoa beste animalia batzuk

F

E

C D

30


31/120

31

Landareen baliagarritasuna aintzat hartzea

IZA

KI

BIZID

U

NA

K

IK

Jakin badakigu landareak izaki bizidunak direla eta oso baliagarriak zaizkigula. Oxigenoa

sortzen dute, elikagaiak izan daitezke eta bizi garen ingurumenaren parte dira. Baina, horrezgain, beste hainbat erabilera izan ditzakete, gure bizitza errazago egiten dutenak.

1 Erreparatu marrazkiei eta koloreztatu landarez egindako gauzen adibideak.

2 Imajinatu adierazi dituzun bi adibideetan erabiltzen diren landareak desagertu

egin direla. Idatzi zer beste substantzia erabil daitezken landare horien ordez.

Adibidea: 1. Kasua. Eraikuntzan, zura erabili ordez, burdina erabil daiteke.

2.

3.

Landareakedozertarako23

1 2 3

4 5 6

7 8 9

Izena:

Data:


32/120

32

Animaliei buruzko liburu bat irekitzean, kezkatzeko moduko testu hau

aurkitu dugu. Irakurri ahots ozenez, eta egin jarduerak guztien artean.

Katamotz handi bat ikusi dut gaur, tigre baten antzekoa, eta hura ikusten jarraitu nahi dutdatorren mendean ere. Hura ikus dezaten nahi dut, halaber, nire seme-alabek eta ilobekere. Ez dut nahi inork ni salatzerik, ni hemen egonda, espezie zoragarri hori mundutikdesagertu delako. Eta hori guztion ardura da, Iberia zaharreko biztanle guztiona,xumeenetik hasita jantzienera. Espainiarrok eta portugaldarrek erantzukizun handia dugumunduaren aurrean. Izan ere, katamotz iberiarra desagertzen bada, hau esango duteetorkizuneko liburuek: XXI. mendean, Espainian eta Portugalen jaso zen historian lehen

aldiz felido basati baten desagertzea; ordutik aurrera, ez dira jada hogeita hamazazpikatu espezie bizi Lurrean, hogeita hamasei baizik. Duintasunagatik bada ere, ezin duguhorrelako rol lotsagarririk gure gain hartu.

Miguel Delibes. EL LINCE IBRICO GRAN FAUNA IBRICA E INSULAR.DEBATE editoriala. WWF/Adena 2000.

Animalia hauetako zein izan daiteke katamotza? Inguratu.

a) Zergatik dio testuak katamotzak desagertzen badira hogeta hamasei espezie katusoilik geratuko direla?

b) Untxiak dira katamotzen elikagai nagusia. Mendian, untxi kopurua asko murriztu da,lehorteek eta ehizak eraginda. Ba al du zerikusirik horrek katamotzak desagertzearekin?

c) Ez al dira katamotzak desagertuko; baina, desagertuko balira, nola gogoratukogenituzke?

1

Aipatu, banan-banan, animaliei erreparatzeko eta haiek zaintzeko ekintzak

K Arriskuan daudenanimaliak24

Izena:

Data:

IZA

KI

BIZID

U

NA

K

A B C


33/120

33

IZA

KI

BIZID

U

NA

K

IKIzena:

Data:

Arretazbehatzen dugu25

Sailkapenak egiteko irizpideak asmatzea

Erakutsi animaliei arretaz erreparatzen diezula. Animaliak ikustean, behatzaile azkarrak ez dira

pozten edo beldurtzen soilik, animalia bakoitzean berezkoa duena ikusten dute, eta besteanimalietatik bereizten. Ikusitako animaliaren irudia berehala sailkatzen dute, eta sailkapenhori osatu egiten dute beste animalia batzuei erreparatu ahala.

1 Erreparatu animalia hauei, eta asmatu sailkatzeko irizpideak, lehen

begiratuan ikusten duzunaren arabera.

neurria - kolorea - ohiturak - gorputzaren formamugimenduen bizkortasuna - gorputza zerez estalia duen - etab.

2 Idatzi sailkapena egiteko erabili dituzun irizpideak.

3 Idatzi sailkapena.


34/120

34

Ba al dakizuhauek sailkatzen?26

Itziarrek oso gustuko du animaliei erreparatzea. Oporretan zela, inoiz ikusi

gabeko animalia batzuk ikusi zituen, eta haien ohiturei buruzko informazioabilatu zuen. Zer taldetan sailka ditzake?

1 Idatzi animalia bakoitzaren azpian ugaztuna, hegaztia, narrastia, intsektua

edo arraina den.

2 Testu bakoitzean, azpimarratu animalia hori sailkatu ahal izateko erabili

dituzun hitzak.

Sailkapenak egiteko irizpideez jabetzea

Kolore askotako lumak

ditut; mokoa erabiltzen dut

enborrak zulatzeko; eta

arrautzak erruten ditut,

zurez babestutako habia

batean.

a) OKILA

c) ZUHAITZ-IGEL ARRUNTA

Bizia urpean ematen dut,

eta uretan jartzen ditut

arrautzak. Hegatsak eta

ezkatak ditut.

e) AMUARRAINA

b) SAGUZARRA

Harro nago nire isats

luzean, baina hanka

motzak ditut. Odol hotza

dudanez, leku eguzkitsuen

bila ibiltzen naiz. Gorputza

ezkataz estalia dut.

d) SUGANDILA

f) BASURDEA

Gustuko dut gauez hegan

egitea, baina ez naiz txori

bat. istorio askotako

protagonista naiz, eta

gorputza ilez estalia dut.

Basoetan eta lora-

tegietan ibiltzen naiz.

Nire kumeek urmae-

letan igeri egiten dute

jaio orduko.

Basoan bizi naiz.

Urtero 3 eta 8 kume

artean izaten ditut,

eta hiru hilabetean

ematen diet titia.

K

IZA

KI

BIZID

U

NA

K

Izena:

Data:


35/120


36/120

36

Munduan milioika landare mota dago. Landare mota bakoitzaren

hostoekforma, neurri eta kolore bereizgarriak dituzte, besteetatikdesberdinak. Landareak gustuko dituztenek badakite hostoakbereizten eta sailkatzen.

1 Erreparatu hosto hauei eta saiatu lau multzo egiten, hostoen formaren

arabera:

2 Asmatu izen bat multzo bakoitzarentzat, hostoen forma adierazten duena.

Egin sailkapena zure koadernoan.

Landareak sailkatzea, hostoen formaren arabera

K Landareenhostoak sailkatzen28

IZA

KI

BIZID

U

NA

K

Honi erreparatu diot:

1


2


3


4

arrosa-landarea olibondoa pinua geranioa

pikondoa nartzisoa aranondoa zumarra

haritza garia menda akazia

bananondoa makala artea gaztainondoa

Izena:

Data:


37/120

37

Martin eta haren adiskideak Natura Zientzien Museora

joan ziren. Koadernoak eraman zituzten, oharrakidazteko. Interes berezia zuten fosilak ikusteko. Zorteaizan zuten, eta ezagutzen den hegazti antzinakoenarenfosil baten irudia ikusi zuten.Archeopteryx esatenzaio, eta duela 150 milioi urte bizi izan zela uste da.

1 Erreparatu arretaz.

2 Erantzun.

Zer da fosila?

3 Lotu fosil bakoitza dagokion izaki bizidunarekin.

Animalien eta landareen antzinatasunaz jabetzea

IZA

KI

BIZID

U

NA

K

IKAntzina-antzinakofosil bat29

A

C

B

a

c

b

Izena:

Data:


38/120

38

Erreparatu arretaz irudiari eta irakurri informazioa.

Marraztu geziak izaki bizidunen artean, esanahi honekin: ...-k ... jaten du.

Erantzun galdera hauei, ikaskide baten laguntzaz:

Dirudienez, akaziak gutxitzen ari dira lurralde horretan, lehorte luzeak direla

eta. Zer gertatuko zaie gainerako izaki bizidunei akaziak desagertzen badira?

Nola Konpon daiteke egoera hori?

Zer gertatuko litzateke termitak desagertuko balira?

Oreka ekologikoari buruz gogoeta egitea

K Arazo batdago sabanan30

IZA

KI

BIZID

U

NA

K

lehoinabarra

jirafa

akazia

urde inurrijalea

termitak

antilopea

Klima lehorra eta beroada Afrikako estepako lekuhonetan. Bertan, belar txikiaeta akaziak soilik hazten dira;eta zenbait animalia bizi dira,besteak beste:

Jirafak.Akazien sustraiak etahostoak jaten dituzte.

Termitak. Inurrien antzekoakdira eta lurpeko galeriatan bizi

dira. Hildako akazien egurrajaten dute. Lurpean urabilatzen dute. Horrela, lurzoruahezeago eta harroago egitendute, eta ondorioz, belarraernetzea eta akazien sustraiakzabaltzea errazten.

Urde inurrijaleak. Animaliagautarrak dira, eta termitakjaten dituzte.

Lehoinabarrak. Animalia

haragijaleak dira. Urdeinurrijaleak eta antilopeakjaten dituzte.

Antilopeak. Termitategieninguruan hazten den belarrajaten dute. Akazien fruituakere jaten dituzte; eta haienugalketan laguntzen dute,haziak zabalduz.

2

2

1

Izena:

Data:


39/120

39

Erreparatu izaki bizidunei bertatik bertara

IZA

KI

BIZID

U

NA

K

IK

ETXEKO EULIA

Ia beti aurki ditzakegu euliak gure inguruan. Sarri ikusten ditugu.Baina nolakoak diren galdetzen badigute, gainetik azaltzeko gaigara soilik.

Eulien gorputz-atal batzuei erreparatuko diegu, alderatzeak eginez.

1 Inguratu, kasu bakoitzean, euliari dagokion gorputz-atalen marrazkia.

Praktikatubehaketa31

2 Osatu euliaren deskribapen hau zure koadernoan.

Eulia bat da. Haren gorputza hiru zatitan banatuta dago: burua,

eta .

Haren begiak milaka begi txikiz osatuta daude; hegoak dira;

hanka artikulatu ditu; eta antenak .

2. hegoak

3. begiak

4. hankak1. antenak

burua

toraxa

sabelaldea

Izena:

Data:


40/120

40

Gero eta handiagoa da landareekiko errespetua. Hala ere, jende askok ez du

jarrera egokiena izaten asmatzen. Irakurri kasu hauek ahots ozenez, eta erantzunbakoitzari, gidoian aurkeztutako galdekizunei jarraituz.

Aipatu banan-banan landareak babesteko egin daitezkeen ekintzak

K Landareekin nolajokatzen dugun32

IZA

KI

BIZID

U

NA

K

GALDERAK

Jarrera egokia dela uste al duzue?Azaldu zuen erantzuna, hain zuzen,

egoera horiei buruz ikasi duzuenaerabiliz.

Jarrera desegokia dela uste baduzu,

zer esango zenieke?

1. Aimarrek mimatu egiten ditu bere landareak.Landare asko ditu, eta arretaz zaintzen. Gauezbere logelan gordetzen ditu, bere oheareninguruan, hotz ez daitezen.Zer iruditzen zaizu?

2. Nereak landareak ugaltzen ditu.

Duela urte batzuk, geranio handi eta ederbat oparitu zioten. Horrelako geraniogehiago izan nahi ditu. Horregatik, zenbaitzurtoin txiki moztu dizkio; eta lur hezetan

jarri ditu, beste loreontzi batzuetan.Ugal al daitezke hazirik gabe?

3. Bildumagile saiatua.Iturria jaunak landare arraroen bilduma egiten du. Atzo,

mendi baten gailurrera igo zen, bertan soilik haztendiren landare eder batzuk aurkitzeko. Ahal zituen guztiakmoztu eta lehortu zituen, herbarioan jartzeko.Zer iruditzen zaizu?

4. Hizkuntza oso berezia.Erramun eta haren adiskideak basoan izan zirenikasturte amaierako ibilaldia egiten. Bakoitza berealdetik ibili zen, eta labanekin mezuak eta zeinuakidatzi zituzten zuhaitzen azalean.

Berdin jokatuko al zenuke?

5. Argiek lorezaina izan nahi du.Badaki landareek sustraien bidezxurgatzen dutela ura. Horregatik, agerianutzi ditu bere lorategiko zuhaixka guztiensustraiak, ureztatzean ur gehiago xurgadezaten.Ongi egin al du?

Izena:

Data:


41/120

41

Erreparatu izaki bizidunei bertatik bertara

IZA

KI

BIZID

U

NA

K

IK

1 Irakurri testua eta koloreztatu marrazkiko animalia.

Udan, Cdizeko kostan oporretan nintzela, animalia bitxi hau ikusi nuen sasi arteanezkutatuta. Oso mugimendu mantsoak egiten zituen, eta alde guztietara begiratzenzuen, bere begi handiak zabal-zabalik zituela. Hoteleko lorezainak esan zidanez, osoanimalia berezia da. Azalaren kolorea aldatzeko gai da, dagoen lekuaren arabera, inorkikus ez dezan. Oso mihi luzea du, eta ziztu bizian jaurtitzen du jaten dituen intsektuakharrapatzeko.

Zer taldetakoa da: ornoduna ala ornogabea?

Zerez estaltzen du gorputza: ilez, ezkataz, lumaz...?

Zenbat hanka ditu: bi, lau, sei...?

Sugandila dirudi, baina ez da. Aipatu desberdintasun bat:

Zer animalia mota da: arraina, anfibioa, narrastia?

Bilatu informazioa eta erantzun. Zer animalia da?

Animaliaberezi bat33

Izena:

Data:


42/120

42

Ander eta haren adiskideek ikerketa bat egin dute, zenbait izaki

bizidun zenbat urtetan bizi daitezkeen jakiteko.Zenbait datu lortu dituzte, eta koadro honetan idatzi.

Osatu denboraren lerroa, eta kokatu izaki bizidun bakoitza dagokion lekuan.1

Bizi daitezkeen urte kopuruaren arabera, animaliak sailkatzea

K Nor bizi daluzaroen?34

IZA

KI

BIZID

U

NA

KAnimalia Urteak

Pelikanoa

Dortoka

Gizakia

Igela

Ardia

Foka

Katua

Elefantea

Arratoia

30

116

80

5

10

15

13

40

3

arratoia

urte

urte urte

urte urte

urte urte urte urte

Izena:

Data:

0 5 15 60 120


43/120

43

Izaki bizidunen egitura ikastea, marrazkien bidez

IZA

KI

BIZID

U

NA

K

IK

Agurtzane eskolarako lan bat egiten ari da izaki bizidunei buruz. Testua osatzeko, marrazkiak

ere egin behar ditu. Marrazkiek argi eta garbi adierazi behar dute eman nahi deninformazioa, politak izateaz gain, zientifikoak izateko. Horregatik, kontuan hartu beharditu alderdi hauek: Deskribatu nahi den animaliaren forma eta haren gorputz-atalak. Marraztutakoak proportzio egokiak izatea, hots, atalak ez dira handiegi edo txikiegi egin

behar batzuk besteekiko. Azpimarratu nahi dena nola idatzi behar den.

Honela marraztu du usoa:

1 Erreparatu intsektu honen argazkiari, pentsatu nola marraztu eta marraztu:

Zertarako marraztuko dut?

Zer animalia mota da?

Gorputzeko zer atal nabarmendu nahi ditut? (burua, toraxa, sabelaldea, antenak,

hegoak, hankak, tronpa):

Marrazkizientifiko bat35

burua

mokoa

isatsa hankak

begia

hegoa

lumak

Izena:

Data:


44/120

44

Erabili fitxa hau ikasleen bizkortasuna ikusteko. Erabili, halaber, ikasleek elkarrekin lana egin

dezaten, eta animaliei buruz dakizkitenak aipa ditzaten. Horregatik, ez da beharrezkoa jarduera hauebaluaziorako erabiltzea.

1 Zein da existitzen den animalia handiena?

a) Elefantea b) Balea urdina c) Txibia erraldoia

2 Zein animalia ez da existitzen?

a) Marrazo-balea b) Txibia erraldoia c) Lehoi-armiarma

3 Zein animalia existitzen da?

a) Itsas zaldia b) Marrazo hiltzailea c) Belatz borrokalaria

4 Zer da hartz inurrijalea? Hartz inurrijaleak

a) inurriak jaten ditu b) fruituak jaten ditu c) ez du bizkarrezurrik

5 Zer da animalia ornogabe bat? Ornogabeek...

a) ez dute hankarik b) beste animaliak jaten dituzte c) ez dute bizkarrezurrik

6 Zein da belarjalea?

a) Panda hartza b) Kaioa c) Sugandila

7 Zein da ugaztuna?

a) Krokodiloa b) Izurdea c) Ostruka

8 Zeinek egiten du argizaria?

a) Zetarrak b) Erleak c) Albatrosak

9 Zein da intsektua?

a) Tximeleta b) Tarantula c) Ehunzangoa

10 Zein da arriskutsuena gizakiontzat?

a) El Hierroko musker erraldoia b) Eltxoa c) Apoa

Animaliei buruzko ezagutzen autokontrola

K Animaliei buruzkoSUPERTESTa36

IZA

KI

BIZID

U

NA

K

Izena:

Data:


45/120

Aurkibidea

37. Osasuna gauza guztien gainetik! (I).

38. Mediku espezialistak (IK).

39. Zergatik gertatzen zaigu? (IR).

40. Zenbat hazten garen! (IK).

41. Digestio egokia (IK).

42. Osasun-txostena (IK).

43. Zauria (IK).

44. Gure beharra duten haurrak munduan (IR).

45. Esneko hortzak eta behin betikoak (IK).

46. Gorputzaren atlasa (IK).

47. Toki osasungarriak (IK).

48. Atseden ona (IK).

49. Dieta mediterraneoa (IK).

50. Osasunari buruzko SUPERTESTa (IK).

III. OSASUNA ETAGARAPEN PERTSONALA


3. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da elikadura-, higiene- eta atseden-ohitu-

rek eta ariketa fisikoa egiteko ohiturak osasunerako eta norberaren garapen pertsonalerako

dituzten ondorioak identifikatzeko eta azaltzeko.

gai da giza gorputzaren bizi-funtzioetan parte hartzen duten organo nagusiakidentifikatzeko, eta non dauden adierazteko; bestalde, gai da organo horien eta osasun-

ohitura jakin batzuen arteko loturak egiteko.


46/120

46

Giza gorputzaren ezaguerari buruzko proposamenak aplikatzeko oharrak



47/120

37

O

SASUN

A

I

Giza gorputza ikasten, Lehen

HezkuntzanLehen Hezkuntzako bigarren eta hirugarren

zikloetako neska-mutil gehienek jakin-min han-

dia izan ohi dute. Neska-mutil horiek are jakin-

min handiagoa izan ohi dute naturako agerpen

guztiak ikasteko, eta bereziki, giza gorputzaren

eta norberaren gorputzaren nondik norakoen

berri jakiteko.

Jakin-minaren eta ikasteko grinaren testuin-

guruan garatzen da ikasgaiko hirugarren blo-

kea, Osasuna eta garapen pertsonala izenekoa.

Ikasgaiak anatomiari eta fisiologiari buruzko

edukiak jorratzen ditu; bai eta osasunarekiko

jokabide arduratsuak ere. Behar-beharrezkoa da

alderdi horiek integratzea eta alorreko edukien

maila mugatzea, nahi den eraginkortasun maila

lortzeko.

Abiapuntua. Inolako zalantzarik gabe, arlo

honetako gaitasuna eskuratzeko abiapuntua dira

norberaren esperientziak eta inguruko bizitza-

ren behaketa. Esperientzia eta behaketa horien

bidez, ikasketa-ardatz bihurtzen dira irakasgai

honen antolaketa sistematikoan aintzat hartzen

ez diren hainbat alderdi: 8 urtetik 12 urtera

bitarteko neska-mutilek beren gorputzean espe-rimentatzen dutena, beren gorputzen arteko

desberdintasunei erreparatzea, gaitz txiki bat

sendatzeko prozesuan lortutako datuak, komu-

nikabideetan osasunari buruz emandako albis-

teak...

Gainerako edukiak irakastean bezala, ikasleen

jakin-mina erabiliko dugu hemen ere. Ikasleek

galderak egitea bultzatuko dugu, eta maila

honen berezko nozioetan bilatuko ditugu eran-

tzunak.

Aztertuko diren edukien maila. Etapa hone-

tan berezkoa da ikasleen arreta norberarengorputzaren kanpoko alderdietara bideratzea

eta alderdi horiek barruko organoekin dituzten

loturak zehaztea. Organoen kokapena, morfolo-

gia eta egitura oso erraz azter daitezke, besteak

beste, irudiak, krokisak eta eskemak erabiliz;

baina, behar-beharrezkoa da ezagutza horiek

guztiak ikasleen eguneroko esperientziekin eta

haien inguruko ohiko gertaerekin lotzea. Alor

honetan gaitasuna lortzea ez da organoen

zerrenda bat, haien ezaugarriak eta antolaketaikastea bakarrik.

Osasuna zaintzearen erantzukizuna. Helburu

horrek ematen dio zentzua proposatzen dugun

giza gorputzaren ikasketari. Garrantzi handiagoa

du gorputzaren funtzionamendua hobetzeak

funtzionamenduak berak baino. Helburu hori

osasunarekin lotuta dago zuzenean; bai eta nork

bere burua hobeto ezagutzearekin eta preben-

tzio jarrerak barneratzearekin ere.

Nork bere gorputza eta desberdintasunak

onartzea. Giza gorputzari eta osasunari buruzko

kontzeptuak eta orokortzeak ikasiko ditugu.

Baina ez ditugu ahaztu behar ematen diren

berezitasunak, desberdintasunak, elbarritasunak

edo gaixotasunak. Alderantziz, sustatu egingo

dugu errealitate horiei guztiei erreparatzea, bai

eta horiek onartzea ere, giza izaeraren parte

baitira.

Ikasgela girotzea. Giza gorputza eta osasuna

aztertzen ditugun bitartean, horiei buruzko kar-

telak, eskemak, marrazkiak eta argazkiak jarriko

ditugu, besteak beste, ikasgelako hormetan.

Horiez gain, beste hainbat dokumentu grafiko

ere jarriko ditugu, leku eta jokaera osasuntsuei

buruz.

Osasuna gauzaguztien gainetik!

Parte hartzeko eskola bat, giza gorputza aztertzeko

47


48/120

48

Udaberria iritsi berri da, eta Lierni ondoezik sentitzen hasi

da. Azkura du begietan eta eztarrian, negar-jarioa, mukigehiago...

Amak haren betiko pediatrarengana eraman du, eta hark,mediku espezialisten zentrora bidali, alergologo batek ikusdezan eta zenbait proba egin diezazkion.Pediatrak azaldu dio Lierniri zein den alergologoaren egitekoaeta zein egingo dizkion proben xedea. Espezialisten zentrokoitxarongelan, sintoma desberdinak dituzten gaixoak daude.Lagundu Lierniri bakoitza zer espezialistarengana joango den

asmatzen.

Lotu gaixoak espezialistekin.1

Giza gorputza eta osasunaren zainketa lotzea

K Medikuespezialistak38

O

SASUN

A

Igeltsua ipinidiote besoan

Argaltzekometodo bati

jarraitu nahi dio

Haurdun dago

Ikusmen-arazoakditu

Pikorrak aterazaizkio

aurpegian

OFTALMOLOGIA TRAUMATOLOGIAGINEKOLOGIA

DERMATOLOGIA

ENDOKRINOLOGIA

A

B

C D

E

Izena:

Data:


49/120

Egin galdera hauek ikasleei, banaka nahiz

taldeka, erantzunak ematen saia daitezen.Kontuan hartu erantzun guztiak balioetsi behar

direla, nahiz eta horiek okerrak izan, betiere,

arrazoituak badira. Jarduera honen xedea da

egunero ikusi ohi ditugun gertakarien arrazoiak

azaltzen saiatzea.

1. Zergatik egiten dugu aharrausi?

Erantzuna. Nekatuta edo aspertuta gau-denean arnasa mantsoago eta arinago har-

tzen dugulako. Aharrausiari esker arnasa

sakonago hartzen dugu, eta horrela, oxi-

geno kantitate handiagoa lortzen, bai eta

karbono dioxido kantitate handiagoa kanpo-

ratzen ere.

2. Zergatik sentitzen dugu egarria?

Erantzuna. Gure gorputzak ur kantitatehandia behar duelako. Gorputzeko ur-maila

jaisten bada, seinale bat iristen da garune-ra, eta hark, egarri-sentsazioa pizten du.

Sentsazio hau ez da desagertzen ur nahikoa

edaten dugun arte.

3. Zergatik izerditzen gara?

Erantzuna. Izerdia organismoa freskomantentzeko mekanismo bat da. Hari esker

gorputzeko tenperatura egonkor mantentzen

da bero handia egin arren. Izerdia lurrundu

egiten da beroarekin, eta horrela, azala hoz-

ten. Horrez gain, gorputzean metatzen diren

gai kaltegarriak kanporatzen dira.

4. Zergatik jartzen gara beltzaran

eguzkia hartzen badugu?

Erantzuna. Kolore beltzarana, izatez, aza-laren defentsa-mekanismo bat da. Eguzkiaren

izpi jakin batzuen eragin jarraituarekiko babes-

ten gaitu, izpi ultramoreen eraginarekiko,

hain zuzen. Azalak melanina izeneko kolo-

ratzaile bat sortzen du, eta horrela, ilunago

egiten da.

5. Zergatik izaten dugu zotina?

Erantzuna. Diafragmaren, hots, arnaske-ta erregulatzen duen giharraren nahigabeko

mugimenduek eragiten dute zotina. Zenbait

aldiz ematen da minutuko, eta gehienetan,

azkar desagertzen da. Sarritan, diafragmarennarritadurak eragiten du, gehiegi edo azka-

rregi jateagatik edo urduri edo suminduta

sentitzeagatik.

Erabili galdera eta erantzun sorta bertan ageri

diren terminoak eta kontzeptuak berrikusteko:

arnasketa, garuna, azala, etab.

Ikasleek hitz horien esanahiak azaldu beharko

dituzte, argi ulertu dituztela erakusteko.

39Ohiko gertakariekiko interesa eta taldekako ikerketa sustatzeko galderak

O

SASUN

A

IRZergatik gertatzenzaigu...?

49


50/120

50

Grafiko honetan adierazten da nola hazten diren neskatoak eta mutikoak,

batez beste, jaiotzen direnetik 18 urte betetzen dituzten arte.

Erreparatu arretaz, eta erantzun galderei zure koadernoan.

Hazkuntzako etapak identifikatzea

K Zenbat haztengaren!40

O

SASUN

A

a) Lotu neskatoen eta mutikoen hazkuntza adierazten duten puntuak bi kolore erabiliz.

b) Gutxi gorabehera, zer adinetan da mutiko baten altuera jaio zenekoaren bikoitza?

c) Zer adinetan da nerabe baten altuera jaioberri batenaren hirukoitza?

d) Hitz egin zure ikaskideekin mutilen eta nesken hazkuntzan ematen diren aldeei

buruz.

R. TAVERNIER, Bordas (Moldatua)

Adina Mutilak Neskak

02468

1012

141618

51 cm85 cm

101 cm113 cm123 cm133 cm144 cm

152 cm162 cm168 cm

50 cm83 cm99 cm112 cm122 cm131 cm145 cm

153 cm159 cm161 cm

Altuera

Adina

1

170

160

150

140

130120

110

100

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18

Izena:

Data:


51/120

51

Digestio-aparatua zaintzeari lotutako ekintzak aipatzea eta baloratzea

O

SASUN

A

IK

1Erreparatu eskema honi, eta azaldu zure ikaskideei zer adierazten duen.

Jende aurrean hitz egin aurretik, egin jarduera hauek:

1. Idatzi marrazkian adierazi den gorputz-atalaren izena:

2. Koloreztatu adierazi den aparatuko organoak, bakoitza kolore batez.

3. Idatzi puntuzko marretan organo bakoitzaren izena: AHOA, ESOFAGOA, URDAILA,HESTE MEHARRA, HESTE LODIA, UZKIA.

4. Koloreztatu gorriz jakiek jarraitzen duten bidea,ahotik uzkira.

5.Azaldu zer jokabide izan behardugun digestio-aparatuko zatiguztiek ongi funtziona dezaten(ahoak, esofagoak, urdailak, hesteek...),eta digestio ona izan dezagun:

Adibidea:

Ahoan:jaki osasungarrik eta elikagarriak aukeratzea,

eta behar bezala garbitzea eta prestatzea. Ongi

murtxikatzea eta ez irenstea, ongi xehatu eta listuz

nahastu arte...

Digestioegokia41

Izena:

Data:


52/120

52

1 Irakurri arretaz Koldok jasotako txostena, eta erantzun galderei.

2 Inguratu min hartutako lekua zuzen adierazten duen marrazkia.

3 Gorputzeko zer organori eragin dio lesioak? Markatu erantzun zuzena.

Hezur bati Artikulazio bati Gihar bati

4 Gorputzeko zer hiru aparatu aipatzen ditu tratamenduak? Inguratu:

Zirkulazio-aparatua Iraitz-aparatua Lokomozio-aparatua Digestio-aparatua

5 Gorputzeko zer atal tratatzen du traumatologoak?

Traumatologo baten txostena ulertzea eta azaltzea

K Osasun-txostena42

O

SASUN

A

Etxeberria Beitia doktorea

trX klinika

Gaixoa: Koldo Urbieta Alberdi.

Diagnostikoa: Ezkerreko sorbaldako luxazioa, erorketa batek eraginda.Tratamendua: Lotu gogor sorbalda eta besoa ukondoraino, hesgailu batez. Eutsi besoa beso-euska-

rri batez, eskua goian dela, odolaren zirkulazioa errazteko. Ez mugitu besoa zazpi

egunean. Zortzi ordutik behin, hartu hanturaren aurkako botika, bai eta urdaila

babestekoa ere.

Hogei egun barru, itzuli azterketa medikoa egiteko.

a) b) c)

Izena:

Data:


53/120

53

Giza gorputzeko barne-organoen berri jakitea eta osasunarekin zer zerikusi duten ikastea

O

SASUN

A

IK

Martini belauna zauritu zaio, eta odol pixka bat isuri zaio. Gero, ur oxigenatuz bustitako

kotoi zati batez kalkatu diote zauriaren gainean, eta geratu egin zaio odol-isuria. Une horretan,Martini odolak gorputzean duen zereginari buruzko hainbat galdera etorri zaizkio burura, etaNatura-zientzietako liburuan ikasitakoa gogora ekarriz, galdera horiei erantzuten saiatzen da.

Azaldu era bakunean nolakoa

den giza gorputzeko odolaren

zirkulazioa. Jarraitu urrats

hauei:

Zauria

43

1. Aipatu odolarenzirkulazioan esku hartzen

duten organo nagusiak.

2. Marraztu organoak

gorputzaren irudi honetan.

3. Marraztu gorputzaren

irudi honetan odolaren

zirkulazioaren eskema bakun

bat: non hasten den, nondik

igarotzen den eta non

amaitzen den. Marrazkia

perfektua ez bada, ez dio

axola.

4. Azaldu zure lagunei

nolakoa den odolaren

zirkulazio-prozesua: zer den

odola, zergatik zirkulatzen

duen, nola aldatzen den...

Azaldu zergatik isuri zen odola

zaurian, eta zergatik geratu

zen gero odol-isuria. Bilatu

informazioa ikasliburuetan.

1

Izena:

Data:

53


54/120

Elkartasun kontua

Ikasturteko aste hauetan, gure gorputza,

garapena eta osasuna aztertzen ari gara, bai eta

gure berezitasunak onartzen ikasten ere.

Jarreren alorrean, ezin dugu ahaztu gure ikas-

leek beste errealitateekiko begiak ireki behar

dituztela. Izan ere, beren buruari erreparatzeaz,

eta morfologia edo funtzionaltasun aldetik nor-

maltzat jotzen duguna ikastez gain, beste errea-

litate horien berri izan behar dute, eta munduko

beste herrialde batzuetan sufritzen duten haurre-

kiko solidarioak izan.

Proposamen honen xedea da ikasleek bere

egitea munduko beste haur askok dituzten

arazoak. Arazo horiek haur horiek baztertzen

dituzte; eta besteak beste, sufrimendua, ezinta-

suna, gosea edo afektu falta eragiten dizkiete. Ez

da ikasleengan sentimendu igarokor bat eragin

nahi, topikoak edo kasu ikusgarriak erabiliz.

Aitzitik, alderdi zehatzei erreparatzea nahi da,

haiek eragiten dituzten arrazoiez eta ondorioez

ohartzeko, eta gure laguntza behar duten hain-

bat erakundek arazo horiei nola erantzuten die-

ten ikusteko.

Abiapuntua

Ezagutza da gogoeta egiteko eta iritzia sor-

tzeko abiapuntua. Ikasleek istorioak, albisteak

eta bitxikeriak entzungo dituzte sarritan, eta

momentuan duten gaitasunaren arabera azter-

tuko. Baina, horrez gain, oso garrantzitsua da

ikasleek beren kasa informazioa bilatzea edo

etxean galdetzea, zenbait leku edo egoera

kritiko aurkitzeko eta etorkizunerako konpon-

bideak proposatzeko. Ekintza horiek ikaslearen

elkartasuna garatzen dute, proposamen idealistak,

mugatuak edo ez oso koherenteak izan arren.

Lan-sistema

Komeni da munduko zenbait herrialdetan hau-

rrek dituzten arazoak multzotan biltzea, arazo

horiek aztertzeko, eta bitxikeriekin edo topi-

koekin ez lotzeko. Nahi izanez gero aldi berean

azter ditzakegu, multzo horietako bakoitza eta

hari lotutako nozioak. Esate baterako, gogoeta

egingo dugu haurrek pairatzen duten gosea-

ri buruz, elikadura eta dieta ikasten ari garen

bitartean. Hauek dira jorra ditzakegun alorretakobatzuk:

Elikadura. UNICEFen arabera, urtean zortzi

milioi haur baino gehiago hiltzen da munduan

gosez.

Gorputzaren garapena. UNICEFen azterke-

ten arabera, bost urte bete aurretik hiltzen da sei

haurretik bat Saharaz hegoaldeko Afrikan.

Gaixotasunak. Osasunaren Mundu Erakun-

dearen arabera, oraindik haurrei eragiten dieten

gaixotasun asko existitzen dira; besteak beste,malaria, desnutrizioak eragindako sukarrak,

errakitismoa... Halaber, medikuak eta botikak

falta dira oraindik munduko herrialde askotan.

Deserrotze afektiboa. Haur asko bizi dira

munduan gurasorik gabe edo beraien herri-

aldetatik eta familia-girotik urrun. Gerrak eta

gurasoen heriotza dira deserrotze horren arrazoi

nagusiak.

Esplotazioa. Munduko herrialde askotan

helduen lanak egitera behartzen dituzte gureikasleen adin bereko haurrak, ordu luzez eta

inongo babesik gabe.

Eskolatze falta. Beste haur batzuk ezin

dituzte garatu beren gaitasunak, bizi diren

lekuan ez dagoelako eskolarik edo ikasketa-

baliabiderik; edo ez dietelako eskolara joaten

uzten, lanera edo eskera joatera behartzen dituz-

telako.

Osasun- eta gaixotasun-egoerak bereiztea eta baloratzea

O

SASUN

A

R Gure beharra dutenhaurrak munduan44

54


55/120

55

Digestio-aparatuko atal nagusiak aipatzea eta kokatzea

Erreparatu marrazkiei eta egin proposatutako jarduerak.

Koloreztatu: ebakortzak berdez, letaginak gorriz eta haginak horiz.

Ikaskideekin batera, pentsatu zenbat hortz izango dituzten ahoan pertsona

hauek, hortzik galdu ez badute. Idatzi erantzunak:

a) 5 urteko haur batek b) 14 urteko haur batek

c) 25 urteko emakume batek d) 18 hilabeteko haur batek

Marrazki honetan, Olaiaren hortzeria

adierazi da.

Zer da Olaia, neskatoa ala emakumea?

3

2

1

Hau Olaiaren aurpegiaren

ezkerreko aldearen erradiografia

bat da. Koloreztatu esne-hortzak

urdinez, eta behin betikoak, horiz.

4

ESNE-HORTZAK BEHIN BETIKO HORTZAK

Noiz irteten diren.

6 hilabete

8 hilabete

12 hilabetetik 18ra

8 hilabetetik 10era

18 hilabetetik 21era

Noiz irteten diren.

6 urtetik 8ra

7 urtetik 9ra

10 urtetik 11ra

9 urtetik 11ra

11 urtetik 12ra

6 urtetik 7ra

12 urtetik 13ra

17 urtetik 21era

Noiz erortzen diren.

6 urtetik 7ra

7 urtetik 8ra

10 urtetik 12ra

9 urtetik 11ra

10 urtetik 12ra

O

SASUN

A

IKEsneko hortzak etabehin betikoak45

Izena:

Data:


56/120

56

Xabier eskolarako lan bat egiten

ari da arnas aparatuari buruz.Hiru eskema marraztu ditu. Bitan

akatsak egin ditu, eta beraz,

bakarra da zuzena.

Markatu eskema zuzena, eta

idazti izen hauek behar den

lekuan:

SUDURRA LARINGEA TRAKEA

BIRIKAK AHOA FARINGEA

Azaldu ikaskideei zergatik

aukeratu duzun eskema hori

eta ez besteak.

2

1

Aipatu banan-banan eta kokatu arnas aparatuko atal nagusiak

K Gorputzarenatlasa46

O

SASUN

A

A

B C

Izena:

Data:


57/120

57

Jarrera kritikoa osasunari kalte egiten dioten egoerekiko.

O

SASUN

A

IK

Gizakia da ingurura moldatzeko gaitasun handiena duen izaki biziduna.

Gizakiak bizi dira munduko leku guztietan: basamortu idorretan, poloizoztuetan, oihan hezeetan edo mendi-gailurretan. Gizakiaren gorputzakegoera batera moldatu ezin badu, oso gogorra delako, adimena laneanhasten da, gorputza babestuko duen zerbait asmatzeko.

Tokiosasungarriak47

1 Erreparatu ingurune hauei. Ondoren, idatzi osasunarentzako zer arrisku

izan ditzaketen, eta nola babes dezakegun gure burua haiengandik.

Osasunerako arriskuak:

Babesa:

a) Bero handia ari du eta ez dago ur askorik.


Babesa:

c)Automobil asko dabil.

Kutsadura handia dago airean.


Babesa:

b) Hotz handia ari du. Lurra elurrez

estalita dago.


Babesa:

d) Euri ari du goian behean.

Ura dago alde guztietan.

Izena:

Data:

2 Ikaskideekin batera, egin osasunerako kaltegarriak diren lekuen zerrenda bat.


58/120

58

Bakarka edo taldeka, egin galdeketa labur bat atsedenari eta nerbio-sistema zaintzeari buruz.Honela egin dezakezue:

1 Idatzi atsedenarekin eta erlaxazioarekin lotuta bururatzen zaizkizun alderdi

guztiak, esate baterako:

1. Egunean zenbat ordu lo egiten dituen; 2. Gauez

esnatzen ote den, eta zenbat aldiz 3; Lo egiten duen

bitartean inguruan zaratarik ba ote dagoen; 4. Nekatuta

jaikitzen ote den; 5. Egunez, jarduera neketsu bat eginostean, atsedenik hartzen ote duen; 6. Eskola-orduetatik

kanpo, ariketa fisikoa zenbat denboraz egiten duen;

7. Telebista ikusten edo bideo-jokoetan jolasten zenbat

denbora ematen duen; 8. Zenbat denboraz irakurtzen

duen; 9. Telebista aurrean nola esertzen den, etab.

2Guztion artean, aukeratu alderdi interesgarrienak.

3 Egin BAI edo EZ erantzun beharreko galdera zehatzak alderdi horietatik

abiatuta. Zenbait erantzunen artean aukeratzekoak ere egin daitezke.

Adibidez, eskolatik itzultzean egiten duenari buruz galdetzeko:

Eskolatik itzultzean, zer da egiten duzun lehenengo gauza?

Telebista ikusi Atseden hartu Askaria egin Familiarekin hitz egin

4 Erabaki zenbat laguni egingo diezuen galdeketa.

5 Egin galdeketa ahoz, baina idatzi lortutako erantzunak orri batean.

Ondoren, multzokatu eta zenbatu erantzun horiek.

6 Adierazi emaitzak barra-grafiko batean.

7 Egin iruzkin bat galdeketaren emaitzari buruz, eta irakurri ikaskideen aurrean.

Iruzkinaren amaieran, idatzi ondorioak edo iradokizunak atseden-ohiturak

hobetzeko.

Egin galdeketa bat osasun-ohiturei buruz

K Atseden ona48Izena:

Data:

O

SASUN

A


59/120

59

Dieta mediterraneoa, gizadiaren ondare

Dieta orekatua deskribatzea

O

SASUN

A

IK

Irakurri albiste hau, eta ondoren, egin jarduerak.

Dietamediterraneoa49

1 Zer ezaugarrigatik balioesten da dieta mediterraneoa?

2 Erreparatu dieta mediterraneoa osatzen duten produktuei.

Ondoren, egin zure gustuko menu bat eta eztabaidatu ikaskideekin hari buruz.

GOSARIA BAZKARIA ASKARIA AFARIA

Berriemailea. 2007/7/7. Espainiako gobernuak dieta mediterraneoa

gizadiaren ondare izendatzeko eskatu dio UNESCOri, hots, Nazio

Batuen kultura erakundeari. Dieta mediterraneoari jarraitzen diote,

bati bat, Espainian, Italian, Grezian eta Marokon. Hura balioesteko

hainbat ezaugarri ditu: antzinatik datorren dieta izatea, osoa eta

anitza izatea, hainbat gaixotasunetatik babestea eta ez gizentzen

laguntzea.

% 60Laboreak: ogia,

pasta, arroza.

Patata

Lekaleak: txitxirioak,

dilistak, babarrunak.

% 15Barazki freskoak:

aza, azalorea, zerba,

ziazerba, lekak...

Fruitu freskoak: laranjak,

sagarrak, bananak...

% 15Arraina, batik bat urdina:

sardinak, hegaluzea...

Haragia: hegaztiak

eta haragi gorri

gutxi

% 10Landare-koipea:

olibak, olioa.

Animalia-koipea:

esnea eta esnekiak.

Izena:

Data:


60/120

60

Gorputzari eta osasunari buruzko ezagutzen kontrola

K Osasunari buruzkoSUPERTESTa50

O

SASUN

A Irakurri galderak eta markatu erantzun zuzena.

Non dago osasunerako ona den airea?

Automobil artean Leihorik gabeko gela batean Parke batean

12 urte bete arte, gure hezurdura

ez da hazten mantso hazten da oso azkar hazten da

Zauri bat dut hatz batean, eta odola ateratzen zait. Zer egin behar dut lehenik?

Zauria estali Alkoholez garbitu Ur oxigenatua erabiliz garbitu

Indartsu egon nahi dut oporretarako. Horregatik,...

haragi asko jaten dut

haragia, pasta eta barazkiak jaten ditut

litro bat esne edaten dut egunean

Ahotsa aldatu zaio eta asko hazi da. Zer adin du gutxi gorabehera?

Adindua da Nerabea da Gaztea da

Telebista ikusten ematen ditu asteburuak. Zer esango zenioke?

Zer ikusi duzu? Hobe zenuke parkean jolastea Erreparatu zure bizkarrari!

Igerian zebilela hoztu eta faringitisa du. Gorputzeko zer atal du gaizki?

Belauna Urdaila Eztarria

Zenbat hezur daude gizaki baten hezurduran?

26 208 2.600

Nola konpontzen dira ondoen beste pertsonekin ditugun arazoak?

Oihu eginez

Mehatxu eginez

Zintzotasunez hitz eginda

9

8

7

6

5

4

3

2

1

Izena:

Data:


61/120

Aurkibidea

51. Gure gizartea (I).

52. Badakigu zein den gure lurraldea (IK).

53. Europako posta-txartelak (IK).54. Non dago Afrika? (IK).

55. Nondik gatoz? (IK).

56. Kontsumitzaile arduratsuak (IR).

57. Prentsa-oharra udalean (IK).

58. Jokabide demokratikoak ikasgelan (IR).

59. Elikagaien bidaia (IK).

60. Europa (IK).

61. Etxeko kontsumoaren detektibeak (IK).

62. Gizarteko bizitzari buruzko SUPERTESTa (IK).

IV.PERTSONAK, KULTURAKETA GIZARTE-ANTOLAKETA


3. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da eguneroko bizitzako adibideetangizon-emakumeek naturako baliabideei ematen dizkieten erabilera nagusietako batzukidentifikatzeko, erabilera horien alde onak eta txarrak adierazteko, eta ondasunek edozerbitzuek hasieratik kontsumitzailearengana iritsi arte egiten duten bidea aztertzeko.

4. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da administrazioen eta hainbat erakun-

deren zenbait funtzio aipatzeko, eta gizarteak modu egokian funtziona dezan egiten dutenekarpena azaltzeko; era berean, gai da gizabanakoak talde-erantzukizunetan parte hartzea

balioesteko.

5. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da, batetik, espazio-nozioak eta puntukardinalen erreferentzia erabiliz ingurunean kokatzeko, eta bestetik, eskala grafikodunplanoak eta mapak kokatzeko eta toki batetik bestera joateko erabiltzeko.

6. gai da komunikazioek eta ondasunen eta zerbitzuen ekoizpenarekin lotutako eko-nomia-jarduera berriek gizakion bizimoduan eta ingurunean eragindako zenbait aldaketaaztertzeko; era berean, gai da ondasunak eta zerbitzuak eskuratzeko aukera-desberdinta-sunek pertsonen artean eragindako aldeak gainditzeko beharra balioesteko.

7. gai da herriko, hirietako, autonomia-erkidegoetako, Espainiako estatuko eta

Europar Batasuneko gobernu-organo eta funtzio nagusiak identifikatzeko; era berean,gai da zerbitzu publikoen kudeaketak herritarrentzat duen interesa eta parte hartzedemokratikoaren garrantzia balioesteko.


62/120

62

Gizarte-antolakuntzaren ezaguerari buruzko proposamenak aplikatzeko oharrak



63/120

Gizartean bizitzeko gogoa piztea

G

IZARTE-

AN

TO

LAKET

A

IR

Lehen Hezkuntzako ikasleen

munduaIkasgai honek gure gizartea aztertzeko kon-

tzeptuak eta jarrerak biltzen ditu, eta horregatik,

zabalenetakoa eta konplexuenetakoa da ikas-

gaiaren eremua. Behin konplexutasun hori onar-

tuta, ikasketa hurbila eta bizigarria izan daiteke,

baina baita abstraktua eta bizi den errealitatetik

kanpokoa ere. Zalantzarik gabe, ikasleen bizi-

penekiko eta esperientziekiko hurbilekoak dira

aztertuko diren gaiak. Horregatik, beharrezkoa

da ikasleek parte hartzeko moduko estrategiak

bilatzea. Haien ezagutzak eta afektibitatea era-

bili behar dituzte, gizartearen ezaugarriak, hark

zer eskaintzen duen eta zertan hobe daitekeen

aztertzeko.

Gizarte-ikasketetako

terminologia

Etapa honetan landu behar dira gizarte-ikaske-

tatan erabiltzen diren terminologia eta prozedu-

rak. Adierazten dituzten kontzeptuetan gehiegi

sakondu ezin bada ere, nolabaiteko erraztasu-

nez erabili behar dituzte zenbait hitz, adibidez:lurraldea, estatua, autonomia erkidegoa, zerbitzu

publikoak, udala, biztanleria, emigrazioa, demo-

krazia, elkartasuna, tolerantzia, kultura-adieraz-

penak, ohiturak, usadioak, ikurrak, merkataritza,

turismoa... Hitz horiek ikasleen hurbileko egoe-

rekin lotuko ditugu, ikasleen ezagutza-maila

errespetatzeko. Egoera horiek zehatzak, eta

erreparatzeko eta adierazteko modukoak izan

behar dute.

Hurbilenekotik hastea

Bizi garen gizartea aztertzean, komeni da

hurbilen dugunetik abiatzea. Horregatik, oinarri

sendo bat behar dugu biztanleriaren aldaketak,

harreman demokratikoak, tolerantzia, errespe-

tua, elkarlana, ospakizunak, erroak, ekonomia,

lana eta abar aztertzeko. Hain zuzen ere, familia-

ko, eskolako eta auzoko laguntasun-harremane-

tan aurkituko dugu oinarri hori

Documents

4Ehun+Proposamen,+Zientzia,+Teknologia+Eta+Osasun+Kulturako+Gaitasuna+Hobetzeko