45915304-OsnoveDrumskogSaobracaja (1)

1

INTERNACIONALNI UNIVERZITET U TRAVNIKU

SAOBRAAJNI FAKULTET

Prof. dr. Ibrahim Jusufrani

OSNOVE DRUMSKOG SAOBRAAJA TEHNOLOGIJA ORGANIZACIJA EKONOMIKA -

LOGISTIKA UPRAVLJANJE

Travnik, 2007,

2

Izdava: Internacionalni fakultet u Travniku Saobraajni fakultet

Recenzija: Prof. dr. Martin Lipinik dr. Asib Alihodi

Lektor: Hajdar Arifagi

Tehniki urednik: Minka Salkanovi

Naslovna strana: Minka Salkanovi

tamparija: Grafiar Biha

Tira: 300 primjeraka

ISBN

Federalno Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i sporta, na osnovu lana 19. taka 10. Zakona o porezu na promet proizvoda i usluga, Miljenjem broj /07 utvrdilo je da knjiga Osnovi drumskog saobraaja, tehnologija-organizacija-ekonomika-logistika- upravljanje spada u proizvode na koje se ne plaa PDV.

Strogo zabranjeno svako kopiranje, umnoavanje i pretampavanje ovog udbenika ili pojedinih njegovih dijelova, bez odobrenja Izdavaa.

CIP Katalogizacija u publikaciju Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo

JUSUFRANI, Ibrahim Osnove drumskog saobraaja tehnologija-organizacija-ekonomika-logistika- upravljanje /Prof. dr. Ibrahim Jusufrani, Saobraajni fakultet u Travniku, 2007.

O Autoru: str. Literatura: str

ISBN

COBISS/BH ID

OSNOVE DRUMSKOG SAOBRAAJA

3

PPRREEDDGGOOVVOORR

Udbenik Osnove drumskog saobraaja je prvo sveobuhvatno izdanje u BiH koje obrauje teoriju i praksu ove grane sa aspekta tehnologije, organizacije, ekonomike, upravljanja i logistike, rezultat je potrebe da se studentima Fakulteta za logistiku saobraaja i komunikacije i ekonomije obezbijedi potrebna literatura za pripremanje ove oblasti. Saglasno tome, udbenik se sastoji od vie relativno nezavisnih dijelova.

Prvi dio obrauje optu problematiku saobraaja, a posebno problematiku drumskog saobraaja, kao djelatnost u drutveno-ekonomskom smislu i kao faktor razvoja privrede i drutva. Poznato je da saobraaju pripada vana uloga u procesu prevoza putnika i robe, jer se kao obavezan elemenat u realizaciji proizvodnje pojavljuje prevoz sirovina, materijala, polufabrikata i gotovih proizvoda.

Osnovna karakteristika saobraaja kao samostalne oblasti drutvene proizvodnje jeste da je on istovremeno produetak procesa proizvodnje iz ostalih proizvodnih djelatnosti, da usljed toga ima proizvodni karakter, ali da se on obavlja u okviru prometnog procesa.

to se tie drumskog saobraaja, moe se rei da je u savremenom periodu uspio da obezbijedi vodeu poziciju u zadovoljavanju potreba prevoza, kako robe, tako i posebno putnika. Moe se rei da je stepen razvijenosti drumskog saobraaja po pojedinim regionima u svijetu i pojedinim zemljama u direktnoj zavisnosti od dostignutog nivoa ukupne proizvodne vrijednosti. Iako na prvi pogled ukazuje da su ovi dijelovi krajnje nezavisni, osnovni dijelovi su meusobno povezani u mjeri u kojoj je transport najznaajniji segment logistikog sistema kako na makro, tako i na mikronivou.

Drugi dio udbenika posveen je izuavanju transporta koji kao i sve druge oblasti materijalne proizvodnje i transporta ima svoj proizvodni proces. Specifinost transporta sastoji se u tome da on ne prerauje sirovine i ne stvara nove proizvode. U transportu proizvodni proces i proizvodi tog procesa poklapaju se i vremenski i prostorno. Prevoz robe i putnika predstavlja istovremeno i proizvodni proces i transportnu proizvodnju. Transport ima niz specifinih karakteristika koje se sutinski razlikuju od karakteristika u drugim oblastima materijalne proizvodnje. Proizvodni proces u transportu realizira se premjetanjem ljudi i robe u vremenu i prostoru, prema tome u toku transportnog procesa realizira se transportna proizvodnja.

Transportni sistem se sastoji iz skupa transportnih sredstava, saobraajnica po kojima se kreu transportna sredstva, tehnikih ureaja, opreme i objekata koji obezbjeuju normalan rad transportnih sredstava. Prevozna sredstva predstavljaju vrlo vanu komponentu u svim segmentima ljudske djelatnosti, posebno u podruju saobraaja. Njihova je uloga omoguiti prevoz ljudi i dobara na siguran, pouzdan i ekonomian nain.

Materija iz ovog udbenika daje studentima osnove da u daljem kolovanju po smjerovima mogu detaljnije izuavati prevozna sredstva za pojedine oblike saobraaja. Svako motorno vozilo definira se cijelim nizom pokazatelja koji svojim brojnim veliinama ine tehnike podatke vozila. Veliki dio sadraja u udbeniku posveen je trokovima, jer u drumskom saobraaju transportni trokovi predstavljaju najvaniji uopteni pokazatelj rezultata poslovanja. U vezi s tim posebno je obraeno utvrivanje nivoa trokova poslovanja i cijene po jedinici transportnog rada, kao i analize cijene prevoza i trokova transporta kao sintetike pokazatelje rada voznog parka.

Poznavanje trokova i cijena omoguava preduzimanje potrebnih mjera za postizanje vieg nivoa izmjeritelja eksploatacije, a time se obezbjeuje operativno upravljanje radom preduzea. Znaajan dio udbenika posveen je strukturi voznog parka, kao i uticaja pojedinih elemenata i pokazatelja na proizvodnost i rad voznog parka, to omoguava strunjacima iz ove oblasti da


4

upoznaju strukturu, princip rada, eksploatacione karakteristike i nain preduzimanja potrebnih mjera za uspjeno rjeavanje problema iz oblasti rada voznog parka, prevoza ljudi i roba.

Jedan dio udbenika koji u cjelini predstavlja novinu, posveen je izuavanju najbitnijih elemenata upravljanja sistemom logistike, odnosno upravljanje aktivnosti robnotransportnog centra i fiziko-distributerskim aktivnostima koji se prirodno javljaju u fizikim tokovima roba od proizvoaa do potroaa. Ove aktivnosti (transport, manipulacija, skladitenje) meusobno su zavisne, a njihove pojedinane ciljane funkcije izraene konfliktno. Od racionalnosti i efikasnosti njihovog obavljanja sve vie zavisi konkurentnost i profitabilnost proizvodnih i saobraajnih firmi u savremenim trinim okolnostima.

Zbog toga su osnovna saznanja o savremenim pristupima upravljanja savremenim sistemom logistike od velikog znaaja za sve studente logistike, ekonomije i saobraaja, prije svega za one koji su usmjereni ka pruavnju problematike poslovanja pojedinih preduzea i njihovih ekonomija. Posmatrajui saobraajnu funkciju kao aktivnost ukupne privrede koja omoguuje bri i skladniji razvoj okruenja, uoava se da se nijedan proizvodni proces u materijalnoj proizvodnji ne moe realizovati bez postojanja saobraaja. Sve to ukazuje da proizvodni proces u svojoj pojedinosti, a posebno u svojoj ukupnosti, ine procesi koji nisu sami sebi svrhom nego sastavni dio procesa najraznovrsnijih aktivnosti. Stoga savremeni pristup rjeavanju saobraajne funkcije, osim navedenog, treba zasnivati i na tenji za formiranje inteligentnog transportnog sistema, ije su osnovne teze usmjerene na ravnomjerno, vremensko, kapacitativno i efikasno koritenje svih elemenata iz procesa proizvodnje transportne usluge. Zato primjenu inteligentnih transportnih sistema treba usmjeriti na otklanjanje disproporcija iz stanja u kome se nalazi tehnologija drumskog transporta prema stanju koje bi optimalno trabalo da se nalazi.

Na kraju mogu rei da e ova knjiga studentima Saobraajnog fakulteta i studentima logistike i ekonomije pomoi u savladavanju nastavnog gradiva, kao i svim drugim strunjacima koji u praksi prouavaju poslovanje saobraajnih i drugih preduzea, posebno sa privrednog i tehnikog aspekta logistike u savladavanju teorijskog i praktinog rjeavanja navedene problematike.

S obzirom na to da je problematika drumskog saobraaja opsena, teko je nai pravu mjeru i obim obrade pojedinih dijelova. Ova knjiga koncipirana je na osnovu dosadanjeg iskustva autora u radu na ovom podruju primjerenog obima jednog udbenika i ire i potreba studenata Fakulteta za saobraaj, logistiku i ekonomiju. Za eventualno uoene greke ili propuste i otklanjanja moguih nedostataka autor e biti zahvalan svima koji dobronamjerno daju korisne primjedbe i prijedloge.

Autor na kraju zahvaljuje svima koji su na bilo koji nain pomogli izdanje ove knjige.


5

SADRAJ

PREDGOVOR........................................................................................................................3

1 OSNOVNI POJMOVI O TRANSPORTU..........................................................15

1. Osnovne karakteristike transporta........................................................................................................15 2. Osnovne funkcije saobraaja .................................................................................................................17 3. Podjela saobraaja ..................................................................................................................................18 4. Aspekti integracije saobraajnog sistema.............................................................................................20

4.1 Bosna i Hercegovina i evropski saobraajni sistem ........................................................................20 4.2 Potrebe integrisanja saobraajnih tokova BiH u saobraajne tokove u Evropi ...............................22 4.3 Meunarodni saobraajni tokovi .....................................................................................................22 4.4 Iskustva zemalja u tranziciji u oblasti saobraajne politike ............................................................23 4.5 Saobraajna politika U EVROPSKOJ UNIJI..................................................................................24

5. Transport i odrivi razvoj ......................................................................................................................24 5.1 Osnovne karakteristike odrivog razvoja transporta .......................................................................24 5.2 Strategija okolinskog odrivog transporta.......................................................................................30 5.3 Ekoloki problemi u BiH i njihovo rjeavanje ................................................................................31 5.4 EkolOgija u Japanu .........................................................................................................................38 5.5 Alternativna goriva kao faktor poboljanja ekologije transporta ....................................................40 5.6 Postojee stanje i okolini trendovi u Bosni i Hercegovini prije i do 1991. i poslije

rata 1995. godine .............................................................................................................................44

2 UVODNA RAZMATRANJA O DRUMSKOM SAOBRAAJU......................46 1. Specifina obiljeja drumskog saobraaja u Bosni i Hercegovini i u svijetu.....................................46 2. Uee vidova javnog saobraaja u prevozu robe u BiH i plan razvoja saobraajnog sistema .......49 3. Razvijenost putne i eljeznike mree u BiH u odnosu na zemlje Evrope i SAD..............................50

3.1 Duina putne mree u pojedinim Evropskim zemljama..................................................................51 4. Proizvodnja motornih vozila u svijetu ..................................................................................................53 5. Stepen motorizacije u svijetu i u Bosni i Hercegovini..........................................................................54 6. Glavna trita motornih vozila u svijetu ...............................................................................................57 7. Broj registrovanih vozila i stepen motorizacije u BiH.........................................................................58 8. Stanje i karakteristike razvijenosti drumskog saobraaja..................................................................62 9. Razvijenost putne mree u BiH..............................................................................................................64 10. Prednosti i nedostaci drumskog saobraaja .........................................................................................65 11. Budunost drumskog saobraaja u proirenoj Evropskoj Uniji ........................................................67

11.1 Evropska transportna politika ta je dosad postignuto?................................................................67 11.2 Prijetnja saobraajnog zaguenja.....................................................................................................67 11.3 Preduzimanje potrebnih mjera.........................................................................................................68 11.4 Odrivi razvoj..................................................................................................................................68


6

12. Uloga transporta u Evropi......................................................................................................................68 13. Trendovi u transportu u Evropi ............................................................................................................70

13.1 Transport roba u Evropi ..................................................................................................................70 13.2 Uee drumskog saobraaja u ukupnom prevozu..........................................................................72

3 PODJELA DRUMSKOG TRANSPORTA.........................................................78

1. Drumski transport prema namjeni .......................................................................................................78 1.1 Javni prevoz za opte potrebe..........................................................................................................78 1.2 Transport za vlastite potrebe ...........................................................................................................79

2. Transport prema teritorijalnom djelokrugu poslovanja.....................................................................80 2.1 Unutranji transport.........................................................................................................................80 2.2 Meunarodni drumski prevoz .........................................................................................................82

3. Transport prema predmetu prevoza .....................................................................................................85 3.1 Teretni transport ..............................................................................................................................85 3.2 Putniki transport ............................................................................................................................85

4. Drumski transport prema nainu organizacije ....................................................................................86 4.1 Linijski prevoz putnika....................................................................................................................86 4.2 Slobodni drumski transport .............................................................................................................87 4.3 Taksi prevoz ....................................................................................................................................87 4.4 Rent-a-car prevoz ............................................................................................................................87 4.5 Drumski transport prema specifinim karakteristikama kapaciteta voznog parka..........................88 4.6 Postupci i uslovi za obavljanje transporta putnika ..........................................................................88

4 ORGRANIZACIJA DRUMSKOG SAOBRAAJA..........................................92 1. Teorija organizacije drumskog saobraaja ..........................................................................................92 2. Savremeni oblici organizacione strukture drumskog saobraaja.......................................................94 3. OrganizaciONa struktura drumskog transporta .................................................................................96 4. Organizacija preduzea drumskog transporta.....................................................................................99

4.1 Organizaciona struktura preduzea drumskog transporta .............................................................100 4.2 Funkcija i zadaci slubi u preduzeu drumskog transporta ...........................................................103

5. Novi pristup u projektovanju modela organizacije preduzea sa tEItem na upravljanje kvalitetom u preduzeima drumskog saobraaja...............................................................................115

5.1 Polazne postavke novih organizacionih oblika sa aspekta ciljeva kvaliteta..................................115 5.2 Upravljanje potpunom kvalitetom (TQM) ....................................................................................118 5.3 TQM i marketing...........................................................................................................................119 5.4 Totalno upravljanje kvalitetom .....................................................................................................120

6. Organizacioni oblici preduzea u drumskom saobraaju u BiH......................................................121

5 TEHNIKA STRUKTURA DRUMSKOG SAOBRAAJA ..........................124 1. Istorijat nastanka i razvOja automobila.............................................................................................125

1.1 Nastanak i razvoj automobila ........................................................................................................125 1.2 Alternativna energija za pokretanje vozila ....................................................................................131


7

2. Tehniki elementi drumskog saobraaja ............................................................................................146 2.1 Drumska infrastruktura .................................................................................................................146 2.2 Finansiranje i pravni okvir putne infrastrukture u BiH .................................................................148 2.3 Funkcionisanje Sektora za odravanje i izgradnju saobraajnica .................................................148 2.4 Ostali infrastrukturni objekti .........................................................................................................149

3. Prevozna sredstva..................................................................................................................................150 3.1 Prevozna sredstva za prevoz tereta................................................................................................151 3.2 Prikolice ........................................................................................................................................160 3.3 Poluprikolica .................................................................................................................................161 3.4 Razvoj poluprikolica i prikolica ....................................................................................................162 3.5 Prikljuna vozila............................................................................................................................163 3.6 Skup vozila....................................................................................................................................164

4. Prevozna sredstva za prevoz putnika ..................................................................................................165 4.1 Kapacitet autobusa ........................................................................................................................168 4.2 Koncepcijska rjeenja....................................................................................................................170

5. Uslovi eksploatacije drumskih vozila ..................................................................................................173 5.1 Transportni uslovi .........................................................................................................................173 5.2 Putni uslovi....................................................................................................................................174 5.3 Klimatski uslovi ............................................................................................................................174

6. Eksploataciono tehnike karakteristike drumskih transportnih sredstava..................................175 7. Propisi Evropske Unije i transportna sredstva ..................................................................................175 8. EKSPLOATACIONO TEHNIKI PARAMETRI VOZILA.......................................................176

8.1 Specifina snaga vozila - vunog voza.........................................................................................176 8.2 Koeficijent kompaktnosti ..............................................................................................................177 8.3 Koeficijent iskoritenja mase vozila..............................................................................................177 8.4 Koeficijent iskoritenja gabaritne povrine vozila ........................................................................178 8.5 Nosivost teretnog vozila................................................................................................................179

6 KARAKTERISTIKE JAVNOG DRUMSKOG SAOBRAAJA...................182 1. Osnovne karakteristike poslovanja javnog drumskog saobraaja ...................................................182 2. Razvoj i poslovanje javnog drumskog saobraaja u BiH..................................................................184

2.1 Problemi u odvijanju drumskog transporta u BiH.........................................................................188 2.2 Ekonomski aspekti nelegalnog cestovnog prevoza roba i usluga..................................................189

3. Regulacija u saobraaju .......................................................................................................................190 4. Liberalizacija u saobraaju..................................................................................................................192 5. Deregulacija u saobraaju....................................................................................................................193 6. Dometi liberalizacije i deregulacije transportnog trita .................................................................194 7. Privatizacija u saobraaju....................................................................................................................195

7.1 Privatizacija u drumskom saobraaju............................................................................................197 8. Globalizacija saobraaja ......................................................................................................................202 9. Nunost povezivanja unutar drumskog saobraaja...........................................................................205


8

7 PLANIRANJE I EKONOMSKO POSLOVANJE DRUMSKOG SAOBRAAJA ..................................................................................................................206

1. Planiranje transportnih usluga............................................................................................................206 2. Metodologija planiranja rada i finansijski rezultati poslovanja preduzea drumskog teretnog

saobraaja ..............................................................................................................................................207 3. Osnovni pokazatelji finansijskog uspjeha...........................................................................................209

3.1 Rentabilnost...................................................................................................................................210 3.2 Likvidnost .....................................................................................................................................210 3.3 Stabilnost.......................................................................................................................................211 3.4 Koritenje rezultata .......................................................................................................................212

4. Horizontalna i vertikalna analiza finansijskih izvjetaja ..................................................................213 4.1 Horizontalna analiza finansijskih izvjetaja ..................................................................................213 4.2 Vertikalna analiza finansijskih izvjetaja ......................................................................................215 4.3 Analiza trokova obima - profita................................................................................................217 4.4 Analiza poluvarijabilnih trokova .................................................................................................222

5. Relevantne informacije i inkrementalna analiza...............................................................................225 5.1 Koncept relevantne informacije ....................................................................................................225 5.2 Oportunitetni trokovi ...................................................................................................................226 5.3 Potonuli troak...............................................................................................................................227

6. Prodaja i distribucija transportnih usluga .........................................................................................227 7. Informacijski sistem..............................................................................................................................227

8 TROKOVI EKSPLOATCIJE VOZILA.........................................................230 1. Osnovne karakteristike transportnih trokova ..................................................................................230 2. Klasifikacija trokova ...........................................................................................................................230 3. Analiza transportnih trokova.............................................................................................................232 4. Izraunavanje trokova ........................................................................................................................235 5. Rentabilnost poslovanja........................................................................................................................250 6. Vrijednost saobraajne usluge .............................................................................................................254 7. Cijena - tarifa u prevozu.......................................................................................................................257

7.1 Osnovne karakteristike tarifa.........................................................................................................257 7.2 PRORAUN I Analiza cijene prevoza .........................................................................................257

9 TEHNOLOGIJA DRUMSKOG PREVOZA....................................................279

1. Osnovne tehnologije drumskog transporta.........................................................................................279 1.1 Klasina tehnologija drumskog saobraaja ...................................................................................279 1.2 Savremene tehnologije drumskog saobraaja ...............................................................................281

2. Definicija tehnologije drumskog prevoza ...........................................................................................281 3. Tehnologija prevoza putnika ...............................................................................................................283

3.1 Zadatak tehnologije prevoza putnika u drumskom transportu ......................................................284 3.2 Tehnologija procesa prevoza putnika............................................................................................285 3.3 Kontrola bezbjednosti saobraaja..................................................................................................287


9

4. Tehnologija prevoza robe .....................................................................................................................287 4.1 Tehnologije prevoza ......................................................................................................................287 4.2 Tehnoloki proces u prevozu robe.................................................................................................288 4.3 Funkcije pojedinih faza tehnologije prevoza robe.........................................................................289

5. Savremene transportne tehnologije u prevozu tereta ........................................................................290 5.1 Paletizacija ....................................................................................................................................292 5.2 Kontejnerizacija ............................................................................................................................294 5.3 Huckepack (uprtni prevoz) ............................................................................................................297 5.4 Ostale savremene transportne tehnologije.....................................................................................298 5.5 Bimodalna tehnologija ..................................................................................................................299 5.6 Kombinovani prevoz .....................................................................................................................299 5.7 RO RO tehnologija transporta....................................................................................................299 5.8 Lo Lo tehnologija transporta .....................................................................................................301 5.9 Tehnologija multimodalnog transporta u drumskom saobraaju ..................................................301

6. Definisanje transportnog, prevoznog i tehnolokog procesa.............................................................302 7. Transportni proces i elementi transportnog procesa.........................................................................304

7.1 CIKLUS TRANSPORTNOG PROCESA.....................................................................................304

8. Odravanje transportnih sredstava kao element tehnologije prevoza.............................................306 8.1 Organizacija odravanja transportnih sredstava............................................................................306 8.2 Pristup savremenom konceptu tehnologije odravanja .................................................................314 8.3 Primjena informacionog sistema u odravanju .............................................................................315 8.4 Organizacija tehnike kontrole......................................................................................................316

9. Funkcija i zadaci stanice tehnikog pregleda motornih vozila .........................................................317

10 VOZNI PARK I ELEMENTI RADA VOZNOG PARKA .............................319

1. TRANSPORTNI PROCES ..................................................................................................................319 2. Definicija i sastav voznog parka ..........................................................................................................319 3. Eksploataciono-tehnika podjela voznog parka.................................................................................319 4. Izmjeritelji eksploatacije voznog parka ..............................................................................................320 5. Inventarski vozni park..........................................................................................................................321

5.1 Definicija i sastav inventarskog voznog parka.............................................................................321 5.2 Tehnika struktura inventarskog voznog parka.............................................................................322 5.3 Eksploataciona podijela tehniki ispravnog voznog parka............................................................322 5.4 EksploatacionotehnikA Podjela ispravnog voznog parka .........................................................323

6. Transportni rad....................................................................................................................................324 7. rad voznog parka...................................................................................................................................326

7.1 ELEMENTI RADA VOZNOG PARKA ......................................................................................326 7.2 Vremenski bilans rada voznog parka ............................................................................................326

8. analiza izmjeritelja vremenskog bilansa rada voznog parka............................................................351 8.1 Analiza koeficijenta iskoritenja radnog vremena ........................................................................351 8.2 Koeficijent iskoritenja voznog parka i njegove zavisnosti od pojedinih drugih

izmjeritelja.....................................................................................................................................355 9. Indikatori rada voznog parka..............................................................................................................358 10. Zadatak ..................................................................................................................................................360


10

11. Brzine kretanja vozila...........................................................................................................................362 11.1 saobraajna brzina - sV ...............................................................................................................363 11.2 prevozna - transportna brzina pV ................................................................................................365

11.3 brzina obrta oV ............................................................................................................................366

11.4 Eksploataciona brzina eV ...........................................................................................................368 11.5 odnos eksploatacione brzine i saobraajne brzine.........................................................................369 11.6 odrEIvanje izmjeritelja eksploatacije u izrazima za razne vrste preenog puta i

izmjeritelje uslova pri izvrenju transportnih procesa pomou inventarskih autodana voznog parka .................................................................................................................................371

11 IZMJERITELJI ISKORITENJA KORISNE NOSIVOSTI VOZILA .........374 1. koeficijent statikog iskoritenja korisne nosivosti vozila ..........................................................374 2. koeficijent dinamikog iskoritenja korisne nosivosti vozila .......................................................375

2.1 Prosjena nosivost za transportni rad heterogenog voznog parka uq .........................................377

2.2 Prosjena nosivost heterogenog voznog parka za obim prevoza Qq ..........................................378 2.3 odnos koeficijenta dinamikog i statikog iskoritenja korisne nosivosti vozila .........................380 2.4 jednakost koeficijenta statikog i dinamikog iskoritenja korisne nosivosti vozila ....................382

12 RAD I PROIZVODNOST VOZNOG PARKA ................................................384

1. proraun rada voznog parka................................................................................................................384 2. proraun PROIZVODNOSTI voznog parka......................................................................................386 3. proraun radne i pune proizvodnosti ..................................................................................................386 4. proizvodnosti voznog parka po jedidnici korisne nosivosti vozila....................................................388 5. ANALIZA PROIZVODNOSTI VOZNOG PARKA..........................................................................389

5.1 zavisnost proizvodnosti od nosivosti vozila q I KOEFICIJENTA DINAMIKOG ISKORITENJA NOSIVOSTI VOZILA ................................................................................389

5.2 zavisnost proizvodnosti od KOEFICIJENTA ISKORITENJA preenog puta - ............392 5.3 zavisnost proizvodnosti od SAOBRAAJNE BRZINE - sV ......................................................393 5.4 zavisnost proizvodnosti od VREMENA TRAJANJA UTOVARA I ISTOVARA......................395 5.5 zavisnost proizvodnosti od srednje duine jedne vonje sa teretom - stK ...............................396 5.6 Uticaj relativnih promjena pokazatelja na proizvodnost voznog parka........................................398 5.7 Uticaj APSOLUTNIH PROMJENA pokazatelja na proizvodnost voznog parka........................405 5.8 Proizvodnost ranog i inventarskog voznog parka homogene strukture.........................................409 5.9 Puna proizvodnost voznog parka ..................................................................................................411 5.10 Obim prevoza, transportni rad i analiza dejstva izmjeritelja eksploatacije na

proizvodnost vozila u uslovima heterogene strukture kapaciteta voznog parka ...........................412


11

13 IZBOR ITINERERA U DRUMSKOM TRANSPORTU.................................415

1. Vrste itinerera .......................................................................................................................................415

2. Ponavljajui prevozni put.....................................................................................................................416 2.1 Ponavljajui prevozni put sa povratnom praznom vonjom sa poloajem garae van

prevoznog puta izmeu terminusa A i B .......................................................................................416 2.2 Ponavljajui prevozni put sa prevoenjem robe u oba smjera na cijeloj duini puta ...................421 2.3 Ponavljajui prevozni put sa prevoenjem robe u oba smjera i sa djeliminim

iskoritenjem preenog puta..........................................................................................................423 3. Radijalni prevozni put ..........................................................................................................................430 4. Prstenasti prevozni put ........................................................................................................................432 5. Distributivni (sabirni) prevozni put.....................................................................................................434 6. Izbor itinerera .......................................................................................................................................437 7. zADATAK..............................................................................................................................................440

14 ROBNOTRANSPORTNI I LOGISTIKI CENTRI.......................................443 1. Robnotransportni centri.......................................................................................................................443 2. Logistiki centri.....................................................................................................................................443

2.1 Osnovna funkcija logistikih centara ............................................................................................443 2.2 Sutina i znaaj trokova u logistici ..............................................................................................445

3. Utovarno istovarne stanice ................................................................................................................447 3.1 Stabilni mehanizmi........................................................................................................................448 3.2 Pokretni mehanizmi.......................................................................................................................449

4. Manipulacijski prostori i njegove tehnoloke karakteristike...........................................................449 4.1 Dimenzionisanje utovarno istovarnih stanica.............................................................................449

15 KOORDINACIJA KRETANJA VOZILA I RADA UTOVARNO ISTOVARNIH STANICA .................................................................................452

1. Propusna mo sposobnih utovarno-istovarnih stanica ......................................................................452 2. Proraun broja mjesta za utovar i istovar ..........................................................................................452 3. Ritam rada utovarno-istovarne stanice...............................................................................................453 4. Interval vonje.......................................................................................................................................454 5. Zadatak Proraun mjesta i vozila u robnotransportnim centrima ...............................................454 6. Sinhronizacija kretanja vozila i rada utovarno-istovarnih stanica .................................................455 7. Vozila sa ureajem za samoistovar i vozila sa ureajem za samoutovar - samoistovar................465 8. Organizacija transporta robe tegljaima sa poluprikolicama sistemom zamjene poluprikolica ..470

16 PREVOZ TERETA ............................................................................................475

1. Roba........................................................................................................................................................475 1.1 Poznavanje robe ............................................................................................................................475 1.2 Klasifikacija robe ..........................................................................................................................476


12

1.3 Prevoz opasnih materija ................................................................................................................477 1.4 Kvalitet usluge...............................................................................................................................479 1.5 Pakovanje i manipulacija robOM..................................................................................................480 1.6 Podjela robe po koliini za transport .............................................................................................483 1.7 Uslovi izvrenja transportnih procesa robe ...................................................................................483 1.8 Procesi transporta robe u drumskom saobraaju ...........................................................................484 1.9 Mehanizovana sredstva pri primjeni paleta...................................................................................485

2. Robni tokovi...........................................................................................................................................490 2.1 Obim prevoza robe, transportni rad i robni tokovi ........................................................................490 2.2 Neravnomjernost obima prevoza i transportnog rada ...................................................................491 2.3 Mjere za savlaivanje neravnomjernosti .......................................................................................492 2.4 Obim prevoza robe ........................................................................................................................493

3. Organizacija i prostorna distribucija robe u drumskog transportu ................................................494 3.1 Promet tereta .................................................................................................................................494 3.2 Neravnomjernost prometa tereta ...................................................................................................494 3.3 Elementi organizacije drumskog transporta tereta ........................................................................495

4. Daljinski drumski transport.................................................................................................................499 4.1 Osnovne karakteristike daljinskog drumskog transporta...............................................................499 4.2 Organizacija vonje.......................................................................................................................499 4.3 Upravljanje vozilom i izbor vozILA .............................................................................................499 4.4 Sistemi rada vozaa.......................................................................................................................500 4.5 Lokacija daljinskog drumskog transporta .....................................................................................501 4.6 Upotreba prikljunih vozila...........................................................................................................502

17 PREVOZ PUTNIKA ..........................................................................................503

1. Uopte o prevozu putnika.....................................................................................................................503 2. Autobuske stanice i stajalita ...............................................................................................................504 3. Klasifikacija autobuskih linija .............................................................................................................504 4. Istraivanje i izraunavanje tokova putnika ......................................................................................505 5. Izmjeritelji rada autobusa u meugradskom saobraaju .................................................................506

5.1 PREVEZENI PUTNICI ................................................................................................................506 5.2 Koeficijent izmjene putnika u meugradskom autobuskom saobraaju sm ..............................508 5.3 Koeficijent statikog iskoritenja kapaciteta autobusa .............................................................509 5.4 Transportni rad autobusa - U ......................................................................................................510 5.5 Koeficijent dinamikog iskoriTenja kapaciteta autobusa .......................................................510 5.6 Prosjena duina vonje poluobrta na liniji - PK s i srednje rastojanje prevoza

jednog putnika 1s PK ..................................................................................................................511 5.7 Neravnomjernost tokova putnika ..................................................................................................512 5.8 Ostali pokazateljI...........................................................................................................................512

6. Rad autobusa u prigradskom saobraaju...........................................................................................513 6.1 Kolebanje tokova putnika..............................................................................................................513 6.2 Izmjeritelji rada autobusa u prigradskom saobraaju....................................................................516

7. Proraun potrebnog broja autobusa na radu.....................................................................................519


13

7.1 Meugradski autobuski saobraaj .................................................................................................519 7.2 Potreban broj vozila na radu za prigradski autobuski saobraaj ...................................................520

8. Proraun izmjeritelja eksploatacije vozila po linijama .....................................................................522 8.1 Dinamika i srednja nosivost vozila heterogenog autobuskog voznog parka ..............................522 8.2 Proraun eksploatacionih parametara po linijama.........................................................................527

9. Transportni proces i elementi transportnog procesa autobusa ........................................................529 9.1 Koeficijent izmjene putnika ..........................................................................................................530 9.2 Srednje rastojanje (udaljenost) prevoza jednog putnika................................................................531 9.3 Koeficijent statikog iskoritenja popunjenosti vozila...............................................................531 9.4 Koeficijent dinamikog iskoritenja kapaciteta autobusa ........................................................532 9.5 Proizvodnost autobusa...................................................................................................................533 9.6 Proizvodnost radnog i inventarskog autobuskog voznog parka ....................................................533

10. Proizvodnost taksi vozila ......................................................................................................................534 11. Tarife u linijskom prevozu putnika drumskog saobraaja ..............................................................536

11.1 Uopte o tarifama za prevoz putnika u linijskom saobraaju........................................................536 11.2 Sistem prevoznih isprava...............................................................................................................537 11.3 Organizacija javnog prevoza putnika sa aspekta cijene prevoza...................................................538

12. Red vonje..............................................................................................................................................541

18 IZBOR TERETNOG VOZILA I VOZAA U RADU....................................543 1. Polazne osnove za izbor vozila i vozaa u radu ..................................................................................543 2. Proces izbora vozila i vozaa u transportnom procesu......................................................................544

2.1 Izbor teretnog vozila u radu...........................................................................................................544 3. Odreivanje potrebnog broja vozila za obavljanje prevoznog zadatka...........................................546 4. Primjer odreivanja potrebnog broja vozila na radu .......................................................................548 5. Izbor teretnog vozila .............................................................................................................................549

5.1 Izbor teretnog vozila po proizvodnosti..........................................................................................550 5.2 Izbor teretnog vozilA u prevozu po trokovima transporta...........................................................559

19 OPTIMIZACIJA U DRUMSKOM PREVOZU ...............................................562

1. Opti pristup u rjeavanju pitanja u organizaciji prevoza robe i putnika.......................................562 2. Iznalaenje minimalnih rastojanja matrinim putem .......................................................................562 3. Iznalaenje optimalnog plana transporta ...........................................................................................563 4. Vieetapno (dinamiko) programiranje ..............................................................................................564 5. Linearno stohastiko programiranje (LSP)........................................................................................565 6. Nelinearni transportni problem (nelinearno programiranje)..........................................................566 7. Primjer rjeavanja problema transporta u prevozu robe .................................................................567

7.1 Odreivanje najkraih rastojanja...................................................................................................568 8. EURO-SCOUT sistem navoenja vozila u mrei...............................................................................575 9. Metode opsluivanja potroakih centara kod postojanja jedne baze .............................................582 10. Optimizacija kretanja vozila................................................................................................................583


14

10.1 Rutiranje vozila koje se ne vraa u polaznu taku ........................................................................583 10.2 Rutiranje sa povratkom vozila u polaznu taku (Problem Trgovakog putnika) ......................585 10.3 Rutiranje sa uzimanjem u obzir ogranienog kapaciteta vozila ....................................................587

20 MENADMENT U DRUMSKOM SAOBRAAJU........................................593 1. Opti pristup menadmentu u drumskom saobraaju ......................................................................593 2. Strateki menadment ..........................................................................................................................594 3. Strategije, politike i ciljevi u drumskom saobraaju .........................................................................594 4. Uslovi formiranja poslovne politike preduzea drumskog transporta.............................................595 5. Funkcija menadmenta u drumskom prevozu...................................................................................596 6. Menadment ljudskih resursa..............................................................................................................597 7. Uloga menadmenta u kreiranju tarifne politike...............................................................................598 8. Menadment u prevoznom procesu.....................................................................................................598 9. Upravljanje kvalitetom usluge u transportu robe..............................................................................599

9.1 Elementi kvaliteta transportne usluge ...........................................................................................600

21 INFORMACIONI SISTEMI I UPRAVLJANJE U DRUMSKOM SAOBRAAJU...................................................................................................602

1. UopTe o informacijama u poslovnim procesima ..............................................................................602 2. Razvoj i primjena ITS u upravljanju saobraajnim i prevoznim sistemima ..................................605 3. Informacioni sistem u marketingu u prevozu.....................................................................................607 4. Izbor vozila i vozaa i informacioni sistem .........................................................................................609 5. Sistem za satelitsko praenje i nadzor vozila......................................................................................609 6. Prikaz GALILEO sistema ....................................................................................................................610

6.1 Primjeri praktinog koritenja sistema GALILEO........................................................................611 7. Koncept informacionog sistema...........................................................................................................612

7.1 Osnovne karakteristike..................................................................................................................612 7.2 Hardverska i softverska podrka ...................................................................................................613 7.3 Zatita podataka.............................................................................................................................613 7.4 Pristup realizaciji cilja...................................................................................................................614

8. Informacioni sistem KJKP GRAS Sarajevo.......................................................................................614 8.1 Funkcionisanje sistema .................................................................................................................614

9. Mobilni navigacijski sistem ..................................................................................................................616 10. Sistem za praenje i nadzor vozila u Bosni i Hercegovini .................................................................618 11. Sistem za satelitsko praenje i nadzor vozila......................................................................................619


15

11 OOSSNNOOVVNNII PPOOJJMMOOVVII OO TTRRAANNSSPPOORRTTUU 1. OSNOVNE KARAKTERISTIKE TRANSPORTA

Transportna industrija je etvrta oblast materijalne proizvodnje koji predstavlja sastavni dio razvoja proizvodnih snaga i ima snano povratno dejstvo u jedinstvenom procesu krunog kretanja kapitala, jer kruni tok kapitala izvrava se normalno samo dotle dok njegove razliite faze prelaze jedna u drugu bez zastoja.

U procesu reprodukcije postoji tijesna povezanost izmeu razvoja transporta kao samostalne oblasti materijalne proizvodnje i proizvodnih snaga drutva. Transportna usluga predstavlja proizvod rada transportnih preduzea. Specifinost transporta je u tome to ona nije materijalizovani proizvod i to ne moe egzistirati odvojeno od procesa kojima se ona proizvodi. Proces proizvodnje transportne usluge je ustvari promjena mjesta prevoenja i kada se ovaj proces zavri, tek tada nastaje i usluga kao proizvod tog rada. Prema tome, proces proizvodnje i proces potronje usluga je vremenski jedinstven proces. Iz ovoga proizilazi slijedea specifinost transportne usluge, a to je da se ona ne moe lagerovati (skladititi) i prodavati nakon njene proizvodnje. Zbog toga je planiranje rada transportnog preduzea vezana za temeljito poznavanje prostorno i vremenski formirane tranje za transportnim uslugama. Sutina proizvodnje transportnih usluga je savlaivanje prostora kretanjem transportnih sredstava u kojima istovremeno putuju ljudi kao korisnici usluga ili njihova roba i radnici koji vre proces rada, na svojim pokretnim radnim mjestima. S obzirom na to da se u naoj teoriji i praksi upotrebljavaju sa istim znaenjem rijei saobraaj i transport, a sutinski nemaju isto znaenje, potrebno je dati odreena pojmovna razjanjenja. Pod pojmom transport podrazumijeva se privredna - usluna djelatnost u okviru koje se odgovarajuom transportnom tehnologijom prenosi roba, putnici, vijesti ili energija u odreenom vremenskom intervalu, izmeu dvije take u prostoru. Kao znaajan inilac procesa drutvene reprodukcije, kao opti uslov proizvodnje, saobraaj se tretira kao javna sluba koja ima zadatak da zadovoljava potrebe drutva i proizvoda.

Proizvod transportne djelatnosti je usluga koja ima svoju ekonomsku vrijednost koja se moe realizovati na tritu. Saobraaj predstavlja organizovano kretanje transportnih jedinica na zajednikoj mrei i ona je posljedice primijenjene tehnologije i potrebe za prevozom (transportom). Saobraaj nije privredna djelatnost i ne donosi ekonomsku korist, ve izaziva tetu kroz utroak energije za kretanje i kroz druge negativne efekte (ugroavanje okoline, saobraajne nezgode, saobraajna zaguenost itd.). Idealan uslov bio bi kada bi se obavljanje transporta vrilo bez saobraaja. Saobraaj je u stvari iri pojam od transporta, jer pored prevoza putnika i robe obuhvata i sve operacije i komunikacije u transportu. Kada se govori o drumskom saobraaju, on bi pored transporta putnika i robe obuhvatio operacije utovara i istovara, pretovara, pakovanja, pediterske i druge usluge bez kojih se drumski saobraaj ne bi mogao odvijati. S ciljem definisanja saobraaja kao samostalne oblasti drutvene proizvodnje potrebno je utvrditi da li svako transportovanje - premjetanje robe i ljudi iz jednog mjesta u drugo moe smatrati saobraajem u drutveno-ekonomskom smislu, odnosno saobraajem kao jednom od privrednih oblasti u okviru drutvene podjele rada. Transportovanje ljudi i roba moe po svom ekonomskom karakteru biti dvojako. Ono se moe vriti, prvo, u okviru procesa proizvodnje pojedinih materijalnih dobara, i drugo u okviru prometnog procesa. Transport koji se vri u okviru preduzea, bez obzira na kojoj se udaljenosti nalaze pojedini pogoni jedan od drugog, naziva se internim (unutranjim) transportom. Unutranji transport se javlja kao jedan od znaajnih faktora koji doprinose porastu produktivnosti rada, boljem iskorienju proizvodnih kapaciteta, racionalizaciji poslovanja itd. U organizaciji unutranjeg transporta poklanja se sve vea panja, pa se tu nalaze znaajne rezerve koje omoguavaju ubrzanje samog procesa proizvodnje i snienje trokova.


16

Problematika unutranjeg transporta nee biti predmet naih izuavanja, jer to nije samostalna oblast materijalne proizvodnje i razmatra se samo u okviru tehnike podjele rada kod preduzea sa razvijenim tehnolokim procesom. Mi posmatramo saobraaj samo tamo gdje se premjetanje materijalnih dobara vri u okviru drutvene podjele rada. To znai da je potrebno da se ovo premjetanje vri po zavretku samog procesa proizvodnje materijalnih dobara u sferi prometa. Saobraaj ima za cilj da omogui realizaciju drutvene upotrebne vrijednosti robe, da omogui odvijanje procesa drutvene reprodukcije. Znai ako se transportovanje obavlja u sferi prometa i s ciljem omoguavanja tog procesa, onda se radi o saobraaju kao samostalnoj privrednoj djelatnosti. Zbog toga se transport smatra produetkom procesa proizvodnje koja se obavlja u okviru prometnog procesa i za prometni proces. Samostalnost saobraaja kao privredne djelatnosti ogleda se prije svega u tome to za organizaciju i izvrenje procesa transportovanja angauje potrebna sredstva za proizvodnje i radna snaga. Definicija saobraaja mora, dakle, da obuhvati i tehnike i ekonomske karakteristike saobraaja kao privredne djelatnosti. Iz toga se moe zakljuiti da je saobraaj samostalna privredna djelatnost koja se bavi prenosom materijalnih dobara, ljudi i vijesti sa jednog mjesta na drugo, a s ciljem omoguavanja prometa roba i zadovoljenja drutvenih potreba u prevozu kao i meusobne razmjene misli, ljudi. Osnovni elementi svakog procesa proizvodnje su: svrsishodna djelatnost tj. sam rad, predmet rada i orua za rad. Svrsishodna djelatnost u saobraaju je prevoz robe i putnika na odreeno odstojanje. Koristan uinak saobraajne djelatnosti koja se naziva prevoznom ili transportnom uslugom, ne postoji kao neka stvar za upotrebu, ne moe se izdvojiti iz samog procesa transporta. Proizvodna usluga kao korisni uinak djelatnosti ima svoju upotrebnu vrijednost kao i svaki drugi proizvod u bilo kojoj oblasti materijalne proizvodnje. Njegova upotrebna vrijednost ogleda to omoguava da se obavlja proces proizvodnje odnosno zadovoljenja potreba ljudi. To znai da se upotrebna vrijednost prevozne usluge sastoji u samom injenju - obavljanju procesa proizvodnje. Pod predmetom rada uopte podrazumijevaju se materijalna dobra na koja ovjek djeluje u procesu rada sa ciljem da se izvre materijalne promjene. Predmet rada u saobraaju su objekti prevoenja - roba i ljudi. Promjene se vre samo u prostornoj promjeni i postoje izvjesne specifinosti predmeta rada u saobraaju a to su:

predmet rada u saobraaju se ne troi, predmet rada u procesu transportovanja nije vlasnitvo saobraajnog preduzea, postoje pored osnovnog procesa transporta i izvjesni pomoni i sporedni procesi

proizvodnje u kojima kao predmet slue razni pomoni materijali, gorivo itd. Takvi procesi u saobraaju su:

odravanje voznih sredstva i saobraajnog puta, proces proizvodnje energije za pokretanje vozila. Trei osnovni element u svakom procesu proizvodnje jesu sredstva rada. To su u saobraaju

vozni, odnosno plovni park. U eljeznikom saobraaju postoji velika sloenost orua za rad (lokomotiva i kola, voz, ijim se djelovanjima obavlja prevoz). Za saobraajnu djelatnost od posebnog su znaaja tzv. objektivni uslovi za izvrenje procesa rada. Tu spadaju putevi, kanali, eljeznike pruge, sva postrojenja, ureaji i zgrade kao to su stanice, loionice, vodostanice, pristanita, luke itd. Postojanje ovih uslova je neophodno, jer to zahtijeva pravilna organizacija i osiguranje bezbjednosti saobraaja.

Proces proizvodnje u saobraaju odlikuje se jo nekim osobenostima u odnosu na industriju:

Prvo, u saobraaju treba razlikovati proces proizvodnje od procesa rada, pa prema tome jedinica za mjerenje proizvodnje se razlikuje od jedinice za mjerenje rada. Proizvodnja u saobraaju ima za rezultat korisni uinak - prevoznu uslugu koja se moe kvantitativno izraziti proizvodom, teine robe i daljine prevoza, odnosno broja putnika i daljine prevoza. To su jedinice za mjerenje obima prevoza u saobraaju: neto tonski i putniki kilometri.


17

Ovo su jedinice kojima mjerimo koristan uinak, odnosno neto rad, ono to se kao privredna djelatnost prua korisnicima transporta. Da bi se ovaj rad izvrio, mora se izvriti znatno vea koliina bruto rada. Bruto koliina rada sadri neto teret plus sopstvena teina voznog parka, a u putnikom saobraaju teina putnika plus teina putnikog voznog parka. Diferenciranje obima proizvodnje i obima rada u saobraaju je jedna od znaajnih specifinosti saobraajne djelatnosti (to govori o iskoritenju voznog parka). Moe da doe do porasta obima rada a da istovremeno obim proizvodnje ostane isti ili ak da opadne ako se pogorava iskoritenje voznog parka, prosjena teina vozila itd.

Druga karakteristika procesa transporta jeste da postoji njegova teritorijalna neogranienost. Ova karakteristika je od naroitog znaaja za organizaciju saobraajnih organizacija, a posebno eljeznice.

Trea karakteristika je uslovljena teritorijalnom neogranienou i ogleda se u nainu upravljanja i organizacije u saobraajnim preduzeima. Ovo je naroito znaajno za stvaranje krupnih eljeznikih i drugih preduzea u saobraaju.

etvrta karakteristika procesa proizvodnje u saobraaju ogleda se u integraciji saobraaja. To je pojava koja se manifestuje u vezanosti saobraajnih preduzea, naroito eljeznikih, za jedno odreeno podruje (ne za jedno mjesto). Ova pojava ima uticaj na poslovnu politiku saobraajnih preduzea, a naroito za voenje tarifne politike. I na kraju neto o transportnom sistemu. Transportni sistem sastoji se iz skupa transportnih sredstava, saobraajnica po kojima se kreu transportna sredstva uz pomo tehnikih ureaja, opreme i objekata koji obezbjeuju normalan rad transpornih sredstava. Transportna sredstva - vozila namijenjena su izvrenju transportnih usluga. Saobraajnice su specijalno pripremljeni i opremljeni putevi po kojima se kreu transportna sredstva. Tehniki ureaji, oprema i objekti sastoje se iz preventivno-remontnih radionica, autobuskih garaa, skladita, utovarno- istovarnih mjesta i robnih i putnikih stanica, sredstava veze, signalizacije itd.

Kada se govori o drumskom saobraaju, kao obavezni uslovi za funkcionisanje drumskog saobraja mogu se smatrati: visok stepen razvijenosti putne infrastrukture i suprastrukture, primjerna organizacija rada, upravljanja i rukovoenja, primjerena upotreba savremenih prevoznih tehnologija, trino poslovanje svih uesnika u drumskom saobraaju, adekvatno regulisanje odnosa uesnika u drumskom saobraaju, adekvatno funkcionisanje integralnog informacijskog sistema i dr.

2. OSNOVNE FUNKCIJE SAOBRAAJA

Uloga saobraaja u privrednom ivotu svake zemlje jeste mnogostruka i vrlo znaajna. Postoji vrsta uzajamna zavisnost izmeu stepena razvitka saobraaja u jednoj zemlji i razvoja privrede. Saobraaj je rezultanta odreenog nivoa razvitka privrede s jedne strane, a s druge strane on sam vri uticaj na privredni razvoj svake zemlje.

Osnovne funkcije izraavaju se u slijedeem:

Prvo, saobraaj ima za cilj da povee sferu proizvodnje sa sferom potronje. U tome je osnovna funkcija transporta kao privredne djelatnosti i njegov ogroman znaaj za privredni ivot svake zemlje.

Drugo, saobraaj utie na razvijanje teritorijalne podjele rada, kako u okviru jedne zemlje, tako i u svjetskim razmjerama, kako bi se to bolje iskoristili prirodni uslovi koji postoje u pogledu izvora sirovina, energetskih goriva, racionalnijeg i boljeg korienja radne snage u pojedinim podrujima itd.


18

Tree, izgradnja i modernizacija gradskog saobraajnog sistema uslovljava ubrzanje razvoja drutvene podjele rada i razvoj novih industrijskih grana (industrija inskih vozila, automobilska industrija i dr.), to ima veliki uticaj na zapoljavanje stanovnitva.

etvrto, saobraaj je znaajan uslov privrednog razvitka svake zemlje kao i pojedinih regiona. Saobraajna infrastruktura: putevi, eljeznike pruge, rijeke i kanali sa osnovnim infrastrukturnim objektima omoguavaju odvijanje procesa proizvodnje saobraajnih usluga, istovremeno su odluujui inilac prostornog povezivanja razliitih faktora proizvodnje i na taj nain uslov bez koga se ne moe odvijati proizvodnja. Zbog toga se, po naem miljenju, saobraaj javlja ne samo kao faktor privrednog razvoja nego i kao opti uslov proizvodnje. Ova njegova funkcija predodreuje i odreeni tretman saobraajne infrastrukture, a naroito sa aspekta utvrivanja ekonomskih efekata i ocjene efikasnosti investicija u razvoj i modernizaciju saobraajnog sistema jedne zemlje.

Peto, saobraaj je bitan inicijalni faktor privrednog razvitka nerazvijenih podruja u okviru jedne zemlje. U takvim podrujima sigurno je da je za izgradnju novih saobraajnica modernih puteva i eljeznikih pruga predstavlja mjeru koja treba da prethodi podizanju industrijskih objekata. Po naem miljenju, s obzirom na ulogu transporta potrebno je ii na kompleksan i uporedni razvitak saobraaja sa ostalim privrednim djelatnostima.

Nova saobraajnica e inicirati razvitak privrede u krajevima kroz koje prolazi, djelovati blagotvorno na otkrivanje mnogobrojnih i znaajnih privrednih rezervi i stvoriti preduslove za racionalno iskoritavanje postojeih prirodnih uslova. Naravno, pri tome treba voditi rauna o kapacitetu buduih saobraajnica. Iz toga proizilazi da saobraaj sa svoje strane vri odreen uticaj, povratno dejstvo na razvoj proizvodnje.

esto, saobraaj takoe vri odluujui uticaj i na razvoj turizma u regionu, jer je tek razvoj saobraajnica, a posebno razvoj automobila, eljeznice i aviona doprinijelo pretvaranju turizma iz individualnog u masovni fenomen.

Sedmo, s obzirom na svoje ekonomske i drutvene funkcije saobraaj u svakoj zemlji, a posebno u naoj zemlji, ima prvorazredni politiki i drutveni znaaj. Samom injenicom da povezuje pojedine krajeve u jednu cjelinu, saobraaj omoguava formiranje dravne integralnosti, i pod pretpostavkom pravilnog rjeenja drutveno-politikih problema, naroito nacionalnog pitanja, doprinosi stvaranju osjeanja jedinstvene zajednice.

Usljed velikog drutveno-politikog znaaja koji ima saobraaj u svakoj zemlji, drutvena zajednica se bilo preko dravnih organa ili preko posebnih institucija pojavljuje kao subjekat u razvojnoj saobraajnoj politici.

Osmo, istorijski razvoj mnogih zemalja pokazuje da je saobraaj odigrao znaajnu ulogu u formiranju naina ivota ljudi. Izgradnja i razvoj saobraajnica i saobraajnih sredstava uticala je i danas utie na formiranje veliine naselja i uopte na proces urbanizacije.

3. PODJELA SAOBRAAJA

Podjela saobraaja moe se vriti na razne naine. Kao kriterijumi za podjelu mogu nam sluiti izvjesne tehnike karakteristike, zatim nain organizacije prevoza, kao i izvjesne ekonomske funkcije pojedinih saobraajnih djelatnosti.

Transportni sistem sastoji se od vidova saobraaja. Prema nainu prevoza i prevoznih sredstava saobraajnim putevima, mogue je razlikovati:

1. Kopneni saobraaj, koji se dijeli na drumski, eljezniki, cjevovodni i saobraaj sa prenosivim trakama,

2. Vodeni saobraaj, koji dijelimo na pomorski, rijeni, jezerski i kanalski, 3. Vazduni saobraaj, 4. Potanski saobraaj, 5. Telekomunikacijski saobraaj.


19

Prema nainu povezivanja vrsta saobraaja, razlikujemo jednoredne i viestruke (kombinovane) prevoze, koji mogu biti prekinuti ili neprekinuti.

Prema podruju na kome se vri saobraaj, razlikujemo domai, meunarodni saobraaj izmeu drava i kontinenata, tranzitni i pogranini saobraaj. Domai saobraaj moe biti gradski, prigradski, regionalni i meugradski, u BiH postoji kantonalni u Federaciji i meuentitetski u BiH.

Prema definiciji, saobraaj predstavlja sistem koji se sastoji od pojedinih saobraajnih grana koje ima karakteristike podsistema u odnosu na saobraaj kao sistem. S tog stanovita mogue je sistem saobraaja podijeliti na slijedee saobraajne grane: Prema karakteristikama puta po kojem se odvija, saobraaj se dijeli na:

1. drumski, 2. eljezniki, 3. pomorski, 4. rijeni i jezerski, 5. cjevovodni, 6. vazduni, 7. potanski i 8. telekomunikacijski.

Drumski saobraaj se odvija na razliitim vrstama puteva i van njih sa razliitim vrstama drumskih vozila (motorna, elektrina, zaprena vozila, dvociklima, sa stokom i pjeke).

eljezniki saobraaja vri se eljeznikim prugama i na posebno izgraenim prevoznim i vunim vozilima, koja mogu saobraati samo na eljeznikoj mrei i izmeu posebno izgraenih stajalita, to trai i posebnu vrstu organizovanosti.

Prevozne trake slue za javni prevoz lica unutar (aerodroma, sportski, kulturni, poslovni i drugi centri) i robe i djeluje na osnovu karakteristika industrijskih transportnih sistema.

Pomorski saobraaj se odvija na moru sa razliitim vrstama brodova i trai izgraene poetne i konane stanice odnosno pristanita.

Rijeni saobraaj se vri po plovnim rijekama sa razliitim rijenim brodovima i amcima. Jezerski saobraaj se odvija po jezerima sa brodovima i amcima. Kanalski saobraaj se vri po vjetaki izgraenim kanalima sa odgovarajuim brodovima. Rijeni, jezerski i kanalski saobraaj imaju takoe izgraene poetne i zavrne stanice.

Cjevovodi slue za prenos naftnih derivata, vode, gasa, uglja i drugih proizvoda od kraja proizvodnje do kraja prerade ili potronje, odnosno do odreenog terminala ili vorita sa drugim saobraajnim sredstvima.

Vazduni saobraaj se vri u vazduhu sa avionima, helikopterima i dr., i trai izgraene poetne i konane terminale i odgovarajuu opremu aviona i raketa.

Potanski saobraaj vri prenos pisanih i paketskih poiljaka odreene teine i gabarita i saobraaj plaanja i pri tome upotrebljava vlastita i tua prevozna sredstva.

Telekomunikacijski saobraaj se sastoji od fiksne i mobilne mree, telefonskotelegrafske, radioveze i satelitskog saobraaja.

U zavisnosti od uslova u kojima se odvija transportni proces, karakterstike saobraajnih puteva, vrste saobraajnih sredstava, organizacije i ekonomskog aspekta djelovanja, svaka saobraajna grana ima svoje karakteristike, to se odraava na njihovo poslovanje i definisanje i utvrivanje vrijednosti proizvodnje. Stoga se treba imati u vidu da svaka saobraajna grana u odnosu na druge saobraajne grane pokazuje odreene prednosti, to se moe utvrditi na bazi relevantnih kriterija kao to su: ekonominost prevoza, prevozna spososbnost, brzina, tanost, redovnost, kvalitet prevoza, sigurnost, zatita okolia, primjena novih tehnologija i dr. Na kraju moe se rei da svaka saobraajna grana ima svoje specifinosti i tehniko tehnoloke i ekonomske karakteristike koje zavise od prirodnih uslova u kojima se saobraaj vri, zatim od saobraajnog puta, vrsti i kvaliteti prevoznog sredstva, transportnog procesa i unutranje organizacije svake pojedine saobraajne grane. Kada se govori o povezanosti saobraajnog sistema, misli se na usklaenost saobraajnog sistema sa stanovita tehnikih, tehnolokih, organizacionih, ekonomskih i pravnih elemenata.


20

4. ASPEKTI INTEGRACIJE SAOBRAAJNOG SISTEMA

4.1 BOSNA I HERCEGOVINA I EVROPSKI SAOBRAAJNI SISTEM

Geosaobraajna i prostorna cjelina drave Bosne i Hercegovine u odnosu na poloaj u Evropi moe se opisati na slijedei nain:

nalazi se u sredinjem dijelu evropskog dijela Mediterana; Jadransko more, na koje je prostor naslonjen, duboko je uvueno u evropski kontinent, te

time priblien gradskim i industrijskim centrima; kopnenim i rijenim putevima kroz panonski prostor zemlja je vezana sa Evropom; koridorima Vc, X, XA i VII Bosna i Hercegovina je preko susjednih zemalja povezana sa

svijetom. Ogranak koridora Vc predstavlja brzu vezu Bosne i Hercegovine sa zamljama sjeverne Evrope i izlaz na Jadransko more.

Jadranskojonska cesta (Trst / Kopar Rijeka Split Dubrovnik Bar Tirana / Duvessi Igumenitsa Kalamata) u sastavu koridora sjeverozapad jugoistok preko koridora VC i drugih cesta koje prolaze teritorijom BiH, predstavlja jo jednu ansu za integraciju u meunarodne tokove i ubrzani razvoj BiH.

Bosna i Hercegovina, sa aspekta ukljuivanja u evropske tokove, ima relativno nepovoljnu rasprostranjenost planina i planinskih vijenaca, sa velikim razlikama u nadmorskim visinama. Te nepovoljnosti se mogu analizirati kroz podatke o nadmorskim visinama reljefa i povrine slivova rijeka.

Nadmorska visina reljefa: -14,20% do 200 m, -29,00% od 200 do 500 m, -31,00% od 500 do 1.000 m, -21,00% od 1000 do 1.500 m, i -3,50% od 1.500 do 2.000 m.

Povrina slivova rijeka: -35.700 km2 ili 70% Crnomorski, i -12.410 km2 ili 30% Jadranski.

Kao stalna obaveza za razmiljanje u pravcu optimiziranja veza sa evropskom saobraajnom mreom jeste i nezanemariva potreba stanovnitva Bosne i Hercegovina za normalnim komuniciranjem i zadovoljenjem svojih potreba, kako unutar svoje zemlje, tako i u ostatku Evrope i svijeta.

Prema popisu iz 1991. godine je: - ukupni broj stanovnika: 4.377.033 - gustoa naseljenosti: 85 stan./ km2.

Konkretno ukljuivanje saobraajnog sistema BiH zavisi, prije svega, od potreba Evrope za naim teritorijem, tj. od upotrebe naeg prostora za saobraaj i druge svrhe. Stoga je i opravdan razliit interes pojedinih evropskih zemalja ili njihovih asocijacija. Posebno za BiH je vaan interes susjednih zemalja i EU.

Teritorija Bosne i Hercegovine, njena dva entiteta Federacija i Republika Srpska, ve posjeduje ili moe posluiti za izgradnju puteva za bolje povezivanje razliitih evropskih regija, kao i Evrope sa Bliskim istokom.

U Evropi se saobraajni tokovi oblikuju u osam geosaobraajnih koridora. Tri koridora su u smjeru zapad istok, tri u smjeru sjever - jug, jedan u smjeru sjeverozapak jugoistok i jedan sjeveroistok jugozapad Evrope.

DRUMSKI SAOBRAAJ

21

Sl. 1 Geosaobraajni koridori Evrope (A1-Juni koridor, A2-Sredinji koridor, A3-Sjeverni koridor, B1-Zapadni koridor, B2-Centralni koridor, B-3 Istoni koridor, C1-Koridor sjeverozapad-jugoistok, C2-Koridor

sjeveroistok-jugozapad)

Bosna i Hercegovina, s obzirom na svoj poloaj u Evropi, preko teritorija Hrvatske i Slovenije, kao i ostalih zemalja bive Jugoslavije, prirodno participira na etiri evropska geosaobraajna koridora, a to su: juno evropski, centralnoevropski, sjeverozapad jugoistok Evrope i sjeveroistok jugozapad Evrope.

Bosna i Hercegovina posjeduje prirodna bogatstva i privredu rasporeenu po kantonima i entitetima. Kantoni sa centralnim gradom predstavljaju zone sa cetroidima u kojima je koncentrisana potranja za saobraajnom uslugom. Za saobraajno planiranje potrebno je raspolagati podacima o saobraajnoj potranji. Ti podaci na nivou BiH u ovom trenutku ne postoje, meutim na osnovu podataka iz 1991. godine mogu se procijeniti budui saobraajni tokovi.

Sl. 2 Putevi koji povezuju vee privredne centre u BiH u odnosu na koridore VC jadransko-jonsku cestu

U uslovima postojanja koridora VC i jadranskojonskog puta kao osovina za vezu sa Evropom i Bliskim istokom putevi za vezu izmeu gradova su:

Put VC (poklapa se sa E 73) povezuje gradove: Neum, apljina, Mostar, Jablanica, Konjic, Sarajevo, Ilija, Visoko, Kakanj, Zenica, epe, Zavidovii, tuzlansko dobojsko podruje, podruje Brkog, te preko Osijeka veza za evropske tokove. PGDS (prosjean godinji dnevni saobraaj): 5000 10000 voz/dan (1991.g.)

DRUMSKI SAOBRAAJ

22

Evropski put E 761 i E 762, povezuje gradove: Biha, Jajce, Travnik, Sarajevo, Gorade. PGDS: 2500 4000 voz/dan (1991.g.) Evropski put E 661, povezuje gradove: Banja Luka, Jajce, Bugojno, Livno, Split. PGDS: 4200 6500 voz/dan (1991.g.) Evropski put E 59, povezuje grad: Biha sa Zagrebom i Splitom. Evropski put E 65, (poklapa se sa jadranskojonskim putem) povezuje BiH u Neumu sa Bliskim istokom i sjeverozapadom Evrope.

Navedeni cestovni pravci, a neki od njih i budui koridori, povezuju najznaajnije privredne centre u BiH (Tuzla, Zenica, Sarajevo, Banja Luka, Mostar, Doboj, Biha, Bugojno, Travnik, Gorade, Bijeljina, Livno, Zavidovii, Visoko itd.). Na nekim dionicama koje lee na koridoru VC prosjean godinji saobraaj je iznosio i do 10.000 vozila / dan, to je bio ozbiljan znak za izgradnju saobraajnice veeg kapaciteta autoceste. To je svakako i znak da su relativno optereeni i putevi koji se ukrtaju sa pomenutim koridorom ili se istom prikljuuju. Oteavajua okolnost za bre ukljuenje BiH u evropske saobraajne tokove je, pored politike situacije koja usporava pozitivne procese, konfiguracija terena i obezbjeenje tehnikih elemenata u granicama dozvoljenim za transevropske magistrale (TEM).

4.2 POTREBE INTEGRISANJA SAOBRAAJNIH TOKOVA BIH U SAOBRAAJNE TOKOVE U EVROPI

Evropske zemlje se meusobno razlikuju kako po nivou razvijenosti, tako i po prioritetima razvojnih planova. Osnovna podjela u tom smislu je na one koje imaju razvijen saobraajni sistem i one koje su u tranziciji, koje imaju siromanu saobraajnu infrastrukturu, vozni park i nizak stepen organizovanosti saobraaja. Bosna i Hercegovina, kao i druge zemlje u tranziciji, ima evidentne probleme sa upravljanjem saobraajnom infrastrukturom na dravnom nivou. Meutim, problem privatizacije u saobraaju je kljuno pitanje i kod razvijenih drava. Za planiranje koridora kroz BiH, potrebno je sagledati i meunarodne saobraajne tokove, iskustva zemalja u tranziciji, regionalne inicijative i projekte, te saobraajnu politiku Evropske unije, to se daje u narednom izlaganju.

4.3 MEUNARODNI SAOBRAAJNI TOKOVI

Sa aspekta saobraajnih tokova, indikativne su veliine trogovinskih relacija Evropske unije sa Ruskom Federacijom i Turskom, te trend intenziviranja sa Ukrajinom i Bjelorusijom. Stvorene su i pretpostavke, zapoetim tenzicijskim procesima u privredi zemalja srednjoistone Evrope, do konane integracije. Bruto domai proizvod u zemljama u tranziciji ima uglavnom trend rasta. Struktura uvoza i izvoza po saobraajnim granama u EU se moe predstaviti kao na slici.

U; 45%

I; 31%U; 29%

I; 51%

U; 26%

I; 16%

0

10

20

30

40

50

60

Uvo

z / I

zvo

z

Vodni Cestovni eljezniki

Sl. 3 Struktura uvoza i izvoza po prometnim granama u EU, 2000.g.

DRUMSKI SAOBRAAJ

23

Planiranje saobraajne infrastrukture u BiH, pa i u Hrvatskoj i Sloveniji, te ostalim zemljama bive Jugoslavije, bitno zavisi od razvoja spoljnotrgovinskih relacija Evropske unije sa Bliskim istokom i Mediteranom. Isto tako za spomenute zemlje vaan je i potencijalni tok Baltik Podunavlje Jadran.

4.4 ISKUSTVA ZEMALJA U TRANZICIJI U OBLASTI SAOBRAAJNE POLITIKE

Projektom TINA (Transport Infrastructure Needs Assessment) od 1996. godine Evropska komisija je stimulisala razvoj multimodalne saobraajne mree u zemljama koje su kandidati za EU. TINA projekt je okonan 1999. godine i procijenjene su potrebne investicije za period 1998. 2006. godine na oko 87 mlrd . Kao potvrda procijenjene potrebe sredstva su ulagana kroz PHARE (Poland Hungary Aid for the Reconstruction of the Economy) program koji je prvo bio namijenjen obnovi Poljske i Maarske, a kasnije proiren na zemlje Srednje i Istone Evrope u tranziciji. Oko 11,5% sredstava bilo je namijenjeno za usklaivanje saobraajnih sistema. Od 2000. PHARE je nadopunjen projektima ISPA (The Instrument for Structurel Polici for Pre accesion) i SAPARD (Special Accession Programme for Agriculture and Rural Development). Budet PHARE-a za 2000. godinu iznosio je oko 1 mlrd . Prema podacima TEM Informative 2000. godine, gustoa mree veine zemalja u tranziciji ne prelazi 1 km/km2 za javne ceste, odnosno 5 10 m/km2 za auto ceste ili 3 5 km na 100 000 stanovnika. Podaci PHARE programa iz 1999. godine jasno odslikavaju stanje drumske mree srednjeistone Evrope (CEEC) i zemalja Evropske unije (EU).

Javni putevi; 567.000 km Autoputevi;

2400 km

Javni putevi; 3.422.000 km

Autoputevi; 51000 km

0

500000

1000000

1500000

2000000

2500000

3000000

3500000

Duin

a (km

)

CEEC EU

Duina javnih i autocesta CEEC i EU, 2000.

Javni putevi; 535 km/km2

Auto putevi; 2,2 km/km2

Javni putevi; 1060 km/km2

Auto putevi; 16 km/km2

0

200

400

600

800

1000

1200

Gust

ina (k

m/k

m2)

CEEC EU

Gustina mree javnih i autocesta CEEC i EU, 2000.

Sl. 4 Stanje drumske mree srednjeistone Evrope (CEEC) i zemalja Evropske unije (EU)

DRUMSKI SAOBRAAJ

24

Nizak nivo razvijenosti i gustoe mree zemalja CEEC u odnosu na EU nepovoljan je sa aspekta integracije saobraajnih mrea CEEC, pa i BiH.

4.5 SAOBRAAJNA POLITIKA U EVROPSKOJ UNIJI

Jo 1992. godine Europska komisija je odobrila zajedniku saobraajnu politiku sadranu u Bijeloj knjizi (White Paper).

Na osnovu iskustva iz saobraajnog planiranja utemeljenog na potranji (neuravnoteen razvoj po granama saobraaja i dr.), a uvaavajui planiranje na nivou sistema, aplicirani su ciljevi:

1. Formiranje transevropske mree 2. Pravedno odreivanje cijena u saobraaju 3. Zatita okolia 4. Sigurnost u saobraaju 5. Socijalna odgovornost 6. Jaanje unutranjeg trita 7. Osnaenje vanjske dimenzije jedinstvenog trita. Predstavljena zajednika saobraajna politika EU slui za oblikovanje saobraajnog sistema

kako EU, tako i zemalja kandidata za lanstvo u EU, a time i Bosne i Hercegovine.

5. TRANSPORT I ODRIVI RAZVOJ

5.1 OSNOVNE KARAKTERISTIKE ODRIVOG RAZVOJA TRANSPORTA

Pod pojmom odrivog razvoja podrazumijeva se takav razvoj koji je u skladu sa dananjim potrebama bez dovoenja u opasnost zadovoljenja potreba buduih generacija. Koncepcija odrivog razvoja svodi se na pitanje ta emo ostaviti buduim generacijama? Praktino znai da bi buduim generacijama ekoloke sisteme trebalo prenositi na nivou bolj

Documents

45915304-OsnoveDrumskogSaobracaja (1)