45196162-eÄŸitim-sosyolojisi

7/11/2019 45196162-eÄŸitim-sosyolojisi

http://slidepdf.com/reader/full/45196162-eaeyitim-sosyolojisi 1/445

A N K A R A Ü N İ V E R S İT E S İ

E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ F A K Ü L T E S İ Y A Y İ N L A R İ N O : İ SO

eğitim

sosyolojisiDoç. Dr. Mahmut TEZCAN



A N K A R A Ü N İ V E R S İ T E S İ E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ F A K Ü L T E S İ Y A Y I N L A R I N O : 1 5 0

EĞİTİM SOSYOLOJİSİ

Doç. Dr. Mahmut TEZCAN

A N K A R A1985



Birinc i Baskı : 1976

ikin ci Baskı : 1981

Ü çü nc ü Baskı : 1984

Dördüncü Baskı : 1985

A N K A R A Ü N I V E R S I T E S I B A S ı M E V I . A N K A R A — 1 9 8 5



D Ö R D Ü N C Ü B A S K I Y A Ö N S Ö Z

Kitabın her yeni baskıs ında onu daha çok gel iş t i rmek i lkes in isürdü rme ktey im. Dikka t e t t iğ im şey , hem konu ya i l işk in teor i -l e ri , hem de Türk iye ' n in eğ i tim s o run la r ın ın top lums a l gö rünüm le-r ine ye r ve rmek t i r . Ü lkemizde bu konu la rdak i a r aş t ı rma la r a r t t ıkça ,k i t ab ın i çe r iğ i de zeng in leş mek ted i r . K i t ab ımız la , konu la r yönündenüniversiter düzeyde bir eğitim sosyolojis i geleneği yerleşmiştir . Böyle-ce , her yazı lan materyal in , ad ına eği t im sosyolo j is i dense de onuneği t im sosyolo j is i o lmadığım okuyucu rahat l ık la kavrayacakt ı r .

Ki tabın bu baskıs ında demokras i ve eği t im, Ziya Gökalp ' in eği-t im düşünces i , gençl ik , okul ve s ın ıfa i l i şk in yeni yaklaş ım lara yerver i lmiş , ayr ıca d iğer bölümlere gerekl i ek lemeler yapı lmış t ı r . Gele-cek baskı larda y ine gerekl i yeni bölümler ek leyeceğim.

Türk eği t im s is teminde ar t ık n i te l ik ve başar ı konular ın ın üzer in-de du ru lmas ı zaman ı ge lmiş t i r . Bu a lan la rda a r aş t ı rma la r ın yap ı l -mas ı ve k i tab ımızda yer a lmas ı , geleceğe i l i şk in beklent i ler imiz ara-s ındad ı r .

A n k a r a , H a z i r a n 1 98 5 D o ç . D r . M a h m u t T E Z C A N





İ Ç İ N D E K İ L E R

I . B Ö L Ü M : E Ğ İT İM S O S Y O L O J İS İN İN T A N IM I , K O N U S U , Ö Z E L -LİKLERİ VE GELİŞİMİ 3

A. Eği t im kavra mı ve eği t imbi l im 4

B. Sosy oloji 4

C. Eğ itim sosyolojisinin gelişimi 5

Emi le Durkheimın ka tk ı l a r ı 6

Max VVeberin katkıları 7Kar i Man nheim ın ka tk ıl a r ı 8

D. Eğitsel sosyoloji ve eğitim sosyolojisi ayr ımı . . . . 9

1. Eğitim sosyolojisi 9

a. îns ana yönel im 10

b. Araş t ı rma yönel imi 10

c. Toplu msa l model ler yönel imi 10

Genel o l arak eğ i t im ve t op lum i l i şk i l e r i . . . . 10

2. Eğitsel sosyoloji 11

3. Eği t imin toplumsal temel leri 12

E. Eği tsel sosyolojinin özel likleri " . , . . . 12

1. Toplumsal gel işme aracı 132. Eği t im am açların ın karşı laşt ırı lmasının temel i 13

3. Uyg ulam al ı sosyoloji 13

4. Toplumsal laşma sürecinin incelenişi 13

5. Eği t imci lerin eği t imi 14

6 . Eği t imin top lumdaki yer in in i nce lenmesi . . . . 14

7. Okul içindeki ve okul i le topluluk arasındaki toplumsal etki leşimin incelenmesi 15

F. Bi limsel yöntem kul lanm a 16

G. Yen i eğitim sosyolojisi 17

I I . B Ö L Ü M : E Ğ İT İM S O S Y O L O J İS İN İN Ö N E M İ V E D İĞ E R B İL İM -LERLE İLİŞKİSİ

A . Ö N E M İ 1 9

V



B . E Ğ İ T İ M S O S Y O L O J İ S İ N İ N D İ Ğ E R D A V R A -N I Ş B İ L İ M L E R İ İ L E İ L İ Ş K İ S İ 2 0

C . T Ü R K İ Y E ' D E E Ğ İ T İ M S O S Y O L O J İ S İ Ö Ğ R E -

T İ M İ 2 2

1. Ziya Göka lp 22. Eği t im Mil l î Olmal ıdı r 22

. Eği t imin Amacı 22

. Eği t imde Ödül ve Ceza 23. Kozmopol i t Eği t im 23. Bat ı Uygar l ı ğ ı ve Türk Kül türü 24. Gençl ik Buhranı 24. Eği t im Türleri 25. Eği t im-Kül tür Uygunluğu 25

. Öğret im Biçimi 26

. Eği t im-Öğret im Ayrımı 27

. Kadın Eği t imi 27

. Din Eği t imi 28

. Aydınlar ve görevleri 28

. Sonuç 282. Prens Sabah at t i n 293. İsmai l Hakkı Bal tacıoğlu 304. E them Neja t 305 . Türk iye 'de Örgün Eği t im Program lar ında

Eğitim Şosyolojisi 31

I I I . B Ö L Ü M : T O P L U M S A L L A Ş M A S Ü R E C İ 34

I . T O P L U M S A L L A Ş M A K A V R A M I V E Ö Z E L L İ K -L E R İ 3 6

A. Tan ım . 36

1 . Nesnel bakımdan toplumsal l aşma 37

2. Öznel bakımdan toplumsal l aşma 37

B. Top lumsa l laşma nın özel likleri 37

C. Top lumsa l laşma nın biyoloj ik temel leri 38

1 . İçgüdü yoksunluğu 382. Fiziksel bağımlılık 383. Öğrenme kapasi tesi 38

/ 4. Dil 39

I I . T O P L U M S A L L A Ş M A A M A Ç L A R I V E T İ P L E R İ . . 39

A. Toplumsal l aşman ın amaçlar ı 39B. Top lums al laşm anın t ipleri 39

1. Başarı l ı toplumsal laşma 392. Başarısız toplumsal laşma 40

I I I . T O P L U M S A L L A Ş M A N I N B İ R E Y SE L G Ö R Ü -N Ü M L E R İ 4 0

V I



A. Top lums al bakış çerçevesi 40B. Top lums al kişi 41C. Toplumsal öğrenim 41

a. Tak l i t 41b. Telkin 42c . Rekabet 42

D. Bireyselleşme ve ay na benlik 42

I V . T O P L U M S A L L A Ş M A A R A Ç L A R I 4 3

V . Y E T İ Ş K İ N T O P L U M S A L L A Ş M A S I 4 3A. Yet işkin toplumsal laşması 43B. Yeniden toplumsal laşm a 44

IV . E Ğ İ T İ M D E A M A Ç L A R V E T O P L U M

I . G E N E L A M A Ç L A R 4 6

A. Bireye yönel ik ama çlar 46B. Sosyo-kül türel yönel imli am açlar 47

I I . E Ğ İ T İ M B İ L İ M İ N E G Ö R E A M A Ç L A R K O N U -S U N U N Y E R İ V E L İ T E R A T Ü R D E K İ D U R U M

A. Am açlar hiyerarşisi 49B. Am açların tesbi t inde ölçüler 50

1. Top lums al yeterl ik ölçüsü 502. Tem el beşerî iht iyaçlar ölçüsü 503. Dem okrat ik düşünce ler, ideal ler ölçüsü 514. Am açların kendi içinde tutarl ığı ölçüsü 515. Davranışsal yoru m ölçüsü 516. Gerçekleşebilecek ni tel ik taşıma 51

C. Am açları bel i rleyen kimseler 52D. Amaç lar ın gruplandı r ı lması 52

a. Bloom 'un taksonomisi 52b. L. Sm ith'in sını flandırması 52c. A.B.D. Mil l î Eği t im Örgü tün ün sınıflan-

dırması 52

d . O 'C onn or 'u n s ın ıf l andı rması 53e. B. Russel l ' in sını flandırması 53f. Bat ı eği t im sisteminde 53

I I I . T Ü R K M İ L L Î E Ğ İ T İ M İ N İ N G E N E L A M A Ç L A R IV E D E Ğ E R L E N D İ R İ L M E S İ 5 4

1. Tür k Mil l î Eği t iminin ama çları 54Özel Ama çlar 55

2. Genel Am açların değerlendiri lmesi 57

A. Gel işmiş ülkelerin ama çlarını alma k 57B. İçerik — am aç çelişkisi 58

V II



C. Am aç - uyg ulam a çelişkisi 58D. Eği t ime olan toplumsal talebin ve nüfusun artışı 59E. Öğre tme n sorunu 59F. Araç-gereç yetersizl iği 5g

I V . A M A Ç L A R B A K I M I N D A N E Ğ İ T İ M S İ S T E M İ -M İ Z D E R E F O R M İ H T İ Y A C I 5 9

A. Reform gerekt i ren hususlar 60B. 3. Beş Yıllık Pla n 60C. 8. Mil l î Eği t im Şûrası 61D. Şûra karar larının geçerl iği 62

V . B Ö L Ü M : E Ğ İT İM İN T O P L U M S A L İŞ L E V L E R İ 65

I . E Ğ İ T İ M İ N A Ç I K İ Ş L E V L E R İ 6 6

A. Top lum un kül tür mi ras ın ın b i r ik imi ve ak t ar ı lması 66B. Çocu ğun toplumsal laşt ı rı lması 67C. Yeni l ikçi ve değişmeyi sağlayıcı elema nlar yet işt i r-

mek 67

D. Siyasal işlev 67

1. Ulusa l önderler 682. Yersel önderler 68

E. Eğitim in seçm e işlevi 69F. Eği t imin ekonomik işlevi 72

1. Ni tel yön 732. Nicel yön 73

a . Denge 74

b. Or ta öğret imin yapısı 74c. Mesleksel rehb erlik 74

I I . E Ğ İ T İ M İ N G İ Z L İ İ Ş L E V L E R İ 7 5

A. Eş seçme 75B. Tam dık sağl ama 75

C. S t a tü kazandı rm a 76D. Çocuk bakıcı l ığı 77

E. İşsizliği önle me 77F. Çoc uğun ekonomik sömürü lmesini önleme 77G. Temizleyici l ik 77

V I . B Ö L Ü M : K Ü L T Ü R V E E Ğ İT İM İL İŞ K İL E R İG İ R İ Ş 8 0

I . S O S Y O - K Ü L T Ü R E L S İ S T E M D E D A V R A N I Ş I NT O P L U M S A L B E L İ R L E Y İ C İ L E R İ . 8 0

A. İdeoloj i 81B. Tekn oloj i 81C. Toplumsal örgüt 82

V I I I



I I . K Ü L T Ü R - E Ğ İ T İ M İ L İ Ş K İ L E R İ 8 2

I I I . K Ü L T Ü R E L G E C İ K M E V E E Ğ İ T İ M 8 3

I V . T O P L U M S A L D E N E T İ M V E E Ğ İ T İ M 8 5

V . G E L E N E K G Ö R E N E K V E E Ğ İ T İ M 8 6

V I . K Ü L T Ü R C E Y O K S U N Ç O C U K L A R V E E Ğ İ T İ M 86

V I I . İ L K E L V E Ç A Ğ D A Ş E Ğ İ T İ M İ N K A R Ş I L A Ş T I -R I L M A S I 8 8

V I I . B Ö L Ü M : E K O N O M İ V E E Ğ İ T İ M

I . E K O N O M İ - E Ğ İ T İ M İ L İ Ş K İ L E R İ 9 2

I I . E Ğ İ T İ M İ N T Ü K E T İ M Ö Z E L L İ Ğ İ 9 3

A. Federa l ya da merkezî hüküm et l er 95

B. Eya letler ya da iller 95

C. Yersel yönet imler ve okul bölgeleri 95

I I I . E Ğ İ T İ M İ N Y A T I R I M Ö Z E L L İ Ğ İ 9 6

I V . S A N A Y İ D E İ Ş Ç İ E Ğ İ T İ M İ 9 6

V I I I . B Ö L Ü M : D E M O K R A S İ V E E Ğ İ T İ M ,

I . B İ R S İ Y A S A L S İ S T E M O L A R A K D E M O K R A S İV E Ö Z E L L İ K L E R İ 9 9

I I . D E M O K R A S İ V E E Ğ İ T İ M 100

I I I . Ü L K E M İ Z D E D E M O K R A S İ V E E Ğ İ T İ M U Y G U -

LAMASI 102

I X . B Ö L Ü M : E Ğ İT İM D E F IR S A T E Ş İT L İĞ İ

I . E Ğ İ T İ M D E E Ş İ T L İ K K A V R A M I 106

1. Herkese en üst basamağa kadar öğret im sağla-mak 106

2 • Herkese muayyen düzeyde b i r askar i öğrenimhakkının sağlanması 106

3. He r bi reyin kendi yetenek ve potansiyel inin ta-mamından yarar l anmasın ı sağ l ayan b i r öğreni -me kavuşturu lması 107

4. Eğitim in girdi ünitesi 107

I I . E Ğ İ T İ M D E F I R S A T E Ş İ T L İ Ğ İ N İ E N G E L L E Y E NE T M E N L E R 1 0 8

A. Ekonom ik etmenler 109

1. Ailenin geliri ve mesleği 109

a. Gelir 109b. Meslek 109

I X



2. Devlet in ekonomik gücü 109B. Coğrafî etmenler 110

1. Yerleşme düze ni 110

2. Yöresel farkl ılaşma 111

C. Top lums al etmenler 112

1. Cinsiye t ayrım ı 112

2. Din ayrımı 113

3. Di l etmen i 113

4. Irk ayrımı 114

5. Nüfus etmeni 115

6. Eğitimsel denges izlikler 116

D. Siyasal etmenler 116E. İşlevsel eşitsizlik 116

F. Parasız yat ı lı l ık, buıs ve yard ım prog ramla rı . . . 117

X . B Ö L Ü M : T O P L U M S A L T A B A K A L A Ş M A V E E Ğ İT İM

A. Top lums al farklı laşma kavra mı 119

B. Toplumsal t abakal aşma kavramı 119

C. Bazı tabaka laşma teori leri 119

1. Davis ve Mo ore'a göre tabaka laşma 120

2. Ge rha rd I.enski 'ye göre tabak alaşm a 121

3. Vi lf rede Pare to 'ya göre t abakal aşma 121

D. Başl ıca toplumsal tabak alaşm a t ipleri 1221. Kölelik 122

Kölelik ve eğitim 123

2. Feodal zümre ler 123Feoda l izm ve eği t im 125

3. Kas t lar 126Ka st sistemi ve eğitim 128

X I . B Ö L Ü M : T O P L U M S A L S IN IF L A R V E E Ğ İT İM

I . G E N E L O L A R A K T O P L U M S A L S I N I F L A R 1 34

I I . T O P L U M S A L S I N I F L A R V E E Ğ İ T İ M L E İ L İ Ş K İ -LERİ 136

Durkhe im 'e Göre To plumsal S ını f ve Eği t im Fark lı laş-ması 136

A. Sınıfsal farkl ılaşma ve eği t im miktarı 137

B. Sınıfsal farklılaşma ve eğitim tipi 141

a. El işi - zihinsel iş ayrım ı 143

X



i b. Yoksul ya da yeteneksiz çocuklara özgü ge-lenek 145

c . Yüksek öğrenim yap ama ma 147

d. Me zunla rın ist ihdam edi lememesi 148

e . Mezu nlar ın sermaye bulam amalar ı 150

f. Lüks teknik eği t im 150

g. Ders prog ram ları i le çevre iht iyaçları . . 151

C. Top lumsa l sınıf ve öğrenci başarısı 151

D. Eğitimsel önlem ler 154

1. Top lums al sını f farklarının azal t ı lmasına eği-t im yoluyla yardım cı olmak 154

2. Eği t im yoluyla toplumsal hareket l i l iğin gerçek-leştirilmesi 154

X I I . B Ö L Ü M : AİLE VE EĞİTİM

I . A İL E N İN İŞ L E V L E R İ , 1 57

A. Biyo lojik işlev 157

B. Eko nom ik işlev 158

C. Sevgi işlevi 158

D. Kor uyu cu işlev 159

E. Toplu msa l laşt ı rma işlevi 159

F. Eğ itim işlevi 160

G. Ai lenin boş zam anlar ı değerlend irme işlevi 160

I I , A İ L E N İ N Ç E Ş İ T L İ Y Ö N L E R İ V E E Ğ İ T İ M 1 63

A. Ai le büyü klüğü 163

B. Boşanm a 163

C. Çal ışan kadınlar - 164

D. Aile ve okul işbirliği 166

E. Aile yaşa mı için eğitim 167

I I I . SO S Y O - E K O N O M İ K D Ü Z E Y E G Ö R E A İ L E N İ NB A Ş A R IY A E T K İS İ 1 68

A . Y A B A NC I Ü L K E L E R D E K İ D U R U M 168

B . D İL E T M E N İ V E B A Ş A R I 1 70C . Ü L K E M İ Z D E K İ D U R U M 172

D . Ö N L E M L E R 1 74

1. Yaygın ai le eği t im prog ram ları gel işti rmek . . 175

2. Yaygın okul öncesi eği t imi programları düzen-lemek 175

X I



X I I I . B Ö L Ü M : T O P L U M S A L H A R E K E T L İL İK V E E Ğ İT İM

I . T O P L U M S A L H A R E K E T L İ L İ K K A V R A M I 178

I I . T O P L U M S A L H A R E K E T L İ L İ K T İ P L E R İ . . ' . . . . . 178

A. Yatay toplumsa l hareket l i l ik 178B. Dikey harek etlilik 179

a. Yuk arı doğ ru hareket l i lik 179

b. Aşağı doğ ru harek etlilik 181

I I I. Y U K A R I D O Ğ R U H A R E K E T L İ L İ K E T M E N L E R İ

A. Göç pol i tikası ve uygu lamala rı 182B. Farkl ı doğurg anl ık oran ları 182

C. Ayrım gözetmen in orta dan kalkışı 182D. Sanayi leşme 182E. Fırsa t eşitliğinin kab ulü 182F. Yar ı şmaya yer verme 183G. Konu mlar ın s t a tüsünde deği şmeler 183H. Miras yoluyla edini len toplumsa l konu mların sayı-

larındaki değişmeler 183

I V . E Ğ İ T İ M V E T O P L U M S A L H A R E K E T L İ L İ K . . . 18 3

A. Sanayi leşmiş ülkelerdeki du ru m 183

B. Ülkem izde toplumsa l hareket l i l ik ve eği t im 186

V . K A D I N I N T O P L U M S A L H A R E K E T L İ L İ Ğ İ . . . . 188

X I V . B Ö L Ü M : A K R A N G R U P L A R I V E E Ğ İT İM S E L D E Ğ E R İ

I . A K R A N G R U P L A R I N I N A Y I R D E İ D İ C İ N İ T E L İ K -L E R İ 1 9 0

I I . A K R A N G R U P L A R I N I N T Ü R L E R İ 192

A. Oyu n gruplar ı 192B. Klikler 192C. Çeteler, (Ga ng grup ları ) 192D. (Özen t i grup ları - Referans kümeleri ) 193

I I I . A K R A N G R U P L A R I N I N İ Ş L E V L E R İ 1 93

A. Olu ml u işlevleri 194

B. Olu ms uz işlevleri 195

I V . A K R A N G R U P L A R I K O N U S U N D A A R A Ş T I R M A -LAR 196

A . Yab ancı Ülkelerde 196B. Türkiye 'deki Araş t ı rmalar 199

X I I



X V . B Ö L Ü M : K İT L E İL E T İŞ İM A R A Ç L A R I V E E Ğ İT İM

I . N İ T E L İ K L E R İ 2 02

I I . İŞ L E V L E R İ 2 02

I I I . T E L E V İ Z Y O N V E E Ğ İ T İ M 2 03

A. TV 'n in yarar l ar ı 203

B. TV 'n in zarar l ar ı 203

Örnekler 204

I V . W . S C H R A M M ' A G Ö R E İ L E T İ Ş İ M A R A Ç L A R I

V E E Ğ İ T İ M İ L İ Ş K İ S İ 2 06

V . İ S T E M E D E N Ö Ğ R E N M E V E R . M E R T O N 2 07

Video ve eği t im 208

X V I . B Ö L Ü M : T O P L U M S A L D E Ğ İŞ M E V E E Ğ İT İM

I . T O P L U M S A L D E Ğ İ Ş M E K A V R A M I 2 11

I I . E Ğ İ T İ M İ N T O P L U M S A L D E Ğ İ Ş M E Y E İ L İ Ş K İ Nİ Ş L E V L E R İ 2 1 1

A. Eği t imin tutuc u işlevi 212B. Eğitim in yar atıcı işlevi 212

I I I . T O P L U M S A L D E Ğ İ Ş M E V E E Ğ İ T İ M İ L İ Ş K İ L E -Rİ 213

A. Toplumsal değişme ve eği t im i l i şkisinin teorik

görünümler i 213A. Değişme aracı olarak eği t im 214B. Toplums al deği şmenin koşulu o l arak eğ i tim . . . . 215C. Toplumsal değişmenin etki leyicisi olarak eği t im 216D. Ma x We ber' in toplumsa l değişme ve eği t im t ipolo-

jisi 217E. Ot tovvay'a göre eği t im ve toplumsa l değişim . . . 218F. Eği t im akımlarına göre toplumsa l değişme eği t im

ilişkileri 221

1. Özc ülük (Essent ial ism), 221

2. Kal ıcı lık (Perennial ism) 2213. Gelişmecilik (Progressivism) 2224. Yeniden Oluşturm acı l ık (Reconstruc t ionism). . 222

I V . T O P L U M S A L D E Ğ İ Ş M E V E E Ğ İ T İ M İ L İ Ş K İ S İ -N İN B A Ş L IC A A L A N L A R I 2 2 3

A. Bilim ve teknolo jideki gelişmeler 223B. Kent leşm e 226C. Demografik değişmeler 227

a. İlköğret im 228b. Ort aokul l ar 228

X I I I



c. Liseler 229

d. Meslekî ve teknik öğret im 229

aa. Tekn ik l iseler 230

bb. Endü stri Meslek Liseleri 230

D. Yüksek öğret im 232

E. Öze l eğitim in gelişmesi 232

F. Toplumsa l hareketl il i k a rac ı o l arak eğ i tim . . . . 233

G. Ai le yaşamında deği şmeler , kadın ve çocuk . . . . 234

H. Baskı grup ları 235

I. Dem okrat ik gel işmeler 236

J . Çağdaş l aşma 236

X V I I . B Ö L Ü M : A Z G E L İŞ M İŞ Ü L K E L E R V E E Ğ İT İM S E L S O R U N L A R I

I . A Z G E L İ Ş M İ Ş Ü L K E L E R İ N G E N E L Ö Z E L L İ K -L E R İ 2 3 9

I I . G E L İ Ş M E K T E O L A N Ü L K E L E R İ N B A Z I O R T A K -L AŞ A E Ğ İ T İ M S E L S O R U N L A R I 2 40

1. Yete rli öğr etme n eksikliği 240

2. Oku l ların öğrenciyi okulda tutmad aki başarısız-lığı 241

3. Müfredat programlar ın ın t op luma uymam ası 241

4. Köy ve kent gel işmesi arasında dengesizl ik 241

5. Eği t imsel gel işmeye kadın kat ı lımı sorunu 242

6. Eği t im sistemindeki değerlerde tutuculu k . . . 242

7. Çift di l kul lanm a 242

I I I . Ö N E R İ L E R İ N Ç Ö Z Ü M Y O L L A R I 2 43

A. Eği t ime öncel ik vermek 244

B. Eğitim an cak canlı ve etken bir işlevsel kad ro için-de yapı labi l i r 245

C. Eği t im üret ici olmal ıdı r 245

D. Eği t im seçici olmal ıdı r 246

E. Kad roların yet işti ri lmesine öncel ik vermek 246

X V I I I . B Ö L Ü M : B E Y İN G Ö Ç Ü V E T Ü R K İY E

G İ R İ Ş 2 4 8

I . B E Y İN G Ö Ç Ü K A V R A M I - G E N E L G Ö R Ü N Ü M ÜV E Ç E Ş İ T L İ Ü L K E L E R D E K İ D U R U M 2 51

A. Kavr am ve genel görünü m 251

B. Çeşi tl i ülkelerdeki du rum 252

X I V



1. A.B.D 252

2. İngi l tere 254

3. Kan ada i 2554. Fi l ipin ve Kor e 255

I I . B E Y İN G Ö Ç Ü N Ü N S E B E P L E R İ

A. Li teratürd eki sebepler 255

1. Cazibe kutup ları 255

2 . Arz - Ta lep kavram ı 256

3. Çekici - î t ici kuvvet ler kavram ı 256

B Ara şt ı rmala rda göç sebepleri . . 256

C. Eği t imsel yön 258

I I I . B E Y İN G Ö Ç Ü B A K I M I N D A N T Ü R K İ Y E 2 59

A. Doktorlar 259

B. Müh endisler 263

C. Bi l im ada mlar ının göçü 267

1. Meslek deneyim i 268

2. Akademik ünvan lar 268

3. Çekici etmenler 269

4. İt ici etmenler 270

5. İş bulm a yol ları 270

I V . B E Y İN G Ö Ç Ü N Ü N Ö N L E N M E S İ 2 70

A. Ün i te projesi 270

B. ı Kalk ınma plan larınd a beyin göçü 272

C. Kısı t layıcı önlemler ve Anay asa 273

D. Öğrenci lerle i lgi li önlemler 274

X I X . B Ö L Ü M : S A N A Y İL E Ş M İŞ Ü L K E L E R İN E Ğ İT İM S E L S O R U N L A R I

I . S A N A Y İ L E Ş M İ Ş Ü L K E L E R İ N B E L L İ B A Ş L I Ö -Z E L L İ K L E R İ 2 8 0

I I . S A N A Y İ L E Ş M İ Ş Ü L K E L E R İ N E Ğ İ T İ M S E L S O -R U N L A R I 2 81

A. Oku lun işlevlerindeki art ı ş 281B. Ekon ominin insangüc ü istemi 281C. Eği t imde bürokra si 282D. Kitle iletişim araç ları 282E. Mak ine egemenl iği 282

1. Boş zam an eği t imi 2822. San ayid e da ha iyi insan ilişkileri 2833. İşi insand an ayırmak 283

X V



F. Öğre tm en sorunu 283

G. Eğ itimd e fırsat eşitsizliği 283

H. Üniversi teler 283

I. Değer değişimleri 283

J. Nüfus art ışı 284

I I I . B A ZI G E L İ Ş M İ Ş Ü L K E L E R D E N Ö R N E K L E R . . 2 84

I V . A L V l N T O F F L E R ' A G Ö R E S A N A Y İ L E Ş M İ Ş Ü L -K E L E R D E G E L E C E K T E E Ğ İ T Î M 2 85

a. Öğrenm e 286

b. İl işki kurm a 286

c. Seçme 287

KESİM II

Ö Ğ R E T İM SO S Y O L O J İS İ (M ı k r o E ğ i t i m S o s y o l o j i s i )

X X . B Ö L Ü M : T O P L U M S A L B İR S İS T E M O L A R A K O K U L

I . O K U L U N T E M E L Ö Z E L L İ K L E R İ 2 91

A. Top lums al sistem olarak okul ve kül türel özel likleri 291

1. Biçimsellik 293

2. Bürok rat laşma 293

3. Öğre nci etki leşimi 295

B. Oku lun toplumsal laşt ı rma özel liği 296

I I . J . D EV V EY 'E G Ö R E O K U L U N İ Ş L E V L E R İ 2 98

A. Basitleştirme 298

B. Tem izleme 298

C. Denge kurma 298

I I I . O K U L U N R O L Y A P I S I 2 9 8

A . M ü d ü r 2 9 9

B. Uz ma nlar , (Rehberl ik ve Psikoloj ik Dan ışman lar) 299

C. Öğre tmenler 300

D. Öğrenc i ler 301

I V . O K U L U N E T K E N L İ Ğ İ 3 01

X X I . B Ö L Ü M : OKUL - ÇEVRE İLİŞKİLERİ

I . O K U L T İ P O L O J İ L E R Î 3 03

A. Geleneksel okul 303

B. Top luluğ un bir model i olarak okul 304

X V I



- C. Top luluk okulu . 305I I . Ü L K E M İ Z D E O K U L - Ç E V R E İ L İ Ş K İ L E R İ . . . . 3 07

A. Oku l - ai le bi rl ikleri 308B. Oku l koru ma dernekleri 308C. Yaygın eği t im etkinl ikleri 308D. Eği t imci lerin tutu mu 309E. Yet işkin eği t iminde okul 309

X X I I . B Ö L Ü M : B O Ş Z A M A N E Ğ İT İM İ V E O K U L

I . B O Ş Z A M A N E Ğ İ T İ M İ N İ N A N L A M I V E G E N E LE Ğ İ T İ M D E N F A R K L I L I K L A R I 31 1

I I . B O Ş Z A M A N E Ğ İ T İ M İ N İ N A M A C I 3 12

I I I . G E N E L O L A R A K O K U L L A R I N B O Ş Z A M A NE Ğ İ T İ M İ N D E K İ İ Ş L E V L E R İ 3 14

A. Olumlu görüşü savunan lar 315

B. Olumsuz görüşü savunanlar 315

I V . O K U L L A R I N B OŞ Z A M A N E Ğ İ T İ M İ N D E U Y G U -L A D I K L A R I Ç E Ş İ T L İ Y Ö N T E M L E R 3 15

A. Resmî müfredat programlar ına bazı da l l a r ı a lmak 315

B. İnformal eği t im biçimind e 316

C. Okul merkezl i t op lu luk boş zam an değer l endi rmep ro g ra m l a n 3 1 6

D. Diğer kurum lar t a raf ından sağl anan toplu luk boş

zaman değerlendirme olanaklarını yerine get i r-mek 317

E. Okul l ar , boş zam an değer l endi rme personel in inmesleksel hazırl ığında temel rolü oynar lar 317

V . Ü L K E M İ Z D E K İ D U R U M 3 18

A. Genel olarak 318

B. Eği tsel kol lar . . . 318

V I . G Ü N Ü M Ü Z O K U L L A R I N D A B O Ş Z A M A N E Ğ İ T İ -M İ N İ G E R E K T İ R E N S E B E PL E R 3 20

A. Eği t im ama çlarının gerçekleşti rilmesi için 320

B. Top lums al laşma süreci için 321

C. Kül tür ak t arma yönün den 321

D. Eği t imci lerin eği t imi için 321

E. Ok ul içi ve okul dışı etkileşimin gerçekleşmesi . . 321

F. Oku l başarısını tayin yön ünd en 321

G. Oy un un eği tsel bi r araç olarak ele al ınışı yönün den 322

X V I I



H . Sosyo-kül türel bütünleşm eyi sağlam ak için 322

I. Toplu msa l statü elde etmek için 322

V I I . Ü L K E M İ Z D E B O Ş Z A M A N F A A L İ Y E T L E R İ -N İ N S O S Y O L O J İ K Ö Z E L L İ K L E R İ N E G Ö R E B O Ş

Z A M A N E Ğ İ T İ M İ N İ N G E R E K L E R İ 3 22

X X I I I . B Ö L Ü M : M E S L E K O L A R A K Ö Ğ R E T M E N L İ K

I . M E S L E K L E Ş M E K O Ş U L L A R I 3 25

A. Uzm anl ık b i l g i si -örgün öğrenimden geçme 325

B. Giriş dene t imi 326C. Meslek ahlâkı 326

D. Çal ışma özgürlü ğü 327

E. Meslek kuruluşları 327

F. Hizm et koşul ları 328

G. Toplum ca meslek o l arak t an ınma 328

I I . Ö Ğ R E T İ M M E S L E Ğ İ N İ N T İ P İ K Ö Z E L L İ K L E R İ

A. Meslek gru bu olarak özel likler 329

B. Mü şteriler ve müş terilerle ilişkiler 331

C. Mesleğin icrası yön ünd en özel likleri 332

I I I . Ö Ğ R E T M E N L İ K M E S L E Ğ İ N İ N S E Ç İ M İ 3 33

X X I V . B Ö L Ü M : O K U L D A V E S I N I F T A Ö Ğ R E T M E N

I . O K U L D A Ö Ğ R E T M E N 3 37

A. Oku l ima j ı 337

B. Öğr etme ni etki leyen güçler 338

1. Dış güçle r 338

2. iç güçler 339

3. Karşılıklı güçler 340

I I . S I N I F T A Ö Ğ R E T M E N 3 40

A. Top lums al bi r sistem olarak sınıf 340

B. Küçü k grup d inamizmi 341C. Öğr enci-ö ğretm en i l i şkilerinde toplumsal sını f et -

meni 343

D. Ülkem izde öğretm en öğrenci i li şkileri 344

X X V . B Ö L Ü M : S O S Y A L B İR S İS T E M O L A R A K S IN IF

I . T A L C O T T P A R S O N S ' A G Ö R E S I N I F 3 46

I I . S I N I F I N B Ü Y Ü K L Ü Ğ Ü 3 47

XVI I I



I I I . Y E T E N E K G R U P L A M A L A R I (T ü rd e ş li k ) 3 47

I V . S I N I F Î Ç I İ L E T İ Ş İ M 3 4 8

V . . Ö D Ü L S İ S T E M İ 3 4 9

V I . K A R M A E Ğ İ T İ M 3 50

V I I . S I N I F R O L Y A P I S I V E R O L İ L İ Ş K İ L E R İ 3 51

a. Öğre nci rolü 352b. Öğre tme nin Rolü 352c. Öğr etmen lerin Etkenl iği 353d. Öğr etme nin Etkenl iğini Bel i rleyen Nesnel

Ölçüt l er 353

X X V I . B Ö L Ü M : Ö Ğ R E T M E N İ N S T A T Ü S Ü

I . T O P L U M S A L S T A T Ü K A V R A M I V E Ç E Ş İ T L E R İ

A. Tan ım 356

1. Veri len statüler 356

2. Kaz anı lan statüler 357

B. Saygın lık 357

C. Statü ölçüt leri 358

D. Ki l i t statü 358

E. Statü simgeleri 358

I I . Ö Ğ R E T M E N İ N S T A T Ü S Ü 3 59

A. Cinsiyet 359B. Öğrenci lerin statüsü ve yaşı 360

C. Genel ücret düşüklüğ ü 360

D. Öğre tmen lerin öğrenim derecesi 360

E. Oku tu l an konu 361

F. öğre tmen in t op lumsal kökeni 361

G. Kıde m ve yaş 361

H. Bağımlılık 362

X X V I I . B Ö L Ü M : Ö Ğ R E T M E N İ N R O L Ü

I . R O L K A V R A M I - S I N I F L A N D I R I L M A S I V E Ç E-Ş İ T L E R İ 3 6 4

A. Rol kavramı 364B. Rol lerin sını flandırı lması 364

a. Tay in edi lmiç rol ler-k abul edi lmiş rol ler 364

b. İdeal rol -gerçe k rol 365

c. Basit rol -karm aşık rol 365

d. İt ibarh -i t ibarsız rol 365

X I X



e. Büyük sorumluluk-hafif sorumluluk gerek-tiren roller 365

f. Temel rol- ikincil rol 365

g. Kilit rol-ge nel rol 365

C. Çeşitli rol kavra mlar ı 366

1. Rollerin içe dönüşüm ü 366

2. Rol anlaşması 366

3. Rol takımı 366

4. Rol uzmanlaşması 366

5. Rol beklentileri 367

6. tnformal rol davranışları 367

ı ı . ÖĞR ETM E NIN R OLÜ ' 368

A. Okuldaki rolü 368

1. Öğrenciler yönünden öğretmenin rolleri 368

a. Bilgi yayıcılık 368

b. Disiplincilik 369

c. Yargıçlık 369

d. Sırdaşlık 369

e. Ana babalık rolü 369

f. Toplumsallaşt ırma 369

g. Metodolojist olarak öğretmen 369ğ. Önderlik 370

h. Nasihatçilik 370

1. Mo ral atmosfer yaratıcılığı 370

2. öğ retm enin yöneticiler bakımından rolleri . . 370

B. Öğ retm enin çevresel rolleri 371

a. Çevre kalkınmasına katı lma 371

b. Çevre önderliği 371

c. Toplum sal yabancıl ık 372

d. Orta sınıf ahlâkı savunuculuğu 373

e. Kültü rlü kişi olarak öğretmen 373

f. Yeni düşünceler önderliği 373

g. Çocuk eğitimi uzma nlığı 374

h. İdealistlik 374

I I I . R O L U Z M A N L A Ş M A L A R I N A G Ö R E Ö Ğ R E T -M E N T İ P O L O J İ L E R İ 3 74

1. Tipolo ji 374



A tipi öğre tmen (formal bilgi taşıyıcılığına yönelim liöğretmen ) - 374

B t ipi öğretmen (toplum sal laşt ı rma aracı olarak öğ-

retmen) . ' . 375

C t ipi öğretm en (yarat ıcı ve yeni l ikçi davra nış ka-zandı rma) 375

D t ipi öğretm en (değerlendirme yönel imli öğretme n)

2. Tipoloj i 376

A. Akademik öğre tmen 376

B. Çocu ğa yönel imli öğretme n 376

C. Misyoner t ip öğretme n 377

I V . R O L Ç A T I Ş M A L A R I 3 77

X X V I I I B Ö L Ü M . Ö Ğ R E T M E N K İŞ İL t Ğ l V E E Ğ İT İM

A . Ö Ğ R E T M E N K İ Ş İ L İ K T İ P L E R İ VE E T K İ -L E R İ 3 8 1

A . D E M O K R A T İ K Ö Ğ R E T M E N 3 83

a. D emok rat ik öğretm enin davra nış özel likleri . 383b. Dem okrat ik D avranışın öğrenciye etkisi . . . 384

B . O T O K R A T İ K Ö Ğ R E T M E N 3 84

a. Otokr at ik Öğr etme inin davra nış özel likleri . 384b. Otokra t ik öğre tmenin öğrenciye Etk is i . . . . 384

C . B I R A K I N I Z Y A P S I N T İ P İ Ö Ğ R E T M E N (İ lg i-siz Öğr etmen ) 385

a. Davra nış özel likleri 385b .Öğre nciye Etkini 385

B . Ö Ğ R E T İ M E U Y A R L A N M A 3 85

X X I X B Ö L Ü M : S O S Y O - K Ü L T Ü R E L D E Ğ İ Ş M E L E R V E Ö Ğ R E T M E N

I . Y E R E L S O S Y O - K Ü L T Ü R E L D E Ğ İ Ş M E L E R V EÖ Ğ R E T M E N 3 8 7

I I . U L U S A L D Ü Z E Y D E S O S Y O - K Ü L T Ü R E L D E Ğ İ Ş -M E L E R V E Ö Ğ R E T M E N 3 90

I I I . U L U S L A R A R A S I S O S Y O - K Ü L T Ü R E L D E Ğ İ Ş -

M E L E R V E Ö Ğ R E T M E N 3 93

Milliyetçilik 393

Barış arzusu 394

Kül türe l empat i 394

Uluslararas ı örgüt ler 395

Çok yönlü dış pol i t ika 395

X X I



I V . Ö Ğ R E T M E N Y E T İ Ş T İ R M E Y E İ L İ Ş K İ N Ö N E R İ -L E R 3 9 5

1. Öğretmenin uluslararası sorunlarda bi lgi sahibiması 395

2. İ l g i uyand ı rma 395

3. Öğre tm ene deneyim kazandı rm a ve gözl emlerdebulun ma o l anaklar ı sağ l anmal ıd ı r 396

S O N U Ç 3 9 6

X X X . B Ö L Ü M : E Ğ İT İM D E Y A B A N C IL A Ş M A

I . Y A B A N C I L A Ş M A K A V R A M I 3 98

- 1. Güçsüzlük 398

2. Anlamsızl ık 399

3. Kuralsızl ık 399

4. Soyut l anma 399

5. Öz yabancı l aşma 399

a. Bütünleşm e 399

b. Kiml ik 399

c. Başarı 399

I I . Y A B A N C I L A Ş M A K A Y N A K L A R I 3 99

1. Kişisel olma yan çevre 4C02. Yetersiz ve İlgisiz Öğre t im 400

3. Bürokrat ik üşengeçl ik 401

4. Ca n Sıkıcı lık ve Yorgu nluk 401

5. Oku l lardak i Büyük Değişmeler 401

6. Ku ral lar ve Yönetme l ikler 401

I I I . Y A B A N C I L A Ş M A N I N Ö N L E N M E S İ 4 02

1. Gön ül lü Seçim 403

2. Açık ve Tutar l ı , Uyg un Amaçlar 403

3. Küçü k Çapta Okul 403

4. Kat ı l ım 405

5. Genişlet ilmiş ve Ortaklaş a Rol ler 405

6. Bütünleşt i ri lmiş İş 405

S O N U Ç 4 0 6

K A Y N A K L A R 4 0 8 -4 2 2

X X I I



KESİM I

TOPLUM VE EĞİTİM

Makro Eğitim SosyolojisiBu kes imde eği t imin tüm toplumsal kurumlar la i l i şk i ler i e le a l ın-

mış t ı r . Bu bakımdan bu kes ime makro eği t im sosyolo j is i d iyoruz.Eği t imin geniş açıdan e le a l ınmas ı bu kes imin konusunu o luş turur .





1 .

Bölüm

E Ğ İ T İ M S O S Y O L O J İ S İ N İ N T A N I M I , K O N U S U , Ö Z E L L İ K L E R İ V EG E L İ Ş İ M İ

Eğit im sosyolo j is i , sosyolo j i b i l iminin b ir uzmanl ık dal ıd ı r . On-dan kopuk apay r ı b i r da l değ i ld i r . Te r s ine , onun gene l kav ramla r ın ıneğ i t im b i l imine uygu lanmas ıd ı r .

Sosyoloji ve eğitim bilimi il işkileri ya da ikis i arasında köprü kur-ma çabalar ı o ldukça yenid ir . Eği t im sosyolo j is in in ayr ı b i r dal o larakdoğuşuna değin çeş i t l i aşamalarda sosyolo j i i le eğ i t im bi l iminin n i-t e lik bak ım ında n b i rb i r l e r inde n o ldukça fa rk lı lık gös te rmele r i s ebebiy -le b i r i şb ir l iğ in in gerçekleşemiyeceği görüşü egemendi . Çünkü sosyo-lo j i , toplumun genel yasalar ın ı , yasa benzer i düzenl i l ik ler i , eğ i l imler i ,toplumsal o lgular aras ındaki sebep-sonuç i l i şk i ler in i tesb i te çal ışanku rams a l b i r t emel b i l im; eğ i t im i s e , p r a t ik uygu lamala ra yön ve ren ,

de rha l ku ramdan p ra t iğe geçen ge rçek le r peş inde koş an b i r uygu la -mal ı b i l im olarak tan ın ıyordu. Fakat 20 . yüzyı lda genel l ik le A.B.D.de eğ i t im b i l imin in b i r uygu lamal ı b i l im o la r ak uygu lamal ı s o run la r açözüm yolu bulmaktaki başar ıs ız l ığ ı hayal k ı r ık l ığ ı yaratmış ve bu b i-l imin s ağ lam, güven i l i r ge rçek le r e va rmak i ç in daha önceden ge rçekkuramsal araş t ı rmalara zorunlu b ir ih t iyacı o lduğu tesbi t ed i lmiş t i r .A yr ıca doğ ru luğu es as l ı b i r dene t imden geçmeyen s onuç la r ın de rha luygu lama a lan ına koyu lmamas ı ge rek t iğ i üze r inde de du ru lmuş tu r .Böylece sosyolo j in in spekülat i f b i r b i l im olm adığı ve eğ i t imin ise der -ha l uygu lama a lan ına koyu lmamas ı ge rek t iğ i üze r inde b i r an laş mayavar ı lmış t ı r . Başka b ir deyim le, sosyolo j in in spekülâti f , eğ i t imin isede rha l top lums a l uygu lama i ç in r eçe te le r ve ren b i r uygu lamal ı b i l im

olduğu yolundaki eski görüş ler değiş ik l iğe uğramış t ı r 1 . B u b a k ı m d a nher ik i da l ın da n i t e l yönden b i rb i r l e r ine yakmlaş mala r ıy la , yân i , hemsosyolo j in in ve hem de eği t im bi l iminin gerek kuramsal yönler i ve ge-rekse uygulamaya yönelmeler i sebebiy le işb ir l iğ i yapabi lmeler i ko-laylaşmış ve "Eği t im Sosyolo j is i" dal ı doğmuştur . Eği t im sosyolog-l a r ı n d a n Brookover ve Gottlieb eği t im sosyologunun genel sosyologdanfark lı l ığ ın ın onu n sadece özel o lara k seçi lmiş b i r tak ım ma terya l i le

3



ça l ı ş mas ına bağ lamak ta ve eğ i t im s os yo logunun oku l lunun dav ran ı şve ideolo j is in i an lamaya, okulun mevcut kurumlar ve k iş i l ik üzer in-deki e tk is in i keşfetmeye çal ış tığ ın ı bel i r t me kted ir ler 2 .

Temel konuya g irmeden önce, eğ i t im bi l im ve sosyolo j i kavram-lar ın ı açık lamak gerekir .

A . E Ğ İ T İ M K A V R A M I V E E Ğ İ T Î M B İ L İ M

Genel l ik le he r eğ i t imci , eğ i t imi değiş ik i fadelerle fark lı b iç im-

lerde tan ım lam ış t ı r . Şüphes iz bu fark l ı laşmada eği t imci ler in değişikamaç lan es as a lma la r ı r o l oynamak tad ı r . Bunun la b i r l ik te l i t e r a tü rdeçok geçen şu tan ımlar ı vermekle yet ineceğiz .

"Eğ i t im, b i r ey in yaş ad ığ ı top lumda ye teneğ in i , t u tumla r ım veolumlu değerdeki d iğer davranış b iç imler in i gel iş t i rd iğ i süreçler top-l a m ı d ı r . "

Başka b ir b iç imdeki tan ıma göre eği t im, "Bireyin toplumsal ye-teneğinin ve en elveriş li düzeyde kişisel gelişmesinin elde edilmesi içinseçi lmiş ve denet imli b i r çevreyi (özel l ik le okulu) iç ine a lan toplum-sal b i r süreçt i r . 3

Bir eği t imcimiz de eği t imi , "Bi leyin davranış ında, kendi yaşan-t ıs ı yoluyla ve am açl ı o larak is tendik değişme m ey da na get i rm e sü-r ec id i r " b iç iminde t an ıml ıyo r . 4

Bu tanımlamalar ı gözden geçird iğ imiz zaman eği t imin , k iş i l i -ğ in gel işmes ine yard ım eden ve onu esas a lan , onu yet işk in yaşamınahazır layan, gerekl i b i lg i , becer i ve davranış lar e lde e tmes ine yarayanb i r s ü reç o lduğunu an la r ı z .

s"Eği t imbi l im" ise , eğ i t imi kendis ine konu alan b ir b i l imdir . Eği-

t im olayın ı b i l imsel yöntemler le inceleyen, eğ i t im sorunlar ın ı b i l im-sel b i r yaklaş ımla çözümlemeye çal ışan ve eği t im alanında kural lar

ve ku ramla r düzen lemey i amaç layan b i r b i l im da l ıd ı r .

B . S O S Y O L O J İ

Beşer î toplumun s is temat ik incelenmes iy le i lg i lenen b ir toplum-s a l ku ra l l a r bü tünü o lan top lumun b i l imid i r . D av ran ı ş b i l imle r inden -dir ve uygar toplumlar la i lg i len ir . En geniş an lamıyla insan davranışve i l i şk i ler in i konu edin ir . Bir arada bulunan insanlar o layı üzer inde

4



yoğun laş ı r . Top lumun he r ye r inde mevcu t top lums a l dav ran ı ş ın ka -l ıp laşmış düzenl i l ik ler in i inceler . Bu alandaki toplumsal kural lar ı veyasaları tesbite çalış ır .

S os yo lo j i , beş e r i top lumda bu lunan g rup yaş amı hakk ında b i -l imsel yöntem ve teknik ler in uygulanmas ıy la b i lg i ed in ir . O haldes os yo lo j i , t op lumda g rup la r üze r inde du rmak ta , g rup la r ın yap ı veiş levler in in çözümlenmes in i e le a lmakta , gruplar ın kökenler i , kom-pozisyonu ve b irb ir ler iy le i l işk i ler in i insan davran ış lar ı yön ün den in-ce lemek ted i r .

Bi l imsel yöntemler le toplumdal o lgular ı inceler . Eği tse l o laylarda toplumda cereyan et t iğ ine göre , sosyolo j in in eği t imi b i r toplumsalku rum o la r ak e le a lmas ı kaç ın ı lmaz b i r du rumdur , i ş t e "Eğ i t imSosyolo j is i" den en ay r ı b i r uzm anl ık a lanı bu sebeple doğ muş-t u r 5 .

C . E Ğ İ T İ M S O S Y O L O J İ S İ N İ N G E L İ Ş İ M İ

Ondokuzuncu yüzyı l k lâs ik sosyologlar ı kuramsal o larak kendis is temler in i gel iş t i r i rken eği t im olgusuyla da i lg i lenmiş lerd ir . Fakatbu sosyologlar , toplumun bütün o lgu , o lay ve süreçler in i toptanbütüncül b i r yaklaş ımla e le a l ıp genel kural lara u laşmak, gözlem-den çok i lkelere bağl ı kalmak eği l imler i yüzünden, başka b ir deyimle,mikro sosyolo j iden çok, makro sosyolo j ik b i r yaklaş ımı benimseme-le r inden do lay ı "Eğ i t im " s ü rec in i de s üb jek t i f n i t e lik te çözüm lemek leye t inmiş le rd i r 6 . Bu yüzden , bugün on la r ın eğ i t im hakk ındak i öns ez in i t e l iğ indek i gö rüş le r in i b i r e r va r s ay ım o la r ak a r aş t ı rma la rda ku l l an -m a k m ü m k ü n d ü r .

Klas ik sosyologlardan Lester Ward, 1883 y ı l ında yay ın lanan "D i -namik Sosyolo j i" is imli yapı t ında i lk kez eği t im sosyolo j is inden sözetti . W ar d, toplumsal gel işmede b ir öge o larak eği t imin önemine de-ğ ind i .

U a l ı a s on ra John Devuey, 1899 y ı l ında yay ın lanan "O ku l ve Top-lum" is imli yapı t ıy la eğ i t im sosyolo j is i a lan ın ı güçlendird i . Devueyeğ i t im s i s t emin i top lums a l değ i ş men in doğ rudan a r ac ı o la r ak gö rdü .Böy lece oku l l a r a b i r r e fo rm top lum u o la r ak bak t ı 7 .

Emile Durkheim, William James ve C.S. Pierce gibi kiş iler de dahasonralar ı eğ i t im sosyolo j is ine önemli katk ı larda bulunmuşlard ır .



E m i l e D u r k h e i m ' m K a t k ıl a r ı

E. Durkheim, bu a lan ın ku rucu la r ı a r as ında s ay ı lmak tad ı r . K imi -leri ise George S. Pajne'ı kurucu o larak bel i r t i r ler .

Durkheim, eğ i t imde b i l ims e l me todo lo j in in ku l l an ı l ab i l eceğ indedirendi . Özel l ik le Fransa 'da toplumsal düzens iz l ik le i lg i lendi vc okul-l a r ın bu du rumu ön leyeb i l eceğ in i i l e r i s ü rdü . Çocuğun top lumlaş -m a s ı n d a o k u l u n a r t a n ö n e m i ü z e r i n d e d u r d u . O k u l u n , ç o c u ğ u n g r u pyaş amındak i dayan ı ş ma duygus unu uyan ık tu tan ge rek l i he r ş eye s a -h ip ö ldüğünü be l i r t t i .

Durkheim'in eğ i t im sosyolo jis ine temel katk ıs ı , eğ i t ime b ir t oplu m -sal o lay o larak bakış ıd ı r 8 . Ona göre eği t im olgusu , temel o larak top-lumsald ır . Kökeni , i ş lev i ve eği t im kuramı bakımından sosyolo j i i leçok s ık ı i l i şk i l id i r . Eği t im bir toplumdan d iğer ine büyük değiş ik l ikgös te ri r . H a t t a eğ i t im ta r ih inde ayn ı top lu md a f arkl ı zam an la rda f ark-l ı b i ç imle re bü rünü r 9 . Eği t im s is temi ya da eği t im süreci de d iğer top-lumsal , s iyasal ya da ahlâksal kurumlar g ib i i ş lev ler in i yer ine get i r -d iğ i he rhang i b i r top lumun yap ı ve ih t iyaç la r ın ın s onucu o lan top lum-s a l b i r o layd ı r . Eğ i t im he rhang i b i r top lumda uygu lamala r , ey lem b i -ç imler i , geleneklerden o luşur . Or taçağda eği t im dinsel , rönesans taözgür , onyedinci yüzyı lda edebî , bugün ise b i l imsel n i te l ik tedir . Bununsebebi , insan ih t iyaçlar ın ın çokluğu ve çeş i t l i l iğ ine bağl ıd ı r . 1 0

İnsan ih t iyaçlar ı çeş i t lenmiş ve o ih t iyaçlar ın bağl ı o lduğu top-lumsal koşul lar da değişmiş t i r .

Durkheim, eği t imi iş levsel açıdan e le a ld ı . Eği t im de temel toplum-s a l ku rumla rdan b i r i s id i r . Temel ku rumla r top lums a l uyumu ve b i r -l iğ i gel iş t i r i r ve korur . Eği t im de bunlardan b ir id i r . Eği t imin özel iş -lev i (görevi) , genç kuşağın metodik o larak toplumsal laşmas ıd ır . Bu-nu nla i fade edi len ise , çocukta m uay yen değer ler ve m uay yen entel -lek tüel ve f iz iksel becer i ler kaza ndır ma kt ı r . Bu becer i ler i b i reyde nhem s iyasal toplum, hem de kendis in in özel çevres i i s ter . Toplumunhaya t t a ka lmas ı ve uyum, ancak bu yo ldan s ağ lan ı r . 1 1

Mili, Kant, Herbart ve Spencer g ib i düş ünür le r in eğ i t imin am ac ı -n ın b ireyin yetenekler in i en yüksek o lgunluk dereces ine ç ıkarmak o l-duğu ve b ireyi temel a lma görüş ler ine karş ı l ık Durkheim, eği t imin gençkuş ağ ın top lums a l l a ş t ı r ı lmas ı o lduğunu be l i r t i r . 1 2 T o p l u m u n i s t e d i -ğ i b iç im de yet işmiş insan söz kon usud ur . Bu sebeple eği t im, toplu m-sal ih t iyaçlara cevap o luş turur . Özet le , Durkheim, eğ i t imde top lumun

6



gözönünde bu lunduru lmas ına ağ ı r l ık ve re r ek , eğ i t imin top lums a lo luşuna d ikkat i çekmiş t i r .

B ir top lum da değer ler ve inanç la r ın uy um u öneml id i r . F ak a tonlara nas ı l u laş ı l ı r? Ant isosyal davranış l ı çocuklar ı sorumlu yet işk inha l ine ge t i rmek i ç in ne yapmal ıy ız? Durkheim'e göre ahlâk eği t imivermek ge re ld r . O na gö re ah lâk eğ i t imi , top lumun t emel değer le r ive inanç la r ın ın ben ims enmes i s onucunu d oğu ran top lums a l l a ş m adeneyimler inden o luşur . Bu eğer başar ı l ı o lursa , güçlü b ir toplumsaldene t im b iç imi o lu r . Böy lece b i r ey le r top lumla r ın ın no rmla r ına ina -n ı r l a r , doğ ru ya da ah lâk î dav ran ı ş l a rda bu lunu r la r . Bun la r ın ih lâ -l i n d e s u ç l u l u k v e u t a n m a d u y a r l a r . 1 3

O kul i ç inde ah lâk eğ i t imin in t ems i l c i s i öğ re tmend i r . Ö ğre tmen ,zaman ın ın ve ü lkes in in ah lâk î düş ünce le r in in yo rumlay ıc ı s ıd ı r . 1 4

A.B.D. de 1907 yılında ilk eğitim sosyolojis i kursu verilmiş ve1914 de b irçok kurumlar eğ i t im sosyolo j is i vermekte id i ler . 1916 y ı-l ında Co lum bia Ö ğre tm en K o le j i eğ i t im s os yo lo ji si bö lü mü nü ku rd u . 1 5

1920 yılında ise George Pay ne m desteğiyle "Eğitim Sosyolojis iA raş t ı rma la r ı U lus a l D ern eğ i" k u ru ld u ve 1927 de "T he J ou rna l ofEdu ca t iona l S ocio logy" de rgi s i yay ın lanm aya baş lad ı. A yr ıca y inebu yıl içinde A.B.D. de 194 kolej ve üniversite, eğitim sosyolojis ikurs lar ı vermekte id i .

M a x W e b e r ' i n K a t k ı l a r ı

1920-1930 aras ı Almanya 'da sosyolog Max Weber , eğitim sosyo-lo j is inde sonradan kul lanı lan b irçok kavramlar ın gel işmes inde çokönemli ro l oynadı . Weber, sanayi leşmiş ve teknolo j ik b i r toplum iç in-de eğitimi ele aldı. Bu çerçevede Weber, örgün eği t imi , b i reyler i özelb i r yaş am b iç imine haz ı r l ayan b i r " f a rk l ıl a ş ma" ku ru mu o la r ak gö r -d ü . 1 6 Eğitsel kur um lar ın gelecekte topl um iç in yüksek dereced e eği-t i lmiş uzmanlar yet iş t i receğin i i ler i sürdü . Eği t im sosyologlar ından

Halsey ve Floud, Weber 'in eğ i t im sosyolo jis ine katk ı lar ın ı incelerkenWeber'i n eğ i t imin t emel i ş l ev in in b i r ey in top lum s a l yap ıdak i s t a tü s üb a k ı m ı n d a n i l e r d e d o l d u r a c a ğ ı k o n u m a h a z ı r l a m a k o l a r a k g ö r d ü ğ ü -nü bel i r t t i ler . Gerçekten Weber, eği t imi , b i rey ve gruplar ı özel b i r ya-yaş am b iç imine haz ı r l ay ıc ı o la r ak gö rmüş tü . A yr ıca Weber'in b ü ro k -r as i ve top lums a l t abaka laş ma kav ramla r ı da bugünkü eğ i t im s os yo -lo j is i araş t ı rmalar ın ın temel in i o luş turmuş tur .

7



K a r i M a n n h e ı m ' ı n K a t k ı l a r ı

K. Mannheim, M. Weber 'in e tk is inde kalmış t ı r . E ği t imle i lg il i ça-l ışmalar ında ise daha çok Durkheim'in e tk is i görü lür . Eğ i t imin sadecetop lums a l ku rumla r t a r a f ından m üm kü n o lab i l eceğ in i s öy le r . O n agöre eğ i t imin amaç la r ından b i r i s i de , b i r l ik te yaş ayan in s an la r ın da -ha baş a r ı l ı o l a r ak yaş amala r ım s ağ lamak i ç in on la r a ya rd ımcı o lmak-mak t ı r . Eğ i t imin d inamik b i r s ü reç o lduğunu kabu l ede r . Bu d ina -mikl ik , hem bireyler in uyar lanarak gel iş imi , hem de değişen ve gel i -ş en çev re bak ımından ik i yön lüdü r .

Mannheim, t op lumda t emel eğ i t im a rac ın ın top lu luk o lduğunubel i r t i r .

Eğ i t imin "Ö rgün" oku l o la r ak ku rums a l l a ş mış b iç imi i l e top lu -luk e tk is i sonucu daha genel leşmiş o lan "Toplumsal eğ i t im" b iç iminib i rb i r inden ay ı rdeder . Top lumun d iğe r eğ i t i c i yön le r i yan ında oku -lun eği t ic i l iğ i daha önemlid ir . Ki l isenin ve a i len in çocuğun eği t imin-dek i önemi üze r inde de du rmuş tu r .

"D iagnos is of O ur T im e" i s iml i yap ı t ında dem okras in in t em eltaş lar ı ve hükümet b iç imi bakımından eği t imi gerekl i b i r süreç o la-r ak e le a lmış t ı r . Eğ i t im kav ramın ı top lumun bü tün ley ic i b i r pa rças ıo l a r a k g ö r m ü ş t ü r . 1 7

Özet le , k las ik sosyolo j ik görüş ler , eğ i t imi , toplumun bütünleyicib ir parça s ı o lara k e le a lmış , top lum un biçimleniş ve iş ley iş indeöneml i b i r r o le s ah ip o lduğunu vu rgu lamış la rd ı r . Eğ i t im, in s an la r ıtop lumda yaş ama haz ı r l ayan b i r ku rum o la r ak e le a l ınmış t ı r . O n la r agöre insanlar nas ı l toplum sal o labi lecekler in i düşü nm eli ve eği t iminro lü de on la r ı top lums a l l a ş t ı rma o lmal ıd ı r .

Klas ik Sosyolo j ide eği t im, çal ışmalar ın az b ir k ısmını o luş turmak-la b i r l ik te , y ine de, eğ i t imin toplumun iş ley iş ve b iç imleniş indeki öne-mi bak ımından e le a l ınmış t ı r . D üş ünce le r i ve kav ramla r ı , t op lumdaeği t imin ro lü ve çağdaş eği t im sosyolo j is in in gel işmes inde yardımcıo l m u ş t u r . 1 8

1930 y ı l lar ınd a Hit ler ' in gü cü nün ar tm as ıy la eği t im sosyolo j i-s in in gel işmes i A.B.D. ne doğru kaydı .

D iğe r A vrupa ü lke le r i bu a lan ı , Ü n ive r s i t e ve ko le j p rog ramla r ınakabul e tmekte çok yavaş davrandı lar . Bu yüzden eği t im sosyolo j is i ,A .B .D . ' n in akademik ku rumla r ın ın b i r t eke l i du rumuna ge ld i . Bu s ı r a -

8



larda b irçok akademisyen yet iş t i . Bunlardan Willard Waller, " Ö ğ r e t i mSosyolo j is i" is imli yapı t ıy la i lk kez "Öğretmenin Rolü" konusunu elea ld ı ve öğ re tmen in ro lünü hem öğ renc i l e r ve hem de bu lunduğu top -lum i l işk i ler i açıs ından inceledi .

D . E Ğ İ T S E L S O S Y O L O J İ V E E Ğ İ T İ M S O S Y O L O J İ S İA Y R I M I

1940 yıl ınd an son ra eğitim sosyolojis inde iki farklı gö rüş b elir len-di. 1940 yılı sonlarında A.B.D. de eğitim sosyolojis ine ilgi azaldı. Bu-nun sebepler inden b ir is i , "Eği t im Ps ikolo j is i" dal ın ın or taya ç ık ış ı

o ldu . Birçok okul yönet ic i ler i bu konuyu eği t im sosyolo j is inden dahafazla i lg i duy dul ar ve onun gel işmes in i teşv ik e t t i le r . 1 9 Eğit im ps iko-lo j is in i eğ i t im sosyolo j is inden daha prat ik ve daha az teh l ikel i buldu-lar . Bu prat isyenler çocukla , tes t ler ve bunlar ın ö lçülmes i b iç imindebireysel o larak i lg i lenmeyi terc ih e t t i ler .

Eğitim sosyolojis ine azalan ilginin ikinci bir sebebi ise, bu alanıgel iş t i rmeye çal ışan k iş i ler in araş t ı rma yönünden eği t i lmemiş o lmala-r ıyd ı . A raş t ı rma s ı r a s ında ye te r l i a r aş t ı rma t ekn ik ve yön temle r in inuygulanmas ında b ir eks ik l ik vard ı . Birçoğu eği t im sosyolo j is i ad ıa l t ında b i rb i riy le ilgi si z ma te rya l l e rden iba re t t i . A yr ıca akadem ik a lan -da eğ i t i lmemiş k ims e le r öğ re t imde bu lunuyordu . Bu yüzden ve r i l en

kurs larda 1947 y ı l ına dek b ir azalma o lmuş tur .Eği t im sosyoloğu Brookover, 1949 yılında eğitsel sosyoloji başlığı

altında verilen kursların eğitim ya da sosyoloji i le çok az ya da ilgis io lmad ığ ın ı be l i r t iyo rdu . A yr ıca uygu lay ıc ı l a r la ku ram cı la r a r as ındaeğitim sosyolojis inin geliş imi, doğrultusu ve en iyi biçimde nasıl ge-l işmes i gerekt iğ i konusunda anlaşmazl ık ve kopukluklar vard ı . Bu s ı -ra da halk la i l i şk i ler kuru ml ar ı ve mesleksel derg i lerde ik i fark lı görüşb e l i r d i . 2 0

1 - E ğ i t i m S o s y o l o j i s i

Bir görüş , bu dal ın sosyolo j in in b ir dal ı o lduğunu i ler i sürdü ve

"Eği t im sosyolo j is i" kavramını kul landı . Bu görüş te eği t im sosyolo j is i ,b i l imsel yöntemler le kuramsal b i lg i e lde e tmeye çal ış ı r .

Bu du ru m da s os yolo ji , eğ i t im ko nus un da eğ i t im üze r inde yoğun la -şarak eği t imci ler i , okul lar ı ve d iğer eğ i tse l kurumlar ı toplumsal vekül türel çerçeveler i iç inde anlamaya çal ış ı r . Eği t im ve toplum aras ın-daki i l i şk i ler geniş b i r b iç imde ele a l ın ı r . 2 1

9



Bu dal ın a l t dal lar ı ya da uzmanl ık a lanlar ı o larak da aşağıdakiyönel imler tesb i t ed i lmiş t i .

a. İnsana yönelim

Tüm toplumsal laşma sürecin i esas o larak a l ı r . Alanı , an tropolo j i -den ps ikolo j iye kadar geniş le t i r .

b. Araştırma yönelimi

Burada amaç, eğ i t imci ler i ve yönet ic i ler i geniş ö lçüde sosyolo j iüzer inde yoğunlaş t ı r ı lmış eği tse l araş t ı rma iç in eği tmekt i r . Eği t imdesosyolo j ik yöntem ve teknik ler in yeter l i b i r öğret imiyle öğretmenler in

ve araş t ı r ıc ı lar ın ih t iyaçlar ı karş ı lan ır .

c. Toplumsal modeller yönelimi

Toplumda, toplumsal e tk i leş im Ve toplumsal ro l ler i e le a l ı r vebunlar ın okul iç i , okul d ış ı gruplar la i l i şk i ler ine ağır l ık ver i r .

G e n e l O l a r a k E ğ i t i m V e T o p l u m İ l i ş k i l e r i

En geniş anlamıyla, en genel düzeyde eğitim sosyolojis i , eğitim iletoplumun diğer kurumsal düzenler i aras ındaki iş levsel i l i şk i ler i ince-ler . Bel l i baş l ı d iğer kurumsal düzenler ise ekonomi, s iyaset , d in , a i le

ve boş zamanlar , v .s . d i r . Böyle b ir an layış , zorunlu o larak karş ı laş t ı r -ma l ı n i t e l ik ted i r . 2 2 Bu açıdan eği t im sosyolo j is ine bakt ığ ımız zamanaş ağ ıdak i ka rak te r i s t ik s o run la r s anay i top lumla r ında o r t aya ç ıka r . 2 3

a. Eği tse l düşünceler , kuramlar ve pol i t ikalar ın toplumsal köken-ler i , bunlar ın bel i r ley ic i ler i ve uygulanmalar ı .

b . Eği tse l kurumlar ya da eği t im s is teminin daha geniş toplumsalyapı i le olan il işkileri .

Ö r n e ğ i n :

1 . Dem ograf is i i le (Nüfus mikta r ı ve nüfusun n i te l iğ i ) .

2 . Ekono mis i ile ( Insa ng üc ün ün sa ğlanm as ı ve n i te l iğ i ) .3. Siyasal s is temi ile (Ulusal önderlerin yetiş tir i lmesi) .

4 . To plu ms al tab aka laşm a s istemi i le (Top lum sal seçi lme ve fark-lılaşma, öğretim mesleği sosyolojis i) i l işkiler gibi.

c . Çev renin informal eğ i tse l e tk i ler i .

10



Örgün eği t imi gel iş t i r ic i ya da engel leyici maddî ya da manevîe tken le r (Ö rneğ in s os yo -ekonomik du rum, a i l e çev res in in büyük lüğüya da d iğe r özell ik ler i , toplum sal s ın ı fın , e tn ik gru plar ın , d insel g rup-lar ın , yaş gruplar ın ın ve d iğer a l t gruplar ın tu tum ve değer ler i .

2 - E ğ i t s e l S o s y o l o j i

Diğer görüşü ise okul yönet ic i ler i , eğ i t im uzmanlar ı ve eği t im pro-fesör ler i o luş turu yord u k i bu dal ın eği t ime özgü o ld uğu nu i ler i sürereksosyolo j ik kuramın , somut , prat ik , çağdaş eği t imsel sorunlara doğru-dan doğ ruya uygu lanmas ı ge rek t iğ i üze r inde du rdu la r . B i r tü r uygu -

lamalı sosyoloji olarak algılandı. Soyut, kuramsal sosyoloji i le i lgile-n i lmed i .

Başka b ir deyimle sosyolo j i , eğ i tse l kuramın , uygulamalar ve sü-r eç le r in ince lenmes iy le eğ i t imin i ç inde yoğun laş mak tad ı r . Bu du rumdasosyoloji , eğitsel psikoloji gibi bir iş leve sahip olur. Bunlar, "EğitselSosyolo j i" kavramını kul landı lar . Böylece eği tse l ps ikolo j i i le eğ i tse lfe lsefe aras ın da b ir denge ku rm ak is ted i ler . Eği tse l sorun lara yara r l ıve prat ik çözüm yol lan is ted i ler .

Bu ik i f arkl ı gö rüş , fakü l te l e rin ya da ku rum la r ın uzm an l ık a l an -lar ın a göre fark l ı b i r b iç imd e ele a l ın ma kta id i .

Ö rneğ in A .B .D . dek i ku rumla rdan ş u ç ize lge e lde ed i lmiş t i r .2 4

A K A D E M İK A L A N U N V A N IN IN O K U L V E B Ö L Ü M L E R L E İL İŞ K İS İ

Kursun ad ı Eği t im bölümler indeverilenler sayısı

Sosyoloj i bölümlerindeverilenler sayısı

Eğitsel SosyolojiEğitim Sosyolojisi

1094 5

3 312 8

1963 y ı l ından sonra Eği tsel Sosyolo j ik Araş t ı rmalar Derneği 'n inçıkardığ ı derg in in adı "Eği tsel Sosyolo j i" iken "Eği t im Sosyolo j is i"o lara k değiş t i r ild i . Böylece dernek , yeni ve fark l ı b i r g rup yönet ic i lerdenet imine geçt i . Bunlar ın çoğu, sosyolo j i öğrenimi görmüş , eğ i t ime

ilgi duyan kimselerdi. Dergi, böylece, is tatis tiksel veriler ve bilimselyön temle re gö re haz ı r l anmış a r aş t ı rma la r a ye r ve rd i . O ys ak i de rg in indaha önceki sayı lar ı ah lâk , s iyaset ve doğrudan doğruya eği tse l uygu-lamaya yöne l ik ince lemele re ye r ve r iyo rdu . 2 5

S onradan bu ik i ay r ı gö rüş bak ımından b i r çok p ra t i s yen le r buik i a lanın b irb ir ler iy le çok s ık ı b i r b iç imde i lg i l i o lduklar ım ve b ir

I11



ay r ımın s öz konus u o lamayacağ ın ı ben ims ed i l e r . Bu ik i s in in bü tünprat ik amaçlar iç in aynı şey o lduğunu ve her ik is in in de sosyolo j iyeçok yak ından bağ l ı o lduğu inanc ı ye r l e ş t i . 2 6

Böylece eği tse l sosyolo j i araş t ı rmalar ın ın heps i , prat ik sorunlar ıde rha l yan ı t l ayan ya da mevcu t uygu lamadak i ye te r s i z l ik le r i o r t adankald ıran b ir a lan o lmaktan uzaklaşmış t ı r . Bugün, eğ i tse l sosyolo j i o la-r ak n i t e l end i r i l eb i l ecek a r aş t ı rma la r ın çoğu , s o run la r a yöne l ik a r aş -t ı rma t ip inden bugünkü ve ge lecek tek i top lumda daha ye te r l i b i r eğ i -t imin s ağ lanmas ında daha gen i ş b i r g i r i ş imin b i r pa rças ı o lmuş tu r . 2 7

Oysaki daha önce eği tse l sosyolo j i , daha çok eği tse l uygulamanın

sorunlar ına mant ıksal o larak bağl ı sosyolo j ik ve toplumsal ps ikolo j iktürdeki b i lg in in gel işmes i i le i lg i lenmekte id i .

3 - E ğ i t i m i n T o p l u m s a l T e m e l l e r i

Eğitsel sosyoloji ve eğitim sosyolojis i dış ında bazı ülke ve kurum-larda ise "Eği t imin toplumsal temel ler i" baş l ığ ı a l t ında kurs lar ver i l -mek ted i r . Ş üphes iz bu yak laş ım d iğe r ik i s inden i çe r ik bak ımından ge -niş t i r . Çünkü bu baş l ık a l t ında genel l ik le , eğ i t im tar ih i , eğ i t im felse-fesi, eğitim sosyolojis i ve karşılaştırm alı e ğitim gibi çalışm a alan larıiş lenmektedir .

E . E Ğ İ T S E L S O S Y O L O J İ N İ N Ö Z E L L İ K L E R İ

Eği t im sosyolo j isin in tan ım ım çeş it l i yaz ar la r fark lı b iç im lerdeyap mış la rd ır . Kuşk usuz bu fark l ıl ık ta eğ i tse l sosyolo ji ve eği t im sos-yolo j is i ayr ım ya da anlayış ın ın geniş ro lü o lmuş tur .

Bu fark l ı ik i görüş , bu gü nk ü eği t im sosyolo j is in in gel işme, içer ikve t an ımlanmas ı yönünden b i r bak ıma ya ra r l ı o lmuş tu r . D en i l eb i l i rk i bug ünk ü eğ i t im sosyolo jisi bu ik i farkl ı görüşü de içeren b ir daldu ru m un a gelmiş , fakat eğ i t im sosyolo j is i b iç imin deki görüş , bug ün küda l ın doğmas ında daha ağ ı r bas mış t ı r . Bunun la be raber bu ik i gö rüş

b i rb i r in i t amamlamış t ı r .Ta n ım lam ala r d iğe r b i l imle rde o lduğu g ib i t a s v ir l e re ve konu

aç ık lamala r ına doğ ru yöne lmiş t i r . Tan ım konus unda da f a rk l ıyaza r l a r f arkl ı t an ı ml am alan y la b i rb i r in i t ama mlam ış la rd ı r . Es as enda ha önceki farkl ı ik i eğ i t im sosyolo j is i an layış ım bel i r ten açık lam ala-r ımız bu ko nud a b ir f ik ir vermiş t i r .

12



Akademik b ir çal ışma alanı o larak gel iş im çizgis i içer is inde e lealındığında eğitsel sosyoloji alanının özelliklerini Gale Jensen aş ağ ıda -k i b iç imde öze t l emiş t i r . 2 8

1 - T o p l u m s a l G e l i ş m e A r a c ı

Birçok klasik sosyologlar, eğitim sosyolojis ini toplumsal gelişmeyis ağ layan ve top lums a l bozuk luk la r ı çözümleyen b i r ince leme a lamolarak e le a l ı r lar . Lester W ard, Good, Ellıvood gibi .

2 - E ğ i t i m i n A m a ç l a r ı n ı n İ n c e l e n m e s i n d e B i r A r a ç

Eğit im amaçlar ın ın toplumsal bel i r ley ic i ler i i le uğraşan sosyolog-lar , eğitim sosyolojis ini bu açıdan ele alır lar . Kinneman, Peters gibidüşünür ler , eğ i t im sosyolo j is in i , eğ i t im amaçlar ın ın nesnel b i r çözüm-leniş i o larak düşünür ler .

3 - U y g u l a m a l ı S o sy o l o j i T i p i n i O l u ş t u r m a s ı

Kim ileri de eğitim sosyolojis ini sosyolojinin eğitsel sor un lara uy -gulanmas ı o larak tan ımlar lar . Bunu da genel l ik le sosyolo j in in "Prog-r am ge l i ş t i rme" a lan ına uygu lanmas ı b iç iminde e le a l ı r l a r .

Smith ve Kulp, eği t im sosyolo j is in in bu tan ımının özel sorunlarauygulanmas ı gerekt iğ in i tar t ış ı r lar .

Leslie Zeleny, eği tse l sosyolo j in in b ir safb i lim olam ayac ağın ı , bu-nun eğ i t imin dene t imine uygu lanmas ın ı s avunmuş tu r . Bu gö rüş e gö reeği t im sosyolo j is i b i r b i l im olmayıp b ir teknolo j id i r . Bununla b ir l ik teFrancis Broıvn, eği t im sosyologunun hem eği t im ve hem de sosyolo j ia la nın da n öğrendiğ i büt ün b i lg i ler i kul lanab i leceğin i , fakat sosyolo j iki lkeler i tüm eği t im sürecine uygulayarak bu b i lg i ler i b i r leş t i r ip yenib ir b i l im meydana get i rd iğ in i i ler i sürer .

4 - T o p l u m s a l l a ş m a S ü r e c i n i n İ n c e l e n i ş i

Kişiliğin gelişmesi i le i lgili sosyologlar, toplumsal psikologlar veeği t im sosyologlar ı , çocuğun tüm toplumsal laşma sürecin i kendi ince-

leme alanlar ı o larak görmüş lerd ir . Başka b ir deyimle, b i reyi e tk i leyentop lums a l g rup la r ı kend i l e r ine konu a lmış la rd ı r . Ellıvood, Smith, Broıvngibi ler i b i rkaç örnekt i r .

Eği t im sosyolo j is i , eğ i t im kavramı i le en geniş an lamıyla i lg i len ir .S adece oku l l a ş ma i l e i lg i l enmey ip yaş am boyunca top lums a l l a ş ma i l eilgilenir .

13



Eğit im sosyologu Payne de "Eğitsel sosyoloji , sosyoloji alanındaöğrenme i le ya da toplumsal laşma süreci i le ve eği t imde sosyolo j ik çö-zümlemen in uygu land ığ ı he rhang ib i r hus us la i lg i l i o lup bun la r ın hep -s in i iç ine a l ı r" d iyor . 2 9

Y ine Payne, eği t im sosyolo j is in in konusu o larak , b i reyin kendi de-neyimini kazandığ ı ve organize e t t iğ i toplumsal i l i şk i ler i a lmaktadır .Ayr ıca eği t im sosyolo j is in in toplumsal davranış ve onun denet imininilkeleriyle i lgilendiğini belir tir . Payne, eğitim sosyolojis ine teknolojikya da uygulamal ı b i l im açıs ından eği t imin tüm yönler iy le i lg i lenen kap-lams a l b i r ince leme a lan ı o la r ak bakar .

Kısaca, eğ i t im sosyolo j is in in konusu , b i reyler in b i r kül türel gele-nek iç ine kat ı l ı ş lar ı , bu kül türel gelenekle özdeşmeler id i r . Bununla b ir -l ik te s o run la r ve yön temle r top lums a l yap ın ın ve top lums a l ge l i ş men infark l ı aşam alar ına bağ l ı o larak değiş ir .

a) Azçok kapal ı ve i lkel toplumlarda eği t im sosyolo j is i , doğrudandoğruya, toplumsal laşma süreci i le i lg i len ir . Kuşaklar aras ı i l i şk i ler lei lg i len ir . Bu i l i şk i ler i tüm alanlarda aramakla b ir l ik te , genel l ik le a i lei ç indek i l e r üze r inde du ru r .

b ) D aha ge l i ş miş top lumla rda , uzman laş mış ku rumla r ve k i ş i l e ryo luy la ye r ine ge t i r i l en öğ re t im ve ye t i ş t i rme amac ıy la ku ru lmuş ö r -gütsel araçlar la i lg i len ir . F. Broıvn, daha iyi bir kiş il ik gelişmesine ulaş-ma k iç in eği tse l sürecin nas ı l formüle edi lmes i , düzenlen me s i gerek-t iğ i sorununun eği t im sosyolo j is in in özel l ik le üzer inde durduğu b irkonu o lduğunu bel i r t i r k i buradaki eğ i tse l süreç , b i r toplumsal dene-t i m o l a r a k d ü ş ü n ü l m e k t e d i r . 3 0

5 - E ğ i t i m c i l e r i n E ğ i t i m i

öğre tmen le r in ye t i ş t i r i lmes inde , a r aş t ı rmac ı l a r ve eğ i t imle i lg i l itüm kiş i ler in yeter l i ve e tk in o larak sosyolo j i öğrenimler inde onun kat-k ı l a r ın ın f a rk ında o lup eğ i t imin an laş ı lmas ında gen i ş ö lçüde y a rd ımc ıo lunacağ ı be l i r t i lmek ted i r . Bu amaç la öğ re tmen o lacak la r a eğ i t im

sosyolojis i gereklidir . Böylece onlara genel bir temel görüş verilir .

6 - E ğ i t i m i n T o p l u m d a k i Y e r in i n İ n c e l e n m e s i

Eği t imin hem top lumda ve hem de top lu luk tak i ye r i f a rk l ıd ı r .Cook, ki tabında, eğ i tse l kurumlar ın toplu luktaki iş lev i ve okul i le top-lu luğun d iğe r gö rünümler i a r as ındak i i l i ş k i l e r üze r inde du ru r . A yr ıca

14



birçok köy sosyologlar ı da i lk ve or ta okula devam bakımından top-lu luklar ı inceledi ler . JVarner'da yersel toplu luğun s ta tü yapıs ında oku-lun iş lev i üzer inde durmuş tur . Bütün bu sosyologlar toplum ve top-lu luk incelemeler inde özel l ik le eğ i t imin iş lev ine önem vermiş lerd ir .

7 - O k u l i ç i n d e k i v e O k u l i l e T o p l u l u k A r a s ı n d a k i T o p l u m -s a l E t k i l e ş i m i n İ n c e l e n m e s i

O kul top lumunda top lums a l e tk i l e ş im ve top lums a l ro l l e r ve oku liç i ve okul d ış ındaki gruplardaki k iş i l ik i l i şk i ler i model ler in in inceleni-şi . W. Waller , bu konudak i öncü le rdend i r . Waller, öğre tmen le r in ro -

lünü hem öğ renc i l e r i ve hem de bu lunduk la r ı top lu luk bak ımındanincelemiş t i r .

Znaniecki ve IVilson'&a. yüksek öğret imde öğretmen ro lü i le i lg i len-miş lerd ir .

Ayr ıca k l ik yapıs ı , önder l ik ve red süreçler i i le ilg i li araş t ı rm alar ında oku ldak i g rup s ü reç le r in in an laş ı lmas ında ka tk ı l a r ı o lmuş tu r . Broıvnder k i ; "Eği tsel sosyolo j i , deneyimin kendis i iç inde ve kendis i vas ı ta-s ıy la kazanı ld ığ ı ve örgüt lendiğ i tüm kül türel çevrenin e tk is i i le i lg i len-me ktedir . Eği t im sosyoloj isi , okul la i lg i len ir am a, o kulu bü tü nü nküçük b ir parças ı o larak tan ır ." Bu açıdan eği t im sosyolo j is inde aşağı-d a b e l i r t i l e n d i ğ e r k o n u l a r ö n e m k a z a n m a k t a d ı r . 3 1

1. Eği tse l kurumlar ın yapı ve iş lev i .

(Örneğin b ir toplu luk o larak okul , b i r toplumsal s is tem olarakokul , ünivers i te ler in korp orat i f yaşam ı, okul ve çevre , top lum -sal değer ler in aktar ı lmas ı ve öğret i lmes i) .

2 . Eğ i ts e l ey lemle rden ge len ve bun la rd an o r t aya ç ıkan top lum s a lilişkiler.

(S ın ıf ve okulun to plum sal ps ikolo jis i ve sosyometr is i , toplu msa luzaklık, otorite t ipleri , dis iplin v.s .) .

Böylece eği t im sosyolo j is i , araş t ı rm a iç in uygu n o lan nüfus b ir im -

leriyle i lgilenir .Nüfus b ir imler i i le , çocuk, öğrenci , a ile , öğretm enler , mü dür ler ,

müffet tişler, yüksek kade me eği t im yönet ic i ler i , yur t taş lar v .s . an laş ı l -mak tad ı r . Bun la r ın he rb i r i , t op lumda mevcu t eğ i t i c i s ü reç ve s i s t em-ler i şu ya da bu b iç imde etk i leyen (Devamını sağlamada ya da değiş -t i rmek) nü fus b i r imi ya da g rup la rd ı r .

15



F . B İ L İ M S E L Y Ö N T E M K U L L A N M A

Eğit im sosyolo j is i b i l imsel yöntem yoluyla b i lg i ed in ir . Doğru ,sağl ık l ı b i lg i ed inmek iç in araş t ı rma yapar ve nesnel yöntemlerden ya-rar lanır . Esas o larak b ir b i l imdir ve uygulamal ı o larak denenmiş b irb i lg i bü tününe va rmaya ça l ı ş ı r . Buna ek o la r ak top lum iç in daha iy ib i r öğ ren im du rumla r ı s ağ layan eğ i t s e l yap ı l a r ve s ü reç le r e uygu lana-bi lecek insan i l i şk i ler in in (grup davranış ı ) s is temat ik kuram ve teknik-ler iy le i lg i len ir .3 2

Eğit im sosyolo j is i araş t ı rmalar ında da genel l ik le d iğer davranış

b i l imler inde kul lanı lan bel l i baş l ı yöntem ve teknik lerden yarar lanı l ı r .B i r a r aş t ı rmada bu t ekn ik le r in tümünden ya ra r l an ı ld ığ ı g ib i t ek t ek deyara r l an ı l ab i l i r .

a . İ çe r ik çözümlemes i

Tar ihsel ve edebî yapı t lar ın , belgeler in çözümleniş i .

b . K a t ı l a r ak göz lem

A raş t ı r ı c ın ın eğ i t im s ü reç le r ine ka t ı l a r ak göz lemde bu lunmas ı .

c . Ö rnek o lay

Ö ze l b i r top lums a l g rup ya da ku ru m hakk ında t a s vi r î b i lg it o p l a m a v e y o r u m l a m a .

d . D eneys e l a r aş t ı rma

Eğ i t im s o run la r ında anke t ya da gö rüş me t ekn ik le r iy le yap ı l anuygu lamal ı a r aş t ı rma la r .

e . İ s ta t is t iksel çözümleme

Eğit imi i lg i lendiren is ta t is t ik lerden eği t im araş t ı rmalar ında ya-r a r l an ı lmas ı .

f. M o d e l k u r m a

Araş t ı r ıc ın ın eği t imle i lg i l i kuramsal model ler önermes i .

g . Sosyometr i

Özel l ik le okul la , s ın ı fla i lgi l i ara ş t ı rm alar da gru plar ın ps iko-lo j ik dav ran ı ş la r ın ın ma tem at ik s e l yön temle r l e ö lçü lmes id i r.İ lerde bu konuda ayr ın t ı l ı b i lg i ver i lmiş t i r .

16



G . Y E N l E Ğ İ T İ M S O S Y O L O J İ S İ

Son y ı l larda İngi l tere 'de "Yeni eğ i t im sosyolo j is i" ak ımı doğdu.Buna göre eğitim sosyolojis i , bilgi sosyolojis inin bir parçası olarak gö-rü ldü . K onunun öneml i s o run a lan la r ı o l a r ak , b i lg iye nas ı l va r ı l acağ ı ,b i lg in in oku l l a rda ya da sını ft a nası l ak ta r ı l acağ ı e l e a l ın m ak tad ı r . 3 3

Bu akımın temsi lc i ler inden Ioan Davies, "Eği t im sosyolo j is in in merke-z î konus u , b i lg in in dene t im ve yöne t imi o lmal ıd ı r " d iyo r . 3 4 D iğer t em-silci M. Young, Davies i le b i r l ik te Marks is t gelenekten e tk i lenerek b i l -gi ve iktidar arasındaki i l işki i le i lgilendiler .

B İ R İ N C İ B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Hansen , Don ald : Th e Uncomfor t ab l e Rela t i on of Socio logy and E ducat ion , s .23 vd.

2 Prichard and B uxton ; Concepts and The ories in Sociology of Edu cat ion, s. 21.

3 Car t er , V . Go od: Dic t i onary of Educat ion , s . 145.

4 Ertürk , S. : Eği t imd e Pr ogra m Gel işt i rme, s. 12.

5 "Sosyoloj iye Giriş" derslerinde k onu, ayrınt ı larıyla işlendiği için burad a d aha faz-la açıklamaya girmek istemiyoruz.

6 Top çuoğ lu, H .: Eğ i t im Sosyoloj isi , Kay nak Met inler, s. 1.

7 Banks, Ol iv e: Sociology of Edu cat ion, Th ird Ed. , s. 6.

8 Dur kheim , E. : Educa t ion an d Sociology, s. 72.9 Durk heim , a.g.e. s. 64.

10 Durk heim, a.g.e. s. 120.

11 Durk heim, a.g.e. , s . 71.

12 Durk heim , a.g.e. , s . 115.

13 Durkheim, E . : Mo ral E ducat ion .

14 Durkheim, E . : Moral , Educat ion .

15 Pricha rd, Buxton, a.g.e. , s . 14.


17 Gerdy, F.D.: "Sociology of Educat ion" Class i ca l Views on Educat ion , The Ency.of Educat ion , V ol . 8 , 1971.

18 Gerdy , a.g. ma kale.

19 Prich ard, Buxton, a.g.e. s. 15.

20 Prich ard, Buxton, a .g.e. , s . 16.

21 Han sen, a.g.e. , s . 22.

22 Prich ard, Buxton, a.g.e. , s . 11.

23 Hal sey , A . H . : Socio logy of Educat ion , i n "A Dic t ionary of Socio logy" .

24 Prichard) Buxton, a.g.e. , s . 23.

17



25 Prich ard, Buxton, a.g.e. , s . 29.


27 Han sen, a.g.e. , yazı , s . 23.

28 Brookover an d G ot t l ieb, s. 5 vd.Yazarlar burada "eği tsel sosyoloj i" kavramını kul lanıyorlar. Fakat bu yazarlar ki -taplar ında eği t im sosyoloj isi ve eğitsel sosyoloj i gibi bi r ayrım yap ma mak tadırla r.Bu yüzden kanımızca eği tsel sosyoloj i deyiminin e ği t im sosyoloj isi kavram ını daiçerdiği biçiminde bi r yorum yapı labi l i r .

29 Floud, Je an : Edu cat iona l Sociology, in "A Dict ionary of the Social Sciences."

30 Brown, F. : Educat ional Sociology, s. 36.

31 Floud, a.g. yazı .

32 Floud, a.g. yaz ı .

33 Banks, Ol ive: a .g.e. Thir d Ed. , s. 3.

34 Banks, O l ive: a.g.e. , s . 9.

18



2.Bölüm

E Ğ İ T İ M S O S Y O L O J İ S İ N İ N Ö N E M İ V E D İ Ğ E R B İ L İ M L E R L E İ L İ Ş K İ S İ

A . Ö N E M Î

Her b i l im dal ın ın toplumda kendine özgü b ir tak ım iş lev lere sahipolduğu b ir gerçekt i r . Eği t im sosyolo j is i de toplumun bir kes imini o luş -turan tüm eği t imci ler , öğretmenler , davranış b i l imler i ve eği t imsel sü-reçler le i lg i l i tüm araş t ı r ıc ı lar iç in gerekl i b i r çal ışma alanıd ır .

Eği t imci ler in , eğ i t im sosyolo j is i b i lmeler in in sebepler in i aşağıdakib i rk a ç n o k t a d a t o p la m a k m ü m k ü n d ü r . 1

a . Bug ün eği t imci ler , geçm iş tekinden da ha fazla çeşi tl i topl um -sal s ın ı f lardan , ı rk lar dan , ya ban cı kökenl i ve çok fark l ı t ip teki kom şu-luk çevreler inden gelen öğrenci lere kavramsal araçlar ve toplumsal

becer i ler öğretmektedir ler . Eği t imci lere bu b i lg iy i eğ i t im sosyolo j is is ağ la r .

b . Öğretmen, eğ i t im sosyolo j is i i le , okul ve toplu luk konusundadaha tam bir görüşe sahip o lur . Aynı b iç imde öğrenci de eği t im ps iko-lojis i, felsefesi ve tari hi i le eğitim sosyolojisi çalış tığı zam an da ha ge-niş düşünebi lme yeteneği kazanır . Bireyin görüş açıs ın ı geniş le t i r .

c . Bugün eğ i t imc i , modern öğ re t im konus uy la uğ raş ı rken dahaiy i b i r du ruma ge lmek i ç in a r aş t ı rma s onucu yay ın lanan ince lemele r iyo rumlamak , t emel i s t a t i s t ik s e l a r aş t ı rma la r yapmak ve gene l o la r aka raş t ı rmada ye te r l i b i r düzeye va rmak ih t iyac ındad ı r . Eğ i t im s os -yolo j is i i se , b i l imsel b i lg i ve araş t ı rma yöntem ve teknik ler in i grupdavranış ı i le i lg i l i araş t ı rmalar ında kul lanan ve bu yetenekler i eğ i-t imci lere sağlayan b ir dald ır .

d . Eği t im sosyolo j is i , eğ i t imciye mes leksel davranış ve tu tumla-r ında bö lgec i l ik ten kaç ınmaya ya rd ım eder . O na baş ka la r ın ın da ge -çer l i ,yürür lükte o lan b ir kül tür ler i o lduğu b i lg is in i sağlamaya çal ış ı r .

19



e. Eğit im politikasını tesbit eden eğitim ciler , eğitimi, eğitim sis-temini e tk i leyen toplumsal güçler ve b iç imler i hakkında hat ı r ı sayı l ı rderecede b i lg iy i eğ i t im sosyolo j is i yoluyla edinebi l i r ler .

f. Bü tün eği t imci ler , b izat ih i okul iç inde yer ine get i r i len farkl ıtoplumsal ro l ler hakkında bu dal yoluyla daha iy i b i r görüş kazanır -lar .

g. Eğ itim sosyolojis i , ayrı ca, eğitsel psikoloji ve eğitsel felsefe ileb i r lik te mu ayye n nü fus b i r imle r i a r as ında uy gu lana cak ya dauygu lanmayacak po l i t ikan ın t e s b i t inde eğ i t imc i l e r e ya rd ımcı o la r akon la r a yan ka tk ı l a rda bu lunab i l i r . G üdü lecek po l i t ikan ın t ay in indeeği t im sosyolo j is i , okul i le çevrenin başar ıya u laşmas ı iç in amaçlar ın

tesbi t inde kul lanı lab i l i r .h . To plum sal gel işmeye b ireyler in katk ıs ı, ro l , süreç , ku rum , iş -

lev v .s . g ib i sosyolo j ik kavramlar ın teknik çözümleniş in in b i l inmes iy ledaha f az lad ı r .2 Eğit im sosyolo j is i de bu kavramlar ı eğ i t imle i lg i ler i açı -s ından inceleyen b ir b i l im dal ıd ı r .

ı . To plu m da ki ro l ler in yer ine geti r i lmes i b il imsel sosyolo jik b ilg isayes inde daha başar ı l ı o lur . 3

i . Eği t im s is temimizin düzel t i lmes i çal ışmalar ında, çeş i t l i ü lke-l e r in benzer s o run la r ka r ş ı s ındak i tu tumla r ın ın öğ ren i lmes inde ve ü lkegerçekler ine uygun b ir eğ i t im s is temi model in in gel iş t i r i lmes inde bu

dal ın büyük katk ıs ı vard ır .j . Bu a landa k i ça l ış mala r , a r aş t ı rma la r ve elde ed i l en ku rams a l

yasalar , aynı zamanda sosyolo j i b i l imine ve gel işmes ine akademik ba-k ı m d a n k a t k ı d a b u l u n u r .

B . E Ğ İ T İ M S O S Y O L O J İ S İ N İ N D İ Ğ E R D A V R A N I Ş B İ-L İ M L E R İ İ L E İ L İ Ş K İ S İ

Eği t im sosyolo j is i , d iğer davranış b i l imler inden eği t im antropolo-jis i , eğitsel psikoloji ve klinik ve medikal psikoloji i le yakından il işki-l id i r . 4

Çizelgenin b ir inci halkas ın ı o luş turan eği t im antropolo j is i , insanınyeryüzünde bugünkü du rumuna değ ink i eğ i t i c i s ü reç le r iy le i lg i l en i r .Eği t im antropolo j is i , özel l ik le , insanın toplumsal laşma ve kül tür leşmesüreçler in in genel özel l ik ler i üzer inde durur . İnsanın eği t ic i süreçler ive doğuş undan bugüne değ ink i yap ı ş ım ka r ş ı l a ş t ı rma l ı o la r ak ince le r .

20



İk inci halka, eğ i t im sosyolo j is id i r k i daha önce incelediğ imiz g ib i ,modern eği tse l s is temlerdeki grup i l i şk i ler iy le uğraş ı r . Daha çok, eğ i-

t ic i süreçler ve s is temler le e tk i leş im açıs ından gruplar ın yapı ve iş levince lenmes i üze r inde du ru r .

Üçüncü halka, eğ i tse l ps ikolo j id i r . Burada grup süreç ve davranış -lar ı b i reysel öğrenim süreçler iy le i lg i l i o larak e le a l ın ı r . Kısaca, b i reyve onun öğrenim süreçler iy le i lg i len ir . Akı l ve z ih insel süreçler üzer in-d e d a h a f a z l a d u r u r .

Dördüncü halka ise , y ine, insanın öğrenme süreciy le i lg i l id i r . Ko-nunun içsel ve ps ikolo j ik yönler iy le i lg i len ir . Özel l ik le b i reyin öğrenimyeteneğin in ps ikolo j ik süreçler i , bu dal ın temel inceleme alanın ıo luş turu r . Ara ş t ı rm alar has ta neler de yapı l ı r ve t ıbb î f izikçiler le s ık ıi l i şk i kurulur .

Böylece, davranışsal b i l imlerde öğret i len konular makroskopikyönden mik ros kop ik yöne doğ ru ha reke t ede r . Ba du rumda eğ i t imsosyolo j is i b i raz or ta durumdadır . Çünkü insanın evrensel ya da b irey-sel özel l ik ler iy le fazla i lg i lenmez. İns an t ür ün ün eği tse l süreçteki g ru pdavranışı i le i lgilenir . Böylece eğitim sosyolojis i , eğitim antropolojis ii le eğ i t im ps ikolo j is i aras ında b ir yerdedir .

21



Bu dallar yanında eğitim sosyolojis i , genel sosyoloji , kültürel ant-ropoloji ve toplumsal psikoloji i le s ıkı bir işbirliği halindedir .

C . T Ü R K İ Y E ' D E E Ğ İ T İ M S O S Y O L O J İS İ Ö Ğ R E T İ M İ

Ziya Gökalp, Prens Sabahattin, Baltacıoğlu ve daha s on rak i Tü rksosyologlar ı , eğ i t imle i lg i len irken , onun toplumla i l i şk i ler ine de değin-miş ve ü lkem izde b ir eğ i t im sosyolo jis i dal ın ın doğm as ına düşünselyönden o r t am haz ı r l aya rak i lk ka tk ıda bu lunmuş la rd ı r .

1. Z i y a G ö k a l p (1876-1924)

Tü rk s osyo logu Z iya G öka lp , top lum um uzd a pek çok konu la r a ı şıktu tmuş tur . Eği t im alanına da geniş i lg i duymuştur . Bu konu i le i lg i l igö rüş le r i bugün hâ lâ günce l l iğ in i ko rumak tad ı r . G örüş le r in i a ş ağ ıda -ki baş l ık lar a l t ında incel iyebi l i r iz .

E ğ i t i m M i l l i O l m a l ı d ı r

Gökalp , eğ i t imin mil l î o lmas ında ıs rar e tmiş t i r .

Eğ i t imin mi l l î o lup o lmamas ına gö re top lumla r ı üçe ay ı r ı ı 5 .

a ) İ lkel toplumlarda eği t im, mil l î o lmakla b ir l ik te , k ısmîdir .Çocuk genel kül tür a lmayıp aş i re te a i t k ısmî kül türü edin ir .

b) M ode rn i ler lemeyi kab ul eden kavim ler , yeni b i r uygar l ık z üm -res ine g irer ler . Ki taplar , okul lar , öğretmenler le bu uygar l ık kendis in io kavimlere a i t çocuk lara öğ ret t i r i r . Bu kavimde mil l î kül tü r , mil -le t leraras ı uygar l ığ ın gelenekler i a l t ında kaybolur . Bu durumda eği-t im, mil l î deği l , mi l le t leraras ıd ır . Okul lar , çocuklara mil l î kül türüdeği l , mi l le t leraras ı uygar l ığ ı aş ı lamaya çal ış ı r .

c) Modern mil le t ler i se mil l î kül türü arar ve eği t imler i de mil l îo lur .

E ğ i t i m i n A m a c ıGö kalp , eğ i t imin , faydacı l ık esas ına day and ır ı lm as ına karş ıd ır .

Tü rk iy e ' de eğ i t imde ekonomik ya ra r hedef ini yan l ı ş o la r ak n i t e l en -d i r i r. O n a gö re eğ i timin amac ı çok pa r a kazanm ak değ i ld i r 6 . Eği t i -min fayda gütmez l ik , vatansever l ik , fedakârl ık g ib i kara kter gel iş ti r -me özel l ik ler in i de aş ı lamal ıd ır . 7 O na gö re modern b i r eğ i t im, ancakmodern b i r dev le t t e bu lunab i l i r .

22



Bu husus da ancak, mil l î kül türün b i l inçl i b i r b iç im almas iy le or -t aya ç ıkab i l i r , d ı ş a rdan a l ınamaz . Modern öğ re t im, modern t ekno -lo j in in mil l î b i reylere öğret i lmes id ir . 8

G öka lp ' e gö re eğ i t im, top lumun b i r ey le r i üze r inde uygu lad ığ ısosyalleştirme iş idir 9 . Toplum, b ireyler sosyal leş i rken bunun iy i yada fena o lu ş una gö re b ir değer l end i rme ya par . Bu du ru m da ödü l veceza kav ramla r ı o r t aya ç ıka r .

E ğ i t i m d e Ö d ü l v e C e z a

Gökalp h içbir eğ i t imin , ödülsüz ve cezas ız o lamayacağın ı vurgu-

lar . Yaygın ödül ve ceza, örgün ödül ve ceza o larak ik i k ısma ayr ı la-b i l ir l er . Y ayg ın o lan la r , t op lum un ge rçek v icdan ın ı gös te r i r. Ö rgü no lan la r , t op lu mu n v icdan ın ı t ems il edemez . Çün kü on la r ı uygu la -yan , doğ rudan top lum değ i l , b i r t ak ım r es mî k i ş i l e rd i r 1 0 . G öka lp ,yaygın ödü l ve cezala r ın b i reyler i gerçek o larak sosyalleş t ird ik ler i ina n-cınd adır . Ö dü l ve cezalar ın az ö lçüde o lmas ın ı ve öğrenciye hakl ıgö rünmes in i i s t e r 1 1 .

Sosyal leş t i rme sürecin i b i reyin doğaya in t ibakı deği l , topluma yada sosyal doğaya kendin i benzetmes i o larak e le a l ı r 1 2 .

K o z m o p o l i t E ğ i t i m

Ülkemizde medrece ve okulun , eğ i t t iğ i k iş i ler in ahlâk ve karakter -n i b o z d u ğ u n u s ö y l e r 1 3 . Oysa k i başka ü lkelerde en karakter l i ve ahlâk-l ı k işi ler, en fazla eği t im gö rmü ş k iş ilerd ir. Bizdeki bu ters du ru m unsebebi , eğ i t imimizin mil l î o lmayıp kozmopol i t o luşudur . Bu kozmo-po l i t l iğe ö rnek o la r ak i s t anbu l ' u gös te r i r , i s t anbu l ' da üç tü r lü k i t ap -çı vard ır . Bir incis i Sahaf lar , ik incisi Beyoğlu k i tapçı lar ı , üçün cüsüBâb ıâ l i caddes indek i k i t apç ı la r . S ahaf la rdak i eğ i t im, A rap ve A cem -ce , Beyoğ lu k i tapç ı l a r ındak i eğ i t im, A v rupa ya a i t t i r . Bâb ıâ l i cadde-s indeki T an zi m at eğ i t imi ise , evvelk i ler in tercüme s i ve tak l id id ir .Mi l l î eğ i t imimiz in k i t ap la r ı ve k i t apç ı l a r ı henüz vücuda ge lmemiş t i r .Ö ğ re t im ye r l e ri de k i t apç ı dükkân la r ı g ib i kozm opo l i t t i r ; Medres e -

l e r , yaban c ı oku l l a r , Ta nz im at oku l l a r ı g ib i . S ahaf la r ın k i t ap la r ı med-r es e le rde , Beyoğ lunun k i t ap la r ı yabanc ı oku l l a rda , Bâb ıâ l i caddes in ink i t ap la r ı da Tanz imat oku l l a r ında oku tu lu r .

Ü lkemizde , uygar l ık ve eğ i t im bak ımından b i rb i r ine benzeme-yen üç t abakadan s öz ede r . H a lk , medres e l i l e r , mek tep l i l e r 1 4 . Bun-lardan b ir incis i hâlâ Uzak Doğu uygar l ığ ından ayr ı lmamış , ik incis i ,

23



Doğu uygar l ığ ında yaşamakta , üçüncüsü ise Bat ı uygar l ığ ına er iş -miş t i r . Bu du ru m a göre mil le t imizin b ir k ısmı i lkçağ larda b ir k ıs-mı o r t açağda , b i r k ı s mı i s e , s on çağ la rda yaş amak tad ı r . Bu du rumnormal deği ld i r ona göre . Bu üç eği t im usulünü b ir leş t i rmek gerekir .Ancak böylece gerçek b ir mil le t o labi l i r iz 1 5 .

Ona göre eği t imimizi , halk iyat (Halk b i lg is i ) , medres iyat (Med-rese b i lg is i ) , mektebiyat (Mektep Bi lg is i ) d iye üç k ısma ayırabi l i r iz .

Âş ık k i tap lar ı i le halk masal lar ı , koşmalar ı , a tasözler i b i r incik ısmı , Arapça ve Farsçadan çevr i len k i tap lar ik inci k ısmı , Bat ı d i l ler in-den aktar ı lan lar da üçüncü k ısmı o luş turur . Böylece ona göre , uygar-

l ık lar ımızı b i r leşt i r ir sek eğ i t imimizi d e b ir leş ti rmiş , ru h ve fik ir bakı-mından ayn ı c in s ten b i r mi l l e t o lmuş o lu ruz 1 6 .I

B a t ı U y g a r l ı ğ ı v e T ü r k K ü l t ü r ü

Bat ı uygar l ığ ı i l e kü l tü rümüzün bağdaş ab i l eceğ in i de vu rgu la r .Bu konuda şöyle d iyor :

"Türk Mi l l e t i , Ba t ı U ygar l ığ ına g i rmek le mi l l î yaş amından h iç -b ir şey kaybetmez. Çünkü mil l î yaşam, kül tür ad ın ı verd iğ imiz mil l îi r fan çevres inde tam am iyle müs taki l o la rak var kal ı r . Bu suret le ru hu -muzda Ba t ı uygar l ığ ı i l e Tü rk kü l tü rü yanyana ge ld iğ i zaman , a r a -l a r ında h içb i r ça rp ı ş ma hus u le ge lmez ve bu be raber l ik ten h içb i r

genç l ik buh ran ı doğmaz .

G e n ç l i k B u h r a n ı

G öka lp , zaman ında genç l ik buh ran ından da s öz e tmiş t i r 1 7 . O n agöre genç l ik a r as ında d in buh ran ımn doğmas ına s ebep , b i r t a r a f t anokul larda d in eği t imi verenler in gerçek Is lâmiyet i b i lmemeler i , d iğeryönden de poz i ti f b il imle r i oku tan öğ re tmen le r in i l imle r in a s lım öğ -r enmiş o lma mala r ı , yân i fi lozo f bu lu nm am ala r ıd ı r . G enç l ik bu ik i e tk ia l t ında dü ş ünm eğe baş lay ınca , za ru r î o la r ak b i r t a r a ft an d in i le ak ıla r as ında , d iğe r yönde n d in i le ö r f a r as ında uyuş maz l ık o lduğu na kan io lur . Yâni d in , ak ı l ve örf gibi ruha egemen o lan bu üç güç, gençler in

kafas ında uyuş am az b i r du rum a ge l i r. G erçek î s l âmiye t i b i lmeyen baz ıöğretm enler in , ak la ya da örfe z ı t gelenekler i , d ine a i t gös termeler i ,gençler in z ihnin i şaş ı r tan en büyük etmen o lmuş tur . Oysaki İ s lâmi-ye t , ak la ya da örfe uy ma yan hük üm ler i kabu l e tm ez 1 8 . K e l â m d ave f ık ıhda çelişk i du rum lar ınd a akı l ve örf esas a l ınmış t ı r . Yaln ız İ s lâ-miyet , gerçeklik hüküm ler in de akl ı , k ıymet hük üm ler in de ise örfü

24



es as a l an d ind i r 1 9 . Ö rneğ in K a to l ik ve Bud a d in le r i bu ik i ku ra l ı kabu le tmez . O ys ak i I s l âmiye t t e zaman la r ın değ i ş mes iy le , hükümler in de -ğ i ş mes i mümkün o lduğundan , Müs lüman mi l l e t l e r in modern leş mes inehiç b i r engel yoktur .

E ğ i t i m T ü r l e r i

Gökalp 'e göre eği t im ik i çeş i t t i r . Bir is i örgün, d iğer i yaygın eği-t i m d i r . 2 0 Bu ay r ımı i lk kez Türk l i t e r a tü ründe o yapmış t ı r .

G öka lp , yayg ın eğ i t imin s avunucus udu r . Ç ünkü o . ha l i haz ı rdak itop lumun v icdan ın ı nak leder . O ys ak i ö rgün eğ i t im, çocuk la r a top -lumun geçmiş te toplanmış z ih insel b i r ik imler im ver i r . Böylece eği t im-de öncel iğ i kül türe ver i r .

Eği t im, ona göre , b i r toplumda, yet işk in kuşağın henüz yeni yet iş -meye baş layan kuş ağa , düş ünce le r in i ve duygu la r ın ı ve rmes i demek-t i r . Bu ver iş ik i tür lüdür . Bir incis inde, yet işk in ler , haber ler i o lmadan,konuşmalar ıy la , hareket ler iy le canl ı örnekler o luş turarak genç ku-şaklar ı e tk i ler ler (Yaygın eği t im) . İk incis inde ise yet işk in ler , resmîgö rev le r a l a r ak e tk ide bu lunu r la r .

Y ayg ın eğ i t imde daha çok o zamank i top lumun yen i v icdan ı nak -ledi l i rken , örgün eği t imde geçmiş te toplanmış z ih insel ürünler ver i l i r .

Yaygın eği t im, yaşanı lan b iç imler i , ö rgün eği t im, yazı lmış b iç im-le r i ve r i r 2 1 .

Top lumun b i r ey le r e yayg ın eğ i t im yo luy la ve rd iğ i ku rumla r ınt o p l a m ı n a Kültür, önceki kuşağın sonraki kuşağa örgün eği t im aracıy-la devretmeye çal ış t ığ ı eser ler in toplamına da Maarif adın ı ver i r .

E ğ i t i m - K ü l t ü r U y g u n l u ğ u

O na gö re , baz ı mi l l e tl e rde maar i f il e kü l tü r , b i rb i r ine u ygun dur .Bun la rda ö rgün eğ i t im, yayg ın eğ i t imin i z in i t ak ip e tmiş t i r . Cermenmil le t ler i , Anglo-saksonlar böyledir . Bu mil le t lerde çocuklara yaygın

eği t im in verd iğ i h is lerle , örgün eği t im in verdiğ i f ik ir ler b i rb ir iy le u-yum ludu r . B izde is e, " Ö rgü n eğ i t im i le a l ınan yabanc ı f iki rl e r, yay -gın eği t im i le a lm an m il l î duy gula ra z ı t o lduğ u iç in , maar i f imiz i lekü l tü rümüz b i rb i r ine yan göz le bakar la r " . S u i l e zey t inyağ ı , nas ı lb i rb i r ine ka rı ş mazs a , b iz im Maar i f imiz ve kü l tü rüm üz de b i rb ir l e r iy -le i l işkili olmakla birlikte, birbirleriyle karşılıklı intibak edememişler-

25



dir . Gökalp , bütün sosyal buhranlar ımızda bu genel sebebin e tk i le-r in i gö rü r . Ç ünkü ü lkemizde ona gö re , maar i f yay ı ld ıkça ah lâk bo -zu lmak ta , manev iya t y ık ı lmak ta , r uh has ta l ık la r ı , z ih in buh ran la r ı a r t -m a k t a d ı r .

G öka lp ' e gö re Kültürel Türkçülüğün amacı, maarifimizi, bir yandanmilletlerarası uygarlığa, diğer yandan millî kültüre intibak ettirmektir22 .

ö ğ r e t i m B i ç i m i

O kul la r ımızdan ç ıkan genç le r n iç in A vrupa l ı l a r ın an lad ığ ı an -l a m d a b i l i m a d a m ı o l a m ı y o r l a r ? 2 3 .

Bu s o runun yan ı t ın ı G öka lp ş öy le ve r iyo r : "Çünkü , çocuk la r aver i l en b i lg i pa rça pa rçad ı r , bun la r b i rb i r ine bağ lanmıyo r , ev rak - ıpe r i ş an g ib i da rmadağ ın ık ka l ıyor . H o ca la r ın h içb i r i o r t a öğ re t imd enmaks a t ned i r d iye düş ünmemiş le rd i r . D üş ünmüş o l s a la rd ı , he r mek-tebin f iz ik, b iyolo j i , edeb iyat hocalar ı b i r araya gel i r , ö ğrencin in i ra-desi üze rine tesir edecek fikir kuvv etleri tesb it eder ve genç lere o is-t ikamet te t e lk in le rde bu lunu r .

Bir Frans ız f ilozofu, Frans ız l i se ler inden çıkan Öğrencin in kafa-s ında bel l i b i r i s t ikamet o lmas ın ın sebebin i , F rans ız l i se ler indeki mual-

l imler in , hangi ders hocas ı o lur larsa o lsunlar , b i r felsefe k ü l t ü r ü n e s a h i po lmala r ına bağ la r ; çünkü , böy le b i r kü l tü r s ah ib i mua l l im, kend iokut tuğu ders in d iğer b i l imler le o lan i l i şk is in i b i l i r , insan hareket in inyöne lmes i ge reken i s t ikamet i üze r inde düş ünmüş tü r . Bundan baş ka ,Frans ız l i se ler inde felsefe ders i de vard ır . Bu ders in hoca lar ı Frans ızçocu ğunun ka fasındak i b i lg i le r a r as ında b ağ lan t ı ku rm aya ve bun la r ıi radeler i üz er ine tes ir l i k ı lma ya çal ış ı r lar . Bizde öyle deği ld i r . He r hoc a,çocu ğun kafas ın ı b i r küp sanır , heps i bu küp ü b ir mik tar do ldu rm ay açal ış ı r . Küpteki s ıv ı lar ya b ir leşmez cins ten o lduğu iç in , yahut da ço-cuk , küpü s a l l amaya a l ı ş t ı r ı lmad ığ ı i ç in he r hocan ın o r t aya do ldu rdu -ğu s ıv ı o lduğ u g ib i du rur . K im h oca nın kafalar ına ye r leş t i rd iğ in i s ınavzam an ı nda t am am en m ümeyy iz in önüne dökers e , o , s ın ıf ın b i r inc i sio lur . Çocuğun anadan doğma kabi l iyet i var da küpü sal lar , bu s ıv ı -lar ı kar ış t ı rarak b ir kar ış ım yaparsa hoca, onu sın ıf ta b ı rakır . Çü nk ü o ,ka r ı ş ımın yap ı s ın ı an lamak tan ac izd i r . Eğer b izde , A vrupa l ı l a r g ib i ,l i se lerde gerçekten çocuklar ın i radeler ine tes i r l i b i lg i ler vermek is t iyor-sak , vaki t geçermeks izin , Sul tani le r in pro gra m ına felsefe ders i koyma -lıyız ve hangi ders tayin edilirse edils in bütün sultani hocalarının fel-sefe kü l tü rüne s ah ip ç ıkmala r ın ı i s t emel iy iz" .

26



Gökalp , harekets iz çocuğun terb iyel i sayı lmas ı , çocuğun oyunlar ıyoksun k ı l ınmas ı , çocuğun korkutu larak eği t i lmes in i daima eleş t i r -miş t i r . Bu husus lar b izde is t ibdat dönemler inde padişahlar ın kendire j imler ine i taat l i vatandaş yet iş t i rme pol i t ikalar ı iç inde yer a lmış t ı r 2 4 .

D eğer ya rg ı l a r ı b i r u lu s un kü l tü rünü o lu ş tu ru r . K ü l tü r , b i r top -lumun v icdan ında yaş ayan değer ya rg ı l a r ın ın tümüdür , bu s ebep le demi l l id i r . Eğ i t im, kü l tü rü , b i r kavm in f er t le r inde ruh î me leke le r du ru -muna ge t i rmek t i r . Eğ i t im, kü l tü rün , çocuk la r ın ruhuna aş ı l anmas ıdemek t i r . Böy lece o , eğ i t imin amaç la r ı o la r ak ş un la r ı öne r i r 2 5 .

*

a) Eği t imin amacı , b i rey deği l mil le t t i r .

b) Her u lusun kendi kül türünü gençlere aş ı lamas ı , eğ i t imin te-mel i lkesi olmalıdır .

c) Gençler baş ıboş yet iş t i r i lmemeli , b i r ü lküye yönel t i lmel id ir .

d) Eği t im, b i reye k iş i lik kaza ndırm al ıd ır .

E ğ ı t i m - ö ğ r e t i m A y r ı m ı

Eğit imle öğret imi b irb ir inden ayır ı r ve onlara ayr ı amaçlar gös-terir .

Ö ğre t im, çocuk la r a , b i lg i ve rmek le yükümlüdür , on la r ı i l e rde s e -çecek le r i mes lek le r e haz ı r l a r . Bu bak ımdan f aydac ı b i r amaç güder .Eği t im ise faydacı l ığ ı am açla yam az. E ği t imin ama cı mil lî kül tü rüözüms emek o lmal ıd ı r .

Ona göre eği t im mil l î , öğret im mil l î deği ld i r . Çünkü eği t im değeryargı lar ına , öğret im ise teknik b i lg i lere , gerçekl ik yarg ı lar ına dayamr.Değer yarg ı lar ı her toplumda başkadır , öyleyse mil l id i r . Gerçekl ikyarg ı l a r ı böy le o lmay ıp he r mi l l e t t e geçe r l id i r . Top lumdan top lumadeğişmez. O bakımdan mil l î deği ld i r .

K a d ı ı ı E ğ i t i m i

G öka lp , Tü rk kad ın ın ın top lumdak i ye r ine yöne l ik b i r dev r imi ,halk ın ın i ler lemes i iç in gerekl i ivedi sorunlardan b ir is i saymış t ı r . Ka-dın , a i len in merk ezid ir ve on un işb ir liğ ine sosyal yaşa m m uht açt ı r .Türk kadın lar ı da erkekler le eş i t düzeyde toplumun her kes i t inde yer -a lma l ıd ı r . H içb i r ay r ıma t ab i tu tu lmaks ız ın oku l l a r a ve ün ive r s i t e l e r egirebi lmel id ir ler . Böylece kadın eği t imine önem ver i lmes in i savunmuş-

27



t u r 2 6 . O nun bu konudak i gö rüş le r i Cumhur iye t Tü rk iyes inde ge rçek -leşmiştir .

D i n E ğ i t i m i

O na gö re oku l l a rda , K ur ' an ' ın Tü rkçe çev i r i s i oku tu lmal ı ve böy -lece halk kitlelerine din sevgisi ve bilgis i yayılmalıdır . Din kitapları-mız , hu tbe le r l e va iz la r ın Tü rkçe o lmas ı ge rek i r .

Gençl iğ in d insel eğ i t imine özel b i r değer vermektedir . Bir yazı-s ında "Bütün hayat lar ında kuvvet l i b i r seciye gös teren insanlar , u-mumiye t l e çocuk luk la r ında d in s e l b i r t e rb iye a lan la rd ı r " demek-

t e d i r 2 7 .

A y d ı n l a r v e G ö r e v l e r i

Gökalp , Türk aydın lar ın ın as ı l görevin in , ü lkenin ivedi iç ved ı ş s o run la r ın ın çözümlenmes i imkân la r ın ın a r aş t ı r ı lmas ı o lduğugörüş ünded i r . A yr ıca , ayd ın la r ı , Ba t ı uygar l ığ ın ı A nado lu köy le r inegö tü rmele r i ve o r a la rda oku l l a r ku rmala r ı i ç in ha lka g i tmeye çağ ı r ı r .Y ine , ayd ın la r ın ha lka doğ ru g i tmes i , ondan mi l l î kü l tü rün t emel le r i -n i öğ renmes i ge rek i r 2 8 .

Top lumun s ağ lam temel le r üze r ine o tu r tu lab i lmes i i ç in ayd ınyet iş t i r i lmes ine önem vermiş t i r .

Aydınlar ın d indar o lmas ın ı i s temiş , bu hususun, b i rb ir ine kayı ts ızt abaka la r o la r ak ay r ı lmas ın ı ön leyeceğ in i s avunmuş tu r 2 9 .

O na gö re , kend in i kend i ha lk ından uzak tu tan b i r ayd ın , u lu s a lkül türü yok eder , yer ine yabancı b i r uygar l ığ ı get i r i r .

S o n u ç

Ziya Gökalp ' in eği t ime i l i şk in görüş ler in i gözden geçird iğ imizdeon un eği t im olgus una sosyal açıdan bakt ığ ın ı gö rm üş o lu ruz. Buba ğla m da eği t im, b i r top lum un sosyal yapıs ı i le kül türü i le tu tar l ı l ıkgös te rmel id i r . î ş t e G öka lp ' in eğ i t im aç ı s ından ı s r a r l a üze r inde du r -

duğu hus us la r bu nok ta da düğüm lenm ek ted i r . Bu aç ıdan G öka lp Tü r -k iye 'de sosyolo j in in uzmanl ık dal lar ından b ir is i o lan eği t im sosyolo-j i si b i l im da l ın ın t eo rik t emel le rin i o lu ş tu rm uş tu r . O nu n bu a lanai l işk in e le a ld ığ ı konular bugün de temel konulard ır . Ayr ıca Gökalp ' -in bu a landak i gö rüş le r i ü lkemiz bak ımından hâ lâ günce l l iğ in i ko ru -ma k tad ı r . Ö ze l l ikle eğ i t imde r eform ça ba la r ın da he rz am an Z iya

28



Gökalp akla gelmektedir . Bu sebeple Gökalp , Türk eği t im sosyolo-j i si l i t e r a tü ründ ek i ka tk ı la r ı s ebebiy le da ima göz önü nde bu lu ndu ru -lacak sosyologlar ımızdan b ir is id i r .

O nun en öneml i yön le r inden b i r i s i de , u lu önder A ta tü rk ' ü hemeğ i t im, hem de kam u düzen i ve dev le t yöne t imi g ib i a l an l a rdadüşün ce o larak bel i rl i yön de e tk i lemiş o lmas ıd ır . Faka t Gök alp , A ta-tür k 'ü n düşün ce yapıs ın ı o luş tu ran ve bes leyen tek kayna k deği l -d i r .

2 . P r e n s S a b a h a t t i n (1877-1948)

Prens Sabahattin't göre top lums a l yap ımızda s o run doğuran ik ihusus vardır . Birincis i kiş il iğe önem vermeyen eğitim sis temi, ikincisiise merkezci l iğe dayanan yönet im s is temidir .

a . Eği t im, k iş i l iğ in gel işmes ine yard ım etmel id ir . Ai le ler imiz ,çocuklar ın ı özgür b i r yaşamla hazır lamıyor , onlara özel çal ışma veg i r i ş ken l ik le r ine dayanarak yaş amak ve yüks e leb i lmek gücünü ve remi -yo r .

Tüket ic i memur t ip i yer ine kendi kendine yeten , üret ic i , k iş ise lgirişkenlik (Teşebbüs-ü şahsî) eğitimi almış kiş iler yetiş tirmeliyiz. Bukonuda ş öy le d iyo r . 3 0 " Ö ğ r e n i m , g ü n ü m ü z ü n i h t i y a ç l a r ı m k a r ş ı l a y a -bi lmek iç in , k iş i l iğ in gel işmes in i sağlayacak etk in b ir eğ i t imin yardım-cıs ı o lmal ıd ır . Hazır mevki ler sağlamaya yarayan b ir amaç o larak deği l ,k iş isel g i r işkenl iğ i ver imli k ı lacak b ir ara ç sayı lan öğren imin , bü tü ndereceler inde programlar ıy la prat ik yaşamın gös terebi ld iğ i çeş i t l iih t iyaçlar ı karş ı layabi lmes i gerekir" .

b . Yö net im ya şam ımı zda m erkezî s istem, çok g ider le az iş görül-mes ine , yö ren in öze l s o run la r ın ın merkezden kav ranmamas ına yo laçmak tad ı r . Bu s ak ınca la r ı g ide rmek i ç in yöne t im yaş amında merkezdış ıc ı l ığa (Adem-i merkeziyet) g iderek yetk i ler in b i r k ısmını yerel yö-net im e devretmel iy iz . Böylece az g ider ler da ha fazla iş görülm üş o la-cak , yöre i le i lg i l i i ş ler i yakından b i len k iş i lerden yarar lanı lacakt ı r .Bu konuda Prens Sabahattin ş öy le d iyo r : 3 1

"A dem- i merkez iye t , yöne t imin büyük b i r ko lay l ık la ih t iyaç la r ıg idermes in i sağl ıyor , hem de özel bağımsızl ığ ın s iyasal a landaki uza-n ımından meydana ge len bu e tk in l ik , s iyas a l özgü r lüğün en ge rçekbel i r t is i ve aynı zamanda en güveni l i r b i r garant is i o luyor" .

29



3 . İ s m a i l H a k k ı B a l t a c ı o ğ l u (1889-1978)

Baltacıoğlu da eği t im s is temimizin u lusal o lmayış ından, b iç imselyen i l e ş me ha reke t l e r inden ve oku l p rog ramla r ındak i ba t ı t ak l i t ç i l iğ in -den yak ınmış t ı r . A yr ıca , ya ra t ı c ı , "Y en i A dam" ye t i ş t i r en ü re t i c i b i reğ i t im s i s t eminden yanad ı r . Ö ğrenc i l e r in i çev re ince leme gez i l e r ineçıkarmış , okul t iyatrosu kurmuş ve oyunlar yazmış t ı r . Açıkhava okulu ,doğay ı t an ımak ve öğ renc i l e r i aç ık havada ge l i ş t i rmek Baltacıoğlu'nu nge t i rd iğ i yen i l ik le rd i. Tü rk iy e ' de i lk ka r m a öğ ren imi baş la tmış t ır .Sanat ve e l iş i yoluyla eği t imin sadece i lkokul larda deği l , o r ta öğret imdegel iş t i r i lmes ine çal ışmış t ı r .3 2 Böylece, güzel sanat lar ın önemini sa-

v u n m u ş t u r .Baltacıoğlu, eği t im o lgusunu beş ana i lke i le teme l lendir i r : 3 3

1. Eği t im öğret im, insana b i lg i yanında k iş i l ik kazandırmal ıd ır .

2 . Gerçek k işi l ik ler gerçek or t am lar da o luşur . Oku l lar böyle uy-g u n o r t a m l a r y a r a t m a l ı d ı r .

3 . Okul lar gerçek yaşamdaki çal ışma i lkes in i gerçekleş t i ren yer -ler o lmal ıd ır .

4 . G erçek ça l ı ş ma s onucu ge reken ve r im a l ınmal ıd ı r . Ça l ı ş masonucu randıman elde edi lmel i , o r taya b ir eser ç ıkmal ıd ır .

5 . Eğ i t imin gö rev i yaş am a haz ı r l ı amak t ı r . Baş la tma i lkesi o la r akis imlendird iğ i bu i lkeden, okulun k iş iy i toplumun gerçek yaşant ıs ınahaz ı r l amak o lduğunu an lamak tad ı r . O ku l ,baş la tma f aa l iye t in i baz ıan a faal iyet ler üz er inde ya pm alı , ger is in i yaş am a ,deneyim e, k işise lbaş a r ıya b ı r akmal ıd ı r .

Bu i lke le r e gö re t emel lend i r i lmiş " İ ç t ima î Mek tep" ded iğ i yen ioku l mode l in i öne rmek ted i r . Bu oku l , ü r e t im oku ludu r ve demokra -t ik oku ldu r . Ü re t im öneml id i r , ku rams a l ve uygu lamal ı de r s b iç imin -de b ir ik i l ik deği l , bütünlük vardır . 3 4 Ü re t i c i adam ye t i ş t i rmek , eğ i -t imin amaç la r ı o lma l ıd ı r .

4 . E t h e m N e j a t (1882-1921)Öğretmenl ik ve yönet ic i l ik görevler iy le eğ i t imimize h izmet e t -

miş t i r . Bi lg iye deği l , mi l l î duygulara dayanan, gençler i canl ı , güçlü ,becer ik l i yet iş t i rmeye yönel ik b ir eğ i t imi savunmuştur . Beden eği t imi ,müzik , e l i ş ler i ve özel l ik le tar ım ders ler in in önemle e le a l ınmas ın ı i s -temiş t i r ( 3 S ) .

30



Tar ıma dayanan ve köy le r in ka lk ınmas ına ka tk ıda bu lunacakb i r eğ i t imi i lk s avunan E them N eja t t ı r . O nun bu konudak i düş ünce-l e ri , Cumh ur iye t d önem inde aç ı l an K öy En s t i tü le r in in f ik ir kaynağ ıo l m u ş t u r 3 6 .

Çevre koru nm as ı i le de ilg i lenmiş ve ilk kez bu k onu da f ik i r üret -miş t i r .

Eğ i t imde uygu lamaya önem vermiş , öğ re tmen oku lu öğ renc i l e r i -n i köylere götürerek köylü ler le i l i şk i kurdurmuş , onlara sosyal çevrele-r in i tan ımayı öğretmiş t i r . Gezi ler yapt ı rarak öğrenci ler in çevreler in iv e y u r d u n u t a n ı m a l a r ı n ı s a ğ l a m ı ş t ı r .3 7

5 . T ü r k i y e ' d e ö r g ü n E ğ i t i m P r o g r a m l a r ı n d a E ğ i t i m S o s -y o l o j i s i

Ülkemizde "Eği t im sosyolo j is i" baş l ığ ı a l t ında ayr ı b i r ders , 1953y ı l ından i t iba ren i lköğ re tmen oku l l a r ında ve eğ i t im ens t i tü le r inde oku -tu lmuş tur . Bugün halâ mes lek ders ler i grubu içer is inde böyle b ir dersb u k u r u m l a r d a o k u t u l m a k t a d ı r . A n c a k b u k u r u m l a r d a t a k i p e d i l e npiyasadaki b i rkaç eği t im sosyolo j is i k i tab ın ın içer iğ i , b i r eğ i t im sos -yolo j is i müfred at ın ı verm ekten uzak kalmış t ı r . D ah a çok genel sos-yo lo j in in t emel kav ramla r ından baz ı l a r ın ın aç ık lamala r ına ye r ve r i l -miş t i r . Ayr ıca "Yet işk in eği t imi" konusu da eği t im sosyolo j is i içer is i -

ne ayr ın t ı l ı b i r b iç imde al ınmış t ı r . Oysaki bugün yet işk in eği t imi ko-nusu genel l ik le eğ i t im sosyolo j is inden ayr ı larak ayr ı b i r dal durumu-na gelmiş t i r .

B i r inc i D ü nya S avaş ın ın i lk y ı l l a r ında Z iya G öka lp , İ s t anb u lDa rülf ün unu nd a sosyolo ji ders ler i oku tuyo rdu. Eği t im sosyolo j is iders i de 1917 y ı l ından i t ibaren ver i lmeye baş landı . / jya Gökalp'in ö n e-r is i i le "Terbiyevî İç t imaiyat" ders i kondu. Bu ders ler i I . H akkı Bal -tacıoğlu t ed r i s e t t i . 3 8 D a h a s o n r a l a r ı C u m h u r i y e t d ö n e m i n d e b u d e r -sin tedris i kesintiye uğradı.

A nka ra Ünivers i tes i E ği t im Bil imler i Fakül tes i , ku ruluş tar ih i

o lan 1965 y ı l ında pro gra m ına ba ğımsız b ir eğ i t im sosyoloj is i ders ikoymuş tu r . D aha s on ra , H ace t t epe Ü n ive r s i t e s i de böy le b i r de r s ip rog ramına a lmış t ı r . Y ine , O .D .T .Ü . de konu bağ ıms ız o la r akiş lenmektedir .

İ s tanbul Ünivers i tes inde eği t im sosyolo j is i bağımsız o larak e leal ınmamış t ı r . Edebiyat Fakül tes inde genel pedagoj i ders ler i içers inde

31



eği tse l sosyolo j i n i te l iğ indeki bazı konular e le a l ınmış t ı r . Örneğin ço-cuk eği t imi , d isip l in konu lar ı üzer in de da ha fazla duru lara k eği tse lps ikolo j i ya da genel pedagoj i a lanlar ı i ş lenmiş t i r .

Böylece bu konuda araş t ı r ıc ı , uzman yet işmediği iç in de bu a lan-la ilg il i yayın lar (monog raf i ya da s is temat ik yapı t lar ) son dereces ın ır l ı kalmış t ı r . Bununla b ir l ik te son y ı l larda gerek ünivers i te ler imiz-de ve ge reks e çeş i t l i ku rumla r ımızda (D ev le t P lan lama Ö rgü tü , baz ıbakanl ık lar ve Mil l î Eği t im Bakanl ığ ı g ib i) konuya i lg in in ar t t ığ ın ıve bu konudaki araş t ı rmalar ın teşv ik edi ld iğ in i görmekteyiz .

İ K İ N C İ B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Pricha rd, B uxto n: a.g.e. , s . 24-25.

2 Fichter, J.: Sociology, s. 14.

3 Fichter, a.g.e., s. 3.

4 Prichard, Buxton: a.g.e. , s . 28-30.

5 Gökalp, Z iya; Ter biyenin Sosyal ve Kül türel T emel leri I , s . 28.

6 Gökalp, a.g.e. , s . 44.

7 Gökalp, a.g.e. , s . 45.

8 Gökalp, a.g.e. , s . 60.

9 Gökalp, a.g.e. s. 113.

10 Gö kalp, a.g.e., s. 117.11 Gökalp, a.g.e., s. 120.

12 Gö kalp, a.g.e .,. s. 123.

13 Gö kalp a.g.e. s. 171.

14 Gökalp, a.g.e. , s . 250.

15 Gökalp, a.g.e. , s . 251

16 Gökalp, a.g.e. , s . 251.

17 Gök alp, a.g.e ., s. 278.

18 Gök alp, a.g.e ., s. 280.

19 Gökalp, a.g.e. , s . 281.

20 Gökalp, a.g.e., s. 321.

21 Gök alp, a.g.e., s. 323.

22 Gökalp, a.g.e. , s . 326.

23 Erişi rgi l , Mehmet: Bir Fiki r Adamının Romanı . Ziya Gökalp, s. 83-84.

24 Erişirgil, a.g.e ., s. 116.

25 Dizdaroğlu, Hikmet . Ziya Gökalp Üzerinde Araşt ı rmalar, s. 118-119.

26 Gökalp , Z iya; Makale l er IX , s . 63-66 .

27 Heyd, Uri e l : Türk Ulusçuluğunun Temel l er i , s . 101 .

32



28 Göka lp, Ziy a: Tü rkç ülüğ ün Esasları , 3. Bası, s . 33.

29 Gökalp, Z.: Terbiyenin Sosyal ve Kül türel Temel leri I , s . 283.

30 Prens Sabahat t i n : Türk iye Nası l Kur t ar ı l ab i l i r? s . 62 .

31 Prens Sabahat t in: a.g.e. , s . 54-55.

32 Kaya, Y . Ke mal : i nsan Yet i şt i rme D üzenimiz , s . 80 .

33 Aytaç, Kemal : Bal tacıoğlu'nun Eği t im Sisteminin Ana Gel işimi , Yeni Adam Mec.sayı 921,

34 Aytaç, Kemal : a.g. yazı ,

35 Akyüz, Y.: a.g.e., s. 192.

36 Akyüz, Y.: a.g.e., s. 192.

37 Akyüz, Y.: a.g.e., s. 193.

38 Aytaç, Kemal : a.g. yazı .

33



T O P L U M S A L L A Ş M A S Ü R E C İ

3.Bölüm

En gen i ş an lamıy la t o p l u m s a l l a ş m a , çocuğun eğ i t imi demek-t i r . Bu s ü rece , ayn ı zam and a , "T op lum a haz ı r l an ma " d iyeb i li r iz ki b i -rey , bu süreçle , bel l i b i r topluma ve dar an lamda ise bel l i b i r gruba bü-tünleşmektedir . Birey , toplumsal laş ı rken toplumsal e tk i leş ime tabi o lur .

ULUS A L TOP LULUK

J v . F ı l m R a d y o B a s ı n T , y a t . r o S a ^ K ü l t ' u r e l

^ _ I , / E t k i l e rY ER S E L ^ ^

TOPLULUK G RU PL AR I

Is G r u p l a n / , , ,' IU inc il

^OUul Dinsel Kuru luş Kulu p/ G r u p l a r

G a n g l a r

Arkadaşlar^ıOyun g r ub u

A i l e / B ir i n c i l£

, A n a b a b a / / G r u p l a r

V\ C o c u k i

T O P L U M S A L E T K İ L E Ş İ M İ N G E N İ Ş L E Y E NÇ E V R E S İ N İ G Ö S T E R E N D İ Y A G R A M

34



To plum sal e tk i leşme, k işi ler ve gru plar aras ın da bun a kat ı lan-lar ın davranış ım değiş t i ren herhangi b i r i l i şk iye ver i len is imdir . 1 Ç o-cuk , top lums a l e tk i l e ş im yo luy la g rubunun kü l tü rünü kazan ı r . H er -hangib ir toplumsal e tk i leşme, davranış lar ı eğ i t imcinin is ted iğ i yöndedeğiş t i rd iğ i takdirde eği t imin b ir parças ı o labi l i r . İnsanlar , iç inde bu-lunduk la r ı du ruma uyar la r . Böy lece , çağdaş eğ i t imin gen i ş b i r pa r -ças ı , i ç inde öğ ren imin ye r a ld ığ ı uygun du rumla r ın düzen lenmes indeniba re t t i r . Bu du rumda öğ renen le r kend i kend i l e r ine ve d iğe r l e r ineöğ re t t ik le r i müdde tçe b i r bak ıma ayn ı zamanda öğ re tmend i r l e r .

F aka t çocuk , g rup öğ ren imi du rumla r ına , oku la g i tmeden çokdaha önce kat ı l ı r . En eski ve en temel gruplardan b ir is i a i led ir . Ço-cuğun gel işmes i bakımından ai le , sürekl i o larak geniş leyen toplumsali li şk i halka lar ın ı iç ine a lı r . Çocuk, fark lı gr up lar da ro lünü öğrenm eyebaş lar ve bu , onun k iş i l ik gel iş iminin b ir parças ıd ır . Her tür lü yaşambiçiminde b irey , o yaşam biçiminin gerekt i rd iğ i davranış lar ı öğrenir .Ö rneğ in b i r dağ köyündek i köy lü çocuğunun ay ıdan , ku r t t an , çaka l -dan , köpek ten ko rkmamas ı öğ re t i li r . A na babas ı t a r a fından çocuk ,bu hayvan la r l a ko rku tu lmaz . Çünkü bu hayvan la rdan ko rka r s a t eh -l ike li s onuç la r doğu ru r . Ö rne ğ in ku r t t an ko rka r sa kuzu yu k u rda kap -t ı r ı r . Çaka ldan ko rka r s a bağdak i üzümü çaka la yed i r i r . K öpek tenkorkar s a , ku rdu n çaka l ın üze r ine g ide rken yan ında yandaş bu lam az ,ku rdun , çaka l ın haber in i a l amaz . O ha lde top lums a l l a ş may ı , b i r ey in

e tk in l ik i ç inde bu lunduğu yaş am b iç imi be l i r l e r .2

O kulda iken ayn ı zamanda çev res indek i d iğe r ö rgü t lü g rup la r ada g i r e r . Bun la r ; ö rneğ in b i r ku lüp , s e rbes t zam an f aa l iye t le r i ve d ahageçici n i te l ik teki arkadaş gruplar ıy la i lg i l i o labi l i r . Okulu b i t i r inceişiyle ve yersel çevredeki tanışıklarıyla i lgili yeni bir i l işkiler çevresii ç ine g i r e r . Bu yüzden yaş amımız boyunca hep imiz , büyük küçük ,f arkl ı daya n ı ş m a ve düzen düzey le r ine s ah ip pek çok g ru bu n ayn ızam and a üyesi o lu ruz . Bu s ebep le rden g rup dav ran ı ş ın ın ince lenmes i ,eğitimci için büyük önem taşır ve eğitim sosyolojis i için de temel birinceleme alanın ı o luş turur .

Grup d inamiği , sosyolo j i i le ps ikolo j in in her ik is in in de çal ışma

a lan la r ına g i r en konu la r ın en iy i ö rneğ id i r . Be lk i de bunun top lums a lps ikolo j in in b ir dal ı o lduğunu söylemek daha doğru o lacakt ı r . Bu konuen iy i b i r b iç imde toplumsal ps ikolo j in in b ir dal ı o larak tan ımlanabi-l i r se de tüm beşer î davranış lar b i l iminin bütünleyici b i r parças ıd ır .

To plum sal e tk i leşmenin bas ın , rady o, f i lm g ib i i le tiş im araçla r ın ıda iç ine a ld ığ ı söylenebi l i r . Bunlara bazan k i t le i le t iş im araçlar ı da

35



den i r . Bun la r ayn ı zamanda k i t l en in dav ran ı ş l a r ın ı e tk i l eyen t o p l u m -s a l t e k n i k l e r d i r . Eği t im a rac ı o lduğu kadar p ropaganda a r ac ı o la -rak da kul lanı lab i l i r ler . Onlar b i reyin ve onun yakın çevres in in d ış ın-da ce reyan eden ve f aka t onu en güç lü b iç imde e tk i l eyen ve to p lum unni te l iğ in i geniş ö lçüde yans ı tan kül türel e tk i lerd ir . S inema ve radyonunda eği t ic i e tk i ler i var mıdır? Bu sorunun yanı t ı onlar ın sonuçlar ınave bu s onuç la r ın b iz im eğ i t s e l amaç la r ımıza ne kadar uygun o lduğu-na bağl ıd ı r .

Bizim kabul e t t iğ imiz geniş eğ i t im tanımı , eğ i t imin uygun s ın ı r -lar ın ın tay in edi lmes i sorunuyla b ir l ik te b i r başka güçlük daha yarat -maktadır . Toplumdaki herşey eği tse l b i r e tmen o labi l i r se okulun iş le-v in in ne o lduğunun t ek ra r e l e a l ınmas ı ge rekmek ted i r . O ku l , daha ge -niş b i r toplumda, toplumsal b i r b i r imdir . Bu b ir im çok yakın zaman-la r a dek f az la s oyu t l anmış b i r b i r im o lm uş tu r . O k u lun , top lu luk tadiğer toplumsal gruplar la daha yakın i l i şk i ler kurmas ın ı sağlamakgerekir . Bu yüzden ağır l ık , ev-okul işb ir l iğ i ve anababa-öğretmeni l işk i ler ine ver i lmel id ir . Bundan başka bu okul lar , çevrenin e tk i ler in iokula get i rd ik ler i g ib i kendi ey lemler in i de çevreye yönel tmel id ir ler .

Okul , a i le i le daha geniş toplum aras ındaki özel b i r geçiş toplumuo la rak gö rü lmek ted i r . F aka t oku l yaş amın ın d iğe r b i r yönü d ikka t içekmeye baş lamış t ı r . Bu da okulun kendi iç inde hem öğrenci ler hempersonel ve hem de öğrenci i le personel aras ındaki toplumsal i l i şk i ler -

d ir . Bir okulun iç inde bulunduğu çevreyi bu çevrenin doğal iş ley iş is ı ras ında te tk ik e tmemiz gerekir .

I . T O P L U M S A L L A Ş M A K A V R A M I V E Ö Z E L L İK L E R İ

A . T A N I M

Bir kimsenin içinde birtakım iş levleri olabileceği belir li bir top-lum ya da top lums a l g rubun t a r z la r ın ı öğ renmes i s ü rec id i r . 3 U y g u nörnekler , değer ler ve duygular ın k iş ise l leş t i r i lmes in i ve öğreni lmes in iiçerir .

Başka bir tanımla, bir kiş i i le diğer kiş i ya da kiş iler arasında ce-r eyan eden ve s onunda top lums a l dav ran ı ş ö rnek le r in in kabu lünüve uygulanmas ın ı sağlayan b ir karş ı l ık l ı e tk i leş im sürecid ir . 4

Top lums a l l a ş ma s ü rec i , doğuş tan baş laya rak tüm yaş am boyun-ca süren uzun b ir dönemi kapsar . Bu süreç aracı l ığ ıy la b i rey , b i r k i -

36



ş i l ik kazanmaktadır . Başka b ir deyiş le toplumsal laşma, bel i r l i b i r top-lumun davranış kal ıp lar ın ı k iş i l iğ ine mal ederek o topluma ai t b i rb irey durumuna gel iş i o layıd ır .

D urkhe im ' in eğ i t imi , "daha yaş l ı kuş ak la r ın henüz top lums a l ya -ş ama haz ı r du ruma ge lmemiş kuş ak la r üze r indek i ey lemi" o la r ak t a -n ımlay ış ı da b ir an la md a top lums a l l a ş m ay ı i fade e tmek ted i r . Y a ln ızb i r ey , top lums a l l a ş ı rken o top lumun i s t e r l e r ine uyan dav ran ı ş l a r ed in -mes i gerekir . Bireysel ve toplumsal ih t iyaçlar , k iş in in toplumsal laş -mas ın ı zorunlu k ı lar . Böylece toplumsal laşma, b i reyi , toplumsal s is -t emin üyes i du rumuna ge t i r en b i r s ü reç o lmak tad ı r .

Top lums a l l a ş ma , b i r ey ve top lum bak ımından e le a l ınd ığ ındaik i açıdan incelenebi l i r . 5

1. N e s n e l B a k ı m d a n T o p l u m s a l l a ş m a

Burada, toplumun birey üzer indeki e tk is i söz konusudur . Böylecetop lum, kend i kü l tü rünü b i r kuş ak tan d iğe r ine ak ta r ı r . Top lum, o r -tak laşa o larak benimsediğ i beklent i ve is tek ler in i , değer s is temler in i ,ideal ler in i b i reye aş ı lar ve b ireye toplumsal ro lünü öğret i r .

2. Ö z n e l B a k ı m d a n T o p l u m s a l l a ş m a

Bu an lamdak i top lums a l l a ş ma , b i r ey in i ç inde bu lunduğu çev reyeuyar lanmas ı o layıd ır . Böylece b irey , örgüt lenmiş toplumsal yaşamınherkes t a r a f ından kabu l ed i lmiş ve onay lanm ış ha reke t b iç imle r ineuyar lan ı r . Bu uyar lanma i ç in , top lumun dav ran ı ş b iç imle r in i öğ ren i r .Birey , kül türel değer ler i , normlar ı benimseyip içsel leş t i r i r .

Bu her ik i toplumsal laşmada da b irey , benl ik ve k iş i l ik kazanır .

B. T O P L U M S A L L A Ş M A N I N Ö Z E L L İ K L E R İ

1. Toplumsal laşma, daima bel i r l i b i r toplum iç in söz konusudur .Y oks a s oyu t b i r top lum ya da b i r ey in i ç inde bu lunmad ığ ı bü tün top -

lumla ra gö re top lums a l l a ş ma o lamaz . Top lumla r ın kü l tü r f a rk l ı l ığ ı ,mut laka bel l i b i r yerde, bel l i b i r zamanda yaşamakta o lan bel l i b i rtop luma gö re top lums a l l a ş may ı ge rek l i k ı lmak tad ı r . Y oks a ev rens e lb i r va tandaş o la r ak top lums a l l a ş ma o lanaks ızd ı r . H er b i r ey , ancakiç inde yaş ad ığ ı , i ç inde doğduğ u s omut b i r top lum ta r a f ından top lum -sal laş t ı r ı l ı r .6

37



2 . Top lumun ya da top lums a l g rubun nas ı l baş lad ığ ın ı , baş lan -g ıc ın ı aç ık lamak , top lums a l l a ş man ın s o runu değ i ld i r . 7 Ç o c u k d o ğ m a -dan önce top lumun yaş am b iç imi s ü rmek ted i r . Top lums a l l a ş ma , he rb i r ey in doğd uğu an da n i t iba ren ce reyan e den b i r s ü reç ti r . .

3 . Top lums a l l a ş ma , g ruba ya da top luma yen i g i r en üye le r in e t -k is iy le i lg i lenmez.8 Toplumsal laşma, kes in l ik le tek yönlü b ir süreçdeği ld i r .

4 . Bireyler in yegânel iğ in i açık lamak, toplumsal laşmanın sorunudeği ld i r . Her b i rey kendine özgü b ir k iş i l ik gel iş imine, ay ırdedici de-neyimlere , özel b i r soydan gel ime sahip t i r . Toplumsal laşma bu özel-

l ik ler in n i te l ik ler in üzer inde durmaz. Fakat k iş i l ik gel işmes in in top-luma ve kül türe uyar lanmas ı ve öğreni lmes i g ib i süreçler in benzer-likleri ile ilgilidir.

5 . Bireyin temel dür tü ve ih t iyaçlar ın ın nas ı l gel iş t iğ in i açık-l amak da top lums a l l a ş man ın s o runu değ i ld i r . F aka t b i r ey i , çev res in -deki model ler in , s imgeler in , beklent i ler in ve duygular ın öğreni lmes i-ne yetenekl i l iğ i yönünden ele a l ı r . 9

C . T O P L U M S A L L A Ş M A N I N B İ Y O L O J İK T E M E L L E R İ

Bi rey , öğ renme ve d i l i ku l l anma yönünden doğuş tan ge len b i r

kapas i t eye s ah ip değ i l s e top lums a l l a ş ma ce reyan e tmez .1 0

1. İ ç g ü d ü Y o k s u n l u ğ u

İçgüdü, tür ler iç in b iyolo j ik o larak saptanmış görel i b i r karmaş ıkdavramş model id i r . Eğer b i r k imse, böyle b iyolo j ik o larak tesbi t ed i l -miş dav ran ı ş l a r a s ah ips e öğ renmes i ve top lums a l l a şmas ı konus un dabir yere u laşmış t ı r .

2. F i z i k s e l B a ğ ı m l ı l ı k

Çocuk bel i r l i b ir süre f iz iksel o larak başka lar ına bağ ımh kal ı r .Bu sürede onun bakımı ve eği t imi gerekl id i r . Sonralar ı ih t iyaçlar ı yo-

luyla , toplumsal becer i ler i öğrenir .

3. ö ğ r e n m e K a p a s i t e s i

Eğer çocuğun öğrenme kapas i tes i yoksa, uzun süre onun doğuş tani t ibaren başkalar ına bağımlı l ığ ı ver ims iz kalacakt ı r . İnsan zekâs ın ınen yüksek düzeyi onun iç b iyolo j ik potans iyel ler inden b ir id i r .

38



4. D i l

İnsanın öğrenme yeteneği , onun doğrudan d i l kapas i tes i i le i lg i -lidir .

II. T O P L U M S A L L A Ş M A A M A Ç L A R I V E T İ P L E R İ

A . T O P L U M S A L L A Ş M A N I N A M A Ç L A R I

1. Top lum s a l l a ş ma , tuva le t a l ı ş kan l ık la r ından b i l im yö n temine

kadar uzanan temel d is ip l in ler i aş ı lar .2 . Toplumsal laşma, beklent i ler in z ihne yer leşmes in i sağlar . Ör-

neğin, iyi bir anne olmak is teği gibi.

3 . Toplumsal laşma, toplumsal ro l ler i ve onlar ı des tekleyen tu tum-lar ı öğret i r .

4 . Toplumsal laşma, b i reye, yet işk in eylemler ine kat ı lmas ı iç intemel b i r haz ı r l ama i l e bece r i l e r öğ re t i r . 1 1

B. T O P L U M S A L L A Ş M A T İ P L E R İ

Toplumsal laşmayı başar ı l ı ve başar ıs ız o larak s ın ı f landırabi l i r iz .

1. B a ş a r ı l ı T o p l u m s a l l a ş m a

Böyle b ir toplumsal laşmadan söz edebi lmek iç in ,

a) Bireyin daha önceden b i ld iğ i tu tum ve davranış örnekler in iyeni ler inden ayır t edebi lmes i gerekir .

b ) Ö d ü l l e n d i r m e v e c e z a l a n d ı r m a m e k a n i z m a l a r ı n d a n y a r a r -l an ı lmas ı . Top lums a l l a ş ma , ayn ı zamanda top lums a l dene t imin b i raracıd ır . Böylece yeni kuşaklar , toplumsal normlar ı ve onlar ın ih lâ-l indeki cezalar ı eğ i t im yoluyla öğrenir ler .

c) Arzuladığ ı b i r hareket ten yoksun b ırakı lan b ireyin karş ı laş -mas ı ih t imal i o lan bunal ımlar ın uygun b ir b iç imde yönet i lmes i , k iş i -l iğ i gel iş t i r ic i b i r yönde kul lanı lmas ı gerekir . 1 2

Ö d ü l l e n d i r m e v e c e z a l a n d ı r m a m e k a n i z m a l a r ı n d a n h a n g i s i n eda ha fazla ağır l ık ver ild iğ i , top lum dan top lum a değiş ikl ik gös ter i r .Bununla b ir l ik te ödül lendirmenin sağl ık l ı b i r k iş i l ik gel iş iminde önem-

39



l i bir rolü olduğu ve ona ağırlık verilmesi gerektiği çağdaş eğitim il-ke le r i a r as ındad ı r . Çünkü ödü l l end i rme , ceza land ı rman ın k i ş i l ik üze -r inde doğuracağı yan e tk i ler i önleyici l ik özel l iğ ine sahip t i r . Ayr ıcacezaların da biçim ve kapsamı, yine kiş iliği geliş tir ici bir yöne doğrugeliş tir i lebilir .

Top lums a l l a ş ma , çocuğun dav ran ı ş l a r ın ı s adece dene t l eyen ves ın ır layan b ir süreç deği ld i r . Aynı zamanda, e tken ve yapıcı yönler ivard ır : gel işmeyi sağlar ; teşv ik eder , uyar ı r ve motive eder : b i reydesonsuz bir şevk ve arzu çeşitl i l iği yaratır ; geliş ime ve başarıya yönelik-t i r . Böylece toplumsal laşma, hem biçimleyici ve hem de yarat ıc ı b i rsüreçt i r .

2. B a ş a r ı s ı z T o p l u m s a l l a ş m a

Böyle b ir toplumsal laşma, sapıcı davranış lara ve pato lo j ik bo-yut lara u laş ı r .

Toplumsal laşma süreci , her b i reyde aynı kal ıp ta o lmaz. Bazı b i -reyler , iç inde yaşadık lar ı çevrenin uyumsuzluklar ı sebebiy le , kendiiç inde çel işen ya da toplum ölçünler iy le çat ışan kal ıp lar gel iş t i r i r ler .

I II. T O P L U M S A L L A Ş M A N I N Bİ R E Y SE L G Ö R Ü N Ü M L E R İ

Toplumsal laşmanın b ireysel görünümler i o ldukça çeş i t l i l ik gös ter -mek ted i r . Bun la r ı b i rkaç t emel nok ta ha l inde gu rup land ı r ab i l i r i z .

A . T O P L U M S A L B A K I Ş Ç E R Ç E V E S İ

Bu kavram, i lk görgü çevres inden edin i len kavramlar s is teminii fade ede r . B i rey in kendi top lu mu nda , d ah a önce b i r ik t i rmiş o lduğui lk deneyimler , onun daha somaki yeni deneyimler in in temel in i o luş -turur ve b irey daha sonraki deneyimler inde bu i lk deneyimler ine göreh a r e k e t e d e r . 1 3 S os yolog la r , buna , "K ü l t ü rü n içe dön üş ü" , "b i r ey ta -r a f ından ' özüm lenmes i " , on un öz ma l ı ha line ge li şi dem ek te d i r l e r . 1 4

Birey , yeni toplumsal deneyimlere bu i lk görgü çevres inde edindiğ itop lums a l l a ş ma du rumundan baş laya rak g i r i ş i r . Bu geçmiş deney im-ler i ı ş ığ ında son durumlar ı yorumlar . O , her görüş ve hareket in defa rk ında o lmay arak bu i lk top lums a l deney imle r i top lamım esas a la -cakt ı r . Bunlar o b i reyin kendi kanaat ve değer yarg ı lar ım yarat ı rkendayandığı i lk başvuru ve karş ı laş t ı rma noktalar ıd ı r .

40



Bun la r b i r ey in yen i top lums a l du rumla rda nas ı l ha r eke t edece -ğ in i t ay in eden dav ran ı ş fo rmü lle ri dep os u dur . 1 5

Bütün top lums a l deney imle r önemi ve ş idde t i bak ımından ayn ıdeğerde deği ld i r ler . Toplumsal bakış çerçeves i üç aşamada incelene-b i l i r . 1 6

a) Bütün insanlar iç in genel toplumsal deneyim.

b) Her b i reye özgü toplumsal deneyim.

c ) H er b i r kü l tü r ve top luma özgü top lums a l deney im.

B . T O P L U M S A L K İ Ş İ

in s an top lums a l b i r ya ra t ık t ı r . O na böy le den i lmes in in s ebeb i ,onun in s an top lu luğuna o lan doğa l eğ i l imi ve ih t iyac ından ö tü rüdü r ,in s an la r ya rad ı l ı ş bak ımın dan baş ka la r ı il e i li şk i ku rm aya mu h taç t ı r .Birey , top lum da n etk ilen ir , fakat topl um da n ald ığ ı e tk i leri kendikişiliğinin özellikleri yö nü nd en karşıt etkilerle ya da te pkilerle de-ğiştir ir .

T o p l u m s a l k i ş i l i k ka vra m ı ise, çeşitl i topl um sal roller bire-ş i m i d i r .1 7

H er b i r ey b i r t ak ım top lums a l ro l l e r öğ renmek yo luy la top lums a l -laşır .

C . T O P L U M S A L Ö Ğ R E N İ M

Top lums a l l a ş ma s ü rec i , s onu l o la r ak top lumla t emas yo luy la ,b i r ey in öğ ren imi ge rçeğ ine ind i rgeneb i l i r . 1 8 Bu yüzden buna " T o p -l u m s a l ö ğ r e n i m " ya da " T o p l u m s a l y e t i ş m e " de deni lebi l i r .Top lums a l du rumla rdak i öğ ren im s ü rec i , i n s an la r l a ve on la r a r as ın -da cereyan eden b ir süreçt i r ve bu yüzden de daima toplumsal i l i şk i-leri içine alır .

To plum sal öğre nim in ik incil süreçler i pek çoktur . Fak at baş l ıca-lar ı , tak l i t , te lk in ve rekabet t i r . 1 9

a) T a k l i t : Başkalar ın ın davranış ın ı aşağı yukar ı aynen tekrar la-makt ı r . Çocuğun ana babas ın ı , ergenl ik çağındaki ler in ve yet işk in le-r in takdir e t t ik ler i ve hayran o lduklar ı k imseler i örnek seçerek onlar ıtak l i t e tmeler i g ib i .

41



b) T e l k i n : Öğrenimin d ış ında cereyan eden b ir süreçt i r . Bu,öğrenenin davranış ın ı değiş t i rmek is teyen k imseler in çabalar ında bu-l u n u r .

c) R e k a b e t : Bilg i ed in i lmes ind e ik i ya d a d ah a fazla k iş in in b ir -b ir in i uyarmas ıd ır . Bu husus , çocuğun toplumsal öğrenimi açıs ındançok öneml id i r . Çünkü çocuk , baş ka la r ın ın onay lamas ı a r zus unu du -ya r . B i r ey le r , t op lumun onay lad ığ ı dav ran ı ş b iç imle r in i öğ renmek teve onay lanmayan la rdan s ak ınmak ta r ekabe t ed ic i b i r öğ ren im s ü re -cine tab i o lur lar .

Toplumsal öğrenimin temel ön koşul lar ı başkalar ı i le i l i şk i vei le t iş imdir .

D . B İ R E Y S E L L E Ş M E V E A Y N A B E N L Î K

Her b irey , toplumsal deneyimler i kendinde k iş i l iğ ine göre b irey-sel leş t i r i r . Yaln ız bu kavram, toplumsal laşmanın karş ı t ı deği ld i r . Busüreç deneyimler in k iş ise l leşmes id ir . Her b i rey yegânedir ve fark l ıkiş il iğe sahiptir . Böylece, bir bireyin kiş iliğini oluşturan toplumsal de-neyimler in toplamı h içbir zaman b ir d iğer b i reyinkin in aynıs ı deği ld i r .Bu yüzden ik is in in toplumsal laşmas ı da aynı deği ld i r . Böylece her k i -ş in in hem yegâne ve hem de toplumsal o lduğunu söylemek yanl ış o l -

m a z . 2 0 H er b i r ey , bu lunduğu top luma en iy i uya r l anmay ı s ağ layan ka -lıpları benimserken ayrı bir toplumsal kiş il ik geliş tir ir .

Toplumsal laşma, b i reye k iş i l ik kazandırd ığ ı g ib i özbenl ik de ka-zandırmaktadır . Özbenl ik , b i reyin d iğer k iş i ler le paylaş t ık lar ın ın veonu d iğer k iş i lerden farkhlaş t ı ran ayr ın t ı lar ın ın b i l inc inde o lmas ın ıi fade de r .

K end imiz i önce baş ka la r ında gö rüp t an ı r ı z . Bu s ebep le çev remiz -deki başka insanlara Cooley'i n dey imiy le " ayna ben l ik " d iyeb il i ri z .Bu , baş ka la r ın ın b i r ey in kend i s ine ka r ş ı dav ran ı ş l a r ında yans ıyan ben -liğidir . Sosyolog Cooley t göre özbenl iğ in o luşumu, k iş in in kendis in ibaşkas ı taraf ında n görü len b ir konu , b i r şey o larak tasar ım lama s ıy lagerçekleş i r . Başkalar ın ın b iz i nas ı l gördükler in i , tepki ler imizi ve ya-n ı t l a r ımız ı nas ı l yo rumlad ık la r ı hakk ında kend i kend imize b i r hükümver ir iz . Başka b ir deyimle, başkalar ın ın o luş turduğu aynada kendi-m i z e b a k a r ı z . 2 1

Yalmz, b i r k imsenin kendi kendin i değer lendirmes i i le toplu-luğun değer lendirmes i aras ındaki ayr ı l ık , bazı zaman in t ibaks ız

42



kiş i l ik lere yol açmaktadır . Akı l has ta l ık lar ın ın önemli b i r k ısmı , insan-la r ın gu rup la r ın ın tu tumla r ın ı kend i kend i l e r in in ge rçek b i r yans ımas ıo la r ak a lg ı l ay ıp kabu l edememele r inden ona ka r ş ı ge lme ve hazmede-memele r inden i l e r i ge lmek ted i r . 2 2

I V. T O P L U M S A L L A Ş M A A R A Ç L A R I

Top lums a l l a ş t ı r ı c ı a r aç , bü tünüy le top lumdur . Y ân i ö ğ r e t i c i ,t op lumdur . Bunun i ç inde b i r ey in i l i ş k i du rumunda o lduğu d iğe r k im-seler ve gruplar toplumsal laşmayı gerçekleş t i r i r ler .

Top lums a l l a ş ma , du rgun ve yeknes ak b i r s ü reç değ i ld i r . B i r ey ,b irçok araçlar la toplumsal laş ı r . Bel l ibaş l ı toplumsal laşma kurumlar ı ,a i le , akran grubu, yur t , k i t le i le t iş im araçlar ı , d insel kurumlar (Ki-lise v.s .) , gençlik hizmetleri örgütleri , iş örgütleri , s iyasal ve ekonomikkurumla rd ı r . Çocuk top lums a l l a ş ı rken bu ku rumla r ı öğ ren i r . Top lum-s a l l a ş mada baş l ı ca a r aç la r :

a . K o m ü n i k a s y o n ,

b. işbirliği

c . K a t ı lma

d . Top lum s a l çev re ' d i r .

Top lums a l çev re , ayn ı zamanda Leıvin'i n dey imiy le haya t a l a -n ı (Life space)n ı da iç ine a lm akta dır . Bi l indiğ i g ib i k iş i liğ in o luşu-m un da ka l ı tım kada r çev re de öneml i b i r öğed i r . H ay a t a l an ı yada hayat dolabı , a i le (a i ledeki s ın ı r lama ve e las t ik iyet ler ) , komşuluk,okul ve çevre t ip in i içer i r . Bunlar çocuğun yaşam alanın ı o luş turur lar .

V . Y E T İ Ş K İ N T O P L U M S A L L A Ş M A S I

Y et iş k in top lum s a l l a ş mas ında f arkl ı i k i du rum s öz ko nus udu r .

A . Y E T İ Ş K İ N T O P L U M S A L L A Ş M A S I

Top lums a l l a ş ma , yaş am boyunca s ü rmek ted i r . Ü n ive r s i t eye i lkgelen l ise me zun u b ir genç, fakül tede yeni b i r toplum sal laşm aya tâb io lur . Yeni b i r ü lkeye gelen göçmen, orduya i lk kez gelen b ir asker ,mes leğe yeni baş layan b ir e leman, yeni ev lenen b ir gel in , bulunduk-lar ı çevrede toplumsal laş ı r lar . Yet işk in toplumsal laşmas ı çocuğun-

43



kind en fark l ıdı r . Yet işk in , henü z gel işmiş , aşağı yuka r ı yer leşmiş b i rka rak te r yap ı s ına s ah ip t i r . Çev res i daha da ra lmış t ı r . Bunun la b i r l ik -te temel süreç , y ine çocuktaki g ib id ir . Yâni yet işk in in de toplumsal laş -t ı rma a r aç la r ından öğ renmes i , on la rdan mode l l e r a lmas ı ve ka t ı l ı -mı söz konusu dur . Bu da y ine formal ya da informal o labi l i r .

Yet işk in toplumsal laşmas ın ı gerekt i ren d iğer b i r nokta da top-lumla r ın h ız la değ i ş mes id i r . 2 3 Bu yüzden yeni gel işmeler i ve yeni i l i ş -k i l e r i ye t i ş k in le r in öğ renmes i ge rekmek ted i r . Bu du rumda çocuk la rb i l e yen i ş ey le r i ana baba la r ına öğ re tmek zo runda ka l ı r l a r . Ö rneğ inyen i ş a rk ı l a r , a rgo la r , ak ran g rup la r ın ın en s on dav ran ı ş mode l l e r ig ib i .

Bu konuda top lumumuzdan ve r i l eb i l ecek be lk i de en güze l ö r -nek , d i ldeki gel işmeler ve yeni leşmelerd ir . Ar t ık eski kuşak , yeni kel i -me ve kav ramla r ı , çev res indek i genç kuş ak ve çocuk la r ından öğ ren -mek ted i r .

Sanayideki gel iş im ve iş yaşamındaki geniş lemeler ve buluş laryen i po l i t ika la r a ve uygu lamala ra , yen i pe r s one le uyar l anmay ı ge rek -t i rmek ted i r .

B. Y E N İ D E N T O P L U M S A L L A Ş M A

Bireyler tüm yaşamlar ı boyunca yeni ro l ler ve yeni deneyimlere lde e t t ikçe tu tumla r ım, değer ve dav ran ı ş l a r ın ı değ i ş t i r i r l e r . Ö rneğ inbu süreç, bir iş ten diğerine geçişte, bekârlıl ıktan evlil iğe geçişte, evli-l ik ten dul luğa geçiş te , gençl ik ten ih t iyar l ığa geçiş te söz konusudur k iyet işk in in parçasa l ya da tedr ic î değiş imini ifade eden bu sürece yeni-den top lums a l l a ş ma ya da s ü rek l i top lums a l l a ş ma d iyo ruz .

Y en iden top lums a l l a ş maya g i r i ş imde bu lunan d iğe r öneml i ö r -nek le rden b i rkaç ı da "bey in y ıkama" , " s uç lu la r ın r ehab i l i t a s yonu"ve "gün ahkâ r la r ın d in se l yaş am b iç imin i değ i ş ti rme le r i " gös te r il e -b i l i r . Bu örneklerde amaç, b i rey üzer inde geçmiş in e tk is in i kald ırmak-t ı r . 2 4

Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Ottaway, a.g.e. , s . 15.

2 Balaman, Al i R ıza : Gelenekse l Yaşamda Kül tür l enme Sürec i , Ege Üni . SosyalBil. De rg. 2. •

3 Elkin, F. : Th e Chi ld an d S ociety, s. 4.

44




5 Fichter, a.g.e. s. 22-23.

6 Fichter, a.g.e. , s . 22-23.

7 Elkin, a.g.e., s. 4.



10 Broom and Selznick: Sociology, s. 93 -94 .

11 Broom and Selznich: a.g.e. , s . 95.

12 Dö nm eze r. s.: So syoloji Dersleri, s. 78, Birinci bask ı.

13 Hav ighu rst -N eug arten : Society and Ed ucat io n, s. 116.

14 Fichter, a.g.e. , s . 23.

15 Top çuoğ lu, H .: Genel Sosyoloji , s. 20.

16 Fichter, a.g.e. , s . 24.





21 Lun dber g, Shrag, Lar sen : Sosyoloj i , s . 208.

22 Lun dber g, Shrag, Lar sen : a.g.e. , s. 211.

23 Elkin, a.g.e. , s. 104.

24 Selznick a nd Broom, a.g.e. , s . 119.

s» —iifc ta t ->h0« eb rijR? * > us . <l. ati a1' -



4.Bölüm

E Ğ İ T İ M D E A M A Ç L A R V E T O P L U M

A maçla r , eğ i t imin hemen hemen he r da l ında i ş l enen b i r konudur .Ö ze l l ik le eğ i tim felsefesi ve müf reda t p rog ram la r ı bak ımın dan önemkazanmak tad ı r . B iz de konunun eğ i t im s os yo lo j i s i bak ımından önem-l i gö rdüğümüz b i rkaç yönüne değ ineceğ iz .

N ed i r amaç la r ? H er ü lken in kend ine gö re s ap tad ığ ı , ye t i ş t i r d iğ iinsanda eği t im yoluyla ne g ib i i s ten i len davranış değiş ik l ik ler i kazan-dırılabileceğini gösteren belir li i lkeler , özelliklerdir . Bu özellikler ise,b i lg i ler , yetenekler , becer i ler , tu tumlar , i lg i ve a l ışkanl ık lar ı içermek-tedir . ı

Baş ka b i r dey imle amaç la r , he r ü lken in yu r t t a ş l a r ın ın hang i du -rum karş ıs ında nas ı l davranacağın ı daha önceden tesbi t e t t iğ i i lkeler -d i r . O ku l l a r da bu amaç la r a u laş acak b iç imde öğ renc i l e r in i eğ i t i r l e r .

Böy lece am aç lan ö rgü ts e l yönden d üş ün düğ üm üz z am an i şl evle renaza ran b i r önce l ik kazan ı r l a r .

Am açl ar çok çeş it l i ve fark l ı o lma kla b ir l ik te , heme n hem en herülkede tesbi t ed i len genel n i te l ik teki eğ i tse l amaçlar b i rb ir ine benze-

. mektedir . Burada daha çok, genel amaçlar ve toplum i l işk is ine değine-ceğiz . Aşağıda genel hat lar ın ı bel i r teceğimiz amaçlar en çok benim-senenlerd ir .

I . G E N E L A M A Ç L A R

A . B İ R E Y E Y Ö N E L İ K A M A Ç L A R

1. Çev res in i dene t imi a l t ına a lmay ı baş a rmak

2 . K end i amaç la r ın ı t e s b i t edeb i lmek

3 . K end i s in i nes ne l o la r ak if ade e tm ek . 2

46



4 . A k ı l c ı ve man t ık s a l dav ran ı ş kazand ı rmak . Bu yo ldan böy ledavranış ı sağlayarak z ih insel , bedensel becer i ler vermek. Örneğin b i-r ey in duygus a l dav ran ı ş l a rdan kaç ınmas ın ı s ağ lamak .

5 . Bireye iy i b i r hayat kazandırmak. Eği t im, b i reyi rahat b i rhaya ta u laş t ı rma l ıd ı r . Bu gö rüş te b i r ey ön p lândad ı r . 3

6. Bireye nas ı l düşüneceğin i öğretmek. Özel l ik le yarat ıc ı ve ak-set t ir ic i ( ref lect ive) d üşün me yi öğretm ek üzer inde du rul ur .

7 . Top lums a l ha reke t l i l iğ i a r t t ı rmak . Bu amaç , b i r ey in i ç indeyet iş t iğ i çevreden kur tu labi lme, o çevreyi daha iy i koşul lar bakımındandeğiş t i reb i lme yeteneğine yönel ik t i r .

Bu amaç ta çev ren in o lums uz e tk i l e r inden ku r tu lmak da s öz ko -nus u o lab i lmek ted i r .

8 . Bedensel ve ruhsal gel iş imi sağlamak.

9 . Eği t imin , b i reydeki kötü eği t im ve davranış lar ı düzel t ic i b i ramac ı o lma l ıd ı r .

10 . Sürekl i değişme suret iy le yaşamın yeni lenmes in i sağlamak.Deneyimin sürekl i o larak yeni lenmes i yoluyla yaşamın da yeni lenmes isürecine g i tmek. "Değiş ik çevrelere değiş ik b iç imlerde denge kuraraky a ş a m a g ü c ü n ü e l d e e t m e " .

11 . Bireye i le t iş im (komünikasyon) becer i ler i kazandırmak; çe-

ş i t l i düzeydeki insanlar la e tk i leş imde bulunmada etk i l i l ik ; onlarda a-henkl i çal ışma yeteneği ve i le t iş im kurma gücünü gel iş t i rmek. 4

Bu yüzden i le t iş im becer i ler in in gel iş t i r i lmes i , toplumun gel işme-s i aç ı s ından önem kazanmak tad ı r .

12 . Bireyde karar a lma becer i ler in i gel iş t i rmek. İk i çözüm yolubulunan b ir sorun karş ıs ında b ireyin bunlardan en iy is in i seçebi lmeyeteneğin i gel iş t i rmek. Örneğin s iyasal b i l inçlenmeyi sağlamak derken,b ireyin kendi baş ına, kendi düşünces ine göre oyunu kul lanmas ı , kendibaş ına ka ra r ve rmes i an laş ı lmak tad ı r .

B . S O S Y O - K Ü L T Ü R E L Y Ö N E L İ M L İ A M A Ç L A R

1. Y aş am ge leneğ in i ko rumak .5

2 . U lus a l aç ıdan , u lu s un ka l ımın ı (bekas ım) s ağ lamak . Buradaeği t im, u lusun var o lmas ın ı sağlayan b ir araçt ı r . Bireyin , topluma ves o run la r ına dönük lüğünü s ağ lamak s özkonus udur .

47



3 . Top lumun yen i l e ş mes ine ka tk ıda bu lunmak . Burada eğ i t imintoplumu değiş t i recek yeni l ikçi e leman yet iş t i rmes i söz konusudur . Ör-neğin , b ulm a ve keş if yoluyla ö ğrenim teknik ler iy le yeni l ikçi , değiş -t i r i c i e l eman ye t i ş t i rme . 6

4 . K ü l tü rü zeng in leş t i rmek ve b iç imlend i rmek .

5 . T o p l u m u n r e fa h ın a u y a r l a n a b i l m e k .

6 . Ekonomik ver imi ar t t ı rmak; iy i üret ic i , iy i tüket ic i yet iş t i r -m e k . 7

7 . B i r ey in top lums a l l a ş t ı rmas ı , t op lums a l yaş amın t emel le r in ian lamas ın ı s ağ lamak .

8 . Bireyde s iyasal b i r b i l inç uyandırmak, iy i vatandaş eği t imis ağ lamak . Top lumun s iyas a l modern leş mes ine bu yo ldan ka tk ıda bu -l u n m a k .

Burada be l i r t t iğ imiz amaç la r gene ld i r l e r . K uş kus uz s ay ı l a r ı dahaaza ind i rgeneb i l i r ya da çoğa l t ı l ab i l i r . Ö neml i o lan , top lumda ne çe -ş i t te b i r e lemamn yet iş t i r i lmes in in b i l inmes id ir .

Be l i r t t iğ imiz amaç la r b i rb i r inden t amamen bağ ıms ız o lmay ıp b i r -birleriyle i l işkilidir ler .

Bir d iğer nokta , eğ i t imde tek amacın e le a l ınmamas ı , eğ i t iminçok amaç l ı o lduğunun düş ünü lmes i ge rek t iğ id i r . Tek amaç l ı eğ i t im,anca k eği t im felsefesi i le uğra şan bel i r l i düşü nür l er taraf ın dan or ta yaa t ı lmış t ı r . Bunun la b i r l ik te uygu lamada hemen he r ü lke çok amaç l ıb i r eğ i t im anlayış ım benimsemiş t i r .

n . E Ğ İ T İ M B İ L İ M İ N E G Ö R E A M A Ç L A R K O N U S U N U NY E R İ V E L İ T E R A T Ü R D E K İ D U R U M

Genel l ik le b i r eğ i t im felsefes inden yoksun o ld uğ um uz, be l i r lenenamaç la r ın ye te r l i o lmad ığ ı , Tü rk top lumunun ih t iyaç la r ına uymad ığ ı ,

gerek eği t imci ler ve gerekse yur t taş la r taraf ında n s ık sık söylenir .A s l ında böy le mid i r ?

Eğ i t im amaç la r ın ın kaynağ ı , b i l ims e l o lgu la r a ve a r aş t ı rma la r adayalı bir eğitim felsefesidir .8 Y an i amaç la rdan önce , be l i r l i b i r eğ i t imfelsefesi tesb i t ed i l i r . Böylece, eğ i t im, teor ik b ir temele o tur tu lur . Amaç-lar da bu teor iye göre b iç imlenir . Ülkemizde ş imdiye değin bel i r l i b i r

48



eği t im felsefesinin var l ığ ında n söz edi lemez . S iyasal ik t ida r lara , ha t taçeş i t l i bakanlara göre anlayış ve uygulamalar değişmiş t i r . İ l i şk i ler imi-ze göre çeş i t l i ü lkeler in eği t im s is temler inden etk i lendiğ imiz TürkEğ i t im Tar ih i ince lemele r inden ko layca gö rü leb i l i r . A yr ıca , mi l l îeğ i t im felsefemizin tesb i t ine yard ım edecek eği t imin s iyasal, eko-nomik, kül türel temel ler i ve toplumsal yapı i le bağın t ı lar ım inceleyenaraş t ı rma la r ve uygu lama a lan ındak i ça l ı ş mala r da s on de rece s ın ı r -l ıd ı r .

A . A M A Ç L A R H İ Y E R A R Ş İ S İ

Hiye rarş ik o lara k eği t imsel am açla r ı baş l ıca beş gru pta to pla-yab i l i r i z . 9

1 . Uzak Amaçlar: Bunlar , b i r ü lkenin toplumsal , s iyasal ve eko-nomik alanlar ın ı kapsayan genel amaçlard ır . O ü lkenin s iyasal fe l -sefes in i yans ı t ı r lar . Ör neğ in , refah devlet i o lm a, sana yi leşme, s ın ıfsıztoplum olma, toplumsal adalet i gerçekleş t i rme, bağımsızl ık vs . g ib i .Bu amaçlar ın özel l iğ i , toplumun her kes imine o lduğu g ib i , eğ i t imselam aç la r a da yön ve rmes id i r . G örü ld üğü ü ze re bun la r b i r top l um undeğer le r in i ve idea l l e r in i o lu ş tu rmak tad ı r .

2 . Eğilimin Genel Amaçları: Bu am açla r eğ i t im felsefesini yan -

s ı t ı r lar . Ölçülmeler i söz konusu o lmayıp , eğ i t im s is temine yön ver i r ler .Bun la r o top lumun değer ve idea l l e r in i aks e t t i r i r l e r . Bun la r a uzakamaç la r ın yo rumu gözüy le bak ı l ab i l i r . U zak amaç la r a dönük tü r l e r .

3 . Belli Bir Okulun Amaçları: İ lk okul , or ta okul v .s . g ib i . Bun-lar , ad ı geçen okulun iş lev in i yans ı t ı r . Daha özeld ir ler . Genel amaçlarçerçeves i içer is inde kal ınarak , o okulun yet iş t i receği insangücünün n i te-l iğ i gözönü ne a l ına rak t e s b i t ed i li r . K uş kus uz oku lun ama ç la r ı da b i röncek i eğ i t imin gene l am aç la r ı i l e tu ta r l ıl ık a r zedecek t i r . Bu am aç la rbel l i b i r okulda ki yet iş ti r ic i ey lem alanlar ın ın neler o lacağın ı tay ine tmek te i ş imize ya ra r .

4 . Bir Bilim Dalının Amaçları: K o nu a lan ın ı gös te r i r. Ta r ih in ,

coğ ra fyan ın , b iyo lo j in in am aç lan g ib i. Bu s on ik i am aç "Ö ze l A m aç l a r "o la r ak ad land ı r ı lmak ta o lup , öğ renc iye kazand ı r ı lmas ı uygun gö rü lenözelliklerdir .

5 . Bir Konunun (Çalışma Alanının) Amaçları: Ders in ayr ı ayr ıkonu la r ın ın amaç la r ı . Be l l i b i r konudak i ey lemle r i kaps a r . Bun la r ıöğ re tmen , kend i kav rayab i ld iğ i o r and a t e s b i t ede r . Ü n i t e l e r ha l ind e h e r

49



konunun ay r ı ay r ı amaç la r ın ın t e s b i t ed i lmes id i r . Bun la r dav ran ı ş açevrilir .

Kuşkusuz bu amaçlar ın b irb ir ler iy le bağın t ı l ı o larak gel iş t i r i l -mes i , tesb i t i gerekir . Bu i li şk i kur ulam adığ ı ö lçüde eği t im yoluylais tenen davranış lar ın gel işmes in in gerçekleşemeyeceği doğald ır .

Burada, kursun amaçlar ı tesb i t ed i ld ik ten sonra öğrenim i lkele-r ine göre , öğrencin in uygun konu i le i lg i lenmes in i sağlamak üzeream açl ar la ilg i li s is tem, kap sam ve yönte mle r seçil ip önce den seçilenamaç la r a gö re , öğ renc in in baş a r ı s ı ö l çü lü r ve değer lend i r i l i r . 1 0

Şunu da bel i r tmel iy iz k i , her toplumun değer ve ideal ler in in fark-

l ı l ığ ına rağmen her toplum iç in geçer l i o lan eği t imin or tak amaçlar ın-dan söz edi leb i l i r . Bunlar ı yukarda açık lamış t ık . Bu or tak amaçlar laaşağıdaki husus lar ın gerçekleş t i r i lmes ine çal ış ı l ı r .

1 . Çocuğun ve genc in i ç inde yaş ad ığ ı top luma uyar lanmas ındaeğ i t imin ya rd ımcı o lmas ı ,

2 . Bireyde var o lan is t idat ve yetenek ler in en son aşam as ına ka-dar geliş tir i lmesi.

3 . Bireylerde eği t im yoluyla is tenen yönde davranış değiş ik l iğ iy a r a t m a k . 1 1

B . A M A Ç L A R I N T E S B ÎT Î N D E Ö L Ç Ü L E R

Bil imsel o larak eği t imin amaçlar ı tesb i t ed i l i rken , yâni yet iş t i r i -lecek k imselerde bulu nm as ı gerekl i görü len özel lik ler o luş tur u lurke nbel i r l i esas lardan hareket ed i l i r . Bu esas lar eğ i tse l amaçlar ın geçer l i -ğ in i gös te r i r . Eğ i t imc i l e r , bun la r ı a l t ı g rup ta top lamak tad ı r l a r . 1 2

1 . T o p l u m s a l Y e t e r l i k ö l ç ü s ü

A maçla r , t op lum koş u l l a r ına ve ih t iyaç la r ına yan ı t ve rmel id i r .Özel l ik le geçiş hal indeki h ız la gel işen ü lkelerde bu ö lçü önem kazanır .Bunun iç in , zamana göre uyar lanabi lecek değer lere yer ver i lerek eği-t imin top lums a l ge l i ş meye ya rd ımcı o lmas ı s ağ lanab i l i r .

2 . T e m e l B e ş e r î İ h t i y a ç la r ö l ç ü s ü

Amaçlar , b i reyler in temel ih t iyaçlar ın ı karş ı layacak yönde o l-mal ıd ır . Çeş i t l i kül tür lere mensup üyeler in or tak ih t iyaçlar ın ı i fadeeden t emel ih t iyaç la r ın ka r ş ı l anma b iç imle r inde eğ i t im amaç la r ın ınro lü ihmal ed i l emez .

50



3. D e m o k r a t i k D ü ş ü n c e l e r , İ d e a l l e r Ö l ç ü s ü

A maçla r , demokra t ik idea l l e r e , düş ünce le r e uymal ıd ı r . Top lumu-muz bu r e j imi ben ims ed iğ ine gö re , eğ i t im amaç la r ı , demokra t ik ide -oloji i le tutarlı l ık gösterdiği sürece geçerli sayılacaktır .

4. A m a ç l a r ı n K e n d i İ ç i n d e T u t a r l ı ğ ı " U y g u n l u k v e K a r ş ı tO l m a m a " ö l ç ü s ü

A maçla r ın kend i i ç inde çe l i ş k i du rumunda bu lunmamala r ı , man-t ıksal b i r s ı ra iç inde o lmalar ı gerekir . Aks i durumda, tu tars ız davra-n ış l ı insanlar yet işecek , uyumsuzluk ve toplumsal gerg in l ik ler çözül-

meler başgös terecekt i r .

5. D a v r a m ş s a l Y o r u m ö l ç ü s ü : A m a ç l a r ı n D a v r a n ı ş Y ö -n ü n d e n F o r m ü l e E d i l i ş i

Amaçlar , i s tenen davranış değiş ik l iğ in i açık layan, d i le get i ren b iryön den formüle ed i lmel id ir . Bu nlar işlevsel değer i o lan davran ış ö lçü-ler i o lduklar ına göre , değişecek davranış ın ne o lduğu amaçlar iç indebel i r lenmelid ir .

6. G e r ç e k l e ş e b i l e c e k N i t e l i k T a ş ı m a

A maçla r ın b i r ey in öğ renme kapas i t e s i , t op lums a l ve ekonomikkoş u l l a r göz önünde bu lunduru la r ak on la r l a uygun luk gös te rmes i ,gerçekleşebi lecek n i te l ik te o lmas ı gerekir .

Am açla r tesb i t ed i l irken esas i t ibar iy le yuk ard a bel i r t t iğ imiz ö lçü -l e rden ya ra r l an ı lma l ıd ı r . F aka t bundan önce , amaç la r ın ne le r o lmas ıgerekt iğ i tesb i t ed i l i rken sadece b ir ik i kaynaktan deği l , pek çok esas -l a rdan ya ra r l anman ın i s abe t l i l iğ i o r t adad ı r . İ ş t e , eğ i t imin ge rek uzakamaçlar ı gerekse genel ve özel amaçlar ı bel i r len irken çeş i t l i ü lkeler ,çeş i t l i e s as la rdan he rhang ib i r ine ya da bun la rdan b i rkaç ına ağ ı r l ıkvermiş lerd ir . Bir eğ i t imci , (Brubacher) , çeş i t l i ü lkeler in bu konudakig i r i ş imle r in in dayand ık la r ı t emel l e r a r as ında ş un la r ı s ay ıyo r : 1 3

Top lums a l ku rumla r ın t a r ih s e l çözümlenmes i , çağdaş yaş amınbi l imsel çözümleniş i ; çocuklar ın eylemler i i le yet işk in ler inkin in karş ı -l a ş t ı r ı lmas ı ; be l i r l i oku l l a rdan mezun o lan la r ın g i r ecek le r i a l an la rdaiş çözümlenmes i ; insanın n i te l iğ in in ps ikolo j ik incelenmes i ; uzmanlaroyu, önder l ik edici b i r o tor i ten in tavs iyeler i ; eğ i t im felsefesinin te-mel ler i .

51



C . A M A Ç L A R I B E L İ R L E Y E N K İ M S E L E R

A maçla r ın ne le r o lacağ ına ka ra r ve rme bak ımından ye tk i , e s aso la r ak p lân lamada ve oku l s i s t eminde r es men gö rev l i , s o rumlu luk s a -h ib i k ims e le rded i r . 1 4 Dü zen in tem el s iyasal fe lsefesi, eğ i t imin sonulamacın ın ne o lacağım bel l i eder . Eği t imin genel amaçlar ı i se , sonulamacın ış ığ ı a l t ında, s iyasal çevrelerden k imseler ve eği t imci ler inkat ı ld ığ ı kurul larca bel i r len ir .

D . A M A Ç L A R I N G R U P L A N D I R I L M A S I

a. Bloom'utı taksonomisine göre eğitim amaçları üç kategoride düzenle-nir15 :

1. Bi lg in in edin i lmes i , tan ınmas ı , en te l lek tüel yetenekler ve uy-gu lanmas ına i l i ş k in amaç la r (Cogn i t ive D omain ) .

2.. D uygus a l ya ş am a i li şk in amaç la r ( i lg il e rde , tu tum la rd a , de -ğe r l e rde ) (Af fect ive D o ma in ) .

3 . Moto r bece r i l e r e i l i ş k in amaç la r (P s ychomoto r domain ) .

Bü tün ü lke le r in amaç la r ın ı gözden geç i rd iğ imizde gene l l ik le böy -le b i r ka tego r i l e ş mey i gö rmek mümkündür .

b. L. Smith, İngiliz eğitim sisteminde genel amaçların neler olduğununkolayca söylenemeyeceğine rağmen onları başlıca şu gruplarda toplu-yo r16 :

1. Ka rak ter b iç imlendir i lmes i ,

2. Ze kân ın geliş tir ilmesi,

3 . K ül t ür ün yayı lmas ı ve gel işt i ri lmes i,

4 . G eç im s ağ lamak .

ingi l tere 'deki bütün okul lar ın genel l i lde bu dör t amacı gerçekleş -t i rmeye çal ış t ık lar ın ı bel i r t iyor .

c. Amerika'da 1938 yılında Milli Eğitim Örgütünün Eğitim SiyasetiKomisyonu tarafından eğitimin amaçları şöyle gruplandırılmıştır17 :

1. Bireyin bir birey olarak,

2. Bir aile üyesi ve diğer insanlarla beşerî i l işkileri olan toplum-sal b i r var l ık o larak ,

52



3. Bir ekonomik var l ık o larak ,

4 . İy i b i r vatandaş o larak gel işmes i .

Bu amaç la r , b i zde de hemen hemen ayn ı b iç imde g rup land ı r ı l -mış t ı r .

d. Bir eğitimci de, (O'Connor) uygar bir ülkenin eğitim sisteminin amaç-larının şunlar olması gerektiğini belirtiyor18 :

1. Asgar î becer i ler (oku ma , yazm a, hesap g ib i) verm ek,

2. Mesleksel eğitim ,

3 . Bi lg i iç in arzu uyandırma,

4. Eleştir ici bir görü şün geliş tir i lmesi,

5 . Beşer î başar ı lar ın değer lendir i lmes i (Edebiyat ta , sanat ta , b i -l imde iy iy i seçebi lmek) .

Tü rk mi l l î eğ i t imin in amaç la r ına bak t ığ ımız zaman bu es as la r ıng ö z ö n ü n d e b u l u n d u r u l m u ş o l d u ğ u n u g ö r ü r ü z .

e. B. Russell, haklı olarak, bütün çağlarda eğitimin "öğretim" ve "iyi

davranışlar" gibi iki amacı olduğunu belirtiyor.19

Filozof, öğret im in h em en h er yerde bel i r l i b i r şeyin öğret i lmes ibak ımından gene l o lmas ına ka r ş ı l ık , iy i dav ran ı ş an lay ı ş ın ın top lumuns iyasal ku rum lar ına ve gelenekler ine göre değiş t iğ in i de kayded i-yor .

f. Batı eğitim sistemindeki başlıca amaçların şunlar olması hususundayerleşmiş bir gelenek vardır20 :

1. Bilgi edinilmesi,

2. Bazı karak ter ö zelliklerinin geliş tir i lmesi,

3 . Bü tün b ireyler in t am olara k gel işimini sağlam ak,

4 . Eği t im, b i reyi , yet işk in yaş am ına hazır la ma l ıd ır .

Ö rnek le r i çoğa l tmak mümkündür . Bun la r ın heps inde d ikka t içeken or tak özel l ik , amaçlar ın , b i reysel , toplumsal , ekonomik ve vatan-daş l ık g ib i yönlerden gruplandır ı lmış o lmas ıd ır .

53



I I I . T Ü R K M İ L L Î E Ğ İ T İ M İ N İ N G E N E L A M A Ç L A R I V ED E Ğ E R L E N D İ R İ L M E S İ

Aşağı yukar ı b i rçok ü lkeler in benimsediğ i yukarda bel i r t i len ge-ne l amaç la r bak ımından ü lkemiz in du rumu nas ı ld ı r ?

1. T ü r k M i l l î E ğ i t i m i n i n A m a ç l a r ı

1739 s ay ıl ı Mi l l î Eğ i t im Tem el K a nu nu nd a T ürk Mi l l î Eğ i t i -minin amaçlar ı , genel amaçlar o larak şöyle bel i r t i lmiş t i r :

"Türk Mi l l î Eğ i t imin in gene l amac ı , Tü rk Mi l l e t in in bü tün b i -

reyler in i ,1 . Atatürk inkı lâp lar ına ve Anayasanın baş langıcında i fades in i

bula n Tü rk mil l iyetç i l iğ ine bağl ı , T ür k M il le t in in mil l î , ah lâk î , in-şânı , manevî ve kül türel değer ler in i benimseyen, koruyan ve gel iş t i -ren; a i les in i , vatanın ı , mil le t in i seven ve daima yücel tmeye çal ışan;in s an hak la r ına ve A nayas an ın baş lang ıc ındak i t emel i lke le r e dayananmil l î , demokrat ik , lâ ik , sosyal b i r hukuk devlet i o lan Türkiye Cumhu-r iyet ine karş ı görev ve sorumluluklar ım bi len ve bunlar ı davranışhal ine get i rmiş yur t taş lar o larak yet iş t i rmek;

2 . Beden, z ih in , ah lâk , ruh ve duygu bakımlar ından dengel i vesağlıklı şekilde gelişmiş bir kiş il iğe ve karaktere, hür ve bilimsel dü-

ş ünme gücüne , gen i ş b i r dünya gö rüş üne s ah ip , in s an hak la r ınasaygıl ı , k işi lik ve teşebbüse değer veren , top lum a karş ı sorum lulukduyan; yapıcı , yarat ıc ı ve ver imli k iş i ler o larak yet iş t i rmek;

3. İ lgi, is tidat ve kabiliyetlerini geliş tirerek gerekli bilgi, beceri,davranış lar ve b ir l ik te iş görme al ışkanl ığ ı kazandırmak suret iy le yaşa-ma haz ı r l amak ve on la r ın , kend i l e r in i mu t lu k ı l acak ve top lumunmut lu luğuna ka tk ıda bu lunacak b i r mes lek s ah ib i o lma la r ın ı s ağ la -m a k ;

Böy lece , b i r yandan Türk va tandaş la r ın ın ve Tü rk top lumununrefah ve mu t lu lu ğunu a r t ı rm ak ; ö te yan dan mi l lî bi r lik ve bü tü n lükiçinde ik t isadî , sosyal ve kül türel kalk ınmayı des teklemek ve h ız lan-

d ı rmak ve n ihaye t Tü rk Mi l l e t in i çağdaş uygar l ığ ın yap ıc ı , ya r a t ı c ı ,s eçk in b i r o r t ağ ı yapmak t ı r . "

Y ukarda be l i r t t iğ imiz amaç la r , eğ i t im s ü rec in in bu lunduğu he ryerde ve her zaman d ikkate a l ınmas ı ve tam anlamıyla gerçekleş t i r i l -mes i gereken genel amaçlard ır . Bu amaçlar tüm eği t im s is temimiziçin söz konusudur . Her eği t im kademes i bu genel amaçlar ın kendi

54



düzey inde pay ına düş en yönünü ge rçek leş t i rmeye , öze l amaç la r ın ıgene l amaç la r a uydurmaya ça l ı ş ı r .

Bu genel amaçlar ın d ış ında çeş i t l i derece ve türdeki eğ i t im ku-rumlar ın ın (Okul önces i eğ i t imi , temel eğ i t im, or ta öğret im, yükseköğret im gib i) ayr ı ayr ı özel amaçlar ı da vard ır .

G ene l amaç la r ı gözden geç i rd iğ imiz zaman daha önce be l i r t t i -ğ imiz amaçlar la genel l ik le b i r tu tarhk ve benzer l iğ i kolayca görebi-l i r iz . Fakat as ı l önemli o lan , bu amaçlar ın gerçekleşmes id ir . Ülkemiz-de bu amaçlar ın tam anlamıyla gerçekleş t iğ inden sözedi lemez. Bu-nun sebepler in i i lerk i açık lamalar ımızda bel i r teceğiz .

Eği t iminin amaçlar ın ın b ir kes imi kanunlarca , d iğer kes imi deoku l ya da de r s p rog ramla r ınca be l i r l enmiş t i r . Eğ i t imin amaç la r ın ıve ren kanu n , Mi l l î Eğ i t im Tem el K an un ud ur . Bu kan una gö reTürk Mi l l î Eğ i t imin in A maç la r ı ik i bö lüme ay r ı lmak tad ı r . B i r inc ibö lüm gene l amaç la r ı , i k inc i bö lüm de eğ i t im kademele r in in ge rçek -le ş t i r eceğ i öze l amaç la r ı i çe rmek ted i r . 2 0 a "

Ö z e l A m a ç l a r

"Türk eği t im ve öğret im s is temi , bu genel amaçlar ı gerçekleş^t i recek şeki lde düzenlenir ve çeş i t l i derece ve türdeki eğ i t im kurumla-r ın ın özel am açla r ı , genel am açl ara temel i lkelere uyg un o la-rak tesbi t ed i l i r ."

"Okul öncesi eğitiminin amaç ve görevleri, mill î eğ i t imin genelamaç la r ına ve t emel i lke le r ine uygun o la r ak ,

1 . Çocuklar ın beden, z ih in ve duygu gel işmes in i ve iy i a l ışkan-l ık la r kazanmas ın ı s ağ lamak ,

2 . O n la r ı t emel eğ i t ime haz ı r l amak ,

3. Şar tları elverişsiz çevr elerd en ve ailelerden gele n ço cukla ri ç in o r t ak b i r ye t i ş me o r t amı ya ra tmak ,

4 . Çocuk la r ın Tü rkçey i doğ ru ve güze l konuş mala r ın ı s ağ lamak-t ı r . "

İlköğretimin amaç ve görevleri, mill î eğ i t imin genel amaçlar ına vetemel i lkeler ine uygun o larak ,

1 . Her Türk çocuğuna iy i b i r vatandaş o lmak iç in gerekl i temelbi lg i , becer i , davranış ve a l ışkanl ık lar ı kazandırmak, onu mil l î ah lâkanlayış ına uygun o larak yet iş t i rmek;

ı55



2. Her Türk çocuğunu i lg i , i s t idat ve kabi l iyet ler i yönünden ye-t iş t i rerek hayata ve üs t öğrenime hazır lamakt ı r ."

Ortaöğretimin amaç ve görevleri, Mi l l î Eğ i t imin gene l am aç la r ınave temel i lkeler ine uygun o larak ,

1 . Bütün öğrenci lere or taöğret im seviyes inde asgar î or tak b irgenel kül tür vermek suret iy le onlara k iş i ve toplum sorunlar ın ı tan ı t -mak, çözüm yol lar ı aramak ve yurdun ik t isadî , sosyal ve kül türel kal-k ınmas ına ka tk ıda bu lunmak b i l inc in i ve gücünü kazand ı rmak ,

2 . Öğrenci ler i çeş i t l i p rogram ve okul lar la i lg i , i s t idat ve kabi l i -

yet ler i ö lçüsünde ve doğrul tusunda yüksek öğret ime veya hem mes le-ğe hem d e yüksek öğ re t ime veya haya ta ve i ş a l an la r ın a haz ı r l am ak t ı r .

Bu görevler yer ine get i r i l i rken öğrenci ler in is tek ler i ve kabi l i -yet ler i i le toplum ih t iyaçlar ı aras ında denge sağlanır ."

"Yükseköğretimin amaç ve görevleri, Mil l î Eğ i t imin gene l amaç la r ınave temel i lkeler ine uygun o larak ,

1 . Öğrenci ler i i lg i , i s t idat ve kabi l iyet ler i ö lçüsünde ve doğrul-tu s unda yu rdumuzun b i l im po l i t ikas ına ve top lumun yüks ek s ev iyedeve çeş i t l i kademelerdeki insangücü ih t iyaçlar ına göre yet iş t i rmek;

2 . Çeş i t l i kademelerde b i l imsel öğret im yapmak;

3 . Y urdumuzu i lg i l end i r en le r baş ta o lmak üze re , bü tün b i l im-sel , teknik ve kül türel sorunlar ı çözmek iç in b i l imler i geniş le t ip der in-l e ş t i r ecek ince leme ve a r aş t ı rma la rda bu lunmak ;

4 . Yurdumuzun tür lü yönde i ler leme ve gel işmes in i i lg i lendirenbü tün s o run la r ı , hükümet ve ku rumla r l a da e lb i r l iğ i e tmek s u re t iy leöğ re t im ve a r aş t ı rma konus u yaparak s onuç la r ın ı top lumun ya ra r -l anmas ına s unmak ve hükümetçe i s t enecek ince leme ve a r aş t ı rma la r ıs onuç land ı r a r ak düş ünce le r in i b i ld i rmek ,

5 . Araş t ı rma ve incelemeler in sonuçlar ım gös teren , b i l im ve tek-niğ in i ler lemes in i sağlayan her tür lü yayın lar ı yapmak;

6 . Tü rk top lumunun gene l s ev iyes in i yüks e l t i c i ve kamuoyunuaydınlat ıc ı b i l im ver i ler in i sözle , yazı i le halka yaymak ve yaygıneğ i t im h izmet le r inde bu lunmak t ı r . "

F

Ülk em izde ş imdiye dek genel ve özel am açla r , d aha çok b ireyselyönden ,e le a l ınmış t ı r . U ygu lama i s e s adece b i r ey in gene l kü l tü rünün

56



ar t t ı r ı lmas ı , b i lg i ak tar ı lmas ı b iç iminde o lmuş tur . As l ında eği t imintemel amaçlar ından b ir is i , b i reyin yet işmes id ir . Fakat b izdeki uygula-mada , bu amaç la , top lumun gene l amaç la r ın ın ge rçek leş t i r i lmes i a r a -s ında b i r boş luk doğmuş tu r . A r t ık zaman ımızda eğ i t im, s adece b i rtop lumun kü l tü r e l değer l e r in i ge lecek kuş ak la r a ak ta rmak tan çok ,gençler i , gelecekteki yaşamlar ına hazır lama görevin i üzer ine a lmış t ı r .Bu gün , ş imd ik i du r um da n f a rk lı o l a r ak , değ i ş miş b i r top lu ma gö reeleman yet iş t i r i lmeye çal ış ı lmakta ve genel l ik le şu amaçlar ın benim-s enmiş o lduğu gö r ü lm ek ted i r . 2 1

a. Ekonominin irısangücii ihtiyaçları,

b. Eğitimde fırsat eşitliği amacı,

c. Bireyin tüketici toplum ile teknolojik toplum hakkındaki görüşünüyansıtan emel, ve arzuları,

d. B ireyin, hızlı bir toplumsal, ekonomik ve teknolojik evrime ayak uy-durmasını sağlama zorunluğu.

Son on y ı l l ık deneyimler , eğ i t im s is teminin bu dör t toplumsal veekonomik konuya yan ı t ve rmeye ça l ı ş t ığ ın ı gös te rmek ted i r , öneml io lan , eğ i t im amaç la r ın ın top lumun gene l amaç la r ın ı d ikka te a lmas ı -d ı r .

2. G e n e l A m a ç l a r ı n D e ğ e r l e n d i r i l m e s i

Burada, b izde ş imdiye dek amaçlar ın nas ı l bel i r lendiğ i sorununuele a lacağız .

A . G E L İ Ş M İ Ş Ü L K E L E R İ N A M A Ç L A R I N I A L M A K

Bizde ş imdiye değinki an layış , i ler i sayı lan ü lkeler in eği t im prog-r amla r ındak i amaç la r ı de r l ey ip , Tü rkçeye çev i r ip , be l l i baz ı komis yon-la rda ince le te r ek on la r ı aynen kabu l e tmek o lmuş tu r . Bu komis yon-la rda "kend i ih t iyaç la r ımıza uydurma" i ş in in hang i ö lçü t l e r e gö re

yap ı ld ığ ı da be l l i değ i ld i r .2 2

Böylece, gel işmekte o lan ü lkeler iç in gel işmiş ü lkeler in amaçlar ı -n ın ahnmas ımn uygun o lacağ ı ve ge l i ş miş ü lke le rdek i amaç la r ın ge re -ğ ine uygun b i r yo l l a be l i r l end iğ i va r s ay ımından ha reke t ed i lmek ted i r .O ha lde b izdek i bu uygu laman ın geçe r l i b i r yo l o lmad ığ ı o r t adad ı r .Ö rneğ in , dö rdüncü eğ i t im ş û ras ınca kabu l ed i l en gene l amaç la r ın1938 de A mer ika ' da kabu l ed i l en o r t a Ö ğre t imin amaç la r ından çev -r i l ip adap te ed i ld iğ in i A mer ikan amaç la r ına bak t ığ ımız zaman ko -

57



l ayca gö reb i l i r i z .2 3 Ö zel l ik le , " in s a n i l i ş k il e r i" bö l üm ünü n bü t ünseçenekler in in aynen çevr i ld iğ i d ikkat i çekmektedir .

B. İ Ç E R İ K - A M A Ç Ç E L Î Ş K Î S Î

Ü lkemizde Mi l l î Eğ i t imle ilg il i s o rumlu la r , p rog ram la r ın am aç-la rdan çok , p rog ramla ra a l ınacak i çe r ik üze r inde du rmuş la rd ı r . Y e t -k i l i ler ş imdiye dek , amaca u laş ı lacak b ir araç o lmas ı gerekl i içer iğ ib ir amaç o larak benimsemiş ve içer iğ in değişen koşul lara göre gel iş -mes ine enge l o lmuş tu r . 2 4 Dolayıs ıy le bu amaçlar ı gerçekleş t i rmek iç ingerekl i içer ik get i r i lmemiş t i r ya da mevcut içer ik , amaçlar ın çok ger i -

s inde kalmış t ı r . Örneğin insan i l i şk i ler i ve ekonomik hayat la i lg i l iamaçlar ı gerçekleş t i recek ders ler ya yok ya da çok azdır . ÖrneğinA mer ikan o r t a öğ re t iminde ay r ı b i r de r s o la r ak mevcu t o lan ev eko -nomis i , h i jyen ve sağl ık , demokras i g ib i ders ler b izde yoktur . Heleekonom i ders i h iç yoktu r . E kono mik konu lar , or ta* öğret im in ik incidevresinde sosyolojinin içeris ine bir - iki konu olarak s ıkış tır ı lmıştır .S os yo lo j i p rog ramında i s e hâ lâ D urkhe im eko lü s ü rmek ted i r . 2 5 Ekono-mik amaçlarda, "yetenekler ine uygun iş i seçebi l i r" deniyor . Ş imdiyedeğin yeter sayıda ve e tk in h iç b i r rehber l ik eyleminin yer a lmadığıb ir eğ i t im s is teminde bu amacın ne dereceye kadar gerçekleşebi leceğitartış ılabilir . Bilindiği üzere bu iş i ş imdiye dek asıl mesleği rehberliko lma yan s ını f öğ re tmen le r i y apm ak ta id i . Y ine , "he s ab ım b i li r b i ryu r t t a ş " ve "geç imin i düzen leme gücünde b i r k ims e" ye t i ş t i rmek i ç in ,herşeyden önce ekonomik - t icar î b i lg i ler veren b ir içer ik get i rmek ge-r ek i r . A yn ı b iç imde top lums a l g rup tak i b i r çok amaç la r yukarda s ay -gımız içer iğ in get i r i lmes in i gerekt i r i r . Böylece, eğ i t im s is temimizdeamaç la r l a i çe r ik a r as ında b i r bağ ku ru lamad ığ ından , amaç la r , p rog -r amla rda b i r s ü s o lmak tan ö teye g idememiş t i r .

C . A M A Ç - U Y G U L A M A Ç E L l Ş K l S l

Programlarda genel kül tür i le i lg i l i içer iğe ağır l ık ver i lmiş t i r .O ys a k i , amaç la r a r as ında yaş ama ve uygu lamaya dönük o lan la r da

vard ı r . Ö rneğ in , "Ekonomik amaç la r " bö lümündek i "V er iml i ça l ı ş -maktan zevk duyar" , " iş i üzer indeki yeter l i l iğ in i gel iş t i rerek devamet t i r i r " , "Y e tenek le r ine uygu n iş i s eçeb i l ir " , "G eç imin i düzen lem egücünde" g ib i amaç la r bun la r a r as ındad ı r . O ys a k i bu amaç la r ı ge r -çekleş t i recek ders ler get i r i lmemiş t i r . Sadece düşün, ey lem ve genelkül tür konular ına ağır l ık ver i lmiş t i r . Bu yüzden k lâs ik l ise ve or taokul-

58



lar benimsenmiş , teknik eği t im ihmal edi lmiş t i r . î şb i lg is i , tar ım, t i -caret g ib i ders ler k lâs ik or taokul larda h iç önem ver i lmeyen ders lero larak kalmış t ı r .

D . E Ğ İ T İ M E O L A N T O P L U M S A L İ S T E M İ N V E N Ü F U S U NA R T I Ş I

H alk ımız ın eğ i t imin önemin i an lamas ı , he rkes in okumak i s t eme-s i, eğ i t ime o lan top lumsa l is temi ar t t ı rm ış ve aş ı rı nüfus ar t ış ı da butalebi des teklemiş t i r . D olayıs iy le özel l ik le büy ük ke nt lerdeki ç if t vehat tâ üçlü tedr isat s is temi ve aş ı rı kalaba l ık sın ı f lar la a ma çla r ın ta manlamıyla yer ine get i r i lmes inden söz edi lemez.

D . Ö Ğ R E T M E N S O R U N U

Ülk em izde son y ı l lara değin yeter sayıda ö ğretm en o lmayış ı veçeş i t l i mes leklerden gelen k imseler in öğretmen o larak çal ışmas ı daamaç la r ın ge rçek leş ememes inde ro l oynamış t ı r .

F . A R A Ç - G E R E Ç Y E T E R S İ Z L İ Ğ İ

Ar aç - gereç , b ina ve tes is lerin yeters iz l iğ i de am açla r ın gerçekleş -

mes ine engel o lan öğelerd ir . Özel l ik le öğret imde bu araçlar ın yeters iz-l iğ i (Laboratuvar , ders malzemeler i g ib i) öğrenciy i ezberci l iğe yönel t -mektedir . "Prat ik hayat ın gerekt i rd iğ i b i lg i ve becer ik l i l ik lere sahip"bir amacın gerçekleşmes i , b i r yönden de, araç gereçler in var l ığ ınabağl ıd ı r . Ayr ıca "Boş zamanlar ın ı temiz ve yarar l ı i ş ler le geçirme" ,"G üze l s ana t l a r ı s evme" g ib i amaç la r da y ine b ina - t e s i s - a r aç -ge reçüç lüs üne dayanmak tad ı r . Bu yüzden ad ı geçen amaç la r ın da t am an la -mıy la ge rçek leşt iğ inden s özedi l emez . K a ld ı k i oku l l a rda bun la rd anyoksun o lan çocuklar ın a i le ler in in ekonomik o lanaks ız l ık lar ı da bunaeklenirse bu amaçlar ın gerçekleş t iğ inden söz edi lemez.

I V . A M A Ç L A R B A K I M I N D A N E Ğ İ T İ M S İ S T E M İ M İ ZD ER E F O R M İ H T İ Y A C I

Mevcut eğ i t im s is temimizin 19 . yüzyı l an layış ın ı sürdürdüğü vezaman ımız ih t iyaç la r ın ı ka r ş ı l amak tan uzak o lduğu a r t ık an laş ı lmış -t ı r .

59



A . R E F O R M G E R E K T İ R E N H U S U S L A R

a. Sanayi ve iş yaşamı, okul lar ın üret im ve h izmet a lanlar ına dö-nük e leman la r ye t i ş t i rmes in i i s t emek ted i r . A r t ık mevcu t o r t aöğ re t ims is temi i le öğrenci lere kazandır ı lan b i lg i , becer i ve a l ışkanl ık lar toplu-m un beklen t i ler ine ters düşm ekted ir . Dolayıs iy le iş yaşa mın a hazır la-yan mes leksel ve teknik öğret ime önem ver i lmes i gereği b i r ih t iyaçd u r u m u n a g e l m i ş t i r .

b . Ö ğre t imin i çe r iğ inde ve yön temle r inde b i r çağdaş laş maya g i -d i lmes i şar t t ı r . Ders konular ın ın ans ik lopedizmden çok, değişen toplu-mumuzun ekonomik , top lums a l , b i l im, s ana t ve t ekno lo j ik yön le rdenge l i ş meye ya rd ım ed ic i konu la r a yöne lmes i ge rekmek ted i r . Y ukardamevcut amaçlar ı değer lendir i rken mevcut içer iğ in yeters iz l iğ inden söze tmiş t ik . Ö ğre t im yön temle r i bak ımından i s e , öğ renc iy i a r aş t ı r a r ak ,p rob lem çözerek , yaparak , yaş ayarak öğ renmeye yöne l t en b i r değ i ş ik -l ik ge rekmek ted i r .

c . İh t iy acı k arş ı layacak derece de öğ retm en ve yönet ic i ler iye t i ş t i rme ve mes leğ i caz ip k ı lmaya ça l ı ş mak da amaç la r bak ımındanbir zaruret hal in i a lmış t ı r .

d . Öğrenci sayıs ın ın h ız la ar t ış ı ve toplumsal ta lep , eğ i t im s is te-min in a l t e l eman la r ın ın s ay ı s ına ayak uyduramamış t ı r . Ö r ıeğ in mo-

dern ders araçlar ın ın yeters iz l iğ in in eği t imi des tekleyememes i .

B . I I I . BE Ş Y I L L I K P L A N

Eğit im i le i lgi l i sorunla r baş lığ ı a l t ınd a kon um uzu i lg i lendirenş u hus us a değ in i lmek ted i r . 2 6

"Plânl ı dönemde eği t im s is temi , ( i ) ekonomik ve sosyal kalk ın-manın gerekt i rd iğ i n i te l ik ve n icel ik teki insangücünü yet iş t i rme, ( i i )fer tler in b i lgi ve ma har et ler in i ar t ı r ara k ve değer yarg ı lar ın ı e tk i le-ye rek ka lk ınmadan doğan değ i ş ik l ik le r e uyumlar ın ı ve ka lk ınmayaolum lu k atkıl arını s ağl am a ve ( iii) sosyal adal et ve. f ırsat eşitl iğini ger-

çek leşt i rme fonks iyon la r ım tam o la r ak ye r ine ge t i r ememiş t i r . Eğ i t im-de bu fonks iyonlar ı e tken b ir b iç im de gerçekleş t irecek köklü b ir s is -t em ve muh teva değ i ş ik l iğ i s ağ lanamamış t ı r . "

Y uk ar ıdak i i fadeden D . P .T . mn eğ i t imden bek led iğ in in b i r ey inhem kendis in i gel iş t i rmes in i sağlamak, hem de çal ışma yaşamında ro la lacak in s agücü ih t iyac ın ı ka r ş ı l amak o lduğu an laş ı lmak tad ı r . Bu -

60



nunla beraber bu konu i le i lg i l i amaçlar ın gerçekleşmediği bel i r t i l iyor .Ayr ıca dö rdü ncü beş y ı ll ık p lan da da " . . .Eğ i t im s istemi , gerek sosyalada le t in s ağ lanmas ında , ge rek ka lk ınman ın ge rek t i rd iğ i n i t e l ik te venicel ik te insang ücü yet iş t i rmede b ir ara ç o larak yetersiz kalmış t ı r"d e n m e k t e d i r . 2 7

, C .8 . M İ L L Î E Ğ İ T İ M Ş U R A S I

8. Mil l î Eği t im Şûras ında ayr ıca amaçlar tekrar e le a l ınmamış-tır .

Karar lar , 7 . Mil l î Eği t im Şûras ında bel i r lenen amaçlar ın ış ığ ı a l -t ında a l ınmış t ı r . Bu amaçlar ın ve i lkeler in ış ığ ı a l t ında Türk eği t ims is temi, kuruluş o larak , b i reyler in eği t im is tek ler ine ve toplumun ih t i -yaç la r ına , ma l î kaynak la r ın ye te r l iğ i ö lçüs ünde , denge l i o l a r ak yan ı t -l ayacak b iç imde düzen lenmeye ça l ı ş ı lmış t ı r . Es as en a l ınan ka ra r l a r ınbaş t a ra f ında ş u iba re le r e r a s t l ıyo ru z . 2 8 Türk çocuk la r ın ın , Mi l l îEği t im imizin am açl ar ın a uyg un o larak , ilg i i s t idat ve kabi l iyet ler inegö re yaş ama , i ş a l an la r ına ya da da ha ü s t öğ ren ime haz ı r l anab i l -meler i ve toplumsal gel işmemiz ve ekonomik kalk ınmamız iç in yeter l is ay ıda ve n i t e lik te in s angü cünün ye t iş t ir ilmes i i ç in , O R T A Ö Ğ R E -T İ M S İ S T E M İ M İ Z İ N K U R U L U Ş U İ L E Y Ü K S E K Ö Ğ R E T İ M EG E Ç İ Ş İ N Y E N İ D E N D Ü Z E N L E N M E S İ . B u i fa de de n d e a nl aş ı-

lacağı üzere , or ta öğret imin amaçlar ına yeni b i r boyut ek lenmiş t i r .Bu da insangücü öğes id ir . Bu amaçla eği t im s is temimizin şu ik igö rev i ye r ine ge t i rmes i öngö rü lmek ted i r :

1. Zo run lu i lköğre t imi b ü tün y u r t t a ş l a r a s ağ lamak ,•

2. Or ta ve yüksek öğret imi ise , ekonomik kalk ınma ve toplumsalgel işme iç in gerekl i sayı ve n i te l ik te insa ngü cün ü yet iş t i rmek üzere ,is tek l i ve kabi liyet l i yur t taş l ard an f ı r sa t eş it l iğ i i lkesine göre yapı la caks eçmele rden geçen le r e , kab i l iye t l e r i o r an ında ve rmek . 2 9

Yine Şûradaki yeni l ik lerden b ir is i de , herkese kabi l iyet ve yete-nekler ine göre eği t im verebi lmek amacın ı gerçekleş t i rmek iç in b ir

Yö nel tm e s ını fın ın kabul ed i lmes id ir . Bu s ımfta;

a . Bir inci devreden gelen öğrenci ler aras ındaki seviye fark lar ıg ider i lmeğe çal ış ı l ı r .

b . Bir inci devre sonunda öğrenci lere yapı lan yönel tme tavs iyele-r indek i muh teme l yan ı lm a la r ı düze l tm e imk ân ve f ır sa tı bu lunu r .

61



c . Ö ğrenc i l e r , mü teak ip y ı l l a rda yöne lecek le r i p rog ramla r i ç inh a z ı r l a n ı r . 3 0

Ka rar lar da , yu kar ı da bel i r t i len görevler in yer ine get i r i lmes i iç inhem yüksek öğrenime ve hem de mes leğe hazır layan ayr ı ayr ı prog-r amla r öngörü lmüş tü r . (Madde 15 -38 ) A yr ıca ik inc i dev re o r t a öğ -ret imde yatay ve d ikey geçiş imkânlar ı tan ınmış t ı r .

D , Ş U R A K A R A R L A R I N I N G E Ç E R L İ Ğ İ

Ş ûra , o r t a öğ re t imde top lumumuzun ih t iyac ı o lan ge rek l i in -

sangücünün get iş t i r i lms ine ağır l ık vermekle o lumlu b ir yaklaş ım takipe tmiş t i r . F aka t yen i l ik le r in uygu lanmas ında b i r çok güç lük le r va r . Ö r -neğin :

a . Çeş i t l i p rogramlar ın tesb i t i ve ders ler in içer ik ve yöntem-le r in in çağdaş laş t ı r ı lmas ı ça l ı ş mala r ı uzun zaman ve a r aş t ı rma la r ıgerekt i r i r .

b . Rehber l ik ö rgü tünü n ku ru lmas ı , ge r ek li u zm an pe r s one linyet iş t i r i lmes i de bugünkü mevcut öğretmen sayıs ı i le gerçekleşmes izo r gö rünüyor .

c . O r taöğ re t imde k i öğ renc i say ıs ı hem dem ogra f ik ve hem de h a l -k ın okum aya o lan top lums a l i s t emin in a r tmas ı s ebeb iy le h ız la a r t -ma kta dır . Bu sayısal baskı eğ i t imin n i te l ik bakım ınd an gel işmes in ig ü ç l e ş t i r m e k t e d i r .3 1

ç. Araç -gereç b in a g ib i a l t s istem öğeler i öğrenci ar t ış ına p a-ra le l b i r ar t ış gös terememektedir .

d . Öğrenci ler i i lg i , i s t idat ve yetenekler ine göre eği tmek iç in y ineal t s is tem öğeler inden öğretmen sayıs ı yeters izdir . Seçmeli ders ler ar -t ınca bunlar ı okutacak öğretmen sayıs ı yetmeyeekt i r . Yine, mes lek eği-t imi verecek öğretmen sayıs ı da yeters izdir . Yâni mevcut öğret im kad-rosu gerek sayı ve gerekse n i te l ik yönünden okul lara ver i lecek yeni gö-r ev le r i yapmaya haz ı r değ i ld i r .

e . Eğ i t imd e f ı rsa t eş i t l iğ in in sağlanm as ı bakı m ınd an bölgeleraras ın daki me vcut sosyo-ekonomik fark l ı lık ları , denges iz l ik ler i göz-ö n ü n d e b u l u n d u r m a k g e r e k i r .

Bü tün bu nok ta la r , Ş u ra ka ra r l a r ın ın baş a r ı ş ans ın ı aza l t acak ,uygu lanmas ın ı zo r l a ş t ı r acak güç lük le rd i r . Bun la r ı gözönünde bu lun -du rmadan hemen uygu lamaya geç i lmes i s ak ınca l ı o l ab i l i r .

62



9 . Eğ i t im Ş u ras ında da ama ç la r yönün den top lum un ih t iyaçduyduğu insangücünü yet iş t i rmeye ağır l ık ver i ld iğ i d ikkat imizi çek-mek ted i r .

A s l ında eğ i t imin , s anay i l e ş me , t a r ımda çağdaş laş ma , düzen l i vedenge l i ken t le ş me ve ge l ir dağ ı lma s ında denge s ağ lam a 3 2 gibi kal-k ınma amaç la r ımıza ya rd ımcı o lmas ı ge rekmek ted i r . A ks i du rumda ,be l i r l enen amaç la r , ge r çek leş emeyen b i r a r zudan iba re t ka l ı r l a r . K uş -kus uz bun u ön lemek i çin de müf reda t p rog ra mla r ın ın yen iden e leal ınmas ı , araç gereçler in ve öğretmen sayı , çeş i t ve n i te l iğ in in ar t t ı -r ı lmas ı üzer inde durulmal ıd ır . Böylece eği t im pol i t ikamızda s is temyak laş ımın ın ben ims enmes i , pa r çac ı l ık tan bü tüncü lüğe geç i ş i s ağ la -yacak t ı r .

D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M N O T L A R I

1 T he Fou ndat ions of Educat ion , s . 128.

2 T he Foundat ions of Educat ion , a .g .e ., s . 131 .

Bu üç amaç bu yapı t ta bi reysel yönden ele al ınmışt ı r .

3 B roudy, H .: Bui lding a Phi losophy of Edu cat ion , s. 20 vd.

4 Ertürk, a.g.e. , s . 35.

5 T he Found at ion of Educat ion , a .g .e . , s . 131.

6 Bruner, J. : On Knovving, s. 83 vd.

7 14 Haz iran 1973 tarihl i 1739 sayı lı Mil l î Eği t im Tem el K an un u.

8 Varış, F. : Eği t imde Program Gel işt i rme, s. 115.

9 Ertürk, a.g.e., s. 14—15.

10 Mager , F .R . : Öğre t im Amaçlar ın ın Hazı r l anması , s . 1 .

Bu kayn akta kurs ama çlarının saptanm ası , değerlendiri lmesi , yönte m ve içerikseçimi gibi hususlarda öğretmene kı lavuzluk edecek ayrınt ı l ı bi lgi ler vardır.

11 Varış-Doğan: Eği t ime Giriş, s . 5.

12 Smi th , S t an l ey , Shores : Fundamen ta l s of Curr i cu lum Development , s . 108; Ay-bkn. Varış, Program Gel işt i rme, s. 120-121.

13 Ertürk, a.g.e. , s . 26.

14 Ertürk, a.g.e. , s . 29.

15 Bloom, S.B.: Th e Classi fication of Educat ion al Goals. Han dbo ok I: Cogni t ive

Domain, s. 78.

16 Smith, W.I. Lester: Çağdaş Eği t im, s. 30-31.

17 Crovv: Int roduct ion to Educat ion, s. 56.

18 O 'Con nor , D .J . : An In t rod uct ion to t he Phi losophy of Educat ion , s . 9 -10 .

19 Russel l , B.: Eği t im ve Toplum Düzeni , s, 43.

20 The F ound at ions of Educ at ion , s . 120-121.

63



20a Başaran, İbrahim: Eği t im Yönet imi , s. 88.

21 Modern Toplum ve Eği t im, s. 32.

22 Ertürk, a.g.e. , s . 27-28.

23 Smi th , Krouse , Atk inson: The Educat ior ' s Encyclopedia , s . 36-37 .

24 Doğan, H.: Türk Ortaöğret im Sisteminin Değerlendiri lmesi , s . 91.

25 Tezcan, M.: Memleket imizde Genel Sosyoloj inin Kapsamı ve Öğret imi Üzerine.Eği t im Fak. Derg. , Ci l t I , No. 1-4.

26 3. Beş Yı l lık Kalkınm a P lanı , s. 109.

27 4. Beş Yıllık Kalkınma Planı, s. 147.

28 8. Mil l i Eği t im Şûrası Kararları , s . 130.

29 8. Millî Eğitim Şûrası, s. 5.

30 8. Millî Eğitim Şûrası, s. 16.31 Doğan, a.g.e. , s . 18 cvd.

32 Eği t im Reform unda Stratej i ve Yön tem, İkinci Taslak, s. 23-29.

64



E Ğ İ T İ M İ N T O P L U M S A L İ Ş L E V L E R İ

5.Bölüm

Bu bölümde, esas i t ibar iy le eğ i t imin toplumsal iş lev ler ine genel

o larak değinmek is t iyoruz. As l ında eği t imin iş lev ler i , b i r toplumdaeğ i t imin amaç la r ı i l e bağ ın t ıl ı o lup on un t a r a f ından b iç imlen i r . Y ân iam açl ara gö re iş lev ler de değiş i r. Çeş it l i topl um lar ın farkl ı am açla r ı -na gö re i ş l ev le r de bu amaç la r a gö re b iç imlen i r . Bunun la be raber he rtop lum da eğ i t imin değişmeye n genel iş lev leri vard ır . İ ş te b iz bu nlar ıgözden geç i rmek i s t iyo ruz . İ ş l ev , amaca dönük ey lemle rd i r . Buna gö rebir eğ i t im s is temi organize ya da reorganize edi l i rken baş langıç nok-tas ı , önce amaç, sonra iş lev o lmaktadır . > A k s i d u r u m d a ö r g ü t ü n y ada s is temin amaçlar ına dönük b ir i ş lem yapı lmamış sayı l ı r .

Eği t im den, b i rey üzer ine yap ı lan ve on un f iz iksel, z ih insel ve ah -laksal var l ığ ında b ir değiş ik l iğ i ve gel işmeyi gerekt i ren her tür lü ey-

lem anlaş ı lmaktadır . Yani b i reyin hem kiş ise l ve hem de toplumal ge-l iş imi söz konusudur . Bu anlayış la b i rey , b i r bütün o larak e le a l ın-makta , kendis i ve toplum iç in en uygun b iç imde tüm gel işmes i göz-ö n ü n d e b u l u n d u r u l m a k t a d ı r .

Eği t im, b i l imsel b i r inceleme alam olarak uzun y ı l lar sadece daran lamda , yan i pedago j ik an lamda ku l l an ı lmış t ı r (K lâs ik eğ i t im) .Bi l indiğ i g ib i pedagoj i ps ikolo j iden geniş ö lçüde yarar lanan, çocukyet iş t i rme b i l im ve san 'a t ıd ı r . Klâs ik eği t im, mikro eği t im konular ın ıyani , b i rey ve okul düzeyindeki eğ i t im olaylar ın ı ruhsal açıdan e lea lmış , s adece çocuk luk aş amas ına önem vermiş t i r . O ys ak i makro aç ı -da n e le a ld ığ ımız mode rn eği t im, bu s ın ı r lar ı aşmış , insanın sadece

okuld a deği l , on un hay at ı boyu nca sürekl i o larak eği t imi anlayış ımbenim semiş t i r . M ak ro eği t im, eğ i t im olayın ı b i rey ve okul dü zey in inüs tünde inceleyerek eği t im konular ın ın ekonomik, toplumsal ve s iya-sal yönler iy le devlet düzeyinde ya da daha üs t düzeyde ya da eği t iminbel l i b i r kes imi açıs ından incelenmes in i gerekt i r i r . 2

65



Eğit imin makro açıdan , yâni toplumsal , s iyasal , ekonomik yön-lerde n e le a l ışın ı , (Eği t ime çeşi t li a la n la rda n g i tme yolu-m ult i d is -c ip l ina ry app roach ) s on zaman la rda o r t aya ç ıkmış , çağ ımızda gö rü lenbir gel işmedir . Bizim burada e le a ld ığ ımız iş lev lerden b ir k ısmı (Eko-nomik, s iyasal) böyle b i r eğ i t im anlayış ın ın gerekt i rd iğ i i ş lev lerd ir .

Eği t imin toplumsal iş lev ler i "Açık" ve "Gizl i" o larak ik iyeay r ı lmak tad ı r .

I . E Ğ İ T İ M İ N A Ç I K İ Ş L E V L E R İ

Eğit imin açık iş lev ler i , toplumun kül tür miras ın ın b ir ik imi ve ak-tar ı lmas ı , yeni l ikçi ve değişmeyi sağlayıcı e lemanlar yet iş t i rmek, s iya-s a l , t op lums a l s eçme ve ekonomik g ib i nok ta la rda top lanmak tad ı r .

A . T O P L U M U N K Ü L T Ü R M İ R A S I N I N B Î R l K İ M l V EA K T A R I L M A S I

H er top lumda eğ i t imin t emel i ş l ev le r inden b i r i s i , t op lumun kü l -türel miras ın ın b ir ik imi ve sürekl i l iğ in i sağlamakt ı r . 3 Bu miras yoluy-la , her kuşak , kül tür b i r ik imi sürecin i önceki kuşağın b ırakt ığ ı yerdendev ra la r ak s ü rdü reb i lmek ted i r .

Bu dev ra lma , o top lumun değer le r in in ve top lums a l no rmla r ın ın(Yapı lm as ı is tenen ve is tenmey en) öğret i lmes i yoluyla gerçekleş ir .Bu görev , b i r yandan doğru a l ışkanl ık ve tu tumlar ın gel iş t i r i lmes in i ,d iğer yandan zarar l ı o labi lecek ant isosyal e tkenlere karş ı koymayıiç ine a lmak tad ı r .

Bir önceki kuşa ktan b ir sonrakin e devre tme araçla r ı i se d i l , de-ney im ve b i lg id i r . Bu a r aç la r l a b i r ik imden daha k ı s a b i r zamanda ak -tarma yapı l ı r . Birey , örgün ya da örgün o lamayan eği t imle b i lg i a l ımiş in i d i l yoluyla öğrenir .

i ş te , eğ i t imin d iğer b i r görevi de , b i r iken bu kül tür miras ım yeni

kuş ak la r a ak ta rm ak t ı r . Bu rada , kü l tü rün öğe le ri o l an t ekn ik le r in ve de -ğe r l e r in ge lecek kuş ak la r a ak ta r ı lmas ı s öz konus udur . K ü l tü r e l mi r asda, genel l ik le i lk aşama olarak çeş i t l i yo l lar la (örgün ve yaygın b iç im-de) çocuğa aktar ı l ı r , i lkel toplu luklarda kül türdeki değişmeler çok az-d ı r . 4 A kta rma o lay ı bu top lu luk la rda deney im yo luy la s ağ lan ı r . Budageniş a i le içer is inde gerçekleşi r . O ysaki bu gü n gel işen top lum lard a

66



değişme h ız l ı b i r b iç imde cereyan etmekte ve bu yüzden değişme i leis t ikrar aras ında b ir denge kurmak söz konusu o lmaktadır .

B. Ç O C U Ğ U N T O P L U M S A L L A Ş T I R IL M A S I

Eği t imin ik inci görevi ise , toplumun değer ler in i ve toplumsal ku-ral lar ın ı , normlar ın ı (Yapı lmas ı is tenen ve is tenmeyen) çocuğa çeş i t l iyol lar la öğretmekt i r . Bu sürece, " toplumsal laşma" d iyoruz. Bu süreçlekül tür , çocuğa aş ı lan ır .

C . Y E N İ L İ K Ç İ V E D E Ğ İ Ş M E Y İ S A Ğ L A Y I C IE L E M A N L A R Y E T İ Ş T İ R M E K

Yenileşme, hem yeni usul ler , hem de yeni düşünceler or taya ç ı -kar ı r . Bu yüzden eskiye karş ı b i r meydan okuma söz konusu o lur . Bu-rada eği t im s is temi ik i çeş i t ro l oynar . Bunlardan b ir incis i , yeni l ikçie lemanlar ı sağlamak, d iğer i i se asgar î uyuşmazl ık lar la gerekl i değiş -mele r in ce r eyan ın ı ge rçek leş t i rmek b iç iminded i r . 5 U z u n z a m a n g e -leneksel kural lar ın egemen o lduğu toplumlarda değişmeye karş ı gel-me, genel b i r durumdur . Bu o lay , özel l ik le henüz sanayi leşmekte o lantop lumla rda daha aç ık b i r du rum a l ı r . Y en i l ikç i e l eman la r kuş kus uzokul lar yoluyla sağlan acakt ı r . Bu nun iç in eği t im s is teminin kendis in i

yeni l iğe uydurmas ı gerekir . Örneğin sanayi leşmekte o lan b ir ü lkedeeği t im s is teminin sürekl i teknik yeni leşmeye mü fredat prog ram lar ıy la ,bu a landa uzman s ağ layan oku l l a r l a , öğ re t im e leman la r ın ı ye t i ş t i r -mekle ayak uydurmas ı g ib i . Okul ve b ireylerce gel iş t i r i len araş t ı rmave bu luş la r t ekno lo j in in ya rd ımıy la hem yen i , hem de çözümleneme-miş eski sorunlara yeni ve yeter l i çözüm yol lar ı bularak kül türel mira-s a k a t k ı da b u l u n u r 6 .

D . S İ Y A S A L İ Ş L E V

Burada , s iyas e t kav ramın ı , " İn s an top lumla r ın ı yöne tmek s ana t ı

ve iş i " olarak ele alıyoruz.Eği t imin s iyasal n i te l iğ i , onun devlet in b i r i ş lev i o luşundan i ler i

gelmektedir . S iyasal bakımdan eği t imin baş l ıca ik i görevi vard ır . Bir in-cis i, mevc ut s iyasal s is teme (devlet düze nine) sadak at i s ağl am akt ı r . 7

Bütün s iyasal s is temler çocuklara ve yur t taş lara b i r "s iyasal eğ i t im"vermek is ter ler . Böylece topluma bir b i r l ik ve dayanışma ruhu kazancl ı -

67



r ı r lar . Marks is t s iyasal s is temde okul lar , çocuklara Marks izmin i l -keler ine sadak at i öğret i r ler ; demo krat ik re j imlerde ise dem okrat iki lkelere sadakat öğret i l i r . Ancak, eğ i t im demokras in in yeter l i b i rkoşulu o lmayıp , onun yaşamas ı iç in gerekl i b i r koşuldur . 8

Me vcu t dü zene s adaka t in s ağ lanmas ı , ge r ek ö rgün eğ i t imde çeş i tl iders lerde, gerekse yaygın eği t imle ya da örgün eği t imde ayr ı b i r s i -yasal eğ i t im i le , yani . yur t taş lar ın kamu iş ler in in yürütü lmes ine e tk inbir b iç imde kat ı lmas ın ı sağlayacak hüner ler , tu tumlar ve yetenekler led o n a t ı l m a s ı 9 suret iy le gerçekleş t i r i l i r . Bu gerçekleş t i rme çabas ındaöğretmenler geniş ro l oynar lar .

Eğitimin ikinci s iyasal iş levi, önderlerin seçimi ve eğiti lmesi i lei lg i l id i r . Önder ler in seçim ve eği t i lmes inde de y ine okul lar , b i r incide recede ro l oynar la r . B i r demokras ide "önder le r " dey ince ik i a ş ama-dak i önder le r i kas te tmek tey iz . Bun la r :

1 . Ulusal Önderler: P ar lâm en to üye le ri , hükü me t üye le ri veyüksek dereceki devlet memurlar ı ) ,

2. Yersel Önderler: Par t i örgüt ler in in yersel önder ler i ve önemligö rev le rdek i ye r s e l dev le t memur la r ad ı r .

Eski s iyasal re j imlerde, mut lak kral l ık larda, devlet i yönetecek k im-s e le r in özel o la r ak eğ i t imine bü yük b i r önem ve r i lme k teyd i . 1 0 Prens ler ,

i lerde kral o lacak b iç imde yet iş t i r i lmekte id i ler . Mutlakiyetç i re j imler -de , k r a la ve r i l ecek eğ i t imin n i t e l iğ i konus unda Mach iave l l i ' n in "H ü-kümdar" i s iml i yap ı t ı bu konuya ve r i l en önemi gös te r en b i r ö rnek t i r .

Oysa demokrat ik re j imlerde s iyasal önder yet iş t i r i lmes i genel l ik-l e ihmal ed i lmiş t i r . Bunun la be raber çeş i t l i eğ i t im ku rumla r ın ın önderyet iş t i rmede geniş ro l ler i vard ır . Ayr ıca bu ü lkelerde siyasal partile-rin, gönüllü kuruluşların ve çeşitli mesleksel örgütlerin de siyasal önder ye-t i ş t i rmedek i ro l l e r i küçüms enemez .

İngi l tere 'de genel l ik le "Publ ic Schools -Özel okul lar" önder yet iş -t i rme gö rev in i ye r ine ge t i rmek ted i r l e r . 1 1 Hattâ bu ü lkede s iyasal önder-ler in çoğunun özel okul larda eği t im görmeler i , aşağıdaki b iç imde i fade

ed i l e r ek gü lmece konus u o lmuş tu r : "Ö ze l haz ı r l ık oku lu , a rkas ındanözel okul ve sonra da Oxford ve Cam bri dg e" . Bu özel okul la ra , sa da-kat , i taat ve önder l ik a lanında yeter derecede ders ler verd ik ler i gözüylebakı lmaktadır . İngi l tere 'de 1951 de kabine üyeler in in "%82 s i özeloku l l a rda n ge lmişt i r. O n yı l s on ra bu r akka m % 76 d ı r . 1 2 1955 yı-l ında bü tün pa r t i l e r in pa r l âmen to üye le r in in % 50 s i öze l oku l mezunu

68



i d i . 1 3 Yine yüksek derecel i devlet memurlar ın ın yar ıs ı da özel okul lar -d a n g e l m e k t e d i r . 1 4 Halâ bu okul lardan gelenler in , u lusal pol i t ikadabaş a r ı ş ans la r ın ın çok büyük o lduğu gö rü lmek ted i r . 1 5

Ülkemizde de Cumhur iyet ten sonra s iyasal önder yet iş t i rmekamacıyla b i r önder l ik eği t imi görülmemiş t i r . Bizde eği t imin s iyasaliş lev i , ancak b ir inci an lamda, yâni re j ime sadakat i sağlamak b iç imindeanlaş ı lmış , s iyasal önder ler in seçi l ip yet iş t i r i lmes i ihmal edi lmiş t i r . 1 6

S iyas a l önder le r imiz çoğu zaman r as t l an t ı l a r yo luy la o r t aya ç ıkmak ta -d ır lar . Bununla beraber , ü lkemizde bazı ünivers i te ler in çeş i t l i mes lekselve teknik eği t im dal lar ında gerek par lâmento üyel iğ i ve gerekse yüksekdevlet memurluğu iç in önder ler yet işmektedir . Örneğin : S iyasal Bi lg i -ler Fakül tes i , Hukuk Fakül te ler i , İk t isa t Fakül te ler in in , Tıp Fakül te-l e r in in , H arp O ku lu ve A kademis in in s iyas a l haya t ımıza önder ye t i ş -t i rmede gen iş ro ll e r i o lm uş t u r . 1 7 Yine, s ınır lı da olsa s iyasal parti-ler in gençl ik kol lar ın ın , i şç i örgüt ler in in , halkevler in in önder yet iş -t i rmedek i ro l l e r in i de gözden uzak tu tmamak ge rek i r .

Ya nda ki ik i ç izelge b ize bu kon uda b ir f ik i r v erm ektedir .

Çizelgelerden görüldüğü g ib i hükümet üyel iğ i ve mil le tveki l l iğ in inçoğu, baş ta Hukuk Fakül te ler i o lmak üzere , S iyasal Bi lg i ler ve Tıp veH arb O ku lu mezun la r ı a r as ında ye r a lmak tad ı r .

E . E Ğ İ T İ M İ N S E Ç M E İ Ş L E V İ

Birçok ülkelerde eğ itim de fırsat eşitliğinin sağlan ma sı s iyasal biramaçt ı r . Bu amaç, eğ i t im yoluyla gerçekleş t i r i lmeye çal ış ı l ı r . Çeş i t l is iyasal par t i ler eğ i t im de f ı rsa t eş i tl iğ in i gerçekleş t irmek iç in çaba gös-ter i r ler . Bu nun la b ir l ik te , b i r ü lke nin nüfusu , farkl ı yetenekteki k i -ş i lerden o luşur . İ ş te her toplumda çeş i t l i yetenekteki k imseler i kap-s ayan b ir "Y e tenek H av uz u" (The po ll o f t a l en t ) va r d ı r . 1 8 Eği t iminseçme iş lev i , bu havuzdaki en yetenekl i har ika çocuklar ın seçi lmes i ,onlara tam bir eğ i t im imkânı ver i lerek kendi ler inden i lerde geniş ö l -çüde yarar lanı lmas ın ı sağlamakt ı r . Kuşkusuz bu çocuklar , çeş i t l i top-lumsa l s ın ı flara dağ ı lmış lard ır . H an gi toplum sal sın ıf ta o lursa o lsunlar

bu en yetenekl i çocuklar ın seçi l ip eği t i lmes i ve kendi ler inden yarar la-n ı lmas ı hem b i r ey ve hem de top lumun ya ra r ınad ı r . Bu , ayn ı zamandaf ırsat eş i t l iğ in in de gerekt i rd iğ i b i r husus tur . Ç ocu ğa ta m olarak ge-l i şme ş ansı ve r ilmes i ayn ı zam and a ah lâken de üze r inde du ru lm as ıge reken b i r hus us tu r . D iğe r yandan , konunun ps iko lo j ik yönü de va r -d ır . O da çocuğun ruhsal bakımdan sağl ık l ı b i r yet işk in o labi lmes i iç in

69



Ç İ Z E L G E IHükümet Üyelerinin Bazı Yüksek Eğitim Dallarına Dağılışı, I-X. Meclis

Fakülte I II II I IV V V I V I I V I I I I X X

Hukuk Fak . % 26 /o % 33 % 20 % 19 % 28 % 43 % 35 0/ tjl/O J 1 % 53Tıp Fak . 15 14 14 15 14 14 13 13 6 13

Siy. B. Fak. 30 24 24 30 38 24 26 38 23 22

Harb .Ok. ve Ak. 37 34 29 20 29 34 17 15 9 —

K a y n a k : F.Frey'in araştırmasından Mine Tan zikrediyor, s . 95.

Ç İ Z E L G E I IT.B.M .M. Ü yele rin in Bazı Öğren im Dalla r ına Dağıl ımı, 1962-1970

Bitir ilen Öğrenim1962 1964 1965 1966 1970

K u r u m u M . M . Sena to M . M . Sena to M.M . S e n a to M.M . Senato

Hukuk Fak , % 3 6 .6 % 3 9 .7 % 3 6 .0 % 4 2 .1 % 3 7 .1 % 4 2 .3 % 3 3 .1 % 3 8 .8

Tıp Fak . 9 .5 11 .8 8 . 8 1 0 .8 7 .1 11 .4 6 . 2 12 .0

Harp Ok. ve Ak. 7 .1 2 2 .0 6 .6 2 2 .7 7 . 3 2 5 .0 5 . 3 19 .1

Siy. Bil. Fak. 4 .4 4 . 8 4 . 8 4 .9 7 . 1 4 . 8 4 . 4 6 . 0K a y n a k : Mine Tan, a.g.e., s . 96



yeteneğin i tam olarak kul lanmas ı gerekt iğ id ir . Oysaki , yüksek yetene-ğ in in ge rek ti rd iğ i b i r gö revde b u lun am aya n b i rey , r uhs a l buna l ım la rve r aha t s ı z l ık la r a uğ rayacak t ı r . Top l um dak i ye tenek le r in hem en he -men heps inden yarar lanı lab i lmes i , iy i b i r seçim mekanizmas ın ı gerek-tir ir .

Ülkemiz bakımından bu iş lev in de yer ine get i r i lmemediği b i r ger -çekt i r . F ı rsat eş i t l iğ i sağlanamamakta ve har ika çocuklar la i lg i l i yasada s ın ı r l ı ka lmak ta , ge reğ i g ib i uygu lanamamak tad ı r . 1948 y ı l ındani t ibaren müzik ve p lâs t ik sanat larda o lağanüs tü yetenekl i çocuklarayasal o lanaklar sağlanmış o lmakla b ir l ik te 1972 ye dek ancak yedi

k i ş i bu yas a la rdan ya ra r l anmış t ı r .1 9

Bu yas a la r ye te r ince kamu oyunatan ı t ı l amamış , büyük ken t l e r çocuk la r ın ın t eke l inde ka lmış , kaps amdar tu tu lmuş tu r . Bu kanun s on radan ip ta l ed i lmiş t i r .

Eği t im in seçme ve s ın ı f lama iş lev in i da ha çok okul yer ine get i r i r .En yetenekl i k iş i ler in seçi lmes i ve yeteneğine uygun öğret im görmes in iokul sağlar . Zekâ bölümü aynı o lan çocuklar aynı eğ i t im koşul lar ınasahip deği l lerse o zaman okul bu iş lev in i yer ine get i remiyor denir . Ül-kemizde , eğ i t imin bu yönü bak ımından , b i r i ş l ev bozuk luğu va rd ı r .A yn ı zekâ bö lümüne s ah ip çocuk la r a yu rdun he r yan ında aym n i t e -l ik te eğ i tim ver i lem em ektedir . Bu nun bel i rt i s i, okul lar as ı geçiş güçlük -ler id i r . Bu iş lev in yer ine get i r i lmem es inde eği t im s is temindeki ka-

tıl ığı da belir tebilir iz.Yine, bu konuda ai len in e tk is in i de bel i r tmek gerekir . Örneğin ço-

cuğun babas ı , kendi is ted iğ i mes leğin sahib i o lamamışsa çocuğunu omes leğe yöne l tmek ted i r .

Ayr ıca çoc uğu n toplum sal s ın ıf ı, zekâs ı, toplum sal s ta tüsü deokulun seçme iş lev in i e tk i leyen d iğer e tmenlerd ir .

Zekâ i le toplumsal sınıf aras ında o lumlu b ir i l i şk i yoktur . Örneğin ,a l t sın ıf tan ge len b i r çocuk , ge r i zekâh o lma ma k tad ı r . F aka t ye tenektes t ler i , genel l ik le or ta s ımfa h i tap eder . Ç ünk ü, öğre tmen ler in , tes tyapım cı lar ın çoğu or ta s ın ı ftan gel i r .

Ülkemizde genel l ik le k i t le eğ i t imi egemendir . Ki t le o larak okulagir i l i r ve mezun o lunur . Zekâ dereceler ine göre seçim yoktur . Ki t leeği t imin yanı lg ı lar ı da k i t le b iç iminde o lmakta ve sakıncalar i le o lum-lu yönler bütün k i t ley i e tk i lemektedir . As l ında öğrenci ler in yetenek-ler ine göre b ir uygulama gerekir . Başka ü lkelerde yeteneklere göre grup-land ı rm ala r va rd ı r . F aka t bu g rup l and ı rm ala r top lum s a l s ını f la r a gö re

71



olduğu iç in sakıncal ı o lma ktad ır . Böylece, b i r toplum sal s ımf eği-t imi yap ı lmak ta ve kaynaş ma ge rçek leş ememek ted i r . K i t l e eğ i t imin -de de bel i r l i b i r k i t len in düzeyi gözönüne al ınarak d iğer ler i ihmal edi l -mekte , böylece a l t s ın ıf tan g elen çocuklar başar ıs ız o lm akta dır .

M üfredat t ip i yoluyla da seçim etk i lenmek tedir . L ise müfredat ıün ive r s i t eye gö re haz ı r l anmak tad ı r .

Okul t ip i de seçimi sağlayan öğelerden b ir is id i r . Örneğin d in oku-lunun teknik okulun seçim öğeler i fark l ıd ı r .

Ülkemizde özel eğ i t ime tabi k iş i ler in seçi lerek ayr ı b i r eğ i t imdengeçmeler i yeni b i r o laydır . Fakat y ine de s ın ı r l ı kalmaktadır .

Okulun başka b ir özel l iğ i , durgunluk ve toplumsal değişme aras ın-da b ir denge sağlamakt ı r . Toplum yapıs ındaki her değiş ik l ik , b i reyler -deki yetenekler in de bu değiş ik l ik ler i karş ı layacak b iç imde yet iş t i r i l -meler in i gerekl i k ı lar . Bunu da okul sağlayacakt ı r .

Öğrenci ler in yetenekler ine göre seçimini e tk i leyen b ir husus daokulun tek yönlü ya da çok yönlü çal ışmas ıd ır . Ülkemizde or taokulve l ise ler tek yönlü , tek amaçl ı okul lard ır . Ünivers i teye e leman yet iş -t i r i r ler . Amer ika ve k ısmen İngi l tere 'de okul lar ar t ık çok amaçl ıd ı r .Çok amaçl ı okulda çocuk, ünivers i teye g idemeyecekse b ir mes lek öğ-renmiş o lup iş yaşamına a t ı lmaktadır . Tek yönlü okul , a l t s ımf tangelenler i engel ler . Çok yönlü okulda yeteneğe göre mes lek seçimidaha kolaydır . Çocuk eğer seçt iğ i mes lekte başar ı l ı deği lse yeteneğinedaha uygun başka b ir mes lek öğrenmek iç in dal ın ı kolayca değiş t i -rebi l i r . Tek vönlü okul t ip inde değiş t i rme imkânı çok zor o lmakta-d ır .

F . E Ğ İ T İ M İ N E K O N O M İ K İ Ş L E V İ

Eğit im s is teminin ekonomik iş lev i , k ısaca, ekonominin ih t iyaçla-r ına uyan ve geleceğin tüket ic i ler ine gerekl i b i lg iy i verecek insangücüi l e b i r l ik te bey in gücünü s ağ lamak t ı r . 2 0 Ekonomis t ler , kes in o larak ö lç-

me güç lük le r ine r ağmen ü re t imin a r t ı ş o r amnda eğ i t imin öneml i b i rro l oynadığ ın ı gös termiş lerd ir . Eği t imin ekonomik iş lev i , hem gel iş -miş ve hem de az gelişmiş ülkeler için söz konusudur. Özellikle az ge-l i ş miş ü lke le rde s on zaman la rda üze r inde önemle du ru lan "G örev -s el okum a yazm a" kav ram ın ın ama c ı da dah a çok ekonomik t i r . G e-l işmiş ü lkelerde ise çeş i t l i o r ta öğret im kurumlar ından sonra ünivers i -te ler de ekonominin ih t iyacı o lan e lemanlar ı yet iş t i rmeye yöneld i ler .



Üniversiteler sanayileşme ile bir likte Özellikle 1930 yılından sonra ken-d i l e r in i t ekno lo j ik top luma uydurmak zo runda ka ld ı l a r . 2 1 O z a m a n adek seçkin gruplar ı yet iş t i rme kurumlar ı o larak iş lev ler ine ik inci b i riş lev daha kat ı ld ı k i bu iş lev , yeni doğmakta o lan teknolo j ik toplumdaki t lesel yüksek eği t im kurumu olma iş lev id ir . Hem araş t ı rma örgütüolarak ve hem de öğret im kuruluş lar ı o larak yüksek eği t im kurum-la r ı , ekonomiye ya doğ ruda n ya d a dev le t yo luy la daha yak ın dankat ı ld ı lar .

însangücü ih t iyaçlar ı , hem ni te l ik ve hem de n icel ik yönünden in-c e l e n e b i l i r .2 2

1. Nİte l Yön

Burada n i te l yönden, b i reye ,genel eğ i t imle b ir l ik te endüs tr iyelbecer i ler in esas lar ın ın öğret i lmes i , ona endüs tr iyel becer i ler in ver i le-b i lmes i an laş ı lmaktadır . Bu da teknik eği t im yoluyla gerçekleş t i r i l i r .Böyle b ir eğ i t imle işgücünün sanayiye bağl ı l ığ ı sağlanacak, k iş idetekniğe karş ı a l ışkanl ık lar kazandır ı lmış o lacakt ı r .

Eğ itim de fırsat eşitl iğinin sağlanm ası da nit el yön ile i lgili başkabir nokta dır . Kiş i ler in eği t im den yetenek ve i lg i ler ine göre yar ar la n-mas ı , fı rs t eş i tl iğ in i ifade eder . Bu bak ım da n onla r ın kendi çaba lar ıy-

la i ler leyebi lmeler in in sağlanmas ı gerekir . Bu eş i t l iğ in anahtar ı i se ,ekonom ideki f ır sa t eş i t liğ in in sağlanm as ıd ır .

Başka b ir n i te l yön, yeni sanayi toplumu yaratacak ve onu b iç im-lendirecek insangücü yet iş t i rmekt i r . Burada, değişmeyi kabul edecekinsangücü söz konusudur . Bu konuda kuşkusuz ünives i tede eği t i len-l e r büyük önem taş ımak tad ı r . Çağdaş s anay i top lumunun baş l ı ca ih -t iyacı , değişmeyi , yeni l iğ i kolayca kabul eden işç i ve yönet ic i lere sahipolmakt ı r . Bunun iç in ünivers i te ler in yeni l ik ve değişme görüşüne dö-nük o lmalar ı gerekir .

2. N i c e l Y ö n

Nicel yön, gerekl i sayıda işgücü sağlanmas ıd ır . Sanayide teknikyeni leşme çok s ık cereyan etmektedir . Böylece yeni leşme ik i yoldangerçekleş i r . Bir incis i , gerekl i yeteneklere sahip , yeni e lemanlar ın eği-t im s is t eminden doğ r uda n doğ ruya a l ınmas ı , i kinci si mevcu t i ş gücününyeniden eği t i lmes id ir . Nicel yönle i lg i l i b i r kaç noktaya değinebi l i r iz .

73



a. Denge

İnsangücü ih t iyacı i le okul lardan mezun o lanlar ın sayıs ı ara-s ında b ir denge sağlanmas ı gerekir , i şgücünde doğal emekl i l ik ve ö lüm-den do lay ı s ü rek l i kay ıp la r meydana ge lmek ted i r . Bun la r ın hes ab ın ıyap ıp kay ıp la r ı ka r ş ı l amak , eğ i t im s i s t emin in s o rumlu luğuna g i r e r .Ayr ıca beklenmedik yeni l ik ler in yarat t ığ ı insangücü ih t iyacın ı karş ı -l amak da y ine eğ i t im s i s t emin in gö rev id i r . 2 3

Bu nok tada "Eğ i t im P lân la ma s ı " i le ka r ş ıl a ş ıyo ruz . Eğ i t im p lâ n -cı lar ı , daha sonraki y ı l larda or taya ç ıkacak işgücünü p lânlar lar . Bütünbunlar birçok is tatis tiksel hesapları gerektir ir .

Ayr ıca , gelecekteki insangücü iç in is temler i de hesaplamak gerekir .Bu suret le , özel l ik le yüksek düzedeki eğ i t im kurumlar ı , beklenen ih-t iyaçlar ı karş ı lamak iç in arz ve ta lep aras ında b ir denge kurmaya ça-lışacaktır .

b. Orta Öğretimin Tapısı

O r taoku l l a r , ekonomiye i ş gücü s ağ lamak bak ımından baş lang ıçaşamas ı o larak düşünülebi l i r . Or ta derecedeki teknik okul lar , öğrenci-ler i teknisyen ve n i te l ik li san atkâ r yet iş t i rmeye hazır la r lar , i şgüc ü-nün herhangi b i r aşamas ında eği t i lmiş insangücü ih t iyacı varsa oeğ i t im aş amala r ın ın in s angücü kademele r ine gö re düzen lenmes i ge -

r e k i r . 2 4 Bu sebeple , or ta okul lar , öğrenciy i mes lek sahib i durumunage t i r en ku rumla r o lma l ıd ı r .

c. Meslekî Rehberlik

H er eğ i t im düzey inde bu lunan çocuk la r a b i r çok ü lke le rde mes -lekî rehber l ik ver i lmektedir . Bireyin m es leklere ve m es lek seçim ineözgü sorunlar ı e le a l ın ı r . Bu rehber l ik te , b i reyin b ir mes lek seçmes i ,bu mes leğe hazır lanmas ı ve bu mes leğe g irerek orada i ler lemes i iş in-de b i r eye ya rd ım s öz konus udur . 2 5

O r taok u l l a rdak i mes lek î r ehber l iğ in en öneml i am aç la r ı i seşunl ard ı r : Bireyin kendi yetenek, i lg i ve ih t iyaçlar ın ı tan ım as ı , i şler

hakkında i lkokulda ver i len genel n i te l ik teki mes leksel b i lg iden b irazdaha geniş b i lg i sahib i o lmas ı , mes lek p lânlamas ın ın önemini idrak vegeçici mes lek ve öğrenim planlar ı yapmas ı , bazı çal ışmalar yoluyla işyaş am ım n keşfi , mes lekler le okun an ders ler aras ındak i i li şki ler i öğren-cin in görebi lmes i , mes lekler hakkında nerelerden nas ı l b i lg i toplana-bi leceğin i öğrenmes i husus lar ıd ı r . 2 6

74



Ü lkemizde , s on zaman la ra dek eğ i t imin ekonomik i ş l ev i ku rams a lo la r ak b i l e kabu l ed i lmemiş t i . 2 7 A n c a k p l a n l ı d ö n e m d e k a l k ı n m a p l a n -l a r ında ve r e fo rm ç aba la r ında bu hus us a ge reken öne min ve r i ld iğ in igö rmek tey iz . F aka t y ine de eğ i t imimiz i bugüne dek i ç inde bu lunduğut ü k e t i c i d u r u m d a n k u r t a r m a k m ü m k ü n o l a m a m ı ş t ı r .

n . E Ğ İ T İ M İ N İ N G İ Z Lİ İ Ş L E V L E R İ

Eği t imin b i r inc i bö lümünde ince led iğ imiz t emel gö rev le r in insonuçlar ı o larak sayı lan b irkaç sakl ı görevi de vard ır . Bunlar ı da

şu noktalarda özet leyebi l i r iz .

A . E Ş S E Ç M E

Eği t im, uygun eş s eçme imkân la r ın ı haz ı r l a r . Ö ğrenc i l e r in çoğu ,eş ler in i , okulda arkadaş lar ı aras ından seçer ler . Başka b ir deyimle eği-t im, top lumun a i l e ku rumuna b i r ev lenme paza r ı o la r ak ka tk ıda bu lu -n u r . 2 8 Öğ renci ler eş lerin i aşağı yuka r ı ke ndi ler i i le aynı s ını f ve eği t -s e l s t a tüden s eçme eğ i l iminded i r l e r . Bu imkân ı da oku ldan daha iy isağlayab i len b ir yer yo ktur . Lise ve yüksek okul lar , k iş in in ayn ı yaş veeği t im kategor is inden karş ı c ins ten k imseler le tan ışmas ı bakımındanimkâ n haz ı r l a r l a r . A s l ında he r tü r lü be raber l ik e ş s eçme imkâ n ı s ağ -

layabi l i r . Örneğin geçic i ya da sürekl i o larak herhangi b i r yerde bulun-mak g ib i . Fakat okul lardaki beraber l ik , eş ler in b i rb ir ler in i yeter dere-cede an layacak kadar uzun s ü re l id i r .

Ü lkemizde bu konuda b i r a r aş t ı rma yap ı lmamak la be raber ,özel l ik le yüksek okul ve ünivers i te ler imizde öğrenci ler in b i r k ısmınıneş ler in i yüksek öğrenimler i süres ince kendi arkadaş lar ı aras ındanseçt ik ler i b i l inen b ir gerçekt i r .

B . T A N I D I K S A Ğ L A M A

Eği t im, öğ renc in in a rkadaş çev res in i gen i ş l e tmek imkân ı s ağ la r . 2 9

Bireyin a ld ığ ı e ğ i t im dü zeyi yükseld ikçe bu çevre geniş ler, i ş te bukimseler i lerde iş ya da mes leksel bakımdan i l i şk i kuracak ve b irb ir -ler ine yard ım edeceklerd ir . Böylece b irb ir ler in in mes lekler inde, yük-selmeler ine yard ımcı o labi lecek her tür lü anlaşma ve işb ir l iğ i imkân-la r ı haz ı r l anmış o lacak t ı r . Bu konuda Janouvitz askerî eğitimle ilgilib i r a r aş t ı rmas ında , a s ke r î akademi le rdek i öğ renc i l e r in s amimî a r -

75



kadaş l ık la r ın ın on la r ın i l e rdek i a t anmala r ında ne kadar öneml i o l -d u ğ u n u o r t a y a k o y m u ş t u r . 3 0

C . S T A T Ü K A Z A N D I R M A

Eğit imin b ir s ta tü kazanma yolu o larak değer i geniş ö lçüde ta-n ınmış t ı r . Bu , he r top lumda böy led i r . Y ap ı l an uygu lamal ı a r aş t ı rma-la rda A .B .D . , ing i l t e r e ve i s kand inav ü lke le r inde eğ i t im, yüks ek s t a -tü le r e t ı rm anm ak ta baş ta ge len b i r "H areke t l i l ik M erd iv en i" du r u -m u n a g e l m i ş t i r . 3 1

G erçek ten eğ i t im, b i r k ims en in t abaka la ş ma yap ı s ındak i du rum uile iki biçimde ilişkilidir :

1 . Bir k imsenin s ta tüsünün değer lendir i lmes i , onun ne kadar eğ i-t im gördüğüne ve ne çeş i t b i r eğ i t imden geçt iğ ine göre tay in edi l i r .

2 . S ını f du rum un un d iğe r b i r çok öneml i ö lçü tl e r i (Mes lek , ge -l i r , yaşam biçimi) , k ısmen b ir k imsenin sahip o lduğu eği t imin çeş id ive dereces ine göre ö lçülür . Örneğin A.B.D. de yüksek okulu b i t i renbir k imse, sadece i lkokul eğ i t imini tamamlamış b ir k imseden ik i yada ik i buçuk mis li dah a f az la pa ra k azan ı r . B unu n g ib i, yüksek oku lmezunlar ın ın % 55 ' i yüksek saygın l ığa sahip mes lek sahib id ir ler . Oy-saki l i se mezunlar ın ın sadece % 6 ' s ı böyle yüksek saygın l ığ ı haiz mes-

l ekse l s t a tüded i r l e r . L i s eye dev am e tmiş f aka t me zun o lam amış k im-selerden % 25 ' i yar ı n i te l ik l i i şç i ler o lduğu halde yüksek okul mezun-z u n l a r ı n d a n s a d e c e % 2 ' s i b u k a t e g o r i d e b u l u n m a k t a d ı r . 3 2

Eğit im e o lan saygı , sadece yukar ı s ın ıf lara özgü deği ld i r . O r tat a b a k a y a m e n s u p o r t a ö ğ r e n im i y a p a m a m ı ş b a b a l a r b u g ü n ç o c u k la r ın ıyüksek okula göndermek iç in ıs rar e tmektedir ler , öyleyse eği t im, sade-ce gel i r ve mes leksel saygın l ık sağlamakla kalmaz, eğ i t imin b izahi t ikendis i s ta tü tevcih eder . "Tahs i l l i k imse" kendi baş ına b ir ro l o luş -t u r m a k t a d ı r .

Ülkemizde köylerde i lkokuldan sonra 6-7 ayl ık b içki-d ik iş ve evbi lg i ler i veren b ir kursu b i t i ren k ız lar b i le em sal ler inde n da ha yüksekbir s ta tüye sahip o lmaktadır lar . Ar t ık köy del ikanl ı lar ı , ev lenirken ,adı geçen kursu b i t i rmiş b i r k ız ı daha çok terc ih e tmektedir ler . 3 3 Buyüzden köyler imizde geleneksel o larak k ız lar ın okutu lmamas ı an layış ıda a r t ık değ i ş mek ted i r . Ö rneğ in H as anoğ lan ' da k ız la r ın oku lda kaza -nacaklar ı görgü ve becer i ler ev lenmeler inde, özel l ik le köy d ış ı ev len-mele r inde t e r c ih s ebeb i o lmak tad ı r . 3 4

76



• t

Köylüler imiz , çocuklar ın ın gerek ekonomik ve gerekse toplum-s a l s t a tü le r in in yüks e lmele r inde eğ i t imin ro lünü an lamış la rd ı r . Buyüzden çocuk la r ın ı oku tmak i s t emek ted i r l e r . Ö rneğ in H as anoğ lan ' dayoks u l o l s un , va r l ık l ı o l s un , bü tün köy lü , çocuğunu oku tmak tad ı r . 3 5

Ö te yandan , ü lkemizde yüks ek öğ ren ime o lan büyük r ağbe t t e ,yüksek öğrenimin d iğer yarar lar ı yanında sağladığ ı s ta tü ar t ış ın ın bü-yük payı vard ır .

D . Ç O C U K B A K I C I L I Ğ I

Özel l ik le ana okulu , temel eğ i t im ve or ta öğret im iç in söz konusuolabi len okulun bu görevi , günün bel i r l i saat ler inde çocuğun bakımı-n ın , ko runmas ın ın s ağ lanmas ı b iç iminded i r . O ku l b i r çeş i t , ku rum-laş mış çocuk bak ıc ı l ığ ı gö rev i yapmak tad ı r . 3 6 O kulun bu gö rev i ,s anay i l e ş miş top lumla rda ve ken t oku l l a r ı bak ımından önem kazan -mak tad ı r . Böy le l ik le , annen in zaman ı a r tmak ta , ekonomik yaş amaişgücüyle tam ya da yar ım zamanl ı o larak kat ı lmakta , çeş i t l i mes-l ek le rde ça lı ş ma imkân la r ı f az la la şmak ta ya da gönü l lü ku ru lu ş la r aüye o la r ak boş zam an ın ı ya ra r l ı o l a rak değe r lend i rm ek ted i r . 3 7

E. İ Ş S I Z L I Ğ I ÖNLEMEEğit imin başka g iz l i görevler inden b ir is i de , geçic i b i r süre iç in

işsizliği önlemesidir . Özellikle orta, l ise ve yüksekokul ya da üniversiteöğ renc i l e r i bak ımından düş ünecek o lu r s ak bu oku l l a r a devam edenb in le r ce k iş i mu ayyen b i r dev re iç in zaman la r ın ı o ku lda geç i rmek ted i r -ler . Oysaki bu k iş i ler okul o lmadığı zaman hemen p iyasaya çal ış -maya koşacaklard ır . Mevcut ekonomik düzen de bu k iş i ler i masse-dem eyecekt i r . Bu ba kım da n okul , bu k iş i ler in öğrenim ler i sürecincei ş s i z ka lmala r ın ı ön lemek ted i r . 3 8

F . Ç O C U Ğ U N E K O N O M İ K S Ö M Ü R Ü L M E S İ N İ Ö N L E M E

Çocuklar açıs ından zorunlu eği t im, onlar ı i ş merkezler in in d ış ın-da tu tarak , onlar ı i ş iç in yet işk in ler le rekabete g i rmekten ve ekonomiks ö m ü r ü d e n k o r u r . 3 9

G . T E M İ Z L E Y İ C İ L İ Ki A

O k ula , s uç i ş lemek ten , uyuş tu rucu ma dde a l ı şkan l ığ ına , doğu mdene t imine dek top lumun bü tün pa to lo j ik du rumla r ına çözüm yo lu

77



bulan araç gözüyle bakı l ı r . Birçok gözlemci ler , okulun suç önleme,seksüel sapma, uyuş turucu madde al ışkanl ığ ı kötü araç kul lanma, aş ı r ınüfus ar t ış ı ve hava k ir lenmes i g ib i konular ı çözm eye yetk i li b i r kur u-lu ş o lduğunda ı s r a r l ıd ı r l a r . O ku l , ay r ı ca bu konu la rda , öğ renc i l e rdedavranış değiş ik l iğ ine de yol açar . 4 0

B E Ş İ N C İ B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Bursal ıoğlu, Z.: Eği t im İdaresi , s . 10.

2 Karayalçın, Y.: Eği t im Plânlaması Ders Not ları , s . 3.

3 Lundberg, Schrag, Larsen: Sociology, s. 557. Bu yapı t Türkçeye çevri lmişt i r .4 Musgra ve, P. W .: The Sociology of Edu cat ion , s. 125.

5 Musgrave: a.g.e. , s . 137.

6 Lundberg: a.g.e. , s . 557.

7 Mu sgrav e: a.g.e. , s . 143.


9 Ozankaya , Ö . : S iyasa l Öğre t im ve Fransa 'daki Durumu, Abadan 'a Armağan,

s. 505.

10 Akyüz, Y.: Eği t im ve Siyaset , s . 5.

11, 12 Musgrave: a.g.e. , s . 148.

13, 14 Mu sgra ve: a.g.e. , s . 149.


16 Bursal ıoğlu, Z.: Okul İdaresinde Yapı ve Davranış Yeni l ikleri , s . 20.

17 Ta n , M . : Mesl ek Olarak Huku k ve S iyase tt e Hukukçu, s . 91-103.


19 Güzel , A.: Cumhuriyet Döneminde Üstün Yetenekl i Çocukların Yet işt i ri lmesineİl işkin Yasal Olanaklar, s. 175 vd.


21 Hal sey , A .H. : Ü nivers it e l erin Deği şen Fonksiyonları (Çev. Mah mu t T ezcan)Eği t im Fak. Derg. , ci l t I , sayı 1-4, s. 55.



24 Mu sgra ve: a .g.e. , s . 197.

25 Tan, H.: Rehberl iğin Esasları , s . 68.

26 T an : a.g.e. , s . 80.

27 Bursal ıoğlu: a.g.e. , s . 20.

28, 29 Youn g, K., M ack R .: Scoiology and Social Life, s. 373.


31 Lundberg : a .g .e . , s . 558 .

32 Young: a.g.e. , s . 374.

78



33 Tezcan, M.: Memleket imizde Gezici Köy Kursları ve Bazı Sorunları HakkındaBirkaç Not , Eği t im Hareket leri Derg. , sayı 180-181.

34 Yasa, L: 25 Yı l Sonra Hasanoğlan Köyü, s. 213.

35 Yasa: a.g.e. , s . 205.


37 Gosl in, D.: The School in Contemporary Society, s. 9-10.

38 Y oun g-M ack : Sociology and Social Life, s. 373.

39 Van der Z ande n W . Jam es: Socio logy , A Syst emat i c App roach , s . 439

40 Nelson and Besag: Socological Perspect ives in Educat ion, s. 147.

79



6.Bölüm

K Ü L T Ü R V E E Ğ İ T İ M İ L İ Ş K İ L E R İ

Bu bö lüm de eğ i t imin kü l tü r e l t emel l e r ine değ ineceğ iz . K o nuy u

kuramsal o larak ve çeş i t l i ü lkelerdeki deneysel bulgular ı gözden ge-ç i rmek b iç iminde e le a l acağ ız .

G İ R İ Ş

Kültür ve eği t im, b i rb ir iy le yakından i l i şk i l i ik i a landır . Bu ik ia lan aras ınd aki il i şk i lerin fazla lığ ı sebebiy le "E ği t im An tropolo j is i"adında yeni b i r çal ışma alam gel iş t i r i lmiş t i r . Kül türel an tropolo j in inkonus u nu t ek ke l ime i le "K ü l tü r " o lu ş tu rm ak tad ı r . Eğ i t im an t ro -polojis i ise kültürle eğitim ilişkilerini çeşitl i kültürlere göre ele alan birdald ır . Antro polo j ik ka vra m ve ver i len i lk ve or ta öğret im yet iş t i rmekurumla r ına uygu lanmas ıd ı r . A n t ropo lo j ik kav ram ve yön temle r in

eğ i t im s ü rec i çözümlemele r ine uygu lanmas ı deneb i l i r .1

Başka b ir de-y imle , in s an ın ye ryüzünde bugünkü du rumuna dek eğ i t i c i s ü reç le r iy -le i lg i len ir . Özel l ik le insanın toplumsal laşma ya da kül tür leşme sü-reçler in in genel özel l ik ler i üzer inde durur . İnsanın eği t ic i süreçler i vedoğu ş unda n bug üne kada r k i yap ı s ın ı ka r ş ı l aş t ırma l ı o la r ak ince le r . 2

K ül tü r l e eğ i t im a ras ındak i doğ rudan i l i ş k i l e r e baş lamadan öncesosyokül türel s is temde insan davranış ın ı bel i r leyen çeş i t l i öğelerebir göz a ta l ım.

1. S O S Y O - K Ü L T Ü R E L S İ S T E M D E D A V R A N I Ş I N T O P -L U M S A L B E L İ R L E Y İ C İ L E R İ

A nt ropo log J . Honigmann, h e r h a n g i b i r t o p l u m s a l d u r u m u n ü ç k ü l -türel öge taraf ınd an etk i lendiğ in i bel i r t i r . Bun lar ideolo ji , teknolo j i vet o p l u m s a l ö r g ü t t ü r . 3 Bunlar ın b irb ir ler ine bağl ı o lduklar ı varsayı l ı r .Bunlardan b ir tanes in in d iğer in i nas ı l e tk i led iğ in i görmek iç in onubağımsız değişken o larak e le a labi l i r iz .

80



A . İ D E O L O J İ

Evren ve onun i ç inde in s an ın ye r i hakk ında top lums a l bak ımdan

ölçümlendir i lmiş inançlar , has ta l ık kaynaklar ı ve d iğer teh l ike çeş i t -ler i , kavramlar , a i t o lma i le i lg i l i tu tumlar , k iş i , ob je , yer ve zamanlai lg il i duy gula r , ne yapı lmas ı ve yap ı lm am as ı gerekt iğ i ile i lg il ideğer ler ideolo j iy i o luş turan örneklerd ir , ideolo j i yoluyla okul lars os yo -kü ltü re l s i s teme t emel ka tk ıda bu lunu r la r . D iğe r k u rum la r l abir l ik te kül türel miras ın aktar ı lmas ına çal ış ı r lar .

B . T E K N O L O J İ

Coğra fî çev reden a l ınan la r , t op lan an la r ve coğ ra f î çev rey i değ iş -t i rme le r an laş ı lmak tad ı r .

O k u l l a r b u r a d a d a y a r d ı m c ı d ı r . M a d d e d ü n y a s ı n ı m a n i p ü l e e t -mekte b ireylere teknik ler öğret i l i r . Örneğin i lkel lerde toprak iş leme,avcı l ık , bal ıkçı l ık , hayvancı l ık teknik ler i öğret i l i r . Daha karmaş ıktoplumlarda mes leksel ve teknik becer i ler , imalat , t icaret ve endüs t-r iyel teknikler öğretil ir .

81



C . T O P L U M S A L Ö R G Ü TI i

Toplumsal yapıda yer leşmiş i l i şk i ler ağ ı iç inde cereyan eden herşeyi içer i r . Akraba gruplar ı , dernekler g ib i gruplar buraya g irer . Bi-reyler i l i şk i ler in i örgüt ler ve b irb ir ler in i e tk i ler ler . Ekonomik, akraba-lık, dinsel, polit ik, eğitsel kurumlarla i lgili yatay dikey il işkilerin hepsitop lums a l ö rgü t t e ye r a l ı r . Ö rgü t lü b i r ku rum o la r ak eğ i t im bu radayer a l ı r . Normlar ın takviye edi lmes i i le s ın ı r landır ı lmış o lur . 4

I I. K Ü L T Ü R - E Ğ İ T l M İ L İŞ K İ L E R İ

"K ü l tü r " ke l imes in in s o s yo lo j ik an lamı , b i r top lu luğun tümyaşam biçiminin i fades id ir . Ralph Linton'a. göre kül tür , öğreni lmişdav ran ı ş l a r ve bu dav ran ı ş l a r ın s onuç la r ından meydana ge len b i r b i -leş imdir . Onu b ir araya get i ren öğeler , bel l i b i r toplumun üyeler incepaylaş ı l ı r ve aktar ı l ı r . Yemek yeme, g iy im, kul lanı lan d i l , ev lenme,sevişme, ö lü gömm e, fu tbol oy nam a, k i tap ok um a v .s . 'y i iç ine a lanb i r kav ramdı r .

Başka b ir tan ımla kül tür , insan davranış ın ın öğreni len k ısmıdır .K ü l t ü rü n eğ it se l kav ram la r l a i fadesi "Beş e rî öğ ren imin pay laşı lmışü r ü n l e r i d i r " , b i ç i m i n d e d i r . 5 Bu tam m , kü l tü r e l dav ran ı ş ı , doğuş tan

gelen içgüdüler yahut d iğer kal ı t ımsal özel l ik lerden ayır ı r . Biyolo j ikkal ı t ımın ters ine kül tür , toplumsal kal ı t ım olarak adlandır ı lab i l i r veb i r top lums a l g rup ta kuş ak tan kuş ağa ak ta r ı l ı r .

K ü l tü r , kend i s in i o lu ş tu ran ku rumla r ın i ş l ev le r in in top lamın -da n fark l ı b i r i ş leve sahip t i r . Bunla r ı şöyle s ı ra la yabi l i r iz .6

a . K ü l tü r , b i r top lumu d iğe r inden ay ı rmaya ya rayan b i r i ş a r e tg ib id ir .

b . K ül t ür , b i r top lum a özgü o lan değ er ler i içer i r ve onla r ıy o r u m l a r .

c . K ü l tü r , t op lums a l dayan ı ş man ın t emel le r inden b i r in i o lu ş tu -

r u r .

d . K ü l tü r , b i r top lums a l yap ın ın hem ka l ıb ın ı hem de i çe r iğ in ido ldu racak , b iç imlend i r ecek malzemey i s ağ la r .

e . Kül tür , toplumsal k iş i l iğ in doğuş ve gel iş iminde egemen b ire t m e n d i r .

82



Eğit im ise , geniş an lam da k iş il iğ in gel işimi o larak i fade edi l i r.Okul , ev ve bunlar ın d ış ında cereyan eden b ir süreçt i r . Başka b ir deyim-le eği t im, tüm toplu luğun b ir ey lemidir . Yaşamayı öğrenme açıs ın-dan bak ı l acak o lu r s a eğ i t im, b i r top lu luğun as l ında tüm yaş amıd ı r . 7

I IL K Ü L T Ü R E L G E C İ K M E V E E Ğ İ T İ M

IV.Ogburrı'a, göre he r top lumda ik i kü l tü r va rd ı r . B i r inc i s i madd îkü l tü rdü r ( t ekn ik le r ve a r aç la r ) . Buna "Tekn ik kü l tü r " de d iyeb i l i r i z .D iğe r i i s e manev î kü l tü rdü r . Buna "D eğer le r kü l tü rü" de d iyeb i l i r i z .

Bu ik i kül tür genel l ik le b i r arada uyumlu ve dengel i o larak bulunur .Fak at h ız la sanayi leşmiş Bat ı topl um lar ın da ya da sanay i leşme aşam a-s ı n d a o l a n g e ç i ş d u r u m u n d a k i t o p l u m l a r d a m a d d î k ü l t ü r , m a n e v îöğelerden daha h ız l ı değişmektedir . Böylece ik is i aras ında b ir boş lukdoğar k i buna Ogburn, " K ü l t ü r e l g e c i k m e " y a d a " K ü l t ü r e l b o ş l u k "d e r 8 .

Maddi Kültür

K urama top lumumuzdan çeş i t l i ö rnek le r ve r i l eb i l i r . Ö rneğ in ;gecekondularda maddî kül tür öğeler i o lan g iy im, bes lenmeye i l i şk inal ışkanl ık ve gereçler daha kolayl ık ve çabuklukla kabul gördüğü hal-de, k ız çocuklar ın ı okutma, kadına i l i şk in değer yarg ı lar ı , k i t le i le t i -ş im a raç la r ın ın çeş i t l i l e r inden ya ra r l anma g ib i manev î değer ve dav -

r an ı ş ka l ıp la r ı daha uzun zaman i ç inde kabu l l en i l ip ben ims enmek te -d i r . 9

Bir baş ka ö rnek o la r ak , top lumumuzun s anay i l e ş mes ine pa ra le lo la r ak t ekn ik e lemana ih t iyaç o lduğu ha lde yân i bu konuda madd îkü l tü rde değ i ş me o lmas ına r ağmen , uzun s ü re memur ye t i ş t i r en oku l -lara önem vermek ve bu okul lar ın sayıs ın ı ar t t ı rmak yoluna g id i l -

83



miş t i r . Çünkü memur iye te bağ lanan manev î değer l e r pek yavaş de -ğişmiştir .

K urama baş ka ü lke le rden de ö rnek le r ve r i l eb i l i r . Ö rneğ in ;A.B.D. n in son derece karmaş ık c ihazlar tak ımını gel iş t i rerek ve icadederek aya ayak bas mala r ı o lay ım madd î kü l tü rdek i h ız l ı değ i ş mele reörnek o larak verebi l i r iz . Oysaki aynı ü lkede hapishane s is temi bu-kad ar değişmem iş t i r. 14 ve 15. yüzyı ldaki s is temde çok az değişme o l-muş tu r . O da s adece hükümlü le r in yaş am s i s t eminde o lmuş tu r . 1 0

K u r a m , e ğ i t i m a l a m n d a b i r ç o k s o r u n l a r y a r a t m a k t a d ı r . Ö r n e ğ i n ,A mer ikan top lumunda baz ı mes lek le rden zenc i l e r ve d iğe r az ın l ık

g rup la r ı ya ra r l anamamak tad ı r . H emş i r e l ik a r t ık uzun b i r öğ ren imigerekt i rmektedir . Böylece bu a lana g ir iş ö lçüt ler i g iderek yüksel t i l -mektedir . Oysaki onlar ın da bu mes leklerde yet işmes i b i r ih t iyaçt ı r .

Yine A.B.D. 'de b irçok ai le , okul programlar ına c insel eğ i t iminkonmas ın ı i s temez. İ lk tar ımsal dönemlerde örgün eği t imde böyle b irderse ih t iyaç yo ktu . Ç ünk ü çocu k, ç if t lik lerde ve çevres inde bu ko nula rda b irçok deneyim ve b i lg iye sahip t i . Ayr ıca , a i len in bu konuda so-rumluluklar ı vard ı . Oysaki bugün ai le s is temi sanayi leşme i le çok de-ğişmiş , çi ft lik b iç im i a i le , kent a i les ine dön üşm üş tür . Dolayıs ıy le g en-cin eskiden o lduğu g ib i bu konularda deneyim ve b i lg is i yoktur . Örgüneğ i t imde müf reda t p rog ra mla r ında ye r a lmas ı b i r ih t iyaç du r um u-

n a g e l m i ş t i r . 1 1

A .B.D . ' de ev l i öğ renc i l e r in akademik ve a t l e t ik ka l ı t ım bak ımın -da n özgü r lükler i s ın ı r landır ı lmış t ı r . Böyle s iyasalar ilk Pü r i ta n fe lse-f esine (D in ve ah lâk konu s unda aşı rı t u tucu luk ) daya nm ak tad ı r . Budu rum kamu oyunc a kabu l ed i lmem ek ted i r . İ ş te bu du r um la ra eğ i t imsosyologları "Kül türe l A tav izm " (Eskiye bağl ı lık) d i yo r la r . 1 2

Bir başka örnek de, A .B.D. 'de hâlâ okul takviminin eski tar ımsaldüzene gö re düzen lenmes id i r . O zaman öğ renc in in t a r ımda i ş gücün-den ya ra r l an ı ld ığ ı i ç in yaz ay la r ı t a t i l o luyo rdu . O ys ak i bu du rumolmad ığ ı ha lde y ine t a t i l yaz ay la r ında yap ı lmak tad ı r . Ta r ım mak i -

neleşmiş ve n i te l iks iz çocuk işgücüne ih t iyaç kalmamış t ı r .

1 3

K ül tü re l boş luğun f az la bü yüm eden , s o run la r ın çoğa lmas ına en -ge l o lan , top lumda dengeye ye t i r i c i " t ampon ku rum" ve " t amponmekanizmalar" o luşmaktadır . Özel l ik le çok h ız l ı ve çok yavaş değişme-yen o r t a h ızdak i ye r le ş im b i r imle r inde bu tü r denge ku rum ve m ekan iz -mala r ı daha be l i rg ind i r . Ö rneğ in Ereğ l i kazas ında annen in , baba i l e

84



oğu lun ça t ı ş mas ında denge s ağ lamas ı ; kas abadak i tücca r ın köy lüyekredi vermes i , has ta l ık , ev l i l ik g ib i sorunsal durumlarda köylüye yar -d ımcı o lmas ı , kahvehaneler in depo iş lev in i görmes i , bu tür denge sağ-layıcı örneklerd ir . Burada eski kurumlar yeni görevler üs t lenerek den-ge s ağ lamış , buna l ımla r ı ön lemiş le rd i r . 1 4

Bu ku rama e leş t i r i l e r de yap ı lmış t ı r . H er nekadar ku ramın uygu-lanış ı yaygın l ık gös term ekte ise de , özell ik le az gelişmiş ü lkelerde m ad -dî kül tür den çok, ma nev î kül tür dah a h ız l ı değişmek tedir . Ö zel l ik leBatılı laşma süreci içeris inde olan az gelişmiş ülkeler , sanayileşme ol-madan , yân i a l t yap ı değ i ş meden , baş ka b i r dey imle madd î kü l tü r -ler inde değişme o lmadan, bat ıdan s iyasal , hukuksal eğ i t imsel a landab i r çok manev î değer l e r i ü lke le r ine i tha l e tmek te , bu a lan la rda dahah ız l ı değ i ş ime uğ ramak tad ı r l a r .

I V . T O P L U M S A L D E N E T İ M ve E Ğ İ T İ M

G en iş an lamda eğ i t im, top lums a l dene t imin b i r a r ac ın ı o lu ş tu r -mak tad ı r . Y en i kuş ak la r , t op lums a l no rmla r ı ve on la r a uyu lmamadurumundak i ceza la r ı eğ i t im yo luy la öğ ren i r l e r . 1 5

Ö dül lend i rme ve ceza land ı rma b iç imindek i yap t ı r ımla r b i r kü l -t ü r d e t o p l u m s a l d e n e t i m i n k u r u l m a s ı n a y a r d ı m c ı o l u r l a r . T o p l u m d adoğru t ip teki tu tum ve davranış lar iç in kül tür , bel i r l i normlar kur-muş tu r . Y a t ı r ımla r , g rup üye le r in i no rmla ra uydurmaya ça l ı ş ı r l a r .N o rm la ra uy u lm am a du rum un da p s iko lo j ik ya da f izyo lo j ik ceza lan -d ı r m a s ö z k o n u s u d u r . 1 6 Ö dül le r g ib i o lumlu yap t ı r ımla r i s e kü l tü r -deki normlara uymayı , onlar ı kabul e tmeyi teşv ik eder . Bir inci l grup-lar o larak b i l inen a i lede, komşulukta yapt ı r ımlar geniş ö lçüde infor -mald i r . Ö zgür lük le r in s ın ı r l anmas ı , dövme, b i r ş ey s a t ın a lma , kö tüdu rum un da cenne te g id i lmeyeceğ in i s öy lemek g ib i ş eyle r in fo rmal ö r -neklerd ir . Oysaki geniş toplumlarda ik inci l gruplar o larak b i l inen k i-l ise , okul ve devlet bürolar ın ın yapt ı r ımlar ı n i te l ik bakımından for -maldir . Örneğin , ünivers i te ler o lumlu yapt ı r ımlar ı temsi l iç in bursver i r ler . Öğrenci vel is ine ş ikâyet n i te l iğ inde mektup gönder i r ler ,

k imi öğrenci ler i şeref li s tes ine geçir i r ler , o nur k uru lun ü ye seçer ler .Diğer yandan okul lar , o lumsuz yapt ı r ımlar o larak göz haps i , f iz ikselcezalar , soyut lama, ihraç g ib i d is ip l in cezalar ı ver i r ler .

Y ap t ı r ımla r ın t emel amac ı , kü l tü r e l g rup laş mada uygun luk , da -yan ı ş ma ve s ü rek l il iğ i s ağ lamak t ı r . O k u l l a r r e s mî o la rak bu yap t ı r ım -lar ı içeren ayr ı b i rer yönetmel ik ve d is ip l in kurul lar ı o luş turmuş lard ır .

85



H ız la değ iş en top lum la rda yaz ıl ı b i ç imdek i bu fo rmal ya p t ı r ımla r l aöğ renc i l er in in fo rmal yap t ı r ımla r ı ça t ı ş ma du rum un a düş eb il i r le r .Bu du r um da , öğ re tm en ve yöne t ic i l e rce bü tün öğ renc i l e r in ka bu ledeceğ i ku ra l l a r ve düzen lemele r fo rmü le e tmek güç leş m ek ted i r . 1 7

Ö rgü tün eğ i t imin egemen o lduğu ve i ç inde öğ re tmen le r in öneml ib i r mes lek g rubu du rumuna ge ld iğ i modern top lumla rda d iğe r de -ne t im çeş i t l e r iy le r ekabe t ve bazan ça t ı ş ma du rumunda o lan eğ i t iminkendis i , aynı za m an da b i l imsel b i lg in in kayn ağı o lara k esasl ı b i rt o p l u m s a l d e n e t i m t i p i d i r . 1 8

V . G E L E N E K , G Ö R E N E K , V E E Ğ İ T İ M

Top lums a l dene t im b iç imid i r l e r ve top lums a l no rmla r t ak ımın ıo lu ş tu ru r l a r . Eğ i t im yo luy la öğ ren i l i r l e r . G e lenek le r , i h s an la r ıntop lu m yaş a mın da kend i l e r in i mu t laka i t aa te zo run lu duydu k la r ıdavranış kal ıp lar ıd ı r . Görenekler ise gelnekler kadar önemli deği ld i r .Bun la r a uyu lmama du rumunda ge lenek le r kadar s e r t ceza ve r i lmez .Bun lar ın heps i de yazı l ı deği ld i r ler , informal b iç imd edir ler . Ö rne ğinbir öğretmenin öğrencis iy le buluşmas ı (Dat ing) ser t tepki i le karş ı lan ır .G ene l l ik le de yas ak lanmış t ı r . D iğe r yandan b i r oku l müdürünün k ra -vat ve ceket g iymes i is ten ir . Giymediği takdirde tepkis i pek ser t deği l -d i r . Sadece ayıp lanır . Eği t imci ler bu ik is i aras ındaki ayr ımı yapabi l -

m e l i d i r l e r . 1 9

V I . K Ü L T Ü R C E Y O K S U N Ç O C U K L A R V E E Ğ l T Î M

Çeş i t l i t op lumla rda eğemen kü l tü rün d ı ş ında ka lan az ın l ık g rup -la r ı va rd ı r . Bun la r a e tn ik g rup la r da deneb i l i r . Bun la r egemen kü l tü r -den çeş i tl i b iç im lerde fark l ılaşmış gru pla rd ır . Bu fark l ı laşmalar genel-l ik le ş u nok ta la r e t r a fında top lan ab i l i r : 2 0

a ) D in

b) Dil

c ) K ı r s a l a l anda , s oyu t l anmış o la r ak yaş a r l a rd) Gel i r düzeyler i düşük al t sosyo-ekonomik gruplard ır .

e) Etn ik kökenler i fark lıd ı r ( I rksal) .

f ) F iz iksel ruhsa l ve z ih insel bak ım da n sağlık l ı deği ld i r ler .

g) Kız o lanl ar ın eği t imi geleneksel o larak s ın ı r landır ı lmış t ı r .

86



Bun la r gene l l ik le egemen kü l tü rün d ı ş ında ka lmış la rd ı r . Egemenkül türün değer ler ince denet lenen eği t im s is teminde kendi ler in i engel l io larak bulu r lar . G enel l ik le geceko ndu ya da sefalet ma hal le ler ind en ge-len , düzens iz a i le yapıs ına sahip bu a i le ler in çocuklar ı egemen kül türçocuklar ından daha sald ırgan ve yola gelmez n i te l ik lere sahip t i r ler . Ör-neğ in A mer ikan top lumunda oku l , çocuk la rdan k iba r o lmay ı , top lan t ı -lara kat ı lmayı , başkalar ın ın mülküne saygı l ı o lmayı bekler , çal ışkan-lığı etkinliği ve ihtirası teşvik eder.

Bü tün bu değer lere or ta s ın ıfa men sup çocuklar a l ışk ındır. Fa kataz ın l ık g rup çocuk la r ı bu değer le r e yabanc ıd ı r . 2 1 Çünkü okul değer ler ionla r ın deği ld i r . Bu yüz den b u çocuklar or ta s ın ı f çocuklar ıy la eş itdu rumda değ i ld i r l e r . H a t t â on la rdan daha az ye tenek l id i r l e r . B i r k ı s -mı öğ ren imin i s ü rdü rmey e en te l l ek tüe l bak ımd an ye tenek li o ls a lar da h iöğ ren imle r in i ya r ıda b ı r ak ıp ay r ı l ı r l a r .

Bu du rumdak i çocuk la r i ç in haz ı r l anmas ı ge rek l i p rog ramla r ınaş ağ ıdak i g ib i b iç imlend i r i lmes i öne r i lmek ted i r : 2 2

a ) O n la r ın kend i l e r ine özgü özel değer l e r ine doku nm ada n kü l tü -re l fark lı l ık lar ı g iderm ek,

*

b) Bu çocuklar ı or ta s ını fın başar ı ö lçü ler ine yüksel tm ek.

Bu amaçlar ı öğretmen yer ine get i recekt i r . Bu sebeple öğret-m e n ,

c ) O ku la ge len bu du rumdak i çocuk la r ın tu tumla r ın ı an lamal ı -d ır .

d) Bu çocu klar ın iç inde büyüd ükle r i a l t kül tür ler i iy ice inceleme -l i , öğrenmelid ir .

e) Öğretmenler , öğrenci özel l ik ler i konusundaki egemen t ipolo j i -ler i e leşt i risel o larak yen iden gözd en geçirmel i , a l t kül tü re

mensup öğrenci davranış ın ın a l t kül türel bel i r ley ic i ler in i b i lmel id ir .

Bu çocuklar kendi ler in i sözsel o lm akt an çok, f iz iksel ve du y-gus a l o la r ak i fade ede r l e r .

f ) Öğ retm enl er ik i d i l öğren me ye teşvik edi lmel id ir . Bu ik incid i l , çocuğun b i ld iğ i d i l o lmal ıd ır .

g ) Ö ğre tmen kend i dav ran ı ş ı üze r inde kü l tü rünün e tk i s in i ince le -mel i , kendi değer ler in i ve onlar ın kökenler in i araş t ı rmal ıd ır .

Eği t imin kül türel temel ler in in b i l imsel incelemeye konu o luşuçok yen i b i r yak laş ımd ı r . Ü lkemizde de eğ i t imin kü l tü r e l t emel l e r in in

87



uygulamal ı araş t ı rmalar la gel iş t i r i lmes i b i r ih t iyaç o lmuş tur . Çünküülkemizde eği t imin çeş i t l i boyut lar ıy la e le a l ındığ ı b i r or tamda kül tü-re l boyut lar ına h iç değin i lmemiş o lmas ı b i r eks ik l ik t i r .

V I I . İ L K E L ve Ç A Ğ D A Ş E Ğ l T Î M l N K A R Ş I L A Ş T I R I L -M A S I

Şimdi , i lkel toplumlardaki eğ i t imin özel l ik ler ine ve bunlar ın mo-dern eği t imle karş ı laş t ı r ı lmas ına değinebi l i r iz . Prof. Kneller, bu farklı-l ıkla r ı a ş ağ ıdak i nok ta la r e t r a fında top luy o r : 2 3

9 i lke l top lum genc i , mo dern top lu m dan fa rk lı o l a r ak top lumyaşamım etken o larak paylaş ı r . Çocuktan küçük yaş tan i t ibaren özel l ik-l e yaş amın ı kazanmas ında , a i l e s ine ya rd ım e tmek te , kend i s inden gücüve deney imle r ine denk s o rumlu luk la r ı üze r ine a lmas ı bek len i r . Ö rne-ğ in e rkek çocuk la r küçük av hayvan la r ın ı av la r ya da tuzağa düş ü rü r ,k ız lar ise tar la iç inde yardım eder ya da küçük kardeş ler ine bakar lar . .

$ i lke l top lu mu n , ge lecek kuş ak la r a ak ta r acak çok az uzman laş -mış b i lg iye ve daha az sayıda becer i lere sahip o lmas ından ve hayatb iç iminin herkes in gözü önünde cereyan etmes inden dolayı eğ i t imkonus u nda oku l g ib i ay r ı b i r ku ru mu ya ra tma ya ih t iyaç yok tu r .Bunun yer ine çocuk, d insel törenler i , avcı l ığ ı , şenl ik ler i , toprağı iş leme

ve hasat g ib i ey lemler i yet işk in ler i gözleyerek , tak l i t ederek öğrenirve böy lece kend i kü l tü rünün mi ras ın ı ed in i r . S onuç o la r ak , bu top -lu luk la rda , mo dern s anay i top lumla r ınd ak i bu de rece göze ça rp angenç-yaş l ı aras ındaki yabancı laşma o layı , ya çok az , ya da h iç yoktur .

Q Bu yab anc ı laşm anın d iğer b i r sebebi ise , mo der n yet işk in inkend i ge rçek l ik kav ramında kend i deney imine daha az ve kü l tü rünündeney imine d aha çok daya nm as ı ; oys aki ilke l in s an ın kend i d eney imin -den daha çok öğ renmes i ve kü l tü rününk inden daha az öğ renmes id i r .

% i lkel kül tür lerde eği t imin b iç imsel araçlar ı a i le , akraba veyet işk in yaşamına baş langıç iç in yapı lan törenler i iç ine a l ı r .

£ M o d e r n eğ i ti m , a y n ı z a m a n d a , ç o c u kl a rı , a n a - b a b a l a r ı n d a nay ı rmak tad ı r , i l ke l top lumla rda eğ i t im, öğ re tmen b i r ak raba , b i r day ıya da a i len in en yaş l ı lar ından b ir i o lsa da kuşaklar aras ında kes in t is izb ir sürekl i l iğ i korumaya çal ış ı r .

0 i lkel top lum lard a b ir b i reye öğret i len , herkes in ka naa t ına göreo b ireyin b i lmek is ted iğ i şeydir . Oysaki , modern eği t imde herhangi

88



bir b i reyin b ir şey öğretmek arzusu , herkesçe kabul ed i lmeyen b ir şeyiöğretmes id ir . İ lkel toplumdaki çocuk, avcı l ık , bal ıkçı l ık ya da tuzakkurma gib i bel i r l i ey lemler i ve bunlar ın kabi les in in b i lg i dünyas ındakiald ığ ı yer i öğrenmek amacıy la b i r akrabas ına ya da kabi ledeki b i ruzmana başvurur . Bi lmes i gerekl i bazı şeyler i öğrenmes in in sebebi ,onun sadece, herkesçe kabul ed i lmes inden dolayı deği ld i r ; aynı za-manda , bu b i lg i l e r in bugünkü ve ge lecek tek i yaş amı a r as ındak i yak ıni l işk is in i gördüğü iç in b i lmek is ter ve öğrenir . Kısaca, hayat ta kalmakiçin öğrenir . Örneğin , hangi pat ikadan g id i leceğin i , hangi şeylerdenkaçın ı laca ğın ı ve han gi mey vala r ın yeni lebi li r ya da zehir l i o ldu ğun uöğrenir . Oğul , babas ına eş l ik ederek hayvanlar ın ö ldürülmes i suret iy le

avcı l ığ ı öğrenir . Kız ise annes iy le b i r l ik te ev ödevler in i paylaşarak b irailenin nasıl geliş tiğini öğrenir .

^ Çağ daş çocu ğun eği t ime o lan i lgis iz l iği (apa thy) ise tam am enters b i r sebebe dayanır . Çocuğun i lg is iz l iğ i okulda edindiğ i b i lg iy i ,yaş amı boyunca p rodük t i f b i r b iç imde ça l ış ab ilmes i ve hay a t t a n zevkduymas ı a r as ında b i r bağ ın t ı ku ramamas ından i l e r i ge lmek ted i r . İ l -kel çocuk, öğrendiğ i becer i bakımından yet işk in in görüş tarz ına çokyak ınd ı r . D iğe r yandan çağdaş öğ renc i , öğ rend iğ i bece r i l e r i s omadanku l l anacağ ı f abr ika ve bü ro la rda n gene l lik le ma dde te n ve p s iko lo j ikolarak çok uzakt ı r .

$ İ lkel b i r top lum da , temel iş lev i öğret im olan b ir k imse yoktu r .Yaş l ı üyeler , daha genç akrabalar ım eği t i r ler . Ancak özel amaçlar iç in ,örneğin , rah ip l ik öğret imi iç in b ireysel yet işk in ler bu iş iç in ayr ıçaa tanab i l i r l e r . S onuç o la r ak , öğ re t ime ka t ı l an k ims e le r , t op lum haya-t ına tam olarak kat ı l ı r lar .

Daha i ler i kül tür lerde ise öğret i lecek b i lg in in hacmi ve büyüklüğü,mes leksel öğre tme ni doğ uru r k i , ş imdiki çağdaş bat ı da t opl um un te-mel endüs t r iye l ve t i ca r î yaş am ından g ide rek da ha f azla ay r ı lm aya eğ i-l im gös te r i r . D iğe r yu r t t a ş l a r g ib i o da uzman laş man ın daha büyükb i lg i ve uzman l ık g ib i ya ra r l a r ından ; daha da r ça l ı ş ma ve amel iyea lam g ib i s ak ınca la r ından e tk i l en i r . Ba t ı kü l tü r l e r in in çoğunda öğ -

r e tmen le r f az la ku rams a l ve ge rçek l ik ten uza k ta o lmak la s uç land ı r ı -l ı r l a r ; aym zamanda da , mes lek le r in in d ı ş ındak i ey lemle rden e l çek -mele r i bek len i r . Çünkü kamu oyunca bu ey lemle r , s ank i öğ re tmen le r inmes lek le r iy le bağdaş mazmış g ib i gö rünü r . H a t t a on la r ın po l i t ikayadoğrudan ka t ı lma la r ı hoş gö rü lmez . A mer ika l ı l a r , öğ re tmen le r e , on -lar ın çoğunun ai le ler in i des tekleyecek yeter derecede ek para kazan-

89



mak iç in bu eylemlere g ir iş t ik ler in i b i ld ik ler i halde y ine de kuşku i leb a k a r l a r .

^ İ lkel top lum da öğret ic i ler, öğret t ik ler in i aynı za m an da ken-di ler i de yapar lar ; avcı lar ok a tmayı ve mızrak kul lanmayı , ç i f tç i lert a r ım v . s . öğ re t i r l e r . Çağdaş top lumla rda öğ re tmen le r in yap t ık la r ın ınen büyük k ısmı , öğretmekt i r . Örneğin , b i r l i se ekonomi öğretmeni aynızamanda b i r ş i rke t t e ya da r ek lam ku rumunda yöne t i c i l ik yapamaz .O ys ak i i lke l top lum öğ re tmen i , he rgün yap t ığ ın ın d ı ş ında pek öğ re -tecek şeyi o lmadığından kolayca öğret imi ve mes leksel ey lemi b irb ir iy-le bağdaş t ı r ı r .

^ İ lkel top lum öğretm eni , sadece ,m uhte me len a iles in in b ir üyes io lan öğrencis ine karş ı deği l , aynı zamanda öğret imin sonuçlar ına kar -ş ı da b ir taahhüt a l t ına g irer . Eğer becer i ler in i e tk in o larak nakletmek-te başar ıs ız kal ı r sa bunun sonuçlar ından kendis i de derhal e tk i len ir .Ö rneğ in b i r çocuk , nas ı l avc ı l ık yap ı l acağ ın ı öğ re tmen inden öğ renme-miş s e , öğ re tmen i aç ka lab i l i r . O ys ak i ba t ı t op lumunun öğ re tmen i , öğ -r enc i l e r in in baş a r ı ya da baş a r ı s ı z l ığ ından doğ rudan e tk i l enmez veetk i l i b i r b iç imde öğretmeye sevkeden bu ö lüm kal ım mücadeles ine da-y a n a n g ü d ü d e n y o k s u n d u r .

$ İ lke l b i r top lum da öğ re t im ve öğ ren im, dah a ko lay yap ı l ı r.Çünkü öğ re t im ob jes i da ima haz ı rd ı r . G erek mız rak , ge rek pu l luk , ge -

r ek tö r en merkez i o l s un . Bun un la b e raber b i r çok ilkel top lu mla rda ayn ızamanda geniş b i r g iz l i b i lg i haznes i vard ır k i bu anlaş ı l ı r b i r b iç imdenak led i lme l id i r . Çünkü bu b i lg i , t op lu luğun haya t t a ka lmas ın ı ve ve -r iml il iğ in i s ağ la r . D iğe r yan da n çağdaş top lu m öğ re tmen i , hem kend is ive hem de öğ renc i s inden zaman ve mekan bak ımından çok uzak ta o lanbir tak ım şeyler i (Nükleer parçalanma, köle t icaret i v .s . g ib i) açık lamakz o r u n d a d ı r .

£ Eskimo gib i çok i lkel b i r top lum da eği t im uz un sürmez. Do -kuz yaş ına gelen b ir Eskimo çocuğu, d i l in i , konuşmayı , a le t ler i kul lan-m a y ı , h a v a t a h m i n i n i a n a - b a b a s m d a n ö ğ r e n m i ş t i r . O , a y n ı z a m a n d abazı k iş ise l i l i şk i lere ve d insel tabulara da aş inal ık kazanmış t ı r . Olgun-

laş t ıkça avc ı l ık ta daha hüner l i b i r du ruma ge l i r , hava t ahmin i ve çev -r e hakk ındak i b ilg is i dah a f az la a r t a r . F ak a t f o rmal eğ i t imi , he rha ng ib i r ye t i ş k in in ona doğ rudan öğ re teb i ld iğ in i öğ re tmiş o lduğundan do -layı bitmiş sayılır .

K ü l tü r e l haya t i ç in ge rek l i mahare t nekadar ka rmaş ık ve ge -reken b i lg i ne kad ar fazla ise eğ i t im de o ka da r uza r . Ça ğdaş b ir top-

90



l um, çocuk la r ına ilkel top lu md an d aha f az la b i lg i öğ re t i r. Bunu yap ar -ken çok çeş id i öğ re tim yön tem le r i ku l l an ı r , fakat mu h tem elen he r b i rkonuya d aha az vak i t ay r ımak la be raber , gene l o la r ak fo rmal öğ re t imeda ha f az la za ma n ay ı rı r . Çağdaş top lumda k i çocuk la r , i lke l top lum da-k i l e rden dah a f azla ş ey öğ renmek le ya ş la r ına gö re kend i l e r ine ay r ı l anzamanda ve r i l en konu la r a egemen o lmak i ç in ana -baba la r ın ın ve öğ -r e tmen le r in in daha çok bas k ı s ı a l t ındad ı r l a r .

A L T I N C I B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Spindler , George: Educat ion and Cul ture , s . 41 .2 Pr i chard-Buxton: Concept s and Theo r i es in Socio logy of Educat ion , s . 28-30 .

3 Honigmann, J . John: The VVorld of Man.

4 La Bel le, T.: Al ternat ive Educat ional St ıategies.

5 Sing leton, J. : Impl icat ions of Educat ion as Cul tural Transmission, s. 27.

6 Fichter, J. : Sociology, s. 277.

7 Ot t away, A .K.C. : Educat ion and Socie ty , s . 7 .

8 Hodgkinson, L.: Educat ion in Social and Cutural Perspect ives, s. 110.

9 Yasa, I . : Ankara'da Gecekondu Aileleri , s . 233.

10 Buxton-Prichard: a.g.e. , s . 61.

11 Bux ton-P richa rd: a.g.e. , s . 61.



14 Kıray, M.: Ereğl i , s . 120, 33. 63.

15 Bot tomore, T.B.: Sociology, s. 255.

16 Buxton-P r i chard : a .g .e.

17 Bux ton-P richa rd: a.g.e. , s . 63.

18 Bot tom ore: a.g.e. , s . 255.

19 Buxton-P r i chard : a .g .e ., s . 64-65 ,

20 Knel l er , G . : Th e Im pact of Cul ture , s. 55 .

21 Knel l er, G . : The Im pact , s . 57 .

22 Knel l er , G . : The Impact , s . 58-59 .

23 Knel l er , George: Educat ional Anthropology, s . 73-79 .

91



7.Bölüm

E K O N O M İ V E E Ğ İ T İ M

Eğit imin yakından i l i şk i ler i o lan toplumsal kurumlardan b ir is i de"ekonomi" d ir . Bu i l i şk i ler in yoğunluğu, ayr ı b i r uzmanl ık dal ı o lan"Eğ i t im ekonomis i "n i doğu rmuş tu r . D aha öncek i bö lümle rde eğ i t iminekonomik iş lev ler ine değinmiş t ik . Ş imdi bu bölümde eği t imle ekono-minin daha toplumsal n i te l ik te gördüğümüz i l i şk i ler ine değineceğiz .O ys ak i eğ i t im ekonomis i , ekonomik ku ramın eğ i t ime uygu lanmas ıd ı r .

Eği t imin ekonomi i le i l i şk i ler i , makro eği t im yaklaş ımıdır . Çün-kü bu i l i şk i lerde hem ulusal , hem de u lus lararas ı eğ i t im sorunlar ı e lea l ı n m a k t a d ı r .

I . E K O N O M l - E Ğ İ T l M İ Lİ ŞK İ L ER İ

İnsa ngü cü kay nağı n ın gel iş t i ri lmes i i le ekonomik k alk ınm a vegel işme düzeyi aras ındaki i l i şk i ler eğ i t im ve ekonomi i l i şk i ler in in odaknok tas ın ı o lu ş tu ru r . 1 Bu çerçevede eği t im ta lebi , eğ i t im hizmet i arz ı ,eğ i t imin tüket im ve yat ı r ım özel l iğ i , eğ i t im hizmet ler in in f inansmanı ,eğ i t im ve ekonomik kalk ınma gib i konular bu i l i şk i lere b i rer örnekt i r .

Eğ i t im, ekonomik ka lk ınman ın b i r s onucu o la r ak a r t an mal veh izmet ü r e t iminde o lan i s t emi a r t t ı r an , haya t düzey in i yüks e l t en b i re t k e n d i r .2

Eğit imin ekonomi i le i l i şk i ler i değiş ik açı lardan bel i r t i leb i l i r .

Örneğin f i lozof B. Russell, ekonomik etkenler in eği t ime etk is in i aşağı-dak i nok ta la r e t ra f ında top lu yo r . 3

1. Bir ü lkenin ekonomik koşul lar ına göre eği t ime harcayabi leceğipara miktar ı değiş ik t i r . Örneğin Bat ı u lus lar ı sanayi devr imi i le var l ık l ıdu ruma ge lmes eyd i , he rkes i ç in zo run lu eğ i t im o lmazd ı .

2 . Eğ i t imin amaç la r ın dan b i r is i , ve r imin a r t t ı rı lmas ıd ı r . V er imien yüksek düzeye ç ıkarma is teğ i , teknik eği t im, b i l imsel öğret im ve

92



araş t ı rmayı gel iş t i rmiş t i r . Eği t i lmiş b i r i şç in in daha ver imli , becer ik l io lduğu açık t ı r .

3 . Da ğı t ım düze nin in de eği t im üzer ine e tk isi var . Dağı t ı m düze-ni , top lum un s ın ıflara b ölünm es in i de or tay a ç ıkar ı r . Sın ıf lı b i r top lum -da ayr ı sın ı flar ayr ı eğ i t im görecekt i r .

4 . Kiş i ler taraf ından yap ı lan bağış lar da eği t imi e tk i ler . Özel l ik leBat ı ü lkeler inde bazı esk i ünivers i te ler ve d in örgüt ler i bağış lar la ku-ru lmuş la rd ı r . K i ş i l e r s e rve t l e r in i böy le amaç la r a b ı r akab i l i r . Ö rneğ inA.B.D. 'de bağış lar seçkin var l ık l ı lardan gel i r . Bunlar tu tucu ve örgüneği t imden geçmemiş k imseler o labi lmektedir ler . Bu sebeple eği t imdei ler ic i hareket ler i gecik t i r i r , eğ i t imi tu tucu yapar lar .

I I . E Ğ İ T İ M İ N T Ü K E T İ M Ö Z E L L İ Ğ İ

E k o n o m i k t e m e l k a v r a m l a r d a n tüketim ve yatırım'm eğ i t im yönün-den il işkileri değişiktir .

Ekonomik yönden bak ı ld ığ ında eğ i t im hem b i r tüke t im, hem deya t ı r ımd ı r .

Eğ i t imin tüke t im yönünü eğ i t ime yap ı l an g ide r l e r o lu ş tu ru r . Eğ i -

t im ha rcamala r ın ı in s an ih t iyaç la r ın ı ka r ş ı l ayan öze l l iğ i bak ımındantüke t im ha rcamala r ı o la r ak kabu l edeb i l i r i z . 4 Eği t im h izmet in in , bü -tün d iğe r dayan ık l ı t üke t im mal la r ından daha uzun ömür lü b i r ma loluşu d ikkat imizi çeker . Eği t im, sürekl i o larak kul lanı lmakla tüken-mez. Eği t im, insanın yaşamı boyunca kendis inden sürekl i o larak yarar -landığ ı , insanın sürekl i öğrenmes i i le daha çok yarar landığ ı b i r maldır .Sanayi leşm e ve teknolo j in in gelişmes i i le insanla r ın eği t im gider ler is adece madd î değ i l , manev î doyum kaynak la r ına da yöne l i r . 5 Böylecein s an la r ın zevk le r inde ince lme ya ra tacak ha rcamala r ın s ay ı s ı a r t a r .

Bir ü lkede eği t ime ayr ı lacak g ider ler in miktar ı b i rçok değişkenlereb a ğ l ı d ı r .6

a) Ulusal gel i r ya da b irey baş ına düşen gel i r miktar ı eğ i t imharcamalar ın ı e tk i ler . Genel l ik le b i rey baş ına düşen gel i r miktar ıar t t ıkça u lusal gel i rden eği t ime ayr ı lan pay da yüksel i r .

b ) Eğ i t im a lan ın da yap ı l an ha rca ma la r ın mik ta r ı , bu konuya ha l -kın gösterdiği i lgiye bağlı olarak da değişir .

93



c ) Ö ğ ren im ça ğ ında o lan genç le r in s ay ıs ı ve bun la rd an oku la de -vam eden le r in o r an ı da e tk i l e r . Bu o ran i s e , gene l haya t s t andard ına ,oku l l a r ın coğ ra f ik dağ ı l ımına , ü lke le r in in s angücü ih t iyaç la r ına bağ -lı olarak değişir .

U lus a l ge l i rdek i a r t ı ş l a eğ i t im ha rcamala r ında da a r t ı ş o lacağ ıb iç im indek i doğru ora nt ı l ı i li şkiye Ja po ny a ve Sovyet ler g ib i devlet leris t isnadır . Çünkü bu ü lkeler , u lusal gel i r ler in in o lmas ı gerekenden çokdaha yüks ek b i r o r an ın ı eğ i t ime ay ı rmak tad ı r l a r .

Ü lkemizde eğ i t im ha rcamala r ı üç kaynak tan a r t ı ş gös te rmiş t i r : 7

1. Öğrenci sayısı artış ı .2 . Öğretmen sayıs ı ar t ış ı .

3 . Ö ğre tmen maaş la r ın ın yüks e l t i lmes i .

Eğ i t im h izmet le r in in s ağ lanmas ı i ç in he r ü lkede g ide rek a r t anmik ta r l a rda büyük ha rcamala r yap ı lmak tad ı r . Bu a r t ı ş ın çeş i t l i ne -den le r i a r as ında ;

a) Nüfus ar t ış ı,

b ) Eğ i t im h izmet le r in in mükemmel leş t i r i lmes i ,

c) Para değer indeki düşmeler bel i r t i leb i l i r .8

Eği t im ha r cam ala r ı d ah a çok n icel yön le riy le d ikka t i çekm ek ted i r .F aka t eğ i t imde n i t e liğe de önem vermek i s ted iğ imiz zam an eğ i t imharcamala r ın ı a r t t ı rmamız ge rekecek t i r . Eğ i t imde ka l i t e (n i t e l ik ) denne an laş ı lmak tad ı r ? Çeş i t l i yaza r l a r a ş ağ ıdak i hus us la r ı be l i r t iyo r l a r . 9

a) Bazı yaz ar la r eğ i t imin kal i tesi i le sadece okula g iden çocuk lar ınakademik baş a r ı l a r ın ı an la r l a r .

b) Elde edi len düşünceler in yaşama uygulanmas ı , yaşamın çeş i t l isorunlar ın ı çözme kapas i tes i .

c) Düşünme yeteneğin in gel işmes i g ib i eğ i t im sonucu or taya ç ı -kan top yekû n gel iş imi i fade eder ler .

K a l i t ey i a r t ı rmak mu t laka ha rcamala rda da a r t ı ş ı ge r ek t i rd iğ iha lde , ha rcamala rdak i a r t ı ş l a r mu t laka ka l i t ede yüks e lme s onucunuvermemek ted i r . K a l i t e i l e i lg i l i o lmayan eğ i t im g ide r l e r i de va rd ı r .

E ğ i t i m h a r c a m a l a r ı n ı n k a y n a k l a r ı ç e ş i t l i d i r . 1 0 B u n l a r :

1 . Vergi ler ,

2 . V erg i d ış ı kaynak la rd ı r .

94



Birçok ü lkelerde eği t im gider ler in i karş ı lamakta en büyük ro lüoynayan ge l i r tü rü ve rg i l e rd i r . Ü lkemizde de böy led i r .

Vergi d ış ı kaynaklar , bonolar ve kredi lerd ir . Bazı ü lkeler , d iğerge l i r l e r in ye te r l i o lmad ığ ı du rumla rda k ı s a ya da uzun vade l i bono la rç ıka ra r ak ih t iyaç la r ın ı ka r ş ı l amağa ça l ı ş ı r l a r . A .B .D . , F rans a veJ aponya ' da öze l l ik le ye r s e l yön tem, bu yo la s ık s ık baş vu rmak tad ı r .Bunun yanında kayı t , s ınav harçlar ı , müzeler ve k i tap l ık gel i r ler i , özelpul ve rozet sa t ış ından doğan gel i r ler , eğ lence yer ler in in ücret ler iüze r inden a l ınan pay la r , mo to r lu a r aç p laka la r ımn s a t ı ş l a r ından doğankaz anç lar , a lkol lü içk i ler , lüks eşya bedel ler i üzer in e yap ı lan zam lar

çeş i t l i ü lke le r in baş vu rduğu kaynak la rdand ı r . A yr ıca b i r ey le r , r e s mîve öze l ku ru lu ş la r t a r a f ından yap ı l acak bağ ı ş ve ya rd ımla r ı t eş v iketmek üzere b irçok ü lkelerde gel i r ve kurumlar verg is i yasalar ı buamaç la yap ı l an ha rcamala ra ve rg i muaf iye t i t an ınmış t ı r .

Eğ i t im g ide r l e r in in ka r ş ı l anm as ında değ iş ik ü lke le rdek i uygu lama -ya gö re çeş i t l i yöne t ims e l kademele r s o rumludur . Bun la r ı üç g rup tat o p l a y a b i l i r i z . 1 1

A . F E D E R A L Y A D A M E R K E Z Î H Ü K Ü M E T L E R İ

Bir k ıs ım ülkelerde eği t im gider ler in in karş ı lanmas ı , Federal ya damerkez î hükümet in gö rev i kabu l ed i l i r . Merkez î hükümet , bö lge le r eyard ımda bu lunu r . F rans a , ing i l t e r e , A vus tu rya , Tü rk iye g ib i ü lke le rbu g ruba g i r e r .

B. EYALETLER YA DA ILLER

Bir k ıs ım ülkelerde ise b i r kon uda eyalet ler ya da i l lere soru mlu lukv e ri lm i ş ti r, ö r n e ğ i n J a p o n y a , K a n a d a , B a t ı A l m a n y a g i bi . Ü l k e -mizde i l ler in eği t im gider ler ine katk ıs ı azdır .

C. YERSEL YÖNETIMLER VE OKUL BÖLGELERI

A . B . D . , K a n a d a , J a p o n y a , S o v ye t le r , B a t ı A l m a n y a , D a n i m a r k agib i ü lkeler uygular . Bu ü lkeler in çoğunda emlak vergis i ve d iğer b i rk ıs ım vergi ler has ı la t ı bu am açla yersel yö net im lere terkedi lmiş -t i r .

95



m . E Ğ İ T İ M İ N Y A T I R I M Ö Z E L L İ Ğ İ

D ah a çok g ıda, g iy im ve tüket im ma l lar ın a ve refaha i lerde sahipolabi lm ek ve çal ışan nüfusun gelecekteki prodükt i f kapas i tes in i ar t t ı r -m a k b a k ı m ı n d a n e ğ i t im b i r y a t ı r ı m d ı r . 1 2 Başka b ir deyimle eği t im har-cam alar ın ın b ir k ısmı , gelecekte da ha fazla k azan ç ve tüket im olana ğıelde e tmek iç in bugünkü tüket imden yapı lan k ıs ın t ı , yani yat ı r ım ni te-l i ğ i n d e d i r . 1 3 Eğit im harcamalar ı , öğrencin in gelecekteki ver imli l iğ in ive kazanc ın ı a r t t ı rmas ı o r amnda b i r e r yatırım s a y ı l ı r .1 4

Bir makinenin sat ın a l ınmas ı , sadece sat ın a l ındığ ı y ı lda deği l , fa-ka t ömrü boyunca ü re t ime ka tk ıda bu lunacağ ı i ç in ya t ı r ım o la r ak ka -bul ed i lmes i g ib i , eğ i t imin b ireyler in üret im eylemler in i e tk i leyen yö-nünü de ya t ı r ım o la r ak kabu l e tmek ge rek i r .

Ekonomi, n i te l ik l i i şç i , uzman ve genel eğ i t im görmüş k iş i lere is -t em duydukça , ekonomin in i s t emi a r t t ıkça eğ i t im ya t ı r ımla r ı da a r t a r .

Eği t im, ver imli l iğ in ve u lusal üret imin ar t t ı r ı lmas ında değiş iki ş l ev le r e s ah ip t i r . 1 5 Bun la r şu nok ta la r e tr a f ında top lana b i l i r :

1 . Bi l imsel araş t ı rma teknik ler in i gel iş t i rmek ve öğretmek sure-t iy le ver imli l iğ in ar tmas ında ro l oynayacak yeni l ik ler in meydana ge-t i r i lmes in i sağlar .

2. Potan siyel kabiliyetle ri keşfeder ve iş ler .

3 . Ür et im iç in gerekl i b i lg i ler in kuşaklar aras ı nakl in i sağlaya caköğret im üyes i yet iş t i r i r .

Eğ i t im ha rcamala r ın ın tüke t im ya da ya t ı r ım o la r ak göz önündebu lunduru lmas ına gö re i lg i l i l e r değ i ş ik ka ra r l a r a l ab i l i r l e r . Ö rneğ ineğ i t imin tüke t im o la r ak gö rü ldüğünde , tüke t im ha rcamala r ın ın k ı s ı l -mas ı ge reken dönemle rde eğ i t im ha rcamala r ından da k ı s ın t ı yap ı l ab i -l i r . Oysa, eğ i t im harcamalar ı yat ı r ım özel l iğ ine sahipse , yapı lan k ıs ın t ıekonomik gel işmeyi o lumsuz o larak e tk i ler . Bu sebeple eği t im alanınaf az la y a t ı r ı m y a p ı l m a s ı n d a y a r a r v a r d ı r . 1 6

I V . S A N A Y İ D E t Ş Ç İ E Ğ İ T İ M İ

S anay i top lumla r ında ve r imi e lde e tmek i ç in i ş ç i eğ i t imi önem-kazan mış t ı r . Çal ışanın çevreye ve iş ine u yar la nm as ı da işç i eğ i t iminebağl ıd ı r . İngi l tere ve İskandinav ü lkeler inde işç i eğ i t imi ve yet işk in lereği t imi b i rb ir iy le iç içedir . Teknik gel işmeyi h ız landırmak, hem de bu-

96



nun s onuç la r ına uyar l anab i lmek i ç in i ş gücünün t ekn ik ve mes lek îb i lg i bakımından sürekl i b i r eğ i t ime tabi tu tu lmas ı gerekir . Böylece iş -ç in in mes leksel eğ i t imi önem kazanmaktadır . Bu eği t imi sağlamak gö-r ev i ü lkemizde hükümet le r in Ça l ı ş ma , S anay i ve Mi l l î Eğ i t im Bakan -l ık lar ı i le işveren ve işç i kuruluş la r ı taraf ında n or taklaşa o larak ben im -senmektedir . Bu da teknik ve mes leksel okul lar , mes leksel kurs lar , sana-yide ç ı rakl ık eği t imi , sanayide işbaş ında eği t im yol lar ıy la gerçekleş -mek ted i r .

İ şç i eğ i t imi i le i lg i lenen kuruluş lar :

1 . Res mî o rgan la r ,

2 . Ünivers i te ler ,

3 . Bağımsız gönül lü kuruluş lar ,

4 . S end ika la r ,

5 . U l u s l a r a r a s ı o r g a n l a r d ı r . 1 7

Değiş ik ü lkelerde bu kuruluş lar işç i eğ i t iminde değiş ik oranlardaro l a lmak tad ı r l a r .

Ülkemizde resmî organlar ve işverenler sadece mes leksel i şç i eğ i-t imi i le i lg i l id i r . Genel işç i eğ i t imi sendikalarca yürütü lür . Bir incis ipek başar ı l ı o lmamış t ı r . P landa mes leksel eğ i t im eylemler i iç in düşü-

nülen amaçlara ve n i te l ik l i i şgücü iç in bel i r lenen ö lçünlere var ı lama-mış t ı r . İ k inc i s i b i r inc iye o ran la daha baş a r ı l ı o l a r ak uygu lanmak tad ı r .

R e s m î o r g a n l a r d a n İ ş v e İş çi B u l m a K u r u m u , 1 8 bu konuda s o -rumluluk sahib id ir . Çırak , us ta ve us tabaş ı mes lek kurs lar ı , ç ı rakl ıkve iş ba şınd a eğitim faaliyeti , yersel mesleksel kurs lar , dış ülkelereg idecek i ş ç i l e r i ç in s t a j a gönderme ve s eminer le r düzen lemek ted i r . 1 9

Ayrıca Türk-İş Eği t im Merkezi ve u lusal sendika ya da federas -yonlar ta raf ından işç i eğ i t imi i le i lgi l i seminer ler düze nlenm ekte dir .Yetişkin işçilerin mesleksel eğitim dışındaki genel eğitimleri 1962 yı-l ı n d a n b u y a n a s e nd i k a la r t a ra f ı nd a n y ü r ü t ü l m e k t e d i r . 2 0 S end ika yö -

net ic i ler in in eği t imi de buraya dahi ld i r . Sendikalar işç i eğ i t imini iy ib ir b iç imde örgüt lemiş lerd ir .

İ şç i sendikalar ı yönet ic i ler i toplu sözleşme süreci , çal ışma ekono-mis i , sosyal mevzuat ve iş hukuku Türkiye 'n in genel ekonomik ve top-lumsal sorunlar ı üzer inde işverenlere oranla genel l ik le daha iy i eğ i t i l -m i ş d u r u m d a d ı r l a r .

97



Y E D İ N C İ B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Serin, N ecd et : E ği t im Ekoncftnisi , s . I

2 Serin, a.g.e. , s . VII

3 Russel l , B.: Eği t im ve Toplum Düzeni , s. 116 vd.

4 Serin, a.g.e. , s . 61 vd.

5 Kurtkan, Eği t im Yoluyla, a.g.e. , s . 55.

6 öncel , Mual l a : Eği t im Mal iyes i Ders Not l an , s . 21 .

7 Öncel , a.g.e. , s . 27.

8 Ö n c e l ; a.g.e., s. 6.

9 Öncel , a.g.e. , s . 6.

10 Öncel , a.g.e. , s . 32 vd.

11 Öncel , a.g.e. , s . 34.

12 Erkal , M.: Orta Teknik Eği t im-Sanayi İl i şki leri , s . 25.13 Serin, a.g.e., s. 62

14 Kurtkan, a.g.e. , s . 54 vd.

15 Kurtkan, a.g.e. , s . 54.

16 Serin, a.g.e., s. 71.

17 Zaim, Sabahat t in; "Sanayide İşçi Eği t imi ve Sendikaların İşçi Eği t im Faal iyet leri"Ekonomik Gel işmeyi Hızlandıran Etken Olarak Eği t im isimli ki tap içinde, s. 336 vd.

18 Zaim, a.g. yazı , s . 350-351.

19 Zaim, a.g. yazı , s . 338.

20 Zaim, a.g. yazı , s . 350.

98



D E M O K R A S İ V E E Ğ İ T İ M

8.Bölüm

Türk iyen in a l tmış y ı l l ık Cumhur iye t döneminde demokras i ge -

l eneğ i ve eğ i t im yönünden öneml i ge l i ş mele r o lmuş tu r . G erç i Cumhu-r iye t in i l ân ından i t iba ren demokras imizde pa r t i kapa tmala r , t ek pa r t i ,a s ke r î müdaha le le r g ib i kes in t i l e r ve aks amala r o lmuş tu r . F aka t bun -lar demokras i geleneğin in köklü o larak yer leşmes inde gerçekten kat-k ı la r ı o lmuş aks am ala rd ı r . Bu tü r aks amala r ü lkemize demokras ideneyimi kazandırmış t ı r . Bu bölümde, b i r s iyasal ideolo j i o larak de-mokras in in özel l ik ler i , demokras i lerde eği t imin nas ı l o lmas ı gerekt iğ ive ü lkemizde demokras i ve eği t im i l işk is in in çeş i t l i görünümler ine k ı-saca değin i lecekt i r .

I . B Î R S ÎY A S A L S İ S T E M O L A R A K D E M O K R A S İ V E

Ö Z E L L İ K L E R İ

Bugün Bat ı ü lkeler indeki demokrat ik s iyasal s is temin temel i l -ke ler i a ş ağ ıdak i nok ta la r e t ra f ında top lan ma k tad ı r .

a . D e v l e t , k e n d i s i b a ş l ı b a ş ı n a b i r a m a ç d e ğ i l , f a k a t b e -ş e r î a m a ç l a r a u l a ş m a k i ç i n b i r a r a ç t ı r .

D ev le t in t emel i ş l ev i , mu t lu luğu s ağ lamak t ı r . H er va tandaş akend i kapas i t e s in in t amamın ı ku l l anma imkân ı ve r i r . Bu i s e in s an -la r ın ku rduğu b i r d iz i ku rumla r yo luy la ge rçek leş i r . İ n s an la r ın kend ikendi ler im yönetmek iç in kendi ç ıkar lar ı iç in kurulur .

b . B ü t ü n i n s a n l a r m u a y y e n v a z g e ç i l m e z h a k l a r a s a h i p -t i r l e r .

Bu hak la r A nayas a la r a gö re yaş am, özgü r lük ve mu t lu luğu e ldeetm ekt i r k i , evrensel n i te l ik tedir . Bun lar , ı rk , s ın ı f ve me zhe p fark ıgözetmeks izin tüm insanlara a i t t i r ve toplumdan deği l , insamn doğas ı

99



gereği or taya ç ıkar lar . Yaln ız , demokras i lerde insan sorumluluklar ıo lmadan in s an hak la r ı o l amaz . Ö zgür lük ten nekadar hoş lan ı r s ak ,oka dar da fazla sorum luluk a lmal ıy ız . Bu sebeple Ches ter f ie ld , "D e-mokras i , teh l ikel i b i r i ş t i r" der .

c . D e m o k r a s i , b i r e y s e l ö z g ü r l ü ğ ü k o r u r v e g e l i ş t i r i r .

G eleneks e l o la rak demo kra t ik k u ram , he rhang ib i r d ış dene t imolmadan b ireysel özgür lükle tan ın ır . Birey , toplumsal sorumluluklar ı -n ı kabul lenmek yoluyla özgür o lur . Gerçek demokras i , o tor i ter l iğ iredd eder . İnsa nlar ar açl ara sahip o lduklar ı (Eği t im, gel ir , vs .) verasyonel o larak kendi değer l i amaçlar ın ı gerçekleş t i rmeye imkân

tan ınd ığ ı zaman daha özgü r o lu r l a r .

d . İ n s a n l a r k a m u h i z m e t l e r i n d e n y a r a r l a n m a b a k ı m ı n -d a n e ş i t s a y ı l ı r l a r .

Zekâ düzeyi v .s . g ib i doğuş tan gelen sebepler le mut lak b ir eş i t l iksöz konusu o lmasa b i le , demokras i lerde insanlar , yasa önünde eş i t l ik ,s iyasal hak lard a eş i t lik , eğ i t im f ı r sa t lar ında eş it l ik g ib i kam u hizm et-l e r inden ya ra r l anmada eş i t s ay ı l ı r l a r .

e . D e m o k r a s i , i n s a n a k l ı n a i n a n c ı e s a s a l ı r .

Demokras iye inanı l ıyorsa , insanlar ın kendi genel sorunlar ın ı ras -yone l o la r ak yöne tmek kapas i t e s ine s ah ip o lduk la r ına da inan ı l ı r .

f. D e m o k r a s i , p a r t i s i s t e m i n i g e r e k t i r ir .

g . D e m o k r a s i , k u v v e t l e r a y r ı m ı n ı g e r e k t i r ir .

Yasama, yürütme ve yarg ı yetk i ler i ayr ı lmış t ı r .

h . M o d e r n d e m o k r a s i , g e n i ş ö l ç ü d e t e m s i l e d i c i d i r .

Bugün in s an la r ın yöne t ime doğ rudan ka t ı l ımla r ı s öz konus u de -ğ i ld i r . K a laba l ık , ka rmaş ık top lumla rda in s an la r yöne t i c i l e r in i ken -dileri seçerler .

Demokras in in bu temel i lkeler in i böylece bel i r t t ik ten sonra de-mokras i lerde eği t im olgusunun genel i lkeler in i e le a la l ım.

I I . D E M O K R A S İ V E E Ğ İ T İ M

Bir demokras ide eği t imin yönet imi , kabul ed i lmiş bazı i lkelerebağl ıd ı r . Bunlardan en önemli ler i aşağıdaki g ib i özet lenebi l i r . 1

100



a . H a l k k e n d i l e r i n i y ö n e t e c e k k i ş i l e r i s e ç t i ğ i i ç i n b u k o -n u d a s o r u m l u o l a r a k e ğ i t i l m e l i d i r l e r .

Özel l ik le örgün eğ i t imde oy verm e, yönet im ve iş yaşam ı, bas ınözgür lüğü, ı rk çat ışmalar ı , suç o lgusu , i le t iş im araçlar ın ın e tk i ler ig ib i konular la uğraşmal ı ve öğrenci ler bu konularda b i lg i sahib i o l -mal ıd ır lar . İnsanlar açık b iç imde ve e leş t i r ise l o larak eği t i lmedikçe,onlar ın seçt ik ler i temsi lc i ler ve hükümet üyeler i de aydın la t ıc ı o lma-yacaklard ır . Okulda nas ı l b i r s iyasal b i lg i ver i lmel id ir? Eğer gençler idemokras in in iş lemes i iç in yet iş t i rmeyi is t iyorsak , onlar ı , demokra-s in in değer i , erdemler in i b i lecek tarzda yet iş t i rmel iy iz . Gençlere herdüzeyde ulus yönetimi, l iderlik, diğer s iyasal ideolojiler ve s is temlergibi s iyasal kültür vermeliyiz.

b . E ğ i t i m y o l u y l a h e r k e s , k e n d i y e t e n e k l e r i n i s o n u n a k a -d a r g e l i ş t i r m e y i b e k l e m e l i d i r .

Eğitim sis temi, kiş ilerde estetik, entellektüel ve mesleksel alan-larda i lg i ler i teşv ik e tmel id ir .

c . İ n s a n l a r ö z g ü r o l m a k i ç i n e ğ i t i l m e l i d i r .

Eğer yet işk in k iş i , çocukluk zamanında bazı şeyler i öğrenmişseo zaman özgü rdü r . Y e t i ş k in in s an ın özgü r lüğü , onun daha öncek i ya -şamında eği t i lmes in i , rehber l ik ve d is ip l ine edi lmiş o lmas ın ı gerekt i r i r .

d . E ğ i t i m , a ç ı k f i k i r l i l i ğ i g e l i ş t i r m e l i d i r .

D emokras i , deney ime ve aç ık l ığa önem ver i r . O nun va tandaş ıda o sabi t f ik i rl i ve e leşt i ri kabul e tme yen b ir k imse o lm am alıd ır . De-mok ras ideki k iş i, ak ı ll ı , esnek ve değişmeye hazır o lm al ıd ır . Ok ul ,çocuğa, b i r soruna çeş i t l i aç ı lardan bakma al ışkanl ığ ın ı kazandırma-l ıd ı r . Açık fik ir l il ik, dengel i , b aşkala r ına saygıl ı o lmayı ve onlar ın gö-rü ş ler in i an lamay ı , ka v ram ay ı i fade ede r . D emokras ide an la ş ma veçoğunluk oyu esas t ı r . Kiş i , hükümetin icraat ın ı beğenmeyebi l i r . Fakatbu hükümet in çoğun luğun oy la r ı i l e ik t ida ra ge ld iğ in i ve amac ın ınkamu oyunun i s t emle r ine yan ı t ve rmek o lduğunu b i l i r . A ç ık t a r t ı ş ma ,demokras in in yön temid i r . Tak ip ed i l en po l i t ika la r o lumlu o lums uz

yönleriyle açıkta tartış ıl ır .

e . D e m o k r a s i l e r d e e ğ i t i m , s a ğ l ık l ı b ir y a r ı ş m a k a d a rv e r i m l i b i r i ş b i r l i ğ i a l ı ş k a n l ı ğ ı g e l i ş t i r m e l i d i r .

Demokras i lerde bu a l ışkanl ığ ı b i rçok kurumlar yanında özel l ik legönül lü kuruluş lar sağlar . Okulda çocuk, öğrenci b i r l ik ler i yoluyla

101



başkalar ı i le b i r l ik te çal ışma al ışkanl ığ ı ed in ir . Yet işk in durumunagel ince d insel kuruluş lar , s iyasal par t i ler , mes leksel gruplar g ib i b i rçokgönü l lü ku ru lu ş la r a ka tk ıda bu lunu r .

f. O k u l , d e m o k r a t i k u ğ r a ş ı l a r a b i r o r t a m o l m a l ı d ı r .

D em okra t ik ku ra l l a r he r çeş it oku l f aa l iye t inde uyg u lan ma ş ans ıb u l m a l ı d ı r .

g . E ğ i t i m ü z e r i n d e k i s i y a s a l d e n e t i m a s g a r î d ü z e y d eo l m a l ı d ı r .

Ö rneğ in A .B .D . de akademik özgü r lük gene l i lkes i a l t ında eh l i -ye t l i öğ re t im pe r s one l in in öğ re t imi , hükümet in e tk i s inden mümküno lduğu kadar bağ ıms ız ka lmal ıd ı r inanc ı egemend i r . A yr ıca , eğ i t impol i t ikas ı , görel i o larak is t ikrar l ı o lmal ı , s iyasal müdahalelerden ze-de lenmemel id i r gö rüş ü yayg ınd ı r . Bundan baş ka , eğ i t im po l i t ikas ı -n ın ev ve top lu lu ğun ih t iyaç la r ına yan ı t ve rm el id i r gö rüş ü de o l -dukça yayg ınd ı r . Eğ i t ims e l p rog ramla ra pa r t i müdaha les in in yas ak -lanmas ı akademik özgü r lüğü ve i s t ik r a r ı des tek lemek ted i r .

I I I . Ü L K E M İ Z D E D E M O K R A S İ V E E Ğ İ T İ M U Y G U L A -L A M A S I

Y ukarda , demokras in in ne o lduğu ve bu r e j im içe r s inde eğ i t i -min yer i nedir konular ına değindik . Acaba bu i lkeler ış ığ ında ü lke-mizdek i du ru m ned i r ? B ir kez , Cum hur iye t in i l ân ından i t iba ren gü -nümüze değ in eğ i t imimizde ge rek n ice l , ge r eks e n i t e l yönden büyükgel işmeler kaydedi ld iğ i b i r gerçekt i r .

Atatürk , eğ i t imin mil l î o lmas ın ı bel i r tmiş , eğ i t imi mil l î amaçlarau laş man ın öneml i b i r a r ac ı o la r ak gö rmüş tü r . 2 Eği t imin çağdaş veiş levsel o lmas ın ı savunmuş , eğ i t imde b i l im ve teknolo j iye önem ver-miş , eğ i t imde lâ ik l iğ i gerçekleş t i rmiş , eğ i t imde b ir l ik ve bütünlük i l -kes in i ben ims emiş ve uygu lamaya koymuş , eğ i t imimiz in s a l t ku rams a l

o lmamas ı , uygu lamal ı yönünün de e le a l ınmas ı ge rek t iğ i üze r inde du r -muş , k ız ve erkeğin b ir l ik te eğ i t im görm es in i sağlaya n k arm a e ği t imigerçekleş t i rmiş t i r .3 A ta tü rk ' ün eğ i t im yönünden e le a ld ığ ı bu r e fo rm-la r ge rçek ten top lumumuz aç ı s ından çok öneml i yen i l ik le r i ve büyükbir k ısmı gerçekleşmiş t i . Atatürk döneminden sonraki eğ i t imsel vedemokrat ik gel işmeler de kuşkusuz yabana a t ı lacak ve gözardı ed i le-

102



cek değiş ik l ik ler deği ld i r . Fakat demokrat ik b i r k iş i l ik gel iş t i rme,demokra t ik dav ramş la r ı ben ims eme yönünden çok baş a r ı l ı o l amad ık .D emokras in in ku rums a l ge rek le r i , yas a l dayanak la r ı o ldukça ge l i ş -t i r i lmiş o lmakla b ir l ik te , k iş ise l davranış lar yönünden demokrat ik o l -ma al ışkanl ığ ım gel iş t i remedik . Bu hususu nas ı l gerçekleş t i reb i l i r iz?K uş kus uz k i ş i l e r i eğ i tmek yo luy la . D emokras in in ü lkemizde dahakolay ve sağlıklı gelişebilmesi için takip edilecek yollardan biris i , de-mokras in in b ir yaşam biçimi , ya da b ir davranış b iç imi o larak küçükyaş la rda yen i kuş ak la r a öğ re t i lmes id i r . A ncak bu yo ldan demokras iyebağ l ı , demokra t ik tu tum ve bece r i l e r e s ah ip idea l va tandaş la r ye t i ş -t i r i leb i l i r . Oysa b iz okul lar ımızda demokras i eğ i t imine gereken önemi

vermiş değ i l i z . Mi l l î eğ i t imin gene l amaç la r ında ye r a l an demokra -s iye i l işk in s iyasal am açl ar ın ta m anla mı yla gerçekleşememes i sebep-ler inden b ir is i de kuşkusuz, okul lar ımızda bu konuya i l i şk in içer ikge t i r i l ememes id i r . 4 Batın ın gel işmiş ü lkeler inde i lkokuldan l ise sons ımfa kad ar he r y ı l öğ renc i, oku lda "D em okras i " de r s l er in i zo run luolarak görür . Demokras i tar ih i , i ş ley iş i , insan haklar ı , s iyasal s is tem-ler , demokras i erdemler i y ı l larca çocuğa öğret i l i r . Böylece bu konudao lumlu tu tumla r ge l i ş t i r en öğ renc i , gün lük yaş amında demokra t ikdav ran ı ş l a r uygu la r . O ys a b iz im oku l l a rda demokras iye i l i ş k in bağ ım-sız hiçbir ders yoktur. Sosyal Bilgiler dersleri içinde birkaç bilgi kır ın-t ıs ı o larak ver i l ip geçiş t i r i l i r . Böylece öğrenci , demokras i konusunda b i-l i n ç l e n e m e m e k t e d i r .

S i y a s a l T o p l u m s a l l a ş m a m ı z

Yukar ıda değindiğ imiz, ü lkemizdeki s iyasal içer ik l i ders prog-ramlar ın ın eks ik l iğ i , s iyasal b i lg in in yeters iz l iğ i sonucunu doğurmuş-tur . Oysa s iyasal b i lg i vermek, s iyasal toplumsal laşmanın öğeler indenbir is id i r . S iyasal toplumsal laşma, b i reyler in s iyasal b i l inçlenme süre-c i d i r . 5 S iyas a l tu tum ve dav ramş la r ı e tk i l eyen öğ ren imd i r . 6 Ü lkemiz -de s iyasal toplumsal laşma, doğal eğ i t imle baş lar , a i lede, arkadaş grup-la r ında e lde ed i lmeye baş lan ı l ı r . Ö rgün eğ i t imde i s e b i lg i yönündenyeters iz b i r s iyasal b i lg i ver i l i r , i lkokul düzeyinde çocuk yur t taş l ık b i l -

gis i dersleriyle s iyasal bilgi alırdı. Orta öğretimde ise sosyal bilgileriçersinde yetersiz s iyasal bilgi alır .

Ünivers i tede gencin s iyasal toplumsal laşmas ı daha yaygın , canl ıve d inamik t i r . F aka t bu hus us daha çok a rkadaş g rup la r ında e lde ed i l -mektedir . Bu da b i l imsel o lmaktan çok, ideolo j ik ve yar ım, yeters iz ,hat ta yanl ış b i lg i ler ed in i lmeye yol açmaktadır . Bununla b ir l ik te ,

10 3



toplumumuzda s iyaset , üs tün b ir değere sahip o lduğu iç in ünivers i tegenç liğind e s iyasal i lgi oldu kça fazladır . Fak at gençliğ in bu ilgis i ,örgü n eği t im de s iyasal n i te l ik teki müfredat pro gram lar ıy la des teklen-memiş t i r .

Demokrat ik hak ve özgür lükler ü lkemizde yasal o larak tan ın-makla ve uygulamada da gerçekleşmekle b ir l ik te , bu tür hak ve öz-gür lükler zam an za m an gerek k işi ler , gerekse kuru luş larca kötüyekul lanı lmış t ı r . Özgür lükler in s ın ı r ın ın b i lerek ya da b i lmeyerek tay ined i l emed iğ i du rumla r o lmuş tu r .

Bireyin toplumsal sorumluluklar ı da yeter ince aş ı lanamamış t ı r .Bunu da eği t im s is temimizdeki aksakl ık lara bağlayabi l i r iz . Toplum-da o to -kon t ro lun bu lunmay ış ı da s o rumlu luk la r ın ge rçek leş mes in ib ir ö lçüde engel lemiş t i r . Bat ıda kamusal iş lerde ve günlük yaşamdaherkes herkes i denet ler . Oysa b izde böyle b ir demokrat ik davranışye r l e ş ememiş ve böy lece dene t im mekan izmas ı da t amamen r es mîgörevl i lere b ı rakı lmış t ı r .

K amu h izmet le r inden eş i t o l a r ak ya ra r l anma konus undak i de -mokrat ik i lke de ü lkemizde yeter ince gerçekleşmemiş t i r . Yer leş imyer i (K öy, ken t) , c ins iyet fark l ı laşmas ı , gel i r farkl ı laşmas ı g ib i e tme n-ler eş i t l iğ in gerçekleşmes inde engel o labi lmiş lerd ir .

Par t i s is teminin gerçekleşmes i , kuvvet ler ayr ımı g ib i demokrat iki lkeler , tamamen uygulanmış t ı r . Temsi l ed ic i l ik i lkes i de gerçekleşmişolmakla b ir l ik te , mil le tveki l ler i tamamen kendi bölgeler indeki halkahizmet i görev saymış lar , tüm ulusu yeter ince d ikkate a lmamış lard ır .

Yine, eğ i t im yoluyla herkes in kendi yetenekler in in sonuna kadargel iş t i r i lmes i konusundaki demokras i i lkes in in de ü lkemizde tam an-lamıyla gerçekleş t iğ inden söz edi lemez. Bunda ü lke kaynaklar ın ınyetersizliği geniş rol oynamıştır .

O k u lun demok ra t ik f aa liye tl e rde b i r o r t am o lmas ı ge rek tiğ i deyeter ince gerçekleşmiş deği ld i r . Ülkemiz s is teminde okul , bu tür or -

t amla r o lu ş tu rmak tan çok , eğ i t im-öğ re t ime ağ ı r l ık ve rmek ted i r .Eği t im üzer inde s iyasal denet imin s ın ı r l ı o lmas ı i lkes i de ü lkemiz-

de h iç gerçekleşmiş deği ld i r . Eği t im hizmet i tamamen s iyasal ik t idar -lar ın tekel inde ve denet iminde kald ığ ı iç in her ik t idar , eğ i t imde kendigörüşüne, programına göre düzenlemelere g i t t iğ i iç in eği t im hizmet is iyas a l ik t ida r l a rdan bağ ımzs ız du ruma ge t i r i l ememiş t i r .

104



S on bö lümde ü lkemizdek i demokras i ve eğ i t im deney imin in çokgenel b i r değer lendirmes in i yaparak aksayan yönlere ve gerçekleşeni lkelere değindik . Bat ıda yüzyı l lar ın deneyimine sahip demokras in in ,ü lkemizde a l tmış y ı l l ık b i r geçmiş i vard ır . Bu kadar sürede b i le o lduk-ça gel işmeler kaydedi lmiş t i r . Kuşkusuz ü lkemizde uzun b ir geçmişes ah ip o lmayan demokras i ge leneğ imizde aks amala r o lmuş tu r . F aka tşunu da hemen kaydetmel iy iz k i demokras i Türkiye 'de kökleşmiş t i r ,benimsenmiş t i r . Aksayan yönler in i eğ i t im yoluyla ve d iğer koşul lar -la g idermeye çal ışmak, tüm kiş i ler in beklent is id i r . Esasen Bat ı ü lke-lerin den farklı bir tarihsel geçmişe, kiş ilik yap ısına , sosyo-ekono mikkoşul lara ve değer ler s is temine sahip ü lkemizde demokras i uygula-

mas ındaki aksamalar gayet doğald ır . Sağl ık l ı b i r demokras in in gel iş -t i r i lmes i konusunda a i le ve okul g ib i ik i temel toplumsal kuruma büyükgörev le r düş mek ted i r . Tü rk U lus u , ş imd iye değ in denenmiş yöne t imbiçimleri içinde en iyis i olan bu siyasal rejimin sarsıntıs ız olarak ya-şamas ı iç in karar l ıd ı r . Bunu Türk genci de , yet işk in i de böyle düşün-me ktedir . Akı lc ı, gerçekçi , insancı l görüş lerin ,yer a ld ığ ı K em alizmdüşünces inde demokras i i lkeler i ve demokrat ik davranış b i l inci u lu-sallık ilkeleri i le bütünleştir i lerek güçlü olarak yer almıştır . Bu hususA ta tü rk ' ün eğ i t im uygu lamas ı aç ı s ından da s öz konus udur . O nun za -man ındak i eğ i t im i lke le r i ve eğ i t imde yen i l e ş me uygu lamala r ı bu günde can l ı l ığ ın ı ko rumak tad ı r . İ ş t e günümüz ve ge lecek tek i demokras i -miz y ine bu güç lü t emel le r e o r tu r tu lduğu ve s amimî o la r ak uygu lan -dığ ı sürece Türk demokras is i de is tenen düzeye u laşacakt ı r kanıs ında-yız . Demokras imizin aksayan yönler in i düzel tmek ve iy i i ş lemes in isağlamak iç in hepimizin b ireysel o larak ayr ı ayr ı sorumluluklar ı söz-konus udur . Bu s o rumlu luk la r ımız ın b i l inc inde o lmamız ge rekmek te ,örgün eği t im s is temimizin de bu konuda des tekleyici b i r ro l oyna-mas ı söz konusu o lmal ıd ır .

S E K İ Z İ N C İ B Ö L Ü M N O T L A R I

1 George F : Knel l er : "Pol i t i cal İdeologies" ın Foundat ions of Educat ion , Thi rd Ed.

2 Atatürk ve Eği t im: Türk Eği t im Derneği Yayınları , No.5.3 Atatürk Devrimleri ve Eği t im Sempozyumu (9-10 Nisan 1981) A.Ü. Eği t im Fak.

Yay.

4 Tezcan, Mahmut: Eği t im Sosyoloj isine Giriş, Ankara 1981, 2. Bası .

5 Alkan; Türker : S iyasa l Toplumsal l aşma.

6 Musgrave , P . W. : T he Socio logy of Educat ion , Thi rd ed .

105



9.Bölüm

E Ğ İ T İ M D E F I R S A T E Ş İ T L İ Ğ İ

"Eğ i t im de f ı rsa t eş i t l iğ i" kav ram ı, b ug ün eği t im sosyolo jis in i ilg i -l end i r en öneml i konu la rdan b i r i s id i r . Bu kav ram, " eş i t l ik " kav ramın ıneğ i t imdek i yans ımas ıd ı r . Y ân i , eğ i t im h izmet le r inden ya ra r l anmada

eş i t l ik söz konusudur . Tüm öğrenci ler in yetenekler in i en e lver iş l i b iç im-de gel iş t i rmede eş i t şansa sahip o lmalar ıd ı r . 1 Bununla b ir l ik te çeş i t l iü lke le r bu kav ram ın uygu lan mas ı yön ünd en f a rk lı lık gös te rmek ted i r-ler . Aşağıda bu fark lı uy gula ma lar ı gözde n geçireceğiz .

I . E Ğ İ T İ M D E E Ş İ T L İ K K A V R A M I

Bir yazarın da belir tt iği gibi genellikle dört tür eğitim eşitl iği üze-r i n d e d u r u l m a k t a d ı r . 2

1. H e r k e s e E n Ü s t B a s a m a ğ a K a d a r ö ğ r e t i m S a ğ l a m a k

Bütün yu r t t a ş l a r a , tüm öğ ren im aş amala r ın ın en ü s t kademes inekadar ç ıkma hus us unda hak ve imkân t an ımak tan o lu ş an b i r e ş i t l ikkavramıdır . Bu b ir ideal o lmakla b ir l ik te , b iyolo j ik ve ekonomik et -me nler bu nu n gerçekleşmes in i engel lem ektedir . Ör neğ in , yükseköğrenim, özel l ik le ekonomik sebepler le gerçekleşememektedir . A .B.D.de or ta öğr et im düz eyind e fı rsa t eş i tl iğ i am acı benim senm es ine ra ğ-me n y ine de mez un la r a r as ında n i te l ik yönde n fa rk la r mev cu t tu r .

Bu i lke , tam anlamıyla sanayi leşmiş ü lkelerde b i le gerçekleşeme-miştir . Eşitl ik hakkındaki bu kayıts ız şarts ız anlayış ,ülkemiz gerçek-ler ine uygun deği ld i r .

2 . H e r k e s e M u a y y e n D ü z e y d e B i r A s g a r î Ö ğ r e n i m H a k k ı -

n ı n S a ğ l a n m a s ıBu görüş , her ü lkenin okula zorunlu devam yasalar ı yoluyla ger -

çekleş t i r i lmektedir . Tüm çocuklar ı asgar î b i r öğret ime u laş t ı rma ama-c ı güdü lmek ted i r .

106



Bu hak, gel işmekte o lan ü lkeler iç in i lk ya da or ta öğrenim düzey-ler i bakımından gerekl id i r . Yetenekl i b i reylere daha yukar ı eğ i t im ola-naklar ı sağlanmas ı iç in bu b ireyler in seçi lmes i gerekir . Bu seçimin deyapı labi lmes i iç in asgar î b i r öğret im imkânının herkese sağlanmas ı ge-reği vardır . Fakat bu anlayışın gerçekleşmesi için az gelişmiş ülkeler-deki bazı değer yarg ı lar ın ın or tadan kalkmas ı iç in b i r mücadele gerekir .Ayr ıca bu ü lkelerdeki yetenek dep osun un, ekon omin in çeş i tl i a lan-l a rdak i in s angücü ih t iyaç la r ına ve ya t ı r ım kapas i t e s ine uygun bu lun -m a m a s ı i m k â n ı v a r d ı r . 3

Ü lkemizde A nayas amız ın 42 . maddes ine gö re i lköğ re t im, tüm va-

t andaş la r i ç in zo run lu tu tu lmuş tu r .

3. H e r B i r e y i n K e n d i Y e t e n e k v e P o t a n s i y e l i n i n T a m a -m ı n d a n Y a r a r l a n m a s ı n ı S a ğ l a y a n B i r Ö ğ r e n i m e K a v u ş t u r u l -m a s ı d ı r .

Bu anlamdaki eş i t l ik , b i reyler in kendi potans iyel ler inden yarar lan-ma hakk ı o la r ak an laş ı lmak ge rek i r . 4 Fakat bu eşitl iğin gelişmiş ülke-lerde gerçekleş t i r i lmes in in mümkün olduğu söylenebi l i r . Oysaki azgel işmiş ü lkelerde b ireyler in bazı a l ışkanl ık lar ından vazgeçmeler i ge-r e k i r 5 . Ö rneğ in pek çok ev kad ın ın ın muayyen b i r a l anda ye tenek le r io lduğu hald e evde o turm ala r ı b i r a l ışkanlık i fades id ir . Ayr ıca , teknik

a lan la r a ye tenek li çocuk la r ın , değer ya rg ı l a rı yüzü nden akademik oku l -lara g i tmeler i d iğer b i r örnekt i r .

4 . E ğ i t i m i n G i r d i Ü n i t e s i B a ş ı n a D ü ş e n H a s ı l a n ı n A r t t ı ğ ıy a d a K a b u l E d i l m i ş Ö l ç ü n l e r e U y g u n D ü ş t ü ğ ü S ü r e c e, E ğ i -t i m F ı r s a t l a r ı n d a n F a z la B i r e y i n Y a r a r l a n d ı r ı l m a s ı n ı İ fa d eE d e r .

O k ul la rda s ın ıf geçme o ran la r ı a r tm aya de vam e t tiğ i ya da aza l -mad ığ ı s ü rece daha ka laba l ık g rup la r ın yukar ı öğ ren im aş amala r ınageçeb i lme le r ine imkâ n s ağ layacak b iç imde eğ i t im f ı rs a tl a r ın ın a r t t ı -r ı lmas ı , bu an lay ış ın uygu lam al ı i fades in i o lu ş tu rm ak tad ı r . 6 Eği t imin

g i rd i ün i t e s i baş ına düş en has ı l an ın aza lmas ı du rumunda eğ i t im ya -t ı r ımlar ın ı ar t t ı rm ayı sürd ürm ek, eğ i t im f ır sa t lar ın ın eş i t leş t ir i lmes inerağmen b i r çok a lan la rda i ş p iyas as ı ih t iyac ına uygun o lmayan b i r i şa r z ın ın o r t aya ç ıkmas ına , eğ i t im ya t ı r ımla r ın ın mar j ina l p rodük t i -v i t e s in in düş mes ine ve bu ya t ı r ımla rdan ge rek t iğ i kadar ya ra r l an ı lma-mas ına s ebep o lab i l i r . 7

107



Bütün bu eş i t l ik an layış lar ın ın genel amacı , b i reylere muayyenb i r hak s ağ lamak t ı r .

A .B.D . de baş langıçta n b ug üne eği tse l f ır sa t k avr am ı eşi tl iğe önemveren b ir an lama sahip t i . Bu anlam, aşağıdaki öğeler i kaps ıyor . 8

1. işgücüne baş l ıca g i r iş noktas ın ı o luş turan bel i r l i b i r düzeyekadar özgü r b i r öğ re t im s ağ lanmas ı .

2 . Bütün çocuklara , kökenler ine bakı lmaks ızın genel b i r müfre-da t p rog ramı s ağ lanmas ı .

3 . Fark l ı kökenlerden gelen çocuklar ın aynı okula devamınıns ağ lanmas ı .

4 . Yersel verg i ler in okulun baş l ıca des tek kaynağın ı sağladığ ıbelir li bir bölgede eşitl iğin sağlanması.

A.B .D. 'de özgür oku l lar ın var l ığ ı , f ır sa t eş i ts iz liğ inin ekonom ikkaynak la r ın ı o r t adan ka ld ı rd ığ ı va r s ay ı l ab i l i r .

Ülkemizde eği t im eş i t l iğ i kavramı yeni Anayasamızın 10 . madde-sinde yer almıştır . Herkes dil , ırk, renk, cinsiyet, s iyasî düşünce, felsefîinan ç, d in , m ezhe p ve benzer i sebepler le ayr ım gözet i lmeks izin ka-nun önünde eş i t t i r .

1948 tar ih l i insan Haklar ı Evrensel Bi ld i r is in in 26 . maddes i bukonu i le i lg i l id i r . "Her b i reyin eği t ime hakkı vard ır . Eği t im parazs ız-d ır , h iç o lmazsa i lk ve temel eğ i t im aşamalar ında böyle o lmal ıd ır ,i lköğret im zorunludur . Teknik ve mes leksel öğret imden herkes fay-dalanmalıd ır . Yüksek öğret im, l iyakat ler ine göre herkese tam eş i t l ik leaç ık o lmal ıd ı r . " den i lmek ted i r .

O s man l ı impara to r luğu zaman ından be r i ç ıka r ı l an çeş i t l i yas a -lar la eğ i t imde f ı rsat eş i t liğ i i lke o larak benim senm iş t i r . Cu m hur i yetdönemi yas a la r ında eğ i t imde ya r ım r edded i lmiş t i r . F aka t uygu lama-da f ı rsa t eş i tl iği tam o larak gerçekleşemem iş t i r .

H . E Ğ İ T İ M D E F I R S A T E Ş Î T L Î Ğ l N l E N G E L L E Y E N E T -

M E N L E R

Eği t im eş i t l iğ i kav ramımn aç ık lanmas ından s on ra , ş imd i de , bukav ramın uygu lanmas ın ı enge l l eyen e tmen le r i e l e a l ab i l i r i z .

Eği t imd e f ır sa t eş i tl iğ in i engel leyen pek çok etmen. ,vard ır . Bunlar ıçeş i t l i kategor i ler a l t ında aşağıdaki g ib i inceleyebi l i r iz .

108



A . E K O N O M İ K E T M E N L E R

Bunla r da ha çok aile ler in ve devlet in gel i r düzeyin i ifade eder .

1. A i l e n i n G e l i r i v e M e s l e ğ i

a. Gelir

Genel l ik le gel i r nekadar düşükse doğurganl ık oranı da o kadaryüks ek t i r .9 Bu ise okul çağındaki çocuklar ın n isbeten büyük b ir k ıs -mının az gel i r l i a i le lerde toplandığ ın ı gös ter i r . Dolayıs ıy le b i r tek ço-cuğunu dah i oku la göndermeye gücü ye tmeyecek a i l e l e r in muh teme-

len , da ha fazla çoc uklar ı vard ır . A i le , üyele r inden b ir in i dahi yüksekoku la gönderecek güç te değ i ld i r . Ü s te l ik , çocuğun pa ra kazanmak i ç inoku lu b ı r akmas ı imkân ı da va rd ı r .

Ai le gel i r i , b i r k imsenin a lacağı eğ i t imin sadece miktar ım deği l ,aynı zamanda çeş id in i de e tk i lemektedir . Yüksek gel i r l i a i le ler in ço-cuk la r ına d aha f azla eğ i t im ve rmek imk ân la r ı va rd ı r . Bu yüzden , ha -zı r lanmas ı b i rçok y ı l lar ı ve daha pahal ı okul lar ı gerekt i ren mes lek-lere özenm eler i da ha fazla o las ıd ır. Diğer yan da n az geli r li a i le ler inçocuklar ın ın t icaret ve sanayi kurs lar ına g i t t ik ler i görülmektedir .

b. Meslek

Gelir i le mesleksel saygınlık arasında olumlu bir i l işki olduğunub i l i y o r u z . 1 0 Buna göre , anababalar ın mes leksel s ta tü ler iy le çocuğa ve-r i len eği t im miktar ı aras ın da doğ rud an b ir i l i şk in in var l ığ ın ı kab ule tme l iy iz . G erçek ten , anababa la r ın mes leks e l düzey le r i nekadar dü -şükse, çocukla r ına sağladık lar ı eğ i t im de o derece de azdır . Gel işmişülkelerde yüksek öğrenimin paral ı o luşu düşük gel i r l i mes lek sahip le-r in in çocuk la r ın ın a l eyh ine o lmak tad ı r . Y üks ek öğ ren imin pa ra l ı o l -mad ığ ı ü lke le rde b i l e öğ ren im s ü res ince yap ı lmas ı ge reken ha rcama-lar ın düşük gel i r l i a i le lerce karş ı lanamamas ı y ine onlar ın çocuklar ı -n ın a l eyh ine o lmak tad ı r .

2 . D e v l e t in E k o n o m i k G ü c ü

Eğit im de f ı rsa t eş i t l iğ in i gerçekleş t irmek devlet in b i r iş lev i o lm ak-la b i r l ik te , özel l ik le gel işmekte o lan ü lkelerde s ın ı r l ı bütçe imkânlar ıbu iş lev i yer ine get i rememektedir . Ancak ekonomik imkânlar e lver -d iğ i ö lçüde bu işlev yer ine get i r i lmek tedir . Bu yönden devlet in iş lev ler i ,yoksul çocuklar ın eği t imini sağlamak, bölge okul lar ı , burs , kredi vebes lenme imkân la r ım a r t t ı rmak b iç iminde ge l i ş mek ted i r .

109



B . C O Ğ R A F Î E T M E N L E R

1. Y e r l e ş m e D ü z e n i

Top lumumuz , köy ve ken t b iç iminde b i rb i r inden o ldukça f a rk l ıik il i b i r yer leşme düz enin e sahip t i r . Nüfusun çoğ unlu ğun u k ırsala l a n l a r d a y a ş a y a n l a r o l u ş t u r m a k t a d ı r . 1 1 K ır s a l a l anda 86 .000 denfa zla y e rl e şm e m e r k ez i b u l u n m a k t a d ı r . 1 2 Ü çüncü beş y ı l l ık p landada bu d u ru m be l i r t i lmiş t i r. G örü ldü ğü g ib i k ır sa l nü fus aza lm ak la b i r -l ik te y ine de çoğun luğu o lu ş tu rmak tad ı r .

Kırsal nüfusun toplam nüfus içindeki değişmeleri (1950-197 0)

K ı r s a l n ü f u s u n t o p l a m n ü -Y ı l l a r f u s a o r a m %

1950 81 .51955 77.51960 73.71965 70.11970 64.1

K a y n a k : D P T

Tüm ülkelerde o lduğu g ib i ü lkemizde de k ırsal a lanlar daha faz-la eğ i t im eş i ts iz l iğ ine uğramaktadır . Özel l ik le k ı rsal a lanlar ü lkemizdeçok dağın ık o lduğu iç in ekonomik sebepler le heps in i okul laş t ı rmak güçolm akta dır . Yat ı l ı bölge okul lar ı formülü ise sayıca yetersiz kalm akta -d ır . 1975 y ı l ında 2 50-10 00 k işi lik nüfusa sa hip 36 .11 4 köyden i lkokuluo l m a y a n 3 . 1 1 6 k ö y b u l u n m a k t a d ı r . 1 3

1971 y ı l ında ilköğ re t imin , çağ nü fus unun % 100 'ünü kaps amas ıöngörü ldüğü ha lde , ge rçek leş me , yüzde 83 .5 c iva r ında o lmuş tu r . A n-cak bu oran , bazı bölgeler ve k ız öğrenci ler iç in çok daha düşüktür . 1 4

Ayrıca k ırsal a lanlarda k ız çocuklar ın ın okula devamsızl ığ ın ınfazla l ığ ı , öğret im süres in in k ısal ığ ı , öğretm en yeters iz l iğ i ve öğ retm en

baş ına düş en öğrenci sayısının fazlalığı, ailelerin gelir yetersizliği veçocuğun t a r ıms a l ey lemle rde i ş gücünden ya ra r l an ı lmas ı , i l koku l ö tes ieği t imden yarar lanmanın azl ığ ı ve araç gereç yeters iz l iğ i eğ i t im eş i t -s iz l iğ in i ar t t ı ran öğeler o lmaktadır .

İ lkoku l ü s tü öğ ren imin s ağ lanmas ı bak ımından bö lge oku l l a r ın ınor ta öğret im kıs ımlar ın ı gel iş t i rmek ya da dağın ık köyler c ivar ında

110



bel i r l i merkezler o luş turarak bu merkezlerde eği t im hizmet ler in in sağ-lanm as ı fı rsa t eş it liğ i yö nü nd en ya rar l ı görülebi l i r .

Ülkemizde i lkokulu b i t i ren ler in % 48 ' i üs t eğ i t ime devam ede-bi lmiş ve yar ıs ından çoğu mes leğe yönelmiş , yeter l i b i r yaygın eği t imgörmeden ü re t im s ü rec ine geçmiş le rd i r . 1 5

2 . Y ö r e s e l F a r k l ı l a ş m a

Eği t im h izmet le r inden ya ra r l anma aç ı s ından ü lkemiz in doğu veba t ı s ı o ldukça b üyük b i r f a rk l ıl a şma gös te rmek ted i r . Eğ i t im h izmet le r in ice l ve n i t e l yönden D oğu A nado lu ' da daha ye te r s i z b i r du rumdad ı r .

A yr ıca G üneydoğu A nado lu yö res i doğuya o ran la y ine eğ i t im h izmet -ler i yönünden daha yeters izdir . Örneğin l ise ler in ünivers i teye g ir iş tebaş a r ı du r um la r ı i le i lg i li o l a r ak yap ı l an b i r a r aş t ı rm ada D oğu veGüneydoğu Anadolu l ise ler in in en başar ıs ız l i se ler o lduğu tesbi t ed i l -m i ş t i r . 1 6

Ülkemizde bölgelere göre okul laşma oranı aşağıdaki ç izelgede gö-r ü l m e k t e d i r .

B ö l g e l e r e G ö r e O k u l l a şm a O r a n l a r ı , 1973-1974

( Y ü z d e )

İ l k ö ğ r e t i mO r t a ö ğ r e t i m

B ö l g e l e r İ l k ö ğ r e t i m I. De vre II . Dev re

Marmara Bölges i 9 4 . 5 5 0 . 0 3 3 . 4Karadeniz Bölgesi 8 6 . 8 3 2 . 7 2 2 . 9Doğu ve GüneydoğuAnadolu Bölgesi 7 5 . 7 2 6 . 9 2 1 . 5Akdeniz Bölgesi 9 3 . 3 3 9 . 6 3 1 . 6Iç Anadolu Bölgesi 9 4 . 2 3 8 . 9 3 1 . 7Ege Bölgesi 9 7 . 8 3 7 . 3 2 8 . 8

K a y n a k : Oğuzkan, F . : Türk iye 'de Ort aöğre t im ve Sorunlar ı , s . 75 .

Yöresel farklılaşma sebeb iyle eğitim de eşits izlik, gelişmiş ülke-l e rde de gö rü lmek ted i r . Ö rneğ in , A mer ikan zenc i l e r in in çoğu , hâ lâgüneyde yaşar ve güney yöres i , ö rgün eği t imin n i te l iğ in in en a l t ta yer

ald ığ ı b i r yöredir . O kul l ar iç in en az pa ra öden en, d iğer eyalet lere o-r an la bu radak i eya le t le r in öğ renc i baş ına en az ya t ı r ım da bu lun duk-lar ı b i r gerçekt i r . Bu durum, güneyde k ısmen, köy kent fark l ı laşmas ın ınb i r yansımas ı o la r ak mev cu t tu r . G ün ey , gen iş ö lçüde kı r sa ld ır ve bü tünA.B.D. de her yaş kategor is inde okula g idenler in oranı , kentsel yöreler -de daha yüks ek , k ı r s a l yö re le rde daha düş ük tü r . 1 7

111



C . T O P L U M S A L E T M E N L E R

Eğit im eş i t l iğ in i engel leyen toplumsal e tmenler de o ldukça çeş i t l i -l ik gös termektedir .

1. C i n s i y e t A y r ı m ı

Gelişmiş ya da gel işmekte o lan her ü lkede kadın eği t imi , erkek-lere oranla daha düşük b ir düzeyde kalmış t ı r . Sanayi leşmiş ü lkelerdei lkoku l ü stü öğ ren ime de vam bak ım ından kad ın e rkek f a rkl ı la ş mas ındakad ın la r a l eyh ine b i r du rum s öz konus udur .

Ü lkemizde Cumhur iye t döneminden s on ra kad ın eğ i t imine önemver i lmiş t i r . Fakat okul laşma yönünden çağ nüfusu , özel l ik le k ı rsala lanlarda, erkekler le eş i t durumda deği ld i r . Bunun çeş i t l i sebepler iva rd ı r . Bu s ebep le r i ş u nok ta la r e t r a f ında top lay ab i l i r i z . 1 8

a. Bağnazlık, i lgis izlik,

b . Gelenekler , görenekler ,

c . Dinsel sebepler ,

d . Ta r ıms a l ey lemle rde i ş gücünden ya ra r l anma ,

e . Ev iş ler inde yardımcı l ık .

1975 sayım sonuçlar ına göre 6 ve daha yukar ı yaş lardaki kadın-l a r ın % 52 's i oku ma y azm a b i lmem ek ted i r . 11 ve da ha yukar ı yaş la r -da i lkokulu b i t i ren kadın lar ın oranı ise % 33 civar ındadır . Or ta öğre-n im görenler in oranı % 7 'd i r . Yüksek öğrenim görenler ise çok azdır .K a d ın nü fus un b inde beşi yüksek oku l m ez un ud ur . 1 9 .

Zo run lu i lköğ re t im bak ımından da y ine oku l l a ş ma o ran ı düş ük -t ü r .

Ayr ıca , ü lkemizde, kadına ve erkeğe ver i lecek eği t im iç in aynıamaç güdülmemiş t i r . Örneğin , erkek teknik öğret im ve k ız teknik öğ-ret im am açla r ı b i rb ir inde n ayr ıd ır . Oysaki eş it eğ i t imde n sözede-bi lmek iç in , kadın ve erkekler bakımından aynı temel amaçl ı eğ i t im

sağlanmas ı gerekir .

Top lumla r s anay i l e ş t ikçe kad ın ın top lums a l s t a tü s ündek i a r t ı ş aparale l o larak onun eği t im eş i ts iz l iğ i de azalmaktadır .

K ad ın ın öğ ren iml i o lu ş u , çocuğunu da e tk i l emek te , çocuğun z i -h insel gel iş im ve d i l gücü üs tün b ir düzeye u laşmaktadır .

11 2



Ö ğ r e n c i l e r i n C i n s i y e t i n e G ö r e O k u l K a d e m e l e r i n e D a ğ ı l ı m ı (1977-1978)

E r k e k K ı zO k u l T o p l a m S a y ı Y ü z d e S a y ı Y ü z d e

İlkokulOrt aokulLiseMeslekî ve TeknikÖğret imYüksek Öğret im

5 . 4 5 4 . 61 . 1 0 5 . 2

4 5 4 . 4

4 6 8 . 12 9 9 . 6

3 . 0 0 0 . 8 5 5 . 07 5 1 . 1 6 7 . 92 9 7 . 5 6 5 . 4

3 4 2 . 9 7 3 . 32 2 4 . 9 7 5 . 1

2 . 4 5 3 . 8 4 5 . 03 5 4 . 1 3 2 . 11 5 6 . 9 3 4 . 6

125.1 26 .77 4 . 7 2 4 . 9

K a y n a k : Oğuzkan, F : , Türk iye 'de Ort aöğre t im ve Sorunlar ı , s . 78 .

2. D i n A y r ı m ı

Ü l k e m i z d e a z ı n l ı k l a r O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u z a m a m n d a e ğ i t i myönünden o ldukça ay r ı ca l ık l ı ve ü s tün b i r du rumda id i l e r . Cumhur iye tdöneminde ise Lozan andlaşmas ı i le eğ i t imler in i kendi d i l ler inde yap-malar ı bakımından yer l i halk la eş i t duruma get i r i lmiş lerd ir . Azın l ık-l a r , kend i oku l l a r ına ya da dev le t oku l l a r ına g i tmek bak ımından özgü rbırakı lmış lar , eğ i t imin her kademes i kendi ler ine açık b ırakı lmış t ı r .

Esasen ü lkemizde tek b ir d in egemen durumda o lduğu iç in eği t im-de f ır sa t eş it liğ i yö nün de n d insel fark l ılaşma b ir sorun deği ld i r .

Ülkemizde mezhep ayr ı l ık lar ın ın da eği t imde b ir fark l ı laşmayayol açt ığ ı tesb i t ed i lmemiş t i r .2 0

3. D i l E t m e n i

Birden fazla d i l konu şulan ü lkelerde eği t im yönü nde n pek çok so-r u n l a r d o ğ m a k t a d ı r .

Ülkemizde azın l ık lar ın kendi d i l ler iy le öğret imler in in serbes t o ldu-ğunu daha önce bel i r tmiş t ik .

Azın l ık lar d ış ında yaklaş ık o larak üç milyon nüfus Türk çe konuş-ma ma k tad ı r . Bu nü fus özel lik le D oğu ve G üneydoğ u A nado lu bö lge le -

r inde yoğunlaşmış t ı r . Bu bölgede kür tçe konuşulmas ı , çocuklar ın eği-t imler in in n i te l iğ in i e tk i lemektedir . Çünkü resmî d i l in Türkçe o lmas ı ,bu bö lge çocuk la r ı yönünden eğ i t imde s o run la r doğu rmak tad ı r .

Ülkemizde b ir d i l b i r l iğ i söz konusu o lduğuna göre eği t im yönün-den sorun yaratmamış t ı r . Çünkü u lusal ve resmî d i l aynıd ır . Sorun sa-dece kü r tçe konuş an b i r g rup bak ımından s özkonus u o lmak tad ı r .

11 3



Evi nde ve en yakın çevresinde kür tçe konuşan çocuk, okuld a Tü rkç eöğ ren im gö rmek te ve Tü rk çe konuş mak tad ı r . Bu s ebep le çocuk , oku l -da de r s l e r i t ak ip edeb i lme yönünden güç lük le r l e ka r ş ı l a ş mak tad ı r .A nc ak i lkoku lu b i t i r d iğ i zam an T ürkçe ' y i ge reğ ince konu ş ab i lmek ted i r .Bu du rum T ürkçe konuş u lan bö lge le r l e ka r ş ıl a ş tı r ıld ığ ında onu niç in f ır sa t e ş it si zl iğ i ya ra tm ak ta d ı r . Çün kü çocuğun , Tü rkçe konuş u landiğer yörelerdeki yaş ı t lar ı ar t ık b i lg i öğrenme aşamas ına geçt ik ler i hal-de o s adece Türkçe konuş ab i lme ye teneğ in i e lde e tmiş o lmak tad ı r . Bus ebep le bu du rum, i l e rdek i öğ ren im aş amala r ında onun baş a r ı s ın ıo lums uz o la r ak e tk i l emek ted i r .

Bu du rumda ne g ib i ön lemle r s öz konus u o lab i l i r ? K ür tçe konuş u -lan yörelerde, vel i lere , yet işk in eği t imi kurs lar ında Türkçe ders ler iver i lmes i , çocuklara ise okul önces inde özel l ik le Türkçeler in i gel iş t i -recek ana okul lar ı açı lmas ı ve okul döneminde Türkçe ders ler ine ağır -lık vermek, gezici kitaplıkların çocuk kitapları servislerini özellikle buyörelerde gel iş t i r ip yaygın laş t ı rmak gerekir .

Ayr ıca kad ın eği t imin e de özel lik le bu bölgelerde önem verm ekgerekecekt i r . Yet işk in eği t imi kurs lar ı bu konuda etk in o labi l i r .

Böylece çocuk, evde annes i yoluyla Türk çe konuşm ak imk ânınıbu lab i l ecek t i r .

Bölge okul lar ı s is temi de bu konuda etk in b ir önlem olabi lmekte-

d i r . Ö ze l l ik le D oğu ve G üneydoğu A nado lu yö re le r inde bu oku l l a r ıyayg ın laş t ı rmak ge rekmek ted i r .

4 . I r k A y r ı m ı (E t n i k G r u p l a r )

Çeşi tl i ü lkelerdeki ırksal ve e tn ik gru pla r eğ i t im eşi t liğ i bakım ın-dan ye r l i l e r l e ayn ı du rumda değ i ld i r l e r . Ö rneğ in A .B .D . de zenc i l e r ino r ta l ama ge l i r l e r i beyaz la r a o r an la düş ük o lduğundan ve az s ayg ın l ıksağlay an mes leklerde nüfus taki yüz deler ine o ranl a çok yüksek b ir yüz-de i le temsi l ed i ld ik ler inden , zenci ler in b eya zla rdan da ha az eği t imgördükler in i söyleyebi l i r iz . Bununla b ir l ik te bu yüzyı lda zenci ler ineği tse l durumlar ın ı geniş ö lçüde gel iş t i rd ik ler i b i r gerçekt i r . 1900 y ı-

l ında A mer ikan zenc i nü fus unun h em en hemen ya rı s ı okum a ya zm ab i lmiyo rdu . Y ar ım yüzy ı l s on ra o r an , a ş ağ ı yukar ı onda b i r e düş tü . 2 1

Bir bütün o larak bu h ız l ı eğ i tse l hareket l i l iğe rağmen zenci , hâlâ be-yaz la ka t iyen eş i t du ruma ge lmemiş t i r .

Zenci ler iç in eği t imin n i tcel iğ inde o lduğu kadar n i te l iğ inde debeyaz la rdan daha düş ük du rumda o lduk la r ı gö rü lü r . Bu du rum, s o -

11 4



yut lan m a ile da ha da kötü leş t i ri lmiş t i r. Soyut lan mış okul s istemler iko ruyan f edere dev le t l e rde zenc i öğ re tmen le r e d ah a az maaş ödenmiş -t i r . Bu öğretmenler in öğrenci oranı daha yüksekt i r ve bu öğretmenler ,ye t i şt i r ilme bak ım ında n beyaz öğ re tmen le rden daha a lt düzeyded i r -ler . Zenci yüksek okul lar ın ın eği tse l ö lçünler i Güneydoğudaki zenci o-kul lar ın ın yeters iz kal i tes inden dolayı aşağı düzeyde kalmış t ı r . Tem-yiz mahkemes in in ayr ım gözeten okul lar ı yasayla çel işk i l i sayan karar ı ,ı rksal fark ın azal t ı lmas ı çaba lar ı nda e tk in o lm uş tur .

Diğer b i rçok ü lkelerde oranın yer l i halk ından başka b ir ı rka men-sup ve azın l ığ ı o luş turan e tn ik gruplar ın eği t im eş i ts iz l iğ ine uğradık-

l a r ı söy leneb i li r . Ö rneğ in G üney A f rika ve A v rupa ' dak i b i rkaç ü lkegib i .

Ülkemizde b ir ı rk ayr ımı söz konusu o lmadığı iç in bunun eği t imeyans ımas ı sorunu da yoktur .

Müs lüman etn ik gruplar ise u lusal kül tür le bütünleşmiş lerd ir . Bubak ımdan eğ i t im yönünden h içb i r ay r ım s öz konus u değ i ld i r .

5 . N ü f u s E t m e n i

Ülkemizde doğurganl ık oranın ın çok yüksek o luşu , kalabal ık b i rçağ nüfusu ya rat ma kta dır . Öz el l ik le i lk öğret im yö nün de n eğitse l eş it -

s iz l iğe yol açan bu durum hem ai le ve hem de devlet in mal î yükünüar t t ı rmaktadır . Öğretmen, araç gereç , okul sayıs ında da b ir ar t ış ıgerekt i ren aş ı r ı nüfus ar t ış ı , öğret imin n i te l iğ in i de o lumsuz yön deetk i lemektedir . Bu yüz den , d iğer a lan lard a o lduğu g ib i eğ i t imd e dekalk ınm ayı önlediğ i ora nd a beli r l i b i r ö lçüde aş ı rı nüfus ar t ış ın ı d e-net lemeye gerekl i l ik vard ır .

6 . E ğ i t i m s e l D e n g e s i z l i k l e r

Nicel ik ve n i te l iksel yönden yeter l i sayıda öğretmen o lmamas ı ,ü lkemizde eği t im eş i ts iz l iğ ine yol açmaktadır . Öğrenci sayıs ıy la öğret-men sayıs ı doğru orant ı l ı o larak çoğalmamış t ı r . Bu durum, eği t imin

ni te l iğ in in düşmes ine yol açmış t ı r .

Öğretmen sayıs ın ın yeters iz l iğ i özel l ik le or ta öğret imde önemli b i rm i k t a r d a d ı r .

Eği t imsel denges iz l ik ler in d iğer b i r k ısmı da, özel eğ i t ime tabik imseler in eği t iminde or taya ç ıkmaktadır . Doğal potans iyel ler i , z i -

115



hinsel ve bedensel gel işim durum lar ı farkl ı o lan çocuklar ın tü m ün ünb i r eys e l po tans iye l l e r in in t amamın ı ku l l anma hakk ına s ah ip k ı l ınma-lar ı ve üret ic i du ru m a get i r i lmeler i f ır sa t eş i t l iğin in b ir d iğer gö rün ü-müdür . Bu yüzden , gö rme , i ş i tme , konuş ma ve o r toped ik özü r lü le r ,üs tün ve ger i zekâl ı lar , uyumsuz ve suçlu çocuklar g ib i çocuklar ın özelb i r eğ i t ime t ab i o lma la r ı , kend i du rumla r ına uygun eğ i t im o lanak la -r ına kavuş tu ru lmala r ı ge rek i r .

Ülkemizde bu g ib i özel eğ i t ime tabi çocuklara sağlanan h izmet lerçok yetersiz kalmıştır . Sınırlı sayıda sağırlar ve körler okulu mevcutih t iyacı karş ı layamamaktadır . Bu okul lardaki öğretmen sayıs ı da o l-

duk ça yeters izdir. Bu öğrenci ler in kendi yetene kler ine uygu n sanat, dal lar ın da yet iş t ir i lmeler i , öğret im ler in in sağlanm as ı fı rsat eş i tl iğ in inbir gereğid ir .

D . S İ Y A S A L E T M E N L E R

Eğit im pol i t ikas ın ı bel i r leyen devlet , aynı zamanda eği t imde f ı r -sa t eş i tl iğ in i engel leyen b ir e tm en du ru m un da dır . Özel l ik le ü lkemiz-de, çeşitl i s iyasal partiler arasında değişik görüş ayrılıkları , bir eğitimpol i t ikas ı , fe lsefesi ve p lanlam as ın ı o lanakl ı k ı lamam ış t ı r . Bu y üzd en,is tikrarlı bir eğitim in gerçekleşem eme si, eğitim de fırsat eşitl iğini deengel lemiş ve ik t idar lara göre değiş ik pol i t ikalar ve uygulamalar gö-r ü l m ü ş t ü r .

Bu yüz den ü lkemizd e s iyasal e tmen, e ğ i t imde f ı r sa t eş i t l iğ in in en-ge l l enmes inde ekonomik e tmen le rden daha e tk in o lmuş tu r deneb i l i r .

Başlangıçta yalnız az gelişmiş ülkelerle i lgili olarak kullanılan eği-t imd e f ır sa t eş i tl iği kavram ı, son rad an gel işmiş ü lkelerde de toplu msaladalet in b i r öğes i o larak e le a l ınmaya baş lanmış t ı r . Böylece bütün ü l-keler in temel am açla r ı aras ında eği t imde f ı rsa t eş it liğ i de önemli b i rye r tu tmak tad ı r . H ukuks a l yönden ve uygu lama yönünden eğ i t s e l e ş i t -l iğ in sağlanmas ı çabalar ı tüm ülkelerde o ldukça yoğunlaşmış b i r du-r u m d a d ı r .

E . İ Ş L E V S E L E Ş İ T S İ Z L İ K

Eği t ime ay r ı l an kaynak la r a r t t ı r ıld ığ ı zam an top lu md a gel i r dağ ı -l ış ındaki eş i ts iz l ik ler b i r dereceye kadar azalmakla b ir l ik te , zekâ ve ye-tenek fark lar ından i leri gelen eşi tsiz lik ler or ta da n kalkm az. İ ş te , eğ i t im

116



f ı r sa tlar ın ın ar t t ı r ı lm as ına vc eş i tleşt i ri lmiş o lmas ına rağm en yeteneğeda ya na n doğal fark lardan ö tü rü me vcut kalan eş i ts izl iğe " İşlevsel eş it -s i z l ik " den i r . 2 2 O halde iş levsel eşits izlik, eğitim olanaklarının değil ,zekâ ve yete nek lerin farklı dağ ılış ın dan olu şan bir eşits izliktir .

Top lu ms a l sını f f a rk la rın ın o r t ada n ka ldı r ılmas ı i çin uygu lana cakaşırı eğitim eşitl iği polit ikası iş levsel eşits izlik sebebi i le önle nm iş ola-cakt ı r . Çü nkü b irçok önem li h izmet lerde kapas i tesi zayıf b i reylerinf az la mas ra f ve emek ha rc anara k oku tu lduk la r ı t akd i rde mar j ina l p ro -dükt iv i te g iderek düşecekt i r . Eğer b i r toplumda bazı mes leklere çokihtiy aç vars a, bu sebep le de yeteneksiz kişiler aşır ı t ale p sebebiy le

bu mesleklere girmiş olabilir ler . Özellikle gelişmiş ülkeler , böyle du-rum la rd a , yan i ye teneks iz le r yüzü nden o r t aya ç ıkan mar j in a l p ro -dük t iv i t en in düş mes i du rumunda , az ge l i ş miş ü lke le rden ü s tün ye te -nekl i k imseler i i thal e tmekte (beyin göçü)dir ler . 2 3

İş te , i ş levsel eş i ts iz l iğ in gözönünde bulundurulmas ı , b i reyler yö-nünden eği t imde eş i t l iğ i engel leyen doğal b i r e tmen o lmaktadır .

F . P A R A S I Z Y A T I L I L I K , B U R S V E Y A R D I M P R O G R A M -L A R I

Bu tür f ı r sa tlar yarat ı lm as ı , eğ i t im de f ır sa t eş i ts iz lik lerin i b i r ö lçü-de aza l tm akt adı r . Böyle önlem ler a l ınma s ı , Ana yasa ve yasalar la dev-

le t in görevler i aras ı nda sayı lmış t ı r . Aşağıdaki ç izelgede 1974-1975ders y ı l ında or ta derecel i okul larda bulunan paras ız yat ı l ı öğrenci sa-y ı lar ı ve bunlar ın okul tür ler ine dağı l ımı gös ter i lmiş t i r .

O r t a ö ğ r e t i m d e P a r a s ı z Y a t ı l ı Ö ğ r e n c i l e r i nO k u l T ü r l e r i n e G ö r e D a ğ ı l ı m ı , (1974-1975)

O k u l S a y ı Y ü z d e

Ortaokul ve Lise 14 .000 22 .4Yatılı Bölge Okulu 5 . 9 8 8 9 . 6Öğretmen Okulu 36 .977 5 9 . 1İm a m -H a t i p O k u l u 5 . 6 0 0 8 . 9

T o p l a m 62.565 100.00

K a y n a k : Oğuzkan , T . : Türk iye 'de Ort a Öğre t im ve Sorunlar ı , s . 80 .

Paras ız yat ı l ı imkânı veren okul lar aras ında öğretmen okul lar ı i lebazı teknik okul lar önemli yer tu tmuş lard ır . Genel or taokul ve l ise lerdeparasız yatıl ı l ık daha s ınır lı kalmıştır . Yatılı bölge okulları yoluyla

117



kırsal kes im or taokul öğrenci ler i iç in paras ız yat ı l ı öğrenim imkânlar ıa r t t ı r ı lmaya ça l ı ş ı lmak tad ı r .

Bur s ve ya rd ım imkân la r ı , ü lkemizde daha çok yüks ek öğ re t imaş ama s ında uygu lanm ak tad ı r . Bu s ebep le o r t a öğ re t imde dev le t e liy leyü rü tü len önem l i o r an da b i r bu rs ve ya r d ım e tk in liğ i yok tu r . S adeceT Ü B Î T A K ( T ü r k i y e B i l i m s e l v e A r a ş t ı r m a K u r u m u ) ü s t ü n b a ş a r ı l ıfen öğ renci ler ine karş ıl ıks ız burs verme ktedir . Ayr ıca ba zı vakıflar vedernekler de s ın ı r l ı sayıda burs vermektedir ler .

D O K U Z U N C U B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Musgrave, a.g.e. , s . 76.

2 Anderson , C .A. -L e ro l e des fac teurs Socio logiques dans la demande d 'educa t ion ,in Objekt ifs Sociaux et Planificat ion De L 'enseignem ent , s. 62.

3 Kurtkan, a.g.e. , s . 209.

4 Anderson , a .g .m.

5 Ku rtka n, a.g.e. , s . 209.

6,7 Kurtkan, a.g.e. , s . 212.

8 Coleman, S . J . : "T he Concept of Equal i ty of Educat ional Opp or tun i ty" i n Th eSchool in Society, s. 136.

9 Yo ung -M ack : Soci logy and Social Life, s. 379.

10 Young-Mack: a.g.e. , s . 380.

11 Kalkınma Planı , 1973-1977, s. 95.12 Kalkınma Planı , 1979-1983, s. 55.

13 Kalkınma Planı , 1979-1983, s. 303.

14, 15 Kalkınma Planı , Üçüncü Beş Yı l , s . 85.

16 Mıhçıoğlu, C.: Üniversi teye Giriş ve Liselerimiz.

17 Young-Mack a.g.e. , s . 381.

18 Tezcan, M.: Türklerle İlgi l i Stereot ipler, s. 151-156.

19 Özbay, Ferhunde: "Türkiye 'de Kı rsa l Kent se l Kesimde Eği t imin Kadın l ar Üze-r inde Etk i s i " Türk Toplumunda Kadın , s . 191 .

20 Tunç, a.g.e. , s . 101.

21 Young-Mack. , a.g.e. , s . 381.

22 Kurtkan, a.g.e. , s . 119.

23 Kurtkan, a.g.e. , s . 120.

118



T O P L U M S A L T A B A K A L A Ş M A V E E Ğ İ T İ M

10.Bölüm

Bu bö lüm de " top lums a l f a rk l ıl a ş ma" ve " top lums a l t aba ka la ş m a"kav ramla r ın ı be l i r t t ik t en s on ra , top lums a l t abaka laş man ın çeş i t l e r in ive bunlar ın eği t imle i l i şk i ler ine değineceğiz .

A . T O P L U M S A L F A R K L I L A Ş M A K A V R A M I

"Top lum s a l fa rk l ı la ş ma" kav ramı , be l l i b i r top lu md a top lums a lro l ler i farkl ı k iş i ler dolayıs ıy la or tay a ç ıkan b ir fark lı laşmayı i fadeetmektedir . Toplumda her b i reyin ayırdedici toplumsal ro l ve iş lev ler iva rd ı r . Bun la r ya doğuş tan ya da s on radan kazan ı lmış o lab i l i r , i ş t e ,her topl um dak i bu b ireysel fark lı l ık lar tem el ine göre or tay a ç ıkan ro lve i ş lev le r in f a rk lı l aş ma o lay ına , " top lums a l f a rk l ı l aş ma" d iyo ruz . 1

B . T O P L U M S A L T A B A K A L A Ş M A K A V R A M I

Top lum s a l t aba ka laş m a i s e, öze l b i r top lums a l f ark lı l aş ma t ip id i r.Nezaman b ir toplum, derecelendir i lmiş b i r ser î s ı ra lanma gös ter i r se otop luma t abaka laş mış de r i z . Top lums a l t abaka , ayn ı ya da benzers ta tüde o lan k iş i ler in b i r yer işgal ederek o luş turduklar ı toplu luktur .Bun la r h iye ra r ş ik b i r s ı r a l anma gös te r e r ek top lums a l t abaka laş may ıo l u ş t u r u r l a r .2 Böylece, tabakalaşma, bir tür eşits izlik hiyerarşis i-d i r .

C . B AZ I T A B A K A L A Ş M A T E O R İ L E R İ

G eçmiş tek i ve bugünkü tüm top lumla rda baz ı t e r c ih ö lçü t l e r ibakımından insanlar ın aşağı ya da, yüksek o larak n i te lendir i lerek s ı ra-landık lar ı özel b i r t ip toplu msa l fark l ılaşmaya tab i o lduklar ı görül-m e k t e d i r .

119



1. D a v ı s v e M o o r e ' a G ö r e T a b a k a l a ş m a

Bu sosyologlar , toplum sal taba kal aşm anı n evrensel o ldu ğun u be-l i r tmek ted i rl e r . Çün kü bü t ün top lum la rda f arkl ı du r um la ra bağ l ıe ş i t o lmayan b i r ödü l l end i rmen in va r l ığ ı gö rü lmek ted i r . Tabaka laş ma-n ın ka rmaş ık l ığ ı ve ku l l an ı l an ö lçü t l e r bak ımından top lumla r a r a -s ında bü tyük f a rk l ıl ık lar gö rü lmek ted i r . A yn ı yaza r l a r , t abaka la ş mas is teminin iş levsel o lduğunu, toplumlar ın bel i r l i mevki ler i doldurmakve bel i r l i görevler i yer ine get i recek b ireyler i mot ive e tmekte o lduklar ın ıbe l i r tmek ted i r l e r . 3 Davis ve Moore, toplumlar ın b ireylere bahşet t iğ iüç fark lı çeş it te ödü lden sözeder ler . Bu nlar ; a) Servet ( insa nla r ın

geçimini , rahat ın ı , eğ lences in i sağlayan mal ve h izmet ler i e lde e tmeyeyarayan ge l i r mik ta r ı ) , b ) ik t ida r (Baş ka la r ına hükmetme) , c ) S ta tü(Bireyin toplumdaki yer i , saygın l ık ve i t ibar ı ) .

Y az ar l a r a gö re bü tü n top lum la rda t abaka laş ma s i s teminde enyüksek derecede ödül lendir i len ler (Servet , ik t idar ve s ta tü bakımından)genel l ik le toplum iç in iş levsel bakımdan çok önemli o lan konumlar ıdolduran en yetenekl i ya da en ehl iyet l i k imselerd ir . 4 Bu yönden yaza r -l a r t abaka laş m ay ı iş levs el gö rü r l e r . Top lu ms a l t abaka laş m a , to p lum -sal s is temin uy arl an m asın ı desteklediği için iş levsel ve evren seldir .Y azar l a r a gö re top lums a l t abaka laş man ın i ş l evs e l o lmayan du rumla r ıda o labi l i r . Örneğin konumlar ın kal ı t ımla kazanı lmas ı , ödül eş i ts iz l i -

ğ in in daha az ayr ıcal ık l ı k iş i lerce tamamen kabul leni lmes i durumlar ın-da o lduğu g ib i . O halde adı geçen yazar larca i ler i sürü len iş levseltaba kala şm a teor is in i şöyle özet leyebi l i r iz : beşer î top lum lard a eş it -s iz l ik , doğuş tan gelen b ir gerekl i l ik t i r . Yüksek sorumluluk taş ıyan yada ender b i r yeteneği gerekt i ren konumlar sadece bu yetenekler i haizolanlarca doldurulur . Yazar lara göre , saygın l ık , gel i r v .s . g ib i bakım-la rdan top lums a l o la r ak ödü l l end i r i lmiş o lan bu k ims e le r in ödü l l en -d i r i lmes i , e s as o la r ak do ldu rduk la r ı konumlar ın güç lüğüne (Eğ i t imdüzeyi, bazı özel yetenekler gerektirmesi gibi) ve iş levsel önemineday anm ak ta d ı r . Teo r i , pek çok bak ım la rda n e leşt i ri lmiş t ir . Botto-more, eleş t i r i ler i şu noktalarda topluyor . 5

1. T eor i , tab aka laşm anı n evrensel o ldu ğun u kabul eder . Bu ise ,her toplumda b ir bel i r l i kademelenme s is teminin var l ığ ın ı iç ine a ld ığ ıö lçüde yanl ış t ı r .

2 . T eor i , en önem li kon um lar ve en yetenekl i k iş iler in bü tüntop lum la rda m enfaa t g rup la r ın ın e tk i s inden bağ ıms ız o la r ak m uayy enolduklar ın ı , kes in o larak tay in edi lmiş o lmalar ın ı kabul eder .

120



3 . Te o r i , t abak a laş m a si s temle r inin ku ru lm a ve k o runm as ındagücün (K uvve t , zo r ) r o lünü t amamen ihmal ede r ve böy lece top lums a ltabakalaşma ve s iyasal çat ışma aras ındaki i l i şk i hakkında b irşey söyle-yemez .

Tumin' in eleştir is i ise şöyle:: Belli s tatüler için gerekli yetenekle-r in toplumda ancak pek az k iş ide bulunduğu görüşü tar t ışmal ı b i rkonu dur . Eğer top lum ka t ı b i r t abaka laş m a i ç inde is e ozam an , ye tenek -ler in or taya ç ıkar ı lmas ı şans ı azal ı r . Özel l ik le eğ i t im imkânlar ın ınana babamn servet ine bağl ı o lduğu ve servet in de eş i t o larak dağı t ı lma-dığ ı b i r top lum da nüfusun b irçok kes it leri , kendi yetenekler in i a n l am aşans ın ı bulamayacaklard ır . Eği t im ve yet işme açıs ından tam bir eş i t -

l ik sağla nm adık ça fark lı b i r ödü l lend irme s is teminin hakl ı gös ter i lmes im ü m k ü n d e ğ i l d i r .5"

2 . G e r h a r d L e n s k i ' y e G ö r e T a b a k a l a ş m a

Bir başka Amerikal ı sosyolog Lenski de , toplumsal tabakalaşma-nın iş levsel l iğ in i kabul e tmekle b ir l ik te , b i r noktada, Davis ve Moore ' -dan ay r ı lmak tad ı r .

Gerhard Lenski, bu eşits izliği, başlangıçta iş levsel olduğu için kabuleder . Çünkü i lk in özel konumlara uygun n i te l ik teki yetenekl i k imse-ler in buralara gelmes i gerekir . Fakat Lenski, başlangıçtaki bu iş levsel-l iğ in uzun b ir süre sonra or tadan kalkacağın ı ve toplumsal b i r norm

olarak devam etmeye eği l im gös tereceğin i bel i r t i r . 6 Ç ü n k ü , y a z a r agöre , o k imse baş langıçtaki iş lev i ar t ık yer ine get i rmediği zaman b i lesürekl i l ik te d i renir .

A yr ıca Lenski, i ler ic i tar ımsal toplumlar ın aks ine, sanayi toplu-munda b irçok toplumsal eş i ts iz l ik ler in g iderek azalacağına, çünküsanayi leşmenin karmaş ık b ir i ş bölümüne ve ender becer i ler i gerekt i rensayıs ız mes lekler in or taya ç ıkmas ına yol açt ığ ına işaret eder . 7

3. V i l f re d e P a r e to ' y a G ö r e T a b a k a l a ş m a

Ta bak a la r a r as ında geçi şi if ade eden Vilfrede Pareto, "Seçkin lerdolaş ım ı" teor isin i i leri sürm üş tü r . O na göre b ireyler a l t tab aka lar -

dan ü s t t abaka la r a ve ü s t t abaka la rdan a l t t abaka la r a s ü rek l i o l a r akhareke t ede r . Pareto, seçkin ler i , o lağanüs tü n i te l ik ler i bulunan ve hangialan da, hang i faaliyet da l ınd a o lursa o lsun , büyük yetenekler i o ldu-ğunu o r t aya koyan in s an la r ın tümü o la r ak t an ıml ıyo r . 7" Pareto, h ü -kümet seçkin ler i i le hükümet d ış ı seçkin ler ayr ımını yapar . Hükümettedolays ız yoldan önemli ro l oynayanlar hükümet seçkin ler id i r . İk inci

121



t abaka i s e s eçk in le r in d ı ş ında ka lan a l t t abakad ı r . H ükümet s eçk in -ler i kavramı ik t idara kat ı lan herkes i iç ine a l ı r . Hükümet seçkin ler iParetoya göre en yetenekl i k iş i ler midir? Parelo'nun " s e ç k i n " t a n ı m ı n agöre böyle b i r iz len im elde edi lmektedir . Seçkin ler grubuna kat ı lma,b ireysel n ite l ik lere bağl ı o ld uğ un da n soydan geçimli deği ld i r. Bu se-beple eski seçkin ler in yer in i halk ın a l t tabakalar ından gelen en uygunkişi ler (Yeni seçkin ler ) do ldur ur . î ş te her to plu m da bu seçkin ler le hal-k ın ger i kalanlar ı aras ındaki sürekl i geçiş durumuna Pareto, "Seçkin lerdo laş ımı" de r .

Pareto'nun bu teor is i e leş t ir i lmiş ti r . Ç ünk ü uy gu lam ada aşağı ta-baka la rdan ge len le r , çok yüks ek bas amak la ra pek e r i ş ememek ted i r l e r .Tepeye t ı rm anm a ancak b i rkaç kuş ak ta ge rçek leşmek te ve o lağan d ış ıb i r o l a y o l m a k t a d ı r . 7 b A ynı b iç imde yukar ı t abaka la rda bu lunan la r ınaşağı lara düşmeler i de çok enderdir .

D . BA Ş L IC A T O P L U M S A L T A B A K A L A Ş M A T İ P L E R İ

Burada , "K ö le l ik " , "K as t " , "F eoda l S ın ı f" ve "Top lum s a l S ını f "kavramlar ın ı e le a l ıp eği t imle i l i şk i ler ine değineceğiz . Toplumsal s ı -n ı f ların eği t imle il işk is i ayr ı b i r bölü md e ele a l ına cakt ı r .

1 . Kö le l ik

L.T . Ho bhou se, köleyi , "yasa ve geleneğin b ir başkas ın ın mü lküo la r ak s ayd ığ ı k ims ed i r . " b iç iminde t an ıml ıyo r . 8 En uç aş amada t a -mamen haklardan yoksun, taş ın ı r b i r eşya n i te l iğ inde o lmakla b ir l ik te ,d iğe r du rumla rda i s e baz ı bak ımla rdan ko runab i l i r . K ö le l ik s i s t emi ,eş i ts iz l iğ in en uç noktas ın ı o luş turur . Çünkü b ireyler tamamen ya dak ı s men hak la rdan yoks undur . K ö le l ik ö rnek le r i o l a r ak es k i Y unanve Rom a top lum la r ı ve 18 . yüzy ı ldak i kuzey A me r ika ' n ın güney indek idevlet ler i gös terebi li r iz . Köle , efendisine tab id ir . Efendin in köle üze-r indeki gücü s ın ı rs ızd ır . Köle , efendis in in "m al ı " ya da "se rvet i" n i -t e l iğ inded i r . Ö zgür le r e o r an la daha aş ağ ı s t a tüded i r l e r . K ö len in s iya -sal haklar ı yoktur . Köle çal ışmaya zorunlu k ı l ın ı r . Bu yüzden kölel iğ in

doğuşu i le b i r l ik te köle çal ışmas ına dayanan b ir çeş i t ar is tokras i devar o lmuş tu r .

Köleler , efendis in in t icar î ve ev h izm et ler in i ya pm akl a mükel lef -t i . Ticar î h izmet ler genel l ik le tar ımsal ve madenci l ik iş ler iydi . Ev h iz-met ler i i se , ev temizl iğ i , yemek p iş i rme, h izmet e tme ya da bazan dasahib in in seks aracı o lma b iç iminde id i .

122



K Ö L E L İ K v e E Ğ İ T İ M

Köleler in eği t imi söz konusu deği ld i r . Esasen eği t imden, kendid in s e l ku rumla r ından ve a i l e yaş amla r ından yoks un b ı r ak ı lmış la rd ı .A ncak baz ı hak la r e lde e t t ik le r inde s ah ip le ri ta r a f ından çok ender deolsa bas i t , s is temsiz b ir eğ i t ime tabi o labi lmekte id i ler . Fakat savaşsonucu köle düşenler in b i r k ısmı , kendi ü lkeler inde bel i r l i b i r dereceyekadar eği t i lmiş lerd i .

O s m an l ı l a rda kö le ler d iğe r ü lke le re o r an la çok iy i du rum da id i l e r.Bes lenmeler i , iy i b i r b iç imde yer ine get i r i l iyor ve d insel inançlar ında

özgür ka l ıyo r l a rd ı .

9

Bunda kuşkusuz d insel e tmenler önemli ro l oyna-mış t ı r. Çün kü K u r ' a nd a ( IV , 40 ) ku l l a r a iy i muam ele ed i lmes i ha k -k ında hükümler va rd ı . A yr ıca , P eygamber de kö le le r e iy i muameleedi lmes i husu sun da kuvvet le ıs rar e tmiş ve "kölelere yediğ in iz i yed ir i -n iz , g iydiğ in iz i g iydir in iz ve onla ra kudret ler i fevkinde b irşeyi emret-m e y i n i z . " d i y e b u y u r m u ş t u . 1 0 B u d ü s t u r l a r a t a m a m e n u y u l m u ş t u r . 1 1

Osmanlı larda kölel ik , kamu yönet imi , asker l ik ve ev h izmet ler ia l an la r ında ka lmış, t a r ım ve s anay ide pek ku l l an ı lmamış t ı . B izdekölel iğ in Bat ıdaki kadar açı l ı amlar b ı rakmamas ın ın baş l ıca sebebi ,İ s lâmda ı rk ayr ımı gözet i lmemes id ir . Osmanl ı larda es i r t icaret i , res -men 1874 y ı l ında yasaklanmış t ı r . Köleler ya köle doğmuş , ya savaş ta

es i r o lmuş , ya da çoğu kez anababa la r ından s a t ın a l ınmış la rd ı r . K ö leolarak her tür lü s iyasal haktan yoksun bulunmakla b ir l ik te , bazı lar ıp a ş a v e s a d r a z a m o l m u ş l a r d ı r . 1 ^

Müslümanl ığ ı kabul eden kölelere d insel eğ i t im ver i lmiş t i r .

İ s lâmiyet , okuma ve yazmayı teşv ik e tmiş t i . İ s lâmiyet in i lk or ta-ya ç ık t ığ ında okuma yazma b i l en çok azd ı . O kuma yazma öğ re tmei ş in i uzun b i r s ü re müs lüman o lmayan la r üze r l e r ine a lmış t ı . A yr ıcaBedr s avaş ından s oma k imi kö le le r , Müs lüman la rdan be l l i b i r k ı s mınaok um a ve yaz m a öğretm ek şar t ıy la serbes t b ı rakı lmış lar ve bu husus ,on la r ın b i r ku r tu lu ş pa ras ı ( f idye- i neca t ) s ay ı lm ış t ı r . 1 2

2. F e o d a l Z ü m r e l e r

O r taçağ A vrupa f eoda l zümre le r i üç öneml i öze l l iğe s ah ip t i . 1 3

Bu nla rda n b ir is i , huk uke n i fade edi lmiş o lm alar ıyd ı . H er sını f,hukuken , hak la r ve gö rev le r , ay r ı ca l ık ve zo run lu luk la r ı kaps ayan b i rs t a tüye s ah ip t i .

12 3



İk inci özel l ik ler i , geniş b i r i şbölümünü temsi l e tmeler iydi .

Üçüncü özel l ik ler i s iyasal b i rer grup o lmalar ıydı .

Lo rd la r ( İk t ida r s ah ib i a s ke r î önder le r ) , f e thed il en top rak la r ı t a -k ipçi ler ine (Vassal) kendi ordular ında bel i r l i b i r zaman h izmet e tmekşar t ıy la dağ ı tm akt a id i ler . Tab i ler (Vassal) genel l ik le toprağ ın da has on rak i pa rça lanmas ıy la (K end i l e r inden s on rak i k ims e le r e ve re r ek )kend i hak la r ına s ah ip Lo rd o luyo r la rd ı . Böy lece top lums a l yaş am,"M an or " den i l en ekonomik ve top lums a l bak ım dan kend ine ye te rl igen i ş t a r ıms a l mü lk le r ha l inde top land ı . 1 4

F e o d a l t o p l u m d a t e m e l o l a r a k ü ç t a b a k a m e v c u t t u r . 1 5 Asiller ,

rah ip ler , zanaatkâr lar ve köylü ler . As i l ler ü lkeyi savunmakla görevl iasker î ar is tokras i id i ve yarg ı gücüne sahip t i r ler . Rahip ler d insel veentel lek tüel seçkin lerd i . Sadece halk ın manevî ih t iyaçlar ına h izmetetmeyip aynı zamanda yönet imsel iş lev lere de sahip t i r ler . Seçkin ler leköylü ler aras ında ise , tar ımsal çevre d ış ına yer leşmiş , tar ımsal n i te l ik teo lmayan ü re t imle ve onun dağ ı t ımı i l e uğ raş an ,uzv î o lmayan ener j ii l e ü r e t im de b u lun an , f a rkl ıl a şmas ı ü r e t im k onu la r ına özgü o lan , ken -d is i i ç inde f a rk l ıl a şmamış , uzm an laş m amış e snaf , tücca r , zana a tka rg rubu va rd ı r .

E L İ T L E R

Z A N A A T K Â R L A R

K Ö Y L Ü L E R

Feodal t op lum model i

Köy lüler in ba ş l ıca toplu msa l zoru nlu luk lar ı i se, rah ip ve as i ller ides teklemek iç in çal ışmakt ı . Kö ylüler in d ış ındaki ik i gru p , servet ,toplumsal saygın l ık ve s iyasal güce sahip t i ler . Alelade as i l , b i r tab i id i .To pra k , kendis ine b ir kral ya da d iğer b i r as il taraf ından asker î h izm etkoşuluyla bahşedi lmiş t i . Lord i le tab i aras ındaki i l i şk i , baş langıçta k i -ş ise l ve anlaşmal ı id i . Bu anlaşma, koruma ve geçim temel ine dayanı-

yor du. Bir feodal s ını f üyes i d iğer ine geçem ezdi . H er feodal s ını f kendii ç inde hak ve ay r ı ca l ık la r bak ımından ay r ı b i r ku ra l l a r t ak ımı i l e hü -küm sürü yord u. A şağı feodal s ını fın üs tün feodal s ın ıf ın yasala r ınai taat e tmek görevi vard ı . Bu h iyerarş i i se z ımnî id i .

F eoda l yap ı , s aban la a r t ık ü r e t im yapan , kapa l ı , kend i kend ineyeten , d ışar ıya açı lmamış b ir toplum biçimidir . Başka b ir deyimle, ta-

124



r ımsald ır ve öküz, saba n, insang ücü g ib i organik ener j i ü ret im e ege-me ndir . Çok s ın ır l ı b i r üret im fazlası yarat ı l ı r . Ke ndi iç inde çok azfarkl ıl aş mış ve ö rgü tl e ş miş bi r to p l um du r . 1 6 Toprak en öneml i s e rve tkaynağıd ır . Bu yüzden toprak- insan i l i şk i ler i önem kazanır . Yâni ,belir li ve s ınır lı sayıda üretimi denetleyen çok az sayıdaki seçkinlerg rubu i le , ü r e t im de b u lun an çok s ay ıdak i köy lü ve zana a tka r a r as ında-ki i l işkileri kastediyoruz.

E l i t g rubu , köy lünün ü re t t iğ i ü ründen ona kend ine ye tecek kada-r ın ı b ı r ak t ık tan s on ra , a r t ık ü rünü a lan ve bunun dağ ı l ımın ı dene t l e -yen b i r g rup tu r .

F E O D A L İ Z M ve E Ğ l T l M

Feodal düzende s ın ı r l ı sayıdaki üret imi denet leyen seçkin ler d ış ın-da, toplumun bi lg i ve becer i ler in i b iç imsel o larak bel i r l i b i r kurumdas imge le r l e , yaz ı ve okuma i l e öğ re tmeye ih t iyaç duyu lmamak tad ı r .K öy lü k i t l e s i ve zanaa tka r l a r i ş yaparken ayn ı zamanda p ra t ik o la r akbi lg i ve becer i ler in i çocu klar ına ve ç ı rakla r ına öğret i r ler . Kü l tü r , sa-nat . edebiyat ve değer ler in öğret imi de y ine ih t iyar larca çocuklara söz-lü o larak aktar ı l ı r .

Tem el ih t iyaç la r ın s ağ lanm as ında ve düzen lenmes inde , kü l t ü rün

yaşat ı lm as ınd a, b iç imsel ve örg ün o lm aya n y aygın ( informal) eğ i t imegemend i r .

El i t grup ise , bel i r l i b i r örgün eği t imden yarar lanmış gruptu .

Feodal kent lerdeki okul lar , d in le çok yakından i l i şk i l i id i . Eği t imve d in in b irb ir ine böyle çok yakından iç içe g irmiş o luşu , örgün öğreni-min temel o larak d insel b i lg in in aş ı lanmas ı b iç iminde o luşumuna yola ç ı y o r d u . 1 7 G ence öğ re t imde bu lunan d in s e l pe r s one l , en iy i b iç imdeyetişmiş kimse idi.

O r taça ğda k il is e, bü tü n eğ i t imi dene t im i a l t ında bu lun duruy or -du . R ah ip le r i lkoku l öğ re tmen i idi l e r, i l k J a po n ve Ç in ken t l e r inde

i lkoku l öğ re t imi mabe t l e rde yap ı l ıyo rdu .

Üs t tabaka, k i t le eğ i t imini genel l ik le arzulamıyordu. Bas i t tek-nolo j iye da ya na n feodal kent , a le lade b ir k imseden eği t ilmiş o lmay ıi s t emiyo rdu .

Karmaş ık teknolo j ik b i lg iye de ih t iyaç yoktu .

125



F eoda l ün ive r s i t e l e rde oku tu lan t ek uygu lamal ı b i l im t ıp id i .A yr ıca a s t ro lo j i ve man t ık da ok u tu lm ak ta id i . Ma tem at ik ve . a s t ro -nom i b i l imler i i se uyg ulam al ı deği l de , sadece teor ik o larak öğret i l -m e k t e i d i . 1 8

3. K a s t l a r

Kast b iç imindeki tabakalaşma s is teminde eş i ts iz l ik , tamamen kal ı -t ımsald ır .

H ind i s t an ' ın H indu kas t l a r ı , bu t abaka laş man ın t ip ik ö rneğ id i r .S is temin baş l ıca özel l iğ i , bel i r l i tabakalardaki üyel iğ in b ireyler in ken-

di ler ine ver i lmes i ve aynı geleneksel mes leğe sahip o lmalar ıd ı r . Doğuş-t an kazan ı l ı r ve değ i ş t i r i l emez . Y aş amı boyunca b i r k ims en in top lum-s a l du rumunu k ims e değ i ş t i r emez . Ö rneğ in ev lenmele r , ayn ı kas t i ç in -de o lmal ıd ır . K as t s istemi , ekonomik fark l ılaşma i le açık b ir b iç imd ebağl ı o lunan genel b i r özel l iğe sahip t i r .

Teo r ik o la r ak dö r t ge lenekse l V a rn a y a da kas t va rd ı r . Bu n la r :Brahm ans (R ah ip le r , öğ re tme n le r ) , K s ha t r iyas (S avaş çı ve a s i l zade le r ) ,Vaish yas (Tü cca r ve zanaa tkar lar ) ve Sudras (Köylüler ve e l i şçi ler i )d i r .

Bun la r ın d ı ş ında kas t d ı ş ı mi lyon la r ca dokunu lmaz ha r i j ans la r

vardı . Hint kas t s is temi , üç b in y ı l ger iye g iden b ir geçmişe sahip t i r .Hindu d in i i le iç içe g irmiş b i r s is temdir . 1901 y ı l ındaki sayımda 2000den fazla "J at i" de nen yersel o larak dağı lm ış kas t a l t bölüm ler i sap-t anmış t ı . Bu yüzden uygu lamada çok ka rmaş ık b i r s i s t emd i r . A l t bö -lümle r de kapa l ı , endogam ve doğuş tan ed in i lmiş b i r imle rd i . Çocuk-la r baba la r ın ın kas t ından baş ka b i r kas ta geçemez le r .

Kas t s is teminin or taya ç ık ış ı i le i lg i l i aç ık lamalar ı Bottomore şöyle

ö z e t l i y o r : 1 9

"K as t ın or ta ya ç ıkard ığ ı sosyolo jik sorun , bu kend ine özgü top-lumsal tabakalaşma t ip in in var l ığ ı ve sürekl i l iğ in i açık lamaktadır .A ç ık lanmas ı ik i b iç imde a r anab i l i r ; ya t a r ih s e l o lay la r bak ımından

y a d a b u g ü n H i n t t o p l u m u n d a b u l u n u p b a ş k a y e r l e r d e b u l u n m a y a nbaz ı öge ve öğe le r bak ım ından . H er hang ib i r t a r ih se l aç ık lama , b i l -g i n i n b u g ü n k ü d u r u m u n d a s p ek ü la t if o l m a y a m a h k û m d u r ve d e ğ e riyen i t a r ih s e l a r aş t ı rma la r a yöne l tmek ten iba re t ka l ı r . Ş imd iye dek o r -t aya a t ı l an en maku l aç ık lam ala rda n b i ri si , J . H . H u t to n t a r a f ındani l er i sü rü lm üş tü r . O na gö re kes in s ın ıf l anmala r ıy la H in d i s t an ' ı i s ti la

126



eden Âr î ler , toplumsal tabakalaşma i lkes in i get i rmiş lerd ir . Esasenbundan önce de top lum öze l kab i l e g rup la r ına ay r ı lmış t ı . Bu g rup la rg ıda i le i lg i l i yasaklara tab î id i ler . Bu yasaklar ı , kendi ler i ve d iğer ler ia r as ındak i top lums a l mesa fey i ko rum ak i ç in kab u l e tmiş ler ve t akv iyeetmiş lerd ir . Böylece, b i rb ir iy le kar ışmayı reddeden tabakalaşmışgruplar , i lkes i takviye edi lm iş t i r ve evvela g ıda ve son rad an temasyo luy la k i r l enme ku ra mı na day ana n s ih ir se l ve d in se l dok t r in inyara t t ığ ı güç lü b i r yap t ı r ım vücuda ge t i rmiş t i r . "

"K as t ın ik inc i b i r aç ık lan ı ş ı , H in t top lumunun kend ine özgü ya -

pıs ı i le i lg i l i o lan açık lamadır . Bu açık lama, Ja t i (Kas t a l t bölümü) veVarna (Kas t) aras ındaki i l i şk iye dayanır . Modern kas t araş t ı r ıc ı lar ı ,e s k i d in s e l edeb iya t t a yo rumlanan V arna s i s t emin in ma j ik ve d in s e ldüş ünce le r l e i lg i l i r o lü üze r inde du rdu la r . M.N . S r in ivas , K arma veDharma anlayış lar ın ın kas t s is temine bağl ı h iyerarş i düşünces in i genişö lçüde güç lend i rmeye büyük ka tk ı s ı bu lunduğunu i l e r i s ü rmek ted i r .K a rm a , b ir H in duy a , b i r mu ayy en kas t bö lü mü nde doğmuş s a bu kas t -t a doğmaya l ay ık o lduğunu öğ re t i r . D harma i s e , kas t ın ge rek t i rd iğ igörevler i öğret i r . Kir le t i lme kavramı, "Kas t s is teminde esas t ı r" der ,ve kas t lararas ı her çeş i t i l i şk i onun hükmü al t ındadır . Bununla beraberK .M . P an ikkar , J a t i ve V ar na a r as ındak i ay r ım dan kas t si s temin inH in t d in inde b i r t emele dayanmad ığ ın ı i l e r i s ü rmüş ve daha çok H in t

ge leneks e l hukukundan ve H ind i s t an t a r ih in in çoğunda gö rü len mer -kezî s iyasal o tor i ten in zayıf l ığ ından çık t ığ ım kan ı t lam aya çal ışmış t ı r ."

"Fakat kas t s is teminin korunmas ında önemli o labi lecek başka fak-tör lere d ikkat in çeki lmes ine rağmen baş l ıca özel l iğ i , Hinduizmin yeni-den yo rum lanm as ı i ç in b i r g i r i şimd i r . G erçek te kas t l ar ve bun la r ınal t bölüm ler i , doğ rud an d oğru ya Va rn a (Kas t) s is temiyle i lg i lid i r .Sr in ivas ' ın işaret e t t iğ i g ib i , Varna s is temi , herhangib ir bölgenin onbin lerce a l t kas t ın yer bulabi lecekler i bütün Hindis tan ' ı iç ine a lan b irçe rçeve o lu ş tu ru r . A yn ı zamanda gene l o la r ak kabu l ed i lmiş değer le rve saygın l ık ö lçeğin i temsi l eder . Panikkar ' ın hukuk ve d in in e tk is i ara-s ında yap t ığ ı ay r ım ben ims enemez . Çünkü H indu ge leneks e l hukukunad ins e l düş ünce le r egemend i r . K arma , dharma ve k i r l e t i lme kav ram-lar ı gerek d insel gerek hukuksal düşüncede egemen b ir yer a lmış o lup ,ik is i b i rden kas t s is temini des tekleyen güçler in kuşkusuz en büyükle-r inden b i r in i o lu ş tu ran b i r öğ re t id i r " .

"Ö y leys e , kas t s i s temin in aç ık lan ış mın , top lums a l t abak a laş m ahakkında b ir genel teor is i , Hindu d in in in kendine özgü özel l ik ler i ve

127



mu htem elen H i n t top lum unu n coğ ra f î du rum u ve ge leneks e l ekono-nin korunmas ı g ib i d iğer öğeler i iç ine a ld ığ ı sonucuna varabi l i r iz ."

K as t düzen inde ş u öze l l ik le r bu lunmak tad ı r . 2 0

"(1) Zo runlu saygı ve aşağı kas t ın yukar ı kas ta karş ı saygıda ku-s u r e tmes i du rumunda de rha l ceza land ı rmaya g id i lmes i .

(2) Aşağı kas ta doğuş tan b ir aşağı l ık n i te l iğ in in ver i lmes i ; böy-lece aşağı kas t , davranış lar ı nas ı l o lursa o lsun aşağıda kalmaktadır .

(3) Yukar ı kas t erkekler i , hem kendi kas t lar ından, hem de aşağıkas t lardan kadın lar la ev lenebi ld ik ler i halde, aşağı kas t erkekler i yukar ı

kas t kad ın la r ıy la ev lenemez le r .

(4) Aşağı kas t ın bu konumlar ına karş ı l ık sahip o lduklar ı i ler i sü-rü len kazançlar , aşağı kas t üyeler inden çok, yukar ı kas t üyeler incei ler i sürü lmektedir .

(5) Geçmiş in kas t lar aras ında b ir uyum çağı o larak a lg ı lanmas ıve bunun, aşağı kas t insanlar ın ın hoşnutsuzluğuna yol açan d ış k ış -k ı r t m a l a r s o n u n d a b o z u l d u ğ u n u n d ü ş ü n ü l m e s i .

(6) Aşağı kas t üyeler in in , aşağı konumlar ın ın meşruluğunu zım-nen r edde tm ele r i " . ,

A .B.D. 'deki zenci ler in de b ir kas t düzenin i o luş turduklar ı , k imisosyologlarca bel i r t i lmektedir . Fakat buradaki zenci ler Hint kas t s is -t eminden o ldukça f a rk l ıd ı r l a r . 2 1 A.B.D. de kas t deni lebi l i r se sadecebeyaz ve s iyah tan iba re t ik i kas t mevcu t tu r . O ys a H ind i s t an ' da çokkas t l ı b i r düzen vardır . Hindis tan 'da aşağı kas t üyeler i kas t düzenin ika ld ı rmak tan çok , yen i b i r b iç imde s ın ı r l amak i s t emele r ine r ağmenA.B.D. 'de aşağı kas t , kas t düzenine son vermeyi is ter . Hint s is temindekast, dinsel bir nitelik taşır . A.B.D. de böyle bir nitelik yoktur.

Kas t düzeni Hint hükümetince 1949 da b iç imsel o larak kald ır ı l -d ı . Fakat bu yasal kald ır ı l ı ş büyük kent ler in d ış ında çok az e tk is in i gös-t e rd i . Bunun la b i r l ik te ken t l e rde kas t s i s t emi o r t adan ka lkmak tad ı r . 2 2

K A S T S İ S T E M İ v e E Ğ İ T İ M

Brahman la r , s i s t emin en ü s tünde bu lunan r ah ip le r i ve öğ re tmen-ler i o luş turmaktadır lar . Bunlar , d insel b i lg iy i öğretmekte id i ler . Gö-r ev le r i , i l âh î r ehber l ik a l t ında top lums a l düzen i ko rumak t ı . 2 3 Dinsel

12 8



eği t im yanında her kas t , kendi uğraş ı a lanına göre eği t imini sağlamak-ta id i . Bugün kent lerde tüm dinsel yasaklar kalkmış t ı r ve çeş i t l i kas tüyeler i h ız la değişen sanayi leşme koşul lar ına yavaş da o lsa in t ibak e t -mek ted i r l e r . Çeş i t li kas t üye le r i bugü n f ab r ika la rda ve oku l l a rda mo-der n u laş t ı rm a s istemi sayes inde yakın f iz iksel tem asa kaçın ı lmaz o la-r a k s ü rü k l e nm i ş l er d ir . H i n t h ü k ü m e t i b u g ü n " D o k u n u l m a z l a r a " k a r -ş ın bü tü n ekonom ik ve eği tse l ayr ım ı or ta da n kald ırm akta , f ı rsa t eş it -l iğ in i s ağ lamak tad ı r .

Y ap ı l an b i r çok a r aş t ı rma la r da öneml i değ i ş mele r i o r t aya koy -m a k t a d ı r . 2 4

Eş i t ş a r t l a r la o lmam ak la be rabe r zeng inl ik ve eğ i t im, yukar ıkas t lara o lduğu kadar aşağı kas t lar ın üyeler ine de açı lmış t ı r . Bunun-la b i r l ik te kas t düşünces in i kentsel kes imde b i le s i l ip a tmak mümküno l a m a m a k t a d ı r . Bottomore yap ı t ında bu konuda ş öy le d iyo r : 2 5

"K as t düş ünces in in hüküm s ü rmes i hakk ında baz ı b i lg i l e r i K .M.K apad ia ' n in Bombay Eya le t indek i yüks ek öğ ren iml i öğ re tmen le r üze -r inde yap t ığ ı b i r a r aş t ı rmadan e lde ed iyo ruz . O nun a r aş t ı rmas ı , öğ -r e tmen le r in büyü k bi r çoğu n luğu nun kas t l a r a r as ı ev lenmele r i - k en -di çocuklar ı iç in b i le- benimsedik ler in i gös termekle beraber kas t dü-şünces ine duygusal bağl ı l ığ ı ve endogamiyi sürdürecek b irçok öğe-ler in de mevcut o lduğunu gös ter i r . Örneğin kas t iç inde kas ta a i t ör -

güt ler in kurulmas ı ve hayırsever l ik amacı i le yapı lan eylemler s ık s ıkgö rü lü r . B i r çok kas t l a r de rg i l e r yay ın lamak ta ve top lums a l tö r en le rdüzen lem ek ted i r l e r . Ö ğ re tme n le r in üç te b i r i kas t de rg is ine abon e-dir ler ve kas t ın toplumsal ey lemler ine kat ı lmayı is temektedir ler . Ka-padia, gr ub un % 42 ' s in in kas t düşünces ine o lduk ça s ık ı b i r b iç im debağ l ı o lduk la r ı s onucuna va r ı r . "

Hindis tan 'daki kas t lar ın eği t imle i l i şk is in i de e le a lan Bottomore,bu konuda k i göz lem ve a r aş t ı rma la r ı ş öyle öze t l iyo r : 2 6

"Es k i H in d i s t an ' da , ö rgün öğ re t im, Brah ma n la r t a r a f ından s ağ -lanırd ı . Öğrenci ler beş yaş ında i lk eği t ime baş lar lar , i lk o larak a l fabeöğ ren i r l e rd i . İ lköğ re t ime he r yaş tak i çocuk devam edeb i l i r d i . Bundan

sonra saç kes i lme töreni , da ha sonra da b ir toplu msal ha ya ta baş la-ma tö r en i ce r eyan ede rd i . Bunun i ç in de no rmal yaş , B rahman kas t ıiçin 8, Kshatriya için 11 ve Waisya için ise 12 idi. Tüm eğitsel s is tem,öğre nm e ya da öğret im den çok, ha ya ta ağır l ık veren bu eski öğrenci l iks is temine dayanmakta id i . Bu s is tem, öğretmen ve öğrencin in aym ev-de yaşadıkları ve ruhsal bağlarla bağlı oldukları sürekli kiş isel i l işkiye

129



day anm ak t a id i .. . Ö ğrenc i , bu tö r enden s on ra yen i b i r hay a ta baş -l a r , bu ra da öğ re tmen i t a r a f ından yen iden ya ra t ı l ı r ve ç ift d i s ip l inetab i tu tu lu rdu . -F iz i ik s e l ve ruhs a l - Bunun la be raber bu eğ i t im s i s -tem i , nüfusun a z b ir bö lüm ün e yayı lmış o lup baş l ıca d insel doktr in-ler in aktar ı lmas ı i le uğraşan ve geniş ö lçüde la ik öğret imi d ışarda b ıra-kan b i r ka l ı tıms a l r ah ip le r g rubu t a r a f ından yü rü tü lü r dü . Y üzy ı l l a rboyun ca , öğ ren im haz ine le r i ve H ind u ha ya t ın ın önder le r i o l anBrah ma n la r , ku t s a l me t in le r üze r inde düş ünerek bun la r ı i ş lemeye ved ins e l ku rumla r hakk ındak i a r aş t ı rma la r ın ı , t o l s ve V idya layas veCha tus pa th i s , b i rb i r in i t ak ip eden kuş ak la r a ve rmeye devam e t t i l e r .Teknik becer i ler esas o larak a i le ve mes leksel grup yoluyla gayr i resmî

ve p ra t ik yo l l a rdan ve r i l iyo rdu . Bu du rum çağdaş b i l im ve s anay in ino r taya ç ıkmas ından önce bü tün top lumla rda gene l o la r ak mevcu t b i rdu rumdu . F aka t H ind i s t an ' da d in s e l eğ i t imin ü s tün lüğü ,Ba t ı ya dai s l â m , y a d a Ç i n t o p l u m l a r ı n d a o l d u ğ u n d a n d a h a f az la i d i . "

"Moğo l impara to r luğunun çökmes i i l e o r t aya ç ıkan düzens iz l ik ,eğ i t im s i s t eminde bozu lma ve da ra lma meydana ge t i rd i ve s on radanH ind i s t an ' da ku ru lan ing i l i z egemen l iğ i l ı e rnekadar eğ i t ims e l ge l i ş -meyi o lanakl ı k ı ld ı i se de yeni sorunlar da meydana get i rd i , ingi l izyönet ic i ler i i lk in geleneksel Hindu okul lar ın ı des tekledi ler ve yeni okul-l a r ve ko le j le r in ku ru lm as ına ya rd ım e t t i le r . F aka t 1835 'de a l ınan b i rka ra r l a hükümet in H ind i s t an ' da A vrupa edeb iya t ı ve b i l imin in ge l i ş -

t i r i lmes i ve öğ reü m aracın ın ingi l izce o lmas ı ve Eği t im Fon un un s ır fingi l iz Eği t imi iç in kul lanı lmas ın ı gerçekleş t i rmes i is tendi . Bu s iyaset ,a r a la r ında R a ja Ra m M oh an Ro y g ib i H in t l i re fo rmcu la r ı ve gene l lik -l e t i ca r e t le uğ raş an o r t a sını f t a r a f ından des tek lend i . F ak a t D .P .M uke r j i ' n in i fade e t t iğ i g ib i bu po l i t ika , yukar ı s ını fl a rı t op lum und iğe r s ın ı fl a r ından da ha da ay ı rd ı . Eğ i t im s o rumlu luğ unu t a ş ıyan la r ,1854 Eğ i t im K ara r ınd a y ine led ik le r i g ib i , amaç la r ı , "ha lk ın bü tüns ın ıf l ar ına A vrup a î b i lg iyi ya ym ak " id i . F aka t ayn ı zam and a ay myön temle r l e ça l ı ş maya devam e tmey i kas ted iyo r la rd ı . Bu amaç , öğ -ret imin yüksek dal lar ında ingi l iz Di l i yoluyla akset t i r i lmel id ir . Hal-k ın büyük k i t les inde ise o k i t len in d i l ler i yoluyla akset t i r i lmel id ir ."Bun dan baş ka uygu lam adak i çaba , dah a çok ü s t ve o r t a s ını f la r ın eğ i -

t imi üzer inde gös ter i ld i . Yeter l i b i r i lk öğret im s is teminin kurulmas ın-da ise n isbeten az b ir i ler leme kaydedi ld i . Böylece 1881-1882 'de 5 ve12 yaş lar ı aras ınd aki 10 erkek çocuk tan b ir i ve 250 k ız çoc uğ und anbir in in okula devam et t iğ i öngörüldü . Bunlar ın çoğu o kadar k ısa b i rs ü re devam ed iyo r la rd ı k i okuma yazmay ı s ü rek l i b i r b iç imde öğ re -nemiyo r la rd ı . 1939 ' da nü fusun % 90 ' ı hâ lâ eğ i ti lmemiş du ru m da id i .

130



Kuşku suz b u sebeple eği t im s is temi nüfusun üs t s ın ıf ları i le k i t le lera r as ındak i a r t an boş luğu ko rumaya ve daha da gen i ş l e tmeye ya rad ıve bu ay r ımı b i r d i l ve gene l kü l tü r ay r ımı du rumuna ge t i r e r ek dahada de r in leş t i r d i . "

"Hindis tan 'da bağımsızl ığ ın e lde edi lmes inden ber i eğ i tse l im-kânlar ın yayı lmas ında hat ı r ı sayı l ı r b i r gel işme meydana gelmiş t i r .Köy okul lar ın ın ve a l t tabakalar ı o luş turan kas t lar ın çocuklar ı iç ineği tse l imkânlar ın gel işmes iy le eği t ime g ir iş te hat ı r ı sayı l ı r derecedeeş i t l ik sağlanmış t ı r . Bununla beraber hâlâ , z ikre değer eş i ts iz l ik ler var -d ı r ; Gandhi'nin f ik i r ve e l işç i liğ in in b irleşmes i hakkın daki düşünce ler i

iç ine a lan temel eğ i t im, çocuklar ın çoğu iç in sağlanmış t ı r . (Çoğu, eğ i-t imin i lk a ş amas ından s on ras ına geçemez le r ) . F aka t H in t top lumu-nu n üs t s ın ıf ları hâlâ çoc uklar ın ı İngi l iz t ip i gram er ve özel okul larag ö n d e r i r l e r " .2 7

" . . .Hindis tan 'da İngi l iz eğ i t im s is temi , eks ik l ik ler ine rağmen, a-şağı kast ların ü yeleri için yüksek eğ itim fırsatlarının ilk kez gerçekleş-tir i lmesinde son derece iyi bir etki yapmıştır . Bilimin gelişmesi ve top-lums a l değ i ş men in h ız lanmas ı ayn ı zamanda eğ i t s e l ku rumla rda dav - ,r an ı ş ka l ıp la r ın ı e tk i l emiş ve bun la r a baz ı modern top lumla rda hoş -görücü ya da deneysel karakter vermiş t i r . Bu da belk i , ergen ve yet iş -k in lerde am açs ız l ığ ı doğ urabi l i r . Bir taraf tan s ıkı gelenekler ve dav -ranış ö lçünler i , d iğer taraf tan da hoşgörüye, değişmelere karş ı in t ibakve s e rbes t a r aş t ı rma ruhu a r as ında b i r dengeye va rmak güç tü r . Çağ -daş eği t imin as l î i ş lev i o lan toplumsal laş t ı rmadaki (Başka toplumsaletk i ler in de sebep o lduğu ) başar ıs ız l ık lar ı , bü tü n sanayi leşmiş top lum -la rda hüküm s ü ren genç l ik s o run la r ında aç ıkça gö rü leb i l i r . H ind i s t angib i hen üz h ız l ı b i r değişme dönem ine g ir işen b ir ü lkenin had b ir b i -ç imde böy le güç lük ler l e ka r şı l aş mas ı pekâ lâ m üm kü ndü r . G erçek ten ,toplumsal değer ler hakkında kuşaklar aras ı z ı t l ık lar , geleneksel ev-lenmelere karş ı d i renme, öğrenci i taats iz l iğ i ve genel çocuk suçlu luğug ib i o lay la r H ind i s t an ' da çok be l i r l id i r . " 2 8

" . . . Bugünkü Hindis tan ' ın eği t ic i ler inden b ir in in söylediğ i g ib i :"Öğretmenler geçmiş te hernekadar yoksul ya da güçsüz id i lerse de say-g ın l ık gö rüyo r la rd ı . O ys ak i çağdaş H ind i s t an ' da nakd î s t andar t l a r apek aş ı r ı b i r değer ve r i lmek ted i r . " 2 9

"Hindis tan 'da İngi l iz eğ i t imi lâ ik karakter inden dolayı s ık s ıkeleş t i r i l i r . Esas ta d insel o lan Hint karakter ine yabancı kalmakta , d in-sel ve ahlâksal öğret imin , eğ i t imin gerekl i b i r parças ı o lduğuna değin

131



mevcut inanca ters düşmekte id i . Gençler in yaş l ı l ığa saygın l ığ ın ınbir azal ış ı ya da yok o lmas ı , anababalarm çocuklar ı ve öğretmenler inöğrenci ler i üzer indeki doğal o tor i te ler in in yads ınmas ı , d insel ve top-lumsal yapt ı r ımlar ın geniş ö lçüde saygıs ız l ık la karş ı lanmas ı ve ahlak-sal gevşekl iğ in gel işmes i g ib i bütün bu o laylar bu eği t ime bağlanır .F aka t bağ ıms ız l ığ ın baş a r ı lmas ından be r i uygu lama s onunda dahabaşka ve çok daha genel n i te l ik te e tk i ler in de söz konusu o lduğunugös termiş t i r . Hinduizm i le çağdaş b i l im aras ında herhangi genel b i rça t ı ş ma o lmayab i l i r . F aka t kuş kus uz , b i l ime dayanan endüs t r iye lb ir top lum un hay at b iç imi i le H ind uiz m 'e s ık ıca bağl ı gelenekselhay a t b iç imi a r as ında b i r ça t ı ş ma va rd ı r . H in d i s t an ' da k i son eğ i t-

se l p lanlama gerçekl ik te eğ i t imin lâ ik yönü üzer inde ve çağdaş b i l -g iy i yaymakta d irenmekle , ah lâk ve d insel öğret im sorunlar ın ı b i rt a ra f a b ı r akmak la , gen iş ö lçüde İng il i z s i st emin i ö rnek a lm ış t ı r . " 3 0

O N U N C U B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Mayer, K.: Class and Society, s. 3.

2 Mayer, a.g.e. , s . 4.

3 Mi l le r , Hand-Woo ck, R . : Socia l Foundat ions of Urba n Edu cat ion , s . 64 .

4 Mil ler and Woock, a.g.e. , s . 65.

5 Bottomore, e.g.e., s. 195

5a. Ta n, M .: Top lumb il ime Giriş, s . 77. .

6 Ro beı tson, I . : Lenski 's Th eoıy of Strat i ficat ion, in Encyclope dia öf Sociology,s. 157-158.

7 Robertson. a.g. madde, s. 158.

7a. Duverger, Maurice: Siyaset Sosyoloj isi , s . 249-250.

7b. Duverger, Maurice: a.g.e. , s . 255.

8 Bottomore, T.B.: Sociology, s. 179.

9 Tezcan, M.: Türklerle İlgi l i Stereot ipler ve Türk Değerleri , s . 40.

10 İslam Ansiklopedisi, Abid Maddesi, I. cilt , 1950.

11 İslâm Ansiklopedisi , a.g.m.

İla . Osm anl ı T op lum Yaşayışı i le i lgi li belgeler bi lgi ler: Kölelik, Tarih ve To plum ,sayı 1. Ocak 1984

12 Yurdaydın, H.: İslam Tarihi Dersleri , s . 64.

13 Bottomore, a.g.e., s. 181

14 Rosenberg, H.D.: Feudal ism, in Encyc. of Sociology, s. 110.

15 Mayer, a.g.e., s. 17.

16 Kıray, M .: Top lum Y apısındaki Temel De ğişimlerin Tarihsel Perspekt i fi : Bu -günkü ve Yar ınki Türk Toplum Yapı s ı , Mimarl ık Seminer i .

132



17 Sjoberg. G.: The Preindustrial Ci ty, s. 299.

18 Sjoberg, a.g.e., s. 301.

19 Bottomore, a.g.e., s. 184.

20 Lundberg, Schrag, Larsen, a.g.e. , s . 410. Türkçe çevirisi , I . ci l t .

21 Lundberg ve diğerleri , a.g.e. , s . 111.

22 R oberstson, la n : Ind ian Caste System, in Encycl . of Sociology, s. 136.

23 Maycr, a.g.e. , s . 14.

24 Mayer, a.g.e. , s . 16.

25 Bottomore, a.g.e., s. 186.

26 Bot tomore, a.g.e. , s . 246-255.

27 Bot tomore, a.g.e. , s . 250.

28 Bot tomore, a.g.e. , s . 251-252.

29 B ot tomore, a.g.e. , s . 253 .

30 Bot tomore, a.g.e. , s . 253-254

13 3



1 1 .

Bölüm

T O P L U M S A L S I N I F L A R V E E Ğ İ T İ M

Toplumsal tabakalaşmanın d iğer b i r b iç imi de , toplumsal s ın ı f -

lard ır . Bu bölümd e, önce, toplum sal sın ı f lar ın n i te l iğ in i , da ha so nra ,eğitimle il işkilerini ele alacağız.

I . G E N E L O L A R A K T O P L U M S A L S I N IF L A R

Bugün çağdaş top lumla rda "S ın ı f " ın egemen b i r t abaka laş mab iç imi o lduğu kabu l ed i lmek ted i r .

Top lums a l s ın ıf la r de fac to g rup la rd ı r . H ukuks a l ya da d in se lo la r ak if ade ed i lmemiş ve yap t ı r ım lanm amış la rd ı r . K a pa l ı o lmay ıpaçık gru plar d ır . A l t toplum sal s ın ı f lar üs t toplum sal s ın ı f lara geçebi l -mek imkân ına s ah ip t i r l e r .

G ene l o la r ak he r top l um da üç top lums a l s ın ıf gö rmek tey iz . B un-l a r :

a ) Ü s t s ın ıf (Top l um dak i ekonomik kaynak la r ın büyük b i r kı s-mın ın s ah ib i o lan la r ) .

b) O rt a s ınıf (Nitelikli işçi ve serbest meslek sahiple ri)

c) Alt s ınıf (Ü cretl i sanay i işçileri, köylüle r)

Sosyolog Center, toplu msa l s ınıf ları üst, orta ve alt ola rak s ınıf-l and ı rmış t ı r .

Top lu ms a l s ın ıf la r , çeşi tl i b i ç imle rde t an ımlanm ış la rd ı r . Ö rn eğ in

b i rkaç t am mı göz den geç i recek o lu rs ak , " . . . Top lum s a l s ın ıf hem ken -disi , hem de başkalar ı taraf ın dan saygın l ık , toplu msa l i l işk i ler , ey lem-le r , ma l l a r ve değer hüküm ler i bak ım ından nü fus un baş ka kes imle r in -den farkl ı sayı lan b ir k es im idir ." 1

"S ın ıf l a r, ayn ı ekonomik du rum dak i b i r ey ve a i le l e rin top lan ma -s ı d ı r . " 2

134



"Toplumsal s ın ı f , toplumda servet , eğ i t im ve mes leksel s ta tü ba-k ımından aş ağ ı yukar ı benzer du rumda o lan in s an la r ın d iğe r l e r indenay r ı lmas ıd ı r . 3

T am m la r gözden geçir i ld iğ inde, s ın ı flar ın h em gel i re göre bel i r -lenen b ir o lgu , he m de sın ıf üyeler in in ha ya t b iç imler in i , sın ıf b i l in-c ine s ah ip o lmala r ın ı i çe r en top lums a l b i r o lgu o lduğu an laş ı lmak tad ı r .

Joseph Kahl, toplum sal s ın ıf ın özel l ik ler in i yedi temel boy ut tat o p l u y o r . 4

1 . S ayg ın l ık : K imi in s an la r , t op lumda d iğe r l e r inden daha f az la

kişisel saygınlığ a sa hipt ir ler ve saygı ^görürler .2 . Bel i r l i miktarda servet ya da gel i re sahip o lmak.

3 . Toplumsal e tk i leş im - Geniş b i r toplumda herkes herkes le e tk i-leş imde bulunamaz. Farkl ı i l i şk i or taya ç ıkar ve insanlar "kendi çeş i t -l e r i n d e n " o l a n l a r l a d a h a r a h a t t ı r l a r .

4 . Mes lek - Bazı mes lekler d iğer ler inden daha yüksek sayı l ı r lar .S ebep le r i i se dah a faz la öd ü l l end i rme , to p lum re f ahı i ç in da ha önem -l i o lma, özel yetenekler gerekt i rme.

5 . S ın ıf b i l inci - Bel i rl i düze ylerde o lan k im seler in kendi topl um -s al g rup la r ın ın d iğe r l e r inden f a rk lı l ığ ın ın b i l inc inde o lmala r ı .

6 . Değ er yönel imler i - To plu m da ki k iş iler fark l ı ya da ö nem lisaydık lar ı şeyler ba kım ınd an d iğ er ler ind en farkhdır . Bel ir l i k iş iler -den o luşan grup lar , d iğer le r inden fark l ı, s ın ı r lı sayıdaki soyut d eğer-ler ya da değer s is temler ine sahip t i r ler .

7 . ik t idar ya da başkalar ın ın eylemler in i denet imi a l t ına a labi l -me yeteneği .

Top lu ms a l s ın ı fl a rın doğuş u hakk ındak i baz ı so s yologla r "K ü l -tür , gelenek ve a l ışkanl ık lara" yer ver i r ler . 5 Y ukar ıda be l i r t t iğ imiztoplum sal sın ıf özel l ik ler ine sahip o lm anı n e tkenler in in n eler o ldu ğubu sosyologlarca bel i r t i lmiyor .

Marxçı toplum sal s ın ıf an layış ında ise bu e tken ler şöyle bel i r t i l-mek ted i r . Bu an lay ı ş a gö re s ımf t an ım ı "Ü re t im güç le r in in be l li ge -l i ş me aş amala r ında ,

a . Ü re t im a raç la r ına s ah ip lik ya da s ah ip o lm am a, b . Top lum s a liş -bölümü düzenindeki yer ler i , do layıs ıy la da sahip o lduklar ı zengin-l ik ler i e lde e tmede kul landık lar ı araçlar ve c . bu toplumsal zengin l ik-

135



l e rden a ld ık la r ı pay ın büyük lüğü bak ımla r ından b i rb i r l e r inden ay -r ı lan geniş insan g rup lar ın a s ın ı f e lenir ."

Bu tan ım a göre toplumsal s ın ı flar ın or ta ya ç ık ış ın ın teme l e tkeni ,üret im araçlar ın ın özel mülkiyete konu o lmas ıd ır . Bu mülkiyet düze-nindek i üret im i l işk i ler i ise , her s ın ıf ın toplu md aki yer in i bel i r tm ek-tedir . Üret im araçlar ı i le üret im i l işk i ler i de o toplumdaki üret im bi-ç imin i o lu ş tu rmak tad ı r .

I I . T O P L U M S A L S I N I F L A R ve E Ğ Î T l M L E İ L İ Ş K İ L E R İ

Eği t im in toplum sal s ın ı f lara göre farkl ı laş t ığ ın ı çeşi tl i sosyologlarbel i r tmiş lerd ir .

D u r k h e i m ' e G ö r e T o p l u m s a l s ı n ı f v e E ğ i t i m F a r k l ı l a ş m a s ı

D u rkhe im 'd en aş ağ ıya a ld ığ ımız a l ın t ı l a r , bu f ark lı l aş may ı ö r -n e k l e r l e a ç ı k l a m a k t a d ı r " 6 . "Bir topl um , iç inde çeş i tl i çevreler , m u-hi t ler o lduğuna göre çeş i t l i tü rde eği t imler vard ır denebi l i r . Toplumkas t (K ap a l ı top lum s ın ı fl a rı ) l a rda n mı k u ru lm uş tu r? O ha ldeeği t im, b i r kas t tan öbür kas ta oranla değiş i r . Patr isyenler in (Romaas i lzadeler i ) P lebeyenler in eği t iminin , Brahma (Eski Hint d in i) ,

S ud ran ın eğ i t imin in ayn ı değ i ld i . O r taçağda ş öva lye l iğ in bü tün in -cel ik ler in i öğrenen genç (Beyzade) i le mahal les in in k i l ise okulundabazı önemsiz gramer , bas i t şark ı lar , ar i tmet ik , takvim bi lg i ler in iöğ renmeye g iden ha lk ın , avamın , köy lünün eğ i t imi a r as ında nekadarayr ı l ık lar vard ı r . Bug ün dah i eğ i t imin toplumsa l s ın ıf lar i le değişt iğ in igö rmüyor muyuz? K en t l in in eğ i t imi köy lününk ine benzemed iğ i g ib ibur juvanın eği t imi de işç in in eği t imi g ib i deği ld i r . . . Eği t im aynı c ins -ten b ir şeki l a lmış deği ld i r . . . Mademki çocuğun başaracağı ödevlereçevreye göre hazır lanmas ı gerekir , eğ i t im de bel i r l i b i r yaş tan sonrauygu land ığ ı k ims e le r i ç in ayn ı o lmamak zo rundad ı r . Bunun i ç ind i rk i bütün uygar ü lkelerde eği t imin ayr ı ayr ı o lduğunu ve uzmanlaş -t ığ ın ı görüyoruz. . . Tamamiyle b ir c ins ten ve eş i tç i b i r eğ i t ime ras t -

l am ak i ç in , i ç inde h içb i r f ark t an ım ayan , t a r ih önces i top lum la rakad ar ç ıkmam ız i cap ede r .. . Eğer top lum kapa l ı s ın ı ft an ku ru lmu ş ,s ını f fark lar ına mü saad e e tmiy en b ir o lgunluk dereces ine gelmişse ,ar t ık yaln ız tek b ir eğ i t im emreder . Eğer b i r toplumda iş çok bölümeuğramış s a çocuk o r t ak f ik i rl e r, duy gu la rdan baş ka bun la r üze r inepek çok mes lek is t idat lar ın ı da aynı zamanda is t iyecekt i r ."

13 6



"Özel eğ i t imler in önemi ne o lursa o lsun , bunlar ın eği t imin bü-tününü o lu ş tu rduk la r ı da be l i r t i l emez ; ha t t a bu eğ i t imle r in kend i ken -di ler ine yetmedikler i b i le söylenebi l i r . . . Bütün özel eğ i t imler , or takbir temele dayanır . Gerçekl ik te h içbir mil le t yoktur k i bütün çocuk-lara te lk in edi lmes i gereken amel iyelere , duy gul ara , düşünc elere sa-h ip b ir eğ i t ime mal ik o lmas ın . As ı l gerçek eği t im bu or tak terb iyedir . . .Bu or taklaşa eği t ime, d iğer ler ine göre b ir üs tünlük ver i lmektedir .

" . . . Niçin eği t im Ortaçağda d insel , Rönesans ta özgür , 17 . yüz-yı lda edebî id i? Niçin eği t im bugün b i l imsel o lmuş tur? Bu b ir hata ,ga f le t s onund a in s an la r ın i çyüzünü ve ih t iyaç la r ın ı gözönün de b u lun -

du rmamala r ı yahu t ihmal le r i değ i l , i n s an ih t iyaç la r ın ın çok luğundan ,çeş i t ler inden dolayıd ır . îns an ih t iyaç lar ı çeş i t lenmiş t i r ; z i ra o ih t i -yaçlar ın bağl ı o lduğu toplumsal koşul lar da değişmiş t i r de ondan. . ."

Eği t im in toplumsal s ın ıf lar la i l i şk i ler i şu nok talar e t raf ında top-l a n m a k t a d ı r :

A . Toplu ms al sını f, eğ i t imin m iktar ın ı tay in eder .

A n a ba ban ın top lums a l s ını fına gö re öğ renc i l e r a r as ında daeğ i tims e l f a rk l ıl a şma mev cu t tu r .

B. S ın ıf fark lı laşmas ı , eğ i t imin t ip in i , çeş id in i de tay in eder .

C. Toplu ms al s ın ıf , ayr ıca , okul başar ıs ın ı tay in eden b ir öğedir .

A . S I N IF S A L F A R K L I L A Ş M A V E E Ğ İ T İ M M İ K T A R I

To plu ms al s ın ı flara g öre eği t imin de b ir fark l ıl ık gös terd iğ in ihemen hemen he r tü r lü top lumda gö reb i l i r i z 6 . " . . . N erede top lums a lt abaka laş ma s i s t emi va r s a , o r ada eğ i t im s i s t eminde buna uygun b i rf a rk l ıl a şma va r d ı r . 7 biçimin deki b i r i fadeyi sosyoloj ik yasa o larak n i-t e l end i rmek mümkündür . S os yo log Bottomore'un be l i r t t iğ i g ib i b u fark-l ı l a ş ma baz ı i lke l top lumla rda b i l e gö rü lmüş tü r . Ö rneğ in Maor i l e r ' i nkış mevs iminde halka özgü okul lar ı o lduğu g ib i sadece as i l lere açıkolan , özel lik le şef ler in büy ük oğul lar ı iç in "K utsa l kolej ler" i de va rd ır 8 .

B i r çok oku ryaza r top lumla rda oku ryaza rhk , ü s t top lums a l t aba -bakalara ayr ı lmış t ı r . İ lk kez k i t le ler in okuryazar l ığ ın ı sağlamış çağ-daş sanay i toplu mla r ı b i le fark lı top lum sal sın ı flar aras ınd aki bu ay-r ı l ığ ı kald ıramamış lard ır . Hat ta bu ayr ı l ığ ı teşv ik e tmiş lerd ir . Örne-neğin İngi l iz "Ö zel Ok ul l ar" ı üs t s ın ıf lara ö zgü okul lard ır . Böylece

137



her top lum , çeş it li toplum sal gru pla r iç in çeş it li t ip te okul lar , yar at -mış ve aral ar ınd aki farkl ıl ığ ı ko rum ay a ç al ışmış lard ır .

Çeş i t l i ü lke le rdek i uygu lamaya bak t ığ ımız zaman top lums a l s ı -n ı f lara göre eği t imdeki fark l ılaşmayı kolayca görebi l i r iz . He r to plu-m un üs t s ın ı flar ına mens up b ireyler i a l t s ın ı f lardaki ler in e lde ed e-med iğ i b i r t ak ım avan ta j l a rdan ya ra r l an ı r l a r , i ş t e eğ i t im a lam da buavan ta j l a rdan b i r i s id i r .

Avrupa ü lkeler inde yüksek öğret imde bulunan işç i s ın ı f ı kökenl içocukla r ın 1955-196 0 ve 1964 y ı l lar ı i t ibar iy le yüzdeler i ç izelgede top -lu ha lde gö rü lmek ted i r . 9

A v r u p a Ü l k e l e r in i n Y ü k s e k Ö ğ r e n i m K u r u m l a r ı n d a 1955, 1960 v e 1964 Y ı ü a r ıİ t i b a r i y l e E l İ ş ç i s i K ö k e n l i Ç o c u k l a r ı n Y ü z d e l e r i ,

Ü l k e 1955 1960 1964

Avusturya ' 6 , 0 6 . 0 5 .0 (1964-65)Belçika 5 . 0 11.1 (1962) —

Bulgaristan 22.2 (1956) 28 .0 34 .5Çekoslavakya 2 9 . 1 3 9 . 3 3 7 . 9D a n i m a rk a — 9. 0 (1956) 10.0Fin l andiya . — 17.6 (1961) —

Fransa 3 . 4 5 . 3 8 .3 (1964-65)Almanya (Fed . Cum.) 5.1 (1956) 5 .2 (1959-60) 5 . 3 (1964-65)

Yunani s t an 2.3 (1956) 1.9 (1959) 0. 1 (1962)Macar i s t an 33 .1 33.1 (1957) —

İ r l a n d a — — ' 5.7 (1963)İ t a lya 11 .2 13 .2 15 .3Lüksemburg — — 11.4 (1965)Felemenk, Hol l anda 4. 0 (1956) 8. 0 (1958) 6 .0 (1961)Norveç — — 2 0 . 1Polonya 31.3 (1957) 32.9 (1961) 3 5 , 0R o m a n y a 2 3 . 0 3 6 . 6 3 1 . 5İ s p a n y a — — 4.1 (1962-63)îsveç 14.0 (1956) 1 4 . 0 —

İsviçre — 3.7 (1961) — '

Birleşik Krallık — 25.0 (1961) —

Yugoslavya — 56 .0 (1961) 53 . 3

Ülkemizdeki durum: Ü lkem izde top lums a l s ın ıf l ar a gö re s ü rekl io la r ak yap ı lmış a r aş t ı rma la r yok tu r . A ncak çeş i t l i amaç la r l a ve çe -ş i t l i y ı l l a rda öğ renc i l e r üze r inde yap ı lmış a r aş t ı rma la rdan baba mes -lekler i i le i lg i l i bulgular ı gözden geçirmek b ize bu konuda b ir f ik i r

138



vermek ted i r . A ncak , bu a r aş t ı rma la r be l i r l i b i r ö rnek leme dayand ı r ı l -mış ve araştır ıcının kendi is tediği okullar seçilmiştir .

"Ba ba mes leği" ö lçütü , öğrenci ler in toplum sal sın ı f lar ın ın ya dasosyo-ekonomik kökenler in in bel i r lenmes inde genel l ik le kul lan ı lan b irö lçüt tür . Zira , mes lek ö lçütü , d iğer ö lçüt lerden "Gel i r" ve "Eği t imD ü zey i"n i de i çe rmek ted i r . Es as en b i r top lum da en i t iba r l ı mes lek le rgenel l ik le , fazla k azan ç get i ren ve yüksek b ir eğ i tse l düzeyi g erekt i r -mek ted i r . Bu bak ımdan "Baba mes leğ i ' " ö lçü tünü ku l l anmay ı t e r c ihet t ik .

Bu ö lçüte göre ü lkemizde ünivers i te öğrenci ler in in baba mes lek-

ler i üzer indeki bazı araş t ı rma bulgular ın ı gözden geçireceğiz .Y üks ek öğ re t imden ya ra r l anma aç ı s ından b i r ö rnek o la r ak S i -

yasal Bi lg i ler Fakül tes i bel i r t i leb i l i r . Bu fakül te ö ğrenci ler i üzer in deçeş i t l i zaman la rda çeş i t l i amaç la r l a yap ı lmış b i rkaç a r aş t ı rma mevcu t -tur . Böylece bu fakül te öğ renci ler in in b ab a mes lekler in in za m an iç in-dek i gö rünümünü t r end t ah l i l i i l e t e s b i t mümkün o lmuş tu r .

1954 y ı l ıda A.I .J . Mattheıvs, 1956 yılında Armaoğlu ve G .S . Birk-head ve 1958 y ı l ında Dr . F . Frey ve Dr. Payashoğlu t a r a fı n d a n y a p ı l a naraş t ı rm alar dak i görel i o larak fark l ı mes lek kategor i ler i b i rb ir ler ineyakın l ık lar ı bakımından b ir leş t i r i lerek aşağıdaki bulgular e lde edi l -m i ş t i r .1 0

D ikka t imiz i en çok çeken bu lgunun , baba la r ı dev le t h izmet indeolan öğrenc i ler in çok yüksek b ir ora m o luş turd uklar ıd ı r . 16 y ı l lık sü-renin 15 ' inde bu kategor i en geniş o larak g örülm ekted ir . 16 y ı l lık dev-rede bu fakül te öğren ci ler in in % 50 s in in bab ala r ı devlet h izm et ind eça l ı ş mak tad ı r .

İk inci s ı ray ı özel endüs tr i ve t icaret sahib i mes lekler , üçüncü s ı -rayı ise tarım sal m eslekler (T ar ım işçis i, top rak s ahib i çiftçi) ka tegoris ia l m a k t a d ı r .

1959 y ı l ında N. Abadan'm b i r a r aş t ı rmas ı da yukar ıdak i bu lgu -l a r ı a y n e n d o ğ r u l a m a k t a d ı r . 1 1 Bu araş t ı rmaya göre öğrenci ler in %

47 's i memur ve asker çocuğudur . İk inci s ı ray ı % 30 i le serbes t mes lektücc ar ve sana t erbab ı grub u al ıyor . % 12 i le ç if tç i çocuklar ı ü çün cüs ırada yer a l ıyor . İ şç i çocuklar ın ın oram ise % 5 d ir .

Ay m fakül te me zun lar ı i le i lg il i o larak M ıhç ıoğ lu 'n un b ir ara ş t ı r -mas ında 1965-1970 dönemin i kaps ayan öğ renc i l e r in baba mes lek le r iise şöyledir .1 2

13 9



M e s l e k l e r %

Ka mu görevlisi 58 .94Özel t icaret ya da sanayi kuru luşund a görevl i 3.9 7Küçük t ac ir , esnaf , zanaatkâr 17 .22Büyük bir sanayi ya da t icaret teşebbüsü nün sahibi 0. 33

Sanay i İşçisi 3.6 4Ta rım işçisi 0.3 3Çif tç i 8 .2 8Serbest meslek sahibi 6. 95Mesleksiz, i rat ve emlak sahibi 0. 33

Burada da ç izelgede görüldüğü g ib i d iğer bulgular aynen doğru-lan m akt ad ır . Bab alar ı s iv il ve asker kam u görevl isi ço cuklar ın ora-nı % 58. 55 ile bir inci s ırada, ikinci olarak % 17.11 ile küçük tacir ,esnaf ve zan aat kar lar ve üçün cü s ı rayı % 8 .28 i le çi ftçi çoc uklar ı o luş -t u r m a k t a d ı r .

Y ukar ıdak i a r aş t ı rma la r ın bu lgu la r ına gö re S .B .F . öğ renc i l e r in inçok büyük b ir k ısmının devlet memuru çocuklar ı o lduğu ve çeş i t l i dev-relerde bu hususun sürekl i l ik gös terd iğ i d ikkat imizi çekiyor . Bu fakül temezu n la r ı , t o p lum da i t iba r ed i l en yüksek konu mlar e lde eden mes lekelem anlar ı yet iş ti rd iğ i iç in ( K aym ak am , ha r ic iyeci , mal iye müfett iş i )ö tedenber i devlet memuru o lan vel i ler de çocuklar ın ı bu fakül teyegönd erm eyi terc ih e tmiş lerd ir . Yine bu fakül teye gelen çoc uklar ın

baba mes lekler in i gözden geçird iğ imizde a i le ler in genel l ik le or ta s ı -n ıfa men sup o lduklar ın ı kolayc a görebi l i r iz .

(M em ur , taci r , esnaf v .s . ). Bir mik tar da or ta nın üs tün deki a i -l e l e r ye r a lmak tad ı r .

A rmaoğ lu ve B ı rkhead , a i l e l e r i ge l i r du rumuna gö re de hes ap la -laya rak % 78 g ib i yar ıd an çoğ unu n or ta gel i r li o lduklar ın ı tesb i te t m i ş l e r d i r . 1 3

A nkara Ü n ive r s i t e s i Ö ğrenc i l e r i

O zankaya1 rıuı Ankara Ünivers i tes i öğrenci ler i üzer inde yapt ığ ıa r aş t ı rman ın konumuzla i lg i l i bu lgu la r ı ş öy led i r . 1 4

/o

5 3 . 62 2 . 41 5 . 55 . 7

Baba Mesleği

M e m u r - S u b a yEsnaf-Tüccar-Serbest meslekÇiftçiişçi

14 0



Görüldüğü g ib i bulgular , daha önce incelediğ imiz S .B.F . öğren-ci ler i i le karş ı laş t ı r ı ld ığ ında hemen hemen aynıd ır . Bu bulgular , An-kar a Ün ivers i tes in in fakül teler in i ka psadığ ı iç in de da ha çok genel leş-t i r i leb i lme özel l iğ ine sahip t i r .

Or ta ve yüksek öğret imdeki öğrenci ler in sosyo-ekonomik düzey-ler i gözd en geçir i ld iğ inde genel l ik le or ta s ın ı f lar ın yer a ld ığ ım görm ek-tey iz . M em ur , s u bay , e s na f g ib i.

Al t sosyo-ekonomik gruplardan işç i ve köylü çocuklar ı daha azyara r l anmak tad ı r . A raş t ı rma la r ı gözden geç i rd iğ imizde bu g rubamens up çocuk la r yüzde o la r ak s onuncu s ı r a l a rda ye r a lmak tad ı r l a r .

B. S I N I F S A L F A R K L I L A Ş M A ve E Ğ İ T Î M T İ P İ

Sımfsal fark l ılaşma, eğ i t imin t ip in i de bel i r ler. Ö rne ğin k lâsikeği t im i le mes lekî ve teknik öğret im de fark l ı laşma s ın ıfsal du ru m a gö-r e be l i r l enmek ted i r .

Bu konuda , daha kaps aml ı b i r a r aş t ı rma s onuç la r ın ı ve rmek i s -t i y o r u z 1 5 . Bu araş t ı rmada ünivers i te s ınavına g iren öğrenci ler in babames lekler ine göre dağı l ımı aşağıdaki ç izelgede görülmektedir .

S ı n a v a G i r e n Ö ğ r e n c i l e r i n B a b a M e s l e k l e r i n e G ö r e D a ğ ı l ı m ı

T o p l a m

B a b a M e s l e ğ i K e n t - K ı r S a y ı %

T ü r k i y e T o p l a m 165.625 100Ken t 115 .514 100

Kı r 50 .211 100Sanayic i Top lam 1 .929 1 .2

Kent 1 .421 1 .2

Kı r 508 1 .0T ü c c a r T o p l a m 1 1 . 8 3 4 7 . 1

K e n t 1 0 . 3 4 7 9 . 0Kı r 1 .460 2 . 9

Çif tç i Top lam 39 .227 23 .7K e n t 1 1 . 0 8 7 9 . 6

K ı r 2 8 . 1 9 0 5 6 . 1M e m u r T o p l a m 3 2 . 8 3 1 1 9 . 8

K e n t 2 9 . 9 1 0 2 5 . 0K ı r 3 . 9 2 1 7 . 8

Serbes t Meslek Top lam 9 .47 5 5 .7K e n t 8 . 5 4 8 7 . 4

Kı r 927 1 .8

141



işçi T o p l a m 19.372 11.7

K e n t 14 .772 1 2 . 8K ı r 4 . 6 0 0 9 . 2

E s n af v e S a n a t k a r T o p l a m 17.089 1 0 . 3

K e n t 14 .601 12.7

K ır 2 . 4 8 8 5 . 0

Diğer Toplam 13.411 8 . 1

K e n t 11 .353 9 . 9K ır 2 . 0 5 8 4 . 1

Bi lmeyen Toplam 2 0 . 4 0 7 1 2 . 4

K e n t 14 .348 12 .4K ır 6 .059 12 .1

Kaynak: T . Çavdar , D . Tünay, T . Yur t seven: Yüksek öğrenime Başvuran öğrenci l e r1974-75 Ankara DPT Yay. s . 16 .

En büyü k oran ı ç i ftç iler o luş turm akta dır . (% 23.7) . Bunu % 19.3i le memur , % 11.7 i le işç i çocuklar ı tak ip ediyor . Fakat bu oranlart ek baş ına b ir an la m i fade e tmem ek ted i r . Bu s ebep le on la r ın f aa l nü -fu s i ç indek i o r an la r ına ba km ak ge re k i r . 1 6

Sınava Giren Ögretncilerin Baba ve Faal N üfusun Son H aftadaki Mesleklerine Göre Dağılım ı

F a a l n ü f u s u n s o n h a f ta - Ö ğ r e n c i l e r i n b a b a m e s -d a k i m e s l e k l e r i n e g ö r e l e k l e r i n e G ö r e D a — ı l ı -

M e s l e k l e r d a ğ ı l ı m ı l ı m ı

Çif tç i 66 .4 23 .7M e m u r 6 . 6 1 9 . 8Serbes t Mesl ek 2 . 3 5 .7İşçi 11.6 11.7E s n a f -S a n a tk â r 6 . 1 1 0 . 3

T ü c c a r 2 . 0 7 . 1Sanayic i 0 .1 1 .2D i ğ er 4 . 9 8 . 1

K a y n a k : İbid, s. 32.

Çif tçi lerin faal nüfus iç indeki oranı 1970 y ı l ında % 66.4 id i .Oysa s ınava g irenler in oranı ise % 23.7 id i . Buna karş ın , memurlar ınfaal nüfus iç indeki oranla r ı % 6 .6 o lduğ u halde , ünivers i te s ınavına

girenler iç indeki oranlar ı % 20 'ye ç ıkmış t ı .

Ünivers i te s ınavlar ına g irme şans lar ına bakarsak bu sosyal kate-gor i ler şu şeki lde s ı ra lanabi l i r :

1 . Sanayici kes im çocuklar ı

2 . Tüccar kes im çocuk la r ı

142



3 . Memur kes im çocuk la r ı

4 . Serbes t mes lek sahip ler in in çocuklar ı

5 . Es naf ve zana tkâ r çocuk la rı

6 . İ şç i çocuklar ı

7 . Çiftçi çocuklar ı

Ç if tç i çocuğ unun s ınava g i rme um ud u 1 pu an o la r ak değer -lendir i ld iğ inde d iğer mes lek sahip ler in in çocuklar ı iç in s ınava g irmeumudu puan la r ı ş öy led i r :

1. Sanayici çocuklar ı 34 . 3 P u a n

2 . Tüccar çocuk la r ı 9 . 9 P u a n

3 . M e m u r Ç o c u k l a r ı 8 . 4 P u a n

4 . Serbes t mes lek erbabı 6 . 9 P u a n

5 . E s n af v e S a n a t k a r 4 . 7 P u a n

6. İ şç i ve Sanatkar 2 . 8 P u a n

O h a lde bu puan la r ın an lamı şu o lm ak ta d ı r : B i r ç if tç i ço cuğu nunbu s ınava g i r eb i lme umudu 1 iken , sanayi kes iminin çocuğunun g irebi l -m e u m u d u b u n d a n 3 4 . 3 k e r e f a z l a d ı r . 1 7

Ülkemizde mes lekî ve teknik öğret im, genel , k lâs ik öğret ime oran-la daima aşağı b i r konumda kalmış t ı r . Bunun çeş i t l i sebepler i vard ır :

a) El İşi-Zihinsel İş Ayrımı

Top lumumuzda e l i ş l e r in in , e l l e yap ı l an , bedens e l ey lemi ge rek -t i ren mes lekler in eskiden ber i küçük görülmes id ir . "Çiftçi veya sanatkârolacaksanız öğrenime ihtiyacınız yoktur'''' a n l a y ı ş ı t o p l u m u m u z d a ö t e d e n -beri yerleşmiştir . Esasen el iş i pek çok az gelişmiş ülkelerde de kü-çüms enmiş t i r . Ö rneğ in D ahomey l i b i r bakan ş öy le s öy lüyo r .1 8 "Af-r ika , fecî b i r tak l itç i l ik devr i iç indedir . T akl i tç i l ik z ihniyet in in köküi se ş ud u r : A f r ika l ıl a r s öm ürge r e j imin den yak ınd ık tan ve ha t t a onuyendikten sonra dahi , kendi ler in i idare e tmiş o lanlar ı , gel işme ve i ler -

l eme konus und a çok defa ö rnek s aymış la rd ı r . Tak l i t edecek ler i ad am ,beyaz ad am dır . Bu sebeple on un g ib i yeme k, o nu n g ib i g iy inm ek is -teme ktedir . Bir Afr ikal ı iç in ideal o lan , ar t ık sadece b üro iş id ir k i bu ,onun t a r ıms a l h izmet le rden kend i s in i ku r t a rmas ı demek t i r . N i t ek imbeyaz adam, göçmen ko lon i l e r i d ı ş ında a r t ık t a r ımla meş gu l o lmak tankur tu lmuş tu r . A vrupa ' n ın top lums a l düzey ine u laş mak i ç in , onun yap -

14 3



t ığ ı öğrenimin aynın ı yapmak gerekir . Tahs i l i se zahmetl i tar ımsal iş -l e rden b i r ku r tu lu ş yo ludu r " .

To p lu m um uz da yöne t i c i s ın ıf i çe rs indek i kâ t ip l ik , m em ur lukö tedenber i hem üs t top lums a l t abaka la r ın ve hem de köy lünün ben im-sediği , özendiğ i b i r değer hal in i a lmış t ı r . M em ur t ip in in yüksek b irdeğer o larak benimsenmes i onun b irkatakım özel l ik ler i dolayıs iy ledir .Bu özel l ik ler i , masa baş ında çal ışma, daha az yorulma, maiyet indeki-lere emretme, üst baş temizliği, kravatlı ve ş ık oluş, sürekli maaşlı veemekl i l ik maaş ın ın yâni geleceğin in güvenl ik a l t ında o luşu b iç imindes ı r a l a y a b i l i r i z . K ı s a c a , t o p l u m u m u z d a m e m u r l u ğ u n rahatlığı ve güven-

liği ki t le ler i cezbetmektedir .G ü n l ü k Y a ş a n t ı d a n Ö r n e k l e r :

G ü n lük haya t ım ızda değer ya rg ı la r ın ı be l i r ten pek çok ö rnek le r er as t l amak mümkündür . Burada b i rkaç ö rnek ve rmek i s t iyo ruz .

1913 y ı l ında Ö ğre tmen O ku lunun b i r s e rg i s inde ve l î l e rden b i r i ,okul mezunlar ın ın e l i ş ler in i (kutu , sandalye v .s . ) seyrederken hocalar ı -n a d ö n e r e k :

"Y ah u b ırakın şu e l i ş lerin i de çocuk lara b i raz ders çal ış t ı r ın ."

Bir Profesör de yazısın a şöyle başlıy or:

" iş te çocuklar , eğer sözler imi d in lemez, ders ler in ize çal ışmazsanız ,s iz de şu tezgâ hın e t raf ındaki ler g ib i işç i o lursu nu z!"

"Bu sözler i, henüz 15 y ı l kad ar önce, Erkek S ana t Ens t i tüsü öğren-ci ler ine , öğrenci ler in i gezdiren b ir i lkokul öğretm eni sar fe tmiş, Ens t i tü-n ü n M ü d ü r ü d e b a n a ü z ü l e r e k a y n e n n a k l e t m i ş t i " 1 9 .

Bir öğ ret m en de yönetic iliği s ırasınd a şu sözlerle karşılaştığınıb e l i r t i y o r 2 0 .

"Bu çocuk l i s ede okuyamad ı , Z i r aa t Mek teb ine ve rd ik , o r ada dabir şey beceremedi , adam olacağı yok. . . bar i b i r sanat öğrens in . Mek-teb in ize yaz ıve r in" .

B i r s ana t oku lu müdürü de zamamn mes lek î ve t ekn ik öğ re t immüs teş a r ın ın kend i s ine an la t t ığ ı b i r o lay ı nak led iyo r : 2 1 .

"S ana t Ens t i tü s ü mezun la r ından b i r genç , mes leğ inde o lağanüs tüye t iş miş ve A nka ra ' n ın s ayı lı f ab r ika la r ından b i r in in k ıs a za ma nd a u s -t abaş ı s ı o lmuş . A lmak ta o lduğu üc re t de küçüms enmeyecek b i r mik -

14 4



t a rda imiş . Ş imd i bu genç , Ö lçü ve A yar la r Müdür lüğünde müfe t t i şyard ımsıcıs ı o labi lmek iç in s ınava g irmek is t iyormuş . Kendis indençık t ığ ı okulun l iseye muadelet in i tasd ik e t t i rmes in i i s temiş ler . Müfet-t iş yard ım cı l ığ ın ın ayl ık ücret i ise gencin çal ış t ığ ı fabr ikadaki us ta ba-ş ı l ık üc re t in in ya r ı s ı kadarmış . O s ı r a l a rda S ana t O ku lu mezun la r ın ınöğrenim dereceler in in l iseye muadelet i Mil l î Eği t im Bakanl ığ ınca tas -d ik edi lmiş bulunuyordu. Müs teşar kendis in i vaz geçirmeğe çal ışmış ,baş a ramay ınca s ebeb in s o rmuş . G enç de .

— Efendim ben ev lenmek i ç in b i r genç k ıza t a l ip o ldum. U s ta -baş ı d iye ve rmed i l e r . Tab i i buna çok üzü ldüm. B i r gün gaze le rdemüfet ti ş ya rd ımcı l ığ ı i lân ın ı gö rünce k ızın babas ına ha ber gönderd im.Müfe t ti ş ya rd ımcısı o lu r s am ba na k ız la rın ı mem nun iye t l e ve recekle r in isöyledi ler" .

b. Yoksul ya da Yeteneksiz Çocuklara Özgü Gelenek

Osmanlı larda i lk sanat okulunu 1860 y ı l ında, Mithat Paşa , i lk-oku l düzey inde açmış t ı r . O rdunun ih t iyac ın ı ka r ş ı l amak i ç in ku ru lanbu okul , b i r çeş it yet im han e ve işevi n i te l iğ inde id i . M ith at P aşa , buokula yet im ve yoksul çocuklar ı toplatmış , onlara , terz i l ik , ayakkabı-c ı l ık , ara ba yapım cı l ığ ı , değirmen ci l ik , ma tbaa cı l ık , dokum acı l ıkg ib i s ana t l a r ı öğ renmele r in i s ağ lamış t ı r . Mi tha t P aş a ' n ın bu oku l l a r ıY e t im hane o la r ak ku rmas ı , o r a la r a ye t im ve yoks ul çocuk la rı a lmas ıy labir gelenek kurulmuş o ldu . Böylece yeni açı lan bütün sanat okul lar ı ,yet im, yoksul çocuklar ın ı öğrenci kabul e tmiş t i r . Sanat eğ i t imi de yok-sul ve öksüz çocuklara lây ık aşağı b i r düzeyde kalmış t ı r . 2 2 B u d u r u m ,Cu m hur iye t ten sonra da süregelmiş t i r. Yine var l ık l ı a i le ler , çocuklar ın ıbu oku l l a r a göndermemiş le rd i r . Bun la r ancak yoks u l çocuk la r ın , d i -ğer okul larda başar ı gös teremeyen ve yeteneks iz çocuklar ın devam et-t iğ i oku l l a r du rumuna ge lmiş le rd i r .

Ülkemizde özel l ik le k ı rsal kes imdeki köylü çocuklar , i lkokul üs tüklas ik öğrenime devam edemedikler i ve bu öğrenim onlar iç in iş levselo lam adığı iç in zoru nlu o larak mes leksel ve teknik okul la ra g i tm ekte-d i r le r . Bu ra da "ge l i r " e tmen in in öneml i r o l oynad ığ ın ı be l i r tmek

gerekir . Ai le gel i ri , b i r k imsenin a lacağı eğ i t im in sadece mik tar ım deği l ,aym zamanda çeş id in i de e tk i lemektedir . Yüksek gel i r l i a i le ler in ço-cuk la r ına da ha faz la eğ i t im ve rmek imkâ n la r ı va rd ı r . Bu yüzde n on -lar ın hazır lanmas ı b i rçok y ı l lar ı ve daha pahal ı okul lar ı gerekt i renmes leklere özenm eler i dah a fazla o las ıl ık içer is indedir . An a b ab ala r ınmes leksel s ta tü ler iy le çocuğa ver i len eği t im miktar ı aras ında doğrudan

145



bir i l i şk in in var l ığ ın ı kabul e tmel iy iz . Bu konuda şu orant ıy ı söyleye-bi l i r iz . Ana babalar ın mes leksel düzeyler i ne kadar düşükse, çocukla-r ına s ağ lad ık la r ı eğ i t im de o de rece azd ı r . 2 3

Böylel ikle a l t s ın ıf ların k ısa yolda n , k ısa za m an da hay ata a t ı lm akve b ir mes lek sahib i o lmak kaygıs ı , onlar ı daha çok bu okul lara yönel t -mektedir . Gerçekten sanat ens t i tü ler i , öğretmen okul lar ı , tar ım, t i -caret , imam hat ip , ebe okul lar ı , assubay okul lar ı vs . g ib i mes lek okul-lar ın a de vam ede n öğrenci ler genel l ik le ç i ftçi , i şçi ve dar gel i rl i va-t a n d a ş ç o c u k l a r ı d ı r . 2 4 Bu konudaki yarg ı lar ımız geniş ö lçüde gözlem-le r e dayanmak tad ı r . Y e te r s ay ıda b i l ims e l a r aş t ı rma la r o lmamak lab i r l ik te göz lemle r imiz , bu hus us u doğ ru lamak tad ı r .

Bu okul la ra a l t s ın ıf ların dev am etmeler i d iğer ü lkelerde de b iz-deki g ib id ir . Örneğin A.B.D. de dar gel i r l i a i le ler in çocuklar ın ın t i -ca r e t ve endüs t r i ku r s ve oku l l a r ına g i t t ik l e r in i gö rüyo ruz . 2 5

Bizden b ir örnek o larak , Ankara Yıld ır ım Beyazı t Sanat Ens t i -tü s üne 1956-1971 y ı l l a r ı a r as ında devam eden öğ renc i l e r in baba mes -l ek le r i üze r ine yap ı l an b i r ince leme s onuç la r ına göz a ta l ım. 2 6

Çocuğu , o r t aoku lu b i t i r ince doğ rudan doğ ruya S ana t Ens t i tü -s üne gönderen baba la r ın mes lek le r i :

Çiftçiler

işç i ler

K a p ı c ı , O d a c ı

Es naf

% 34 .9 8 , 1 .

% 25 .0 8 , 2 .

% 7 .44 , 3 .

% 5 . 1 9 , 4 .

S ırada yer a l ıyor

Sırada yer a l ıyor



1956-71 y ı l lar ı aras ında tasdiknameli ya da belgel i o larak Yıl -d ır ım Beyazı t Sanat Ens t i tüsüne kaydolan öğrenci ler in baba mes lekler iise şöyle:

M e m u r - Ö ğ r e t m e n : % 3 4 . 0 8 , B i ri nc i S ı r a d a

Çiftç i : % 12.96 , ik inci S ıra da

i ş ç i : % 9 .6 0 , Ü ç üncü S ı r ada

ik i ç izelgeyi gözden geçird iğ imizde yukar ıda bel i r t t iğ imiz hu-s us la r ın doğ ru lanmış o lduğunu gö rü rüz . G erçek ten bu oku l l a r a çocuk -lar ım gö nder en ba bal ar ın m es lekler i a l t s ın ı f lardan gelm ektedir . Çiftç ive i şç i çocuk la r ı büyük b i r çoğun luğu o lu ş tu rmak tad ı r . Bun un la b i rl ik -te ü lkemizde son y ı l larda araş t ı rmalar ın da gös terd iğ i g ib i köylü ve

14 6



i şç i çocuklar ın ın k las ik okul ve ünivers i te lerde de g iderek ar tmaktao l d u ğ u n u g ö r d ü k .

İk inci ç izelgede ise m em url ar b i r inci s ı ray ı dold urm akta dır .Çünkü memur , gene l l ik le , çocuğunu k las ik öğ re t ime göndermek ted i r .Eğer çocuk orada başar ı gös teremezse sanat ens t i tü ler ine başvurulmak-tad ı r .

c. Yüksek Öğrenim Yapamama

S ana t ens t itü le rin i b i t i r en le r in da ha yüks ek öğ ren im yapa b i lme im-kân lar ın ı n bu lun m am as ı ya da çok sın ı rl ı o luşu , ü lkem izde sana t okul-

l a r ına r ağbe t i aza l t an çok öneml i b i r e tmen o lm uş tu . Y üks e lmek a r zusuherkes in en doğa l hakkıd ır . Bu okul lar da ha fazla yükselmeye im kânvermed iğ i , d ikey yüks el iş i s ağ layam ayan b i r e r ç ıkmaz s okak du rum un dao lduk la r ı i ç in d iğe r k lâs ik oku l l a r a r ağbe t a r tmak tad ı r . Bu konudak iis ta t is t ik lere b i r göz a t t ığ ımız zaman bu durumu kolayca görebi l i r iz .1955-1968 y ı l lar ı aras ın da genel or tao kul la ra de vam eden öğrencis ay ı s ın ın o ran ı , o r t a öğ re t imin b i r inc i dev res ine devam eden bü tünöğrenci lere göre % 71.3 den % 86.2 ye yükselmiş t i r . Aynı devre iç indemes lek oku l l a r ı bünyes inde ve d iğe r bakan l ık la rda bu lunan o r t aoku l -l a r a devam eden öğ renc i o r an ı s ü rek l i b i r b iç imde aza la r ak % 23 .7d e n % 3 . 3 ' e i n m i ş t i r . 2 6 Yine 13 y ı l iç inde or ta öğret imin 2 . devres in-de bu lunan öğ renc i l e rden l i s eye devam eden le r in o r an ı % 54 .0 dan

% 61 .4 yüks e l i rken mes lek oku l l a r ına devam eden öğ renc i o r an ı %4 6 . 0 d a n % 3 8 . 6 y a i n m i ş t i r . 2 7

Liseye kay dola n öğrenci oranı , 13 y ı l iç inde, % 4 2. 9 da n % 62 .5 'eyüks e l i rken s ana t ens t i tü s üne kaydo lan öğ renc i o r an ı % 18 .4 ' den% 13 .0 ' a K ız Ens t i tü s üne yen i g i r en öğ renc i o r an ı % 6 .9 dan % 2 .7 'ye ve t i ca r e t l i s e l e r inde ayn ı o r an % 12 .3 den % 4 .9 ' a inmiş t i r . 2 8

Mes lek oku l l a r ına devam eden öğ renc i l e rde endüs t r iye l (Ü re t immes lekler i ) ve endüs tr iyel o lm aya n (H izm et mes lekler i ) o larak gr up-landığ ında 1955-1965 y ı l lar ı aras ında endüs tr iyel o lmayan mes lekle-re a i t indeks in d iğer ine oranla da ha yüksek b ir rakk am ı gös terd iğ i

t ek ü lken in Türk iye o lduğu gö rü lmek ted i r .

2 9

Ülkemizde sanat okul lar ı iç in s ın ı r l ı b i rkaç yüksek okul mevcut-tu . Erkek teknik yüksek öğre tm en okulu , Kız teknik yüksek öğretm enokulu , v .s. g ib i . Bun lar ın sayı lar ı çok s ın ı r lı id i . Ayr ıca baz ı yüksek okul-larda öğrenim daha üs t öğrenim iç in gerçer l i sayı lmamış , böylece i ler -leme ve yükselme yol lar ı kapal ı tu tu lm uş tu . Böylece, or ta öğret im in

147



yapıs ı , b i rb ir ine kapal ı d ikey kuruluş lar hal inde kalmış , yatay ve d ikeysosyal mobi l i te gerçekleşmemiş , ünivers i te öğrenimine g ir iş hakkı yal-n ız l i senin tekel inde tu tu larak l isenin i t ibar ı daha da ar t t ı r ı lmış t ı .

d. Mezunların İstihdam Edilememesi

Mezunlar ın p iyasada mes lekler iy le i lg i l i b i r i ş bulamamas ı daçekici l iğ i azal tan b ir e tmendir . I I . Beş Yıl l ık P lânda da bu konuya deği-n i lmiş ve sorunlar p lânda şöyle bel i r t i lmiş t i r . 3 0 " İns angücü ih t iyaç la r ı -na göre teknik öğret ime ver i len ağır l ık la kapas i tes i ar t t ı r ı l ı rken okul-lar ı b i t i ren ler in sanayide iş bulmalar ı ve özel l ik le bulduklar ı i ş ten ta t -

min o lmala r ı güç o lmak tad ı r . Mezun la r ın t eo r ik b i lg i l e r e r ağmen i şhaya t ın ın ge rek le r ine uym am ala r ı , iş haya t ına haz ı r lay ıc ı imk ân la r ınöğret im s ı ras ında yarat ı lmamış o lmas ı , öğrenimin sanayi i le i l i şk i ler in inkopuk o lmas ı yüzünden sanayideki gel işmeler in iz lenememes i , i şve-renler in bu e lemanlar ın yeter l i l iğ i konusundaki güvens iz l ik ler i , e le-manlar ın ücret , yetk i ve sorumluluklar ın ın tesb i t ed i lmemiş o lmas ı buk o n u d a k i s o r u n l a r d ı r " d e n m e k t e d i r .

Sana yi hay at ın ın gerçekleşmes iy le teknik e lem anla ra genişö lçüde ih t iyaç duyu lacak t ı r . Ö rneğ in A lmanya ' dak i Tü rk i ş ç i l e r i üze -r inde yapı lan b ir araş t ı rmada onlar ın mes lekî ve teknik öğret im i lei lg i l i tu tumlar ın ın o lumlu yönde değişmiş o lduğunu gös termekteyiz .İşçilerin erkek çocuklarına vermek is tedikleri tahsil i le i lgili bir soruyaon la r ın çoğun luğunun ün ive r s i t e veya yüks ek oku ldan (% 69 .4 ) s on -ra ik inci derecede, "Lise ayar ında teknik okul lara " rağbet e t t ik ler ian laş ı lmış t ı r . Örnekleme giren işç i ler in % 20.9 'u oğul lar ın ı teknikoku la göndermek i s t emiş le rd i r .3 1 Liseye devam et t i rmek is teyenler ino ran ı i s e 0 .4 ' dü r . D aha öncek i a r aş t ı rma la rda be l i r t t iğ imiz Tü rk iye ' -dek i du rum a t e rs düş en b u tu tu m da o radak i s anay i haya t ın ın gen işro lü o lduğunda kuş ku yok tu r .

S anay i haya t ı t ekn ik e lemana ih t iyaç duymad ıkça mezun le r ınöğrenimler in in b ir değer i kalmamış ve bu k imseler y ine devlet daire le-r ine memur o la r ak g i rmeye ça l ı ş mış la rd ı r . Ö rneğ in yu r t ö lçücündebir örneklemle t icaret l i ses i mezunlar ın ın öğret im ve is t ihdamlar ı i le

i lg i l i b i r tak ip araş t ı rmas ında 327 mezundan 112 k iş i (En yüksek f re-kans) m em urlu k y apm ak ta , 11 k iş i kât ip l ik , 5 k iş i f iş m em urlu ğu, 5k i ş i bü ro memur luğu g ib i y ine memur luk n i t e l iğ inde gö rev yapmak-t a d ı r . 3 2 Mezunlar ın yet iş t ik ler i mes lek branş lar ı i le i lk iş ler in in i lg iderecesi b elir le ndiğ inde % 38' i , ilk iş lerinin az ilgili ya da ilgis iz ol du-ğ u n u b e l i r t m i ş l e r d i r . 3 3 Mezun la r ın ik inc i i ş l e r indek i ünvan la r ın ın

148



en yüksek fr ekansın ın y ine "M em ur " o lu ş u dikka t i çekmek ted i r . (Top-lam 116 frekansın 71 ' i m e m u r ) . 3 4

G ünümüzde bu oku l l a rdan mezun o lan la r a yüks ek öğ ren im yap -ma imkâm sağlanmış t ı r . Fakat aşağıdaki ç izelgede görüleceği g ib i üni-vers i teye bu okul lardan g irenler in oranı azdır .

1 98 0 Ü S S ' n a B a şv u r a n v e Y e r l e şe n l e r i n O k u l T ü r l e r i n e G ö r e D a ğ ı l ı m ı

Sayı Oran

2 / 1O k u l T ü r l e r i B a ş v u r a n Y e r l e ş e n %T ü m A d a y l a r 4 6 7 . 2 8 0 41 . 572 8 .90

1 . Lise Çıkışlılar 3 1 1 . 5 1 6 32 .284 10.362. Meslek Lisesi Çıkışlılar 155 .719 9 .288 5 .96

A. Öğretmen Lisesi 15.120 2 .777 18.37B . imam - Hat ip Lisesi 10.624 671 6 . 3 2C. Tekn ik Lise 4 . 3 4 2 63 2 14.56D . Endü stri - Meslek Lisesi 6 2 . 0 5 8 2 .583 4 . 1 6E . Kız Meslek Lisesi 10 .739 371 3 .45F . Ticar et Lisesi 44.4 77 1 228 2.76G . Diğer Meslek Liseleri 8.3 59 1 026 12.27

K a y n a k : ÜSYM ver i l e r i .

N o t : Diğer meslek liseleri, Askeri Lise, Polis Koleji, Sağlık Lisesi, Maliye-Tapu KadastroMes. Lis. , Tarım Meslek Lisesi , Ev Ekonomisi Meslek Lisesi , Hayvan Sağl ığı MeslekLisesi , Ortelci l ik ve Turizm Meslek Lisesi , Assubay Okul ları , vb.

Yine, Sanat Ens t i tüsü mezunlar ı (1970-1971) i le i lg i l i araş t ı rmasonuçlar ına göre mezunlar ın % 34.3 ü mes leğine uygun iş lerde çal ış -m akta dır . Bu oran ın yar ıs ına yakın b ir k ısmı (% 13.1) devlet fab-rik ala rın da işçi ya da ressam olar ak, diğerleri ise özel fabrika ve iş let-me le rde ça l ı ş mak tad ı r .

Ens t i tü mez unla r ın ın % 4 .7 si i se mes leğine uyg un o lma yan iş -l e r d e ç a l ı ş m a k t a d ı r . 3 5 Bun lar ın heps i de devlet fabrika ve daire l er ind e

memur luk n i t e l iğ inde gö rev yapmak tad ı r l a r . Bu e leman la r ın böy leda i r e le rde memur o la r ak ça l ı ş mala r ı kend i l e r inden es as b r anş la r ındayara r l ana ma ma s ın ı gös te rmek ted i r . Bu du ru m, ekonomik haya t ı -mız ın bu e leman la r ı mas s edememes in i ve top lumumuzda memur lukmes leğin in yüksek b ir değere haiz o lduğunu bel i r tmektedir . % 12.1k i şin in i ş bu lam am as ı da bu gö rüş ü doğ ru lam ak tad ı r . A yr ıca mezun -

149



l a r ın % 2 5 .5 in in du r um u b i l inmem ek ted i r . Tab i i k i bun la r ıniç inde de iş bulamayanlar ın sayıs ı az deği ld i r . Askere g iden (% 2 .0)ve d ış ü lkelere g idenler i (% 5 .4 ) de hesaba katacak o lursak mezun-lar ın yar ıs ı ekonomimiz iç in b ir kayıp teşk i l e tmektedir . Çünkü henüzbu k ims e le r , ekonomimize ü re t i c i b i r ka tk ıda bu lunmamak tad ı r l a r .

Teknisyen okulu mezunlar ın ın % 18.4 'ü mes leğine uygun iş ler -d e ç a l ı ş m a k t a d ı r . 3 6 Mezun la r ın % 4 .6 s ı i s e mes leğ ine uygun o lma-yan i ş l e ıde ça l ı ş mak tad ı r . F aka t iş bu lam ayan la r ın (% 8 .4 ) ve du -rumu bi l inmeyenler in oranı (% 33) n ın o ldukça yüksek o luşu da d ikkat içekicidir .

Halk ın k lâs ik eği t ime o lan değer yarg ıs ı , mes lek okul lar ın ı da e tk i-lemiş ve bu okul lar kendi amaçlar ından uzaklaşarak 1930 dan ber ik las ik genel eğ i t im kurumlar ından l iseye benzeme çabas ı içer is inedüş müş le rd i r . Bu du rumda eğ i t im s i s t emin in ü lken in ekonomik ka l -k ınmas ına ya rd ım edecek ge rek l i in s angücünün ye t i ş ememes ines e b e p o l m u ş t u r . 3 7 Çünkü bu oku l l a r , p rog ramla r ından mes lek ve a te l -ye de r s l e r in i aza l tmak zo run lu luğunda ka lmış la rd ı r . A ş ağ ıdak i t ab lo -da y ı l l a r a gö re mes lek de r s l e r indek i aza l ı ş ı gö rmek mümkündür . 3 8

Sanat Estitülerinde Meslek ve Kültür Derslerim Ayrılan gam anın Yüzde Oranı

Dersler 1924 1940 1950 1960 1970

Meslek Dersleri ve Atelye 76 68 74 55 51

Kültür Dersleri 24 32 26 45 49

e. Mezunların Sermaye Bulamamaları

Bu okul la ra esasen yoksul çevrele rden gelen öğrenci ler , me zuni-yet ler ind en sonra kendi le r in in özel o lara k çal ışabi lecekler i im kân -lardan yoksundur lar . Kendi iş ler in i çevirebi lecek gerekl i sermayeko lay l ık la r ın ı bu lamamış la rd ı r .

f . L üks T eknik Eğ it im

Bazı a lanlarda, özel l ik le k ız lar iç in açı lan teknik okul lardaki öğre-t im, or ta lama Türk a i les i iç in lüks b ir eğ i t im olmuş tur . Örneğin prog-r amla r ında ye r a l an s un î ç i çek yap ımı , ş apka yap ımı , moda , pas ta -cı lık g ib i b i r san 'a ta hazır lay ıc ı n i te l ik teki ders ler to plu m um uz ih t i -yaç la r ına uym am ak ta id i . Bu yüzde n de bu g ib i ş ey le r in p iyas adaa l ı c ı s ı o lmad ığ ı i ç in s ü rüm yap ı l amamak ta id i .

150



Ö rneğ in 1950 y ı l ına kadar A nkara ' da s un î ç i çek yap ıp s a tan b i rt ek dükkan b i l e aç ı lmamış t ı . 3 9 Bu yüzden or tanın üs tündeki a i le lerKız Sanat okul lar ına çocuklar ın ı gönderebi lmiş lerd ir . Ayr ıca bu okul-lar ın sadece büyük kent lerde açı lmış o lmas ı köy k ız lar ın ın devamınıengel lemiş t i r .

Açılan köy kurslarında bile lüks şeylerin öğretilmesi i le i lgili örnek-le r bu lmak mümkün . Ö rneğ in oyuncak yap t ı r ı lmas ı , modern çocukb a k ı m ı g i b i . 4 0

g. Ders Programları ile Çevre İhtiyaçları

Sanat okul lar ın ın ders programlar ı i le çevrenin ih t iyaçlar ı ara-s ında iy i düzenlenmiş b ir i l i şk in in mevcut o lmamas ı da bu okul lara rağ-bet i aza l tan sebepler o lmuş tur . Sadece marangozluk, demircilik, yapı-cılık, tesviyecilik gibi s ın ı r l ı a lan larda sanat öğret i lmiş t i r . Gezici erkekköy kurs lar ında b i le y ı l lardan ber i aynı konular ın öğret imi erkeklerbak ımından bu ku r s la r a r ağbe t i aza l t an b i r e tmen o lmuş tu r . 4 1

Mesleksel ve teknik eği t imle i lg i l i değer yarg ı lar ı da toplumumuz-da sanayi leşme sürecine parale l o larak o lumlu b iç imde değişmektedir .Özel l ik le sanayi bölgeler imizde mes leksel öğret im iş levsel o lm aya baş -layınca üs t ve or ta sosyo-ekonomik düzey çocuklar ın ın i lg is in i çekmek-tedir . Bu okul lar ı b i t i ren ler in yüksek öğret ime geçiş ler in in sağlanmas ı ,p iyas ada r aha t l ık la i ş bu lab i lme le r i bu oku l l a r ı caz ip du ruma ge t i r -miş t i r .

N i t ek im ay r ı l an kon ten jan faz lasından baş vu ru la rda s ınav la e le -man al ınmas ı bu hususu doğrular n i te l ik tedir .

Ör neğ in 1977 y ı l ında Se ydişehir 'de End üs tr i Mes lek Lisesine600 başvuru vardı . Kontenjan ise 100 k iş i id i . Büyük sanayi kuruluş la-r ın ın bulunduğu bölgelerde Endüs tr i Mes lek Liseler iy le gel iş t i r i leni ş b i r l iğ i bu oku l l a r a r ağbe t i a r t t ı r an öneml i uygu lamala rd ı r .

G ünümüz Türk iye ' s inde mes leks e l ve t ekn ik öğ re t imin önemianlaş ı lmış o lup çocuğunun kât ip o lmas ın ı i s teyenler ar t ık onun b ir i şsahib i o lmas ın ı , b i r i ş öğrenmes in i i s temektedir ler .

C . T O P L U M S A L S I N I F ve Ö Ğ R E N C İ B A Ş A R I SI

Başar ı , toplumsal hayata kat ı lmadaki e tkenl ik ya da e tk i l i l ik o la-rak tamamlanabi l i r . Başar ı , k iş in in ussal ve düşünsel yetenekler iy leolduğu kadar bu yetenekler in gel iş t i r i lmes ine, i ş lenmes ine uygun or -

151



tam ve şar t lar la da yakından i lg i l id i r . Bu or tam ise k iş iye , yetenekler ikonusunda özgüven, başar ı güdüsü ve i lg is i ve n ihayet bunu gerçekleş -t i rme kanal lar ın ın sağlanmas ın ı içer i r . Ai le çevres in in çocuk üzer indekietk i ler iy le ne denl i yakın b ir bağlant ıs ı o lduğu açık t ı r . Bunu daha son-raki açık lamalar ımızda ayr ın t ı l ı o larak e le a lacağız .

Toplumsal s ın ı f , öğrenci ler in ener j i ler ine ve muayyen yönlereyönelmeler ine e tk is i bakımından da okul başar ıs ın ı tay in eder . Hat taçocuğun ai le d ış ındaki çevres in i , örneğin tan ışabi leceği k iş i ler le arka-daş lar ın ı bel i r ler . Özel l ik le a l t toplum sal s ın ı f lardan gelen çocuklarbak ımından bu e tken önem kazanmak tad ı r . G e l i r düzey le r i düş ükkimseler in çocuklar ı yeter derecede bes lenem eme kte (Kötü bes lenm e,protein ve v i tamin yeters iz l iğ i ) , bu durum zih insel gel iş imi yavaş la t -makta ve okul başar ıs ın ı e tk i lemektedir . Okul araç ve gereçler i kendi-l e r ine ye te r ince s ağ lanamamak ta , kö tü s ağ l ık ş a r t l a r ı ve konu t l a r ın ınyeters iz ve kalabal ık o luşu onlara uygun b ir çal ışma or tamı yarata-m a m a k t a d ı r .

I s ınma , ayd ın lanma , t emiz lenme , g iy inme g ib i b iyo lo j ik ih t iyaç -lar ın da bu s ın ı f larca yeter ince karş ı lan am adığın ı da ekl iyebi l ir iz . Budur um la r çocuğun baş a rı s ız l ığ ına , sını ft a ka lmas ına , ya da oku ldanay r ı lmas ına yo l açmak tad ı r .

A i len in büyük lüğü de , ana ba ba t a r a f ından çocuğa göste r il en il -

g in in dereces in i tay in e tmes i bakımından başar ı üzer inde e tk i l i o lanbir değişkendir . Kala bal ı k a i le ler , han gi toplum sal sın ıf ta o lursa o lsun ,baş a r ı s ağ layacak b i r d il gücü kazand ı rma bak ım ından ka laba l ık ol -mayan a i l e l e rden ge len çocuk la r a o r an la daha az ya ra r l ıd ı r . Bu yön -den işç i ve köylü a i le ler i çocuklar ın ın genel l ik le bu durumda o lduklar ısöylenebi l i r. Kö tü kon ut ve aş ır ı kalabal ık l lk , çocu ğun ev öde vler in iyapmas ın ı engel lediğ i g ib i , k i tap okumas ın ı ve yapıcı oyun oynama-s ın ı da enge l l em ek ted i r . 4 2

A yr ıca ge l i r düş ük lüğü , çocuğun oku ldan ay r ı lmas ın ı ve onun d ı -şarda çal ışmas ın ı gerekt i rmektedir : Baba mes leği i le okuldaki başar ıaras ında s ık ı b i r i l i şk i o lduğu tesbi t ed i lmiş t i r . 4 3 Baba mesleği fazla

kaza nç sağlam akta ise , çocuk, a i le çevres inden entel lek tüel bakım -dan yarar l ı e tk i lere bağl ı o lmaktadır .

i şç i çocuk lar ın ın has ta l ık oran lar ı daha yüksek ve tedavi im kân -lar ı i se azdır . 4 4 Özel l ik le bat ı ü lkeler inde gecekondu bölgeler inde n i-teliksiz el işçilerinin çocu kları f iziksel özü rlülük lerle karşı karş ıyad ırlar .Örneğin şaş ı l ık , t ı rnak yeme, yatağın ı ı s la tma g ib i . Bu çocuklar k l i -

152



i l ik lere dev am ed eme me ktedir ler . Bu sebeple bu bölgelerde sabi t k l i-n ik le r ku rmak ge rekmek ted i r .

Öğrencinin sağlıklı bir kiş il ik geliş tirmesinde okul dış ı eylemlereya da müf reda t d ış ı ey lemle re ka t ı lmas ı gen iş rol oy nam ak t ad ı r . 4 5

Örneğin müzik , spor , güzel sanat lar ın herhangi b i r dal ı , izc i l ik v .s .g ib i ey lemlere kat ı lm a. A l t s ın ıf lar çocuklar ı b u eylemlere genel l ik leka t ı l amamak tad ı r l a r . Bu ey lemle r in ge rek t i rd iğ i a r aç ge reç le r i s a t ınalamayan çocuklar , a i le ler ine gel i r sağlamak iç in p iyasada yar ım za-man l ı o la r ak ça l ı ş mak zo run lu luğundad ı r l a r .

Ayr ıca a l t sın ı flar ın i nan ç ve değer ler i de çocu ğun başar ıs ın ı e tk i-leyen b ir öge o lm akta dır . İngi l tere ve Am erik a 'da işç i s ın ıf ı i le i lgi l ia r aş t ı rma la rda a i l e l e r in çocuk la r ın ı oku tmak a r zu la r ın ın çok o ldu -ğu , ün ive r s it eye g önderm e a r zus un un da az lığ ı be l i r l enm iş t i r .4 6 İş te,ana baba la r ın bu tu tumu çocuk la r a da yans ımış t ı r .

Çocuğun cins iyet i de onun başar ıs ın ı e tk i lemektedir . 4 7 Dar gelir lia i le ler açış ından çocuklar ın eği t im gider ler in in ağır l ığ ı , eğ i t im terci -h in in sürekl i o larak erkek çocuklar yarar ına kul lanı lmas ına yol aç-maktadır . Kız çocuğun evdeki var l ığ ı geçic i o larak görülür . Oysakierkek çocuk, a i len in temel i sayıl ı r . (Geleneksel top lum da ) . Kızıngeçici l iğ i düşünces i , ona eği t im mal iyet in i gereks iz k ı lmaktadır . De-

vamsızl ık , okuldan ayr ı lma k ız larda daha çoktur . İ lköğret im sonras ıeği t im düzeyler inde köylü k ız lar azdır . Büyük kent lere k ız lar ın yaln ızgönder i lmes i ah lâk değer ler ine ters düşer . Onun başar ı ö lçütü , iy i b i revl i l ik yapabi lmes ine bağlanır . Erkeğin başar ıs ı , i ş ve mes lek hayat ın-dak i konuma ve ş a r t l a r ına gö re hes ap lan ı r .

O r ta s ını f anab aba l a r ı , çoc uk la r ın ın oku lda ge l iş meler i bak ımın -da n işç i s ın ıf ı vel i ler inden d ah a fazla i lg i lid i r ler. Ç ocuklar büy üdü kçeon la r ın i lg i le r i da ha f az la a r tm ak tad ı r . Ö rne ğ in çocuk la r ın ın gö rev -ler in i nas ı l yapt ık lar ın ı an lamak iç in okulu s ık s ık z iyaret eder ler . Buhusus ta s ın ıf öğretm eni i le tema s e t t ik ten başka okul m üd ür ü i le degörüşm ektedir ler . Oysaki işç i s ın ıf ı vel i ler i sadece s ın ı f öğretm enini

gö rmek le ye t inmek ted i r l e r . A yr ıca çocuk la r ın ın ge l i ş mes i bak ımındanor ta s ımf vel i ler i , öğretm enler le tar t ı şma ktad ır lar . Oysaki bu nu işçis ın ıf ı veli leri çok nad ir ya pm akt ad ır lar .

Sonuç o larak , i şç i s ın ıf ı a i le ler i , çocuklar ı b akı m ınd an ve çocuk-la r ın da kend i l e r i bak ımından büyük emel le r peş inde o lmad ık la r ıs öy leneb i l i r . 4 8

15 3



D . E Ğ İ T İ M S E L Ö N L E M L E R

Yukar ıda bel i r t i len husus lar ış ığ ında eği t im yönünden ne g ib i ön-lemler söz konusu o labi l i r?

Önce, Anayasamızda yer a lan "Sosyal Devlet" i lkeler in in gerek-t iğ i b iç imde uygulanmas ı şar t t ı r . Bunun d ış ında eği t im yönünden şuiki önlem söz konusu olabilir .

1. T o p l u m s a l s ı n ı f f a r k l a rı n ı n a z a l t ı l m a s ı n a e ğ i t i m y o l u y -l a y a r d ı m c ı o l m a k

Eği t ime ay r ı l an kaynak la r a r t ı r ı ld ığ ı zaman , top lumda ge l i rdağı l ış ındaki eş i ts iz l ik ler in b i r dereceye kadar azalacağı kuşkusuzdur .

Eğ i t im ya t ı r ımla r ı , a l t t abaka la rdan ha reke t l i l ik yo luy la yukar ıç ıkan b i r ey le r in top lumda ö rnek o la r ak d iğe r l e r in i de ayn ı du rumagelmek iç in özendirerek başar ı arzusunu kamçılar ve böylece toplum-da değ i ş meye doğ ru b i r yöne l im ve ha reke t baş la r . 4 9 Bu du rum, ayn ızamanda ya r ı ş ma ve bek len t i düzey in i a r t t ı r ıp ekonomik ka lk ınmadaönemli b i r öge o lan müteşebbis işgücü ve aydın lar ın doğuşuna yol aça-b i l i r. Yine, or ta s ın ıf ın o luşum ve güçlenm es i yol lar ın dan b iris i de kuş-kusuz eği t imdir .

2. E ğ i t i m Y o l u y l a T o p l u m s a l H a r e k e t l i l i ğ i n G e r ç e k l e ş t i -r i l m e s i

A l t s ını f la r ın eğ i t ime önem vere rek çocuğunu oku tm ak a r zus un untop lumumuzda g ide rek güç lend iğ in i gö rmek tey iz . Bu du rumu öze l l ik -le mes lek terc ih ler inde açıkça görmekteyiz . Son zamanlarda yüksekkazanç ge t i r en mes lek le r e r ağbe t a r tmış t ı r . 5 0

A l t top lums a l s t a tüde bu lunan baba mes lek le r indek i öğ renc i l e r inteknik a lanla rdak i mes lekleri terc ih ler in in sebepler i fazla kazan ç o l-duğu g ib i yukar ı doğru (Dikey hareket l i l ik) toplumsal hareket leşmeyeimkân ve reb i lmes id i r . A yn ı zamanda bu mes lek le r s t a tü a r t ı ş ına da

yol açt ığ ı iç in a l t mes leklerde bulunan vel î ler de çocuklar ım kendi le-r in ink inden daha iy i ve yüks ek du rumda o lan mes lek le r e yöne l tmek-ted i r l e r . Çünkü top lumumuzda çocuğunu kend inden daha iy i ye t i ş -t i rme tu tumu o ldukça güç lenmiş t i r . A raş t ı rma la rda dok to r luk , ec -zacı l ık , mühendis l ik g ib i mes lekler , terc ih lerde b ir inci s ı ray ı doldur-m a k t a d ı r 5 1 .

15 4



O h alde top lu md a "baş a r ı " değer in in u lu s a l o la r ak ben ims en -mes i (A.B.D. de "başar ı" , değer ler h iyerarş is inde i lk s ı rada yer a l ı r ) ,toplumsal hareket l i l iğ i ar t t ı racakt ı r . Bunu sağlayacak araçlar da kuş-kusuz demokrat ik or tamda önemli yer ler i o lan k i t le i le t iş im araçlar ı ,s iyasal par t i ler , baskı gruplar ı ve okul lard ır . 5 2

Çeşi tl i re j imle rde sını fsal fark lı l ık lar ı or t ad an kald ırm ak im kân -s ız o ld uğu na göre h iç o lma zsa bunl ar a ras ında ki fark l ıl ık lar ı azal t -mak yönünden eği t imin büyük ro lü vard ır . Ş imdiye değin a l t s ın ı f -l a r ın eğ i t imden az ya ra r l and ık la r ına değ ind ik . F aka t günümüzdetüm ülkeler in bu yönden o lumlu çabalar iç inde o lduklar ın ı , a l t s ın ı f -l a r ın dah a f az la eğ i t imden ya ra r l anm ala r ın ın a r zu land ığ ım gö rmek-teyiz .

O N B İ R İ N C İ B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Lund berg ve diğerleri a ,g,e. , s . 379, Ci l t 1. •

2 Ma yer, a.g.e. , s . 23.

3 Prichard -Bux ton, a.g.e. , s . 67.

4 Mil ler and Woock, a.g.e. , s . 67

5 Lundberg ve diğerleri a.g.e. , s . 383 vd. Ci l t 1.

5a Durkheim, E.: Sociology and Educat ion, 3. Bölüm, s. 116 v.d.

6 Oza nkay a, Ö .: Top lumb il ime Giriş. s . 116

7,8 Bot tomore, a.g.e. , s . 248.

9 Access... s. 49.

10 Frey, F. Payasl ıoğlu, A.: Babalarının Mensup Olduğu Meslekler Bakımından Si-yasal Bi lgi ler Fakül tesi Öğrenci leri Üzerine Bir İnceleme, S.B.F. Derg. Ci l t 13,Sayı 3, s. 235.

11 Abadan, N.: Üniversi tesi Öğrenci lerinin Serbest Zaman Faal iyet leri , s . 18.

12 Mıhçıoğlu, C .: Dah a İy i Bir K am u Hiz met i İçin, s. 246.

13 Armaoğlu-Birkhead: Siyasal Bi lgi ler Fakül tesi 1946-1955 Mezunları Hakkında BirAraşt ı rma, s. 10.

14 Oza nka ya, Ö .: Ünive rsi te Öğrenci lerinin Siyasal Yönel imleri , s . 21.

15 Çavdar , Tünay, Yur t seven: Yüksek Öğrenime Başvurul an Öğrenci l er , s . 16 .

16 Çav dar , Tü na y, Yurtsev en, a.g.e. , s . 32.

17 Çav dar, Tü na y, Yurtseven, a.g.e. , s . 38-39.

18 Gue rnier, M .: a.g.e. , s . 126

19 Sayar, N.: Geri Bir Zihniyet in Kal ınt ı ları , Meslekî ve Teknik Öğret im Dergisi ,Yüzüncü Yı l öze l Sayı .

20 Duyar, Ş. : Dün ve Bugün, Mesleki ve Teknik Öğret im Dergisi . Yüzüncü Yıl ÖzelSayı, s. 131.

155



21 İdemen, H.: Meslekî ve Teknik Öğret imde Geçen 32 yı l . Meslekî ve Teknik Öğ-

retim Dergisi. 100. Yıl Özel Sayı, s. 157.

22 Başgöz-VVilson: Türkiy e C um huriy et i 'nde Eği t im ve Atatürk s. 36 vd.

23 You ng-M ack : a.g.e. , s . 380.

24 Öğretmen okul larına esasen köylü çocuklarının al ınması için bi r kontenjan sını r-laması vardır.

25 Youn g-M ack, a.g.e. , s . 379.

26 Şahinkesen, Al i : Ankara Yı ldı rım Beyazı t Sanat Enst i tüsüne 1956-1971 Yıl larıArasında Devam Eden Öğrenci lerin Baba Meslekleri Üzerine Bir İnceleme.

27 İm kân ve Fırsat Eşi t l iği Bakım ından Tür k M il l î Eği t imindeki Gel işmeler,1955-1968, Cilt 1. Kısım II, s. 546.

28 İmk ân ve Fırsat , . . . s . 548.29 İmk ân ve Fırsat , s . 549.

30 Ka lkın ma Planı, 2. Beş Yıl, s. 161.

31 Ab ada n, N .: Bat ı Alm anya 'daki T ürk İşçi leri , s . 218.

32 Ticaret Lisesi Mezunlarının öğret im ve İst ihdamları i le İlgi l i Araşt ı rma Raporu,ma Raporu , s . 7 .

33 A.g. r ap or, s. 15.

34 a. g. rap or, s. 17.

35 Mezun v eren 122 Çeşit li Sanat Ens t i tüsü ile 14 Teknisyen O kulu nu 1970-1971Öğret im Yıl ında Bi t i renlerin Durumları i le i lgi l i Araşt ı rma Sonuçları .

36 a.g.e.

37 Doğan, H . : Or t a Öğre t im Programlar ı Üzer inde Bi r İnce l eme, A .Ü. Eği t im Fa-

kültesi Derg., Cilt 3, Sayı 1-4, s. 75.38 Doğan, a.g. inceleme, s. 88.

39 Başgöz-VVilson a.g.e., s. 21 1.

40 Tezcan , M. : Memleket imizde Gezic i Köy Kurs l ar ı ve Bazı Sorunlar ı HakkındaBirkaç Not , Eği t im Hareket leri Derg. , Sayı 180-181.

41 Tez can , a.g.e. , inceleme.

42 Banks, O l ive; a .g.e. , s . 72.

43 Ku rtka n, A.: Sosyoloj ik Açıdan Eği t im Yoluyla Kalk ınma nın Esasları , a.g.e. ,s. 86.

44 Banks, Ol ive: a.g.e. , s . 74.

45 Miller , an d YVoock: a.g.e., s. 87.

46 Banks, Ol ive: a.g.e. , s . 75-76.

47 Tan, Mine: Cinsel Farkl ı laşma ve Başarı , A.Ü. Eği t im Fakül tesi Dergisi , 1979.48 Banks, Olive: a.g.e., s. 76, 3. Baskı.

49 Ku rtka n, a.g.e. , s . 122.

50 Uy sal, Ş .: a.g.e., s. 117.

51 Bkn. Ereğl i : Türk Köyünde Modernleşme Eği l imleri ; Üniversi teye Giriş ve Lise-> *.« lerim iz . > , *

52 Kurtkan, a.g.e. , s . 126.

156



12.Bölüm

A İ L E V E E Ğ İ T İ M

Bu bö lümde a i l e ku rumunun çocuk eğ i t imiy le i lg i l i t op lums a lözel l ik ler ine değin i lecekt i r . Konuyu daha çok ai len in iş lev ler i yönün-den ele a lacağız .

Aile , yeryüze ve samimî i l i şk i ler in en güçlü o lduğu b ir inci l grup-la rdand ı r . Bu s ebep le , b i r ey in tu tum ve değer le r in in o lu ş umunda b i -r inci l e tk i leş imi sağlamas ı yönünden ayr ı b i r öneme sahip t i r . Onuntemel kurumlar aras ında yer a l ış ın ın sebepler inden b ir is i de bu-d u r .

I . A İ L E N İ N İ Ş L E V L E R İ

Eğit im s is temi açıs ından ai len in b irkaç iş lev i aşağıdaki b iç imler -de e le a l ınabi l i r .

A . B i y o l o j i k İ ş l e v — T o p l u m d a n ü f us u n k a y n a ğ ı n ı o l u ş tu r m a s ıaçıs ından ai le , temel b i r kurumdur . Bu iş lev , eş ler in c insel ih t iyaç-lar ın ı karş ı lad ığ ı g ib i , kuşaklar ın sürekl i l iğ in i de sağlamaktadır .Evlenmeler erken yaş ta o lduğu zaman ai len in bu iş lev i eğ i t im s is te-min i doğ rudan i lg i l end i r i r .1 A r ta n nü fus un eğ i t i lme ih t iyaç la r ın ınkarş ı lanmas ı açıs ından bu iş lev önem kazanır . Erken evlenmeler se-

bebiy le özel l ik le k ız lar ın okuldan ayr ı lmalar ı da söz konusu o labi l -me ktedir . Bu husus da eği t im s istemini o lumsuz o larak e tk i lemek-tedir .

Az gel i r l i ve yeter l i eğ i t imden nas ib in i a lamamış a i le ler in fazlaçocuk yapmala r ı bugün göz lenen ge rçek le rdend i r .

15 7



B . E k o n o m i k İ ş l e v — Ailenin kendi ih t iyaçlar ın ı karş ı layacaküret im bir imi o luşu bu işlevi i fade e tm ekt edi r . 2 S anay i top lumla r ın -da a i le bu iş lev inden g iderek uzaklaşmış t ı r . Ar t ık çekirdek a i le ekono-mik tüket im bir imidir . Ev d ış ındaki kurumlar bu iş lev i üzer ler ine a l -maktadır lar . Giyecek ve y iyecekler in a i le d ış ında yapı lmas ı g ib i . Eko-nomik eylemler le i lg i l i i ş , a i le çevres inden ayr ı lmış t ı r . Çocuklar ar t ıkbaba la r ın ın yap t ığ ı i ş i evde s omut o la r ak gö rememek ted i r l e r . O ys ak isanayi önces i toplumlarda çocuk babanın yapt ığ ı i ş i evde görerekö ğ r e n i y o r d u . 3 Aynı b iç imde bugün kadın da ev iş i üret im dış ındakala rak d ış arda ç al ışma ktadır . Böylece a i le bütçes ine önem li katk ı lar -da bu lunmak tad ı r . K ad ın ın d ı ş a rda ça l ı ş mas ı ona özgü r lük e lde e t -

mek yönünden de ya rd ımcı o lmuş tu r . S anay i top lumla r ında böy lecea i l e s inden ay r ı yaş am s ü ren genç kad ın la r ın o r an ı a r tmış t ı r . 4

Eko nom ik iş lev le i lg il i b i r başka husus da b ireyin hayat ın ı k azan -mas ı iç in gerekl i temel becer i ler in öğret imini eğ i t im s is teminin üze-r ine a lmış o lmas ıd ır . Okuma yazma, mes lekî ve teknik eği t im böylebecer i ler aras ındadır ve bu becer i ler i okul lar üzer ine a lmış lard ır . 5

Aym biçimde okul lar , mes leksel rehber l iğ in çoğunu üzer ler inealabi l i r ler . Sanayi leşmiş toplumlarda okul larda mes leksel rehber l ik ,çocuğa en uygun mes leği seçmek bakımından temel b i r gerekl i l ik du-

r u m u n a g e l m i ş t i r .

6

C . S e v g i İ ş l e v i — Aile çevres in in değ er i , sevgi ve güv enl iğ indoğa l kaynağ ı o lu ş und an i l e ri ge lmek ted i r. S evgi duyma k , ş e fka t gö r -mek, çocuğun ih t iyaçlar ı aras ındadır . Ai lenin d iğer iş lev ler indeki de-ğ işmelere oranla bu iş lev i çok az değişmektedir .7 İş te ailenin bu kalıcıiş lev i onun değer in i g iderek ar t t ı rmaktadır . Sevgi i le çocuk sağl ık l ıbir kiş il ik geliş tir ir . Sevgi duymamış kiş i karşıs ındakine de sevgi gös-t e r emez .

Örneğin sevgi gören çocuklar s ıcak ve uyumlu b ir arkadaş l ık ge-l iş t ir i rken , sevgis iz büyü yenle r i l i şk i ler inde düşman l ık yolu nu tu t ma k-

t a d ı r l a r .8 Evde sevgi ve i lg i görmeyen çocuk i lg i çekmekten hoş lamrve i lg i çekmek iç in akla gelmeyen yol lara başvurur . Böyle çocuklar ,örneğin öğretmenin i lg is in i çekmek iç in h ırs ız l ık b i le yapabi lmekte-d ir . Özel l ik le k imses iz çocuklar , yet iş t i rme yur t lar ındaki çocuklar veana oku l l a r ındak i çocuk la r ın yak ınmala r ı , bu lunduk la r ı ye r l e rde s ev -g i yoks un luğu i ç inde o lu ş la r ı e t r a fında top la nm ak tad ı r . N i t ek im an -

15 8



tne ve baba sevgis inden yoksun o luş , buralarda kalan çocuklarda ps i -ko loj ik buna l ım la ra ve s o run la r a yo l açmak tad ı r . Bu çocuk la r h aya-t a u y u m y a p a m a m a k t a d ı r l a r . G ü n ü m ü z ç e k ir d ek a il e si n de a n n e v ebabanın d ışar ıda çal ışmas ıy la çocuk onlar la uzun süre b ir l ik te o la-mamaktadır . Bu sebeple onlar ın sürekl i sevgis inden yoksun kalmak-t a d ı r .9 Çağdaş kent ler in yarat t ığ ı baskı lar , gerg in l ik ler , bunal ımlarve s o run la r ana baba s evg i s ine duyu lan i s t eğ i daha da a r t t ı rmak ta -d ı r . 1 0 Ayrıca boşanma oranın ın ar t ış ı i le çocuğun anne ve baba sevgi-s inden yoks un luğu da b i r s o run doğurmak tad ı r . Boş anma i l e çocuğunanne ya da babas ı i le i l i şk i ler i değişmektedir .

D . K o r u y u c u İ ş l e v — Eskiden ai le , üyeler ine bakmanın tüm so-

r u m l u l u ğ u n u ü z e r i n e a l m ı ş t ı .1 1

Bu iş lev de bugün g iderek öneminiaza l tmak tad ı r . Çünkü bugün bu i ş l ev i , daha çok dev le t üze r ine a lmış -t ı r . Örneğin sağl ık , i ş s iz l ik , ih t iyar l ık ve tüm toplumsal güvenl ik b i-ç imle r in i üze r ine a l an dev le t , va tandaş la r ın ı bu yön le rden ko rumak ta -t ad ı r . Bu du ru m , kuş kus uz yoksu l s ını fl a rın ya ra r ına o lm uş tu r . 1 2

E . T o p l u m s a l l a ş t ı r m a İ ş l e v i — Top lum s a l l a ş t ı rma çocuğudolays ız o larak e tk i leyen b ir süreçt i r . Özel l ik le kül tür ak tarma yönün-den top lums a l l a ş man ın önemi büyük tü r . Çocuğun k i ş i l iğ in in ge l i ş mes ia i l ede baş la r . Top lums a l no rmla r o r ada öğ ren i l i r . 1 3 i lk beş y ı lda a i -le , b i l inçl i ya da b i l inçs iz b i rşeyler öğret i r . Bu dönem, çocuğun i lktop lums a l l a ş ma dönem id i r . Ö rne ğ in c in s el r o l le r , çocuğun tuva le t

eğ i t iminde öğ re t i l i r .

1 4

Çocuğun d in eğ i t imin in öneml i b i r k ı s mı da a i l e ku rumunda ye r i -ne get i r i l i r . Dinsel törenler , dualar a i lede öğreni l i r ve d iğer d inseluygulamalar y ine genel l ik le a i le iç inde yer ine get i r i l i r . Ayr ıca çocukya da ergenin ant isosyal davranış lar ın ın a i lece denet lenmes i de onuntop lums a l l a ş mas ın ı i çe r i r . 1 5

İ lk beş y ı ldan sonra a i len in eği t im görevler in i okul üzer ine a l ı r .Çok az . öğre tme n, çoc ukta a nne b abas ı g ib i der in iz b ı rakır .

Çocuk, değer ler i , duygular ı ve s ta tü beklent i ler in i a i len in her üye-s iy le o lan deneyimler i yoluyla öğrenir .

Çocu ğun i lk ödü l l end i r i lme ve ceza land ı r ı lmas ı , kend i s i hakk ında-ki i lk an ış t ı rma ve i lk davranış örnekler i a i le iç inde deneyim durumu-na geli r ve bü tü n bun lar temel kiş il iğin gel iş imine ya rdı m ed er . 1 6

G ünlük haya t dav ran ı ş l a r ı , çocuğa g rubunun dav ran ı ş ö rnek le r i -n i gös te rmek ve duygu la r ı be l i r tmek bak ımından öneml id i r .

I

159



A i lede top lums a l l a ş ma , çocuğa öğ re t imde bu lunma, r ehber l ik ,çocuğun ey lemle r ine yan ı t ve rmek ve kend i ey lemle r ine çocuğu ka t -mak yol lar ıy la o lur . Çocuk da uygun örnekler i ve değer ler i seçer . Buseçimi , gözlem, başkalar ına kat ı lma, ro l oynama ve kendi düşünceve davranış ın ı yarg ı lama yol lar ıy la gerçekleş t i r i r .

F . E ğ i t i m İ ş l e v i — Çocu ğun ö rgün eğ i t imin i dev le t üze r inealmış t ı r . Okula g ir iş yaş ı düşmüş , ç ık ış yaş ı i se yükselmiş t i r .1 7 Bu se-bep le oku l , b i r ey in haya t ın ın büyük b i r k ı smım do ldu rma k tad ı r .Yeni t ip a i le esk iye oranla eği t im konusunda daha i lg i l i ve b i lg i l id i r .Öğretmenle yakın işb ir l iğ i i le ana babalar kendi ler ine düşen görevi

yer ine get i rebi l i r ler .

G . A i l e n i n B o ş Z a m a n l a r ı D e ğ e r l e n d i r m e İ ş l e v i — Boş za-manın değer l i o larak kul lanı lmas ı evde baş lar . Fakat a i le , boş zamandeğer lend i rme ey lemle r im s i s t emat ik o la r ak öğ re tmez . Ras t l an t ı s a lve dağın ık o larak b ireyler ine öğretmeye çal ış ı r . Bir a i len in , b i reyler ineöğ re t imde bu lunacağ ı boş zaman değer lend i rme ey lemle r i , gene l l ik leo a i l en in ekonomik düzey ine bağ l ıd ı r . Ü lkemizde çocuğun hang i ey -lemi seçeceği , genel l ik le a i ley i o luş turan k iş i ler in or tak d i lek ler inebağl ı o lmakla b ir l ik te , k ısmen de anne ya da babanın yetk i l i o larakkar ı ş mas ı b iç iminde o lu ş mak tad ı r . Bunun la b i r l ik te , ken t s e l a l an la rdabireyin bu eylemler i özgür o larak seçiş i yaygın l ık kazanmaktadır .

Sosyolog Ogburn 'un da bel i r t t iğ i g ib i a i len in iş lev ler inden b ir is ide üye le ri i ç in boş zam an değer lend ir i lmes ine imk ân t an ım as ıd ı r . 1 8

Ailenin iş lev ler inden b ir is i de , çocuğun eği t imidir . Çocuğun eği-t imi , kuşkusuz onun boş zaman eği t imini de içermektedir . Özel l ik lea i l ede oyun ey lemle r i , ana -baba ve çocuğun b i rb i r l e r in i daha iy i an la -malar ına yol açmakta ve iy i i l i şk i ler gel iş t i reb i lmektedir . Ai le ayr ıcaçocuğun i lk ve doğal oyun yer id ir . Böylece çocuk, a i le üyeler iy le sü-rekl i b i r karş ı l ık l ı eğ i t im sürecine tab id ir .

Ai lenin çocuğa sağladığ ı boş zaman eği t imi , oyuncaklar ın , araç-l a r ın ve ey lemle r in s eç imi yönünden o lu ş mak tad ı r . 1 9 Böylece ailedeboş zaman la r ın değer lend i r i lmes i onun mu t lu luğuna ve i s t ik r a r ınayol açabi l i r . Or taklaşa eğlence, a i le bağlar ın ı güçlendir i r .

Fakat çağdaş kent a i les inde a i le , boş zaman eği t imi ve değer len-d i r i lmes i yönünden önemin i kaybe tmiş t i r . 2 0 Bu iş lev ailenin dış ınakaymış t ı r .

16 0



Aile , bu iş lev ler in i başka kurumlara kaydırmış t ı r . Okul , t icar îboş zaman kurumlar ı g ib i örgüt ler a i len in bu iş lev in i üzer ler ine a lmış -l a r d ı r . 2 1 Çocuk la r , ana baba , boş zaman la r ın ı daha çok d ı ş a rda geç i r -mektedir ler . Bu değiş imde b irçok etmenler ro l oynamış t ı r . Bu etmen-l e r :

a) Konutların yetersiz ve elverişsiz oluşu da bu hususta rol oy-namış t ı r .

Sayıs ız a i le lerden o luşan konut lar ve apar tmanlar ın h ız la ar t ı -ş ı , sadece boş a lanlar ı or tadan kald ırmakla kalmayıp , ev iç i boş za-ma n ey lemle ri i ç in imkâ n la r ı da aza l tm ak tad ı r . Ö rne ğ in , bahçe le -

r in garaj amacıy la kul lan ı lmas ı g ib i . Ev iç i ve d ış ı a lan lar ın yokluğu,çocuklar ı başka yer lerde işb ir l iğ i ve toplumsal ey lem iç in imkânlara r amaya yöne l tmek ted i r . O yun a lan la r ı , çocuk ku lüp le r i , dans s a lon -lar ı ve s inem alar , popüle r l ik ler in i k ısmen ev şar t lar ın daki değişik-l ik lere borçludur lar .

b ) K a d ın la r ın bağ ıms ız l ığı , genç le r in özgü r lüğü ,

c) Ai le üyeler i i ş hayat ı sebebiy le yorgun ve çok meşguldür .

d) Seyirlik sporun geliş imi

e ) T ica r î boş zam an değer lend i rme ku rum la r ı daha caz ip du ru -ma gelmiş t i r . Bir eğ lence sanayi i doğmuştur .

f) S eyah a t a r zus u ,

g) Ki t le i le t iş im araçlar ın ın gel iş imi

Bü tün bu o lums uz du rumla ra r ağmen a i l e y ine de ;

a ) Ö neml i b i r müz ik merkez id i r . Teyp le r , r adyo la r , p l âk la r dahaçok evde kul lanı l ı r . Elektr ik gücü d in lenme ve eğlenmeyi eve aktar -m a k t a d ı r . 2 2 Elek t r ik gücü , bahçeye , mu t f ağa , k i t ap l ığa , o tu rma odas ı -na , yemek ve ya tak odas ına uygun a r aç la r ge t i rmiş t i r .

b) Yine, ev b ir okuma merkezid ir . Her tür lü k i tap , derg i , gazetegib i gereçler in çoğu evde kul lanı l ı r .

c) Sohbet imkânlar ı daha fazladır .

d) Ayrıca ev kad ınla rını n tekno lojik gelişmeler sebebiyle ev işiiç in ayırd ık lar ı zaman k ısalmış , bunun yer ine çocuk ve gencin boşzaman ın ı değer l end i rme ve ona boş zaman eğ i t imi s ağ lama b iç iminedönüş müş tü r . Ö rneğ in A mer ikan a i l e s inde kad ın , a r t ık t amamen ev

161



iç i ro l ler in i yer ine get i ren , pol i t ikayla ve ekonomi i le i lg i lenmeyen b irt ip deği ld i r . Kadın çevrede e tken ve önemli b i r güç sahib i o lmuş tur .Çaba la r ın ın çoğunu , çocuğun ve genc in boş zaman ın ı iy i b i r b iç imdedeğer lend i rme ve re f ah ı a r t t ı rmak i ç in ku rum la r ve g rup la r l a i li şk il e riç in sar fe tmektedir .

e) Özel l ik le ü lkemizde hem kırsal , hem de kentsel kes imde evink ız la r ve kad ın la r yönünden b i r i c ik boş zaman değer lend i rme ve eğ i -t imi merkezi durumunda o luşu d ikkat i çeker . Örneğin örgü , b içki d ik iş ,nakış g ib i e l i ş ler in i genç k ız lar ev lerde anne ve arkadaş lar ından öğ-renir ler . Diğer e l sanat lar ın ın b ir k ısmı da y ine evde yapı l ı r . Hal ıc ı l ıkgib i .

f) K omş u la r a r as ı gece ve gün düz ev gezmele r i de top lu mu mu zdaoldukça yaygındır . Bu g ib i z iyaret ler söyleş iye, dayanışmaya, toplum-sal k iş i l ik gel iş t i rmeye ve eği t ime imkân verdiğ inden konumuz açıs ın-dan öneml id i r .

g) Ai le oyunlar ı , b i r l ik te o tomobil gezi ler i ve TV iz leme, günü-müzde hem ülkemizde, hem de d iğer ü lkelerde a i le üyeler in i b i r arayagetiren ve il işkileri geliş tiren, üyeler arası diyaloğu sağlayan yeni ge-l i ş m e l e r d i r .2 3

h) Bugün a i l en in boş zam an değer lend i rme yön ünde n baş kabir ro lü ise b i reye hobi a l ışkanl ık lar ım kazandırmakt ı r . Bu al ışkanl ık-

lar ın edin i l iş i ve uygulanış ı a i le iç inde gerçekleşmektedir . Hobi kav-r amı , b i r ey in boş zaman ında a l ı ş kan l ık du rumuna ge t i rd iğ i , s ü r ek l io larak uğraş t ığ ı b i r ey lemdir . Kol leks iyonculuk , e l sanat lar ından her -hang ib i r i , müz ik v . s . g ib i . 2 4

Hobi a l ışkanl ığ ı i le i lg i l i o larak b ir yazar ımızdan ald ığ ımız aşa-ğ ıdak i ö rnek i lg inç t i r . 2 5 Ya zar ın dos tu b ir opera tör profesöre b ir ad amtelefon etm iş. "B en çok ince ve keskin bir bıçak geliş tirdim , siz ünlübir ope ratörs ünü z, belk i görm ek is ters in iz" demiş . Profesör de a da -mı evine çağırmış . Adamın bu iş ler le amatörce uğraşan b ir k iş i o ldu-ğu anlaş ı lmış . Adamın as ı l i ş i tornacı l ık imiş . Bir derneğin üyes i imişve anc ak mikroskopla görülebi len böcekler in hay at ın ı incel iyorm uş

yı l lardan ber i . Son o larak e le a ld ığ ı böcek, bütün ömrü y irmi dör tsaat o lan , a l t ı mi l imetre çapında b ir batakl ık böceği imiş . Amatöradam kend i bu luş u o lan b ıçak la , bu hayvan ın b i r mi l ime t r e çap ındak ika fasını kes mey i ve beyn in in fo toğ ra fım çekmey i baş a rmış . O p era tö rP ro fesö r, y aza r a bu fotoğ ra fın büy ü tü l mü ş ün ü gös termiş . H ayv a-nın baş ında on-onbeş gözü varmış ve bu gözler le gece, yaşadığ ı tek

162



gece (Çünkü tek gününü suyun iç inde o luşmakla , gel işmekle geçir i -yormuş) yaln ız d iş is in i görüyormuş . Onunla b ir leş t ik ten sonra da sa-baha karş ı ö lüyormuş . Yazar şöyle b i t i r iyor yazıs ın ı : "Fakat ben , buhayvan ın yaş amın ı mı düş üney im, yoks a amatö r b i lg in to rnac ın ın ,boş vaki t bulup böyles ine b ir konuyu kendis ine ik inci b i r i ş o larak se-çiş ine mi hayran o layım, b i lemedim. İbret a l ın ey can s ık ın t ıs ındanes neyen le r . "

Ailenin iş levleri , eğitimle il işkileri ve bu iş levlerdeki değişimler-den sonra ş imdi de y ine a i len in d iğer sorunlar ın ın eği t imle i l i şk i ler inebir göz a ta l ım.

I I . A İ L E N İ N Ç E Ş İ T L İ Y Ö N L E R İ V E E Ğ İ T İ M

A . A i l e B ü y ü k l ü ğ ü — Ailelerin geniş ve dar aile t ipinde oluş-l a r ı , çocuk eğ i t imi bak ımından önem taş ımak tad ı r . İ ng i l t e r e ' de i ş ç is ın ıf ında da ha çok geniş a i le ler görülm ekted ir . Ç ocuk suçlu luğu o ranıda bu a i l e l e rde yüks ek t i r . 2 6 Geniş ailelerdeki çocuk sayısının fazlao lu ş u çocuk la r ın ye te r de recede eğ i t imle r ine enge l o lmak tad ı r . O y-saki ik i ya da üç çocuklu dar a i le lerde ana babalar , çocuklar ın eği t im-le r iy le daha yak ından i lg i l eneb i lmek ted i r l e r . Ü lkemizde gecekonduai le ler indeki çocuk sayıs ın ın fazla l ığ ı d a eği t imler in in sağla nam am as ı-

na ve an t i s o s ya l dav ran ı ş l a r a yo l açmak tad ı r .B . B o ş a n m a — Boş anm a s ü res inden , ge r i l imle rden çocuk la r

za ra r gö rmek ted i r . Çocuk la rda güvens iz l ik duygus u a r tmak tad ı r . 2 7

Düzens iz a i le or taya ç ık ıyor ve suçlu çocuklar sayısal o larak ar t ıyor .Suç iş lemeyenler ise top lum a küskünlük iç inde ve hüz ünlü b ir ha yats ü r m e k t e d i r l e r . 2 8

Eşler in boşanmas ı i le çocuklar ın sorunlar ı ar tmaktadır . Çocuk-lar ın , boşanmadan sonra ana babalar ı i le i l i şk i ler i iy i g i tmemektedir .Anne i le yaşayan çocuklar ın pek azı babalar ı i le düzenl i i l i şk i kura-b i l iyor . Babalar , eş ler inden sonra çocuklar la i l i şk i ler in i sürdür-mek i s temem ek ted i r l e r. H a t t a çocuk la r ın na faka (bak ıml ık ) pa ras ın ı

ödemek is temiyor lar . Baba sevgis i de anne sevgis i kadar çocuğun ruh-sal gel iş iminde önemli b i r yer tu tar . Babadan i lg i ve sevgi görmeyençocuklarda güvens iz l ik , özsaygıs ın ı y i t i rme, terkedi lmiş l ik duygulang e l i ş m e k t e d i r .2 9 A n nen in , ba ba ro lün ü de üze r ine a lmas ıy la , ço -cuklar la i l i şk is i sağl ık l ı o lamamaktadır . Yapı lan araş t ı rmalar , boşan-mış a i l e çocuk la r ında ruhs a l uyums uz luk o ran ın ın yüks ek o lduğunu

16 3



g ö s t e r m e k t e d i r . 3 0 Bu uyum suzlu klar ın en önemlis i , ruhsal çökkün -lük , okul başar ıs ız l ığ ı , çeş i t l i davranış bozukluklar ıd ı r .

Ok ul yaş ına gelmem iş çocuklar la , ergenl ik çağ ındaki ler boşan-mala rdan daha o lums uz e tk i l enmek ted i r l e r . H er ü lkede boş anma i l eçocuk la r aç ı s ından a lman ön lemle r ye te r s i z ka lmak tad ı r . Ö rneğ inbak ıml ığ ı düzen l i o la r ak öde tmek i ç in annen in mahkemele rde , i c r ada i r e le r inde çaba s a rf etmes i ge rek iyo r . S on y ı l l a rda "O r tak V e la ye t "uygulamas ı i le soruna b ir çözüm get i r i lmiş t i r . Boşanan eş ler in is teğ ii l e mahkeme, o r t ak ve laye t ka ra r ı ve rmek ted i r . Bu uygu lamada anababa , çocuk la r ın ı be l l i s ü r e le r l e yan la r ında tu tmak tad ı r l a r . Böy lece

çocuk la r da boş anma i l e ana babadan b i r in i y i t i rmiş o lmuyor , r uh -sal yönden örselenmiyor .

C . Ç a l ı ş a n K a d ı n l a r — Çal ı ş an kad ın la r ın çocuğa bak ımı veonu eğ i tmes i güç leş mek ted i r . A yn ı zamanda anne le r in çocuk la duygu-sal i l i şk i ler i , sevgide bulunma gib i davranış lara da aksamaktadır .Böylece çocuk, anneden başka kimselerle s ıkı i l işkiler içinde olabile-cekt i r .

O ku l l a r yönünden de ça l ı ş an kad ın la r ın s o run la r ı a r tmak tad ı r . 3 1

O kul t a t i l o lduğu zaman çocuğa k im bakacak? K ad ın s abah i ş ine ço -cuk tan önce g id iyo r s a çocuğu oku la k im haz ı r l ayacak? A kş am eve ço -cuktan sonra dönüyorsa y ine çocukla k im i lg i lenecek? Okul o tor i te-

l e r in in bu s o run la r a yöne lmes i ge rekmek ted i r . Ö rneğ in oku l s o rumlu -J u luğunda t a t i l zaman la r ında oyun merkez le r i aç ı l ab i l i r . Y a da oku ldaöğleden sonralar ı ve ders saat ler i d ış ında faaliyet ler dü ze nle ne bi l i r 3 2

Annenin çal ışmas ın ın çocuk üzer indeki e tk i ler in i incel iyenler şuhus us la r a değ inmiş le rd i r :

. Annenin çal ışmas ı , çocuğun gel işmes inde aksakl ık lar yarat ı r .

. Çocuk ta uyum ve dav ran ı ş bozuk luk la r ına yo l aça r ,

. Çocuklar ı yaln ız kal ı r , ihmal edi l i r ler .

Bu sebepler le anne nin ev d ış ında çal ışmas ına karş ı ç ık ı lmı ş t ı r . 3 3

Şu bir gerçekt i r k i çal ışan annenin çocuğunun ruhsal gel iş imi

aksar . Yorgun o lan anne, ev iş ler iy le uğraş ı rken çocuğa yeter ince va-k i t (ay ıram az. Oysa ço cuğun i lg i ve ih t im am a ih t iyacı vard ır . Çocu kkendini ihmal edi lmiş h isseder . Anne çocuk i l i şk i ler in i gel iş t i remez.Oysa annenin gös terd iğ i i lg i ve şevkat , çocuğuna karş ı tu tumu, çocukyetiş tirme ideali ve dis iplin anlayışı çocuğun geliş imini ve kiş iliğinietkiler .

164



Annenin çalışması, çocukta kırıklık ve güvensizlik, endişe ve ka-ramsar l ık yaratabi leceği g ib i , sa ld ırganl ık ve suçlu luğa b i le yol aça-b i l i r . Ancak anne yokluğunda uygun eği t im ve sürekl i denet im sağ-land ığ ında , bu o lums uz s onuç la r o r t adan ka lkab i l i r .

Bir araş t ı rm ada , annes i çal ışan i lkokul çocuk lar ın ın , s ın ıf içi dav-ranış lar ında s i l ik ve çekingen o lduklar ı , okul başar ı lar ın ın düşük o l-d u ğ u g ö z l e n m i ş t i r . 3 4 Annenin yorgunluğu, i lg is iz l iğ i , başar ıs ız l ık-t a ro l oynamış t ı r . Çocuk , eve dönünce oku l du rumunu an la tacağ ıanney i ka r ş ı s ında bu lamaz . O ndan bu i lg iy i gö remey ince de baş a r ı -s ızlığa düşer.

Ülkemizde çal ışan kadına ver i len doğum iznin in k ısal ığ ı , i şyer -ler ine ve devlet k uruluş lar ına bağl ı gü nd üz bakım evler in in azl ığ ı,ücrets iz kreş ve bakımevi sayısının çok az olması, özel kreş ve ana okul-lar ın ın da çok masraf l ı o lmas ı , çal ışan anneler i çocuk bakımı yön ün-den güç du rumla ra s okmak tad ı r . Bu bak ımdan b i r çok ça l ı ş an anne ,çocuğunu büyükanneye b ı r akmak tad ı r . Ö ze l l ik le kad ın ın annes indenyara r l an ı lmak tad ı r . F aka t , çocuğu büyükanneye b ı r akmak da çeş i t l is o r u n l a r d o ğ u r m a k t a d ı r .

. Büyü kanne t a r a f ından bak ı l an , anne ve ba bad an uzak büyü-yen çocuk la r ın zaman la a i l e l e r inden s oğuduk la r ı ,

. A nne ve babadan uzak laş t ık la r ı ,

. A i l e o r t amına uyum s ağ lamak ta güç lüğe düş tük le r i gö rü lmüş -tü r .

. Ayr ıca , büyükannenin kendi değer ler s is temine göre çocuğueği tmes i , çok eski kural lara göre çocuğu yet iş t i rmes i , çocuğun bes len-mes inde yan l ı ş yön temle re baş vu rmas ı da çok gö rü lmek te , bu yüzdenanne-k ız a r as ında an laş maz l ık la r da o lmak tad ı r .

F aka t bü tün bu o lums uz s onuç la r a r ağmen , y ine de büyükan -neler in bakımı , d iğer bakıcı lara terc ih edi lmektedir . Böylece yaş l ıkad ın la r , t op lum um uzd a çok öneml i b i r t am pon fonks iyona s ah ip t i r-ler .

Diğer bakıcı k iş i ler de çeş i t l i sorunlar doğurmaktadır lar . Çünkübakıcılar , genellikle bilgili ve uzman kişiler değildir ler .

Ü lkemizde ken t le ş men in h ız lanmas ı , kad ın ın ça l ı şma hay a t ınaar tan sayıda g ir iş i , k reş , bakımevi , yuva ve anaokulu ih t iyacın ı ar t t ı r -mış t ı r . Bu ih t iyaç karş ıs ında gerek kamu, gerekse özel kuruluş lar ın bu

165



tür kurumlar ı açarak , buralara , b i lg i l i yetenekl i e lemanlar ı get i r te-rek faal iyete geçirmes i ge rekm ektedir .

A yr ıca bu çocuk la r ın oku l dönüş ünde boş zaman la r ın ı değer l en -direcek çocuk kulüpler i g ib i kurumlar ın ve k i tap l ık lar ın bol sayıdaaçı lmas ı gerekmektedir .

D . A i l e v e O k u l İ ş b i r l i ğ i — Çocuk oku la baş lamadan önce a i l e -n in çeş i t l i s o rumlu luk la r ı va rd ı r . 3 5 Bun la r a r as ında , çocuğun özgü r -lüğü ve bağımsızl ığa teşv ik edi lmes i gelmektedir . Ayr ıca bazı çocuklaral t ı yaş ında okula g i tmeye hazır deği ld i r ler . Çocuğunu nesnel o larakgö reb i l en ana ba ba bu du r um un f a rk ındad ır . F aka t çoğu kez ana ba -

balar böyle b i r değer lendirmenin deneyim ve nesnel l iğ inden yoksun-dur lar . Bat ı ü lkeler indeki b i rçok okul lar , y ı l sonuna yakın günlerdeokula gelecek y ı l kaydolacak çocuklar iç in b i r gün düzenler ler . Buçocuklar o gün anababalar ıy la okula gel i r , okulu z iyaret eder ler . Soru-l a r s o ra r l a r . A yr ıca on la r ın ön kay ı t l a r ı yap ı l ı r . 3 6

O kula g i tmeden önce b i r çok çocuğun haya t l a r ında ana baba ,yegâne o tor i te s imges id ir . Çocuk okula g id ince, ana baba, çocuk üze-r inde öğretmenin o tor i tes in i de paylaşmal ıd ır lar . Özel l ik le okul ku-ral lar ın ı bozan çocuklar bakımından vel i ler ve öğretmenler c iddî so-runlar la karş ı laş ı r lar . Çocuklar okul kural lar ın ı bozduklar ı ve ceza-landır ı ld ık lar ı zaman vel i ler hemen öğretmenin karş ıs ında o lur ve

öğretmeni çocuğun önünde eleş t i r i r ler . Bu durum kuşkusuz öğrencin inza ra r ın a o lm ak tad ı r . Çün kü çocuk , s ın ıf ta öğ re tmen in o to r it e s ine s ay -g ı duymay ı Ö ğrenmel id i r .3 7

Öğ retm enle r in karş ılaş tığ ı b i r başka sorun da ev ödevler i i le i lg i -l i d i r . 3 8 Bu konud a öğ re tmen le r l e i ş bi rl iğ i yap ı lm ama k tad ı r . K im i anababalar çocuklar ın ın eği t imsel başar ı lar ıy la aş ı r ı derecede i lg i len ir ler .Onlara aş ı r ı derecede yardım ve rehber l ik e tmekle çocuklar ında ins i -yat i f ve g ir işim yoksun luğu na sebep o lur lar . Ç ocu ğun ödev ler in i vea raş t ı rma la r ın ı kend i l e r i haz ı r l a r l a r . O ys ak i çocuğa as ga r î b i r ya rd ımgerekl id i r . Çocuklar ına ödevler in i düzenl i o larak yapmalar ın ı teşv ike t t ik le r inde ona ya rd ım e tmiş o lu r l a r .

A na baba ve öğ re tmen le r a r as ında baş ka ça t ı ş mala r da ç ıkab i l -mek tedir . Bu anlaşm azl ık lard aki sebepler , okul ve vel i ler in çoc uktanfarkl ı bek len t i le r i çe ri s inde bu lu nm ala r ı nda n k ayn ak l anm ak t ad ı r . 3 9

Örneğin okul daha çok evrensel değer ler i çocuğa aş ı lamak is terken ,a i le ler , üyes i o lduklar ı a l t gruplar ın değer ler in i çocuğa benimsetmekis ter ler . Bir başka örnek o larak da her ik i taraf ın fark lı d is ip l in anla -

166



yış lar ı bel i r t i leb i l i r . İ ş te böyle anlaşmazl ık lar ı g idermek iç in vel î -öğ-retmen işb ir l iğ in i gerekl i k ı lmaktadır .

Öğretmen-vel i i şb ir l iğ in in güçlendir i lmes i , öğretmenler taraf ın-dan ev z iyaret ler i , ana babalar iç in çocukla i lg i l i p rogramlar ve okul-da geceler düzenlenmes i çocuğun yarar ına o labi lecek b irkaç örnekç ö z ü m y o l u d u r . 4 0

E . A i l e Y a ş a m ı J ç i n E ğ i t i m — Aile yaşamı iç in eği t im, çocu-ğu n i lerik i hay at ın ı e tk ilemes i yö nü nd en önemlid ir . Bu kon uda h emgeleneksel eğ i t im, hem de örgün eği t im ro l oynar . 4 1

Evle nm e ve a i le yaşam ı i le i lg i li eğ i t im evde baş lam al ıd ır . An ababalar ın çoğu, bu konuda gerekl i b i lg iye sahip deği ld i r ler . Ayr ıcaçocuk la r ın bu konudak i s o ru la r ın ı nes ne l o la r ak yan ı t l ayamaz la r .

İ ş te böyle kr i t ik soru lar ı a i le ler yanı t layamayınca çocuklar dabun la r ı ak ran g rup la r ından doğ ru ya da yan l ı ş b iç imde öğ renmeye ça -l ış ı r lar . Onlar ın kuşkulu tavs iyeler iy le çok önemli karar lar a l ı r lar .

S o rumlu ana baba la r , çocuk la r ın ın baş a r ı l ı ev lenme yapab i lme le -r i iç in onlar ı asgar î düzeyde de o lsa bu konularda eği tmel id ir ler .

Örgün eği t im olarak a i le yaşamı eği t imi , daha çok ünivers i te ve

y ü k s e k o k u l l a r d a y e r a l m a k t a d ı r .

4 2

Bu da çok yeni ve son zamanlar -daki b i r yaklaş ımdır . Bugün bu konulardaki kurs lar sosyolo j i , ps iko-lo j i ve ev ekonomis i programlar ı içer is inde yer a lmaktadır . Ayr ıca ,bu konular ı i ş leyen etk in halk eği t imi programlar ı da onlar ı bu yön-den eği teb i l i r .

Sonuç o larak , sanayi leşme süreci i le a i le daralmış , sadece ana ba-ba ve çocuk la rdan o lu ş an b i r b i r im du rumuna ge lmiş t i r . Bu s ebep lede iş lev ler in in b ir k ısmını başka kurumlara devretmiş t i r . Bununla b ir -likte,

a) Sevgi iş levi (Sevmek ve sevilmek)

b) Biyolo j ik iş lev (Çocuk dünyaya get i rmek)c) Çocuğun toplumsal laş t ı r ı lmas ı (Çocuğun yet iş t i r i lmes i ve eği-

t i lmes i) g ib i i ş lev ler i a i len in hayat iyet in i sürdürmekte o lup değişme-yen iş lev ler n i te l iğ ine dönüşerek a i len in önemini korumaktadır . Bununyanında okulun iş levleri de giderek artt ığı için aile i le işbirliği gereğio r t aya ç ıkmak tad ı r .

167



I I I . S O S Y O - E K O N O M Î K D Ü Z E Y E G Ö R E A l L E N Î NB A Ş A R I Y A E T K l S l

Daha önceki bölümde, sosyo-ekonomik düzeyler ine göre a i le ler inbaşar ıy ı e tk i led ik ler in i bel i r tmiş t ik . Bu bölümde ise çocuk yet iş t i rmeyöntemler ine göre a i le ler in başar ıya e tk i ler in i inceleyeceğiz . Çocukyet iş t i rme yöntemler i , a i le ler in sosyo-ekonomik düzeyler ine göre fark-l ı laşmak tadır . Bu konu daki fark l ılaşmalar ı , önce yaban cı ü lkelerdekia r aş t ı rma la r , daha s on ra ü lkemizdek i a r aş t ı rma la r aç ı s ından e le a l a -cağız .

A . Y A B AN C I Ü L K E L E R D E K İ D U R U M

A. Dawis, bir incelemes inde, bel l i sosyo-ekonomik düzeylere göreçocuğun ro l ler in in , amaçlar ın ın , değer ler s is teminin b iç imlendiğ i be-l i r t i lmektedir . Örneğin yemek yeme, arkadaş seçimi , tüket im, g iy im,üs t len i len görevler sosyo-ekonomik kökenden etk i lenmektedir . 4 3

Gibbs ve Maccoby, or ta S ED dek i anne baba la r ın , a l t S ED dek i -lere oranla , daha az ser t yöntemler uyguladık lar ım, çocuklar ın ın sal -d ırganl ık , c insel oyunlar v .s . g ib i davranış lar ına karş ı daha hoşgörülüo lduk la r ın ı t e s b i t e tmiş t i r . 4 4

E/der'i n A .B .D . , İ ng i l t e re , Ba t ı A lm anya , İ t a lya ve M eks ika ' dayapt ığ ı karş ı laş t ı rmal ı b i r araş t ı rmada üs t SED deki a i le lerde hoşgörü ,eş i t l ik , danışma v .s . n i te l ik lere ağır l ık veren "Demokrat ik a i le ideolo-j is i"n in ; ser t d is ip l in , i taat g ib i n i te l ik lere ağır l ık veren a l t SED de-ki a i le lerde ise "O tok rat ik a i le ideolo j is in in egem en o lduğu nu tesbi te t m i ş t i r . 4 5

D is ip l in konus u nda i ş çi ana baba la r fi ziks el ce za land ı rm aya dah as ık baş vu rma k tad ı r l a r . O ys ak i o r t a sımfa m ens up an a baba la r ya rg ı -l am aya , s oyu t l ama ya , s uç lam aya baş v u ru r l a r . O r ta s ın ıf a i le l e r da -ha ka bull enic i ve eşitl ikçidirler . İşçi s ınıf ı aileler da ha çok düz en v e

- i t aa t s ağ lamaya yöne l ik t i r l e r . 4 6

İşçi s ın ıf ı an ab ab ala r çocuklar ın ın eylem ler in in anl ık sonuçla r ın ıyam t lam aya ça l ış ı rken , o r t a s ın ıf ana bab a la r , çocuk la r ın ın yap t ığ ıhe rhang ib i r ha reke t t ek i n iye t in i yo rumlamaya eğ i l iml id i r l e r .

Kohrı, araş t ı rm as ınd a fark lı toplumsa l s ın ı flar ın mes leksel şar t -lar ın ın anababa-çocuk i l i şk i ler in i e tk i led iğ in i tesb i t e tmiş t i r . Or ta s ın ı fmes leklerdeki an ne- bab ala r da kendin i yöne l tme (Self-d irect ion) dere-

168



ces in in yüksek o lduğu ve bunu çocuklar ına b ir değer o larak benimset-tikleri ve merak, kendini denetleme gibi nitelikleri teşvik ettikleri gö-rü lm üş tü r . İ şç i s ımfı a na b ab ala r ise dürüs t l ük , i ta at ve ter t ip l i lik g i -b i öze ll ik ler i vu rgu lam ak tad ı r l a r . Çünk ü bun la r ın haya t ş a r t la r ı bug ib i n i t e l ik le r i ge rek t i rmek ted i r . 4 7

Aynı yazar , ana baba sorumluluğunun dağı l ımının s ın ı fsal fark l ı -l ık la r ına da değ inmiş t i r. O r ta s ını f anne le r i , bab an ın s o rumlu luk la r ın ıken dileri nink ini destekleyici olara k görm eler ine karşılık işçi s ınıf ı an-ne le ri , güç lük le r in yük len i lmes inde b aba ya d aha f az la s o rumlu luktanım ış lard ır . İ şç i s ın ıfı b aba lar , çocu k yet iş t i rmeyi kadın ın görevio l a r a k g ö r m ü ş l e r d i r . 4 8 ,

Bernstein, ik i tür a i ley i b i rb ir inden ayır ıyor . Bir incis ine "Konum-sal a i le" (pos i t ional family) , ik incis ine "K iş iye yönel imli a i le" (Person-O r ien ta ted ) d iyo r . K onu ms a l a i l ede güç ya da em re tme hakk ı yaş ya -da c ins iyet g ib i formal s ta tüye bağl ıd ı r . K ar ı -koc a ve an ab ab a çocuk-lar aras ınd a ro l ler açık b ir b iç imd e fark l ı laşmış tı r . Kiş iye yönel im lia i lede ise , yaş ya da c ins iyete bağl ı ver i len s ta tü ler o ldukça azalmış t ı r .D av ran ı ş , ana baba i l e t a r t ı ş ma konus u o lmuş tu r . Berns te in konums a laile nin kırsal kesimde ot ur an geleneksel işçi sınıfı ailelerin özelliklerini,kiş iye yönelim li ailelerin ise orta s ınıf ailelerin özelliklerini gösterdi-ğ in i i l e r i s ü rmek ted i r . 4 9

YVootton, an a b ab a i le çocuk etk ileş imini sını fsal fark l ılaşmaya gö-re e le a lmış t ı r . O r ta s ını f a i le lerde çocuk ta e tk i leş im çok fazladır . Ör -neğin or ta s ımf ta an a ba ba, çocukla uz un uz un tar t ış ı r , çocuklar ıy layüksek derecede yet işk in kat ı l ımını gerekt i ren oyunlara kat ı l ı r lar . Oy-saki işç i s ımf ı a i le lerde TV, uzun b ir zaman açık tu tu lmakta , anne ba-ba i le çocuk, e tk i le ş iminde bu lu nam am ak ta d ı r . A yr ıca çocuk , oyun ue v d ı ş ı n d a o y n a m a k t a d ı r . 5 0 Bunun la b i r l ik te İng i l t e r e ' de yap ı l an a r aş -tır m al ard a işçi s ınıf ı ailele rde de ort a s ınıf aileleri gibi il işkiler ba şla-mıştır . Özellikle Toomey, bu tür işçi s ınıf ı ailelerine "Ev e yön elim li"ai le ler d iyor . Bu ai le ler çocuklar ın ın eği t imine kat ı l ıyor ve onlar lai lg i l en iyo r la r . H a t t a oğu l l a r ın ın yüks ek öğ ren ime devamla r ın ı da i s -t e m e k t e d i r l e r . 5 1 Çocuğuna sevgi gös teren , onunla o lumlu i l i şk i ler iç in-

de bulu nan işçi s ın ıf ı ann e bab ala r ın çocuk lar ın ın oku lda başar ı l ıo lduklar ı tesb i t ed i lmiş t i r . 5 2

Y umuş ak , des tek ley ic i anne le r , ve demokra t ik baba la r ın çocuk -la r ı da oku lda baş a r ı l ı o lmak tad ı r . K ız la r bak ımından t e ş v ik ed i l enitaat, sevgi, arkadaşseverlik gibi kadın kiş ilik özellikleri , onların özel-l ik le i lk okul y ı l lar ında başar ı l ı o lmalar ın ı des teklemektedir . 5 3

169



B . D İ L E T M E N İ v e B A Ş A R I

Dil , öğrenci başar ıs ın ı e tk i leyen en önemli e tme nler ar as ınd adır .Özel l ik le zekâ gel işmes i , düşünme biçimini ve a lg ıy ı e tk i lemes i bakı-m ı n d a n a y r ı b i r ö n e m e s a h i p t i r . 5 4 Farkl ı sosyo-ekonomik düzey lerdebu lun an ai le lerde tek d il in farkl ı kul lan ı lm as ı , çocuğ un okul başar ıs ın ıe tk i lemektedir . Özel l ik le a l t sosyo-ekonomik düzeyde bulunan ai le-lerde çok k ıs ı r b i r d i l kul lan ı lmas ı , çocuğun okul başar ıs ın ı o lumsuzolarak e tk i lemektedir .

Y abanc ı ü lke le rde bu konu la rda b i r çok a r aş t ı rma la r yap ı lmış t ı r .A ş ağ ıda bun la rdan b i rkaç ın ın s onuç la r ına değ ineceğ iz .

B. Bernstein, farkl ı a l t kül tü r ler in farkl ı kon uşm a ve farkl ı düşü n-ce b iç imi ak ta rd ık la r ın ı gös te rmiş t i r . 5 5 Bernstein, işçi sınıfı ve o rt a sı-n ı f çocuklar ı üz er ind e araş t ı rm alar ya pm ış t ı r , i şç i s ın ıf ı çoc uklar ın ınkonuşma biçimler in in çok s ın ı r l ı b i r n i te l iğe sahip o lduğunu bel i r t -miş t i r . Ö rneğ in bu çocuk la r ın ku l l and ık la r ı tümce le r k ı s a ve g ramerbak ım ınd an b as i t t i r . Sözcük hazines i k ısı t lı , s ı fa t lar az dır . Kal ıp y ar -gılı ifadelerin kullanılış ı s ıktır . Soyut düş ünc eler in kullanılış ı çok az-d ı r . 5 6 G ene l l ik le b i tmemiş ve yap ı s a l bak ımdan zay ı f tümce le rden o lu -ş u r . D uygu ve düş ünce le r t am o la r ak an la t ı l amaz . 5 7 D uygu ve düş ün -celer in i daha çok hareket ler le an la tmaya çal ış ı r lar . Ayr ıca bu çocuk-la r konuş u rken daha çok e l ko l i ş a r e t i yapar l a r . S en taks bak ımından

basit olan bu dile Bernstein "Sınırlandırılmış biçim" (Restricted Code) di-yor . Ya da "Halk d i l i" denebi l i r . Oysa k i or ta sınıf çocuk la r ı , daha ka r -maş ık b i r konuş ma b iç imine s ah ip t i r l e r . A na baba la r ın ın konuş mas ı -n ı d in leyerek onlar ı tak l i t eder ler . Ayr ın t ı l ı ve ince b ir konuşma bi-b iç imi , uz un tüm celer , ka rma ş ık tüm ce yapıs ı , seçilmiş s ı fa t lar , soyutadlar , e l i şaret ler in in azl ığ ı bu çocuklar ın konuşma biçimini o luş turur .Bu dile de Bernstein, "Özenilmiş biçim" (Elaborated Code) diyor . Ya da"Formel dil" d e n e b i l i r . 5 8

Sadece bas i t d i l i öğrenen çocuğun yeni şeyler i öğrenme yeteneğis ın ı r l ıd ı r . Ayr ıca bu çocuğun d iğer k imseler le e tk i leş imi de s ın ı r l ı kal-mak tad ı r . Çünkü onun d i l i , deney imle r i düzen leme ye teneğ in i s ın ı r -

lar . Karmaş ık d i l i öğrenen çocuk ise , karmaş ık düşünceler i an la tabi l -me a r ac ına s ah ip t i r . A yr ıca , duygu ve düş ünce le r i de ay ı rdedeb i lmeg ü c ü n e s a h i p t i r . 5 9

Hess ve Shipman gibi araş t ı r ıc ı lar i se n iç in bazı çocuklar ın d iğer -l e r inden daha ay r ın t ı l ı d i l öğ rend ik le r i üze r inde du rmuş la rd ı r . 6 0

A raş t ı r ı c ı l a r anne le r in dö r t yaş la r ındak i çocuk la r a öğ re t im yo l l a r ın ı

17 0



i nce lemişle rd ir . A nne le r t a r a f ından ku l l an ı l an t ekn ik le rin on la r ın s a -h ip o lduklar ı eğ i t im miktar ına göre değiş ik l ik gös terd iğ in i bulmuş lar -d ır . O r ta s ın ıfa m ensu p an neler , i şç i s ın ıf ı anne ler iy le karş ı laş tı r ı ld ık-lar ı zaman çocuklar ına b irşey öğret i r lerken en az ik i kez söyler ler vedah a s oyu t kel ime le r, da ha f azla s ıf a tl a r, da ha ka rm aş ık g ram er vedaha uzun tümce le r ku l l an ı r l a r . Bundan baş ka s ık s ık aç ık ve an laş ı -l ı r , kes in öğret imde bulunur lar , çocuğun kendis inden ne beklendiğ in ib i lmes in i i s ter ler , başar ı lar ın ı över ler . 6 1

A ym yazar l a r eğ i t ims e l bak ımdan avan ta j s ı z du rumda o lan a i l e l e -r e "statü yönelimli" aileler diyor. Bu aileler verilen rollerle çocuğu

dene t l e r l e r . Çocuğun ana babaya i t aa t e tmes i bek len i r . Çünkü çocuk -la r anababaya i t aa t e tme l id i r . Bu a i l e l e r ku ra l l a r ı emi r b iç iminde s u -na r l a r . U ys a l l ık t ek ku ra ld ı r . Bu du rumla rda e tk i l e ş imde ik t ida r ınro lü aç ık b i r b iç imde gö rü lmek ted i r . Zo r lama , meydan okuma, e tk i -l e ş imde öneml i b i r ye r tu ta r . 6 2

Diğer ya nd an o r ta sını fa m ens up ai le ler ise "kişiye yönelimli"dir.Çoc uğun du ygu la r ı ve i st ek le r i gözönüne a l ın ı r , ona aç ık lamala rd a bu -lunulur . Bu usûl daha ayr ın t ı l ı b i r d i l i gerekt i r i r ve çocuğun yanı t lar ı -n ı t am r . Ö rne ğ in t e le fon ça la rken mu t f ak ta gü rü l tü lü b i r b iç imde kapkaçağ ı b i rb i r ine ka ta r ak ayak a l t ında oynayan b i r çocuk e le a l a l ım.B i r evdek i anne , bu çocuğa "S us " ya da "K es gü rü l tüyü" d iye rek k ı s a

emir verir . Başka bir evdeki anne ise, "Bir dakika susar mısın, telefon-da konuş acağ ım" de r . İ lk ö rnek te çocuk , ka rmaş ık o lmayan b i r mes a ja lmış t ı r . O ndan bu mes a ja kes in uymas ı i s t en i r . Z ihn inde b i r ay r ım-laşmaya g i tmes i is tenmez. İk inci örnekte çocuktan ik i ya da üç düşün-ceyi tak ip e tmes i is ten ir . Onun davranış ın ın b ir zaman boyutu i le i l i ş -k i lendir i lmes i is tenmiş t i r j davranış ın ın başka b ir k iş i üzer indeki e t -k i s in i düş ünmel id i r . İ k inc i anne , çocuğunun kend i dav ramş ın ı düş ün -mes in i ve başkalar ımn ih t iyaçlar ın ı gözönüne almaş ım is ter . Böylecesess iz o larak düşünen çocuk, okula g i t t iğ inde seçenekler aras ından b i-r i s in i s eçme ye teneğ in i kazanmış o lacak t ı r . D iğe r yandan , s adece i t aa te tmenin öğret i ld iğ i çocuk, büyük b ir ih t imal le düşüncel i , ağ ırbaş l ıo lmak tan çok , düş ünmeden , an î ha reke t eden b i r çocuk o lacak t ı r . 6 3

Ö ğ r e t m e n l e r d e d a h a ç o k t o p l u m u n o r t a t a b a k a l a r ı n d a n g e l d i k -ler i iç in ya da öğrenimler i ve mes lekler i sebebiy le so m ad an bu tab a-kaya üye o lduk la r ından o r t a t abaka la r ın ku l l and ığ ı d i l i ku l l anmak ta -d ır lar . Bu sebeple işç i s ın ıf ı çocuklar ı , onla r ın kul land ığ ı d i l i an la ya-mamak tad ı r l a r . B i lg i ve düş ünce le r in i an la tmak ta güç lük çekmek te -

17 1



dir ler . Bu öğretmenler de a l t tabakalardan gelen çocuklar la i le t iş ims a ğ l a y a m a m a k t a v e o n l a r ı a n l a m a y a ç a l ı ş m a m a k t a d ı r l a r . B u d u r u mon la r ın baş a r ı o r amm düş ü rmek ted i r . Ev inde ku ra l l a r a uygun b i r d i lkul lana n or ta s ın ıf çocuğu ise , okuld a ay nı b iç imsel ve anal i t ik d i l i lekarş ı laşmaktadır . Böylece bu çocuklar , b i lg i ve düşünceler in i düzgün,aç ık b i r b iç imde an la tmay ı öğ renmek te , oku lda uyum güç lüğü çek -m e m e k t e d i r l e r .6 4 Böylece onlar ın i fade kolayl ığ ı , ders ler inde başar ı l ıo lma la r ın ı e tk i l emek ted i r .

Ü lkem izde bu a lan da yap ı lmış a r aş t ı rma la r faz la değ i ld i r . A mer i -kalı sosyolog Helling'in b i r çal ışmas ında özel lik le k ı rsal kes imde ço-

cukla sebep-sonuç il işkilerini belir leyen sözsel i letiş imin çok az olduğu-n u , a n a b a b a n ı n u z u n u z u n k o n u ş a r a k m a n t ı k y ü r ü t ü p , ç o c u ğ u nkend i dav ran ı ş l a r ın ın s onucunu an lamas ına ya rd ımcı o lmaya ü ş en -d ik le r in i be l i r t en tu tumla r ın va r l ığ ına değ in i lmek ted i r . 6 5 Başka biraraş t ı r ıc ı , Le Compte'un çocuk ye t i ş t i rme tu tumu ça l ı ş mas ında da a l tsosyo-ekonomik düzey a nnele r in in , i le t iş im ve arkadaş l ık boy utu nd a,en düşük puanlar ı a ld ık lar ı görülmüş tür . S ın ır l ı da o lsa bu bulgular -dan hereket ederek , k ı rsal kes im ve a l t sosyo-ekonomik düzey çocuğu-nun bilişsel (Cognitive) geliş imi için, en azından iletiş im açısından sağ-l ık l ı b i r or tamın bulunmadığı söylenebi l i r .

C . Ü L K E M İ Z D E K İ D U R U M

0. Öztürk, çocuk geliş imini değişik psiko-seksüel dönemler içer-s inde e le a larak , kundaklama, memeden kesme, tuvalet eğitimi gibi o lgularüze r inde du rmak tad ı r . Y azar , ü lkemizdek i çocuk ye t i ş t i rmede gene leği l imler i şöyle özet l iyor : 6 6

"Top lumumuzun he r kes iminde çocuk ye t i ş t i rmede o r t ak ve t e -mel tu tum ş udu r : B i r yandan çocuğun öze rk l ik ve g i r i ş me eğ i l imle r i -n in enge l l enmes i , öbü r yandan bu enge l l emen in doğurduğu s a ld ı r -ganl ık dür tü ler in in bas t ı r ı lmak zorunda b ırakı lmas ı . . . ( i le) çocuk-lara genellikle bastır ıcı , benliği daraltıcı ve bağımlı kılıcı bir yetiş tir-me s is temi uygulanmaktadır . Uysal l ık , boyun eğiş , saygı l ı duruş , çokkonuşmama, sürekl i ve yaygın o larak pekiş t i r i lmekte; hareket l i l ik ,canlılık, tecessüs, fazla ko nu şm a, gir işme eğilimleri çeşitl i biçimle rdeceza land ı r ı lmak ta ve k ı s ı t l anmak tad ı r . "

Ülkemizde b i l inçl i b i r çocuk yet iş t i rme, eğ i tme s is temi var mıdır?

172



Sadece gözlem düzeyinde, çocuklar ımızın ve gençler imizin ço-ğ u n l u ğ u n u n i ç i n d e b u l u n d u k l a r ı d u r u m a b a k t ı ğ ı m ı z z a m a n b i l e b us o ru la r a o lumlu yan ı t l a r ve rmek güç tü r .

Ülkemizde çocuk yet iş t i rme b iç imi , genel l ik le , bağımlı b i r k iş i -l ik gel iş t i r ic i n i te l ik tedir . Yararcı b i r düşünüş le büyütü len , kendindençok ailesine karşı sorumlu tutulan ve sürekli biçimde söz dinlemesi is-ten i len b ir çocuğun bağımsız b ir k iş i l ik gel iş t i rmes i güçleşmektedir .

Le Compte'un A n kara ' da 200 kada r ann e üze r inde yap t ığ ı b i r ça -l ı ş mada çocuk ye t i ş ti rme tu tumla r ın ın 5 ana boy u t t a top land ığ ı t e s-b i t ed i lmiş t i r . Ayr ıca , an nele r in b u tu tum lar ı n ın , yan i bel i r lenen bo-

yut lar ın sosyo-ekonomik düzey e ve ann eni n eği t im dereces ine görefark l ılaşt ığ ı da anl aş ı lm ış t ı r . 6 7

Bu boyut lardan b ir incis i , denet imci annel ik t i r . Aş ır ı denet im,müdahaleci l ik , çocuktan bağımlı , e tk in ve çal ışkan o lmas ım is temegibi konular ı kapsayan b ir boyut . Bu boyutu en çok, a l t sosyo-ekonomikdüzey (SED ) anne ler i des teklemiş , da ha sonra or ta ve üs t kes im ann e-leri desteklemiştir .

İ k inc i boyu t , demokra t ik tu tu m ve eşi tl ik t an ım a ded iğ imiz , çocu -ğa eş i t haklar tammak, düşünceler in i açıkça bel i r tmes in i des teklemek,onun la a rkadaş l ık e tmek , pay laş mak g ib i konu la r ı kaps amak tayd ı .Bu boyutu en çok üs t ve or ta SED anneler i des teklemiş , a l t SED an-

ne le r i bunu an laml ı b i r b iç imde uygun bu lmamış t ı r .

Üçüncü boyut , ev kadın l ığ ı ro lünü yads ımakla i lg i l i konular ı içe-r iyordu: Kadının kendi annes ine bağımlı l ığ ın ı des teklemek, s in i r l i l ik ,çocuk la r l a b i r a r ada uzun s ü re ka lmak tan hoş lanmamak g ib i . Bu bo -yu t t a d a ü s t S ED , yüks ek puan la r a lmış, fakat a l t ve o r t a S E D ann e-ler i bu boyutu des teklememiş lerd ir .

Dördüncü boyut , ev l i l ik te geçimsizl iğ in ro lü b iç iminde or tayaçık ıyor ve eş ler aras ındaki geçimsizl iğ in , babanın anneye yardımcı o l -mayış ın ın , babanın düşünces iz l iğ in in çocuk yet iş t i rmedeki e tk is in ivu rgu luyo rdu . Bu konuda ü s t S ED en yüks ek puan la r ı a lmış , o r t a ve

al t SED anneler i bu boyutu pek des teklememiş lerd ir .Beş inci tu tum, o lumsuz b ir baskı b iç iminde or taya ç ıkmış ve ge-

ne l l ik le s ık ı düzene inanma, çocuğu zo r l ama , ana baban ın mu t lak ege -men l iğ ine inanma g ib i konu la r ı i çe rmek teyd i . Bu boyu t t a a l t S ED an -neler i en yüksek puanlar ı a larak bu tu tumu des tekledik ler in i , üs t SEDgrubu da des teklemediğin i gös termiş t i r .

17 3



Bu bu lgu la r a gö re , ü s t ve a l t s o s yoekonomik düzey le rde anne-ler in farkl ı yaklaş ım lar la çocuk yet iş t i rmeye eği ld ik ler in i gö rüyor uz.Özel l ik le a l t - sosyo-ekonomik düzeyde, denet im ve baskıya önem ver i l -d iğ in i , çocuk la r ın bağ ıms ız , demokra t ik , a rkadaş ça tu tumla rdan , i l e -t i ş imden uzak ka ld ık la r ın ı , baba la r a çocuğunu eğ i tme ve ye t i ş t i rmeaç ı s ından ro l ve r i lmed iğ in i an lamak tay ız .

Y ine Le Compte, çocuklar ın çocuk yet iş t i rme konusunda ne g ib idüş ünce le r i o lduğunu , anne le r in tu tumla r ıy la ne de rece uyum iç indeo lduk la r ın ı an lam ak i ç in , A nk ara ' da ik i f arkl ı s o s yo -ekonomik düzey iyans ı t an i lkoku l l a rda b i r ça l ı ş ma yapmış t ı r . 6 8

Bu çal ışmanın sonuçlar ı özet le , a l t SED çocuklar ı , yaş lar ı i ler le-d ikçe , a ş ı r ı dene t imi yads ımak ta , ana baba lan i l e a rkadaş o lmak , pay -la ş mak , bağ ıms ız o lmak i s t emek te , ev kad ın l ığ ı r o lünü ben ims emekis t ememek te ve baba la r ın ın da kend i ye t i ş mele r inde ka tk ı s ın ın o l -mas ın ı i s temektedir ler . Anneler in in tu tumlar ı i le çel işk i ler de bu açı-l a r d a n d ı r .

Le Compte''un bir başka çal ışmas ında 6 i le 11 yaş aras ındaki a l tve üs t SED çocuklar ın ın kaygı düzeyler i incelenmiş t i r . Bulgular a l tŞ ED çocuk la r ın ın he r yaş ta ve c in s iye t t e ü s t S ED çocuk la r ından dahafaz la s ü rek l i kayg ı göste rd ik le r in i o r t ay a koy m uş tu r . 6 9

Erkek çocuğun k ız la r a o r an la ü s tün tu tu lmas ı s onucu onun ye t i ş -t i r i lmes i de fark l ı laşmaktad ır . Ş ım ar t ı lan , üs tüne çok düşü len erkek

çocuk, özerk , g i r iş imci , bağımsız o lamamaktadır . Kız çocuklar ın isesürekl i baskı ve denet im al t ında büyütülmeler i sebebiy le erkeklerdendaha ge leneks e l , t u tucu , d indar , daha az baş a r ı güdüs üne s ah ip o lduk -la r ı be l i r l enmiş t i r . 7 0 Üstel ik dayağın da ü lkemizde yaygın o luşu , k iş i -l ik y ö n ü n d e n o l u m s u z s o n u ç la r d o ğ u r m a k t a d ı r . Ç o c u k b u d u r u m d as a ld ı rgan o lmak tad ı r .

Şemin'i n 2300 öğ renc i üze r inde yap t ığ ı b i r ince lemede , i s t anbu li lkoku l lar ında başar ıs ız lığa sebep o labi lecek e tm enle r in üze r inde du -r u l m u ş t u r .7 1 Bu lgula rda, başar ısız l ığ ın en yüksek derec ede ekonom ikdurumu iy i o lmayan a i l e çocuk la r ında gö rü ldüğü an laş ı lmış t ı r . %85 in in ye te r s i z ev koş u l l a r ında yaş ad ık la r ı , 7 2 % 50 s in in ise ana ba-

b a l a r ı n ı n o k u m a - y a z m a b i l m e d i k l e r i 7 3 bel i r lenmiş t i r .

D . Ö N L E M L E R

Y ukar ıdak i aç ık lamala r ımızda daha çok a l t s o s yo -ekonomik dü -zeydek i a i l e l e r in çocuk la r ın ın baş a r ı yönünden o lums uz b i r du rumda

174



o lduk la r ın ı gö rdük . Bu du rumda eğ i t im yönünden ne yap ı l ab i l i r ?B i r çok yaza r l a r da bu öner i l e r i geçe r l i bu lmuş la rd ı r . 7 4

1. Y a y g ı n A i l e E ğ i t i m P r o g r a m l a r ı G e l i ş t i r m e k

A n a-ba bay a çocuğu t an ı tm ak , çocuğun be l ir l i yaş la rdak i du r um u-nu, gel iş im özel l ik ler in i , ih t iyaçlar ın ı açık lamak b iç iminde b ir amacayönel ik programlar düzenlenebi l i r . Böyle b ir program, k ırsal ve kent-sel kes im iç in de gerekl id i r . Ki t le i le t iş im araçlar ı , sağl ık merkezler i ,d i s pans e r l e r bu konuda ya rd ımcı o lab i l i r .

2 . Y a y g ı n O k u l ö n c e s i E ğ i t i m i P r o g r a m l a r ı D ü z e n l e m e k

Hem kırsal ve hem de kentsel kes im iç in gerekl id i r . Özel l ik le yok-sul çocukların geliş im ve eğitimi, bu s is temle gerçekleştir i lebilir . Ço-cuğun i lkoku la haz ı r l anmas ı ve ana baban ın ve remed iğ in i bu ku rum-la r l a t e lâ f i e tmek yo lun a g id i lme l id i r . K uş kus uz b u ku ru mla r i ç in eğ i-t ic i yet iş t i rmek ve araç gereç gel iş t i rmek gerekmektedir .

O N İ K İ N C İ B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Musgravc, a.g.e. , s . 31.

2 Ottavvay, a.g.e., s. 158.

3 Smith, W. O.: Çağdaş Eği t im, s. 76.4 Ottavvay, a.g.e., s. 158.


6 Musgrave, a.g.e. , s . 31 v.d.


8 Smith, a.g.e., s. 74.


10 Smith, a.g.e., s. 72.



13 Elkin, a.g.e., s. 47

14 Musgrave, a.g.e. , s . 33


16 Elkin, a.g.e., s. 49.


18 Dum azed ier, J. : Tovvards a L eisure Society, s. 92.

19 Mil ler a nd Rob inson, a.g.e. , s . 261.

20 Mil ler an d Robins on, a.g.e. , s . 258.

175



21 Ottavvay, a.g.e ., s. 159.

22 Sm ith, a.g.e., s. 7 8.

23 Dum azed ier, a.g.e. , s . 107.

24 Tezcan, M.: Boş Zamanlar Sosyoloj isi , s . 147.

25 Anday, M. C. : Maddeci l i k ve Ülkücülük , s . 55 .

26 Musg rave, a.g.ç. , s . 40.


28 Smith, a.g.e. , s . 73.

29 Yörükoğlu, Atalay: Değişen Toplumda Aile ve Çocuk, s. 92.

30 Yörükoğ lu, a.g.e. , s . 92.



33 Razon, Norma: Çal ışan Anne ve Çocuk, Ai le ve Çocuk Dergisi içinde 1981.

34 Raz on, a.g. yazı .

35 Cole an d Cox, a.g.e. s. 138.

36 Cole an d C ox, a.g.e., s. 138.

37 Cole a nd Cox , a.g.e., s. 138.

38 Cole a nd Cox, a.g .e., s. 138.

39 Bursalıoğ lu, a .g.e., s. 52.

40 Cole and Cox, a.g.e. , s . 139.

41 Cole and Cox, a.g.e. , s . 139.

42 Cole an d C ox, a.g.e ., s. 140.

43 Davis, A.: "Chi ld Training and Social Class" in R. Barker ve Arkadaşları : Chi ldBehavior and Development .

44 Maccoby and Gibbs: "Methods of Child Rearing in two Social Classes" in Mart in

and S tendler-Readings i n Chi ld Development .

45 Elder , G . H : Role Rela t ions , Socio-Cul tura l Envi ronment s an d Fami ly İdeology.

Sociometry, 1965, 28, 173-196.

46 Banks, O live : a.g.e ., s. 98, 3. Bası, 1976.

47 Banks, Olive: a.g.e., s. 99, 3. Bası, 1976.


49 Banks, O live : a.g.e., s. 100, 3. Bası, 1976.


51 Banks, Olive: a.g.e., s. 102 3. Bası, 1976.


53 Banks, O live : a.g.e ., s. 107, 3. Bası, 1976.

54 Musgrave , P . W . : Th e Socio logy of Educat ion , s . 72 .

55 Mus grave, a.g.e. , s . 72.

56 Musg rave, P.W .: a.g.e. , s . 73.

57 Hav ighu rst -N eug arten : a.g.e. , s . 146, 4 Th Ed.

58 VVorsley, P. : In tro du ctin g Sociology, s. 182.

17 6



59 Havigh urst -Neu garterı , a.g.e. , s . 146, Fou rth Ed.

60 Hav ighu rst -N eug arten : a.g.e. , s . 146, 4 Th Ed.

61 Havighurst Neugarten: a.g.e. , s . 148, 4 Th. Ed.

62 Hav ighur st -Ne ugar ten: a.g.e. , s . 147, 4 Th . Ed .

63 Hav ighurs t -Neu garten , a .g.e. , s . 148, 4. Th . Ed .

64 Wors ley, P .: a.g.e ., s. 183.

65 Le Compte zikrediyor: Türkiye'de Ai le İçi Çocuk Gel işimi ve Eği t imi Sistemi ,MEB, Sayı 1.

66 Öztürk , Orhan: Anadolu Toplumunda Özerk l ik ve Gi r i şme Duygular ın ın Kı s ı t -

lanışı, 5. Milli Nöro-Psikiyatri Kongresi, 1970.

67 Le Com pte, G .: a.g. yazı .

68 Le Compte, G.: a.g. yazı .69 Le Compte, G.: a.g. yazı

70 Le Co mpte, G. a.g. yazı

71 Şemin, R. : Ok ulda Başarısızlık, Sosyo-K ül türel Açıda n Şanssız Çocu klar, s. 8.

72 Şemin, R.: a.g.e. , s . 13.

73 Şemin, R .: a.g.e. , s . 10.

74 Bkn. Şemin, R. a.g.e. , ; Le Compte ,a.g. yazı .

177



13.Bölüm

T O P L U M S A L H A R E K E T L İ L İ K V E E Ğ İ T İ M

I . T O P L U M S A L H A R E K E T L İ L İ K K A V R A M I

"H areke t l i l ik " kav ramı , top lumdak i b i r ey ya da g rup la r ın f i z ik -s el ya da top lums a l çev redek i he rhang ib i r ha reke t in i i fade ed e r . 1

G ene l o la r ak ye r , zaman ve top lums a l yap ıda meydana ge len ha re -ket l i l ik ik i tür lüdür : 1) F iz iksel hareket l i l ik , 2) Toplumsal hareket l i -lilik.

1) F iz iksel hareket l i l ik , genel l ik le göç o larak adlandır ı l ı r . (Coğ-raf î ha reket l i l ik)

2) Toplumsal hareket l i l ik ise toplumsal s ta tü değişmeler in i iç inealır .

Coğraf î göç t ip ler i gönü l lü ya da zorun lu o lab i l i r .

Gönül lü göçler in sebepler i çeş i t l id i r . Örneğin köyden kente işbu lmak i ç in ge lmek , göçebe le r in daha iy i geç im s ağ layacak la r ı bö l -gelere g id iş ler i g ib i ekonomik sebepler in yanında, s iyasal baskı lar -dan kaç ınmak , ı r k s a l ay r ımla rdan ku r tu lmak , d in s e l özgü r lük e ldeetmek g ib i b i reysel sebepler de söz konusu o labi l i r .

Zorunlu göçler ise , i s tenmeyen yabancı k imseler in b i r ü lkeden ko-vu lmas ı , t op lama kampla r ına s ü rü lme , s uç la r ın t a rded i l i ş i g ib i s ebep -ler le o labi l i r .

I I . T O P L U M S A L H A R E K E T L İ L İ K T İ P L E R İ

Y a t a y ve D i k e y olarak ik i çeş i t t i r . 2

A . Y a t a y T o p l u m s a l H a r e k e t l i l i k

A ym top lums a l düzeyde ka lm ak ş a r t ıy la b i r benzer g rup ya dadu ru m da n d iğe r ine doğ ru i l e r i ge r i ha reke t i if ade ede r . Ö rneğ in , e şi ti t ibar dereces indeki b i r mes lekten d iğer ine geçiş yatay hareket l i l ik t i r .

17 8



Ayn ı ser î iç inde t ip fark l ıl ığ ı o lan b ir imlere geçiş i i fade e den b ir ha-r eke tl i lik t ir . B i r o r t aoku l m üd ürü nü n b i r f i rmaya s a tı ş mü dü rü o luş ugibi. Bu tip hareketli l ikte s tatü değişmesi söz konusu değildir .

B . D i k e y H a r e k e t l i l i k

Bu dur um da ise , b i r toplumsa l s ımf tan d iğer ine geçiş söz konusu-dur . Burada b ireyin toplumsal s ta tüsü değişmektedir . Bu hareket l i l ik-te b i rey , bu lun du ğu s ın ı f tan yukar ı ç ıkabi leceği g ib i aşağı s ın ıfa dadüşebi l i r .

a. Yukarı doğru hareketlil ik

Dikey hareket l i l ik , kuşaklar aras ı o labi leceği g ib i , aynı kuşaktada cereyan edebi l i r . Eğer hareket l i l ik kuşaklar aras ında o luyorsa , ör -neğin , b i r k ız ya da oğul , ana ya da b abas ın ın s ın ıf ından yu kar ı ç ık ı -yor ya da aşağı in iyorsa buna, " K uşaklar ar ası Hareketlilik" d iy or uz .3

Buna karş ı l ık , hareket l i l ik aynı kuşakta cereyan ederse , örneğin gençbir fabrika işçis i iş ini bıra kıp k end i ad ın a bağım sız bir iş yeri açıp iş-le tse ve bunda da başar ı l ı o lsa , önemli miktarda servet e lde e tse , bunad a "Mesleksel Hareketlilik" d iy e bi li ri z.4

"Grup Hareketliliği" -B ir eys el top lums a l ha reke t l il iğe ye r ve rme-yen kas t top lumla r ında hâ lâ g rup t emel ine dayanan b i r ha reke t l i l iğeyer ve r ilmek ted i r . Ö rneğ in H in d i s t an ' da f a rk lı kas t l a r ın gö re li s t a tü -sü bazan yeniden değer lendir i l i r . Böylece bütün kas t lardaki k imseler insaygın l ık bakımından yukar ı ve aşağı doğru hareket l i l iğ i sağlanmışo l u r . 5

179



İşçi lerin çeş it l i toplu m lard a yukar ı s ın ıfa geçiş ler i söz konusu o l-mak tad ı r . Bu du rum on la r ın yukar ı doğ ru g rups a l o la r ak yüks e lmele -r in i i fade e tme k ted i r . 6

Örneğin Avus tra lya 'daki işç i ler 1900 ' lerden ber i grupsal o laraks ta tü le r in i ge l i ş t i rmiş le rd i r . Bu du rum hükümet üc re t dene t imi ö rgü tüve a i le ödenekler inde uygulanan çocuk sayıs ına ve ih t iyar lara sağlananbüyük yarar lar i le e le a l ınan l iberal s is tem sayes inde gerçekleşmiş t i r .

İngiliz işçi s ınıf ı da or ta s ınıfa g öre göreli s tatü lerin i artt ır mı şlar-dır . Bu durum sağlık hizmetleri , işs izlik s igortası, emeklilik ve sakat-l ık t azmina t l a r ı ve yoğun b iç im de uyg u lana n s e rbes t o r ta öğ re t im p rog -

ram lar ı sayes inde gerçekleşmiş t i r . Böylece işçi sın ıf ın ın yaşa m s tan-dardı yükselmiş t i r .

Brezi lya 'da y ine kent te çal ışan işç iler in s ta tü ler i or ta s ımfa oran -la ar tmış t ı r . 1930 ' lardan ber i enf lasyon, or ta s ın ı flarla işç i s ımfı aras ın-daki mesafeyi azal tm ış t ı r .

Am er ika 'dak i işç i s ın ıf ı da y uka r ıda değin i len ü lkelerdeki işç i s ın ı-f ından da ha f az la yukar ı doğ ru g rups a l ha reke t l il iğe uğ ramış la rd ı r .

A lmanya ' ya Tü rk le r in i ş ç i o la r ak g id i ş inden s on ra o rada en a l tiş lerde çal ışan d iğer yab anc ı işç i ler ve Alm an işç i ler i de da ha kaza nç-l ı ve s ta tüsü daha yüksek iş lere o tomat ik o larak geçmiş lerd ir . Çünkü

Türk le r , d ah a önce on la r ın do ldu r duğu a l t h i zmet le rde , f abr ika i şç i-l iğ i n i te l iğ inde o lmayan iş lerde çal ışmaya baş lamış lard ır .7

Grup hareket l i l iğ i , genel l ik le bazı baskı a l t ında tu tu lmuş grupla-r ın or taklaşa toplumsal s ta tü ler in i ar t t ı rmak iç in g ir iş t ik ler i b i r o laydır .G rup t emel ine dayanan ha reke t l i l iğ in ge rçek leş t i r i lmes i çaba lan , b i -r eys e l ha reke t l i l iğ in mevcu t o lmad ığ ı du rumla rda s öz konus u o lmak-tadır . Pekçok devr imler ve Frans ız devr imi , b i r zamanlar b i reysel ha-r eket l il iğe aç ık o lan du r um un s o n rada n kapa l ı du rum a ge t ir i l er ek gen işhalk gruplar ın ın hareket l i l iğ ine engel o lunmas ı sebebiy le meydana gel-miş t i r . Gözlemci ler , böyle or taklaşa toplumsal durumlar ın gel iş t i r i l -mes i i le i lg i l i gürül tü lü ya da sess iz çabalara her zaman ras t l ıyabi l i r -

ler . Çeş i t l i mes lek gruplar ın ın eylemler i bu konuda güzel b i r örnekt i r .Mes leksel s ta tün ün gel iş t i r i lmes in in tem el c ihazı mes leğin , "Mes lek-s e l l e ş mes i "d i r .8 Bu teor iden harek et e tm ek, sadece yaln ız mes leğinkend i s inden top lums a l bak ımdan çok daha e tk i l i o lmak tad ı r . Bu konu-da öğ re tmen le r b i r e r ö rnek t i r . O n la r o r t ak laş a s t a tü le r in i öğ re t iminbir mes lek o lduğunu gös tererek ar t t ı rmaya çal ış ı r lar . A .B.D. de kapı-

180



c ı l a r ın b ina s o rumlu luğunu üze r l e r ine a lma çaba lan , anes tez iyo log -lar ın kendi ler in in hemşire o larak deği l de doktor o larak d ikkateal ınmalar ı iç in g i r iş t ik ler i çabalar b i rkaç örnekt i r .

Top lumumuzda da baz ı mes lek le r in s t a tü le r in in a r t t ı r ı lmas ı çaba-l a r ına he rzaman t an ık o luyo ruz . Ü cre t a r t t ı r ımla r ı , çeş i t l i imkân la r veayr ıcal ık lar sağlanmas ı yoluyla bazı mes lekler toplumsal s ta tü ler imar t t ı rmak tad ı r l a r . H a t t a eğ i t s e l yo ldan mes leğ i çek ic i du ruma ge t i rme-lere b i le ras t lar ız . Örneğin yüksek okul lar bağımsız duruma get i r i l i r ,ya da ak adem i ya da ün ive r s i ten in b i r f akü lt es i d u ru m un a ge t ir i li r .Bu s on ö rnek , top lumumuzda , mes leğ in daha haz ı r l ık a ş amas ında çe -k ic i duruma get i r i lmes ine b ir örnekt i r .

Toplumda, genel l ik le yukar ı doğru hareket l i l ik , aşağı doğru hare-ket l i l ik ten daha fazladır .

b. Aşağı doğru hareketlilik

Aşağı doğ ru hareket l i l ik b i r fe lâket o larak n i te lendir i l i r . Ör neğ inyaşlı , is tikrarlı bir aile kurmuş bir birey, bir iş yerini açtıktan bir sü-re sonra iş ler i iy i g i tmeyebi l i r ya da b ir ekonomik durgunluk sonucuiflas edebilir . B u aile, bir süre eski serveti i le yaş am biçim ini k oru ya-b i l ir . F aka t zam an la , i lk du rum un u (Top lum s a l sını fını ) kaybederektoplu msa l sını fı değiş i r . Bu örnekte ek onom ik b ir sebeple aşağı doğ ruhareket l i l ik söz konusudur .

Aşağı doğru toplumsal hareket l i l iğ in d iğer sebepler i de şunlarolabilir : 9

a) Bazı kiş isel intibaksızlık biçimleri, örneğin alkolizm, narkotikalışkanlığı, psikolojik hastalık (Sinir hastalığı) gibi.

b ) Ev lenme yüzünden aş ağ ı doğ ru top lums a l ha reke t l i l ik . Ö rneğ inbab ası bir iş letm enin yö neticis i olan orta s ınıf tan bir kızın alt sınıf tanni te l iks iz b i r i şç iy le evlenmes i durumunda o lduğu g ib i . Çünkü ai len intoplum sal s ın ıf du ru m u geniş ö lçüde m es lek , gel i r ve eği time bağl ıo lduğu iç in k ız ve a i les i bakımından bu durum, b ir aşağı doğru top-lumsal hareket l i l iğ i ifade eder .

I I I . Y U K A R I D O Ğ R U H A R E K E T L İ L İ K E T M E N L E R İ

Top lums a l ha reke t l il iğe yo l açan pek çok e tken va rd ı r 1 0 . Ö r n e ğ i ngöçler , sanayi leşme, çeş it li toplum sal s ın ıf lar ın doğurg anl ık oranla r ı ,ı rksal bütünleşme vs . g ib i .

181



A . G ö ç P o l i t i k a s ı v e U y g u l a m a l a r ı

1850 ve 1860 dan sonra A.B.D. 'ne milyonlarca göçmen geld i . Bun-lar pek çok işç i ar t ış ına yol açt ı lar . Mes lekler in en a l t kademeler in idoldurarak ora yer l i ler in in o tomat ik o larak yükselmes ine sebep o ldu-la r . A vrupa ' dan göç ha reke t i du rduk tan s on ra zenc i l e r ve beyaz la rgüneyden kuzey kent ler ine geld i ler ve orada a l t mes lekler i doldurarakyer l i halk ın yükselmes ine yol açt ı lar . Bu durum, köyden kente göç edensakinler için de söz konusu oldu.

B . F a r k l ı D o ğ u r g a n l ı k O r a n l a r ı

T üm s anay il e şmiş top lum la rda yukar ı ve o r t a s ın ı f la rdak i doğu r -ganl ık oran la n , a l t s ın ıf larla ka rş ı laş t ı rı ld ığ ında d ah a azdır . Bu husus ,"Y u kar ı l a rda da im a boş ye r va r d ı r " s özünü doğ ru la r . G erçek ten ü s ts ını f la rda d oğu m o ran ı genel l ik le düş ük tü r . Bu konum lar ı do ldu ran la r ,i ş l e r inden ay r ı ld ık la r ında ya da ö ldük le r inde bu ye r l e r i do ldu racakkimseler a l t s ın ı f lardan gel i r ler ve köylü , işç i çocuğu ya d a k ız ı yukar ıdoğru bu boş luklar ı doldurarak hareket l i l iğe uğrar lar .

C . A y r ı m G ö z e t m e n i n O r t a d a n K a l k ı ş ı

i n s anc ı l düş ünce le r in egemen o lmas ı i l e b i r top lumda bu lunan çe -ş i t l i ı rksal ve e tn ik gruplara başkalar ıy la eş i t şans lar tan ınmas ı ve ay-

r ımın kalkmas ı , onlar ın d ikey toplumsal hareket l i l iğ ine yol açar . Böy-lece onların çeşitl i iş ve mesleklere girebilmeleri kolaylaşır .

D . S a n a y i l e ş m e

Sanayi leşme süreci , teknolo j ik değişmeyi sağladığ ı iç in n i te l iks izişçi sayısını azaltıp nitelikli beceri ve bilgiye sahip işçilere geniş ölçü-de ih t iya ç duy acak t ı r . Bu sanayi devr im i yeni ve yüksek mes lek-s el konu mlar ya ra ta r a k nü fus un önem l i b i r kes imin in ça l ı şma haya t ı -na geçmes ine yol açar . Eği t im, sanayi leşmenin is temler in i karş ı lamakamac ıy la gen i ş ha lk k i t l e l e r ine yay ı lmak ta , bu du rum eğ i t imin demok-rat laşmas ın ı sağlamaktadır . Yeni mes leksel s ta tü ve konumlar o to-

masyonla yarat ı lmış t ı r . Sanayi leşme sonucu yarat ı lan teknik n i te l ik te-k i yeni iş ler , toplums al s ını f yapıs ın ın değişm es ine im kân sağlar .

E . F ı r s a t E ş i t l i ğ i n i n K a b u l ü

Fırsat eş i t l iğ i i lkes in in gerek hukuksal , gerekse uygulamal ı o larakgerçekleş t i r i lmes i , y ine yukar ıya doğru hareket l i l iğ i kolaylaş t ı r ı r .

182



F . Y a r ı ş m a y a Y e r V e r m e

Herhangibir kül türde b ireysel yar ışmanın b ir değer o luşu da d i-key hareket l i l iğ i e tk i ler . Yar ışmacı lar aras ında başar ı l ı o lanlar dahayüksek konumlara gel i r ler .

G . K o n u m l a r ı n S t a t ü s ü n d e D e ğ i ş m e l e r

Bazı mes lekler in s ta tüsündeki parçasal değişmeler de toplumsalhareket l i l iğ i e tk i ler . Örn eği n , A .B.D . 'de fenle i lg il i mes lekler , nükleerf iz ik g ib i a lan lar ın 1950 'den i t ibaren s ta tü ler i ar tmış , d iğer yan da n,politikacılarınki ise düşmüştür. Ticaret, iş letme gibi meslekler felsefe,

beşer î b i l imler a lan lar ın a oran la gelecek iç in da ha fazla d ikey hareke t-l i l ik v^ ıdetmektedir . i ş te , s ta tüsü ar tan mes leklere d iğer a lanlardanrağbet ed i lmes i d ikey toplumsal hareket l i l iğe yol açar .

H . M i r a s Y o l u y l a E d i n i l e n T o p l u m s a l K o n u m l a r ı n S a y ı -l a r ı n d a k i D e ğ i ş m e l e r

Çağdaş s anay i top lumunda mi ras yo luy la ed in i l en küçük i ş l e tme-ler azalmakta , bunun yer ine , yönet ic i ler in sahib i o lmadığı büyük iş -l e tme le r doğmak tad ı r .

Bu e tmen le r in hep b i r l ik te e tk i yap t ık la r ın ı unu tmamak ge rek i r .Top lums a l ha reke t l i l ik , aç ık top lumla rda daha f az lad ı r .

Bu etmenler , genel l ik le işç i ler in memur durumuna gel iş in i sağlar .

I V . E Ğ İ T İ M ve T O P L U M S A L H A R E K E T L İ L İ K

O r taya ç ıkan yen i mes lek le r in ve du rumla r ın ge rek t i rd iğ i b i lg ive becer i ler , eğ i t im yoluyla e lde edi l i r . İ ş te eğ i t im, bu yeni mes leklereb i r ey le r i haz ı r l amak bak ımından önem kazanmak tad ı r . O ha lde eğ i -t im, d ikey toplumsal hareket l i l iğ in sebebi o lmaktan çok, b i r aracıo l m a k t a d ı r . 1 1 Burada , hem ö rgün , hem de yayg ın eğ i t im bu g ib i mes -l ek le r e haz ı r l ay ıc ı b i r r o l oynamak tad ı r . Ö rneğ in t ekn ik oku l l a r , yük -sek teknik öğ ret im y ap an yüksek okul ve ünivers i te ler , sanayi leşme

s onucu onun t a l ep le r in i ka r ş ı l amak amac ıy la o r t aya ç ıkmış la rd ı r .

A. Sanayileşmiş ülkelerdeki Durum

Sanayi leşmiş b i r toplumda ünivers i ten in ekonomi i le bağlant ı lar ı ,mes leksel insangücü p iyasas ı ve uygulamal ı b i l imlerdeki araş t ı rma ey-l e m l e ri e t ra f ın d a y o ğ u n l a ş m a k t a d ı r . 1 2

183



Onsekizinci yüzyı l Avrupas ında ar is tokras in in ünivers i te ler üze-r indek i t ip ik egemen l iğ i - buna A mer ika ' da top lu luk önder i o la r akrah ip le r in ve avuka t l a r ın ye t i ş t i r i lmes i t ekabü l ed iyo rdu - O ndoku-zunc u yüzyı l boy unc a ve ha t ta y i rm inci yüzyı l baş lar ınd a cereya neden ik t ida r t emel in in değ i ş mes ine r ağmen devam e t t i . Bunun la be -raber , bu , yüksek eği t imin b ir toplumsal hareket l i l ik e tmeni , seçkin lerg rubuna kaynaş ma e tmen i , a ş ağ ı t abaka la rdan ge len s eç i lmiş , ye tenek -l i çocuklar ın yeniden toplumsal laş t ı r ı lmas ı e tmeni o larak o ldukça s ı -n ı r l ı i ş l ev ine enge l o lmad ı . O ndokuzuncu yüzy ı l ın A mer ikan K o le j -ler i ve Alm an Ünive rs i te ler in in h er ik isi de a l t ve or ta s ın ı f lardan öğ-renci a l ıyordu.

ingi l tere ise ; yüzyı l ın ik inci yar ıs ında vukubulan mes leksel veyönet imsel çal ışma alanlar ın ın geniş lemeye baş lamas ıy la eski ve yenior ta s ın ı f lar ın çocuklar ı iç in hem saygın l ık sağlayacak, hem de o l-dukça yüksek gel i r sağlayacak çal ışma alanlar ına ih t iyaçlar ı vard ı .F aka t i ş çi s ın ı fl a rı bu ge l i şmele rden hem en hem en h iç y a ra r l a nm ad ı -l a r . "

G ünümüzde ün ive r s i t e , t ekno lo j ik b i r top lu luk o rgan izas yonununbütünleyici b i r parças ı o lmuş tur . Bu doğrul tudaki gel işmenin kökler i ,19. yüzy ı lda b i l imin endüs t riye l o lu ş umla ra u ygu lan mas ın da , bu lu ş la r -da ve tar ım, k imya, metalür j i , mekanik ve e lektr ik mühendis l iğ i vs .g ib i teknolo j ik mes lekler in tedr ic i gel işmes inde bulunur .

Teknoloj ik b i r toplumun eği t imsel karakter ler i en çok gel işmiş o l -duk la r ı A mer ika ' da göze ça rpa r . O rada yüks ek b i l ims e l eğ i t im gö r -müş in s angücü t a l eb inde o r t aya ç ıkan çok h ız l ı a r tma , s adece a r zdabu t a l eb i s ü rek l i o l a r ak ka r ş ı l ayamama koş u l l a r ı ya ra tmak la ka lma-mış , aynı zamanda ünivers i te ler i de değiş t i rmiş t i r .

1900 'de A mer ika ' da 18 -21 yaş ındak i l e rden ün ive r s i t eye devamedenler in oranı % 4 .0 id i . Sonraki 20 y ı lda bu oran ik i kat ar t t ı . Bun-da n sonraki 20 y ı lda ise 1940 da 15 .6 ya yükseld i . Bu ar t ış o za m an -dan ber i daha da h ız l ı o lmuş ve 1956 da bu rakam aşağı yukar ı üçtebir o lmuş tur . Bu koşul lar a l t ında ünivers i te ler in seçkin gruplar ı ye-

t iş t i rme kurumlar ı o larak iş lev ler ine ik inci b i r i ş lev kat ı l ı r k i bu , yenidoğmakta o lan b ir teknolo j ik toplumda k i t lesel yüksek eği t im kurumuolma iş levidir .

Sovyet ler Bir l iğ i 'nde ünivers i te ler teknik öğret im alamna önemvermiş lerd ir . Tar ım, t ıp , mühendis l ik , vs . g ib i a lanlara mes leksel vetekn ik e leman s ağ lanmas ında S ovye t s i s t emi , A mer ika ' n ınk i kadar

184



i l e r id ir . Ö rn eğ in f en ve mühend i s l ik a l an ındak i ün ive rs i te mezun la r ı -n ın sayıs ı , Sovyet lerde 'de 1000 k iş ide 9 , U .S .A. 'da ise 10 dur . 1 4

Böy lece tüm endüs t r iye l top lumla rda ün ive r s i t en in s anay i haya-t ına uym as ı sonucu müfredat ın değişmes ine yol açmış t ı r . T em el dal-lar azalmış , uygulamal ı konulardan özel l ik le iş le tme yönet imi ve t i -caret i le i lg i l i a lan lar ar tmış t ı r . Böylece sanayi leşme, eğ i t imin demok-ra t l a ş t ır ı lmas ı yan ınd a müf reda t p rog ra mla r ın ı da değ i şmeye zo r l a -mış t ı r .

Ayr ıca k lâs ik okul lar ve çeş i t l i kamu kuruluş lar ı , yet işk in eği t imiprogramlar ı i le k ısa sürel i kurs lar açarak sanayin in ta lepler ine uyma-ya çal ışmış lard ır . Çeş i t l i teknik b i lg i ler vererek ve uygulamal ı o larak(Dakt i lo , sekreter l ik , e lek tr ik v .s. g ib i konu lar ) ekonom ik haya t ıngerekt i rd iğ i insan gücünü yet iş t i rmeye yönel inmiş t i r . Bu yoldanörneğin küçük b ir kent te genç b ir l i se ya da or taokulda sekreter l ikkurs lar ına devam edebi l i r . Böylece büyük b ir kent te a ld ığ ı teknik b i l -g i ve becer i ler sayes inde b ir sanayi ş i rket inde sekreter o labi l i r ve böy-lece yukar ı doğru toplumsal hareket l i l iğ i gerçekleş t i r i r . Bunun ters ide o labi l i r . Örneğin genç b ir or taokul öğrencis i okuldan ayr ı larak d ip-loma a lm ada n f ab rikada ça l ı ş maya g ideb i li r . Bu t akd i rde kend i ye te -neği ve çabas ı sayes inde us tabaş ı vs . o labi l i r ya da o lmayabi l i r . Fa-ka t bu du rumun d ramat ik l iğ i , a r t ık onun bu aş amadan s on ra d ikey

top lums a l ha reke t l i l iğe t ab i o lamamas ıd ı r . Çünkü bu nok tada eğ i t imsorunu i le karş ı laş ı r . Onun l ise , yüksek okul ya da kolej ve ünivers i ted ip lomas ı o lmayış ı , karş ıs ında b ir engel o larak kal ı r ve ar t ık i ler leye-m e z .

Ö rgün eğ i t im öğ ren imi ih t iyac ı , he r zaman aç ıkça yukar ı doğ -ru toplumsal hareket l i l iğ in b ir ön koşulu o lmamış t ı r . Uzun b ir sürebir çok meslekler, doğal yoldan, usta-çırak il işkis i içeris inde kendi ba-ş ına ve uygu lam a i ç in f az la b i lg i ge rek t i rmeden öğ ren i l iyo rdu . Ö rn e-ğin b ir k imse us tayı görerek , onu tak ip ederek t ıp doktoru o labi l iyor-du . H as tay a bak ma k ve s ağl ık s o run la r ın ı çözmek iç in p r a t ik deney im,teknik ler i ve yöntemler i ed inmek yeter l i o labi l iyordu. Bazı zaman da

örg ün öğre t im den sonra mes leğe g irme k iç in b ir ser ti f ika gerekiyordu .Ö rn eğ in a l t s ın ı fl a rdan s e rt if ika a l ıp öğ re tm en o lan la r g ib i .

Bugün bu d u r um a r t ık gen iş ö lçüde öze l lik le s anay i top lu mla r ındagö rü lmez . Bugün l i s ans mezunu o lab i lmek i ç in öneml i mik ta rda ma l îyat ı r ımlar gerekl id i r . A .B.D. ve d iğer bazı sanayi leşmiş toplumlardahukuk ve t ıp öğrenimi çok pahal ıd ı r . Aynı b iç imde hemşirel ik mes-

185



l eği de uzu n b i r öğ ren imi ve uzun s ü re p r a tik den ey im den geçmey ige rek t i rmek ted i r .

Ayr ıca bugün örgün öğrenim süres i , özel l ik le sanayi leşmiş toplum-larda bazı mes lekler iç in g iderek uzat ı lmaktadır . Örneğin o mes leğegirebi lmek iç in yüksek l isans ve doktor adereceler in in is tenmes i g ib i .Bu dereceler , ayr ıca s ta tü s imges i o lmaktadır lar . Bu durum, yükseköğre t imin pa ra l ı o lduğu top lum la rda a l t s ını fl a rın yukar ı doğ ru ha re -ket l i l iğ ine engel o lmaktadır . Geleceye deği l de anl ık , günlük değer mo-del ler ine yönelmiş s ın ır l ı gel i r li a l t toplum sal s ın ı flar ın yuka r ı doğruhareke t l i l ik çaba la r ında bu du rum kayg ı ya ra tmak ta ve yukar ı kade-melerdeki iş ve sanayi mes lekler ine sahip o lamamaktadır lar . Ar t ık eği t -se l koşul lar g iderek ar tan b ir b iç imde güçleşmekte , kat ı laşmaktadır .Geçmiş teki kuşaklar iç in öğretmenl ik ve d in adamlığ ı g ib i mes leklerb ir çok a i le ler iç in s ıçrama taş ı görevin i yüklenmiş t i r . Bu ik i mes leğegöreli olara k kolay giriş , birço k alt sınıf tan gelen yetene kli kiş ilerinyuka r ı s ın ı f lara geçm es ine yol açm ış t ı r .

Yine A.B.D. g ib i sanayi leşmiş ve b irçok etn ik gruplar ın bulun-duğu top lumla rda dev le t o r t a oku l l a r ı b i r çok az ın l ık g rup la r ına a i töğrenci ler in toplu msa l hareket l i l ik potans iyel in i asgar i leş t irmeye ça-l ı ş ı r l a r . 1 5 Öğrenci ler , b i rçok öğretmen ve rehber ler in mes lek seçimin-de i s teğe day anm aya ağ ı rl ık ve rmek ve mezu n iye t t en s on ra hem en işbulabi lmeler i i lkeler iy le karş ı karş ıya gel i r ler . Böylece büyük toplum-

sal hareket l i l ik s ın ı r landır ı lmış o lur . Dağı t ıc ı eğ i t im, uygulamal ı me-kanik , ev ekonomis i ve sekreter l ik , memurluk g ib i becer i ler i kazandı-ran kurs lar bu azın l ık çocuklar ı iç in uygun mes lekler o larak öner i l -mek tedir . Böyle pro gra m ise açık o larak , onla r ın haya t şans lar ın ıs ın ı r l a r ve s t a tüko du rumunda ka lmala r ına yo l aça r .

B. Ülkemizde Toplumsal Hareketlilik ve Eğitim

Ü lkemizde Cumhur iye t in ku ru lu ş undan , yak laş ık 1970 y ı lmadek feği timin d ikey hareket l i l iğe yol açt ığ ın ı söyleyebi l ir iz . Cu m hu r i-yet in i lk y ı l lar ında, yet işmiş teknik ya da yönetsel i şgücü k ı t l ığ ı , mev-cut eğ i t i lmiş grubun değer in i geniş ö lçüde ar t t ı rmış t ı . Bu durum aydın

ve bürokrat lar ın hem toplumsal saygın l ık , hem de gel i r d i l imi bakı-mından yüks ek b i r konumda o lmala r ına yo l açmış id i . A ncak zaman-la baz ı değ i ş mele r o ldu . Ö rneğ in Cumhur iye t in i lk y ı l l a r ından yak la -ş ık o larak 1960 ydına dek l ise mezunu o lmak, geleneksel Türk değer lers i st emine gö re e fend il ik k onu mu na geçme an lam ına ge lmek te id i . 1 6

Daha somaki gel işmelerde, ünivers i te ya da yüksek okul mezunu o l-

18 6



madan, l i se b i t i rmiş o lmanın , k iş in in toplumsal konumunu yüksel t -mek bak ım ınd an eskisi kad ar değer l i o lmad ığı , b i r an lam ifade e tm e-diğ i an laş ı ld ı . Ne var k i , ünivers i te ya da yüksek okul mezunu o lma-nın sağladığ ı ayr ıcal ık lar , yarar lar da k ısa sürede azalmaya baş ladı .Yaklaş ık o larak 1970 l i y ı l larda ise sa l t yüksek öğrenim sahib i o lmanıntop lums a l ha reke t l i l ik s ağ lamas ı bak ımından ye te r l i o lmad ığ ı an la -ş ı ld ı . Bu kez, özel l ik le öğrenim türü eği t imin değer in i e tk i lemeye baş -ladı . Örneğin daha çok serbes t mes lek sahib i o lmaya yönel ik , ya datekn ik gö rev l i ye t i ş t i r en yüks ek öğ ren im ku rumla r ından mezun o l -mak yoluyla d ikey hareket l i l ik sağlanıyordu. Bu durum da çok sür -medi . O s ı ra larda özel yüksek okul lar yayı lmaya baş ladı ve bol mik-

ta rda mühend i s , mimar , eczac ı , d i ş dok to ru vb . mes lek le r e e l emanyet iş t i r i ld i . Bu tür e lemanlar ın sayıs ın ın ar t ış ı i le ekonominin ta lep-ler in in üs tüne ç ık ı ld ı . Bir süre ekonominin gerek duymadığı bu türelemanlar ın sayısal ar t ış ı i le bunlar ı yet iş t i ren , bu a lanlara uzmansağlayan yüksek öğrenimi değer i görel i o larak düşmeye baş ladı . Sa-dece t ıp ve özel kes imin iş gücü ih t iyaçlar ına cevap veren bazı mes lek-l e r e haz ı r l ayan tü rden öğ ren im yüks ek değer in i ko rudu . O nun d ı ş ın -da kalan yüksek okul mezunu elemanlar ın yüksek gel i r e lde e tmeler ig iderek azald ı . Hat ta b i rçoğu iş s iz kald ı . Örneğin k imya mühendis ler ip iyas ada i ş bu lamayarak l i s e le r e ve t ekn ik oku l l a r a k imya öğ re tmen io la r ak ça l ı ş maya baş lad ı l a r . Ş imd i o da do lunca k imyac ı l a r memurolarak ya da a lanlar ı d ış ında başka iş lerde çal ışmaktadır lar . Aynı hu-sus eczacı lar iç in de söz konusu o lmuş tur . Bakkal dükkânı g ib i büyükken t l e rde he r s okak ta eczac ı dükkâm aç ı lmış t ı r . A çamayan la r i s e çe -ş i t l i i ş lerde çal ışmaya baş lamış lard ır .

Tıp eği t iminin yüksek b ir değere sahip o lduğunu bel i r tmiş t ik .Fakat 1980 y ı l ından sonraki ücret pol i t ikas ı sebebiy le t ıp eğ i t imi deeski değer in i y i t i rmeye baş ladı .

Gelel im Kırsal kes ime: Cumhur iyet in i lk y ı l lar ında k ırsal kes imdeeği t im yoluyla hareket l i l ik o ldukça azdı . O s ı ra larda i lk öğret im basa-ma ğını n çok yeters iz o lduğ u k ırsal yer leş imlerde nüfusun eği t im yo luy-la mes lek değiş t i rmes i söz konusu o lamazdı . Köylüye mes lek değiş t i r -me açıs ından i lk f ı r sa t lardan b ir is i Kö y Ens t i tü ler i id i . 1 7

Kırsal yöreler in çoğunun kente açı ld ığ ı ve i lk öğret im hizmet ler i -n in yaygın laş t ığ ı 1970 y ı l lar ın da ise k ı rsal nüfus iç in eği t im yoluylayükselme seçeneği geçer l i o lmaktan ç ıkmış t ı r . 1 8

S onuç o la r ak Cumhur iye t Tü rk iye ' s inde eğ i t im, top lums a l veekonomik yükselme aracı o larak önemli ro l oynamakta ise de bu ro lü

187



giderek azalmaktadır . Ayr ıca eği t im sürecine kat ı l ım ölçütü o larak k i-ş isel yete nek ayrılıkla rı yerine, kiş inin bölgesel, yöresel (Kı rsal-ke nt-sel ) , ekonomik, toplumsal ve c insel konumu olduğu sürece, eğ i t im yo-luyla d ikey hareket l i l ik sağlamanın beklenemeyeceği de kuşkusuz-dur . Bunlar ı fı rsa t eş it l iğ in i engel leyen etme nler o la rak da ha öncekibölümlerde e le a lmış t ık .

V . K A D I N I N T O P L U M S A L H A R E K E T L İ L İ Ğ İ

Çağımızda kadın da geniş b i r toplumsal hareket l i l iğe tâb i o lmak-

tad ı r . H areke t l il ik t ip le r in in be l ir l enmes inde top lums a l l a ş m an ın önemi ,ayr ıca çağdaş toplumda kadın lar ın değişen ro lü i le açık lanabi l i r . Ev-len i r ev lenmez ça l ı ş an kad ın la r ın ya da ev lenmeden önce ça l ı ş mayabaş lay ıp , ev lend ik ten s on ra da devam eden kad ın la r ın yan ı s ı r a b i r çokkadın da, ev lenip b ir süre çal ışma hayat ından uzak kald ık tan , ev l i l ikhay at ın ı düz ene koydu ktan sonra iş p iyasas ına işgücü o larak kat ı l -mak tad ı r . Ö ze l lik le s anay il e ş men in ya ra t t ığ ı iş imkân la r ı , kad ın ıni ş gücüne de ih t iyaç duymak tad ı r . Böy lece , kad ın ın ev kad ın l ığ ındaniş p iyasas ına g ir iş i onun iç in b ir toplumsal hareket l i l ik o lmaktadır .

Kadın ın ü lkemizde çal ışma yaşamındaki yer i i le i lg i l i i s ta t is t ik-sel b i lg i ler aşağıdadır :

i şg ü c ü n e K a t ı l a n K a d ı n l a r ı n S e k t ö r l e r e G ö r e D a ğ ı l ı m ı 1955-1975

S e k t ö r l e r 1955 1960 1965 1970 1975

T a r ı m 9 5 . 6 95 9 4 . 1 8 9 8 8 . 9

Sanayi 2 . 3 2 . 7 1 . 5 5 . 1 3 . 5

Hizmet l er 1 .6 1 . 9 2 . 6 5 7 . 4

Diğer l er i 0 .5 0 . 4 1 . 8 0 . 9 0 . 2

K a y n a k : D e v l e t İ s t a t i s t i k E n s t i t ü sü , 1955,

1960, 1965, 1970, 1975 N ü f u s S a y ı m l a r ı ,

G örü ldüğü g ib i kad ın , t a r ım d ı ş ında s anay i ve h izmet s ek tö r l e r in -de s ın ı r l ı ö lçüde yer a lmaktadır . Bununla b ir l ik te oranlar ın g idereka r t m a k t a o l d u ğ u n u g ö r m e k t e y i z .

Ayr ıca , özel l ik le sanayi leşmiş toplumlarda kadın eği t imine önem-ver i lerek onlar ın or ta ve yüksek öğrenimli ler in in sayıs ı g iderek ar t -makta ve bu eği t im dereceler i onlar iç in d ikey toplumsal hareket l i l ik

18 8



aracı o lmaktadır . Çünkü eği t imin iş lev ler inden b ir is i de onlar ı i ş p i -yasas ı iç in doğrudan b ir mes leğe hazır lamak ve gel iş t i rmekt i r .

Y ine eğ it im, do lay l ı yo ldan o n la r a e ş s eçmek imkân ı ya ra ta r akyukar ı doğ ru ha reke t l i l ik l e r ine yo l açmak tad ı r . 1 9

Bundan baş ka eğ i t im, kad ın ın gene l o la r ak top lums a l s t a tü s ünüyüksel tmektedir . Daha önce de bel i r t t iğ imiz g ib i eğ i t im, kadın ya daerkek o lsun her ik i c ins in de toplu msa l s ta tüsü nü ar t t ı rm akt adır .

Yine eği t im, onlara , gerek yersel ve gerekse u lusal düze yde s iya-sal sürece kat ı lm alar ı nda ve s iyasal kon um elde e tm eler ind e b ir

imkân s ağ layan a r aç o lmak tad ı r .

O N Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Fichter, a.g.e. , s . 316.

2 Fich ter, a.g.e., s. 319.

3 Prichard -Buxto n, a.g.e. , s . 97.

4 Prichard -Bux ton, a.g.e. , s . 97.

5 Rose, D.J. : Int roduct ion to Sociology, s. 399-400.

6 Havighurs t , J . R obe r t : "Educat ion and Socia l Mobi li t y in Four Soci e t ies" in Edu -cat ion Economy and Society, s. 106-107.

7 Güven, Sami: Dış Göç ve İşçi Yat ı rım Ortakl ıkları , s . 42.

8 Rose, a.g.e. , s . 339-400.

9 Miller-YVoock: a.g.e., s. 82.

10 Mil ler-VVoock: a.g.e. , s . 80; Prichard-Buxton, a.g.e. , s . 98 vd.

11 Miller-YVoock: a.g.e ., s . 80.

12 Hal sey , A . H . : Changing Funct ions of Educat ion , s . 457 .

13 Halsey, a.g. inceleme, s. 459.

14 Halsey, a .g. incelem e, s. 461.

15 Prich ard-B uxton : a.g.e. inceleme s. 100-101.

16 Balam ir, Nefise: Kırsal Türk iye'd e Eği t im ve Top lum Y apısı , s . 37.

17 Balamir, a.g.e., s. 40.

18 Balamir, a.g.e., s. 40.

19 DeF leur, M .L. ve diğerleri : Sociology: Hum an Society, s. 235-236.

18 9



A K R A N G R U P L A R I V E E Ğ İ T İ M S E L D E Ğ E R İ

14.Bölüm

Bu bölümde akran gruplar ın ın n i te l ik ler i , tü r ler i ve iş lev ler i üze-r inde , du ru lacak t ı r . A yr ıca ak ra n g rup la r ın ın eğ i tims e l değer ine değ ine -

rek onlardan ne ö lçüde yarar lanı lmas ı gerekt iğ i konusuna eği leceğiz .Akran gruplar ı , çocuğun yakın çevres in i o luş turan ve onun k iş i -

l iğ in in o lu ş umunda öneml i r o lü o lan g rup la rd ı r . Bun la r he r yaş g ru -bunda s öz konus udur . F aka t b iz bu rada daha çok çocuk ve genç le r inoluş turduğu akran gruplar ıy le i lg i leneceğiz . Çocuk i lkokul çağlar ındadaha çok a i l eye yöne l iml i iken , o r t a oku ldan s oma ak ran g rubunayöne l iml id i r .

G enç l ik g rup la r ı , t op lumda ak ran kü l tü rü o lu ş tu rmak tad ı r l a r .Bu s ebep le bu g rubun e tk i l e r i bazan anababa ve oku lun e tk i ve dene-t iminden de ü s tün du ruma ge leb i lmek ted i r . K onunun ay r ı b i r ince -lem e konu su o larak ele a l ın ış ın ın sebebi de bu du r .

I . A K R A N G R U P L A R I N I N A Y I R D E D l C l N İ T E L İ K L E R İ

# Çoc uk b irb ir ind en farkl ı ik i toplum sal çevrede büyü r . Bir in-c i s i , anababas ı , öğ re tmen le r i , ak raba ve komş u la r ın ın o lu ş tu rduğuyet işk in ler çevres i ; ik incis i i se akranlar ından o luşan çevredir .1 Y e-t işk in ler çevres inde ik inci l s ta tüde o lan genç, akran grubunda yaş ı t -lar ıy la eş i t s ta tüdedir .

19 0



# A kra n g rup la r ı fa rk lı b i ç imded i r l e r . Top lum s a l ö rgü t le r i a i leve oku ldan çok f a rk l ıd ı r. D oğa l oyun g rubu , ö rgü t lü i zci g rubu ya dagang grubu, 3-4 üyeden o luşan k l ik o labi ld iğ i g ib i okul gruplar ı o labi-l i r . H er g rup , aç ık ya da kapa l ı b i ç imde kend i ku ra l l a r ına s ah ip t i r ,kend i top lums a l ö rgü tü va rd ı r , g rup üye le r inden bek len t i l e r i va rd ı r .Her grubun kendi gelenekler i , görenekler i , tarz lar ı , kendi d i l ler i vard ır .

# Genel l ik le aynı yaş ve s ta tüdeki üyelerden o luşur . Benzersosyo-ekonomik, d in ve ı rksal , e tn ik kökenden k iş i ler i kapsar .

Y e t i ş k in le r , az ya da çok de recede ak ran g rubundan ha r i ç tu tu l -muş la rd ı r . A kran g rubu , ye t iş k inle rl e aç ık ça t ı ş ma du rum un da o lab i -

l i r l e r . Ba t ıdak i gecekondu la rdak i gang g rup la r ı g ib i . 2

# Üye ler çeş it l i derecelerd e saygın l ık ve güc e sahi p t i r le r .3 Ü y e -ler fark lı b iç im de kadem elenm iş , fark l ik t idar derece ler ine sah ip t i r -ler .

# Akran grubu, genel l ik le i lg i ler i aynı o lan b ireyler e t raf ındao d a k l a ş ı r .4 Çünkü b i r ey le r in kend i l e r in in s eç t iğ i g rup la rd ı r . Ü ye l ikg ö n ü l l ü d ü r .

Akran grubunun başka b ir özel l iğ i , gelecekten çok, günlük veanl ık i lg iler e t raf ında yoğu nlaşmış o lma s ıd ır . 5

# Yüz yüze i li şk iler in güçlü o ldu ğu b ir inci l gru plar d ır . İ l işk i ler

s amimid i r . Ü ye ka t ı ld ığ ı oyun g rubunu kend i g rubu o la r ak gö rü r .

# Y e t i şk in le r top lum und a o lduğu g ib i o to r i t e f igü rü t an ı nm a-mış t ı r , s o rumlu luk la r ı yok tu r . Top lums a l l a ş t ı rma uygu lamala r ı i s eamaçl ı deği ld i r ve ras t lan t ısa ld ır . Fakat bu husus lar daha çok küçükyaş g rup la r ı i ç ind i r . Y aş büyüdükçe g rup önder in in o to r i t e s i veüye le r in s o rumlu luk la r ı va rd ı r . 6

# Akran grubu, ne geleneksel s ta tü ler le yer leşmiş b i r kurum-sal yapıya, ne de yer leşmiş b iç imci l iğe sahip t i r . Kendi kendin in gele-nekler i ve b ir örgütü vard ır . Fakat her üyenin haklar ı ve görevler içok az bel i r t i lmiş t i r ve üyeler esk i kal ıp lar ı değiş t i rmeye her an hazırd u r u m d a d ı r l a r .

# Çoc uk çeş it l i çevrelerdeki akran grup lar ı na gel iş igüzel kat ı la-b i l i r . A kran g rup la r ı kend i l iğ inden doğar . Bu yüzden de ayn ı andabir çok grubun üyes i o labi l i r . Kat ı ld ığ ı her grup iç inde de düşünceve dav ran ı ş bek len t i l e r ine ka t ı l a r ak o g ru bun üye l ik s t a tü s üne s ah ip t i r .Bu bak ımdan ak ran g rubu da d iğe r g rup la r g ib i onay lanma ya da

191



o n a y l a n m a m a b a k ı m ı n d a n c e z a l a n d ı r m a v e ö d ü l l e n d i r m e s i s t e m i n es ah ip t i r .

I I . A K R A N G R U P L A R I N I N T Ü R L E R İ

Çocuk oyun g rup la r ı , k l ik le r ve gang la r baş l ı ca ak ran g rubu tü r -ler id i r .

A . O Y U N G R U P L A R I

H er tü r top lumda ve he r kü l tü r düzey inde ev rens e l o la r ak gö rü -lür . Her ik i c ins in b ir l ik te o ldu ğu b ir gru ptu r . İnform aldir ler . Gevşekbir yapıy a sahip t i r ler . Ni te l ik ler i iyi i fade edi lmem iş s ık sık değişenbir l idere sahip t i r ler . Sekizinci yaşa gel ince oyun gruplar ında c inselfark lı laşma b aş lar . Ar t ık erkekler erkekler le , k ız lar k ız lar la oy na r la r . 7

B . K L İ K L E R

Klik ler aynı c ins ten çocuk ya da gençlerden o luşur lar . Yaş dere-celer i fark l ı o labi l i r ; informal b i r inci l gru ptu r . Esas am acı b i r leşmek-t i r . Bat ıda k l ik ler aynı toplum sal s ını ftak i gençlerden o luşm aktad ır .Bu hus us gang g rup la r ı bak ımından da doğ rudu r . K l ik , e s as o la r ak

bir or ta s ını f o layıd ır . Kl ik ler ge nce çeşi t li aç ı larda n yard ım cı o lur .Özel l ik le seks konular ında b i lg i kaynağıd ır . Kl ik ler , duygusal bağla-r ı n a n a - b a b a d a n k o p m a s ı b a k ı m ı n d a n i l k a d ı m d ı r . D u y g u s a l b a ğ l a -r ın an ab ab ad an t rans fe r i ye t i ş kin ro l l e r in in ge l iş mesi ve kabu lündeesas t ı r . Kl ik iç inde genç, eş i t b iç imde etk i leş imi öğrenir ve arkadaş-daş la r ım değer lend i rmede s t a tüye kavuş u r . K a t ı ö lçün le r i ve kabu lş a r t l a r ı o l an kapa l ı g rup la rd ı r . 8 Üyeler in i çevreden ayırmaya çal ış ı r .

C . Ç E T E L E R (G A N G G R U P L A R I )

Yet işk in lere karş ı düşmanl ık duygular ın ın en bel i rg in o lduğu

grup la rd ı r . Ü ye le r in i daha çok s uç lu luğa yöne l t i r . G ene l l ik le top lu -mun a l t s o s yo -ekonomik t abaka la r ından ge len üye le rden o lu ş u r . D in -sel, ı rksal fark lı laşma ve toplum sal im kân lar ın s ın ı r lı o lduğu kes im-lerde çete ler kolayl ık la o luşur .

Çeteler in b i r k ısmı hukuk d ış ı yol lar la gel i r e lde e tmeye çal ış ı r .Gençlerden ve or ta yaş l ı suçlu k iş i lerden o luşur (Cr iminal gang) .

192



Diğer ler i sadece çat ışm aya yol açar (Conf l ic t gangs) , b i r k ısmı iseuyuş tu rucu madde ku l l anmaya yöne l ik t i r (Re t r ea t i s t gang ) . 9 Klik-lerde n da ha gen iş t i r ler . İy i ifade edi lm iş l ider ler i vard ır . Bir ya dabirkaç toplant ı yer ler i vard ır . Kendi ler ine özgü s imgelere ve ş i f re leresahip t i r ler , an t isosyal davranış lar ı s is temat ik o larak p lanlanmış-tır .

D . Ö Z E N T İ G R U P L A R I ( R E FE R A N S G R U P L A R I )

Ö ze n t i kümele r i o la rak T ürkçeye çev r i l eb il en re f er ans g rup la r ı ,

k iş i ler in düşünce, değer ve davranış lar ın ı örnek a larak benimsedik le-r i t o p l u m s a l g r u p l a r d ı r . 1 0 Başka b ir i fade i le, b i reyin t am olarak üyes io lmadığı , geleceğe dönük b ir tak ım emel ler in i gerçekleş t i reb i leceğin ibeklediğ i , g i rmek is ted iğ i gruplard ır .

Ohalde özend gruplar ı , b i reyi gelecekte seçmek is ted iğ i yaşamayöne l t en g rup la rd ı r . Bun la r a "Baş vu ru G rubu" da d iyeb i l i r i z .

Bu grup, b i reyin mutlaka seçt iğ i deği l , g i rmek is ted iğ i grup dao lab i li r . B ir ey , re fe r ans g rub un dan hem tu tums a l ve hem de dav ran ı ş -s a l o la r ak e tk i l en i r 1 0 a. Birey ken dini on lar la i l işkili gö rür. Birinciil işki sosyolojik, ikincisi , psikolojiktir . Bu gruplar bir eğlence grubu,yardımlaşma grubu, b i r dernek üyeler i o labi l i r . Bir a i le ve b ir gençl ikh izmet ö rgü tü o lab i l i r .

Ak ran gruplar ı , kiş iye özent i kümes i o larak h izme t ed eb i l i r . 1 1

Bunlar b i reyin arzuladığ ı , kendis ine uygun o larak b i ld iğ i ve gördüğügruplard ır . Kendis in i onlar ın gözü i le görür , kendis in i onlar ın yarg ı-l ayacağ ı b iç imde ya rg ı l a r . O n la rdan kend i tu tumla r ın ı ve bek len t i -ler in i öğrenir . Birçok k imsenin b irçok özent i kümes i vard ır . Ai le bun-lardan b ir is id i r . Özel l ik le b i reyin küçüklüğünde bu grup çok önem-l id i r . D ah a sonra , arkad aş lar ı gel i r öğretm enler i , ak ranla r ı gel i r .K om ş u la r ı o lab i l i r. Ö zen t i g rup la r ı 7 -8 yaş la r ında önem kaz anm ayabaş lar . 15-20 yaş aras ında bu gruplar b i reyi e tk i leme dereces i açıs ın-

d a n d o r u k n o k t a d a o l u r .

1 2

I I I . A K R A N G R U P L A R I N I N İ Ş L E V L E R İ

A kran g rubunun i ş l ev le r in i o lumlu ve o lums uz o la r ak ik i g rup taele alabilir iz.

193



A . O L U M L U İ Ş L E V L E R İ

a. Çocuğun ya da gencin toplumsal laşmas ın ı sağlar . Bireye çeş i t -l i öğre nm e f ı rsa t ve faal iyetler i ha zır lar . Ö nem li b i r b i lg i kayn ağıd ır .H a ng i b i lg in in öneml i , hang i s in in önems iz o lduğuna ak ran g rubukarar ver i r . Genç grup evden daha çok real i te i le karş ı laş ı r .

b . A kran g rubu s adaka t , ces a re t ve ka t ı lma duygu la r ın ı bes le rve güçlendir i r .

c . Çoc uğa ve gence eş it lik t ip indeki i l işk i lerde deney im imk ânla-

r ı s a ğ l a r .

1 3

Grupta verme ve a lma süreçler ine kat ı larak bu a l ışkanl ığ ı ed in ir .

d . Çocuk , ye t i ş k in yaş amında öğ re t i lmes inden kaç ın ı l an yas ak(Tabu) konu la r ın bu rada özgü rce t a r t ı ş ı lmas ı ve konuş u lmas ı imkân ı -n ı bu lu r . Ö rneğ in s eks konu la r ı g ib i . Ö ze l l ik le top lum um uzd a ak -r an g rubu , genc in c in s e l eğ i t imin i s ağ layan b i r g rup tu r . G erçek veyeter l i b i r c insel eğ i t im olmasa da y ine de çocuğun bu konuda b ir -ş ey le r öğ rend iğ in i be l i r tme l iy iz . 1 4

e . A kran g rubunda b i r ey r aha t b i r o r t am bu lu r . A i l e s inden uzak -ta r aha t konuş u r , r aha t ha reke t ede r . Evde yapamad ığ ı uğ raş ı l a r ıgrupta yapar . Evde çeş i t l i söz ve hareket ler i e leş t i r i len ve d ireniş lekarş ı lanan b irey bu or tamı özler ve ona kat ı l ı r . Yet işk in ler i kendi ara-l a r ında ka r ş ı l a ş t ı r ıp değer lend i r i r l e r . K end i tu tumla r ın ı , ya rg ı l a r ın ık ı s men özgü r b iç imde i fade ed e r . 1 5

En son moda ve eği l imler in e le a l ınmas ına ve b ireyin bu konudaayd ın la t ı lmas ına yo l aça r .

Eğer toplum hızla değiş iyorsa yer leşmiş o tor i te b iç imler i bu ko-nularda çocuğa aydın la tacak yeter l i b i lg iye sahip deği ld i r ler . Bu du-rumda ak ran g rubu , çocuğun bu ih t iyac ın ı ka r ş ı l a r . Moda ce reyan -lar , b i l im ve pol i t ika konular ı o lmayıp daha çok şark ı lar , dans lar , g i -y im, seks , argo , spor , ar t is t ler ve onlar la i lg i l i dedikodular ve popüler

kü l tü rün d iğe r gö rünümler id i r . H ang i b i lg in in öneml i , hang i s in inönems iz o lduğuna ak ran g rubu ka ra r ve r i r .

g . Üye ler i eğ lendir i r , hoşça vaki t , geçirmes in i sağlar .

h . Akran grubunun b ir başka iş lev i de , çocuğun toplumsal ufuk-lar ın ı , görüş açıs ın ı geniş le tmes i , onu daha karmaş ık b ir k iş i duru-

194



m un a get i rmes id ir . Böylece çocuk, farkl ı duyg ular ın deney imin de b u-lun ur , y eni oyunl ar , ş i fre ler , i lg iler ed in ir .

ı . N ormla ra uymak , no rmla ra bağ lanmak ve on la r ı ben ims emeky i n e a k r a n g r u p l a r ı n d a k a z a n ı l a n d a v r a n ı ş l a r d ı r . 1 6

j . G enç , g rup ta güven , s t a tü ve kabu l bu lu r .

k . Bir minyatür grup o larak akran grubunda edin i len b i lg i ve be-cer i ler , gencin yet işk in hayat ında da iş ine yarar .

1. Ak ran g rub u, l ider l ik yeteneği o lan gençlere l ider l ik dene yimis a ğ l a r . 1 7

m. Akran grubu yoluyla çocuk, a i les i ve d iğer o tor i te ler karş ıs ın-da daha bağ ıms ız o lmak ye teneğ in i kazanab i l i r . A kran g rubunda yen iduygusal bağlar gel iş t i r i r ve yeni model ler le özdeş ir . Fakat bununaş ı r ı du rumla r ı da o lab i l i r . Ö rneğ in tüm o to r i t e b iç imle r ine düş man-man l ık duygu la r ın ın ge l i ş imi s ap ıc ı dü rumla ra yo l açab i l i r . S uç lu lu -ğa yöne lme , gang g rup la r ına ka t ı lmada o lduğu g ib i .

h . Akran grubu, çocuğa k iş ise l o lmayan o tor i tey i öğret i r . Örneğinoyun ku ra l l a r ına uymak , k i ş i s e l o lmayan o to r i t ey i t an ımak t ı r . O ys a -ki a i lede baba, k iş ise l o tor i tey i o luş turur . 1 8

c . A k r a n g r u b u , a y n ı z a m a n d a , b i r ç o k d u r u m l a r d a t o p l u m s a lha reke t l i l iğe ya rd ımcı o lu r . 1 9 İşçi s ınıf ından bir erkek ya da kız çocu-

ğu, örgüt lenm iş gençl ik gru bu ya d a okul yoluyla or ta s ın ı f tan b ir k ızya da erkek arkadaş edinerek yeni davranış b iç imler i öğrenir . Böyleceçocuk, bu yeni arkadaş lar ın ın değer ler in i , amaçlar ın ı ed inmeye teşvikedi lebi l i r .

ö . Akran grubunda cinsel ro l ler öğreni l i r . Bir erkeğin ya da k ız ınkabul ed i len ve hayranl ık duyulan davranış lar ın ı genç ya da çocukb u r a d a ö ğ r e n i r . 2 0

p . İ ş b i r l iğ i ve t ak ım ruhunu öğ ren im, ak ran g rubunda ge l i ş i r . 2 1

r . G enc in meş ru b iç imdek i macera ih t iyac ı , ak ran g ru bu nd akarş ı lan ır . Ö zel l ik le okul ya da izci grup lar ı gen ce böyle f ır sa tlar sağ-l a r . 2 2

B. O L U M S U Z İ Ş L E V L E R İ

a. Grubun amaçlar ı an t isosyal o lduğu zaman üyeler de ant i sos -yal davranış lar ı benimser ler . Böylece gang gruplar ı , üyeler in i suçludav ran ı ş l a r a yöne l t i r .

195



b . A kran g rup la r ın ın an t i demokra t ik ve kend in i ü s tün gö ren dav -ranış lar ı zayıf üyeler in k iş i l ik lerin i zedeler ve gru ba u yum lar ın ı zor laş -t ı r ı r . 2 3

c. Kl ik lere kabul ed i lmeyen gençler incinebi l i r ler . Bu gençler inkişi lik ler i y ıpra nabi l i r . Gen cin ilerk i hay at ın da zarar l ı sonuçla ra yolaçabi l i r . Bu durumdaki gençler aşağı l ık duygusuna kapı l ı r ve kendi-l e r ine güven le r i aza l ı r . 2 4

A kran g rup la r ın ın i ş l ev le r in i gözden geç i rd iğ imiz zaman o lumluiş levler in daha ağır bas t ığ ın ı görürüz. Anne babalar ve eği t imci lerakran gruplar ın ın bu yönler in i görebi lmel i ve çocuklar ın böyle grup-

lara kat ı l ımını teşv ik e tmel id ir ler . Fakat bu teşvik , denet imli ve ö lçü-lü o lmal ıd ı r . A ks i du rumda çocuk ya da genç , ak ran g rup la r ın ın o lum-suz iş lev ler inden d ah a fazla e tk i lenebi l i r.

G ruba ka t ı lmaya haz ı r o lmayan çocuk la r , g ruba ka t ı lmayaz o r l a n m a m a l ı d ı r .

A nababa la r , ak ran g rup la r ı i l e kend i l e r i a r as ında b i r ça t ı ş mayameydan ve rmemel id i r l e r .

I V . A K R A N G R U P L A R I K O N U S U N D A A R A Ş T I R M A L A R

A . Y a b a n c ı Ü l k e l e r d eBatı ü lkeler inde bu konuda yapı lmış çeş i t l i araş t ı rmalar vard ır .

1961 y ı l ında Amerikal ı James ColemarCın " E r g e n T o p l u m " i si m liça l ış mas ı, bun la r ın en t an ınmış ıd ı r . Bu a r aş t ı rma da , Coleman'ın tezi,yet işk in ler in değer ve am aç lar ınd an fark l ı o larak güçlü b ir akr an kül-tü rünün va r o lduğudur . Bu kü l tü rün doğuş unu yaza r , ka rmaş ık top -l u m l a r a b a ğ l a m a k t a d ı r . 2 5 A.B.D. böyle b i r toplumdur . Yüksek dere-cede sanayi leşmiş , a i len in iş lev ler in in azalmış o lduğu Amerikan a i le-s inde duygusal des tek ve dayanışma azalmış ve kendi kendine yeter l isosyo-ekonomik b ir im olma kaybolmuş tur . Okulun İş levler i de aks inedaha çoğalmış t ı r . Böylece öğrenci , kendi yaş grubuna i t i lmiş t i r . Öğ-

rencin in tüm toplumsal yaşamı, kendi yaş ındaki k iş i ler le geçmektedir .Böylece akran grubu, küçük b ir toplum ni te l iğ indedir . Kiş in in enöneml i e tk i l e ş imi bu g rup la rda o lu ş mak tad ı r .

Coleman'dan önce , 1960 l a rda A .B .D . top lu mu nun bas k ıl a r ıkarş ıs ında gençl ik kül türünün or taya ç ık t ığ ın ı söyleyen sosyologlardanbirisi de Talcott Parsojısdu.26 D i ğ e r a r a ş t ı r m a l a r d a d a (Einsteadt)

196



her top lum da tüm to p lum un değer yöne l imle r inden f arkl ı a l t g rup -lar ın var l ığ ı bel i r lenmiş t i r . Bu gruplardan b ir is i de ergen gruplar ıd ı r .

Eisenstadt, t üm top lumla rda e rgen kü l tü rünü n o lu ş mas ında çe -ş i t l i e tkenler in ro l oynadığ ın ı bel i r tmiş t i r . Bunlar , oyun, yet işk in l iğeözenme, çeş i t l i t ip ler ve or taklaşa davranış kural lar ın ı öğrenme, bazıev rens e l no rmla r ı öğ renmed i r . Böy lece , bu g rup la rdak i güç lü duygu-gusal bağımlı l ık ve yoğun karş ı l ık l ı k imlik , as î ve sapma hareket ler ino r taya ç ıkmas ına da o r t am o lmak tad ı r .

Ergen kül türünün genel yapıs ı ve iç inde bulunduğu i l i şk i ler s is -

temi şöyle şemat ize edi leb i l i r .2 7

Coleman, oku lun sosyo-kül türel çevres in i o luş tura n , o kulu n değerik l imini eğ i t im sosyolo j is ine get i rmiş t i r . Okulun sosyo-kül türel or ta-

mın ın en öneml i gös te rges i , öğ renc i l e r in tu tumla r ında s omut lanan de -ğer ik l imidir . Değer ik l iminin öğrenci başar ıs ında e tk is i önemlid ir .Bu değer iklimi, skolâstik başarı, atletik başarı ya da aile kökeninigös termes i i le okul or ta mın ı o luş tu rur . H er öğrenci k i t les in in temeldeğer le r in in bu üçünden b i r ine yöne leceğ i bu lunmuş tu r . A yr ıca e rkeköğrenci ler a t le t ik başar ıya , k ız lar ise erkek öğrenci ler taraf ından be-

197



ğen i lme an lamındak i popü la r i t e yöne l imine eğ i l iml id i r l e r . Colemanagöre erken top lum un kendine özgü kül t ürü , okulu n b iç imsel resmîideolojis inden farklıdır .

Kiş in in arkadaş grubu iç indeki konumu, okulun b iç imsel ö lçü-l e r ine değ i l , a rkadaş top lumunun değer ve ö lçü le r ine uygun luk gös -termektedir . Eği t im sosyoloğu Wayııe Gordon'a göre k iş in in arkadaşki tles i iç indeki önem i, akad em ik başar ıy la deği l , g r ub un öne sürdü ğüdeğere yönel ik başar ı i le (Akademik o lmayan başar ı ) bel i r lenmekte-d i r . 2 8 Öğrenci k i t les in in n i te l iğ i ne o lursa o lsun , onun eği tse l başar ı -s ını etkileyen en önemli etmen, onun kişisel i l işkileridir .

G o r d o n

A kade mik baş a r ı Müf reda t d ış ı uğ raş ı l ar a ka t ı l ım A rkadaş l ık

> S ta tü <

Bir başka araştır ıcı , Turner ise, ayn ı değişkenle ri kulla nm ıştır .F aka t ş emada da gö rü leceğ i

T u r n e r

gibi Gordon, bu üç değişkenin b ireyin s ta tüsün e katk ısın ı incelemiş t i r .O ys ak i Turner, bu üç değ i şken a r as ındak i i li şk i üze r inde du rm uş tu r . 2 9

Öğrenci ler aras ında özel b i r grup ise isyan gruplarıdır. Stinch-combe ,in "Lisede îs ya n" is imli araş t ı rma s ı vard ır . İ syancı öğrenci lera l t sosyo-ekonomik düzeyden gelmektedir ler . Fakat araş t ı r ıc ı lar , bukonumla isyancı n i te l ik aras ında doğrudan b ir i l i şk i o lmadığın ı bel i r t -mektedir ler . Doğrudan isyankâr davranış ı e tk i leyen, sosyo-ekonomikkonum değ i ld i r .

198



Bunun yan ında a r ac ı e tmen le r de s öz konus udur , O zamandak iokul e tk in l ik ler i i le çocuğun yaşamdan beklent i ler i aras ında (Gele-cekteki s tatü ve etkinlikleri algılaması) , i l işki kurması, isyanı doğru-dan etk i lemektedir . S t inchcombe'ye göre isyankâr l ık , s ta tü kökenle-r iy le deği l , fakat s ta tü durum lar ı y la ( i lerdeki beklent i ler iy le) i l in t i -l i d i r .3 0 A raş t ı rm ada , "G e lecek tek i s t a tü , bugü nkü pe r formans la aç ıkolarak i l i şk i l i deği lse , i syancı davranış gerçekleş i r" varsayımı doğru-lanmış t ı r . Okulun bulunduğu çevre , arkadaş e tk is i de isyan sebepler ia r as ındad ı r . A nababadan kopma, yaş i l e r l ed ikçe a r t ıyo r ve oku lunönemi a r t ıyo r .

Öze t le , arka daş gru bu y a da ark adaş da yanışm as ı , b i r değişken-dir ve b ireyin kökenin i (Sosyo-ekonomik düzey, yaş , c ins iyet) , okulik l imini ve e t raf ındaki çevren in n i te l iğ in i e tk i lem ekte dir . 3 1

B . T ü r k i y e ' d e k i A r a ş t ı r m a l a r

1975 y ı l ında l ise son s ını f öğrenci ler i üze r inde yap ı lan b ir araş t ı r -mada, iy i b i r arkadaş ın n i te l iğ i o larak , arkadaş lar ın ı tan ımas ı , b i rey-sel özelliklerine saygı göstermesi bir inci s ırada yer almıştır , ikinci de-r ecede , a rkadaş la r ına ya rd ım e tmek , i ş b i r l iğ ine g i rmek , üçüncü o la -r ak da he r konuyu s e rbes tçe konuş ma ve t a r t ı ş ma be l i r t i lmiş t i r . 3 2

Öğrenci ler , kendi ler in i arkadaş çevres inde daha rahat h isset -

mek ted i r l e r . A yr ıca , yaş amı daha iy i t an ıma ve t a r t ı ş ma , kend in id a h a i yi t a m m a f ı rs at ı b u l m a k t a d ı r l a r . 3 3

Lise öğrenci ler iy le i lg i l i b i r araş t ı rmada öğrenci ler in yar ıs ındançoğu , a rkadaş la r ın ın "K afa d eng i" o lmas ına önem vermiş le rd i r . İ k in -ci derecede, arkadaş lar ın ın çevrede beğeni len b ir k iş i o lmas ına ve üçün-cü derecede ise çal ışkan o lmas ına d ikkat e t t ik ler in i bel i r tmiş lerd ir . 3 4

A ynı a r aş t ı rmada öğ renc i a i l e l e r in in büyük b i r bö lümü , çocuk -lar ın ın terb iyel i ve saygı l ı insanlar la arkadaşhk etmeler in i i s temekte-d ir ler . ik inci s ı ray ı iy i a i leden gelen gençler le arkadaş l ık e tmeler in ib e k l e y e n l e r o l u ş t u r m a k t a d ı r . 3 5

Ö ğrenc i l e r in en yak ın a rkadaş la r ın ın büyük ö lçüde oku ldan o l -

duğu or taya ç ıkmış t ı r . Bunun d ış ında, mahal le çevres inden seçi lmek-t e d i r . 3 6 Yalnız b u öğrenci ler l i se öğrencis id i r ler . Oysak i ma hal le ar -kadaş l ığ ı , t op lumumuzda çok öneml i ve yayg ınd ı r . Bu s ebep le çocuk -luk dönemi a rkadaş la r ı t amamen maha l l eden s eç i l i r . E rgen l ik dönemii le çocukluk döneminden çıkanlar , çevreler in i de geniş le t t ik ler i iç ina rkadaş l ık la r ım da oku l ve baş ka s emt le rden ku rab i lmek ted i r l e r .

199



Lise ik inci sın ıf öğrenci ler in in a rkad aş terc ih ler i ü zer ine yap ı lanb i r a r aş t ı rmada ş u s onuç la r e lde ed i lmiş t i r : 3 7 .

a ) Lise I I . s ın ıf düzeyin deki erge nler in a rkad aş terc ih ler in dea rkadaş ın akademik baş a r ı düzey i önem l i b i r e tmen d i r . D er s le rdeor tanın a l t ı başar ı gös teren k imseler , arkadaş o larak h iç terc ih edi l -memek ted i r l e r .

b) Al t sosyo-ekonomik düzeydeki k ız ve erkek öğrenci ler in ge-nelde çok arkadaş ı o lan b ir is iy le arkadaş l ığ ı terc ih e tmedikler i gö-rü lmüş tür . Üs t sosyo-ekonomik düzeydeki k ız öğrenci ler ise çok ar -kadaş ı o lan k imseler i terc ih e t t ik ler in i bel i r tmiş lerd ir .

c) Popüler o lan k imseler daha çok terc ih edi lmektedir .

d) Erkekler , da ha çok kendi leriy le aynı f ik i r ve görüş lere sahipolanlar la arkadaş l ık kurmayı terc ih e tmiş lerd ir .

e) Kendi ler in i e leş t i ren b ir k imseyi arkadaş o larak terc ih e tme-mek ted i r l e r .

f) Al t sosyo-ekonomik düzeyd eki k ız ve erkekler in da ha çokokulda b ir l ik te o lduklar ı k imseler i arkadaş o larak terc ih e t t ik ler i ;bu na karş ıl ık üs t kes imdeki öğrenci ler in ise da ha çok ta t i l kam pı ,mo tel ve spor faaliyetleri gib i dışa açık yerler ve etkinlik lerde birlik-te o lduklar ı k iş i ler le arkadaş l ığ ı terc ih e t t ik ler i görülmüş tür .

g) genel o larak , "Kendini beğenen b ir is i o lmamas ı , terc ih lerdeen önemli özel l ik lerden b ir is id i r . Ayr ıca , y ine terc ih lerde, yakış ık l ı l ık-güzel l ik ve iy i g iy im gib i özel l ik lere önem ver i lmemektedir .

20 0



O N D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Havighurst -Neugarten: Society and Educat ion, s. 160, 4 th Ed. U.S.A. 1975.

2 Hav ighu rst -Ne ugar ten, a.g.e. , s . 160.

3 Elkin, F.: The Child And Society: Sec. Ed. 1960, s. 124.

4 Elkin, a.g.e., s. 63.

5 Elkin, a.g.e., s. 63.

6 Elkin, a.g.e., s. 63.

7 Cole and C ox: Social Foun dat ions of Educat io n, U.S.A ., 1968, s. 147.

8 Bursal ıoğlu, Z.: E ği t im İdaresi , A nkara 1967, s. 115.

9 Cole and Cox: a.g.e. , s . 153.

10 Ozanka ya , Ö . : Toplumb i l im Ter imler i Sözlüğü

10a Cole and Cox: a.g.e. , s . 145-146.

11 Hav ighu rst -N euga rten: a.g.e. , s . 164.

12 Hav ighu rst -N euga rten: a.g.e. , s. 164.

13 Elkin, a.g.e. , s . 63-67.

14 Elkin, a .g.e., s. 63- 67.

15 Hav ighur st -Ne ugarte n, a.g.e. , s. 160.

16 Bursalıoğ lu, a.g .e., s. 116.

17 Bursalıoğ lu, a.g .e., s. 116.

18 Selznick an d B room : Sociology, U.S.A. 1963, Third Ed. s. 112.

19 Havighu rs t -Neugar t en : a .g .e. s . 163-164.

20 Hav ighur st -Ne ugar ten: a.g.e. , s. 163.21 Ot tavvay, A.K.C.: Society and Educat ion, England 1968, s. 151.


23 Bursa lıoğlu, a.g .e., s. 115.

24 Bursalıoğlu, a.g.e., s. 115.

25 Boocock, S. Sara ne: An Int rod uct ion To T he Sociology of Learning, s. 210.

26 Boocock, a.g.e., s. 21 1.

27 Boocock, a.g.e., s. 213.

28 Boocock, a.g.e., s. 221.

29 Boocock, a .g.e., s. 222.

30 Boocock, a .g.e., s. 228.

31 Boocock, a.g.e ., s. 239 .

32 On ur, B ekir: Orta Ö ğret im de Ahlâk Eği t imi , s. 225.33 Onur, a.g.e. , s . 230.

34 Gökçe, Birsen ve diğerleri : Orta Öğret im Gençl iği , s . 70.

35 Gökçe ve diğer leri, a .g.e., s. 70.

36 Gökçe ve diğerleri, a.g.e., s. 71.

37 Ülkü, Siral -Arısoy-Sezen: Lise II. Sını f Düzeyind eki Öğren ci lerin Arkad aş Ter-cihleri, Eğitim ve Bilim, Cilt 8, Sayı 45, Eylül 1983.

201



15.Bölüm

K İ T L E İ L E T İ Ş İ M A R A Ç L A R I V E E Ğ İ T İ M

I . N İ T E L İ K L E R İ

Bas ın, radyo , TV , f ilm gib i i le t iş im araçlar ı da çocuğu toplum sal-l a ş t ı r ı r l a r . Bun la r d iğe r top lums a l l a ş t ı rma a r aç la r ına o ran la daha yen i -d ir ler ; k iş i leraras ı e tk i leş ime doğrudan kat ı lmazlar . 1 F aka t bu a r aç -ların içeriği ve personeli , toplumda geniş bir saygınlığa ve hatır ı sayılırb i r b i lg iye sahip t i r . Ayr ıca , özel l ik le reklâmlar yoluyla gös ter ide çoke tki li o lma k tad ı r l a r . Bu a r aç la r çocuğun hay a t a l an ın ın önem l i pa r -

. çalar ıd ı r .

I I . İ Ş L E V L E R İ

/

Bu a raç la r , çocuğun gün lük haya t ın ın büyük b i r k ı s mın ı do ldu r -m a k t a d ı r . Y i n e b u n l a r , d iğ e r k u r u m l a r ı n y a p a m a d ı ğ ı p o p ü l e r k ü l t ü r ü nbirçok özel l ik ler in i gözönüne koyar . Örneğin hayal î , mizahî t ip lerg ib i .

Ayr ıca b ir tak ım davranış model ler i de sunar lar . Bunlar ı çeş i t l ik iş i l ik t ip ler i ve kahramanl ık yaratma yoluyla yapar . Bu k iş i ler in yara-t ı lmas ında mes leksel ve e tknik gruplardan da yarar lanı l ı r .

Çocuk bu araçlar la ogünkü deneyim ve i l i şk i ler in in ö tes ine uza-nan toplumsal t ip ler ve hayat b iç imler i hakkında b i lg i ed in ir .

Başka iş lev ler i , çocuklara d iğer araçlardan e lde edemedikler igen iş b i r d iz i ha l inde ro l a lma mode l l e r i ve rmek t i r . Ö rneğ in fi lm ve

TV yı ld ız lar ı kamu s imges i durumuna gelerek bel i r l i b i r s ta tü ve k iş i l iközel l ik ler in i temsi l ede n b ir t ip o luş turur la r . Ço cuk taraf ından ro loynama ve t ak l i t kaynak la r ı o la r ak ku l l an ı l ab i l i r l e r . K ah raman la r l aözdeş i r ve on la r a t apacak de recede b i r hay ran l ık duyar la r .

Ki t le i le t iş im araçlar ımn toplumsal laş t ı rma i le i lg i l i e tk is i sorunlar ık a r m a ş ı k t ı r2 . İ lk in , bu araçlara çocuğun tepki ler i onun gel iş im düze-

202



yine bağl ıd ı r . Yaşa göre de içer ik te b i reysel seçim v ardır . 1 1-12 yaş -l a r ındak i çocuk , macera konu la r ın ı t e r c ih ede r . D aha i l e r i yaş la rdaeği tse l , real is t konulara i lg is i ar tar . Tar ihsel ve entel lek tüel karakter -l e r in maku l dav ranmala r ın ı i s t e r .

Ayrıca çocuğun özel tercihleri ve tepkileri , kiş ilerarası i l işkilerinebağ l ıd ı r .

K onu ve kah raman la r ın e tk i s i , t op lums a l köken le r l e de i lg i l id i r .3

Etn ik g rup la r a gö re b i r kah ram an ı n e tk i si f a rk lı l a şab i lmek ted i r . ö r -neğ in A .B .D . ' de gecekondu bö lges indek i çocuk la r bak ımından b i r kah -raman, gangs ter l ik , sa ld ırganl ık ve ş iddete yol açabi lmekte , d iğer böl-

ge le rde ayn ı e tk iy i ya ra tmayab i lmek ted i r .

I I I . T E L E V İ Z Y O N V E E Ğ İ T İ M

Telev izyonun çocuk aç ı s ından hem yara r l ı , hem za ra r l ı s onuç la r ıs ö z k o n u s u d u r . 4

A . Y a r a r l a r ı

a . Çocuk la r ı eve bağ lay arak a i l ede o r t ak i lg i le r ya ra t ı p a i le mu t -lu luğunu gerçekleş t i r i r .

b . Çocuğun kü l tü rünü ge l i ş t i r i r .

c . Çocuğu düş ünmeye t evş v ik ede r .

d . Çocuklar ın i lg i ve hayat a lanlar ım geniş le t i r .

e . Çocuklar ın es te t ik zevkler in i gel iş t i r i r .

B . Z a r a r l a r ı

a . Çoc uğu yara r l ı e tk in l ik lerden a l ıkoyabi l i r , onu edi lg in leşt i r i r,yarat ıc ı l ık tan ve e tk in l ik ten uzaklaş t ı r ı r .

b . Çocukta tek t ip değer yarg ı lar ı gel iş t i r i leb i l i r .

c . D uygus a l yönden güven i ç inde o lmayan çocuk la rda end i ş eve korkular gel iş t i reb i l i r . Onlarda sürekl i korku iç inde o lma g ib i dav-ranışlar geliş tirebilir .

d . i l koku l y ı l l a r ında k i ş i l ik le r in in b iç imlend iğ i dönemde on la r -da sald ırganl ık duygular ı gel iş t i reb i l i r .

e . A .B.D. de özel l ik le çocuklar aras ında ş işmanl ık yaygındır .Bunun s ebeb i , TV kar ş ı s ında s aa t l e r ce k ıp ı rdamadan o tu rmak veabu r cubu r yemek t i r .

203



f . TV 'de gö rdük le r i he r ş ey i ge rçek o la r ak a lg ı l ayab i l i r l e r .5

g) Çocuklar , gerçekle gerçek o lmayanı ay ırdetmekte güçlük çe-ke r l e r . G öz le r i önünde o lup b i t en in b i r oyun ya da t ems i l o lduğunub i lmez , ge rçek s an ı r l a r . S üperman g ib i uçmaya ça l ı ş ı r l a r .

Örnekler6 ;

• Los Ang eles ' te b i r h izmetç in in , ev in 7 yaş ındaki o ğlunu p iş -mek te o lan kuzu haş lamas ına , dövü lmüş cam s e rpe rken yaka lamas ı veçocuğun amac ımn , TV . de gö rdüğü benzer b i r o laydak i g ib i , ev ha l -k ın ın ö lüp ö lmeyeceğin i denemek o lduğunu söylemes i .

• Bos ton 'da 9 yaş ın da b ir çocu ğun, karnes indeki zayıf lar ı en kes-t i rme yo ldan çözümlem ek i ç in öğ re tm en ine y ı lbaş ında zeh i rl i çuku -la ta gönde rmey i b abas ına t ekl if e tmes i ve s ebep o la r ak , T V 'd a b u yo l -dan ka r ı s ın ı ö ldü ren b i r adamın yaka lanamad ığ ın ı s öy lemes i .

• TV . 'de ki b i r fi lmde, b i r ı s lah evindeki çocuk çetesi taraf ındanbir leh imci a le t in in sapıy la gerçekleş t i r i len ı rza geçme olayın ı iz leyen9 -15 yaş la r ındak i dö r t çocuğun , dö r t gün s on ra , S an F rans i s co P la j -lar ından b ir inde ik i küçük k ıza , aynı şeyi b i ra ş işe ler iy le uygulamalar ı .

• Los An geles ' te ik i çocu ğun, T v de iz ledik ler i b i r pol isiyed iz idek i yön tem i ku l l ana rak b i r bankay ı s oym aya ka lkmala r ı ve 15kiş iy i 7 saat reh in tu tmalar ı .

• 1965 yen i y ı l s abah ında , N ew Y ork ' t a W N E W te lev izyonundabir muppet şov s ı ras ında, sp iker in , ses in i a lçal tarak , "Babanız uyu-yo r mu? U yuyor s a ceb indek i cüzdan ın ı aç ın , k ims eye gös te rmedenüze r inde eski başkanl ar ın res imler i bu lun an yeş il kağ ı t lard an b ir kaçtan e a l ın , b i r zar fa koyup şu adrese yol l ayın ," dem es in in ertes i gü nü ,sp iker in T v is tasyon unda ki adres ine iç inde dolar lar bu lun an zarf -l a r ın yağm aya baş lamas ı , fakat s o rumlu la r ca f a rk ına va r ı l a r ak du -ruma e l konu lmas ı .

Televizyonun çocuklar üzer indeki o lumsuz etk i ler inden b ir is i ,ş idde t duygu la r ın ı uya rmas ıd ı r . S a ld ı rgan l ık i çe r ik l i p rog ramla r ço -

cuk la r ı da s a ld ı rgan o lmaya yöne l tmek ted i r .Çocuk, k i t le i le t iş im araçlar ın ın günlük ve anl ık ta tmini iç in kul-

l an ı r . Top lumun mode l l e r in i öğ renmek i ç in değ i l . F aka t bu a r ada b i -l inçs iz o la r ak bun la r ı da öğ renmek te ve top lums a l l a ş mak tad ı r .

•. Ay r ıca k i t le i le t iş im -araçla r ı , çocuğu n eği t ilmes i bak ım ınd an sa-dece eğ i t im amac ıy la oku l l a rda ku l l an ı lmaya baş lamış t ı r .

•204



Ok ul s is temler ince i le t iş im araç lar ın ı n eği timsel im kânl ar ı uz unsüre farkedilmiş t i r. Gü ldü rü k i ta p lar ı , tar ih ve edeb iyat öğretm ek iç inyay ın land ı l a r . T am am en eğ i tims e l f i lmle r yap ı ld ı . Eğ i t ims e l r adyo ,oku l d ı şındak i doğa a r aş t ı rma la r ı , edeb iya t , t i ya t ro , coğra fya ve ma te -mat ik da l l a r ınd ak i u zm an la r ı s ın ıf a ge t i rmiş t i r. S o n ra eğ i tims e l T V ,eği t imsel rad yo nu n yer in i a ld ı . Böylece görsel eğ i t im alanı b i r uz m an -l ık du rumuna ge lmiş t i r . Bu konu la rda öğ re tmen le r ku r s l a rdan geç i r i l -me ktedir . Ay r ıca b at ıd a gel işmiş ü lkelerde görsel iş itse l k i tap l ık lar o luş -t u r u l m u ş t u r . 7

Eğit imci ler in tüm ki t le i le t iş im araçlar ı bakımından iş lev i , bua raç la rdak i p rog ramla r ı ve yay ın la r ı e l e ş t i rmek ve s eçmek t i r 8 . Z a r a r -

l ı o lanlar ı çocuk yönünden eleş t i rmek, en uygun o lanlar ı i se çocuk iç inseçmekt i r .

Özel l ik le TV, yet işk in eği t iminde de yarar l ı o labi l i r . Onlara hemokuma yazma, hem mes leksel kurs lar açıs ından yarar l ı o labi l i r . Ay-r ı ca on la r ın b i lg i , gö rgü le r in i a r t t ı rmak , tu tumla r ım değ i ş t i rmek vegene l kü l tü r l e r in i a r t t ı rmak aç ı s ından da o ldukça ya ra r l ı o lduk la r ıb i r gerçekt i r .

TV , ay r ı ca eğ i t ims e l p rog ramla r ında en ye tenek l i öğ re tmen le r -den gen i ş k i t l e l e r in ya ra r l anmas ın ı da s ağ lamak tad ı r .

Radyo ve Televizyondaki eğ i t im yayın lar ı , içer iğ ine göre a) Te-mel eğ i t im, b ) Tamamlay ıc ı eğ i t im o la r ak g rup land ı r ı l ab i l i r . 9

Temel eğ i t im tü ründek i eğ i t i c i yay ın la rda , oku l l a rda ve r i l en eğ i -t im ver i ld iğ i g ib i , b i reye bazı becer i ler , uğraş ı lar , b i lg i ler ver i lmes i deamaçlanır . Bu eği t im kapsamına okula g iden öğrenci ler g i rd iğ i g ib i ,okul d ış ındaki k iş i ler de g irebi l i r . Bu eği t im türüne "Doğrudan eği t im"denir . Bu tür yayın larda amaç, temel eğ i t imin eks ik l iğ in i g idermek, butü r eğ i t imin e tk in l iğ in i a r t t ı rmak t ı r . Bu eğ i t imin kaps amında ş u hus us -l a r a ye r ve r i l i r . 1 0

I Bireyin düşünme ve i le t iş im yetenekler i :

O k u m a y a z m a , k o n u ş m a , d i n l e m e , h e s a p y a p m a .

I I Becer i ka za nd ırm a: El işi , ev işi , tar ım , hayvan cı l ık , inşaat vs .

I I I . Çev re ve kişi sağlığı i le i lgili bilgiler .

IV Do ğal sürecin ve f iz iksel çevrenin b i l inmes i ve anlaş ı lmas ı i leilgili bilgiler .

»: V Kiş in in iç inde yaşadığ ı evrenin , ekonom ik ve toplum sal kuru m -ları bilmesi, anlaması i le i lgili bilgiler .

205



V I Kiş in in değer yarg ı ve ins iyat i fi i le yaşayabi leceği m ode rn b irevrene uyumunu sağlayan n i te l ik ler in gel iş t i r i lmes i .

V II Ru hsa l ve ahlâ kî gel iş imi , d insel inanış la r ın ve törenler in top-lum haya t ına uygu lam ada dav ran ı ş ın ı kaz and ı rm a i le ilgi li b i lg il e r ,

b Tamamlay ıc ı eğ i t im tü ründe i s e k i ş iye haber ve gene l kü l tü rve ren yay ın la r g i r e r . Yaygın eğitim de deni lebi lecek bu tür yayın lar , ör -gün eği t im yayın lar ı d ış ında ver i lecek tüm eği tse l içer ik l i yayın lar ı kap-s a r . O ku l d ı ş ında bu lunan he rkes e he r konuda ve r i l en yay ınd ı r .

G ü nü mü zde pek çok ü lkede ye r a l an eğ it i ci yay ın la r ş un la r d ı r : 1 1

1 . K ö y y a y ı n l a r ı — Kırsal kes imde yaşayanlar ın eği t imine i l i ş -

k indir . Onlara yarar l ı b i lg i , becer i , yöntem ve teknik ler benimset i l i r .2 . Ç o c u k y a y ı n l a r ı — Ö rgün eğ i t im d ı ş ında çocuk la r ın top -

lumdan öğrenmeler i gereken b i lg i ler i ver i r . Bu b i lg i ler çekici b iç imdeses ve görüntü i le çocuklara sunulur .

3 . G e n ç l i k y a y ı n l a r ı — G enç le r in bugün kü ve ya r ınk i haya t l a -r ına haz ı r l a nm ala r ın da , top lum la bü tün leş m ede , beden ve ruh s ağl ık -lar ın ın gel işt i r ilmes i , boş zam an lar ı n değer lendir i lmes i , yay ın yoluylagençlere yol gös ter i l i r. San at sevgis i, çağda ş düny a görüşü kaza n-d ı rmak da d iğe r amaç la r a r as ındad ı r .

4 . K a d ı n y a y ı n l a r ı — K ad ımn eğ i t imi , a i l e , t op lum iç indek igö rev ve s o rum lu luk la r ı , kad ın hak la r ı , çocuk bak ımı g ib i konu la r ı

içer i r .5 . İ ş ç i Y a y ı n l a r ı — İşçi sorunlar ım çözümlemek, sağl ık l ı b i rü r e t imi ge rçek leş t i rmeye yöne l ik p rog ramla rd ı r .

6 . G e n e l E ğ i t i m Y a y ı n l a r ı — Sağl ık , yabancı d i l , ev ekonomi-si, din ve ahlâ k, trafik ,çevre kirli l iği, el ve ev becerile ri yetene kleri ka-zand ı r ı lmas ı (Res im yapma, bahçe düzen leme , bak ımı , müz ik a r aç -lar ın ın tan ı t ı lmas ı , spor la i lg i l i çeş i t l i konular ) g ib i yayın lard ır .

I V . W . S C H R A M M ' A G Ö R E Î L E T Î Ş Î M A R A Ç L A R I V EE Ğ İ T İ M İ L İ Ş K İ S İ

K i t l e i l e t i ş im a raç la r ı üze r indek i a r aş t ı rma la r ıy la t an ınmış Wil-bu r Schramm, bu a r aç la r ın b i r k ı s mım " Büy ük" , b i r k ı s mın ı "K üç ük "

olarak ayır ıyor . Büyükler o larak TV , ses li f i lmler ve b i lg isayar la des -teklenen eği t im gib i karmaş ık , pahal ı i le t iş im araçlar ım bel i r t iyor .K üçük le r o la r ak s l ay t , s l ay t f i lm , p ro jeks iyon , r adyo , ve p rog raml ımet in ler i iç ine a lanlar ı koyuyor .

A ym yaza r , k i t l e i l e t i ş im a raç la r ımn da öğ re teb i ld iğ im, bazans ımf öğ re tmen i ka dar , b azan da on dan d aha baş a r ı l ı o lduk la r ın ı be -

20 6



l i r t i y o r .1 2 Kuşkusuz bu , öğretmenin öğret im yet is ine , k i t le i le t iş imaraçlar ından eği t im iç in sunulan içer iğe , neyin öğret i ld iğ ine ve k imeöğre t i ld iğ ine bağ l ıd ı r . S ch ramm, y ine , öğ re t im yönünden en ü s tünbir araç o lmadığı g ib i , araçlardan b ir in i d iğer ler i üzer inde gös termekde yanl ış t ı r d iyor .

V . İ S T E M E D E N Ö Ğ R E N M E V E R . M E R T O N

Kit le i le t iş im araçlar ından, k iş i ler in kendi is tek ler i doğrul tusun-da zor lanmadan, is temeden öğrendik ler i yarg ıs ı i ler i sürü lebi l i r . Kuş-kus uz bu hus us , bu a r aç la r ın eğ i t im-öğ re t im d ı ş ında ku l l an ı ld ığ ındas öz konus ud ur . İ s t en i lmeden öğ re tmen in e tk is inin ne o lduğu yön ün-

den tar t ış ı r sak , bunun k iş in in kendi i lg is ine , seçimine bağl ı o lduğunusöyleyebi l i r iz . Ayr ıca öğrendik ler in i ne ö lçüde anladığ ı , a lg ı lad ığ ın ıda hemen kes t i rmek güçtür . Fakat y ine de bel i r l i derecede is temedenöğrenme, ödü l l end i rme ve ceza land ı rma s ü reç le r i o lmadan ge rçek leş -mek te , in s an b i l inç l i o l a r ak öğ renememek ted i r . 1 3 Bu durumu sosyo-lo g Robert M erton, "Anticipatory Socialization" ( İ lerde o lmas ı bekleni lentop lums a l l a ş ma , ya da ge leceğe yöne l ik top lums a l l a ş ma) kav ramı i l eaçık l ıyor : Yâni , yakın gelecekte oynanacak ro l ler in çoğu kez kapal ıve b i l inçs izce öğreni lmes i o larak bel i r t iyor . Bu yaklaş ıma göre yapı lanson araş t ı rmalarda insanın , önceden bel i r l i b i r yaşa gelmeden, i lerdeolmas ı bekleni len toplum sal laşm a yoluy la pek çok ro lü , mes leği , dav-r an ı ş b iç imle r in i kazand ık la r ı gö rü lmüş tü r .

207



V I . V l D E O V E E Ğ İ T İ M

G ünümüz Türk iye ' s indek i top lums a l değ i ş mele rden b i r i s i de kuş -kus uz v ideo o lay ı ve onun top lum yaş amımızdak i e tk i l e r id i r . 1 4 H e -nü z bu e tk i lerden söz e tme k erken o lsa b i le , yak ın b ir gelecekte ü l -kem iz, v ideo açıs ında n çeş it li sorun lar la karş ı laşacakt ı r . D ah a çokyur t d ış ında çal ışan işç i ler imiz aracı l ığ ı i le ü lkemize g iren v ideo , g i -derek köylere kadar yaygın laşmaktadır . Sayısal yönden, bu y ı l ın so-n u n d a i k i m i l y o n a v a r a c a ğ ı t a h m i n e d i l m e k t e d i r . " G ö r ü n t ü l ü T e y p "o la r ak n i t e l end i ri l en V ide o ' nu n T V den f arkı , i s ten i l en tü rde yay ın la -r ın , i s ten i len anda iz lenebi lmes in i sağlamas ıd ır . Ayr ıca , res im dondur-

ma, h ız l ı , yavaş ve ger i oynatma özel l ik ler i de vard ır . Bu yarar lar ı açı -s ından hem bir n imet , o lumsuz yönler i i le de b ir sorun o larak karş ı -mıza ç ıkmak tad ı r . D aha çok eğ lence a r ac ı o la r ak ku l l an ı l an ve s a l -d ırganl ığ ı teşv ik , porno f i lmlerle c insel davran ış lard a aş ı r ıl ığa yolaç-ma , insan lar ı ed i lgenleş t i rmek, a i le iç i i le t iş imi kesmek g ib i o lum suz so-nuç la r ın ı b i r t a r af a b ı r aka rak bug ün o lumlu o la r ak n i t e lend i r il eb i l e-cek ku l l an ım a lan la r ından b i r i s i o l an eğ i t im öğ re t ime ka tk ı l a r ındansöz e tmek is t iyoruz.

Bugün, pek çok ü lkede v ideo , eğ i t imde yarar lanı lan güçlü b iraraçt ı r . Hem örgün ve yaygın , hem de b ireysel öğret imde geniş kul la-n ıma s ah ip t i r . Ö rgün eğ i t imde öğ re tmen in öğ re t imin i des tek leyen , pe -

k iş t i ren , ona yard ımcı o lan b ir i ş leve sahip t i r . Bu tür araç gereçler inöğre t imd e kul lan ı lmas ın ın , öğrenc in in oku l başar ıs ın ı ar t t ı rd ığ ı , çe-ş it li a r aş t ı rm a la rda be l i r ti lmek ted i r . ,

O r ta ve yüks ek öğ re t imde v ideo ' dan en çok ya ra r l an ı l ab i l eceka lan la rdan b i r i s i de yabanc ı d i l öğ re t imid i r . Ö ğrenc i hem oku lda , hemde b ireysel o larak b irkaç kez y ineleyerek d in lediğ i ve iz lediğ i yabancıd i l içer ik li pro gra ml ar la hem te laf fuz, hem d e kon uşm a becer is in ikolayl ık la gel iş t i r i r . Kuşkusuz v ideo i le yabancı d i l programlar ında op rog ram a i li şk in öğ renc i ve öğ re tme n k i t ap la r ı ve d iğe r a r aç la r bu -lunduğu t akd i rde baş a r ı o r an ı daha çok yüks e lecek t i r . İ lk ad ım o la r aközel l ik le Anadolu Liseler inde yabancı d i l öğret iminde bu tür araçlar ın

ku l l an ı lmas ı ya ra r s ağ layacak t ı r .V ideo ku l l an ımın ın yayg ın o lduğu ü lke le rde eğ i t im amac ıy la

kul lamm alanlar ı çok çeş i t lenmiş t i r . Örneğin öğrenmek, b i ld ik ler in igel iş t i rmek, çeş i t l i e lek tronik oyunlar oynayarak zekâ egzers iz i yap-mak g ib i eğ i t s e l amaç la r l a ku l l anmak tad ı r l a r . Es k i b i r bakan ın an ı l a -r ın ı iz l iyor lar , böylece u lus lararas ı ve s iyasal konularda b i lg i sahib i

208



oluyor lar , v ideoda sat ranç oynayarak z ih insel gel iş imler in i sağl ıyor ,hat ta hammlar örgü örmek g ib i bazı e l becer i ler in i b i le v ideo i le öğ-renebi l iyor lar . Teknoloj ideki son gel işmeler i ince ayr ın t ı lar ıy la göre-b i l iyor lar , sporcular , v ideo sayes inde rakip ler in in özel l ik ler in i öğrene-b i l iyo r l a r , öğ re tmen aday la r ı , öğ re tmen ye t i ş t i rme p rog ramla r ındamik ro öğret imle ders an la t m a becer i ler in i ba nd a a lara k gel iş ti reb i-l iyor lar . Video, ayr ıca h izmet iç i eğ i t imde, mes lekî ve teknik öğret im-de de geniş kul lan ım alanına sahip t i r .

Ü lkemizde ün ive r s i t eye g i r i ş s ınav ına haz ı r l amak amac ıy la v ideo -dan ya ra r l an ı lmaya baş lanmış t ı r . Bu tü r uygu laman ın ko le j g i r i ş s ı -

nav lar ın a , t ıp fakül tes i öğrenc i ler ine ve işç i eğ i t imine de götürü lec eğiözel ş i rketlerce i fade edi lme ktedir .

Ö ze l ku ru lu ş la r yan ında kamu ku ru luş la r ın ın da tüm oku l l a r abu tü r a r aç la r ın s ağ lanmas ı ve eğ i t im ban t l a r ı haz ı r l amas ı bak ımındançok öneml i s o rumlu luk la r ı o lmas ı ge rek i r . Bunun yamnda eğ i t im va -kıf lar ın ın , özel k iş iler in , gönül lü kuru luş lar ın v ideo nun eği t im de kul-lan ı lmas ı açıs ından çab a sar fe tmeler i ü lkemiz açıs ından çok yara r l ıb i r husus o lacakt ı r .

Bazı merkezler , v ideo aracı l ığ ı i le öğrenci lere des tek h izmet i ve-r eb i l i r l e r , yap ı l acak baz ı an laş mala r l a ve yukar ıda be l i r t t iğ imiz yankurumla r ın ka tk ı s ıy la tüm eğ i t im p rog ramla r ına v ideo yo luy la des teksağlanmas ı yoluna g id i leb i l i r . Özel l ik le açık öğret im kurumlar ı bu türa r aç la r ı bu lundurmal ıd ı r l a r . Ö rneğ in ş u anda dünyadak i aç ık öğ re t imkurumla r ın ın heps inde v ideo ku l l an ı lmak tad ı r . Eğ i t i l en le r , ban t l a r ı ,baz an toplu yer lerde çok az b ir ücret karş ı l ığ ında iz leyebi lmel i , ba-zan da ban t l a r ı k i r a l ayab i lme l id i r . V ideo , eğ i t im ekonomis i aç ı s ındanda katk ıs ı o labi lecek b ir araçt ı r . Örneğin v ideo eği t im bant lar ı o luş -turac ak o lan kuru luş lara yeni a t ı l ım alanlar ı ç ıkmış o lacakt ı r . A yr ıcav ideo nun eğ i t im ha rc am ala r ım aza l tm ak g ib i b i r baş ka ekonom ikkatk ısı da söz kon usud ur . Kuşk usuz b u a la nlar iç in eği t imci lerde ngeniş ö lçüde yarar lanı lacağı g ib i , yeni uzmanlar ın yet iş t i r i lmes i desöz konusu o lacakt ı r .

Özel l ik le eğ lence aracı o larak kul lanı lan v ideonun ü lkemizde ör -gün eği t im, halk eği t imi , h izmet iç i eğ i t im, mes lekî ve teknik eği t im-de de yaygın b iç imde kul lanı lmas ı iç in i lg i l i kuruluş lar ın ve k iş i ler inimkân ya ra tmala r ı ge rekmek ted i r .

209



O N B E Ş İN C İ B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Elkin, a.g.e., s. 70

2 Elkin, a.g.e., s. 73.

3 Elkin, a.g.e., s. 74.

4 Çi lent i , K.: Çocuk ve Ki t le İlet işim Araçları , Çocuk ve Eği t im isimli ki tapta, s. 55

5 Çi lent i , a.g. yazı , s . 56.

6 Çi lent i , a.g. yazı , s . 58-59.

9 Aziz, A.: Radyo ve Televizyonla Eği t im, s. 35.

10 Aziz, a.g.e. , s . 36-37 .

11 Aziz, a.g.e. , s . 50-51 .

12 Tokgöz, Oya: Ki t l e İ l e t i ş im Araçl ar ın ın İs t en i lmeden Öğrenmede Rolü ve Önemi .Eği t im ve Bi l im Derg. , Ci l t 8, Sayı 47.

13 Tokg öz, a.g. ya zı .

14 Tezcan, M.: Video ve Eği t im, Eği t im ve Bi l im, Sayı 42.

210



16.Bölüm

T O P L U M S A L D E Ğ İ Ş M E V E E Ğ İ T İ M

Bu bö lümde önce , "Top lums a l değ i ş me " kav ramına k ı s aca değ in -dik ten sonra , eğ i t im ve toplum sal değ işmenin teor ik görün üm ler in ie le a lacağız . Daha sonra toplumsal değişmeler in eği t ime yans ıyan so-run la r ına değ inmek i s t iyo ruz .

I . T O P L U M S A L D E Ğ İ Ş M E K A V R A M I

H iç b i r top lumun du rgun , ha reke t s i z o lduğu s öy lenemez . H er top -lumda s ü rek l i o l a r ak b i r d inamizm, b i r değ i ş me gö rü lü r . Top lums a ldavranış örnekler i , toplumsal yapı lar , toplumsal s is temler ve toplum-sal kural lar sürekl i o larak değişme süreci içer is indedir ler . Ancak budeğişme her a landa ve her zaman açık ve kes in o lmadığı g ib i , h ız ba-

k ımından da her devirde aynı deği ld i r . Bununla b ir l ik te değişme, h iç-b ir yönü i fade e tm eyen b ir kav ram dır . Yan i , toplum sal değiş e , iler -leme kadar ger i leme b iç iminde de gerçekleşebi l i r . Bu her ik i eğ i l imde as l ında toplumsal değişmedir . Değişme, bel l i b i r durum esas a l ın-ma k s u re t iy le bu du rum da n vâk i o lacak fa rk lı l aş ma b iç iminde an laşı l -ma l ıd ı r . 1 Toplumsal değişme kavramı ise çeş i t l i sosyologlarca fark l ıb iç imle rde t an ımlanmış t ı r . F aka t o r t ak b i r t an ım vermek ge rek i r s e ,"Toplumsal yapın ın ve onu o luş turan toplumsal i l i şk i ler ağ ın ın ve bui l işk i ler i bel i r leyen toplumsal kurumlar ın değişmes id ir" d iyebi l i r iz .

Top lums a l değ i ş mey i kü l tü rdek i değ i ş mele rden ay ı rmak zo rdu r .Bu yüzden, tüm toplumsal değişmeler i sosyo-kül türel değişmeler o la-

rak bel i r lemek gerekir .

I I . E Ğ İ T İ M İ N T O P L U M S A L D E Ğ İ Ş M E Y E iL Î Ş K l N İŞ -L E V L E R İ

Bu konuda eği t imin ik i i ş lev inden söz edi lmektedir . 2

21 1



A . E Ğ İ T İ M İ N T U T U C U İ Ş L E V İ

Eğit imin görevler inden b ir is i , toplumun kül türel değer ler in i vetop lums a l dav ramş ö rnek le r in i genç üye le r ine ak ta rmak t ı r . Bu a r aç -lar la , topl um , teme l toplumsal u yu m u sağlar ve geleneksel hay atb iç imini korur . Buna, "Eğitimin tutucu işlevi" denmiş t i r . Bu açıdaneğ i t im, b i r top lums a l dene t im a rac ı o la r ak gö rü lü r . Çünkü bu yönüy-le eğ i t im, mevcu t kü l tü rü ko rumaya ve düzen i bozucu n i t e l ik te gö rü -len davranış lar ı denet lemeye yönel ik t i r . Total i ter re j imlerde eği t imintu tucu iş lev i önem kazanır .

B. E Ğ İ T İ M İ N Y A R A T I C I İ Ş L E V İ

Modern top lumun , ayn ı zamanda , e l e ş t i r i c i ve ya ra t ı c ı , yen i bu -luş lar ve keşi fler ya pa n ve toplum sal değişmeyi baş la tm ayı arz ulay anbireylere de ih t iyacı vard ır . Değiş ik l iğ i hazır lamak da eği t imin yara-t ıc ı i ş lev in i o luş turur . Eği t im s is temi , yeni l ikçi e lemanlar ı sağlar veasgar î uyuşmazl ık lar la gerekl i değişmeler in cereyanım gerçekleş t i r i r .Yeni l ikçi e lemanlar daha çok okul lar yoluyla sağlanır . Bunun iç ineğ i t im s i s t emin in kend in i yen i l iğe uydurmak ge rek i r . Ö rneğ in s ana-yi leşmekte o lan b ir ü lkede eği t im s is teminin sürekl i teknik yeni leş -meye müf reda t p rog ram la r ıy la , bu a land a uzm an s ağ layan oku l la r l a ,

öğ re t im e leman la r ın ı ye t i ş t i rmek le ayak uydurmas ı g ib i .Bazen geleneğin aktar ı lma s ı , değiş ik liğ in baş la t ı lm a is teğ i i le

ça t ı ş ma du rumunda bu lunab i l i r . Top lum yavaş b i r b iç imde değ i ş t i -ğ i zaman onun kü l tü rünün yen i öğe le r i daha ko lay l ık la ben ims ene-bi l i r . Fakat 20 . yüzyı l ın sanayi leşmiş toplumlar ındaki h ız l ı değişmedüşünce ve yaşamın yeni ve eski a l ışkanl ık lar ı aras ında büyük çat ış -malara yol açmış t ı r . Öyleyse burada, eğ i t imin her ik is i de gerekl i o laniki karşıt iş levi i le karşı karşıyayız . Bazı top lum sal şartla r alt ınd a bukarş ı t i ş lev ler in uzlaş t ı r ı lmas ı mümkündür . Bir eğ i t imci derk i : "Eği-t imdeki amaç yet iş t i r i lecek t ip i gös termek ve bu t ip in de ö tes inde b irge l i ş mey i s ağ lamak t ı r . "

Eğ i t im, top lums a l dene t im a rac ı o la r ak ku l l an ı ld ığ ında , genc indav ran ı ş ın ı top luma uyacak b iç imde değ i ş t i r eb i l i r . D emokra t ik b i rb i r top lumda uyma, ayn ı zamanda değ i ş meye haz ı r ve muk ted i r o l -ma demekt i r . Oysaki bu ik i i ş lev , özel l ik le demokras i lerde aym iş levinbir parças ı durumuna gel i r . Bu ik i i ş lev in demokras i lerde b irb ir iy lebağdaş ma imkân ı daha f az lad ı r . Çünkü demokras i ge leneğ i , azamî

21 2



düşünce ve söz özgürlüğüne müsaade ettiği gibi, eleştir icilik ve deği-ş ik l ik ten yanadır . Bu her ik i i ş lev de demokrat ik b i r toplumdaki k i -ş in in görevi durumuna gel i r . Böyle b ir toplumda tam gel işmiş b i r k iş io lmak demek , o top lumun tüm üye l iğ ine ayn ı zamanda o top lumundeğiş t i rme gücüyle donanmış yarat ıc ı üyel iğ ine sahip o lmak demekt i r .

Ülkemizde halk oyunlar ındaki gel işmeler i bu konuya b ir örnekolarak verebi l i r iz . Daha önceler i halk oyunlar ımız , yöresel kalmış ,tüm ülkeye yaygın laş t ı r ı lmamış t ı . Fakat bugün oyunlar ımız yöresel-l ik ten ç ıkmış ve gel iş t i r i lmiş t i r . Gönül lü dernekler ve örgün eği t imiçers i jde ve çeş i t l i kuruluş larca oyunlar ımız s tandar t duruma get i r i l -miş , canlandır ı lmış , konulu hale get i r i lmiş t i r . Müzik ve yöresel özel-l ik ler i korunarak gel iş t i r i lmiş t i r . İ ş te bu örnekte kül türün b ir üges ikorunmuş ve genç kuşaklara aktar ı lmış , hem de gel iş t i r i lmiş t i r .

I I I. T O P L U M S A L D E Ğ İ Ş M E ve E Ğ İ T Î M İ L İ Ş K İ L E R İ

Eği t im ve toplumsal değişme aras ındaki sebep-sonuç i l i şk is i tar -t ı ş ma l ıd ı r . Y an i top lumdak i değ i ş mele r eğ i t im s onucu mudur? Y ok-sa , toplumdaki değişmeler eğ i t imi değiş t i rmekte midir?

Sosyolo j ide sebep-sonuç i l i şk i ler in in karş ı l ık l ı o lduğunu bel i r tensosyologlar vard ır . Bu bakımdan toplumsal değişmeler , eğ i t imi be-l i rl i b i r yönde değişmeye zor ladığ ı g ib i , eğ i t im yoluyla topl um un

is tenen ya da p lanlanan yönde değiş t i r i lmes i de söz konusudur . Baş-ka b ir i fade i le, eğ i t imde baş la t ı lan b ir değişme, toplum sal yapı n ındiğer parçalar ın ı değişme yönünde etk i led iğ i g ib i , kendis i de sürekl io la r ak d iğe r pa rça la rda meydana ge len değ i ş mele r in e tk i s inde ka l -ma ktad ır . Bun unla b ir l ik te , b i rçok araş t ı r ıc ı , karşı l ık l ı il işk iy i k abul-lenmekle beraber baş langıç noktas ı o larak toplumun değişmes in i a l -ma ve toplumsal değişmenin eği t im s is temini ne yönde değiş t i rd iğ in igös te rme eğ i l iminded i r l e r .

Toplumsal değişme ve eği t im i l işk is in in önce kuramsal görünüm-ler i ve daha sonra da a lanlar ın ı e le a lacağız .

A . T O P L U M S A L D E Ğ İ Ş M E ve E Ğ İ T İ M İ L İ Ş K İ S İ N İ NT E O R İ K G Ö R Ü N Ü M L E R İ

M c Gee, toplum sal değişme i le i lgi l i tek e tm en teor i ler in i üçn o k t a d a t o p l u y o r . 3

a. Teknoloj iye önem ver lenler (Whi te , L .)

213



b . Ekonomiye önem veren le r (Marx)

c. ideolo j iye ön em verenler (IVeber)

a. White, teknolo j iye ağır l ık vererek toplumsal değişmeyi açık l ı -yor . Üzen ginin or ta çağ Avru pas ın a g ir iş in i orad aki feodal s is temintemel sebebi o larak gös ter iyor . 4

b) Marx'a gö re ekonomik e tmen le r , t op lums a l değ i ş mede öneml iro l oynar lar . Ona göre toplumdaki d iğer değişmeler in tay in edicis i ,ekonomik e tmen le rd i r .

c) Weber'c göre ideolo j ik o laylar , değişm enin temel sebe bid ir . 5

Weber, protes tanl ığ ın kapi ta l is t teşebbüsün gel işmes i iç in gerekl i b i rruh , b i r ideolo j i o lduğunu bel i r t t i .

Toplumsal kurumlar , değişmenin aracı , koşulu ve e tk i ley ic is io la r ak gö rü leb il i r . Eğ i t im de b i r top lums a l ku r um o lduğu na gö rebu yönlerden yukar ıdaki teor i lere göre i l i şk is i kurulabi l i r . 6

E ğitim ve T oplum sal Değişm e Arasındaki İlişkiyi Açıklayan Bazı Kuram sal Olasılıkla'

E ğ i t i m i n g ö r ü n ü ş ü

Değişme aracı olarak

Değişmenin koşulu olarakDeğişmenin etkileyicisi

T e k f a k t ö r d e ğ i ş m e k u r a m ı n ı n ç e ş i t l e r i

T e k n o l o j i k E k o n o m i k i d e o l o j i k

TrovvClark

Brogan

Yukar ıdaki ç izelge, eğ i t imin toplumsal değişme i le i lg is in i gös ter -mek ted i r .

A . D E Ğ İ Ş M E A R A C I O L A R A K E Ğ İ T İ M

Brogan, yap ı t ınd a A m erik a 'da okul la r ın siyasal i ş lev ler in i örneko la r ak ve r iyo r . 7 Okullar , Amer ikanlaşmayı öğreterek s iyasal i ş lev le-r in i yer ine get i rmektedir ler . Okul lar sadece s iyasal ve yur tsever l ik

doğmas ı deği l , Amer ikan hayat ın ın gerekl i a l ışkanl ık lar ın ı öğretmek-tedir ler . O r tao kul ve lise ler in temel s iyasal başar ısı , b ü t ün s ını f vekökenlerden gelenler i b i r araya get i rmes id ir . Böylece yapay yoldano r tak laş a b i r t emel ya ra t ı lmak tad ı r . Ö rneğ in , bay rak tö r en le r i , ye -min tö r en le r i d in s e ld i r . Tö ren le r l e A mer ikan laş t ı rmak b i r yo ldu r .Böylece okul , esas o larak örgün öğret imin b ir parças ı o lmayıp Ameri-

21 4



ka ' da nas ı l yaş and ığ ın ı öğ re ten b i r a r aç t ı r . O ku l bu rada muazzamhe te ro jen l ik ten homojen va tandaş l ığ ı s ağ lamaya ça l ı ş an ku rumdur .Or tak d i l , o r tak a l ışkanl ık lar , hoşgörüler , or tak s iyasal ve mil l î inançyara tmak tad ı r . Bu rada gö rü ldüğü g ib i A mer ikan kamu eğ i t imi , top -lums a l değ i ş men in b i r a r ac ı du rumundad ı r . Bu du rumda ideo lo j iksorunlar temeldir . Bu görüşe göre eği t imin kendis i değişmiyor . Fakatdeğ i ş meye a r ac ı l ık e tmek ted i r . O ku l , bu rada top lums a l bü tün leş -mey i s ağ lamak tad ı r . A mer ika g ib i b i r çok e tn ik g rup la rdan o lu ş an b i rtoplumda okul lar ın bu iş lev ler i toplumsal değişmeye b ir aracı l ık du-rum un u a lmak tad ı r . B i r çok f arkl ı g rup la r ın oku l l a r yo luy la s t an dar t ,t ek b i r A mer ikan kü l tü rü ya ra tmala r ı , on la r ın dey imiy le b i r po tada

er i t i lmeler i (Mel t ing pot) o layı ise b i r toplumsal değişme gös terges id ir .

Sosyolog M. Gordon, A.B.D. 'de ü lkenin e tn ik yapıs ın ın karmaş ık-l ığıy la i lg i li yak laş ımın ev r iminde üç aş am aya değ inm ek te d i r . 7 a

A nglo -kon fo rmizm ad ın ı ve rd iğ i ilk yak laş ım, göçm en le r in a t a l a r ın -dan ka lan mi ras ı r edded ip A ng lo - s aks on g rubun tu tum ve değer le r i -n i ben ims emele r in i öngö rmek ted i r .

İ k inc i yak laş ım, Mel t ing -P o t ' d ı r . A ng lo -S aks on top lu luk la r l ad iğe r göçmen g rup la r ın ın b iyo lo j ik aç ıdan kaynaş mas ın ı , kü l tü r l e r inde iç içe geçerek yeni t ip b i r Amer ikan insanı yarat ı lmas ın ı amaçla-mak tad ı r . G ünümüzde geçe r l i o l an üçüncü aş ama i s e "Kültürel Ço-ğulculuk" du r . Buna gö re , göçmen le r in top lu luk haya t l a r ına ve kü l-

tü r l e r ine a i t öneml i öğe le r i A mer ikan yu r t t a ş l ığ ı bağ lamında ko ru -mala r ı , s iyas a l ve ekonomik aç ıdan A mer ikan top lumuy la bü tün leş -meler i an layış ı savunulmaktadır . Bugün A.B.D. de kül türel çeş i t l i -l ik b iç imler in in geçmişe oran la çok da ha fazla kabu l gö rdü ğün ü iz-lemekteyiz .

Osmanl ı toplumunda ise eği t im, böyle b i r i ş lev i yer ine get i rme-memiş t i r . Çünkü etn ik gruplar kendi eğ i t imler inde serbes t b ı rakı l -mış t ı . Fak at Cu m hur iye t dönem inde ki eğ i t im, böyle b i r aracı lık ro-lünü oynamış t ı r .

B. T O P L U M S A L D E Ğ İ Ş M E N İ N K O Ş U L U O L A R A K E Ğ İ -

T İ M

Yukar ıdaki örnek , değişmenin koşulu o larak da görülebi l i r .

Ekonominin gel işmes i , örneğin A.B.D. 'de , yüksek derecede eği-t i lmiş insangücü ve her çeş i t eğ i t i lmiş k iş i lere ih t iyaç duyulur . Ekono-mi böyle nitelikteki kiş ileri is ter . Meslek yapısı değişir . Bu değişmede,

21 5



araş t ı rmanın rasyonel leşmes i vc devlete , sanayiye uygulanmas ıy layüks ek de recede eğ i ti lmiş nü fus a t a l ep ya ra tm ak tad ı r .

A .B.D. 'de koleje , yüksek öğret ime devam edenler in h ız la ar t ış ıbu ta leplere b i r yanı t t ı r .

Yine, toplumsal hareket l i l iğ in koşul lar ından b ir is i de eği t imdir .Bu noktayı i lgili bölümde ele almıştık.

Ekonominin h ız la değiş t iğ i b i r toplumda en değer l i becer i ler i veonun esnekl iğ in in öğret imini yüksek öğret im sağlar .

O r tao kul ve l ise me zun lar ın a oran la kolej ve yüksek okul me-zunla r ı da ha fazla ücre t e lde e tmekte dir ler .

Ayr ıca , bu k imseler in çal ışma güvenl ik ler i daha fazladır .

Troıv, A.B.D. 'de yüksek öğret imin n i te l iğ in in mes leksel yapın ındeğişmes inde esas e tk i ley ic i o lduğunu tar t ışmış t ı r . Fakat mes lekselyapıdaki bu değişmeler ekonomik o laya dayanır . Bu o lay da eği t imkurumlar ın ı e tk i ler . Böylece eği t im, ekonomik değişmenin b ir koşuluolur . Ekonomik değişme de eği t imin sonuçlar ın ın koşulu o lmuş tur .S ü reç le r ayn ı zamanda ce reyan e tmek ted i r .

C . T O P L U M S A L D E Ğ İ Ş M E N İ N E T K İ L E Y İ C İ S İ O L A R A KEĞITIM

Eğit im, aynı zamanda, teknolo j iy i değiş t i r i r , e tk i leyebi l i r .

Clark'ın yorumu bu yöndedir . Teknoloj ik gel işme teknisyen veyönet ic i ler in yet iş ti r i lmes i i le o lanak l ıd ı r . Tek nolo j in in gelişmes i,ver imli l iğ i ar t t ı r ı r ve işgücünün yapıs ın ı değiş t i r i r . Or ta sınıf ve nitelik-l i i şç i konumlar ın ın oranın ı ar t t ı r ı r . Clark kurumu e tk i l eyen beş güç-t en bahs eder .

1. Eğitsel hazırlık düzenyinin yükseliş i ve işe hazırlık

2. Eğ itim in ekon om i ile i lgis inin artış ı

3 . Nüfus ar t ışı

4 . Bu nüfus taraf ından ar t an eği tse l kat ı l ım

5. Eğitimle ilgili s iyasal i lginin artış ı

Görüldüğü g ib i eğ i t imi e tk i leyen güçler ekonomik, demograf ikve s iyasald ır . Bu güçler in eği t im kurumuna etk is i üçmoktada bel i rmek-ted i r .

21 6



1. Kurumsal b i r leşmeler in gerçekleşmes i . (Özel l ik le küçük kolej -ler arasındaki bir leşme), yeni teknolojiler ve s iyasal i lgi tarafındange t i r i l en ku rums a l s o run la r ın çözümü amac ıy la ,

2 . Eği tsel kar ar verm enin ar ta n merkezileşmes i . Özel l ik le A.B.D .de yersel yönet imden eyalete ve eyalet ten u lusal düzeye doğru .

3 . K uru ml a r , ak adem ik da l l a r ve çeşi tl i özel ve kamu ku rum la r ıaras ında gönül lü i l i şk i örnekler in in doğuşu . Bunlar , toplumsal değişmeta ra f ından zo r l an an k oo rd inas yon ve ey lemler i ç in yen i ih t iyaç la r ıkarş ı layacakt ı r .

D . M A X Y VE BE R'İN T O P L U M S A L D E Ğ İ Ş M E ve E Ğ İ T İ MT İ P O L O J İ S İ

Weber, K onfüçü zmü ince le rken , öğ re t imin , "Denetim " ve "İçerik"gibi ik i özell iğ ine daya na n üçlü b ir eğ i t im t ip i sın ı flamas ı i leri sü rer 8 .

ö z e l l i k l e r i n E ğ i t i m S i s t e m i T i p iS ın ı f la n m a s ı A B C

İçerik Sihi rsel / Eği t ime Uzm anl ıkK a h ra m a n l ı k ö ğ re t i m i

Denet im Kar i zmat ik Geleneksel Rasyo nel -

Bürokrat ik

Bir inc i uç ta (A ) , ka r i zmat ik yap ı egemen l iğ ine dayanan eğ i t im,çeş i t l i g i z l i o l anak la r ı uyand ı rmaya ça l ı ş ı r . K ah raman l ık ye tenek le r iya da s ih i rsel yetenekler g ib i . Bunlar ne öğret imle iş len ir , ne de öğ-renimle gel iş t i r i l i r . Kar izma iç in öğret im ve eği t im yapı lmaz. Sadecekar izmat ik ye tenek uyand ı r ı l ı r . K ar izmat ik k i ş i kav ramı , b i r ey i no r -ma l in s an la rda n ay ı r an in s an ü s tü güç ler i bu lu nan k iş iy i i fade ede r .H z . Muhammed g ib i d in s e l b i r l ide r , A ta tü rk , N apo lyon g ib i s iyas a ll ider ler böyle kar izmat ik k iş i lerd ir .

İk inci modelde (B) , i ş lenmiş b ir insan eği tmeye çal ış ı l ı r . Yaşamiçin gerekl i bazı iç ve d ış tu tumlar iç in b ir insanı eğ i tmekt i r . Bu, genel-l ik le herkes iç in yapı la bi l i r . Sadec e amaç lar fark l ı o labi l i r . Dinseln i te l ik te o labi leceği g ib i lâ ik de o labi l i r .

1 Ü çüncü aş amada bü rok ra t ik egemen l ik yap ı s ında i s e uzman ye -t i ş t i r i l i r . Y öne t ims e l amaç la r i ç in p r a t ik ya ra r bak ımından in s an la r

21 7



eği t i l i r . Örneğin kamu kuruluş lar ında, i ş le tmelerde, a te lyelerde, b i l im-se l ve s anay i l abo ra tu var l a r ında , d i s ip l inl i o rdu la rd a bu tü r e l ema nyet iş t i r i l i r . Doğal o larak bürokras i , rasyonel hayat b iç imini gel iş t i r i r .

K a r izm a ve r a syone l lik b i rb i rin in ka rş ı tı değ i ld i r. A ra la r ında bağ -l a n t ı y a d a g e ç i ş y o k t u r . K a h r a m a n y a d a b ü y ü c ü n ü n a y n ı z a m a n d aözel öğrenime ih t iyacı vard ır . Aynı b iç imde uzman, özel l ik le b i lg i iç iny etiş tir i lmem iştir 9 .

VVeber, eği t imi ve k iş i l ik ler in toplumsal üret imini s iyaset ve ekono-miye bağl ı o larak görür . VVeber, değişen toplumsal yapıya göre (Özel-l ikle ekonom ik ve pol i t ik a landa ) eğ i t imde n farkl ı ta lep ler o lacakt ı r

d e r .1 0

Ö rneğ in h ız l ı o l a r ak bü rok ra t l a ş an b i r top lumda es k i "K ü l tü r -lü in s an" ye t i ş t i rmek amac ı , "U zman in s an" ye t i ş t i rmeye yöne l i r . Y a-ni uzmanl ık b i lg is in i iç ine a lan prat ik b i r ro l iç in öğret imde bulunulur .

Weber, tar ih i , toplumlar ın rasyonel l iğe , karmaş ık ve iş levsel i şbö-lümüne doğ ru ha reke t i o l a r ak gö rdü . A yr ıca r a s yone l l iğ in kaç ın ı lmazo l d u ğ u n a d e ğ i n m i ş t i r . 1 1

VVeber'e göre top lum, ekonomik ve top lums a l güç le r t a r a f ındanetk i len ir ve bel i r len ir . Eği t im de bu güçlerce b iç imlenir . Eği t im, kendibaş ına b iç imlend i r i c i e tme n deği ld i r. Top lum un i şl emes inde eğ i t iminro lü ik inc i ld i r , ya rd ımcıd ı r . Eğ i t imin , t emel ro lü , b i r ey i top lumunukarakter ize eden s iyasal ve ekonomik mücadelelerde yer a lmas ı iç in

haz ı r l amas ı ve ona ya rd ımcı o lmas ıd ı r .1 2

E . O T TA V V AY 'A G Ö R E E Ğ l T Î M ve T O P L U M S A L D E Ğ İ Ş -M E

Eğit im sosyologlar ından A.K.C. Ottavoay'da eğ i t imin k ı s men ken -di baş ına b ir değiş im etkeni o lduğunu bel i r t iyor . Eği t imin , ik t idar ınve okul lar ın karar laş t ı rd ık lar ı değiş imler i des tekleyen ve gel iş t i ren b irgüç o lduğunu bel i r terek eği t imci ler in değişmeler in baş la t ı lmas ındakieleş t i r ic i ro lüne değin ir . Ottaıvay , d aha çok , eğ i t imin top lumdak i mev-cut egem en toplumsal güçler taraf ından tay in edi ld iğ ine inanı r ve şöyleder : " . . . top lumsal güçler toplumsal ey lem ya da toplumsal değişmeyi

ge rçek leş t i rmeye ça l ı ş an in s an g rup la r ı o l a r ak t an ımlanmak tad ı r .Toplumsal ih t iyaçlar ın , teknik ler in ve değer ler in e tk i leş imi yoluyla top-lumun ni te l iğ i değiş t ikçe eği t im de bunu takip e tmek eği l imini gös-t e r i r " . 1 3

K a m m ı z c a , Ottaway'ın d a bel i r t t iğ i g ib i , eğ i tse l değişm enin top-lums a l değ i ş mey i t ak ip e t t iğ i gö rüş ünü ben ims emek daha uygundur .

218



B u k o n u d a Ottavuay'ı n ş u aç ık lamas ı konu ya aç ıkl ık ge t i rm ek te d i r ; 1 4

"Ba zan, eğ i t imin , toplum sal değişmes in in sebep ler inden b ir i o lduğ ui ler i sürü lü r . Oysak i bu nu n aks i da ha doğ rud ur . Çü nkü eği tse l değiş-me, toplumsal değişmeyi baş la tmaktan çok, d iğer toplumsal değiş -meler in ark as ınd an gel i r . Değişme düşünces i insan lar ın kafas ında baş -lar ; ekseriyea tek b ir k iş in in kafas ında,. Mü s tesna k iş iler, to plum lar ıiç in yeni teknik ler ve yeni değer ler icat eder ler . Bu düşünceler insanınkü l tü rüne e tk i s inden doğar . F aka t bun la r , t op lums a l g rup la r t a r a f ın -dan pay laş ı l ıncaya ve ak ta r ı l ıncaya kada r kü l tü rü değ i ş ti r emez le r .Eğ i t im, kü l tü r değ i şinceye kad ar değ i şmez . -Zam an la r ın ı a ş an ve top -lumla r ın ı eğ i tmeye uğ raş an b i r kaç öncünün çaba la r ı buna i s t i s nad ı r . -

Eği t imci ler in kendi ler i de yur t taş lar o larak değişme iç in b ir güç b iç i -mi nde faaliyet gös ter i r ler. Büyük eği t imci , d iğer müs tesn a k işi ler g ib iaynı b iç imde daha dolays ız b i r b iç imde değişmeyi e tk i leyebi l i r . Top-lumsal b i l imlerde nedensel l ik kavramı teh l ik le l i ve zordur . Daima b ir -b ir in i e tk i leyen pek çok sayıda değişkenler vard ır . Bu yüzden eği t imbir "sebep" o larak kabul ed i lmemekte , daha çok b ir bağımlı değişkeno la r ak e le a l ınmak tad ı r . Eğ i t imin top lums a l değ i ş mede öneml i b i r r o loynadığ ında kuşku yoktur . Fakat onun etk is i b i r inci derecede deği l ,ik inci dereced edir . Eği t im , insanla r taraf ından b i l inçli ve öncede ntayin edi lmiş b i r amaç iç in kul lanı lan b ir teknik t i r . Amaç değiş t iğ indeeği t im de değiş ir . Fak at önce am acın değişmes i gerekl id i r . Eği t im isağlayan insanlar ; yön veren ise toplumsal b i r güçtür ve toplumsal güç-l e r da im a in s an g rup la r ı t a r a f ından ku l l an ı lı r . Ö rneğ in N az i A lm an-ya ' s ında eği t im, genç kuşağın tu tumlar ın ın h ız l ı b i r değiş ik l iğe uğra-t ı lmas ı sebebiy le kul lan ı ld ı . B und a kaza nı lan başar ı i se eğ i t iminp ropaganda gücünü gös te rd i . F aka t h izmet e t t iğ i amaç la r , ona yönveren in s an la r t a ra f ından dah a önce be l i r l enmiş ti .

G ördüğümüz g ib i , demokra t ik b i r top lumda ku l l an ı ld ığ ı öze l b i -ç imiyle eği t im, toplumdaki değiş ik l ik ler i hazır layabi l i r ve bu , onunyarat ıc ı l ık iş lev in in b ir parças ıd ır . Eleş t i r ic i ve özgür davranış lar ı teş -vik suretiyle çocukları değişikliğe hazırlar .

F aka t bun u , ancak top lu md a ye te r li s u r e t te kabu l ed ilmiş değer -ler mevcut o lduğu iç in yapabi l i r . Bu değer ler , geçmiş te toplumsal güç-ler yoluyla yer leşmiş t i r ."

Y ine Ottaway, bir başka yerde aynı sorunu başka b ir örnekle açık-l ıyo r . İ ng i l t e r e ' de "Radyo"nun e tk i l e r in i an la t ı rken r adyo yay ımyo luy la eğ i t ims e l değ i ş me konus unda ş un la r ı s öy lüyo r l s :

219



" . . . Radyo a r ac ı , oku l l a r a g i rmek le en değer l i de r s a r aç la r ındanbir i durumuna geld i . Bazı ders lerdeki yayın ser i ler i çok başar ı l ı o ldu veokul larda yeni öğret im teknik ler in in yayı lmas ı eğ i l imini gös terd i.O k u l l a r ın müf reda t l a r ı , ö rneğ in günce l konu la r , yu r t t a ş lık , u lu s la r a -r as ı o lay la r g ib i yen i konu la rdak i r adyo yay ın la r ından e tk i l end i vefen ders ler ine rad yo nu n b izzat kendisi hakkınd a yen i b i r konu e klendi .Radyo sanayi indeki teknisyen ih t iyacı ar t t ı ve sonuç o larak okul vekolej ler de teknik eği t imler in i ar t t ı rd ı lar . Bütün teknik mes leklere ha-zı r lanmakla i lg i l i bu son noktada eği t im oldukça büyük b ir gecikmegös terd i k i bu , bütün teknik mes lekler iç in hazır l ık bakımından aynıderecede gerçekt i r .

Değiş im çember ler i küçük ya da geniş o labi l i r . Fakat hareket ingenel g id iş i ve e tmenler aras ındaki d inamik etk i leş im çizelgede de gös-ter i lmiş t i r .

TEKNİKLER

( makınalar, buluşlar,haber l eşme le rekonomik sistem,vs.)

, TOPLUMSALGÜÇLER

• Ekonomik

S i y a s a lDinsel

Müstesna bireyler

TOPLUMSAL GEREKSİNİMLER

4

( KÜLTÜREL İNTİBAK]

) EĞİTSEL DEĞİŞME [

AMAÇLAR VEDEĞERLER

( inançlarahlaksal tutumlarfelsefeler,siyasal ideoloj i ler ,vs . )

Değişimedoğru * -eğil im

Etk i leş im

Eğit imin b ir bağımlı değişken o lduğu görüşünü sosyolog Ogbtırnda paylaş ıyor ve şöyle d iyor . 1 6

"Sanayi ve eği t im, ik i değişkendir ve i lk in sanayide değişme cere-yan ede r ve eğ i t imin buna uygu lanmas ı t ak ip ede r s e s anay iden bağ ım-s ız değişken o larak söz edebi l i r iz . Eği t imi de bağımlı değişken o larakni te lendirebi l i r iz . Eğer kül türün b ir k ısmı herhangi b i r buluş ya da ke-

220



şif sonucunda değiş i rse ve kül türün ona tab i herhangi b i r k ısmında dadu ru mla r değ iş ir s e, çoğu zam an kü l tü rün bağ ıml ı k ı s mında me yda naç ıkan değ i ş mele r , ancak b i r gec ikmeden s on ra meydana ge l i r . "

F . E Ğ İ T İ M A K I M L A R I N A G Ö R E T O P L U M S A L D E Ğ İ Ş -M E E Ğ İ T İ M İ L İ Ş K İ L E R İ

Bun la r a ş ağ ıdak i b iç imle rde öze t l eneb i l i r . 1 7

1 . Ö z c ü l ü k ( E s s e n t ı a l i s m )

Bunlara göre eği t im, kendi temel iş lev ler inden sapmadıkça top-lumsal değişmeyi baş la tma gücüne sahip deği ld i r . Bunlara göre eği-t imin baş l ıca işlev i, b ilg i ak ta rm akt ı r . Ok ul , b i r reform deği l , öğren imkurumudur . Toplumsal değiş im ve gel iş im, b i reyler in gel iş t i r i lmes inebağl ıd ı r . Ok ul , esk i kül türd en kala n b i lg iy i çocuğa aş ı lama l ıd ır .A ncak bu yo ldan o , bugünkü du ruma in t ibak edeb i l i r . Bu du rumda ,yeni kuşaklar , önceki kuşaklar g ib i davranacakt ı r .

Yeni kuşaklarda yarat ıc ı l ığa yer vermediği iç in bu görüş ler tu tu-cu o larak n i te lendir i lmiş t i r .

Bi lg i ve teknik , toplumda sürekl i o larak b ir ik i r . Okulun iş lev i , bubi lg i ve tekniğ i çocuğa nakletmekt i r . Kül türel miras ın korunmas ı veyen i kuş ak la r a ak ta r ı lmas ı , oku lun t emel i ş l ev id i r . O ku lun p rog ram-lar ı , gelecekten çok, ger iye bakar . Bu görüşe göre okul , tar t ışmal ı , kuş -kulu , soruya açı konu lar ı öğretm ez. Çö zülm emiş sorunlar s ın ı f iç ineg i rmez . To pra k r e fo rmu , ve rg i r efo rmu , buna l ımla r v .s . oku lda g ö rü -şülmez, bu konu lar s ını fa g i rmez. T op lu m nas ı l değişi rse değişs in , d ı -ş a rda ne o lu r s a o l s un , oku lun s o rumlu luğuna g i rmez .

Essent ia l is t ler , b i lg i l i insan yet iş t i rmeye önem ver i r lerken , peren-nial is t ler , esk i kül türü çocuklara aktarmak, gençler in eski kuşak tö-re ler ine , değer ler ine göre yet iş t i r i lmeler in i benimser ler .

2 . K a l ı c ı l ı k ( P e r e n n i a l i s m )

Bu ekol , eğ i t imin temel i lkeler in in değişmez ve daimî o lduğunukabu l ede r . D evaml ı l ığ ın değ i ş meden daha ge rçek o lduğu gö rüş ün -dedir ler . Daimîci l iğ in temel i lkeler inden b ir is i , insan doğas ı devamlıve değ i ş mez o lduğundan , eğ i t im de değ i ş mezd i r . 1 7 a Eğit im de herkesiç in aynı o lmal ıd ır . İnsanın her çağda ve toplumda iş lev i aynıd ır .Eği t im in de insanı insan o larak ıs lah e tm e am acı aynıd ır . Dev am lı-

221



l ık lar , en iy i b iç imde eski Yunan k lâs ik ler iy le öğreni l i r . (Edebiyat ,fe lsefe , tar ih ve fen) Bir başka i lke , eğ i t imin yönel t i leb i leceği tek uy umtü rü , değ i ş meyen ve ün ive r s a l ge rçeğe uyumdur . Eğ i t imin gö rev i ,in s an la r ı ş imd ik i dünyaya uydurmak değ i l , ebed î ge rçeğe uyumlar ın ıs ağ lamak t ı r . Bu ak ım, akadem ik n i t e liğe f az la ön em vermek ted i r . A -r is tokrat b i r eğ i t imi öngörmektedir . Entel lek tüel ar is tokras i teşv ik e-d i l m e k t e d i r .1 7 b

3 . G e l i ş m e c i l i k ( P r o g r e s s i v ı s m )

Progress ive eği t im, haya t araç lar ı sağlayan b ir görüş o larak anla-

ş ı lmış tı r. Eğ i t imde hay a ta öne m veren gö rüş tü r . Temel t ez i, eğ i t imintop lums a l değ i ş men in doğ ru l tu s unu be l i r l eyememek le be raber , değ i ş mebakımından zih insel yeteneği gel iş t i reb i leceğid ir . Yâni eğ i t im, çocuğaakı l l ı b i r b iç imde değişmeye karş ı l ık vermeyi öğretebi l i r . Böyleceçocuklar , gerçek ha ya t ta n a l ınmış sorunsal du rum lar la karş ı laşt ı r ı lıpeği t i l i r se , toplumsal değişmenin gerekl i k ı ld ığ ı en te l lek tüel güce vedeneyimlere sahip o lur lar . Eği t imin amacı , b i reyin toplumsal değiş -melere uymas ın ı sağlayacak eleş t i r ic i b i r d imağ gel iş t i rmek o lmal ıd ır .Bu du rumla r ı s ağ layacak b i l imle r i s e top lums a l b i l imle rd i r . Ö ğre tmenkendi sonuçlar ın ı , kanaat ler in i çocuklara önermez, ters ine , onlar ı kendideğer le r ine gö re kend i s onuç la r ına u laş mala r ım te ş v ik ede r . Ö ğre tme-nin tu tumu, yönet ic i deği l , tavs iye edicid ir .

Eğ i t im, yaş ama haz ı r l amak değ i l , yaş amın kend i s i o lma l ıd ı r . 1 8

4 . Y e n i d e n O l u ş t u r m a c ı l ı k ( R e c o n s t r u c t i o n i s m )

Eğit imci ler , çocuğa herşeyi iç ine a lan ayr ın t ı l ı b i r toplumsal re-form p rog ram ın ı öğ re te r ek kend i baş la r ına top lum u yen iden ku rmal ı -d ır lar . Böylece eği t im, yeni b i r toplumsal düzen yaratacakt ı r . Yeni top-lum, t emel ku rumla r ın ve kaynak la r ın ha lk ın kend i s ince dene t l end iğ igerçek b ir demokras i o lacakt ı r . Bunlar , progress iv izmin başaramadığıüç hus us a ça re bu lmak a r zus undad ı r l a r . Bu hus us la r : 1 9

a) Amaç yoksunluğu ya da eks ik l iğ i , b ) Bireyci l ik üzer indeki an-lamsız d ireniş , c) toplumsal değişmeyi gecik t i ren kül türel engel ler iö n g ö r e m e m e k .

Bun la ra dev r imc i l e r de deneb i l i r . U ygu lama yo luy la değ i ş mey isağlam ak is ter ler . Yaş am felsefeleri harek et t i r . Bir sonraki hareke t ida ima p lan lamak ge rek i r . Y aş amın t emel i ha reke t t i r . Bugünkü kü l -

222



t ü rden memnun değ i l l e rd i r . O r tak b i r dünya kü l tü rü i s t e r l e r . Ü to -p ik t i rl e r . F aka t ü top yan ın uygu lanm as ı düş ünü lm emiş t i r . U yg u la -ma k iç in en geniş , en e tk in örgü t , oku ldur d iyor lar . Ok ul örgüt len -miş t i r , b i r değer lendirme ve e leş t i rme merkezi o lmal ıd ır . Okul , değiş -mey i b izza t ya ra tan ku rum o lacak t ı r . Böy le o lunca oku l p rog ramla r ıeskiye dönük o lamaz. İ ler ic i lere göre sorun çözme amaç, bunlara göreise araçt ı r .

Çağımız, doğal b i r toplumsal değişme içer is inde o lmadığı iç in do-ğal eğ i l imler in ve b ireysel özel l ik ler in gel işmes in i amaçlayan b ir eğ i-t im gö rüş ünün ge rçekç i o lmad ığ ım düş ünür le r . Çağ ımızda a tom ener -

j i s inden ya ra r l anma , dünya s avaş la r ı , r e j imle r a r as ı s ü rek l i ça t ı ş mala r ,devr imler ve g ir iş imler i vs . her an büyük ve köklü dönüşüm imkânlar ı -n ı iç inde sakla ma ktad ır . Görüş ler i , büy ük halk k i t le ler in i az am î b irkend in i ge rçek leş t irme , bü tün imkân la r ın ı d ı ş la ş t ı rma aş amas ınaget i rme amacıy la bel i r len ir . Bunun iç in ekonomik, toplumsal , s iyasaln i te l ik te pek çok dönüşümler in gerçekleşmes i gerekir . Böylece onlar ıneği t im görüş ler i , bugüne deği l , geleceğe yönel ik b ir içer ik ve amaç ta-ş ımak tad ı r .

Bu görüş , gereken i lg iy i görmüş o lmakla beraber , des tek bulama-mış t ı r . Özel l ik le s iyasal ik t idar lar ın h içbir is i , kendi ler ine karş ı b i r gö-rü ş ü des tek leyen oku lun bu gö rüş le r in i uygu lamak i s t ememek ted i r .

Eğ i t imc i l e r de , bu gö rüş ü , eğ i t imin amac ın ı da ra l tmas ı , oku luntop lums a l re fo rm a rac ı yap ı lmas ı yönünd en e leş t i rmiş le rd i r .2 0

I V . T O P L U M S A L D E Ğ İ Ş M E ve E Ğ İ T İ M İ L İ Ş K İ S İ N İ NB A Ş L I C A A L A N L A R I

Top lums a l değ i ş me , eğ i t ime de yans ımak ta ve eğ i t im a lan ında ye -n i s o run la r doğu rm ak tad ı r . B un la r ı a ş ağ ıdak i nok ta la r e t ra f ında top -layabi l i r iz .

A . B İ L İ M ve T E K N O L O J İ D E K İ G E L İ Ş M E L E R

Özel l ik le uygulamal ı b i l imler in gel işmes i , eğ i t im sorunlar ın ınar t ış ına ve çeş i t lenmes ine yol açmaktadır . Bu husus , hem gel işmekteolan , hem de sanayi leşmiş toplumlar iç in söz konusudur .

Tekno lo j ik değ i ş mele r , oku lu üç yönden e tk i l emek ted i r . 2 1 Bi-r incisi yeni becer i lere sahip b ireylere ta lep yara tma s ıd ır . Böylece

223



toplumsal değişme i le or taya ç ıkan yeni konumlar ve ro l ler in gerek-

ler in i yer ine get i recek b ireyler in kurumlarca yet iş t i r i lmeler i gerekir .Bu du ru m un oku la ilk e tk i s i ,müf reda t p rog ram la r ın ın ve de r s konu la r ı -n ın değiş t i r i lmes i yönündedir .

Ü lkemizde IBM mak ine le r in in ün ive r s i t e l e rde a r aş t ı rma la r i ç inve büy ük iş le tmelerde çeş it l i i ş lemlerde yara r lanı lm as ı sebebiy lebi lg isayar uzmanl ığ ı , tur izme i l işk in uzmanl ık lar , TV ye i l i şk in uz-man l ık a l an la r ı (P rodük tö r lük , ka mera man l ık , p ro g ramc ı v .s .) oku l -l a rda r ehber l ik h izmet le r i i ç in uzman la r çeş i t l i p l an lama uzman la r ı(Kent p lancıs ı , ekonomik p lanlama ve eği t im plancı l ığ ı ) , sosyal h iz-met uzmanl ığ ı g ib i yeni mes lekler toplumsal gel işme sürecin in yarat t ığ ıve t a l ep duyduğu baş l ı ca ça l ı ş ma a lan la r ıd ı r . Böy lece a r t an uzman laş -

ma , uzman l ık öğ re t imin i ge rek l i k ı lmak ta ve öğ re t imin uzamas ına s e -b e p o l m a k t a d ı r .

Teknoloj ik değişmeler in ar tan h ız ın ın ik inci e tk is i , okulu b i t i rmiş -k imseler in yeni gel işmelere in t ibakın ı sağlamak iç in eği t im s is temler i -n in b ireyler i hazır lamas ı gerekt iğ id ir . Değişen mes leksel ta leplere u-yar lamak iç in yeni beceler i ler ed inmek gerekir . Bunun iç in her çeş i t -tek i tüm okul lar , yet işk in eği t imi programlar ına ve örgün yeniden eği-t im uygu lamala r ına g i rmek zo run lu luğunu duymuş la rd ı r . Bu yüzdenyen i p lân lama ey lemle r ine ge rek l i l ik duyu lmuş tu r . A yr ıca oku l l a r , budeğişen iş dünyas ına b ireyler in kat ı l ımını sağlamak iç in , onlar ın temelentel lek tüel becer i ler kazanmas ı sorununu da üzer ler ine a lmış lard ır .

Bugün, "Yaşam boyu eği t im" kavramı gel iş t i r i lmiş o lup tüm ülkeler -de benimse nm ekte ve sürekl i b i r eğ i t im anlayış ın ı i fade e tme ktedir .Bu amacı gerçekleş t i rmek sadece okul lar yoluyla o lmamakta , i ş yer -ler i (Ş irket , fabr ika, devlet daire ler i) de devreye g irmektedir . Ok ulsonras ı eğ i t im, k iş i ler i , duruma al ış t ı rma, b i lg i -becer i tazeleme, ye-n i l ik le r l e dona tma g ib i amaç la r a yöne lmiş t i r . Bun la r " Halk eğit imi"(Yetişkin eğitimi) ve "İşbaşında eğitim" g ib i p rog ram la r l a ge rçek leş -t i r i lmektedir . Bugün Mil l î Eği t im Bakanl ığ ı , Sağl ık Bakanl ığ ı , o rdudave d iğe r bakan l ık la rda "Hizmet İçi Eğit im" ku r s l a r ı ve r i lmek ted i r .D ev le t Y abanc ı D i l l er O ku lu da bu tü rden d i r . A yr ıca yu r t d ı ş ında b i lg igö rgü a r t t ı rm ak amac ıy la dev le t me mu r la r ına imkân la r s ağ lanmış-t ı r . Ayr ıca Ünivers i te ler imiz de çeş i t l i p rogramlar ıy la (Lisans tamam-lama, öğretmen yet iş t i rme, yüksek l isans ve doktora) bu tür ih t iyaç-l a r ı ka r ş ı l amak tad ı r . A yr ıca D ev le t Memur la r ı Y as as ı da memur la r ınhizmet iç i eğ i t imler in i sağlamak iç in her kuruluş ta b i rer eğ i t im bir imikurul ma s ın ı öngörm üş ve bu husus k ısmen gerçekleşmiş t i r . Böylece

224

/



bu kurumlar , kendi personel ler in in eği t imi iç in sürekl i o larak , tamzaman l ı eğ i t im uzman la r ına ve öğ re t im pe r s one l ine ih t iyaç duymuş -la rd ı r .

Teknoloj ik değişmeler in okul üzer indeki üçüncü etk is in i b i rkaçnok tada top layab i l i r i z .

a) Ki t le i le t iş im araçlar ın ın gel işmes i . Özel l ik le te levizyonun.

b) Ulaş t ı rma s is temindeki değişmeler .

c) Öğret im araç ve gerekçler indeki gel işmeler ,

Radyo , TV , Bas ın (K i tap , gaze te , de rg i) ve f i lmle rden eğ i t im ba -

k ımından ü lkemizde gen i ş ö lçüde ya ra r l an ı lmak tad ı r . Bu a r aç la r ü lke -mizde ö rgün eğ i t im ve doğa l eğ i t im aç ı s ından b i r e r a r aç du rumunagelmiş lerd ir .

U laş t ı rma a r aç la r ı da oku lu e tk i l emiş t i r . Ö rneğ in A .B .D . ' de o to -mobi l in ar t ış ı , yeni ergen davranış model ler i yaratmış t ı r . Böyleceayr ı b i r ergen kül tü rü gel işmiş t ir . Oto mo bil , b un lar a özgür lük ve ha-r eke t l i l ik s ağ lamış t ı r . A i l e l e r in in doğ rudan dene t iminden ku r tu lmuş -lar , ayr ıca o tomobil onlara g iz l i l ik kazandırmış t ı r . Aynı şeyler ü lke-miz bakımından da geçer l id i r . S ın ır l ı da o lsa özel l ik le büyük kent ler -deki yer l i ya da yabancı araba sahip l i l iğ i onlara hareket l i l ik , eğ lenme,din lenme ve özel ergen kül türü gel iş t i rme imkânlar ı sağlamış t ı r .

Yeni öğret im ve yönet imsel teknik ler de okul larda öğrenimi e tk i-lemiş t i r . Bi lg isayar lar ve d iğer öğret im araç-gereçler i öğret imin çeh-res in i değiş t i rmiş t i r . Karmaş ık becer i ler öğret imi iç in o tomat ik s ın ı fs is temler i , kayı t , p lâk koru ma araçla r ı , d i l labo ratu var l ar ı , f iziksel b i -l im malzemeler i , görsel i ş i tse l araçlar , t ip ik b ir i ş , uzmanl ık ya da en-düs t r iye l a l an ı du rumuna ge lmiş t i r .

S anay i l e şme yen i i ş a l an la r ı ya ra t ı rken o tomas yo n ha reke t i , be -l i r l i i ş kol lar ındaki işç i ler in iş s iz kalmalar ın ı or taya ç ıkarmaktadır .Eğer teknisyen, güçlü b ir genel eğ i t im alamamışsa iş s iz kalmaktadır ,i ş te böyle k imseler in yeniden yeni iş a lanlar ına yönel t i lmes i iç in ye-

t işk in eği t imi kursalar ın ın önemi g iderek ar tmaktadır . Esasen işbölü-münün h ız la ar t ış ı , yeni uzmanl ık a lanlar ı yarat t ığ ı iç in , i ş s iz kalanlar ınbu yeni a lanlara yönel t i lmes inde eği t ime görev düşmektedir .

U zman laş ma , ay r ı ca , r e s mî ve öze l ku rumla rda o lduğu g ib i oku lve eğ i t im ku rumla r ında da yöne t i c i -uzman ça t ı ş mas ına s ebep o lmak-tadır . U zm an lar genel l ik le f ikren soyut lan mış k iş i lerd ir . Ke ndi ler in e

225



özgü b ir dünyada yaşar lar . Genel l ik le sorunlar ı kendi uzmanl ık açı-lar ından görür ler . Bu sebeple yönet ic i ler , teknisyenin , uzmanın ege-menl iğ inden sürekl i o larak yakın ır lar . Böylece aralar ında sürekl iça t ı ş mala r doğmak tad ı r . U zman ın s t a tü s ü , yöne t i c in in cah i l l iğ inebağ l ıd ı r . U zm an l ığ ın ge l i şimi , yöne t imi güç du r um la ra s okmak tad ı r .Çünkü yöne t i c i , uzman la ra bağ l ı ka lmak tad ı r . O n la r a dan ı ş mak zo -rundad ı r . A ks i du rumda o yöne t i c in in h iya ra r ş ik âmi r i , dene t l eme-le r inde uzman la r ın r apo runun a l ın ıp a l ınmad ığ ına bakar , oku l i ç in -de ve eğ i t im ku rumla r ında yöne t i c i l e r in öğ re tmen r ehber le r , eğ i t imaraç la r ı ve p rog ram ge l i ş t i rme uzman la r ı i l e ça t ı ş mala r ı bu konudabirer örnekt i r . Özel l ik le okul yönet ic is i i le rehber ler in çat ışmas ı ü lke-

mizde o ldukça yayg ın laş mak tad ı r .

B . K E N T L E Ş M E

Sanayi leşme süreci , kent leşmeyi beraber inde get i rmekte , kent leş -me i s e , eğ i t im ku rumunu e tk i l emek ted i r . Tüm ü lke le rde k ı r s a l a l an -lar da n kent lere doğru sürekl i b i r iç göç harek et i görülm ekted ir . Budu rum , oku l l a rda öğ renc i say ı sın ın a r tm as ına , s ın ı fl a rın ka laba l ık laş -ma s ına, okul sayıs ın ın yeters iz l iğ ine, öğret im in n i te l iğ in in düşmes ine,öğretmen sayıs ın ın öğret im araç ve gereçler in in sayıca yeters iz l iğ ineyo l açmak tad ı r .

Kent leşme i le k ı rsal a lanlarda görülen s ık ı , yüzyüze i l i şk i ler or ta-dan k a lkma k ta , i li ş ki l erde çözü lme ve dağ ı lm a o lmak tad ı r . Böy leceçat ışan değer ler , toplumsal görüş b ir l iğ in i azal t ıyor . Toplumsal görüşbir l iğ in in o lmayış ı i se , kamu yarar ın ı herkes in kendis ine göre yorum-lamas ına yol açmaktadır . Böylece b ireyler in ahlâksal ve düşünceselgö rüş le r inde bö lünmele r o lmak tad ı r .

K en t l e ş me , ay r ı ca çocuk s uç lu luğunu da a r t t ı rm ak tad ı r . Bu d u -rum oku l l a r ın yen i ön leme t ekn ik le r in i bu lmala r ına yo l açmak tad ı r .Kent toplumsal i l i şk i ler i , ah lâk i l i şk i ler i , öğrenciy i değiş t i rmekte , budurum eği t imci ler in davranış değiş ik l iğ in i gerekt i rmektedir . Bu dak ı s a zamanda ge rçek leş ememek ted i r .

K en t l e ş me s ü rec inde oku lun s o rumlu luk la r ı ş u nok ta la rda top -l a n m a k t a d ı r 2 2 .

a ) Ok ul , çeş it li g ru pla rda n , çeş it l i e tn ik gru pla rda n kent okulu nage len öğ renc i l e r i kü l tü r l e ş t i rmek , kaynaş t ı rmak zo runda ka lmak tad ı r .Ayr ıca çeş i t li toplumsa l s ın ı f lardan gelen çocuklar iç in de ay nı şey sözk o n u s u d u r .

226



b) Toplumsal normlar ın yüksek derecede ih lâ l i karş ıs ında okul ,top lums a l dene t im mekan izmala r ı i ç in des tek s ağ lamak ta öneml i b i rro le s ah ip o lmak tad ı r .

c ) Çocuğun ken t yaş amına ye te r de recede in t ibak ın ı s ağ lamakiçin onu bu yaşa ma haz ır lay an özel eğ i tse l deney imler i sağlam ak zo-r u n d a k a l m a k t a d ı r .

Ayr ıca okul lar , kent leşme süreci dolayıs ıy le d iğer bölgelerden ge-len e tn ik gru plar da d iğer insanla r iç in m es lekî eğ i t im ve rehber l ik g i -b i h izmet ler yanında yet işk in eği t imi kurs lar ı , d i l , yur t taş l ık b i lg is i vet a r i h g ib i a l a n l a r d a e ğ i ti m d e b u l u n m a k z o r u n l u l u ğ u n u d u y m u ş l a r d ı r . 2 3

Ü lkemizdek i gecekondu la rda hâ lâ k lâs ik öğ re t imde bu lunu lmak-tad ı r . O ys ak i bu tü r öğ re t im, yukarda değ in i l en oku lun s o rumlu luk -la r ın ı ye r ine ge t i r ememek ted i r . G ecekondu la rdak i eğ i t im ve ha lk eğ i -t imin in , he m yeni gelenler i kente uya r lam ak, yeni çevreye uy um sağ-lamak, hem de k lâs ik öğrenim türünden çok, teknik öğret ime yönel-mek , yen i o r t amda yaş amak , geç im s ağ lamak i ç in ge rek l i becc r i l e r isağlayıcı ekonomik görevler i yüklenmes i gerekmektedir . Çünkü düşükgel i r l i gecekondu halk ın ın çocuklar ına yönelecek teknik eği t im, on-lar ın k ısa zamanda mes lek sahib i o lmalar ın ı sağlayabi l i r . Ayr ıca ye-t işk in ler iç in okuma yazma kurs lar ı , kadın eği t imi ve çeş i t l i mes lekkurs lar ı da gerekl id i r . Bizde ise gecekondu yöreler indeki okul lar , çev-

reden soyut lanmış lard ır . Çevre i le h iç i l i şk is i o lmayan ayr ı b i r dünya-dır lar . Çevreyi kalk ındırmaya ve çevrenin kül tür merkezi o lma iş le-v in i üzer ine a labi lecek toplu luk okulu t ip ine dönüşmemiş lerd ir . Sa-dece geleneksel okul t ip inde dir ler ve sağ lana n eği t im işlevsel deği l-d i r 2 4 .

C . D E M O G R A F İ K D E Ğ İ Ş M E L E R

D ü nya n ın he r t a r a f ında gö rü len nüfus a r tı ş ı, eğ i t ime o lanta leb i g ide rek a r t t ı rmak tad ı r . Bu t a l eb in ye te r ince ka r ş ı l anamamas ı ,eğ i t imde s o run la r doğu rm ak tad ı r . Çünk ü nüfus a r t ı şına pa ra le l o la r ak

okul , öğre tm en sayıs ı da o ora nd a ar t ış gös terem iyor . Ör neğ in ü lke-miz de hem nüfus ar t ış ı ve hem de d iğer sebepler le ünivers i te lerea r t an t a l ep ka r ş ı s ında mevcu t ün ive r s i t e l e r yan ı t ve rememek ted i r .Bu durum, öğret im tekniğ in i de e tk i lemiş , mektupla öğret im, yay-kurg ib i uygu lam ala r o r t aya ç ıkmış t ır . K a lab a l ık s ın ıf la r öğ re t imin n i t e -l iğ in i de e tk i lemekte , ik i l i , üçlü öğret imlere yol açmaktadır .

22 7



Öğretim Biçim lerine Göre Etkinlikteki İlkokullar

İ l v e İ l ç e M e r k e z l e r i B u c a k v e K ö y l e r d e

Y ı l l a r N o r m a l İk i l i Ü ç l ü T o p . N o r m a l İki l i Üçlü Top .

1968-1969 1.383 1 .754 34 3171 28 .25 3 4083 22 323581970-1971 1266 2179 50 3495 27.287 7528 22 348371974-1975 999 2602 149 3750 2 7 . 0 5 2 10212 46 37310

K a y n a k : 4. Beş Yıllık Kalkınma Planı, 1979-1983, s. 436.

Ö ğren c i say ıs ı tüm öğ re t im k ademe le r inde hem dem ogra f ik ve

he m de halk ın eği t ime o lan toplum sal ta leb in in ar tmas ı sebebiy legiderek ar tmaktadır . Bu sayısal baskı , eğ i t imin n icel (Kal i te) bakı-mından gel işmes in i güçleş t i rmektedir .

Ş imdi , ü lkemizde b ir toplumsal değişme gös terges i o larak k lâs ikve teknik eği t imindeki n icel gel işmelere b i r göz a ta l ım.

a. İlköğretim

Temel Eğ i t im I . K ademede ( İ lköğ re t imde) İk inc i ve Ü çüncüP l a n A m a ç l a r ı n ı n G e r ç e k l e ş m e D u r u m u

P l a n A m a ç l a r ı P l a n A m a ç l a r ı n d a G e r ç e k l e ş m e ( B i n )

Yı l larÇağ.nüf .

(7-12 y a ş )

1970-1971 5 .7201975-1976 5 .9881977-1978 6.242

T o p l a mÖ ğ r e n c i

5 . 4 0 05 . 6 8 96 . 2 4 2

O k u l l a ş m aO r a m %

9497

100

Ç a ğ . n ü f(7-12 y a ş )

5 . 9 9 26 . 1 0 96 . 1 4 7

T o p l a mÖ ğ r e n c i

4 . 9 9 25 . 3 2 05 . 3 8 4

O k u l l a ş m aO r a n ı %

8 3 . 38 7 . 18 7 . 5

K a y n a k : 4. Beş Yıllık Kalkınma Planı, s. 434.

Ü çü nc ü p la n dön em inde okul sayı lar ında %• 7 . 2 lik b i r art ış ol -muş , 1973-1974 öğret im yı l ınd a 40 . 61 0 o lan faal ilkokul sayıs ı 197 7-1978 öğret im yı l ında 43 .526 ya yükselmiş t i r .

Okulsuz köy sayısı 1970 yılında 4662 den 1975 yılında 3116 yainmiş t i r .

b. Temel Eğitim İkinci Kademe (Ortaokullar)

1973-1978 y ı l lar ı aras ında or taokul sayıs ındaki ar t ış % 51.1 o l-duğu halde öğrenci sayıs ındaki ar t ış % 18.3 dolayında o lmuş tur .

228



3. p lan dönem inde de sürdü rülen denges iz ve düzens iz okul açm apolitikası sonucu bazı bölgelerde ikili öğretim artarken, özellikle kırsalbölgelerde 1 ya da 2 öğretm enle açı lan or tao kul la rda a t ı l kapas i teya ra t ı l a r ak eğ i t imin n i t e l iğ i düş ü rü lmüş tü r .

c. Genel Ortaöğretim (Liseler)

1963 yılında genel l ise oranı % 62 iken 1978 sonunda % 60 olmuş-tur . Oysa 3 . p lan dönemi sonunda bu oranlar ın , genel öğret im iç in

% 45 ,mes lekî ve teknik öğret im iç in % 55 o lmas ı öngö rülm üş tü . An-cak gel işme, mes leksel ve teknik öğret im doğrul tusunda deği l , genell i s e le r doğ ru l tu s unda o lmuş tu r . Bu du rumda öğ renc i l e r , en küçük ye r -leşme b ir imler ine kad ar açı lan genel l i se leri terc ih e tm ekte , ünivers i teyegir işte li se me zun lar ın ı n t üm fakül te ve yüksek okul la ra ka bul ed i lme-s i öğ renc i l e r i gene l o r t aöğ re t im yapmaya yön lend i rmek ted i r .

3. Plan Dönem inde Genel Ortaöğretim de Sayısal Gelişm e

Yı l lar O r t a o k u l S a y ı s ı L i se S a y ı s ıı l l ar

T o p l a m Ö ğ r e n c i S a y ı s ı T o p l a m Ö ğ r e n c i S a y ı s ı

1973-1974 2124 893.93 0 594 227.0101974-1975 2300 8 9 9 . 1 3 7 641 310.6801975-1976 2592 9 9 6 . 0 2 0 733 353.345-1976-1977 2907 1012.091 79 0 372.4921977-1978 3211 1057.756 871 425.180

K a y n a k : 4 Beş Yıllık Kalkınma Planı, s. 440.

d. Meslekî ve Teknik Öğretim

H ernekadar i s t enen amaç la r a henüz u laş ı lmamış i s e de bu -gün top lumumuzda gen i ş b i r mes lek î ve t ekn ik öğ re t im ö rgü tü va rd ı r .

Bu konudaki sayısal gelişmeleri aşağıdaki gibi özetleyebilir iz.O r taoku l ve l i s e düzey inde öğ re t im yapan oku l l a rdan o lu ş an ö r -

gün mes lekî ve teknik or taöğret imin 1 . devres inde 1973-1974 öğret imyı l ı ı ida 48 .880 o lan öğrenci sayıs ı toplam % 201.7 ' l ik b i r ar t ış la1977-1978 de 147.490 o larak gerçekleşmiş t i r . Ancak bu sayısal gel iş -me i ç inde en büyük pay , İmam H at ip o r t aoku l l a r ına a i t t i r . 19731974 ' t e İmam H at ip oku l l a r ındak i öğ renc i s ay ı s ı top lamı 10 .785 iken% 904.5 ' l ik ar t ış la 1977-1978 de 108.345 'e u laşmış t ı r .

229



O ku llaşm a O ranların dak i Gelişm e (1973-1978)

( Y ü z d e )M e s l e k i v e T e k n i k 1973 1974 1975 1976 1977

Ö ğ r e t i m 1974 1975 1976 1977 1978

1. Derece 1 .9 2 . 3 3 . 1 4 . 1 4 . 9Mesleki ve Teknik Liseler 9. 0 9 .2 10 .0 9 . 8 10 .0Genel Liseler 11 .2 12 .3 12.5 13 .0 14 .6

K a y n a k : 4. Beş Yıllık Kalkınma Planı, s. 441

aa. Teknik Liseler

3. P la nda , tü m teknisyen ok ul lar ı i le f iz ikî im kânı ve öğret imkadrosu uygun sanat ens t i tü ler in in 1973-1974 öğret im yı l ında i lk ka-y ı t yapacak b iç imde teknik l ise lere dönüş türü leceğin in öngörülmes inekarş ın , bu düzenleme plan dönemi iç inde gerçekleş t i r i lmemiş t i r . Uy-gulama, teknik l ise ve endüs tr i mes lek l ise ler i ay ır ımı b iç iminde o lmuş-tur . Te knik l ise lerin gel işmes i s ın ır l ı tu tu lm uş , bu sebeple gel işme da haçok endüs tr i mes lek l ise ler inde o lmuş tur .

T ek nik Liselerde Gelişm e 1973—1978)

Y ı l l a r O k u l s a y ı s ı M e z u n Ö ğ r e t m e n s a y ı s ı

1973-1974 36 1.191 159

1974-1975 43 1 . 1 9 4 1621975-1976 44 1.345 1701976-1977 55 1.500 1591977-1978 56

K a y n a k : 4. Beş Yıllık Kalkınma Planı, s. 442.

bb) Endüstri Meslek Liseleri

M ezu n la r a s anay in in t a l eb in in ve s ağ lanan imkân la r ın ayn ı dü -zeydeki d iğer okul mezunlar ına oranla daha yüksek o lmas ı , teknik ,l ise ve endüs tr i mes lek l ises i öğret im programlar ın ın yüksek öğret imehazır lay ıc ı n i te l iğ i de taş ımas ı ve bazı yüksek öğret im kurumlar ın ın

kontenjan ayırmas ı g ib i sebepler le bu okul lara ta lep h ız la ar tmış t ı r .Öğret im kadrosu ve donat ımda gerekl i n i te l ik ve n icel ik gel işmes i

sağlanmaks ızın yarat ı lan kapas i te ,eğ i t imin n i te l iğ in i o lumsuz yöndeetk i lemiş t i r . Öğretmen kaynağındaki yeters iz l ik ve sanayin in bu okul-l a r ın öğ re tmen le r e s ağ ladığ ı da ha iyi imkâ n la r s ebebiy le, öğ re tm ensayıs ında yeter l i gel işme o lmamış t ı r .

230



E ndüstri Meslek Liselerinde Gelişm e f i 973-1978,)

YUlar O k u l S a y ı s ı M e z u n Ö ğ r e t m e n S a y ı s ı

1973-1974 141 17.542 3 . 5 5 61974-1975 145 19.792 3 . 7 7 71975-1976 152 22.795 4 . 0 9 31976-1977 161 2 5 . 0 0 0 4 . 3 4 01977-1978 178 4 .579

K a y n a k : 4. Beş Yıllık Ka lkın ma Pla m, s. '443.

Kı z Mes lek Liseler inde öğrenci sayısı yön ünd en p la n ama çla r ınauygun ge l i ş me o lmuş tu r .

Ticaret Mes lek Liseler i ve İmam Hat ip Liseler inde sayısal gel işmehızl ı o lmuş tur ve mezunlar ın is t ihdamında bel l i b i r doygunluğa u laş ı l -mış t ı r . P lanl ı dönemde en yüksek öğrenci ar t ış ı İmam Hat ip Liseler in-de kaydedi lmiş t i r . Yı l l ık or ta lama ar t ış oranı % 24. Bunu % 13.9 i leEn düs tr i M es lek Lises i, onu da % 10. 6 l ık b i r ora nla Tic aret Lises iiz lemiş t i r . Or ta derecel i mes lekî ve teknik eği t imin p lanl ı dönemindeyeter derecede gel işememe sebepler i çok çeş i t l id i r . En önemli sebep,bu eğ i tim tü r ün ün mal iye t in in yüks ek o lu şu ve me zun la r ın yüks eköğret ime kapal ı o luş lar ı id i . 1970 y ı l ına değin kapal ı uygulama vardı .Ş imdi ünivers i teye g irebi l iyor lar . Fakat sayıca az temsi l ed i l iyor lar .Bugün t ekn ik oku l mezun la r ın ın

* Ünivers i teye g ir iş ler i sağlanmış t ı r .* S anay i l e ş memiz bu e leman la ra ih t iyaç duyuyor .

* Ar t ık bu okul lar s ınavla öğrenci a l ıyor .

* Halk ın bu okul larda öğrenim is teğ i g iderek ar t ıyor .

Bu öğ re t imin mal iye t in in paha l ı o lduğunu b i r ö rnek le aç ık laya l ım:

1977 y ı l ında or taöğret imde öğrenci baş ına b ir im mal iyet in aşa-ğ ıdak i g ib i o lduğu hes ap lanmış t ı r . 1 1

M E B Ö ğ r e t i m D a i r e l e r i İ t i b a r i y l e O r t a ö ğ r e t i m d e Ö ğ r e n c i B a ş ı n a C a r iH a r c a m a l a r B i r i m M a l i y e t i (1978 S a b i t F i y a t l a r ı y l a ) , 1977 Yı l ı

Ö ğ r e t i m D a i r e s i C a r i H a r c a m a l a r ( T L .)

Genel ortaöğre t im 8761Tica ret ve turizm öğret im 9380Din eği t imi 1 0269Kız Tekn ik 2 7343Erkek Tekn ik 1 8549

K a y n a k : Ma hm ut Ade m: Kalk ınma Planl ar ında Eği t imimizin Hedef ler i ve F inansmanı ,s. 48.

231



Görüldüğü g ib i , mal iyet i en düşük o lan 8 .761 TL. i le genel or taöğret im (Or taokul ve l ise) öğrencis id i r . Din eği t imi öğrencis i i le Tica-re t ve Tur izm öğret imi öğrencis in in mal iyet i , genel or ta öğret im öğ-rencis in in mal iyet ine yakındır . Ayr ıca , erkek teknik öğretmen öğren-cis in in mal iyet i , genel or taö ğret im öğrencis i mal iy et in in ik i kat ı nda nfazla ; Kız Teknik Öğret im öğrencis in in mal iyet i i se üç kat ından faz-l ad ı r . O r ta de rece l i K ız Tekn ik öğ re t imde gö rü len öğ renc i baş ına yük -sek mal iyet , geniş ö lçüde, bu okûl larda öğretmen baş ına düşen öğren-ci sayıs ın ın azl ığı i le açık lanab i l i r . Öt e yand an , erkek teknik okul la-r ındaki yüksek mal iyet ,bu okul lar ın ağır donat ım gider ler i , uzun haf -ta l ık çal ışma saat ler i ve a te lye i le uygulama çal ışmalar ın ın özel l ik-

ler i i le açık lanabi l i r 2 6 .

D . Y Ü K S E K Ö Ğ R E T İ M

Top lums a l ve kü l tü r e l değ i ş mede yüks ek öğ ren imin ye r i daha ö -nemlid ir . Bu öğrenime kat ı lan lar ın yaş lar ın ın yüksek o luşu , gönül lüoluş lar ı , fakül te ler in neyi nası l öğretecekler i konu sund aki fark l ı güç-ler i, farkl ı d enet im ve kay nak lara sahip o luş lar ı ve fark lı ku rum t ip-ler i , on lar ın değişmedeki ro l ler in i ar t t ı ran e tmenlerd ir . Ünivers i te ler ,geniş çapl ı araş t ı rma iş lemler in i yöneten kuruluş lard ır . Bu araş t ı rma-lar b i lg i ve teknolo j in in gel işmes ine katk ıda bulunur . Bunlar sanayi-

n in değ i ş mes ine , ken t ö rgü tünde , t a r ıms a l yön temle rde , g ıda ü re t imin -de ve dağ ı l ımında , t ıp t a ve ruh s ağ l ığ ında e tk ide bu lu nu r 2 7 . Yükseköğren im, uzman laş mış b i r top lumun ya ra t ı lmas ına ya rd ımcı o lu r .

Y üks ek öğ ren im, top lumumuzda s t a tü ha reke t l i l iğ i i ç in b i r kana ldu rumuna ge lmiş t i r . Bu s ebep le yüks ek öğ ren ime o lan top lums a lta lep fazla laşmış , ekonominin ih t iyaç duyduğu yüksek n i te l ik l i insangücünü yet iş t i rmede yeters iz kalmış t ı r . Bugünkü kapas i tey le de , genç-l e r in öğ ren im i s t eğ in i ka r ş ı l ayamaz du ruma düş müş tü r . İ k inc i P landöneminde top lam öğ renc i s ay ı s ı 39 .492 a r t ı ş , Ü çüncü P lan dönemin -de ise 61 .240 ar t ış gös termiş t i r .

E . Ö Z E L E Ğ İ T İ M İ N G E L İ Ş M E S İ

Gel iş im ve eği t im ih t iyaçlar ı o lağan koşul lar a l t ında karş ı lana-may acak kadar f arkl ıl ık gös te ren çocuk la r a ayrıcalıklı çocuklar d e n m e k -tedir . Bunlar ın özel eğ i t im ih t iyaçlar ın ı karş ı lamak iç in gel iş t i r i lmişo lan ö rgü t , ku rumla r , a r aç - ge reç ve h izmet le r in tümüne özel eğitim

23 2



a l a n ı d i y o r u z . 2 8 Görme Özür lü ler , i ş i tme özür lü ler , or topedik özür-lü le r , ge r i ve ü s tün zekâ l ı l a r , uyums uz çocuk la r , ko runmaya muh taççocuk la r bu g ru ba g i rmek ted i r . Bugün çocuk nü fus unun % 14 ' ünüo luş tu ran bu g rup , yak laş ık o la r ak 2 .300 .000 kadar t ahmin ed i lmek-tedir . Ülkemizde bunlar ın eği t imler i ve sağlanan h izmet ler 1950 ' lerdens on ra baş lamış tı r . Bugün bun la r a yöne lik ku r um ve h izmet le r bakan l ıkdüzey inde i lköğ re t im G ene l M üdü r lüğ üne bağ l ı b i r ş ube o la r ak o r -ganize edi lm iş t i r . B unlar a yönel ik eği t im ku rum ve h izmet ler i dör tg rup ta top layab i l i r i z :

1» Yatılı ve gündüzlü özel eğitim okulları

2 . Y e t i ş t i rme yu r t l a r ı3 . Normal okul larda özel s ın ı f lar

4 . Rehber l ik ve a r aş t ı rma merkez le ri .

Genel l ik le i lköğret im ve bazı lar ı iç in de or ta öğret im im kân lar ıs ağ lanmak tad ı r . F aka t bu g rubun oku l l a ş ma o ran la r ı çok düş ük tü r .Örneğin ger i zekâl ı lar ın okul laşma oranı % 4 , i ş i tme özür lü ler iç inbinde 8 , görme özür lü ler iç in % 2 .6 , or topedik özür lü ler iç in b indeb i rd i r .

Özel eğ i t ime o lan i lg in in toplumsal değişme sürecinde aşağıdabel i r t i len toplumsal e tmenler ro l oynamış t ı r .

a . Var l ık l ı a ile ler in vel i ler in in özel eğ i t ime m uh ta ç çocu klar ın ıneğ i t imin s ağ lanmas ı i ç in dev le t in imkân la r ın ı zo r l amala r ı

b . Ö ze l eğ i t im a lan ında eğ i t im gö rmüş uzman la r ın çaba la r ı

c . Bu k iş i lere duyulan acıma duygusu

d . Bas k ı g rup la r ın ın çaba la r ı

e . Ü n ive r s i t e l e r in çaba la r ı

f. Eş i tl ik değer in in g iderek yaygın laşm as ı

g . Bu k iş iler in gör ünü rdek i sayısal yön den g iderek ar t ış lar ı onla-r ın eği t imler in i zor lamış t ı r .

l ı . Tek noloj in in e tk is iy le bunl ar iç in araç gereçler gel iş ti r i lmiş t i r .

F . T O P L U M S A L H A R E K E T L İ L İ K A R A C I O L A R A K E Ğ Î -T l M

Dikey toplumsal hareket l i l ik o layı , baş l ı baş ına b ir değişmedir .İ ş te eğ i t im, toplumda mevcut tabakalaşma s is temini de değiş t i rensosyo-ekonomik hareket l i l iğ in h ız lanmas ın ı e tk i leyen b ir süreçt i r .

233



Böylece b ireyler kazanı lmış s ta tü e lde e tme imkânı bulmuş lard ır . Budur um s ın ıf la r a r ası mes afenin b i r ö lçüde aza lm as ına yo l açm ış t ı r 2 9 .

Ü lkem izde Cum hur iye t dönem inden be r i a l t s ın ı fl a rın çocuk la rıbel i r l i ö lçüde eği t im yoluyla mevcut s ta tü ler in i yüksel tmiş lerd ir . Top-lum karmaş ık laş t ıkça, or taya ç ıkan yeni mes lekler iç in örgün eği t imyoluyla b i lg i ve becer i ler öğret i lmiş ve bu durum al t gruplar ın yarar ınaolmuş tur . Özel l ik le sanayi leşmiş yöreler imizdeki mes lekî ve tekniköğret ime o lan ta lebin ar t ış ı bu hususu doğrulamaktadır . Yine yüksekokul ve ünivers i te ler imizin ar t ış ı da bu ta lepler i karş ı layan eği t im ku-r u m l a r ı m ı z d ı r .

G . A İ L E Y A Ş A M I N D A D E Ğ İ Ş M E L E R , K A D I N v e Ç O C U K

K en t yaş amındak i a i l e b iç imi çek i rdek a i l eye dönüş mek ted i r .Böyle b ir a i lede b ireysel l ik doğmakta ve ana babanın çocuklar üzer in-deki e tk i dereces i azalmaktadır . Bireyler aras ı görüş ayr ı l ık lar ı doğ-mak ta , a i l en in bü tün ley ic i e tk i s i aza 'mak tad ı r . K en t haya t ında köy -dekin in aks ine tüket ic i b i r a i le doğunca eylemlerde değişme cereyanetmektedir . Ai lenin çocuğun eği t imi (Bi lg i vermek ve rehber l ik e tmek)iş levi azalarak bu iş lev in büyük b ir k ısmını okul üzer ine a lmaktadır . 3 0

Okulun iş lev ler i ar tmaktadır . Kadın ın çeş i t l i ev araçlar ın ın gel işmes ii le de ar t ık uzun uzun ev iş i iç in hazır lanmas ı söz konusu o lmadığı iç in

onun da eğ i t imi önem kazanmış ve mes lek haya t ına haz ı r l anmas ı i ç inokul eğ i t imine ta lebi ar t t ı rm ış t ı r . Ayr ıca annen in iş ha ya t ın a g ir işi ,ana okul lar ın ın gel işmes in i de sağlamış t ı r .

* Kadın

Değişen ekonomik koşul lar , kadın ın çal ışma hayat ına g irmes in iko lay laş t ı rmış t ı r . Bu du rum onun ö rgün eğ i t imden ya ra r l anmas ın ısağlamış t ı r . Özel l ik le kentsel kes imde o ldukça bel i rgenleşen bu özel-l ik , kadın ın toplumsal hareket l i l iğ in i sağlamış t ı r .

* Çocuk

K ad ın ın ça l ı ş ma haya t ına g i r i ş i , onun çocuğunun bak ımı s o ru -nu nu or ta ya ç ıkarmış t ı r . Bu sebeple 0-3 yaş çocuklar ı iç in kreş, 3- 7yaş iç in ana okulu ih t iyacı or taya ç ıkmış t ı r . Bu ih t iyacı karş ı lamak iç inülkemizde çeş i t l i kurumlar organize o lmuş tur . Sağl ık ve Sosyal YardımBakanl ığ ı , M .E.B . , i ş yer ler i ve fabr ikalar , Tü rkiye Çocu k E s irgemeKurumu, Ünivers i te ler , Özel ve Tüzel k iş i ler g ib i a l t ı tü r kuruluş fa-

234



a l iyc t du rumundad ı r . Bu ku rumla r ın tümü , bugün i ç in 0 -6 yaş g ru -bu çocuk la r ın ın ancak % 0 .5 ' ine h izmet s ağ layab i lmek ted i r . 3 -6 yaşiç in o r an % 1 . l ' d i r . 3 1 F aka t bu ku ru lu ş la r daha çok büyük ken t l e rdeyoğunlaşm ış t ı r . Ayr ıca i lkokul lar büny es indeki a na s ın ı f lar ın sayıs ıda g iderek ar tara k 1978 y ı l ında 984 adet o lm uş tur .

H . B A S KI G R U P L A R I

Toplumsal değişme, ekonomik, s iyasal , mes leksel ve d insel ve eği t -se l n i te l ik te b i r tak ım güçlü gruplar ın or taya ç ıkmas ına yol açmış t ı r .

S anay i top lumla r ında b i r ey t ek baş ına e tk in o lamamak tad ı r . Bu yüz-den böy le g rup la r yo luy la üye le r in ya ra r l a r ı s avunu lmak ta , ik t ida r l a rdene t l enmek te , kamu oyu o lu ş tu ru lmak tad ı r . Bu g rup la r yo luy la kamuyara r ın dan çok , özel ya ra r l a r s ağ lanm ak tad ı r . Bun la r a top lums a l güç-l e r d e d e n m e k t e d i r . 3 2 Bu in s an g rup la r ı o r t ak laş a dav ran ı ş ya da ka -naat ler iy le d iğer halk gruplar ın ın eylem ve düşünceler in i ya da hü-kümet in ey lemle r in i e tk i l emek ted i r . Bun la r top lumda b i rb i r in i e tk i -leyen beşer î güçlerd ir . Ottavuay, bunlar ı şöyle tan ımlıyor : "Bir top-lums a l güç b i r top lumun b i r t ak ım üye le r ince top lums a l ey lemi ya datoplumsal değişmeyi gerçekleş t i rme çabas ıd ır" . Bunlar genel l ik le orga-nize o lmu ş lard ır . Örn eği n b ir i ş ada ml ar ı b i r liğ i , sendika ,s iyasal pa r t i ,d insel b i r kuruluş , derne k, federasyon g ib i . Bunlar eğ i t imi de e tk i ler ler.

Fakat b i r grup benzer i o larak n i te lendir i leb i lecek " toplumsal s ın ı f -l a r " ya da "kamu oyu" o rgan ize değ i ld i r l e r .

Baskı gruplar ı ü lkemizde özel l ik le özel eğ i t ime muhtaç çocuklar ın(Geri zekâlı çocuklar vs .) eğiti lmesi, kadın eğitimi, kimsesiz çocuklarıneği t imi , okul önces i eğ i t imi düşünces i ve uygulamas ı (Ana okul lar ı ,kreş , yuva) g ib i a lanlarda eği t ime katk ıda bulunmuşlard ır . Son y ı l -larda işç i kuruluş lar ımız , yur t d ış ındaki işç i çocuklar ın ın eği t imi konu-suna da yönelmiş ler ve bu konuya i lg iy i ar t t ı rmış lard ır .

Baskı gruplar ı ü lkemizde de eği t im pol i t ikamıza s ın ı r l ı da o lsaka tk ıda bu lunmuş , kamu oyu o lu ş tu rmuş la rd ı r . F aka t bun la r daha çok

bel i r l i s iyasal par t i lere bağl ı kalmış lar ve uç noktalarda toplanmış lar -d ır . Bi l imsel çal ışma ve yayın lar ı da s ın ı r l ıd ı r . Bununla b ir l ik te demok-ra t ik b i r o r t amda böy le ku ru lu ş la rdan eğ i t ims e l bak ımdan ya ra r l an -m a k m ü m k ü n d ü r . 3 3

İngi l iz eğ i t im sosyologlar ından Ottaıvay, baskı gruplar ın ın eği t imalanın ı e tk i leyerek toplumsal değişmedeki ro l ler ine örnek o larak İngi l -

23 5



tere 'deki çok amaçl ı okul lar düşünce ve uygulamas ın ı , her tür lü tek-nik eği t imin gel işmes in i ve okul larda d insel eğ i t imin sağlanmas ın ı gös-t e r i y o r . 3 4

I . D E M O K R A T İ K G E L İ Ş M E L E R

Demokras in in gel işmes i , yayı lmas ı da eği t im sürecin i e tk i lemekte-d ir . Özel l ik le demokras i lerdeki düşünce özgür lüğü, eğ i t imi hem olum-lu hem de o lumsuz yönden etk i lemektedir . Düşüncelerdeki ayr ı l ık lareğ i t imi güç du ru ml a ra düş ü rme k ted i r . Çe li şk il i düş ünce le r i uz laş t ı rmakzo r o lmak tad ı r . Bunun la b i r l ik te , baz ı düş ünce le r o lumlu yöndeneğ i t imi e tk i l emek te , uygu lamada eğ i t im a lan ına gen i ş ka tk ı l a rda bu -l u n m a k t a d ı r .

Düşünce özgür lüğü yoluyla hükümetler in eği t im pol i t ikalar ı ü lke-mizde de e leş t i r i lere konu o lmaktadır .

J . Ç A Ğ D A Ş L A Ş M A

A s ya , O r tado ğu , A f rika ve La t in A mer ika g ib i ü lke le r in top lum -s a l ve ekonomik ka lk ınmala r ı , eğ i t ime de yans ımak tad ı r . Bu top lum-lar ın gelenekçi l ik ten çağdaş laşmaya geçiş ler inde eği t im programlar ı -

n ın içer ik leri değişmekte , eğ i t imsel im kân lar n icel o larak a r tm akt ad ır .Eğ i t im, çağdaş laş mada b i r a r aç ro lü oynamak tad ı r .

Çağdaş laş ma ve ka lk ınma çaba la r ı da eğ i t imi e tk i l emek ted i r .K a lk ınma çaba la r ı , öze l l ik le p lân ' a r ,b i r t ak ım s ın ı r l amala r koymak ta -d ır . Yönet imde merkeziyet ise , yersel yönet imi e tk i lemektedir .

H ız l ı geç i ş dönemle r inde i s e kü l tü rde ça t l amala r o lmak ta , Og-burrı'u n " K ü l t ü r e l g e c i k m e " t e o r i s i ç ı k m a k t a d ı r . 3 5 Bu teoriyi eğitimalan ına uygularsak^ örneğin , da ha önce bel i r t tiğ imiz uzm an-yö net ic içat ışmas ın ı e le a la l ım. Uzmanl ık teknolo j ik gel iş imin , teknolo j in insonucu or taya ç ık t ığ ı iç in daha h ız l ı gel iş i r . (Maddî kül tür öğe-s i o lduğu iç in) . Oysaki "Hiyerarş i" , manevî kül türden geld iğ i iç in

diğer ine oranla daha yavaş değiş i r . Bu takdirde yetk i i le yeter l ik aras ıaç ı lmış o lmak tad ı r . Bu du rum i s e o rgan izas yon la r ı bozmuş o luyo r .Bu husus ü lkemizde de böyledir . Örneğin tar ih öğretmeni yönet ic io lmak ta , t ekn ik bak ımdan ye te r s i z ka lmak tad ı r . H iye ra r ş ik ro lü oy -nay an k i şi le r tekn ik ro l le r i oyn ayam am ak tad ı r l a r . O n la r t ekn ik a lan -lara geçt ik ler i za m an eski ro l ler in i benim ser ler . Bel ir l i b i r süre son-

23 6



ra yönet ic i , bu ro lü l iyaket le yapt ığ ın ı sana r . Etraf ındaki ler de uz m anolmadığı iç in âmir in oynadığ ı ro lü doğru sanar lar .

Madd î kü l tü r -manev î kü l tü r s o runu , e s k i düzen -yen i düzen s o -rununu o r t aya ç ıka r ıyo r .

Eği t imin iş lev ler inden b ir is i de h ız l ı geçiş dönemler inde değişmeve du rgun luk a r as ında b i r denge ku rmak t ı r .

Eğ i t imin , s anay i l e ş me , t a r ımda çağdaş laş ma , düzen l i ve denge l iken t l e ş me ve ge l i r dağ ı lmas ında denge s ağ lama g ib i ka lk ınma amaç la -r ımıza ya rd ımcı o lmas ı ge rekmek ted i r .

D eğ i ş mele r yön ve rme bak ımından ge rek gene l ekonomik ve top -lums a l p lan la r , ge r eks e eğ i t ims e l p lan lama uygu lamas ına önem ver -mek ge rekmek ted i r . Ö ze l l ik le in s angücü ih t iyac ı i le oku l l a rd anmezun o lanlar ın sayıs ı aras ında b ir denge sağlanmas ı gerekir .

Eği t im, b i reyin hem kendis i ve hem de çevres i hakkındaki b i lg is i -n i ve kavrayış ın ı ar t t ı r ı r . Görüş ler in i değiş t i r i r . Birey ve toplumun ge-l işmes i iç in gerekl i koşul lan yoktur . Bu sebeple eği t im ve top lum ara-s ındaki i l i şk i ler i bel i r leyen d ah a fazla ve n i te l ik l i araş t ı rm alara ih t iya-cımız vard ır .

Eği t im, tan ımı gereği , b i reylerde o lumlu tu tum değiş ik l iğ ine yolaça r . O ku l l a r değ i ş meye uygun b i r a tmos fe r y a ra t ma ya ça l ış ı rl a r . A y-

r ı ca eğ i t im, değ i ş me ko rkus unu o r t a dan ka ld ı r ır . D eğ i ş imde ro la lan yeni l ikçi ler genel l ik le , örgün öğrenimden geçmiş deneyim sahib ik imselerd ir . Bu sebeple eği t imin toplumsal değiş imdeki önemi açık-t ı r . Nicel yön den ö rgün e ği t imde b üyü k b ir mefsafe a lmış o lan toplu-mumuzda buna koş u t o la r ak eğ i t imde n i t e l yön le r e de ağ ı r l ık ve rme-miz ge rekmek ted i r . Böylece eğ i t im, bü tü n aş ama la r ıy la b i r b ü tü n o la -r ak e le a l ınmış o lacak t ı r . Bu bü tün lük , hem temel eğ i t im ku rumla r ımgel iş t irmek, he m de b ireyi ekonom ik ve endüs tr iyel değiş imlere kat-k ıda bulunacak n i te l ik te gel iş t i recek kurumlar ı b i r l ik te p lanlamaklas ağ lanacak t ı r .

O N A L T I N C I B Ö L Ü M N O T L A R I



3 McGee. R.: "Educat ion and Social Change" in On Educat ion-Sociological Pers-pect ives s. 69-104

4 McGee. a.g. thakale, s. 73 vd.

23 7



5 Yaza r bu rad a VVeberi tek faktör k uramc ı ları arasın da bel i rt iyor. Fakat VV'eber hiç-bir zam an tek faktörü esas faktör olarak bel i rtmemişt i r .

6 McGee, a.g.m., s. 84.

7 Mc Gee, a.g.m., s. 97

7a Kl ineberg, Ot to: Değişen Bir Dünyada Kül lür Çeşi t l i l iği , Görüş, savı 7, Temmuz1982.

8 M. Scot ford-Archer-M. Va ugh an: "Dom inat ion and Asser ti on in Edu cat ionalS i s tems" i n Readings i n The Theory of Educat ional Sys tems, s. 56-57 .

9 VVeber, M ax : Th e Typological Posit ion of Conft ıcian Edu cat io n" in Th e Schoolin Society, s. 22-23.

10 Âslı ley, An In t rodu ct ion to Sociology of Edu cat ion , s. 77.

11 VVeber, M ax : "T he R at ional izat ion of Educ at ion an d Tra inin g" in t l ıe School in

Society, s. 1912 G erdy, F: Don ald : Classical Views on Educ at ion : The Encycloped ia of Educ at ion

Vol 8, 1971.

13 Ottavvay, a.g.e., s. 57


15 Ottavvay, a.g.e. , s . 52-5 3

16 Ottavvay, a.g.e., s. 5 3

17 Knel l er , G . : Educat ional Ant ropology, An In t roduct ion , s . 82-94 .

17a Kn el ler, G.: An Int ro duc t ion to the pl ı ilosophy of Edu cat ion, S. 42

17b Knel ler, a.g.e. , s . 46

18 Knel ler, G. : Int rod uct ion to the Pl ıi losophy of Educat ion, s. 48, Second Ed.

19 Knel ler, G.: Educat ional Antropology, s. 87

20 Kneller, a.g.e., s. 8921 Gosl in, A .D . : Socia l Change and Educat ion , i n "Foundat ions of Educa t ion" Se-

cond Ed. s. 349

22 Goslin, a.g. Makale, s. 358

23 Goslin, a.g.m., s., 359

24 Tezcan, M.: Gecekondularda Nası l Bir Eği t im? Mil l iyet Gazetesi , 26 Eylül 1980

25 Âdem, M ahm ut : Kalk ınma Planl ar ında Eği t imimizin Hedefl eri ve F inansmanı , s.s. 48

26 Adem, a.g.e. , s . 48.

27 VVeinberg, C: "Social Change" in, Foundat ions of Educat ion, s. 91.

28 Enç ve arkadaşları , Özel Eği t ime Giriş.

29 Tezcan, M.: Eği t im Sosyoloj isine Giriş.

30 VVeinberg, a.g. makale, s. 8331 4. Beş Yıllık Kalkınma Planı, s. 434


33 Bursal ıoğlu, Z.: Okul Yönet iminde Yeni Yapı ve Davranış, s. 49, 4. Bası

34 Ottavvay, a.g.e., s. 57-58.

35 Stanley, O.W.: Educat ion and Social Integrat ion, s. 74 v.d.

238



17.Bölüm

A Z G E L İ Ş M İ Ş Ü L K E L E R İ N E Ğ İ T İ M S O R U N L A R I

Eski uygar l ık lar ın ger i lemes i sonucu az gel işmiş halde kalmış

az gel işmiş ya da gel işmekte o lan ve İk inci Dünya Savaş ından sonrabağımsızl ığ ına kavuşmuş yeni , genç ve küçük Üçüncü Dünya ü lkeler i -n in ka lk ınm a s o run la r ı bugü nkü günce l konu la r a r as ındad ı r . Ş üp -hes iz bu ü lke le r in en öneml i s o run la r ı ekonomik t i r . K onumuzeği t im olduğu iç in b iz bu ü lkeler in sadece eği t imsel sorunlar ın ı e lealacağız . Bu ü lkeler in eği t imsel sorunlar ı d iğer gel işmiş ü lkelerden ayr ıb ir özel lik gös term ektedir . B ugün dü nya n üfusunu n önem li b i r k ısmıbu ü lkelerde yaşamaktadır . Bu sebeple bu ü lkeler in kalk ınmas ında in-san öğes in in eği t i lmes in in önemli b i r yer i vard ır .

Bu bölümde önce az gel işmiş ya da gel işmekte o lan bu ü lkeler ingenel özel l ik ler ine değindik ten sonra or tak eği t imsel sorunlar ına ve

son o larak da bu konuda öner i len çözüm yol lar ın ı e le a lacağız .

I . A Z G E L İ Ş M İ Ş Ü L K E L E R İ N G E N E L Ö Z E L L İ K L E R İ

Az gelişmiş ülkelerin genel özelliklerini çok kalın çizgileriyle aşa-ğ ıdak i nok ta la r e tr a f ında top lay ab i l i r i z . : 1

1. Bir kural o larak , insanlar ı tar ımsal b i r ekonomik yapıya sa-h ip t i r . Bu sebeple or ta lama u lusal gel i r düşük düzeydedir .Ekonomik bakımdan gel işmiş ü lkelere bağl ıd ı r lar .

2 . Tar ım sal teknolo j i gel işmemiş t i r . Ör neğ in ç if tl ik yönet im i ,güb re leme , has a t , depo lama , paza r l ama g ib i t ekn ik le r ge r id i r .

3 . Do ğurga nl ığ ın yüksek o lmas ıy la aş ır ı nüfus ar tış ı , gel işmiş ü l -keler inkin den fazladır . Gizl i ve açık iş sizl ik oran ı yüksekt i r .

4 . Ken t leşme , gerçek b ir kent leşme deği ld i r . Sanayi leşm e sonucubir kent leşme deği l , h izm et sektöründeki ar t ış fazladır . San a-yileşme sınırlıdır .

23 9



5 . O kuma yazma b i lmeyen le r in o r an ı f az lad ı r .

6 . Ö mür düzey i düş ük tü r . Y üks ek ö lüm o ram d ikka t i çeker .

7 . Bes lenme yeters iz l iğ i ve kötü bes lenme egemendir .

8 . Ö n len eb i l i r has ta l ık la r ın top lu ma e tk is i f az lad ı r. S ı tma , tü -berküloz, t i fo , d izaneter i , t rahoma ve bulaş ıc ı çocuk has ta-lar ı . Bu ü lkeler sağl ığ ı korumada yeters izdir .

9. Ye terli sayıd a okulla r az ve her yaştaki kimselere yeterli eği-t im p rog ramla r ı yok tu r .

10 . Kül türün d insel ve a i lesel o luşu d ikkat i çeker .

Bunlar ın d ış ında şu özel l ik ler bel i r t i leb i l i r :Geleneksel değer s is temi , maddî değer lerden çok, manevîdeğer lere önem ver i r .

Ge niş bir al t s ınıf ve az sayıdak i elit l erde n ol uşan üst sınıf.O r t a s ın ıf ın azl ığ ı .

Kiş isel yeter l i l ik , eh l iyet ten çok k ıdem, yaş l ı l ığa önem verme.

Bi l im önces i z ih in iyet , o laylar ın m aj ik b ir b iç im de, folk b i l i-miyle ve doğa üs tü güçler le açık lanış ı .

Top lums a l bağ la r ın , u lu s a l bü tün lüğün zay ı f l ığ ı .

Bu genel özel l ik lerden sonra şimdi de bü ü l lkeler in or taklaşa eği-

t ims e l s o run la r ına değ ine l im.

I I . G E L İ Ş M E K T E O L A N Ü L K E L E R İ N B A ZI O R T A K L A -ŞA E Ğ İ T İ M S E L S O R U N L A R I

O r ta A f rika , G üney A s ya ve La t in A mer ika g ib i bö lge le rdek i ü l -keler ve d iğer gel işmekte o lan ü lkeler or taklaşa eğimsel sorunlar ve bek-lent i lere sahip t i r ler . Bu ü lkeler in , eğ i t imin ekonomik gel işme amaçla-r ına ve insanlar ı gel iş t i receğine değin or taklaşa inanlar ı vard ır .

Ş imdi bu or taklaşa eği t imsel sorunlar ı e le a la l ım. Don Adams veRobert Bjork, bu s o run la r ı ş u nok ta la rda top luyo r la r . 2

1 . Y e t e r l i Ö ğ r e t m e n E k s i k l i ğ i

Bu ülkelerdeki ilkokul öğre tme nler i b i rkaç y ı ll ık eğ i t im görm üş-lerd ir . Bu sebeple onla r ın yeter l i l ik ler i s ın ı r lıd ı r . B irçok gel işmekteolan ü lke, eğ i t imi yaygın laş t ı rmak çabas ındadır lar . Bu sebeple yeter l iöğ re tmen yok luğu göze ça rpmak tad ı r .

240



Eğit imci ler öğretmenler in gel iş t i r i lmes iy le öğret imin gel işeceğin isanır lar . Fakat bugünkü eği t im teknolo j is indeki gel işmeler in ış ığ ındabu görüş e leş t ir i leb il i r . Çünk ü program lı ders ler i, mi l l î müfreda t prog-r amla r ı , l abo ra tuvar ma lzemele r i , öğ re t imi o ldukça ge l i şt i rmek ted i r le r .

2 . O k u l l a r ı * Ö ğ r e n c i y i O k u l d a T u t m a d a k i B a ş a r ı s ı z l ı ğ ı

Çocuklar tar ımsal ekonomik yapıda işgüçler iy le a i le ler ine yard ım-cı o lm akta dır la r . Bu sebeple onlar ın okula dev am etme ler i a i le leri ba-k ımından kay ıp o lmak tad ı r , ya da ana baba la r yen i b i lg i ve düş ün -celer in çocuklar ım geleneksel a i le b iç imler inden yabancı laş t ı racağıkorkusuyla çocuklar ın ı okula göndermek is temezler .

3 . M ü f re d at P r o g r a m l a rı n ı n T o p l u m a U y m a m a s ı

Ü niver s i te öncesi oku l l a rdak i m üf reda t p rog ram la r ı , kü l tü r e l u -yum , yöresell ik ve mes lekselleşme et raf ında dön me kted ir . Bü yük b irçoğun luğun t a r ıms a l ekonomiye bağ l ı o lduğu bu g ib i top lumla rdames leksel eğ i t imin önemi ar tmaktadır . Özel l ik le okul lar ın tar ımsalbece r il e r üze r inde du rm as ı gerekl il iğ i o r t adad ı r . M üf reda t p rog ra m-lar ın da reforma g i tm enin en önemli öğe ler inden b ir is i de yersel ve o l-gusal sorunlar aras ında özel b i r denge kurmakt ı r . Or ta öğret imde tek-niğe geniş ölçü de ağırlık verilm elidir . Öz ellikle mesleksel eğitim ve-r i lerek geleneksel uygulamalar ın d ış ında teknik ler in öğret i lmes i üze-

r inde yoğun laş t ı r ı lma l ıd ı r . Tekn ik a landa ye r s e l ma te rya l l e r ve uygu-lamala rdan gen i ş ö lçüde ya ra r l an ı l ab i l i r . Ü n ive r s i t e düzey inde i s eyersel o lmayan materyal in oranı geniş ö lçüde ar t t ı r ı lmal ıd ı r . Fakatbir kıs ım üniversite öğren cileri ise yersel folklor, tari h, millî tari h,arkeolo j i ve d i lb i l im alanlar ında uzman o larak yet iş t i r i lmel id ir .

4 . K ö y v e K e n t G e l i ş m e s i A r a s ı n d a D e n g e s i z l i k

Birçok az gel işmiş ü lkede sağlanan imkânlar ve gel i r dağı l ımı yön-ler inden kent leh ine b ir durum görülür . Bu çel işk i , kül türel ey lemler ,u laş t ı rma , konu t l a r v . s . bak ımından da be l i rg in leş mek ted i r .

Eği t im pol i t ikas ın ı kent ler denet ler . .Kırsal a landan i lk ya da or ta

okulu b i t i ren ler kent lere akın eder ler . Kent lerde ya iş aramak ya daöğrenimler ine devam etmek amacıy la gel i r ler . Kent l i ler yüksek öğre-n ime g i r i ş bak ımından daha ş ans l ıd ı r l a r .

A .B .D . ' de eğ i t im bak ımından kaynak la r yas a l yo l l a r l a ken t l e rdenkırsal kes ime kaydır ı lmış t ı r . Japonya 'da 1900 ' lerden önce yüksek öğ-renim de bulu na n k ırsal kökenl i öğrenci lere tar ımsal kurs lar açmış t ı r .

241



Sovyet lerde 1920-1930 aras ında okul lar k ı rsal kes imde yaygın laş -tır ı lmıştır .

5 . E ğ i t i m s e l G e l i ş m e y e K a d ı n K a t ı l ı m ı S o r u n u

Bu ülkelerde kadın ın yer i ev id ir inancı o ldukça yaygındır . Okuli s e kad ın ın bu t emel ro lüne ya rd ımcı o lmayan b i r ku rumdur . K ad ın ıneği t ilmes i a i le bağlar ın ı zayıf la t ı r k orkusu , a i lede ve köyde h iyerarş i -n in yemden düzenlenmes i gerekt iğ i ve onun çal ışmas ın ın d ine karş ı gel-mek anlamına geld iğ i b i r gerçekt i r . Bütün bu korkular b i r gerçekl iğ ii fade e tm ektedir . Gel işme, değiş ti r i lmiş b i r a i le yapıs ın ı gerekt i r i r . K a-

d ın la r ın zam an la r ın ı f a rk lı b i r b iç imde ku l l anm ala r ın ı ge rek t i r ir . C in -sel ay ır ım dan çok başar ı önem lid ir . Eği t im in k ız lar iç in o lmad ığıinanc ı Müs lüman ü lke le rde yayg ınd ı r .

J a po ny a i se kad ın la r ın eğ i t imden ya ra r l anm am ala r ın ı büyük ö l-çüde azal tan ü lkelerden b ir is id i r .

6 . E ğ i t i m S i s t e m i n d e k i D e ğ e r l e r d e T u t u c u l u k

Az gel işmiş ü lkelerde b ir çok okul durumlar ın ı i s t i la eden değer lergelenekseld ir . Örneğin , kaderci inanca göre o laylar öngörülemez ved e n e t l e n e m e z .

7 . Ç i ft D i l K u l l a n m a

Bu ülkelerdeki köy çocukları i lkel bir çevrede yetiş ir ler . Annesi vebabas ı az konuşarak çocuğa ancak kendi s ın ı r l ı çevreler inden söze-der ler . Çocu k okula g i t t iğ i za m an fark lı b i r d il kul l ana n öğretm enlekar ş ı l a ş mak tad ı r . Ö ğre tmen çocuğun köyünden o lmayan uzak çev -reden gelmiş t i r . Çoğu kez çocuğun ana babas ın ın d i l inden konuşmaz.Öğrencide anlamadığı ses ler i , cümleler i , kel imeler i , sayı lar ı melodi-ler iy le öğrenir ve ezber ler . Çocuk eve dön ünc e i lkokulda öğrendik-ler inden h içbir şey bulamaz. Di l başkadır . Di l aynı o lsa b i le öğretme-nin kul land ığ ı kel imeler i çocu ğun anas ı baba s ı kul la nm az. Böyleceçocuk, çi ft d i l in kul lan ı ld ığ ı , ara lar ı nd a ta m bir uyum suzluk o la n ik i

d ü n y a n ı n i ç i n d e d i r .3 Bir taraf ta a i lesel düny as ı , ö te ya nd a okulun d ışve yapay dünyas ı . Çocuk bu ik i dünya a r as ında b i r s eç im yapmak zo -rundad ı r . K öyüne dönecek o lu r s a ka lk ınma yönünden h içb i r ya ra r ıdokunmaz . O ku lda öğ rend ik le r in i k ı s a b i r s ü re s on ra unu tu r . K en tegiderse köyünden kopar , i l i şk i ler in i kaybeder . Bunun iç in b irçok köy-ler in merk ezinde e tken ve or taklaşa yarşa m merkezler i o lan "Kö y Ce-

24 2



maat le r i " ku rmak ge rek i r . Böy lece çocuk , köyden kopmadan ve r iml i ,d inamik vc gel iş t i r ic i b i r çevre iç inde hayat ın ı sürdürecekt i r . 4

I I I . Ö N E R İ L E N Ç Ö Z Ü M Y O L L A R I

Yukar ıda eği t imsel sorunlar ın ı incelediğ imiz ü lkeler in bu sorunla-r ına çeş i t l i çözümler öner i lmiş t i r . Bu öner i ler i de aşağıdaki noktalare t r a fında top layab i l ir i z .

. Yeterli öğretmen eksikliği karşıs ında bu ülkelerin gelişmiş ülke-lerden öğretmen get i r tmeler i , öner i lerden b ir is id i r . Ulusal l ığa ters

düşse de bu yolun geçer l i o lacağı bel i r t i lmektedir .5

Birçok ü lkelerde bar ış gönül lü ler inden geçici o larak geniş ö lçüdebu konuda ya ra r l an ı lmış t ı r .

. Tek nik yar d ım yaklaş ımı da d iğer öner i le rdend ir . Sadece öğret-men o la r ak değ i l , dan ı ş man o la r ak he r tü r uzman ve t ekn ik e leman la rka lk ınmada ya rd ımcı o la r ak ge l i ş miş ü lke le rden g i tmek ted i r l e r . 6

Bu öner i de uygulamada yeter l i o lamamış t ı r . Hat ta gel işmiş ü l -keler az gel işmiş ler in teknik e lemanlar ın ı kendi ü lkeler ine çekmektedir -ler (Beyin göçü).

A yr ıca ekonomik ya rd ım (pa ras a l ) da ş imd iye değ in uygu lanmış

çaba la rdan b i r i s id i r . F aka t ya rd ım mik ta r ı ye te r s i zd i r . A r t t ı rma ça -balar ı da sonuçsuz kalmakta , hat ta zengin ü lkeler yard ımı g iderekkesmektedir ler . Yardımın dağı t ımı ise iy i organize edi lmemiş t i r . Yar-d ım a, s iyaset o lduk ça fazla kar ışmış t ı r . Ayr ıca az gel işmiş ler de y apı la nyard ım la r ı çok kö tü ku l l anm ış la rd ı r . Y ap ı l an ya rd ım la r ı i s ra f e tmiş -lerd ir .

. Okul lar ın bu ü lkelerdeki geleneksel değer ler in değiş t i r i lmes in-de önemli ro lü o labi leceği bel i r t i lmiş t i r . Okul lar b i reyler in genel l ik lebaş ka la r ın ın dav ran ı ş ın ı ve koş u ll a rı t ahm in e tmeye m uk ted i r o lduk la r ıb i r top lums a l o r t am s ağ layab i l i r l e r .7

Bu yo lda daha öngörü leb i l i r b i r top lums a l o r t am ve ev ren ku ru la -

bilir . Doğal olayların düzenliliği ve yasallığı ikna edici bir tazda fenkurs lar ı , laboratuvar deneyler i ve a lan gezi ler i i le gös ter i leb i l i r . (Kuş-lar ın yumurtadan çık t ığ ı , eşyalar ın yer çekimi gücü i le yere düşmeler iv .s . ) . Nihayet , b i l imsel yöntem, e leş t i r ise l düşünce ve görgül kanı t la-r ın d ikkat l i çözüm leniş i ve değer lendir i lmes i yüksek s ın ı flarda öğret i -lebilir .

243



Bir an lamda öğ re tmen le r , t op lumun ge leneks e l ve modern s ek -tö r l e r i a r as ındak i boş luk ta b i r köp rü ku rmak i ç in "Mar j ina l in s an"o lmal ıd ı r l a r .

Gelenekçi öğretm enler öğrenci ler ine çağdaş görüş ler i verem ez-ler .

U lus la r a r as ı K a lk ınma Merkez i G ene l S ek re te r i Maıırice Guernier'-i n "Ü çüncü D ünyan ın S on Ş ans ı " (La D ern ie r e Chance du T ie r sM ond e) is imli eser inde i leri sürdü ğü i lg inç ve önem li öner i le r i 8 iseş u n l a r d ı r :

Guernier'in Ü çüncü D ünya i ç in önerd iğ i "Y en i eğ i t im" , ka lk ınma-nın ana hta r ı o lacakt ı r . Bu nun iç in y eni a da m yet iş t i rmek gere?kir.

Bu yeni eğitimin ilkeleri Guerrıier'e göre ş un la r o lma l ıd ı r :

A . E Ğ İ T İ M E Ö N C E L İ K V E R M E K

Ü çüncü dünyada eğ i t imin ro lü , çocuk la r ı çağdaş dünyaya ka t ı l -maya yönel tmek o lmal ıd ır . Buna göre yeni eğ i t imin görevler i aşağıdakihus us la r ı uyand ı rmak ve bun la r ın can l ı l ığ ın ı s ü rek l i o l a r ak ko rumak-tır .

. Gençler i sebep-sonuç i l i şk i ler in i kavramaya yönel tmes i gerekenbir tecessüs ve gözlem ruhu.

. Sonuçlar ı değiş t i rmek iç in gençler i bu sonuçlar ın sebepler in ia r a m a y a y ö n e l t m e k .

. İnsan ı doğ a i le b i r leş t i ren ve insanın doğa üzer in de eylemde bu-lunmas ına imkân veren deneysel teknik . Bu ,kaderci l iğe karş ı t o lanteknik demekt i r .

. İ ler leme arzusu ve çab a duygusu k i , bunla r insanı hem kendis in ihem çevresin i , hem de iç inde top lum un kalk ınma s ın ı sağlam a gö-revine davet eder . Çünkü bu ü lkelerde beşer î mot ivasyonun o lmayış ıkalk ı nm anın engel id i r . İnsa nlar çok çal ışmaya is teks izdir ler . Yeniekonomik ve toplumsal gelenekler i gel iş t i rmezler .

. Yöntem, çözümleme ve b ireş im düşünces i . Mant ık , ak ı l , imge-lem, icat ed ic i ve yarar t ıc ı z ihniyet .

. Araş t ı rma şevki .

24 4



B . E Ğ İ T İ M A N C A K C A N L İ V E E T K E N B Î R İ Ş L E V S E LK A D R O İ Ç İ N D E Y A P I L A B İ L İR

. Yeni eğ i t im, dershanelerde deği l , köy cemaat ler in in doğal veiş levsel kadrosu iç inde yayı labi lecekt i r . Eski öğretmenler in yer in i a la-cak o lan ve özel o larak yet iş t i r i lmes i gereken yeni eğ i t imci ler , toplu-luğun tüm üye le r i i l e haya t ın ı s ü rdü recek t i r . Ö ğre t imi de r s hanededeği l , köyde yapacakt ı r . Yeni eğ i t imci ler , sağl ık rehber i ve tar ım reh-ber i i le köyün rehber ler üçlüsünü o luş turacakt ı r . Böylece eği t im, gün-

lük haya t t a , a i le ocağ ında , köy me yda n ında , t a r l ada kazan ı l acak t ı r .Rehber le r in e l l e r inde çağdaş a r aç la r bu lunacak t ı r . G öze ve ku lağah i t ap eden TV , r adyo g ib i a r aç la r öğ re t imde ro l oynayacak -tır .

Her öğretmen (Eği t imci) kendi emri a l t ında 10-20 rehber i çal ış -t ı r ab il i r . Bun la rdan he rb i r i b i r köyde r adyo ve te l ev izyon la yay ın lan anyön tem ve ku ra l l a r ı uygu layab i l i r l e r . Ö ğre tmen-Eğ i t imc i i l e çocuk la ra r as ında b i r a r a ha lkaya ih t iyaç va rd ı r k i , bun la r r ehber le rd i r . Reh -ber ler , öğretmen eği t imciden ald ık lar ı eğ i t im mesaj lar ın ı çocuklaranak leden b i r çeş i t a s t s ubay du rumundad ı r l a r .

C . E Ğ İ T İ M Ü R E T İ C İ O L M A L I D I Rs

G ene l öğ re t im o ldukça paha l ıya ma l o lmak tad ı r . K las ik oku l l a ş -ma devlet bütçeler in in yar ıs ından fazlas ın ı yutar ve kalk ınmaya engelo lur . Ayr ıca is t ihdam alanlar ın ın yeters iz l iğ i de k las ik öğret imin ge-nel leşmes in i gereks iz k ı lmaktadır . Aydın iş s iz l iğ i or taya ç ıkmakta ,ken t l e rde h izmet s ek tö rü , memur iye t kad ro la r ı a r tmak tad ı r . Bu ü lke -ler üret ime az yer vererek yönet im iş lev ine önem vermektedir ler . Busebeple yazar , önerdiğ i köy cemaat lar ı i le çocuklar ın % 100 'üne eği lmeimkânı açı ld ığ ın ı bel i r t iyor . Devlet in yet iş t i rd iğ i uzmanlar ı köy toplu-luklar ı ücret le tu tar ve dershaneler i kendi ler i inşa eder ler . "Topluluk

okulu" , yukar ıdaki eğ i tse l i lkeler i öğret i r . Okuma, yazma ve hesapöğre t i r . K öy dün yas ına uya r l and ı r ı lmış hem teo r ik , hem uygu lam a-l ı b i r eğ i t im ver i r . Öğrenci ler de üret imde bulunur lar . Okula ayr ı lmıştar la lar ı , ı s lah edi lmiş yöntemlere göre eker ler , böylece tar ım yöntem-le r in in çağdaş laş t ı rmas ında p i lo t b i r r o l oynar la r ve köy top lu luğunaözel l ik le rehber in ücret in i ödeme imkânı verecek o lan kazançlar ı e ldeeder ler .

245



D . E Ğ İ T İ M S E Ç İ C İ O L M A L I D I R

Köy toplu luklar ı s is temi gerçekleş t iğ i zaman, çocuklar ın % 100 'üyeni eğ i t im den geçmiş o laca klard ır . Ç ocukla r bur ad a eği t im i lkelerin-den başka e lemanter b i r öğret im de göreceklerd ir . Bu öğret im, tab ia t ıy-la d ip lo ma düz eyind en aşağı o lacak , fakat ilg isin i köy hay at ı ü zer ind etop lamış bu lunacak t ı r . Bü tünüy le bu maha l l inde ve r i lmiş fo rmas yonai le ve köy hayat ı i le s ık ı s ık ıya kaynaşmış o lduğu iç in beşer î p landaçok yarar l ı o lacakt ı r . . .

100 çocuktan 80 ya da 90' ı köyde kalacak ve orada pilot çif tçiler

du ru m un a gelecekt i r . % 10 ya da % 20 ' si i se ü lkenin kalk ınm a d uru -muna ve eği t imin n i te l iğ ine göre seçi lme s ınavlar ından geçir i lerek ik in-ci devre eği t imine çağr ı lacaklard ır . Bu ik inci devrede her y ı l mes lekselformasyon ok ul lar ına geçmek iç in kapı lar açık tu tu la cak t ı r .

E . K A D R O L A R I N Y E T İ Ş T İ R İ L M E S İ N E Ö N C E L İ K V E R -M E K

Bu ülkeler kalk ınmayı gerçekleş t i recek kadrolar ı yeni eğ i t imleyet iş t i rmel id ir . Bu kadrolar en üs t düzeyden en a l t kademedeki k i -ş i l e r e kadar uzan ı r . Bu kad roda beş g rup e leman bu lunacak t ı r .

1 . Grup: D o ğrud an ü re t i c i o lmayan f aka t dev le t in ve onun ka l -k ınma p lan ın ın iy i b i r b iç imde yü rümes i i ç in t emel o lu ş tu ran kad ro -l a r : Merkez ve Taş ra Memur la r ı .

2 . Grup : D oğrudan ü re t i c i o lan kad ro la r . Ö ze l ve kamus a l ku ru -luş lar ın kadrolar ı .

3 . ve 4 . Gruplar: K öy top lu luğu ya da r ehber le r . Bun la r b izza türet ic i ler le i lg i lenen, onlara danışmanl ık eden ve eği t im veren k iş i lero lmak la doğ rudan ü re t i c i kad ro la r o la r ak kabu l ed i l eb i l i r l e r k i , bun la rköy toplu luğundaki sağl ık , tar ım ve eği t im rehber ler id i r .

Ü çüncü dünya ü lke le r inde bü tün kad ro la r ü r e t i c i o lmayan b i -r inci gruba rağbet e tmektedir ler . Sağl ık , tar ım ve eği t im elemanlar ı ,beş e r î ve ekonomik ge l i ş t i rme öğe le r i g ib i dav ranmamak tad ı r l a r .

Bundan sonraki bölümde, az gel işmiş ü lkelerden gel işmiş ü lke-lere g id ip orada yer leşen yüksek n i te l ik l i insangücünün göçünü, yanibeyin göçünü ele a lacağız .

24 6



O N Y E D İ N C İ B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Cole and Cox: a.g.e. , s . 359-361: Tütengi l , C.O.: Az Gel işmenin Sosyoloj isi , s . 34-

120.

2 Adams and Bjork: Educat ion in Developing Areas, s. 123-124

3 Guerni er , M. : Üçüncü Dünya ve Eği t im. Çev: Hamide Topçuoğlu .

4 Guernier, M.: a.g. yazı .

5 Adams and Bjork, a.g.e. , s . 124

6 Cole and Cox, a.g.e. s. 366

7 Adams and Bjork, a.g.e. , s . 1358 Guerni er , Maur i ce : Üçün cü Dünya ve Eği t im. Çev. Ham ide Topçuoğlu , "Eği t im

Sosyoloj isi" İçinde, s. 129-136.

24 7



18.Bölüm

B E Y İ N G Ö Ç Ü V E T Ü R K İ Y E

G İ R İ Ş

Ülkeler aras ında yüksek n i te l ik teki işgücünün göçü çok eski leredek uzanmaktadır . Düşük b ir düzeyde o lsa b i le bu göçlere tar ih in herdöne mind e r as tl anmış t ı r . F aka t konu , s on zam an la rda dah a fazla öne mkazanmış t ı r . Az gel işmiş ü lkelerden gel işmiş ü lkelere doğru yüksek n i-te l ik teki b i l im ve mes lek adamlar ın ın göçü, özel l ik le 1960 y ı l ından son-ra d ikkat ler i üzer ine çekmiş ve b i l imsel araş t ı rma ve tar t ışmalara konuolmuş tur . Bu o lay , az gel işmiş ü lkeler in kalk ınmas ın ı gecik t i rmes i ba-k ımın dan on la r iç in büyük kay ıp la r a yo l açm ak ta ve c idd î s o run la r do -ğu rmak tad ı r . İ lg inç o lan hus us , bu ha reke t in g ide rek h ız lanmas ıd ı r .Bu bakımdan gerek az gelişmiş ve gerekse gelişmiş ülkelerin bir kısmı,

göç o layın ı l ı iç o lmazsa yavaş la tmak ya da göç e tmiş o lanlar ı ger i ge-t i r tmek iç in çareler aramaktadır lar . Bi l indiğ i üzere Schultz, eği t im ya-t ı r ımı s onucunda e lde ed i l en has ı l an ın madd î s e rmaye ya t ı r ımında e l -de ed il en has ıl a kadar ya da o nda n d aha f az la o lduğu nu be l ir tmiş , Har-bison ve Myers gibi iktisatçılar da yüksek nitelikli insangücü sayısınıno ü lkenin kalk ınma düzeyin i gös teren en önemli ö lçüt lerden b ir i o l -duğunu bel i r tmiş lerd ir .

Beyin göç ünü n karş ıs ında ve onda n ya na o la n farkl ı ik i görüşvardır . Ülkeleraras ı yüksek düzeyde kabi l iyet göçünün ekonomik vetoplumsal açıdan değer lendir i lmes iy le i lg i l i o larak l i tera türde fark l ıiki görüşten birincis i "İnsaniyetçi", ikincisi ise "Milliyetçi" g ö rü ş tü r .-

1 . İ n s an iye tç i gö rüş ' e gö re , b i l im, u lu s la r a r as ı b i r n i t e l ik t a ş ı r .Dünyanın hangi ü lkes inde yet işmiş o lursa o lsun , b i l im adamı, her şey-den önce, b i l imin ve dolayıs ıy le insanl ığ ın h izm et ind e o lan b ir k im-sedir . 1 Bil im ada mı nın , en iy i çal ışma şar t lar ı ve im kân lar ı içers in-de kabi l iyet in i değer lendirerek insanl ığa h izmet e tmes i onun doğalhakkıdır . Yüksek nitelikli meslek adamı için de aynı husus söz konusu-

24 8



dur . Esasen k iş in in seyahat ve çal ışma özgür lüğünü benimsemiş b irr e j imde bu k ims e le r in göçüne müdaha le düş ünü lemez . Bu göçe modas ıgeçmiş u lusal , ekonomik ve asker î güç ya da saygın l ık kavramlar ı açı -s ından bakacak ye rde , dü nya r e f ah ın ın azam î düzeye u laşmas ı aç ı s ın -dan bakmak gerekir . Bu göç, ekonomik i lkeler in ış ığ ında, arz ve ta lepme kaniz ma s ın ın işleyiş b iç im ine bağl ı o larak de ğer lendir i lm el id ir .Bu açıda n yüksek düzeyde u lus lararas ı e lem an göçü, kâr mot i f i güde ndiğer üret im etmenler i g ib i , " insan sermayes i" ad ım verdiğ imiz bel i r l ib i r üret im etm enin in ü lkeleraras ı p iyasa şar t la r ına göre h areket id i r .M add î s e rmaye g ib i in s an s e rmayesi de düşük ve r im bö lge le r inden da -ha yüksek ver im bölgeler ine doğru akmak eği l imindedir . Bu k imseler

den bütün dünya ve insanl ık yarar lanır . Ayr ıca terkedi len ü lke bakı-mından b i r çok ya ra r l a r ı va rd ı r . 2

a ) G öç eden b i lim adam ın ın , kend i ü lkes i t a r a f ından mas rafa ver iske g ir i lmeks izin , göç e t t iğ i ü lkedeki üs tün çal ışma imkânlar ı içer -s inde yap ı l an ça l ı ş mala r ın s onuç la r ı yay ın yo luy la bü tü n dünya n ınve kendi ü lkes in in yarar ına açık t ı r .

b) H er ü lke, çağım ızın kolay seyah at ve ucuz taş ıt imkân lar ı iç in-de, b i rçok alanda seçkin b i l im adamlar ın ı e lde tu tmanın g ider ler in iüze r ine a lmaks ız ın , kend i ha lk ın ın a r as ından ç ıkmış b i l im adam ın ınhizmet inden bel i r l i amaç ve süreler iç in ücret le yarar lanabi l i r .

c) Göç edenler , tasa r ruf e t t ik ler i k iş isel kaza nçla r ın ın b ir k ısmını

ger ide b ırakt ık lar ı a i le üyeler ine gönder i r ler .ç) G öç edenler , yab anc ı ü lkelerde kazan dık lar ı başar ı ve şöhret-

le , kendi ü lkeler ine i t ibar sağlar lar .

d) Göç eden aydın , başka b ir ü lkede kendi ü lkes in in sorun ve ih-t iyaçlar ım daha bağımsız ve nesnel o larak c iddiyet le düşünmekte ,yen iden değer lend i r eb i lmek ted i r .

2 . Mi l l iye tç i G ör i i ş ' e gö re ü lke le r a r as ı yüks ek düzeyde e le -man göçü, gel işmiş ü lkelerden yana iş lemekte ve gel işmekte o lan ü lke-l e r in ka lk ınma imkân la r ın ı da ra l tmak tad ı r . A z ge l i ş miş ü lke le rde es a -sen dar l ığ ı çeki len s t ra te j ik insan sermayes i , bu ü lkelerde üret imi ar -t ı rmanın ve gel i r i yüksel tmenin önemli öğes id ir . Bu görüş ise , bölgeler

aras ında gel i r in daha âdi l dağı l ımını esas a lan b ir görüş ten harekete t m e k t e d i r . 3 Bu gö rüş e gö re : 4

a) Bir b i l im ada mı , m ühe ndis ya da doktoru n yet iş t ir i lmes ii ç in , t am am en ya da k ı s men ha lk tan a l ınan ve rg il e r le f inans e ed i l eneği t im s is temi dolayıs iy le yapı lan yat ı r ım değer i , göçle başka b ir ü lke-ye kaybed i lmiş o lmak tad ı r .

24 9



b) Göçle meydana gelen boş luğun doldurulmas ı iç in ger iye ka-lan insan sermayes i b i r imler in in yeniden düzenlenmes i gerekeceği g ib i ,b i r b i l im ada mı , m ühe ndis ya da dok tor , y ı l lar süren b ir yüksek öğre-n imden geçe rek ye t i ş mek te o lduğundan kayb ın ka r ş ı l anmas ı i ç in uzunb i r bek leme dönemine ih t iyaç bu lunmak tad ı r .

c) Ki l i t noktas ında b ir b i l im adamı ya da mes lek adamının , b i r -l ik te çal ış t ığ ı mes lekdaş lar ı üzer inde kurduğu önder l ik e tk is in i de yenielemanla yeniden ihya e tmenin zaman almas ı ve geçir i leb i lecek sar -s ın t ı iç inde yakın mes lekdaş lar aras ında da göç eği l iminin or taya ç ık-mas ı muh temeld i r . N i t ek im bazen b i r t ek b i l im adamın ın göçü , b i rün ive r s it en in bü tün b i r bö lüm ün ün çökmes ine ve b i r a r aş t ı rma a la -n ın ın tamamiyle terkedi lmes ine yol açabi l i r ve açmış t ı r . Ülkenin top-lums a l ve kü l tü r e l haya t ınd a ' geni ş ö lçüde ih t iyaç duyu lan ayd ın la rve önder ler böyle b i r göçle azalmaktadır lar .

K anaa t ımızca ik inc i gö rüş ü ben ims emek daha ge rçekç i b i r tu tum-dur . Çünkü bugün, insaniyetç i ve üniversal is t b i r an layış b i l inci henüztam an lamıy le ge rçek leş memiş ti r . D üny am ız h enüz böy le b i r a ş a -maya ge lememiş t i r . Bugün he r ü lken in kend i ya ra r ı aç ı s ından ha reke te t t iğ i b i l inen b i r ge rçek t i r . A yn ı zamanda bugün ka lk ınman ın , vaz -geçi lmez öğeler i o lan yüksek n i te l ik l i e lemanlar o lmadan, gerçekleşe-miyeceği de or tadadır . Bu nokta , az gel işmiş ü lkeler bakımından hayat îb i r önem taş ı r , insaniyetç i görüşün i ler i sürdüğü yarar lar da gerçekçi

deği ld i r . Şöyle k i :

a) Az gel işmiş ü lkelerde, gel işmiş ü lkelerde var ı lan sonuçlar ıuygulayabi lecek e leman yoksa sonuçlar ın açık lanmas ı o ü lkeye h içb i r ya ra r s ağ lamayacak t ı r .

b) Yüksek n i te l ik teki e lemanlardan k ısa sürel i o larak yarar lan-ma k h iç b i r şey i fade e tmez . O elem anın sürekl i o larak ü lkede kalmas ışar t t ı r .

c) Göç edenler , genel l ik le a i le ler iy le b i r l ik te g i t t ik ler i iç in oradatasar ruf e t t ik ler i kazanç lar ın ın eski ü lkeler ine gönder i lmes i söz konusuo l a m a z .

ç) Şöhret , i t iba r , saygın lık , az gel işmiş ü lkeler in kalk ın ma lar ın daönemli öğeler deği ld i r ler . Kald ı k i , bugün başar ı , başar ı l ı e lemanınes as ü lkes i gözönünde bu lunduru lmadan değer lend i r i lmek te ve bu ba -şar ı , o r tak laşa o larak gel işmiş ü lkenin sayı lmaktadır .

d) Göç eden elemanlar ın , başka ü lkede, kendi ü lkes in in sorunla-r ın ı nesnel o larak görebi lmes i de anlamsız b ir hal a lmaktadır . Çünkü

25 0



o elemanın kendi ü lkes ine gel işmiş ü lkede o lmakla b ir katk ıs ı o lama-maktadır . Eski ü lke i le bütün bağlar ın ı koparmış , yeni ü lke i le öz-deşmiş t i r .

Böy lece , bu bö lümde , i lk o la r ak , ekonomik ka lk ınman ın öneml ib ir öğes i o lan yüksek n i te l ik teki insangücünün ü lkeler aras ındaki göçüolayın ın k ısa da o lsa genel b i r görünümünü ele a lmak is t iyoruz. İk incia m a c ı m ı z , b u o l a y b a k ı m ı n d a n T ü r k i y e ' n i n d u r u m u n u b e l i r l e m e k t i r .A ç ık lamala r ımızda önce o lay ın t an ımın ı , çeş i t l i ü lke le rdek i du rumunu ,s ebep le r in i, s on ra Tü rk iye ' n in du ru m un u ve s on o la r ak da o lay ınönlenmes i husus lar ın ı e le a lacağız .

I . B E Y İ N G Ö Ç Ü K A V R A M I , G E N E L G Ö R Ü N Ü M Ü V EÇ E Ş İT L İ Ü L K E L E R D E K İ D U R U M

A . K A V R A M ve G E N E L G Ö R Ü N Ü M

"Y üks ek öğ ren im gö rmüş ya da mes leğ inde i l e r l emiş , ya ra tma vearaş t ı rm a gücü fazla e lem anla r ın ik t isaden kalk ınmış ü lkelere çalış -mak ya da yer leşmek üzere göç e tmeler ine beyin göçü d e n i l m e k t e d i r " . 5

Başka b ir tan ıma göre , "Yüksek mes lekî n i te l iğe sahip erkek vekad ın i ş gücünün kend i anava tan ında baş ka ü lke le r e o r ada ça l ı ş makamac ıy la g id i ş id i r " 6 . Yüksek n i te l ik teki mes lekî insangücünden ise

genel l ik le , teknisyenler (mühendis ler ) , b i l im adamlar ı (F iz ikçi ler , k im-yager le r , jeo log lar , mate ma t isyen ler , ekonom is t ler , psikologlar vb . i ledok to r l a r ve d i ş ç i l e r i an lamak tay ız .

Yüksek n i te l ik teki bu k imseler , kalk ınma sürecinde ro l oynayançeş i t l i zorunlu ro l lere sahip t i r ler . Bu n i te l ik teki k imseler in özel l ik ler in iş u nok ta la rda top layab i l i r i z : 7

1 . K a lk ınma dünyas ına en te lek tüe l b i r köp rü t e ş k i l ede r l e r . Y â-ni he rha ngi b i r yerdek i k alk ın ma i le i lg il i düşü nce ve teknolo j i ler i de-ğer lendir i r ve kabul eder ler .

2 . P rodük t i f s ü reçle r i, kaynak la r ı ve çağdaş top lum un ka rmaş ıkyapı lar ın ı gel iş t i r i r , korur ve yönet i r ler .

3 . Eğer b i r u lus , modern b ir devlet o lmak is t iyorsa , bunlar en-te lektüel seçkin o larak gerekl i yapısal ve kurumsal değişmeler i mey-dana ge t i r i r l e r .

4 . O n la r ın ye r i do ldu ru lmaz çaba la r ı ve ku rduk la r ı ö lçün le r ,eğ i tse l ve tahs i l l i k iş i ler in , gelecek kuşaklar ı b iç imlendird iğ i d iğer ku-rumlar ı geniş ö lçüde e tk i ler .

251



Y ukarda t an ımın ı yap t ığ ımız bu o lay s adece yu rdumuza özgü o l -mayıp , bütün üçüncü dünya ü lkeler inden, az gel işmiş ve hat ta gel iş -miş ü lkelerde n , da ha fazla gelişmiş ü lkelere doğru cereya n e tmek tedir .Fakat hareket in yönü, genel l ik le az gel işmiş ü lkelerden gel işmiş ü lke-lere ve ora da n da çok gel işmiş ü lkelere doğru b ir z incir b iç im indedir .Çünkü gel işmiş ü lkeler sanayi leşmiş o lduklar ından sanayi leşme, b i l -g in lere , teknisyenlere ve uzmanlara geometr ik o larak ar tan b ir ih t iyaçd u y a r .

B . Ç E Ş İT L İ Ü L K E L E R D E K İ D U R U M

Göç hareket i , önce az gel işmiş ü lkenin küçük kent ler inden büyükmerkez ken t l e r ine doğ ru ; s on ra , büyük ken t l e rden A vrupa ' ya ve o ra -dan da A.B.D. 'ne doğru gel işmektedir . Bu o luşumda önce, en çok be-y in gücü i tha l eden ü lke o la r ak A .B .D . ' n in du rumuna b i r göz a ta l ım.

1 . A . B . D .

1968 y ı l ında çeş i t l i k ı ta lara göç edenler in sayıs ı bakımından aşağı-daki ç izelge b ize b ir f ik ir vereb i l i r .8

Ğ & ç e d e n l e r

( b i n d e ) .

•

Xf=Nm

>1l

* n ıP

m X

te 2>

•

><Pc

•D>

P(r<

2>

» V

3 § 'I» n• ı c

A F r i k a .

25 2



Çize lgede gö rü ldüğü üze re en f az la göç , A vru pa ' d an s on ra A .B .D .' ne o lm ak tad ı r . A .B .D . ' ne o lan ha reke t y ı ldan y ı l a a r tm ak ta d ı r .1956-61 y ı l lar ı aras ında bu ü lkeye doktor lar har iç , y ı lda or ta lama 4868bi l im adamı ve mühendis kabul ed i lmiş , 1962-66 döneminde ise bu ik ikategor ide y ı l l ık göç or ta lamas ı 5360 'a yükselmiş t i r . 1962 'de göçmeno la rak kabu l ed i lmiş bu lunan b i l im adamı , mühend i s ve dok to r l a r ınsayısı 5996 iken 1964 yılında 7810'a, 1966 da 9534'e çıkmıştır . 1967yı l ında u lusal kotalar s is temini kald ıran , mes lek , sanat ve b i l im ala-n ında [üs tün kabi l iyet l i k imselere y ı lda 17 .300 k iş i l ik kontenjan ta-n ıyan 1965 tar ih l i yeni Göç Yasas ın ın uygulanmas ı sonucu, göçmenolarak kabul ed i len b i l im adamı, mühendis ve doktor sayıs ı geniş ö l -

çüde b ir ar t ış gös tererek 15 .848 'e yükselmiş t i r . 9

Az gelişmiş ülkelerden gelen göç akımı, gelişmiş ülkelerden gelengöç ak ım ından da ha hız lı o l a r ak a r tm ak tad ı r . A ş ağ ıya a ld ığ ımızt a b l o b u h u s u s u d o ğ r u l a m a k t a d ı r . 1 0 Yani 1962-1966 y ı l lar ı aras ındayıllık yüksek nitelikli göçmen sayısı gelişmiş ülkelerden gelen göçmen-

G e l i ş m i şÜ l k e l e r

A z G e l i ş m i şÜ l k e l e r

1962 6.447 3 . 4 0 11963 7 . 9 0 3 4 . 5 7 91964 7 . 8 8 5 4 . 4 3 81965 7 . 9 5 3 3 . 7 9 61966 7 . 6 3 0 5 . 8 1 9

T o p l a m 3 7 . 8 1 8 2 2 . 0 3 3

lerde % 18' lik, az gelişmiş ülkelerden gelenlerde ise % 70' lik bir artışgöstermiştir . 1966 yılında az gelişmiş ülkelerden gelen yüksek nitelikli5919 göçmen A .B .D . ' ne g i rmiş , bun la rdan 2820 ' s i A s ya ' dan , 2472 ' s ii s e La t in A mer ika ' dan ge lmiş t i r .1 1

A vrupa ' da A .B .D . ' ne gen i ş ö lçüde ka tk ıda bu lunmak tad ı r . A ş a -ğıdaki ç izelge, 1962-1966 y ı l lar ında Bat ı Avrupa ü lkeler inden gelenmühendis , b i lg in , doktor ve d işçi sayıs ın ı gös termektedir . 1 2

1965 tar ih l i Göç Yasas ı , ü lkeye yüksek düzeyde e leman göçünüteş v ik amac ın ı gü tmek te id i . Çünkü A .B .D . ' n in böy le e l eman la ra gen i şö lçüde ih t iyac ı va rd ı r . Ö rneğ in uzay ya t ı r ımla r ı ve a s ke r î p rog ram-lar g ib i kamu yat ı r ımlar ı ve özel sektördeki ekonomik eylemler in bü-yüm eye dev am etmes i iç in g iderek ar t an ö lçüde insan sermayes ine

253



1962 1966

İngi l t e reBat ı Almanya

F ra n s ai t a lyaH o l l a n d aBelçikaisveçisviçreYunani s t ani s p a n y aAvusturya

1 . 4 8 857410212 62 13

5014815710 38744

-2 . 0 1 561 5180

18 512963

19 3297142116117

o lan ih t iyaç , böy le e l eman la ra o lan i s t emin a r tmas ına yo l açmak tad ı r .Böylece, az gel işmiş ü lkelere yapt ığ ı yard ımı y ine onlardan bu e leman-la r ı çekmek le d ah a f azlas ıy le ge r iye a lmak tad ı r . Bu yüzde n A .B .D .çeş i t l i ü lkeler in k ızgın l ığ ına ve geniş ö lçüde e leş t i r i ler ine maruz kal-m a k t a d ı r . Ruthjorrin, 3 Nisan 1967 tarihli The JVatioıi derg i s inde , muha-ceret p ol i t ikas ındaki değiş ik l iği şöyle değ er len dirm ekte dir : "Az ge-l i ş miş ü lke le r e köp rü , oku l ve has tane yapacak la r ı ma lzemey i ih r açederken , on la rdan , ka lk ınma yo lundak i b i r top lum iç in haya t î o l anyara t ı c ı kab i l iye t i a lmak tay ız" . 1 3 Başkan Johnson ise söz konusu yasayıimza la rken ş öy le demiş t i : "Bu ü lkeye , onun kud re t ine , gücüne , ide -

a l ine en çok ka tk ıda bu lunacak o lan la r , en önde kabu l ed i l ecek le r -d i r " . 1 4 D ean Rus k da bu o lay ı bu lunmaz b i r ş ans o la r ak n i t e l emiş vegöçmen l iğ in en büyük u lu s a l kaynak la r ından b i r i o lduğunu be l i r tmiş -t i r . 1 5

A .B .D . ' ne göç ün f az la o lu ş un un e tken le r inden b i ri s i de p s iko-s os ya l b i r n i t e l ik t a ş ı r . B i l ind iğ i üze re A mer ikan top lumu , A vrupa ' dangelmiş çeş i t l i u lus lardan meydana gelmiş t i r . Bu yüzden d ışar ıdan gel-miş b i r k imseye hor gözle bakı lmaz. Ayr ıca "başar ı" değer in i önplana a lmış b i r toplum olarak her başar ı l ı k imse, toplumda söz sahi-b i o lur , i t ibar görür , toplumsal s ta tüsü ar tar ve sürekl i o larak d ikey top-lumsal hareket l i l iğe tab i o lur . Böyle b ir k imse yabancı da o lsa top-

lumc a kabu l l en i r . O ys ak i A v rupa ü lke le r i da ha tu tucu dur . E lem anbaşar ı l ı da o lsa y ine o toplumun al t kül türüne dahi l ed i l i r .

2 . i n g i l t e r e

G ene l l ik le , A .B .D . ve K anada ' ya b i l im adamı kaybe tmek te , bunakarş ı l ık daha çok İngi l iz Ulus lar Topluluğu 'na dahi l ü lkeler i le d iğer

25 4



az gel işmiş ü lkelerden b i l im adamı ve yüksek n i te l ik te mes lek adamıçekmek ted i r . 1967 'de yay ın lana n r es mî b i r r ap o rd a b i ld i r i ld iğ ine gö -r e 1961-1966 y ı l la r ı a r as ındak i 6 yı ll ık döne md e İng i l t e r e ' den top lamola rak 26 .720 b i l im adamı , mühend i s ve t ekn ik e leman göç e tmiş ;buna ka r ş ı l ık , İ ng i l t e r e ' ye baş ka ü lke le rden 18 .900 b i l im adamı , mü-hend i s vb . göç le ge lmiş t i r . A radak i kay ıp 7 .820 ' d i r . 1 6 İng i l t e r e ' n in deA.B .D. g ib i , göç m evz ua t ınd a 1968 y ı l ında yap ı lan değiş ik lik ler, ü l -keye gelen yüksek düzeydeki e lemanlar ın orada kalmas ın ı kolaylaş -t ı r m a k a m a c ı n ı g i ü t m e k t e d i r . 1 7 Ö r n e ğ i n g ö ç m e n k a b u l ü n d e b u n i t e -l iktek i e l em an la ra önce l ik t an ınm as ı ve öğ ren imin i İng i l t e r e ' de ya -pan yabanc ı uy ruk lu öğ renc i l e r in o r ada ka lab i lme le r i g ib i .

3 . K a n a d a

Ülkeleraras ı b i l im adamı ve yüksek n i te l ik l i mes lek adamı göçühareke t inde K anada ' n ın ay r ı b i r öze l l iğ i va rd ı r . K anada , bu g ib i e l e -ma n la r ı hem çekmek te ve hem de kaybe tm ek ted i r . A yr ıca , d iğe rü lkelerden gel ip A.B.D. 'ne göç e tmeye n iyet l i o lanlar iç in b i r "uğrakü lke" o lmak tad ı r . 1962 -1964 y ı l l a r ında K anada ' dan göç eden 3500b i l i m a d a m ı v e m ü h e n d i s i n y a r ı s ı K a n a d a l ı d ı r . 1 8

4 . F i l i p i n v e K o r e

Bu ülkelerde kas ı t l ı ih raç vard ır . Döviz ar t ı r ımı iç in her düzeydedok to r , hemş i r e ye t i ş t i r i l ip A mer ika ' ya gönder i lmek ted i r . 1 9

I I . B E Y İ N G Ö Ç Ü N Ü N S E B E P L E R İ

Biz bu rada göç s ebep le r in i , l i t e r a tü rde ve a r aş t ı rma la rda be l i r enhusus lara göre e le a lacağız . Daha çok genel n i te l ik teki ve bütün az ge-l işmiş ü lkelerde geçer l i o lan sebeplere değineceğiz .

A . L İ T E R A T Ü R D E K İ S E B E PL E R

Sebepler le i lg i l i o larak , l i tera türde, k iş ise l gözlem ve deneyim-lere dayanı larak çeş i t l i görüş ler i ler i sürü lmüş tür .

1 . C a z i b e K u t u p l a r ı

Bu yaklaş ıma göre , dünyanın bazı bölgeler i cazibe kutuplar ı o luş -t u r u r . 2 0 Ülkeler aras ındaki i ler i kül tür merkezler i , başka bölgelerden

25 5



yüks ek n i t e l ik l i e l eman la r ı çekmek ted i r . Ö rneğ in K uzey A mer ika veBa t ı A vrupa böy le caz ibe ku tup la r ı o lu ş tu ran bö lge le rd i r .

2 . A r z - T a l e p K a v r a m ı

Bu göç, i ler i teknolo j i düzeyindeki ü lkelerde ekonomik gel işme-den dolayı yüksek n i te l ik l i insan gücü arz ve ta lebi aras ındaki denge-s iz l ik ten doğm ak tad ı r . Ö rneğ in , A .B .D . ' de fede ra l h ükü me t ve öze lsektör taraf ında n araş t ı rm a ve gel iş t irme eylemler ine yapı la n genişyat ı r ımlar yüksek n i te l ik l i e lemanlara sürekl i i s tem yaratmaktadır .

3 . Ç e k i c i i t i c i G ü ç l e r K a v r a m ı

Bu yaklaş ım, göç edi len ü lkeler i "çekici güç ler" , terkedi len ü l-keler i " i t ic i güçler" o larak ik iye ayırmaktadır . Çekici ya da i t ic i güç-ler ise, eko nom ik, mesleksel, top lum sal, s iyasal, kültüre l ya da kişisel-a i le s el e tmen le r i i çe ri s ine a lm ak tad ı r . 2 1 Çek ici e tmen le r o la r ak ;öde nen yüksek ücre t , mes leksel çal ışma iç in bol imkâ n ve araçl ar , bü-yük bilim merkezleri i le yakın il işki, s iyasal is tikrar, kiş i özgürlüğü,yabancı eş le ev l i l ik sayı lmaktadır : düşük ücret , mes leksel çal ışma iç inimkân ve araçlar ın s ın ı r l ı o luşu , yetenekten çok k ıdeme değer verenka t ı yöne t ims e l düzen , büyü k b i l im merkez le r inden uzak ta ça l ı şmazoru nluğ u, top lum h aya t ı i le s iyasal ha ya t ta k işi özg ür lüğü ne ya-pıl an bask ılar , s iyasal is tikrarsızlık, iş ya da aile ha ya tın da kiş isel

s o run la r da i t i c i e tmen le r o la r ak be l i r t i lmek ted i r 2 2 .A yr ıca , y ine bun la r g ib i , l i t e r a tü rde , göçü e tk i l eyen ve uygu lama-

da gö rü len ekonomik o lmayan b i r çok e tmen le r be l i r t i lmek ted i r . Bun-lar , devlet m em urlu ğu s is temler in in r i j it l iğ i , p rofesör ler in egemen l iğ i ,ku ru mla r ın a ş ı rı b i r a t a l e t iç inde bu lunm ala r ı , a r aş t ı rma fon lar ının bu -lunmayış ı , mes leksel yaln ız l ık , i ş e lde e tmede akraba ve arkadaş lar ınro l oynamas ı , yeteneks iz ler in mes leksel kar iyerde i ler lemeler i , gençkimseler in yetenekler in in yeters iz o larak tan ınmas ı gelecek iç in ümit-s iz l ik , ı rk önyargıs ı , u lusal köken ve kas t . 2 3 Bütün bu e tmen le r A s ya ,A f rika ve La t in A me r ika ' da göç le r i etk i leyen öneml i e tmen le rd i r .

B . A R A Ş T I R M A L A R D A G Ö Ç S E B E P L E R İ

Bi l im adamla r ın ın göç s ebep le r i konus unda 60 ü lkede 400 kadarbi l im adamı, yönet ic is i , eğ i t im ve b i l im pol i t ikas ı i lg i l i ler i üzer indea n k e t y a p a n Dedijer, göçün t ek b ir sebebe bağ lanam ayaca ğ ın ı i f ade e t -m i ş t i r .2 4

25 6



Dedijer, s ebep le r i ş u nok ta la rda top luyo r :

1. Ücret yetersizliği,

2 . Mes leksel çal ışma iç in imkânlar ın yeters iz l iğ i ,

3. Gen ellikle mesleksel çalışm a için yetersiz toplu ms al ve psikolo-j ik koşul lar ve özel lik le ter fi ve i ler leme o la nak lar ın ın dar l ığ ı ,

4 . Mes lek te i s t ihdam o lanaks ız l ığ ı .2 5

A yr ıca Dedijer, her ü lkenin kendine özgü sorunlar ın ın var l ığ ın ında göç le r e s ebep o lacağ ın ı kaydederek ö rneğ in G üney A mer ika ü l -

keler indeki s iyasal i s t ikrars ız l ığ ın b irçok b i l im ad am ını n göç e tmes i-n in s ebeb i o lduğ unu be l i rtmiş t ir . Ö rn eğ in s on zam an l a rd a K en ya ' -dan B i r l e ş ik K ra l l ığa , I r an ve Y unan i s t an ' dan A vrupa ve A mer ika ' ya ,A r jan t in ve Brez i lya ' dan Lâ t in A m er ika ' n ın d iğe r bö lge le r ine ve A .B .D . ' ye , K üba ' dan A .B .D . ' ye o lan yüks ek n i t e l ik tek i e l eman göçü ,s iyasal b iç imde ki kargaşal ık , baskı , husursuz luk , kar ışık l ık , i s t ikrar -s ız l ık tan i ler i gelmiş t i r . Diğer yandan s iyasal ik l imin değişmes i , göçhareket in i ters ine çevirebi lmekte ve d ışar ı g idenler y ine de kendi ü l -ke le rine dönmek ted i r . Ö rneğ in G an a ' d a 1950 y ı l l a r ında ve 1960 y ı l-l a r ında ve 1960 y ı l l a r ın ın baş lang ıc ında N ik rumah r e j imin in s iyas a lpol iükas ı sonucu b irçok yüksek n i te l ik l i k imseler d ışar ı g i tmiş t i . Fakats on zaman la rda d ı ş a r ı g iden bu G ana l ı l a r ın baz ı l a r ı ü lke le r ine dön -

mek ted i r l e ı . Bu , İ r an ' da ve geçmiş te A r jan t in ' de de böy le o lmuş tu r . 2 6

P an A mer ika n s ağ l ık ö rgü tü t a r a f ından La t in A m er ika ' d an , A .B . -D. ye yapı lan yüksek n i te l ik l i e lemanlar ın göçü konusundaki araş t ı r -m a d a d a 2 7 yukar ıdaki sebeplerden başka, s iyasal görüş ya da i l i şk i-lerden dolayı b i r k ıs ım bi l im adamlar ın ın b ir ü lkeyi terke zor lanmas ı ,ünivers i te s is temindeki aksakl ık lar , i ler i düzeyde uzmanl ık dal lar ındayet işmiş k imselerden yarar lanmadaki zor luklar , A .B.D. 'de özel sektöri le ünivers i te ler in b i rçok Lat in Amer ikal ı b i l im adamı ve yüksek n i te-l ik teki mes lek adamına iş önererek göçü teşvik e t t ik ler i g ib i husus lar ıda be l i r tmek ted i r .

Y ine Wi l son t a r a f ından İng i l t e r e ' den A .B .D . ' ye göç eden yüks ekn i t el ikl i e l eman la r ın göç s ebep le r i konus u nda yap ı l an a r aş t ı rmad a daİng i l t e r e ' de b i l im adamla r ına az değer ve r i ld iğ i , İ ng i l t e r en in in s an ınmane v iya t ın ı bozduğ u , ça l ı şma ş a r t l a r ın ın iy i o lmad ığ ı , A .B .D . ' demes leksel imk ânla r ın geniş liğ i , ücret ler in ve ha ya t s tan dar dın ı n yük-sekl iğ i g ib i sebepler or taya ç ıkmış t ı r . 2 8

257



H o l l a n d a ' d a y a p ı l a n a r a ş t ı rm a d a d a y u k a r ıd a k i s e b e p le r in ç o ğ u-nu i ç ine a l an s onuç la r a va r ı lmış t ı r . 2 9

Bura da , ay r ı ca , yukardak i s ebep le r a r as ında be l i rt i lmeyen ve göç-l e r in t emel s ebep le r inden b i r i s i o lduğuna inand ığ ımız U lus la r a r as ıK a l k ı n m a Ö r g ü t ü G e n e l S e k r e t e r i M a u r i c e G U E R N I E R ' n i n g ö ç -l e r in eğ i t s e l yönü üze r indek i düş ünce le r in i de gözden uzak tu tmamakg e r e k i r . 3 0

C . E Ğ İ T İ M S E L Y Ö N

Ü çüncü dünyan ın ve az ge l i ş miş ü lke le r in öğ re t im a lan ındak i ya -n ı lg ı lar ı , ay nı za m an da göç sebepler i aras ında dır . Bu ü lkeler in , kuş-kusuz, sömürgeci l ik dönemler inde böyle yanı lg ı lar ı i ş lemeler i gayetdoğal id i . Esasen sömürgeci devlet , zorunlu o larak kendi eğ i t im s is -t emin i bu ü lke le rde de uygu lamak ta id i . F aka t bu ü lke le r , s ömürge-c i l ik dönemle r inde mazu r gö rü lecek o lan bu yan ı lg ı l a r ın ı bağ ıms ız -l ık lar ında n sonra da sürd ürd üle r . İ ş te bu eği tse l yanı lg ı lar ın b i r incisi ,bu ü lkeler in , kendi ü lkeler inde gel işmiş ü lkeler in eği t im program vey ö n t e m l e r i n i u y g u l a m a l a r ı d ı r . 3 1 Bu ülkele rin gelişmiş ülkele rde eği-t imle r in i t am am lam ış baka n la r ı ve yöne t i c il e r i ke nd i ye t iş t ik le riü lken in eğ i t im p rog ramla r ın ın mükemmel o lduğuna inan ı r l a r ve ayn ı

p rog ramı ü lke le r inde de uygu la tmaya çaba ha rca r l a r . O ys a k i ge l i ş -miş ü lke le r e gö re haz ı r l anmış öğ re t im p rog ramla r ı bu ü lke le r in ih t i -yaç la r ına t e r s düş en p rog ra mla r d ı r . Bu p rog ram la r e s asen ge li şmişülkelerde de terkedi lmiş t i r . Oysa k i sanayi ü lkeler inden gelen sanayimens up la r ı ve bu ü lke le r in bakan la r ı ha lâ bu p rog ramla r ın mükem-mell iğ inde d irenir ler . Bu yüzden Bat ı Avrupa okul s is temler i bu ü lke-l e r ce kö rü kö rüne t ak l i t ed i l i r . 3 2 Bu takl i t , gel işmekte o lan ü lkeler inöğ re t im r e fo rmla r ına en büyü k enge li o lu ş tu rma k tad ı r , i ş t e bu ü lke -ler , kendi ler in i daha önce yönetmiş o lanlar ı gel işme ve i ler leme konu-s unda ö rnek a lmış la rd ı r . Bu dünya la r ın in s an la r ı a r t ık zahmet l i t a r ım-s a l h izmet i küçük gö rmek te ve A vrupa l ı g ib i bü ro i ş l e r inde ça l ı ş maki s t emek te ve onun yap t ığ ı öğ ren imin ayn ın ı yapmak i s t emek ted i r . Bu

ülkeler in gel işmiş ü lkelere öğrenim iç in gönderdik ler i e lemanlr oradanas ı l ü lke le r ine döndük ten s on ra i ş bu lamamak ta ve y ine öğ ren imdebulunduğu gel işmiş ü lkeye göç e tmektedir . Çünkü az gel işmiş ü lke,kend i ih t iyac ı o lmayan b i r a l anda e leman ın d ı ş a rda ye t i ş mes ine mü-saade e tmiş t i r . Böylece p lans ız ve yur t sorunlar ına uymayan eği t impol i t ikas ı sonucu "diplomalı işsizler" o r t aya ç ıkmak tad ı r .

258



Ülke mizd e 4 . Beş Yıl l ık P la nd a doktor , hemşire , topoğraf, har i tamühend i s i , e l ek t r ik , maden ve me ta lü r j i , mak ina mühend i s l iğ i a l an la -r ında, insangücü açığ ı bel i r lenmiş t i r . Oysa k i hâlâ k imya mühendis l iğ i ,eczacı , inşaat mühendis l iğ i , z i raat mühendis i ve mimar vgib i mes lekler -de iş gücü f azla lığ ına r ağm en f az la e l eman ye t i ş t i r i lmek ted i r . 3 3

I I I . B EY l N G Ö Ç Ü B A K I M I N D A N T Ü R K İ Y E

Ülkemiz de beyin göçüne uğrayan ü lkelerden b ir id i r . 1962-67yı l lar ı aras ında 61 b i l im ada m ı, 327 mü hen dis ve 319 doktor o lm ak

üzere 707 yet işmiş insa n g ücü göç e tmiş t i r . Bu tesbi t , Am er ikaKon gres i i s ta t is t ik ler ine göredir . Aynı y ı l lar ara s ında Tü rki ye 'd engel işmiş ü lkelere , Bir leşmiş Mil le t ler in kayna klar ın a d ay an an ra-kamla ra gö re , y ı lda o r t a l ama 375 ye t i ş miş in s an göç e tmiş t i r . Bun-lar ın % 51.5 i t ıp , % 40 ' ı mühendis l ik , % 5 .5 i tab i î b i l imler ve% 3 ü sosyal b i l imler a lanlar ından gelmektedir . Bir başka araş t ı r -m aya gö re , ü lkemizdek i mes lek oda la r ında yap ı l an a r aş t ı rm a s onuç-lar ın a göre 1977 y ı l ı sonu ba kım ınd an yur t d ış ına 4016 müh end isve 2168 dok to r göç e tmiş t i r . Ü lkemizde mühend i s l e r , dok to r l a r vebi l im adamlar ı üzer inde yapı lmış baş l ıca üç araş t ı rma vardır . Biz bu-rada, bu araş t ı rmalar ın sonuçlar ın ı bel i r tmekt le yet ineceğiz .

A . D O K T O R L A R

H ıfzı ss ıhha O k u lu t a r a f ından "Türk iye ' de S ağ l ık A lan ında in s an -gücü" konus unda b i r a r aş t ı rma yap ı lmış t ı r . Bu a r aş t ı rman ın "H ek im-ler in Mes lekî Problemler i" baş l ık l ı 3 'üncü Bölümünün b ir k ısmı daülkeyi terk ede n T ürk hekimler i i le i lg i lid i r . Ara ş t ı rma 1962-1963yı l ında yapı lmış t ı r .

D ü nya n ın he r ye r inde hek ime büyük b i r t a l ep o ldu ğund an Tü rkhekimler i d ış ü lkelerde çal ışmak imkânına sahip t i r . Bi l indiğ i üzereTürk iye ' de t ıp öğ ren imiy le i lg i l i g ide r l e r in hemen hemen t amamı dev -

le t çe ka r ş ı l anmak tad ı r . Bu yüzden he r hek im iç in büyük b i r ya t ı r ımy a p ı l m a k t a d ı r .

Örn ekle me i le seçilen 1257 hek imd en 230 'un un ( % 18.3) d ışü lkelerde bu lun du ğu tesbi t ed i lmiş t i r . (1964 y ı l ında) Örne klem enin ge-nel leş t i r i lmes iy le 2248 Türk hekiminin d ış ü lkelerde yaşadığ ı tahmine d i l m i ş t i r .3 4

25 9



Bu tar ih te 832 sayı i le en çok Türk doktoru Bat ı Almanya 'da bu-lunuyor ; bunu 607 i le A.B.D. tak ip ediyordu. Ger iye kalan doktor lar ınbüyük k ısmı İngi l tere , Fransa, İ sv içre ve İskandinav ü lkeler inde id i . 3 5

Mezun iye t y ı l l a r ına gö re d ı ş a rdak i dok to r l a r ın du rumunu aş ağ ı -daki ç izelgeden görebi l i r iz :

D ı ş Ü l k e l e r d e O l d u ğ u B i l i n e n H e k i m l e r i n M e z u n i y e t Y ı l l a r ı v e C i n s i y e t i n e

G ö r e D a ğ ı l ı m ı

H e k i m S a y ı s ı T o p l a m

M e z u n i y e t Y ı l ı E r k e k K a d ı n S a y ı o//o

1923-39 13 1 14 6 . 11 9 4 0 ^ 9 55 4 59 2 5 . 61950-59 117 21 138 60 .01960-63 12 7 19 8 . 3T o p l a m 197 33 23 0 100.0

Çizelgede görüld üğü g ib i d ışar ıya göçler en fazla 1950-1959 y ı l -lar ı aras ın da (% 60) cereyan etm iş t i r . Bun u % 2 5. 6 ile 1940 -19 49 y ı l-l a r ı a r as ında mezun o lan la r t ak ip e tmek ted i r .

D ı ş Ü l k e l e r d e O l d u ğ u B i l i n e n H e k i m l e r i n C i n s i y e t e v e B a ğ b B u l u n d u k l a r ı Ü l k e -l e r e G ö r e D a ğ ı l ı m ı

H e k i m S a y ı s ı T o p l a m

D ı ş Ü l k e E r k e k K a d ı n S a y ı %

Batı Almanya 74 12 86 3 7 . 0

A.B.D. 53 9 62 27 .0

K a n a d a 13 3 16 7 . 0

Diğer Ülkeler 14 4 18 7 . 8

Bil inmeyen 43 5 4 8 2 0 . 8

T o p l a m 197 33 230 100.0

Bekleni ld iğ i g ib i , Bat ı Almanya ve A.B.D. , Türk hekimler in in enfazla g i t t ik ler i ü lkelerd ir. Ö rnek lem e oran lar ın ı genel leş t i rerek , 607Türk hek imin in A .B .D . ' de ve 832 hek imin de Ba t ı A lmanya ' da o lduğut a h m i n e d i l e b i l i r .3 8

26 0



Hekimlere göç sebepler i soru lmuş ve şu sonuçlar a l ınmış t ı r : 39

o '/o

. Gelir yetersizliği 68

. Mes lekte başar ı sağlama güçlüğü (b i lg i , görgü ar t ı rmak,ih ti s as yapm ak) 12 .3

. Tam bir hekim kişiliği i le çalışma güçlüğü ve meslek-daş lar aras ınd aki i l işk i ler in iy i o lmayış ı 6 .2

. K onfo r i ç inde yaş ama k a r zusu 5 . 7

. Sağl ık örgüt lenm es indeki aksakl ık lar 4 .9

Y an ı t l ayan 988 hek imden 245 ' i (% 24 .8 ) daha önce d ı ş ü lke le rdebul unm uştu . Bu nlard an 118 'i (% 48. 1) y ine d ış ü lkelere g i tmek is -t iyordu. Bu bulgu , d ış ü lkeye g iden hekimin Türkiye 'ye dönse b i ley ine ü lkeyi terketmek is temes i o las ı l ığ ın ın yar ıya yakın o lduğunu gös-t e rmek ted i r .

743 k iş in in % 75.2 ' s i l ı iç d ış ü lkede bulunmamış t ı . 4 0

Baba la r ı o r t a ya da yüks ek öğ ren im gö rmüş hek imle r in % 27 .4 ' üdış ü lke dene yim ine sahipke n, bab alar ın ın öğrenim i i lkokuld an fazla

o lma yan hek imle r in % 17 .7 ' s i bu c ins b i r deney im k aza nm ış t ı r . 4 1

Baban ın öğ ren im du rumu ve d ı ş a rda daha önce bu lunmuş o lmas ı dagöçü etk i leyen b ir öge o lmaktadır .

D aha önce A .B .D . ' de bu lunmuş hek imle rden ö rnek lemeye g i r en75 ' in in verd iğ i b i lg i lere göre değiş ik süre kalan hekimler in yüzde da-ğı l ımı şöyledir :

6 ay ya da az * % 5 . 3

1 - 2 yıl % 38 .6

3 - 4 yıl %

5 - 9 yıl %10 y ı l ya da fazla % 1 .4

G örü ldüğü g ib i % 33 .4 ' ü 5 -9 y ı l daha önce A .B .D . ' de ka lmış t ı r .U zun s ü re o r ada ka lmak da göç le r i e tk i l emek ted i r . N e kadar uzun s ü -re orada kalınırsa, o ülkedeki sürekli olarak yerleşVne olasılığı o kadar

26 1



fazla laşmaktad ır . Dış ü lke deney imi o lan genç hekimler y ine d ışar ıg i tmey i yaş l ıl a rdan da ha f azla i s t emek ted i r . G en ç hek imin d ı ş ü lkedeiken evlenmes i ve bu durumda o ü lkede sürekl i o larak kalmas ı o las ı l ığ ıd a h a f a z l a d ı r . 4 2

M e s l e k i N e d e n l e r l e D a h a Ö n c e D ı ş Ü l k e l e r d e B u l u n a n T ü r k H e k i m l e r i n i n M e z u -n i y e t Y ı l l a r ı n a v e T e k r a r G i t m e k İ s t e y i p İ s t e m e d i k l e r i n e G ö r e D a ğ ı l ı m ı "

T e k r a r G i t m e k İ s t e y e n l e r T e k r a r G i t m e k İ s t e m e y e n

M e z u n i y e t Y ı l ı S a y ı V/o S a y ı %1923-29 7 26 .9 19 7 3 . 11930-39 15 30.6 34 6 9 . 41940-49 51 48 .2 55 51 . 81950-59 40 6 9 . 0 18 31 .01960-63 5 8 3 . 4 1 1 6 . 6T o p l a m 11 8 4 8 . 2 127 51 .8

Dr. Donald Fergııson'un a raş t ı rma s ında 1965 y ı l ında A .B .D . ' de ,Tü rk iye T ıp F akü l t e l e r inden mezun ,% 90 ' ı e rkek o lan 358 hek imbu lu nm ak ta id i . Bun la r ın % 80 ' i i s t anb u l , % 20 ' s i A n kara T ı p F akü l -tes i mezunu id i . Mezuniyet ten 5 y ı l sonra d ış ü lkeye g idenler fazla-laşm akta , 10 y ı l önce mezu n o lanlar en büy ük k ısmı o luş turm akta dır .

He kim ler in üçte ikis i ,has tan e ler in maaş l ı personel i , % 40 ' ı özel m ua -yenehane sahib i ve % 10 'u öğret im ya da araş t ı rma i le i lg i l i ey lemler -d e b u l u n m a k t a i d i . 4 4

H ıfzı ss ıhha a r aş t ı rmas ında , a r a ş t ı rmay a ka t i l an 988 hek imd ens adece 39 ' u nun (% 3 .9 ) hek im o la r ak ça l ı şmad ığ ı be l i r l en miş t i r . 4 5

Emekli ler har iç 27 hekimin (% 2 .7) mes lekler in i b ı rakt ık lar ı or tayaçıkmış t ı r . Bu k imseler da ha fazla gel i r get i ren başka iş lere g i rmiş ler -d ir . i l aç f i rmala r ın ın yönet ic i ya da temsi lc is i o larak 13, ç if tl ik iş le ten4, B. M .M . üyes i 3 , ev kadın ı 6 ve mem ur o la rak çal ışan 1 hekim tes-b i t ed i lmiş t i r .

E r d a l A t a b e k , y a z d ı ğ ı m a k a l e d e , 4 6 A .B.D . ' dek i Tü rk hek imle r in insayıs ın ın 600-700 aras ında değiş t iğ in i bel i r tmektedir . Konuş tuğu he-kimler göç sebepler in i şöyle bel i r tmiş lerd ir : "Bizi yur t d ış ına i ten se-bepler in baş ında, ü lkemizde gelecek güvenl iğ in in o lmayış ı gel i r . Ne-rede çal ış ı r s ın ız , nas ı l çal ış ı r s ın ız , bugününüz ve yar ın ın ız ne o lur ,bun la r ın heps i de be l ir s i zd i r . Ü lkem izde hek im ça lı ş ma ş a r t l a n , he -

26 2



kimler in mes leksel k iş i l ik ler in i y ıpratan b ir düzendir . Toplumsal du-r u m u m u z u n , e k o n o m i k d u r u m u m u z u n v e m e s l e k s e l d u r u m u m u z u ngel işmes i aras ında doğru b ir orant ı yoktur . Amer ika 'da çal ışmanın çe-k ic i yanlar ı , hekimlik k iş i l iğ in in güçlü o larak duyuluşu , teknik im-kân la rdan t ıp ta ya ra r l anman ın büyük ya ra r ı mes leks e l ge l i ş men in do -yum s ağ lay ıcı o lmas ı ve bu ra da v a ro lan r e f ahın ve rd iğ i gü vend i r " .

A yn ı maka lede D r . Atabek, s on y ı l l a rda A mer ika ' ya g iden Türkdok to r l a r ı s ay ı s ında b i r aza lma o lduğunu , ha len mevcu t hek imle r in% 9 5 ' in in 1960 y ı l ında n önce geld ik ler in i , 1945-1960 aras ında büy üks ay ıda Türk hek imin in A mer ikay ' a g i t t iğ in i , bu y ı l l a r ın Tü rk iye ' dek i

top lums a l ça lkan t ı l a r ın en ha ra r e t l i dönem i o lmas ı bak ım ından ay -dın zümrenin karş ı laş t ığ ı güçlük ve ümits iz l ik ler in göçlerde ro l oy-nad ığ ın ı be l i r tmek ted i r .

657 sayı l ı Devlet Memurlar ı Yasas ın ın doktor lar ı memur sayanhükümler i dok to r l a r a r as ında büyük huzu r s uz luk ve t epk i ya ra tmış t ı .Doktor lar , ayr ı b i r hekim personel yasas ı i s temektedir ler . Sonra , aş ı r ıs ay ıda has ta bakma, ye te r s i z ş a r t l a rda ça l ı ş t ı r ı lma , mahrumiye t bö l -ges i çal ışmalar ın ın düzens iz l iğ i , a tama ve naki l lerde güvens iz l ik g ib isorunla r hâlâ çözülem emiş t i r . Bu yüz den fazla sayıda hekim in y inedışar ıya g i tmek imkânı bel i rebi l i r .

B. MÜHENDISLER

Mühendis ler le i lg i l i o larak , yüksek mühendis Cevdet Kösemen, 1968y ı l ında b i r r apo r haz ı r l amış t ı r . 4 7 Bu r apo rda d ı ş a r ıdak i mühend i s l e r ins ay ıs ının t e s b i t inde mü hend i s ve m ima r oda la r ındak i kay ı t l a r t e -mel a l ınmış t ı r , inş aa t Müh end is ler i Oda lar ı Bir liğ i Başkanı b i r konuş-ma s ınd a üye o larak kayı t l ı bul un an 3 . 00 0 k iş iden 500 k iş in in d ışar -da bu lunduğunu ve b i r mimar ın 250 .000 TL ' s ına ma l o lduğunu be -l i r tmiş t i r . Böylece, 125 milyon l i ra l ık b i r kayba maruz kald ığ ımıza d ik-kat i çekmiş t i r .

Bu a r aş t ı rm ada 1968 y ı l ında d ı ş a rdak i mühend i s ve mim ar la r ıntop lam sayıs ı 975 k iş i o larak bel i r lenm iş t i r . Bu sayı çeş it l i oda lara ka-y ı tl ı t op lam 17 .233 m im ar ve mühe nd i s l e r in % 5 .6 ' s ın ı o lu ş tu rmak-tayd ı . Ta bi i k i bu sayıya oda lara b i lg i vermeks izin yur t d ış ına çalış -ma ya g iden le r ve baş ka ü lke le rde öğ ren imin i b i t i rd ik ten s on ra yu rdad ö n m e y e n l e r e k l e n m e m i ş t i r .4 8 F a k a t O d a l a r , k a b a c a b ü t ü n m ü h e n -

263



d i ş l e r in yak laş ık o la r ak % 10 'unun d ı ş a rda o lduğunu t ahmin e tmek te -d i r . D ı ş a rdak i mühend i s l e r in çoğu , mimar la r l a e l ek t r ik ve mak ine mü-h e n d i s l e r i d i r .4 9 Çok az ı da ma den , k imya ve in ş aa t mühen d i s id i r .Çünkü in ş aa t mühend i s l e r in in yu r t i ç inde ça l ı ş ma imkân la r ı bo ldu r .Mimar la r ın d ı ş a r ı g i tme le r inde d i l öğ renme ih t iyaç la r ı da ro l oyna-maktadır . Ayr ıca makine ve e lektr ik mühendis ler in in yur t iç inde özeliş a lma o lanaklar ı s ın ı r l ıd ı r . Maden ve k imya mühendis ler in in ise d ı -şar ıda iş bulma imkânlar ı s ın ı r l ıd ı r .

Dışar ı göç eden müh endis ler en fazla (% 6 8.8 ) 1946-196 5 y ıl -l a r ı a r as ında göç e tmiş le rd i r . 5 0 Gö çün bu y ı l larda fazla o luşu nun se-

bep le r in i yaza r ş u nok ta la rda top luyo r :

— Bat ı ü lkeler iy le her tür lü a landa i l i şk i a ı t ı ş ı r ı r bu y ı l lardaoluşu .

— Türk iye ' de yab anc ı f i rma la r ın iş imkân la r ın ın a r tı ş ı.

— Türkiye 'ceki s iyasal i s t ikrars ız l ık lar ın bu döneme ras t lamas ı .

— Bu dönemde iş hacmindeki is t ikrars ız l ık lar .

Dışard a çal ışan m im ar ve mü l endis ler in d ışard a öğrenim yapış -l a r ına gö re dağ ı l ımla r ı ş öy led i r : 5 1

D ı ş a r ı d a n M e z u n O l m u ş D ı ş a r d a Ç a l ı ş a nM ü h e n d i s v e M i m a r l a r M ü h e n d i s v e M i m a r l a r

Makine Mühendi s l er i 25 .2 5 .0Elektrik Müh endisleri 16 .1 9. 8

İnşaa t Mühendi s l er i 11 .5 3 .6

Mad en Mühendi s l er i 20 .5 0 . 9Kimya Mühendi s l er i 7 .6 2 . 5

M i m a r l a r U U ÎOrt . 14 .2 Ort . 10 . 5

Çize lgede gö rü ldüğü üze re en f az la d ı ş a rda n me zun ob n l a r ma-kine, e lektr ik ve mad en m ühen dis ler id i r . En fazla d ışarda çal ışanlar iseelektr ik mühend is le , i ve mi ma r lard ır .

Yı l lara göre göçleıdeki değiş ik l ik ler ise şöyledir . : 5 2

26 4



1956 yılı 100 olarak kabul edilmiş ve çizelge aşağıdaki biçimi al-mıştır .

1956 100 1962 230

1957 57 1963 171

1958 74 .3 1964 171

1959 115 1965 243

1960 115 1966 230

1961 202 1967 122

Önemli b i r nokta , göçün son y ı l larda büyük b ir h ız la ar t ış kay-d e t m e s i d i r .3 3

Göç eden mimar lar ın % 79 'u 1960 'dan sonra yur t tan ayr ı lmış -l a rd ı r .

Göç eden inşaat mühendis ler in in % 86 ' s ı 1961 'den-sonra yur t tanayr ı lmış lard ır .

G öç eden mak ina mühend i s l e r in in % 80 ' i 1961 'den s on ra yu r t t anayr ı lmış lard ır .

Ç a l ı ş a n M ü h e n d i s v e M i m a r l a r ı n Ç a l ı ş t ı k l a r ı M e m l e k e t l e r e G ö r e D u r u m u "

Ü l k e M a k i n e E l e k t . İn şa a t M a d e n K i m . M . M i m a r l a r T o p .

U.S.A. 87 37 44 — 14 32 214Alma nya 60 11 47 — 7 55 180Bilinmeyen — 149 55 11 8 160 383

D ı şa r ı d a Ç a l ı şa n M ü h e n d i s v e M i m a r l a r ı n M e z u n i y e t Y ı l l a r ı n a G ö r e D a ğ ı l ı m ı

M e z u n i y e tY ı l l a r ı M a k i n e E l e k t . İn şa a t M a d e n K i m . M . M i m a r l a r T o p .

1946-1950 32 36 23 6 4 57 1581951-1955 44 66 32 — 9 69 22 01956-1960 43 46 27 1 4 19 1401961-1965 26 44 14 — 19 50 15 3

26 5



D ı ş a r ı d a Ç a l ı ş a n M ü h e n d i s v e M i m a r l a r ı n M e z u n O l d u k l a r ı M e m l e k e t l e r e G ö r e

D u r u m u

Ü l k e M a k i n e Ü l k e M a k i n e E l e k t . İ n ş a a t M a d e n K i m . M .

Türkiye 109 162 134 — 31 150 58 6 4U.S.A. 34 35 31 — — 7 107 1 .1Almanya 12 14 13 — 8 7 45 5.7

Araş t ı r ıc ı , mühendis göçünün sebepler in i şöyle açık l ıyor . 5 6

"T em el sebepler i , b i reyler in rahat l ık , güvenl ik ve müref feh b irb iç imde yaş ama i s t ek le r inde a r amak ge rek i r . Bu aç ıdan göç s ebep -le ri ik i g ru p ta top lan ab i l i r : 1— Bi reyin kend i h aya t ınd an doğansebepler , 2— Bireyin iç inde yaşadığ ı toplumun sosyo-ekonomik şar t -l a r ın ın ya ra t t ığ ı s ebep le r . "

Bireyin kendi h ayat ıy la i lgi l i o larak , "üc ret l er" baş ta gelen b ire tmen o luyo r . A raş t ı r ı c ı bu hus us un c idd î o la r ak gözönünde bu lundu-durulmas ına işaret ed iyor . Esasen az gel işmiş ü lkelerde yüksek gel i rve yüksek düzeye er işmek is teğ in in genel o lduğunu bel i r t iyor .

Kiş isel sebeplere , genç kuşaklar ın başka ü lkeler i görmek ve fark l ıyaşa nt ıya sahip o lm a arz usu nun da eklenmes i gereğine işaret ed iyor .

Yine, mühendis l ik te yeni l ik ler in tak ib i ve yeni araçlar ın kul lanı lmas ı ,s ağ lanmas ı g ib i hus us la r , on la r ın d i l öğ renme zo run lu luğunu o r t ayaçıkar ıyor . Teknoloj ik b i lg i de eği t imler i boyunca yeter ince ver i lemediğiiç in bu b i lg i ve imkânlar ın d ışarda o lmas ı dolayıs ıy le bu husus lar dagöç sebepler i aras ına g ir iyor .

S os yo -ekonomik du ru ml a i lg il i o l a r ak da , yab anc ı f irma la r l a işdolayıs ıy le yakın i l i şk i ler in de gözönünde bulundurulmas ına işaret ed i-yo r . Bu f i rma la r Tü rk m ühend i s l e r ine yüks ek üc re tmle r ödemek ted i r -ler . Yine, p lan ve ç iz imle uğraşan , pro je yapan ve yönet ic i l ik le uğ-r aş an mühend i s l e r de s iyas a l bak ımdan hus u r s uz o lmak tad ı r l a r . Ö r -neğ in yüks ek kademele rde bu lunan b i r mühend i s , s iyas a l bak ımdan

hükümet le b i r an laş maz l ığa düş tüğü zaman kend i s i hemen daha ed i l -g e n k o n u m l a r a a t a n m a k t a v e b u d u r u m i se g ö çe s e b ep o l m a k t a d ı r . 5 7

F evka lâde b i r a r aş t ı rı c ı ya da fevka lâde b i r p ro je yap an b i r m ühe n-d i s muayyen y ı l l a r ı do ldu rmad ıkça b i r üc re t a r t ı ş ına t ab i o lamıyo r .Bu yüzden baz ı e l eman la r ı dev le t da i r e l e r inde tu tmak da güç leş iyo r .Göçü etk i leyen k iş ise l sebeplerden b ir i de d ışarda öğrenimi s ı ras ında

266



yabanc ı i l e ev lenen mühend i s , yu rda döndüğünde ka r ı s ı t a r a f ındanv a t a n h a s r e t i n e d a y a n a m a m a k t a n b a s k ı y a m a r u z k a l m a k t a v e d ı ş a r -da iş a r a m a imkân la r ı a r aş t ı rmak tad ı r .

Türkiye 'de d ışar ıdan gelenler in ünivers i te öğret im üyel iğ ine g ir -me le r i de güç lük le r doğu ruyor . Ö rneğ in d ı ş a r ıda mes leğ inde de rece le ra lmış b i r k ims en in yu rda döndüğünde o rada a lmış o lduğu de rece le r ins ay ı lmamas ı da yu rda dönmey i enge l l iyo r .

Dışar ıdan gelen çok çekici i s temler de mühendis göçünü etk i le-yen s ebep le r a r as ındad ı r .

Personel Yasas ın ı pro tes to iç in mühendis ve mimar lar d i ren-me eylemler ine g ir işmiş lerd i . Personel Yasas ın ın kendi ler in i i şç i o l -mak özel l iğ inden ayır ıp , h izmet yapan k iş i ler o larak kabul e tmes in iis tememekte id i ler . İ şç i s ta tüsünde kalarak yevmiyel i çal ış ıp daha faz-la ücret a lmayı is temekte id i ler . Üs tel ik , h izmet deği l , b i r "değer"ya ra t t ık la r ın ı idd ia e tmek te id i l er . O ys ak i mühe nd i s ve mim ar la r ınçok büyü k b i r k ı s mın ın ka mu ku ru luş la r ında ve bun la r ın da doğ ru -dan üret imle i lg i l i o lmayan örgüt ler inde çal ış t ık lar ı , genel yönet imlei lg i l i masa baş ında büro iş ler i yapt ık lar ı b i l inen b ir gerçekt i r . Dolayı-s ıy le bun la r ın ey lemle r i e l e ş t i r i lmek ted i r . Çünkü bun la r ın kamu ku -ru lu ş la r ında b i r değer ya ra tm ad ık la r ı ; değer in , ancak f ab r ika ve i ş le t -me düzey inde ya ra t ı ld ığ ı , do lay ı s iy le bun la r ın çoğun luğunun doğ ru -

dan h izmet i ş l ev le r i yap t ık la r ı s öy lenmek ted i r .5 8

C . B İ L İ M A D A M L A R I N I N G Ö Ç Ü

Prof . Oğuzkan, 1968-1969 y ı l ında b i l im adamlar ın ın göçü i le i lg i l i ,anke te dayanan b i r a r aş t ı rma yapmış t ı r . Ev ren o la r ak , a r aş t ı rma s ı -ras ında Türkiye 'de as l î ya da sürekl i b i r görev sahib i o lmaks ızın , ya-bancı b i r ü lkede tam görevl i o larak çal ışan , t ıp doktor lar ı d ış ındakidok to ra l ı t üm b i l im adamla r ı i l e dok to ra s ah ib i d iğe r e l eman la r e l eal ınmış t ı r . Anket uygulandığ ında göç e tmiş doktoral ı e leman sayıs ı217 o la r ak be l i r l enmiş t i r . 5 9 i nce lenen g rubun % 91 .3 ' ü e rkek , % 8 .7 ' s i

kad ınd ı r . Y aş la r 28 i le 63 a r as ında değ i ş mek te o lup m edy an yaş 40 .4o la r ak be l ir l enmiş t i r. G r ub un % 92 .7 ' si Tü rk iye ' de doğ muş tu r . G ru -bu n % 83 .3 'ü evl id i r . % 28 in in ba ba m es leği profesyonel teknik vebenzer i i ş ler , % 22.7 ' s in in idare , icra ve büro iş ler inde çal ışanlar , %17.3 'ü özel t icaret kurumu sahip l iğ i , % 17.0 ' s i s i lah l ı kuvvet lere men-suptur . Şu halde, göç edenler in seçkin b ir sosyo-ekonomik düzeyden

\

267



ge ld ik le r i s öy leneb i lmek ted i r .6 0 Baba la r ın ın % 44 .7 ' s i Ü n ive r s i t e ya -da yüksek okul , % 24. 7 's i i se li se ya da de ngi oku ldan m ezu ndu r . Budurum Türk iye o r t a l amas ın ın ü s tünded i r . A na la r g rubu da öğ ren imdurumla r ı i t i ba r iy le % 3 .3 i l e Tü rk iye o r t a l amas ın ın ü s tünde (Türk i -ye or ta lamas ı 1965 'de b inde 9) .

İnce lenen g ru p , yak laş ık o la r ak o r t a l am a 3 yaban c ı d i l b i lmek te -d i r . 6 1 Y abanc ı b i r d i lde öğ ren im veren b i r oku ldan mezun o lan la r ıno ran ı , o r t aoku l düzey inde % 36 .7 , l i s e düzey inde % 38 .7 ' d i r . 6 2 Budurum, grubun ai le ler in in genel o larak yüksek b ir sosyo-ekonomik dü-zeyde o lduklar ın ı gös ter iyor .

Türkiye 'de l isans ve yüksek l isans a lmış o lanlar ın oranlar ı , s ı ra-s iy le , % 39.3 ve 31 .3 ' tür . Buna karş ı l ık , yabancı b i r ü lkede d ip lomaalanlar ın oranı , l i sans iç in % 26.0 , yüksek l isans iç in % 34.0 ' t i i r . Dok-to ra düzey inde i s e Tü rk iye ' de d ip loma a lan la r ın o r an ı % 16 , yabanc ıü l k e l e r d e d i p l o m a a l a n l a r ı n o r a n ı % 8 1 . 3 ' t ü r . 6 3 A yr ıca , g rubun %12 's i b i rd en fazla l i sans , yüksek l isans ya d a dok tora sah ib i d ir . 6 4

Herhangi b i r yerden burs a lmaks ızın , yani çal ışarak ya da k iş ise l -a i lev î imkânlar la yüksek öğrenim gider ler in i karş ı layanlar ın toplamoran ı , dok to ra önces i dönemde % 51 .3 ' ü , dok to ra döneminde de %6 1 . 4 ' ü b u l m a k t a d ı r . 6 5

İnce lenen g ruba , dok to ra öğ ren imi i le bu öğ ren im den s on rak i

mes lek deneyimler ine göre mensup o lduklar ı b i l im dal lar ı ve bu b i-l im da l l a r ı i ç indek i uzman l ık a l an la r ı s o ru lmuş tu r . A l ınan s onuç la rda" temel b i l imle r " , top lam g rubun % 38 ' in i , mühend i s l ik i s e % 38 .7 ' s i -n i temsi l e tme kte , ayr ıca % 13 .3 'ü toplu msa l b i l imler ve ps ikolo j it a k i p e t m e k t e d i r . 6 6 Diğer ler i t ıp , tar ım ve beşer î b i l imlere dağı lmış -t ı r . Te me l b i l imlerde en çok y ığ ı lma, " f iz ik" ; müh endis l ik te , "inşaat";toplumsal b i l imlerde "ekonomi" a l an la r ıd ı r .

1. M e s l e k D e n e y i m i

Ank et i yan ı t lan dıra n 150 k iş iden % 22 ' si (33 k iş i) d okto rada nönce çal ışm adığın ı b i ld i rmiş t i r . % 2 .7 ' s i (4 k iş i) soruyu yanı ts ız b ı rak-

mış , ger iye kalan 113 k iş i iç inde doktoradan önce çal ışma süres i mey-dan 4 .4 y ıl o lmak üze re 1 -2 5 y ı l a r as ında değ i ş m ek ted i r . 6 7

2 . A k a d e m i k u n v a n l a r

G rubun % 23 .3 ' ü , geçmiş te ya da ha len he rhang i b i r akademikünvan s ah ib i o lmamış la rd ı r . G er iye ka lan ve g rubun dö r t t e üçünden

26 8



fazlas ın ı o luş turan k i t len in çeş i t l i kademelerde akademik ünvan sahib io lduk la r ı gö rü lm üş tü r . G ru bu n % 2 5 .3 ' ü p ro fesö r ,% 22 ' si doçen t ,% 14 .7 si ya rd ımcı p ro fesö r U nvan la r ına s ah ip t i r le r . Bu üç ün van danb i r ine s ah ip o lan la r ın top lam o ran ı , g rubun % 62 ' s in i bu lmak tad ı r .% 8 .7 ' s i a s i st an , % 23 .3 ' ü akadem ik ünvans ız . En s on akadem ikU nvan la r ın ı A .B .D . ' de a l an la r ın o r ân ı % 46 .7 ' d i r . Bunu % 17 .3 i l eT ü r k i y e , t a k i p e t m e k t e d i r . 6 8

İncelenen grubun % 62 ' s i b i r ünivers i te ya da yüksek okulda çal ış -t ığ ın ı b i ld i rmiş t i r . Bunu % 18 i le özel sanayi ya da t icaret k uru m lar ıve % 12 i le s iv i l devlet teşk i lâ t ı tak ip e tmektedir . 6 9 G r u b u n % 4 4 . 7 ' s i ,

araş t ı rma s ı ras ında çal ış t ık lar ı kuru m da 5 y ı l ya da da ha fazla b i r sürei le t am gö rev l i o l a r ak ça l ı ş mak tayd ı l a r . 3 -4 y ıl ça l ı ş an la r ın o r am 21 .3tür . % 27.3 ' s i b i r ya da 2 y ı l çal ış t ık lar ın ı b i ld i rmiş t i r . 7 0

G rub un ya r ı sı b i rinc i de recede zama n ay ı rd ığ ı f aal iye t o la r ak a r aş -t ı rmayı b i ld i rmiş t i r . Üçte b i r yakın k ısmı da (% 32.7) öğret im faal i -yet in i b i r inci dereced e za m an ayırd ığ ı faal iyet o larak gö s termiş t i r .Diğer faal iyet ler aras ın da yönet ic i lik ve müşavir l ik gel m ekt edi r . 7 1

Ara ş t ı rm a s ıras ında, 150 doktoral ı b i l im a da m ı ile d iğer dokto ral ıe l eman ın y ı l l ık b rü t üc re t i , medyan 13 .900 do la r (166 .800 TL. )o lmak üze re ,yak laş ık o la r ak 3 .000 do la r (36 .000 TL. ) i l e 40 .000 do -la r ( 480 .000 TL. ) a r as ında değ i ş iyo rdu . 7 2

3 . Ç e k i c i E t m e n l e r

G öç ka ra r ında yabanc ı ü lkede b i r inc i de recede çek ic i e tmen le ra r as ında "mes leks el e tm en le r " % 6 2 .7 i le ağ ı r bas mak tad ı r . Bunu 9 . 3i le sosyo-kül türel e tmenler , % 8 .7 i le ekonomik etmenler , % 8 .0 s iya-sal e tmenler ve % 1 .3 i le k iş ise l -a i lesel e tmenler tak ip e tmektedir . 7 3

Araş t ı r ıc ıya göre mes leksel e tmenler şu husus lar ı kapsamaktadır :

* U zman l ık a l an ında i ş bu lma imkân ı ,

* Ça l ı ş ma i ç in ge rek l i madd î imkân ı ve a r aç la r ın bo l luğu ,

* Meslekte hızla i lerleme fırsatı ,* U zman l ık a l an ında daha i l e r i düzeyde ye t i ş me o lanağ ı ,

* Büyük b i l im merkezler iy le yakın i l i şk i ,

* Bi l im adamı ve uzmanl ığa gös ter i len yüksek saygın l ık ,

* Genel bilimsel havanın elveriş li l iği.

26 9



Ekonomik etmenler , mes leksel gel i r ler le i lg i l i , sosyo-kül türel e t -men le r , " top lums a l kü l tü r e l yaş an t ın ın doyum s ağ lay ıc ı l ığ ı " , " ça l ı ş -ma yaş amında huzu r ve ren in s an i l i ş k i l e r i " , "yabanc ı b i r kü l tü rü t a -n ıma a r zus u" ka tego r i l e r in i i ç ine a lmak tad ı r . S iyas a l e tmen le r i s e ,s iyasal baskı lardan , s iyasal huzursuzluklardan uzakl ık kategor is indetoplanmış t ı r . Kiş isel a i lesel e tmenler ise "yabancı eş le ev l i l ik" , "çocuk-la r a iy i b i r öğ ren im kazand ı rma imkân ı" o la r ak kümelend i r i lmiş t i r .

4 . İ t i c i E t m e n l e r

Kapsamı, çekici e tmenler le i lg i l i kategor i ler in kapsamı g ib id ir . Bi-

r inci derecede i t ic i e tmenler aras ında mes leksel e tmenler % 46.7 i leağ ı r bas ma k tad ı r . Bun u , % 13 . 3 i l e ekonomik e tmen le r , % 11 .3 i lekişisel ailesel etmenler ve her bir i % 8'er i le sosyal-kültürel ve s iyasale t m e n l e r t a k i p e t m e k t e d i r . 7 4

5 . İ ş B u l m a Y o l l a r ı

T a m görevl i i lk işi bu lm a yoluyla i lg il i soruya incelenen gr ub un% 26 ' s ı "Beni yet iş t i ren öğret im üyeler i aracı l ığ ı i le" yanı t ın ı vermiş -t i r . Bunun , % 23 .3 i l e " i ş i ve ren ku ruma b izza t baş vu ra rak" ve %19 .3 i l e "k i ş i ve ren ku rumun g i r i ş imi i l e " b iç imde yan ı t l a r t ak ip e t -m i ş t i r .7 5

I V . B E Y ÎN G Ö Ç Ü N Ü N Ö N L E N M E S İ

A . U N I D E P R O J E S İ

Bu bölümde bütün üçüncü dünya ve az gel işmiş ü lkeler iç in genelb i r ön lem i le r i s ü ren Mi l l e t l e r a ras ı K a lk ınm a Ö r gü t ü G ene l S ek re te -r i M. G uern ie r ' i be l i r tmek ge rek i r . G uern ie r ' i n bu konud ak i öner is i , b ir"Mi l l e t l e r a r as ı Ü n ive r s i t e" ku ru lmas ıd ı r . Bu ü lkede le rden ge l i ş mişülkelere öğrenime g iden öğrenci kendi ü lkes inden kopmuş o luyor ,ge l i ş miş ü lken in s o run la r ın ı ve yön temle r in i öğ ren iyo r , yu rduna dön -

düğünde öğ rend ik le r in i , kend i ü lkes ine uygu layamıyo r ya da bu öğ -rendiğ i b i lg i lere ü lkes in in ih t iyacı yoktur . O zaman aday, ya mes leğin-den ya da ü lkes inden vazgeçecek t i r . Bunun i ç in U N ID E P ro jes i , enyetenekl i öğrenci ler in gel işmiş ü lkelere g i tmes in i önleyecek ve hem dekend i ü lkes in in ih t iya ç la r ına uyg un a lan la rda ye t i ş ecek t i r . 7 6 Bu ün i -vers i te ler , az gel işmiş ü lkeler in ya da üçüncü dünya ü lkeler in in toplu

27 0



o la r ak bu lunduk la r ı ye r l e rde ku ru lacak t ı r . Böy lece kad ro la r , büyükbölgeler taraf ınd an, s ır f bu bölgeler iç in ve do ğru da n bu bölgeler iç indeyet iş t i r i lecekt i r . Yer inde b ir görüş o larak kabul e t t iğ imiz bu öner iy i ,bu ü lke le r in o r t ak o la r ak gözden geç i rmele r i , ge r ek l i ma l î imkân la r ıs ağ lamala r ı , kend i bö lges el ku ru mla r ın ın konuy u c idd î o la r ak e le a lm a-la r ı ve mi l l e t l e r a r as ı ku ru lu ş la r ın ve ka lk ınma ku rumla r ın ın ya rd ım-la r ın ın s ağ lanmas ı ge rekmek ted i r .

Bey in göçünün ön lenmes i i ç in 1967 A ğus to s unda Lozan ' da top -lan an uz m an lar bu sorun un üze r ine eği lmiş ler , fakat h içbir esas lı so-nuc a va ram am ış la rd ı r . Bun la r , A m er ika ' ya göçün ön lenmes i i ç in

A vru pa ' d a t ekn i syen le r in üc re t l e r in in a r t ı r ılmas ın ı öne rmiş le rd i r .O ys ak i bu ,üçüncü dünya t ekn i s yen le r in in A vrupa ' ya ak ı ş ın ı t e ş v ikedecek n i te l ik te b i r önlemdir !

Öner i lerden b ir is i de , "Beyin kazancı o lan ü lkeler in , beyin kaybıo lan ü lkeler i ihraç iç in yapt ık lar ı g ider lerden dolayı tazmin e tmel id ir -l e r " b iç iminded i r . F a ka t bu gö rüş üze r inde hen üz h içb i r ü lke c idd îo l a r a k g ö r ü ş m e m i ş t i r . 7 7

Bey in göçünün önüne geçmek i ç in ge rek yabanc ı l i t e r a tü rde ge -rekse yapı lan görgül araş t ı rmalarda b irçok tavs iyeler i ler i sürü lmüş-tü r . Y a ln ız ş unu hem en be l i r tmek ge rek i r k i en çok bey in göçüne ma ruzka lan ü lkemiz bu konuya s on zaman la rda eğ i lmeye baş lamış t ı r . S ağ -l ık Bak anlar ı , d ışardaki dokto r lar la g id ip görüşmü ş ler , onlar ın yur-da dönmeler in i i s temiş lerd ir . Fakat bu g ir iş imler tamamen kiş ise l veresmî n i te l iğ i o lmayan g ir iş imler o lmuş tur .

Bun un la be rab er 1243 s ayı lı ve 5 . 3 . 19 70 t a r ih l i Y as a , yu r t d ı -ş ındak i dok to r l a r ın yu rda dönmele r in i t e ş v ik eden b i r hüküm ge t i r -miş t i r . A d ı geçen yas an ın l ' n c i maddes i ş öy led i r : 7 8

Yu rt iç inde ya da d ış ında m es lekler in i serbes t i fa e tm ekte ya dabarem dış ı ücret l i h izmet lerde çal ışmakta iken i lk kez memuriyete in t i -s ap ede rek ya da memur iye t t en ay r ı ld ık tan s oma aym ş ek i lde s e rbes tmes lek ya da ba rem d ı ş ı h izmet le rde ça l ı ş ıp y ine memur iye te dönerek

Sağl ık ve Sosyal Ya rdı m B akanl ığ ı Teşki lâ t ında vazife a la n tab ip , d iştab ib i , eczascı ve yard ımcı sağl ık personel in in serbes t ya da barem dış ıh izmet te geç i rd ik le r i s ü ren in 3 / 4 'ü , Sosyal izasyon Bölgeler inde enaz 3 y ı l ça l ı ş an la rın ya da ça lı ş acak o lan la r ın t am am ı mem ur iye t t egeçmiş g ib i sayı larak g irebi lecekler i derecelere a tanmalar ı yapı l ı r vebu suret le k ıdeme eklenen müddet ler in azamî on y ı l ı 5434 sayı l ı T.C.

27 1



Em ekli Sand ığ ı Yasas ı esas lar ı daires inde borçla ndır ı lara k emekl i l ikf ii lî h izm et süresine ilâve o lunu r . . .

G örü ldüğü üze re d ı ş a r ıda s e rbes t o la r ak geçen müdde t l e r in 4 ' de3 'ünün resmî h izmet o larak sayı lmas ı b i r teşv ik n i te l iğ indedir . Yaln ızbu k imseler in , ad ı geçen yasanın yayın ı tar ih inden i t ibaren ik i y ı l iç in-de S ağ l ık ve S os ya l Y ard ım Bakan l ığ ı ' na baş vu rmala r ı ge rekmek ted i r .

Yasanın o lumlu sonuçlar vermes i beklenebi l i r . Zira yapı lan b ira r aş t ı rmada hek imle r in kamu s ek tö ründe ça l ı ş may ı öze l k l in ik ve mua-yenehane le rde ça l ı ş maya t e r c ih e t t ik le r i gö rü lmüş tü r .

B . K A L K I N M A P L A N L A R I N D A B E Y İN G Ö Ç Ü

Bir inci Beş Yıl l ık Kalk ınma P lanı 'nda insan gücü i le i lg i l i önlemlerb ö l ü m ü n d e ş ö y l e d e n i l m e k t e d i r : 7 9

i s t i hd am pol i t ikas ın ın b ir başka yönü de işgücü fazlasın ın işgücükıd ığ ı çeken Bat ı Avrupa ü lkeler ine ihracıd ır . Ancak, Türkiye işgü-cü fazla l ığ ı o lan fakat n i te l iğ i yüksek işgücü ko nusu nda k ı t lık çekenbir ü lkedir , i şgücü ih racın ın , n i te l iğ i yüksek işgücü hal in de o lmas ıbu k ı t l ığ ı ar t ı rab i l i r . Bu sakıncanın önlenmes i iç in gerekl i tedbir ler inal ınmas ı şar t t ı r .

G ö r ü l d ü ğ ü ü z e r e Birinci Beş Yıllık Plan'da. yüksek n i te l ik l i e leman-la r ın göçünün ön lenmes in in ş a r t o lduğu be l i rd l iyo r . F aka t 1 . Beş Yıllık

Plan'm b i t imine kadar bu konuda c idd î ön lemle r in a l ınd ığ ın ı s anmıyo -ruz . 1967 y ı l ı p rog ramında i s e ş öy le den iyo r . : 8 0 " in s angücü aç ığ ıo lan m ühend is l ik , hek imlik vb . mes leki erdeki personel in yu r t d ış ındaçal ışma sebepler in in araş t ı r ı lmas ı ve yur t iç inde kalmalar ın ı sağlaya-cak ön lemle r D ev le t Memur la r ı Y as as ı ' n ın o r t aya ç ıka rd ığ ı t e r eddü t -ler nedeniy le gerçekleşmemiş t i r ."

İkinci Beş Yıllık Plan'd a i s e , 8 1 "Türk iye ' n in ih t iyaç duyd uğu n i -te l ik l i insan gücünün yur t d ış ına çal ışmaya g i tmes in in önlenmes i vegidenler in dönmeler i iç in yur t iç inde çal ışmalar ın ı çekici k ı lacak b irpo l i t ika güdü lecek t i r . " den iyo r . Böy lece 1968 y ıh p rog ramına da konuget i r i lmiş t i r . Adı geçen programda k ıs ı t lay ıc ı ve tavs iye edici b i rkaç

ön lem e le a l ın ıyo r . Bun la r ı aynen bu raya a l ıyo ruz :8 2

* K alk ınm a çab alar ın ı insan gücü yetersiz l iğ i sebebiy le aksatm a-ma k am acı ile , Tü rk b i l im ada ml ar ı i le teknik ve sağlık e lem anlar ın ındış ü lkelerde devamlı o larak çal ışmalar ın ı s ın ı r lay ıc ı b i r düzen kurula-cakt ı r . Bu yön deki ç al ışm alard a Mil l î Eği t im Bakanl ığ ı ve Ünivers i te-

27 2



l e r bü tün ün ive rs i t e mez un la r ına mu ayye n s ü re Tü rk iye ' de ça l ı ş mazorunlu luğu konmas ı konusunu hukuksal ve toplumsal yönler i i le e lea lacak o r t ak b i r ça l ı ş ma yapacak la rd ı r .

Dış işleri Bakanl ığ ı , söz ko nusu e lem anla ra bel ir l i sürel i pasa por tver i lmes i ve sonradan sürenin uzat ı lmamas ı konusunu, hukukî ve sos -yal bakımlardan inceleyecekt i r . Bu elemanlar ın çal ış t ık lar ı ü lkeler le ,i lg i l i ü lkenin , Türk e lemanlar ın ın çal ışma iznin i bel i r l i süre i le s ın ı r -landırm as ı , o ü lkede eği t im ve ih t isas süresin i b i t i rmiş Tü rk e lem an-lar ına çal ışma izni ver i lmem es i veya bel i r l i b i r süre ver ilmes i g ib i kon u-la rda an laş mala r yap ı lmas ı imkân la r ın ı a r ayacak t ı r .

* Mil l î Eği t im Bakanl ığ ı ve ünivers i te ler , yabancı ünivers i te ler -

de profes ör ve doçen t U nvan ını a lmış Tü rk b i l im ada mla r ın ın o rad ageçen h izm et s ü re le r i de d ikka te a l ına rak , ayn ı ünva n la r l a Tü rk Ü n i -vers i te ler inde görevlendir i lmes in i sağlayacak önlemler i araş t ı racakt ı r .

* Devlet h izmet inde çal ışmayan teknik ve sağl ık e lemanlar ın ın ,devlet h izmet ine g ir iş ler inde a lacaklar ı ücret in tay in inde, mezuniyetyıllarının esas alınmasını sağlayıcı mevzuat değişiklikleri Devlet Me-murları Tasası içeris inde gerçekleştir i lecektir .

* Dış işleri Bakanl ığ ı , Ünivers i te ler , Ar aş t ı m .a K uru m lar ı veDevlet P lanlama Teşki lâ t ı or tak b ir çal ışma i le d ış ü lkelerde çal ışanTürk b i l im adamla r ı , t ekn ik ve s ağ l ık e l eman la r ına Tü rk iye ' n in ken -d i l e r ine o lan ih t iyac ın ı ve Tü rk iye ' de kend i l e r ine s ağ lanacak o lanak -la r ı duyu racak la rd ı r .

1970 y ıl ı p rog ram ında i se bu kon uda T Ü B İT A K 'a b i r a r aş t ı rmaver i ld iğ ini ve s onuç la r ın ın Te m m uz 1970 'de a l ınacağ ı be l i r t i l i yo r . 8 3

A dı geçen a r aş t ı rma , yukarda değ ind iğ imiz Dr. Turhan Oğuz/can'ınyap t ığ ı a r aş t ı rm ad ı r ve t ama mlan mış t ı r . F aka t Oğuzkan'm araş t ı rmas ı ,sadece b i l im ada m lar ı i le s ın ı r landır ı lmış t ı r . Ayr ıca doktor la r , mü he n-d i s -mima r la r l a i lg i li o l a r ak gen iş çap ta a r aş t ı rm a la r a ih t iyaç va rd ı r .

C . K I S I T L A Y I C I Ö N L E M L E R v e A N A Y A SA

K anaa t ımızca k ı s ı t l ay ıc ı ön lemle r a lma yo luna da g id i l eb i l i r .A s l ında k ı s ı t l ay ıc ı ön lemle r , göçü t amamiy le o r t adan ka ld ı rmaz . F a -ka t be l i r l i b i r s ü re göçün önüne geçmek le bu e leman la r ın hemen yu r td ış ına g i tmeler ine engel o lur . Esasen böyle b ir önlemi D.P .T. da be-n imsemiş görünüyor . Zira 1968 Programı bu e lemanlar ın bel i r l i b i rsüre yur t d ış ına ç ıkmamalar ıy le i lg i l i hükümler in hukuksal yönler in in

273



a raş t ı r ı l ıp bu ön lemin a l ınmas ın ı öngö rüyor . Böy le b i r ön lem demok-ra t ik i lke le r e t e r s düş meyecek t i r . Çünkü A nayas amızda yu r t menfa -a t im ge rek t i r en du rumla rda baz ı özgü r lük le r in be l i r l i s ü r e le r i ç in yas ai l e s ın ı r l anacağ ı öngö rü lmüş tü r . A yr ıca yüzb in le r ce Tü rk l i r a s ına ma lo lan b i r e l eman ın kend i s ine bu kadar ya t ı r ım yapan b i r dev le te h izmete tmemes i hukuk i lke le riy le da bağd aş am aya n b i r d u ru m dur . N as ı lbel i r l i b i r kurumdan öğrenimi süres ince burs a lan b ir k imse, öğrenimi-n i t a m a m l a d ı k t a n s o n r a z o r u n l u h i z m e t l e y ü k ü m l ü t u t u l u y o r s a a y md u r u m b u r a d a d a s ö z k o n u s u d u r .

Hasan Üner t a r a fı n d a n y a p ı l a n b i r ç a l ı ş m a d a T ü r k i y e ' d e n A . B . D . 'ne 1967 y ı l ında göçmen o la r ak kabu l ed i l en b i l im adamı , mühend i sve doktor lar i le d iğer sağl ık personel in in yat ı r ım değer i hesaplanmış-t ı r . 8 4 Bakım ve idame gider ler i , okul g ider ler i , öğrenim süres ince veçal ışma yaşamı boyunca vazgeçi lmiş gel i r ler i iç ine a lan hesaplama so-nucunda, paranın 1965 y ı l ı değer ine göre ,yaklaş ık o larak k iş i baş ına90 .000 do la r bu lmuş tu r . Bu b i r im 1967 y ı l ında Türk iye ' den A .B .D . ' negöçmen o la r ak kabu l ed i lmiş bu lunan yüks ek düzeyde e leman s ay ı s ıo lan 203 ' e uygu lanmış ve z ik r ed i len y ı lda Tü rk iye ' n in bu göç ten do ğanmadd î kayb ın ın 18 .270 .000 do la r o lduğu i l e r i s ü rü lmüş tü r . B i r do la r12 T L ü z e r i n d e n h e s a pl a n d ığ ı t a k d ir d e , 2 1 9 . 2 4 0 . 0 0 0 T L . t u t m a k t a d ı r .

G örü ldüğü üze re bu e leman la r , kend i l e r in i ye t i ş t i r en ü lke le r ba -k ı m ı n d a n ç o k b ü y ü k m e b l â ğ l a r a m a l o l m a k t a d ı r .

1982 t a r ih l i A nayas amız 13 . maddede t emel hak ve hü r r iye t l e r inkamu ya ra r ı amac ı i l e s ın ı r l anab i l eceğ i be l i r t i lmek ted i r . Bu rada , yük -sek n i te l ik l i e lem anla r ın göçü, tab i i k i ka m u yara r ın ı engel leyen b irdu r um dur . Bu bak ım dan la rd an ça l ı ş ma ve s eyaha t özgü r lük le r in inbu k imselerle i lg il i o lara k s ın ı r land ır ı lma s ında kan aat ım ızca b ir sa-k ınca o lmamas ı ge rek i r .

Yine s ın ı r lay ıc ı b i r önlem olarak bu k imseler in yur t d ış ına g i t t ik le-r inde ü lkeler in in kendi ler i iç in yapmış o lduğu g ider ler i adayın o ü l-keye ödemes i b iç iminde o labi l i r . Bunun b iç im ve koşul lar ı hukuksalb a k ı m d a n d ü z e n l e n e b i l i r .

D . Ö Ğ R E N C İ L E R L E İ L G İ L İ Ö N L E M L E R

1) Yur t d ış ına doktora iç in gönder i lecek e lemanlar ın eğer dok-to ra yapacağ ı a l anda Türk iye ' de imkân va r s a d ı ş a r ıya gönder i lmey ipTürk iye ' de yapmas ı s ağ lanmal ıd ı r . Bunun i ç in ün ive r s i t e l e r imiz in dok -to ra kapas i t e l e r in i a r t ı rmak ge rekmek ted i r .

274



1977 y ı l ında in s angücü t ahmin le r ine gö re 63 .000 mühend i s ve19.000 doktora ih t iyaç vard ır . Oysaki arz , s ı ra i le 32 .000 ve 14 .000o lacak t ı r . Bu du rumda 31 .000 mühend i s ve 5 .000 dok to r aç ığ ı mey-d a n a g e l e c e k t i r . 8 5

G örü ldüğü üze re mevcu t kapas i t e ih t iyaca ye tmemek ted i r .

2 ) Ekonomik ve top lums a l ge l i ş me amaç la r ımız bak ımından öğ -renci kapas i tes i i t ibar iy le en fazla gel işt i r ilmes i gerekl i o lan dal lar fen,t ıp ve mühend i s l ik t i r . Bu a lan la r a da ha f azla ön em ver i lme l id ir . A y-r ı ca fen a lan ında dok to ran ın paha l ı deney im imk ân la r ın a day and ığ ıve f az la e l em an ımız bu lunm ad ığ ı i ç in bu a la nda d ı ş a r ıda dok to ra yap -

m a imkân la r ı a r t ı r ı lma l ıd ı r . En faz la göç eden dok to ra l ı e l eman la r ,t emel b i l imle r ve mühend i s l ik a l an ındad ı r . D r . Oğuzkan'ın a r a ş t ır m a -s ında ankete yanı t veren 150 k iş iden % 38 .0 ' i n in tem el b i l imler , %38 .7 ' s in in de mühend i s l ik a l an la r ında o lduğu gö rü lmüş , bu ik i g rupbir arada incelenen toplam grubun yaklaş ık o larak % 77 ' s in i ya da 4 ' te3 ' ü n d e n f a z l a s ı n ı o l u ş t u r m u ş t u r . 8 6

D r . Oğuzkan'ı n a r aş t ı rmas ında , g rup tan ge lecek te Tü r k b i l imadamla r ın ın Tü rk iye ' de ça l ı ş mala r ın ı ko lay laş t ı r acağ ın ı düş ündük le r ien uygun üç önlemi önem s ı ras ına göre yazmalar ı i s tenmiş t i . " Bil imve araştırma ortamı yaratılması ve geliştirilmesi" b i ç im i n d e k i ö n l e m ,% 23 .3 i l e baş ta ge lmiş t i r . 8 7 Burada b i l im ve a r aş t ı rma o r t amı ya ra t ı l -

mas ı ve gel iş t i r i lmes inden:. Yüksek öğret imle i lg i l i yapısal ve yönet imsel önlemler ,

. Bi l ime önem ver i lmes i , b i l im adamına i t ibar ed i lmes i ,

. Genel b i l im pol i t ikas ı i le i lg i l i önlemler kas tedi lmektedir . Son-ra bunu, % 19.3 i le " ta tmin edici mes leksel gel i r" ve % 13.3 i le "b i-l im adamı is t ihdamı pol i t ikas ı" i le i lg i l i önlemler tak ip e tmiş t i r .

3 ) Ş imd iye değ in , p lan l ı dönem de dah i l , Tü rk iye ' den baş ka ü lke -l e r e e l em an göçü konu s unda s ağ lam b i lg iye day ana n genel b i r po li t ikabe l i r l enmemiş ve t ak ip ed i lmemiş t i r . Dr. Oğuzkan'ın d a tavs iye e t tiğ ig ib i , be l i r lenecek pol i t ikan ın teme l i lkesi , b i l im adam ı ve yüksek n i te-

l ik l i mes lek adamın ın ge l i ş me ve ça l ı ş ma özgü r lüğünü ve Türk iye ' n inbaşka ü lkeler le hayat î kül tür temas lar ın ı zedelemeks izin , yüksek düzey-de e lemanlar ı ü lkemizde çal ışmaya teşvik edecek koşul lar ı ve kolayl ık-l a r ı s a ğ l a m a k o l m a l ı d ı r . 8 8

4) Yur t d ış ındaki doktora yapan öğrenci ler le sürekl i i l i şk i kurul-mal ıd ı r . Tü rk iye ' dek i ge l i ş mele r , ça l ı ş ma imkân la r ı , i l g i l i ku rumla r

27 5



hakkında öğrenci lere sürekl i b i lg i ler ver i lmes i gerekmektedir . Ayr ıcai lg i l i kurumlar la i r t ibat ve temas lar ı sağlanmalı , bu öğrenci ler i Türki-ye ' de iş e ye r l e ş ti rme o rgan ize ed i lm e l id i r . 8 9 Bu öğrenci ler in öğrenims onras ı s t a j ve uygu lama p rog ramla r ı daha yak ından i z l enmel i , t emasve i r t iba t bu aş amad k i öğ renc il e rde a r t ı r ı lm a l ıd ı r . 9 0

5) A yr ıca , Tür kiye 'de çal ışma yı teşv ik edici önlem ler a l ınm al ıd ır .Bu k onuda , a r aş t ı rma ve ge l i şt i rme f aa liye tl e rine ay r ı l an kaynak la r ınar t ı r ı lmas ı , ü lke ih t iyacın ın gerekt i rd iğ i a lanlarda öğrenim ve araş -t ı rma yapan kurumlar ın çoğal t ı lmas ı , takviye edi lmes i , ünivers i te ler inçoğal t ı lmas ı , e lem anla ra doyu m sağlayıcı mes lekî gel i r sağlanm as ı ge-

r ekmek ted i r . Oğuz/carı'ın a raş t ı rmas ında Türk iye ' ye ge r i dönmek i s t e -yenler in oranı az deği ld i r . İncelenen grubun % 17.3 'ü kes in o larak ,% 18.0 ' i i se güçlü o las ı lık la Tü rkiye 'ye döneceğin i b i ld i rmiş t i r . Üç teb i r i i s e bu konuda ka ra r s ı z (% 33 .3 ) 9 0 . Dönmek is teyenler genel l ik le20 -34 yaş g rubu a r as ındad ı r . G örü ldüğü üze re n i s be ten genç yaş g ru -bu dönmek is t iyor . Dr . Atabek de adı geçen makales inde " . . . hemenheps i , yur t ta k i koşul lan , ne o lup b i t t iğ in i , yeni gel işmeler i soruyorve ş iddet le dönme is teğ in i bel i r t iyor" d iyor .

Az gel işmiş ü lkeler ve özel l ik le yurdumuz bakımından g iderek eko-nomik ve top lums a l bak ımdan büyük b i r s o run ha l in i a lmaya baş l ıyanve az gel işmiş ü lkeler in gel işmiş ü lkelere yard ımı o larak n i te lendir i -

len beyin göçü o layı üzer inde c iddî o larak durmak zamanı gelmiş t i r .Çeş i t l i ön lemle r bu o lay ı zaman la aza l t acak t ı r . F aka t kanaa t ımızcaolaya, ş imdiye değin c iddî o larak gerekt iğ i b iç imde bakı lmamış t ı r .O lay ın t amamen du rdu ru lmas ı t ab i i k i b i r anda bek lenemez . F aka tönlemler h iç o lmazsa göçü azal t ıc ı o labi l i r . Biz , önlemler in hem kıs ı t -lay ıc ı ve hem de bu k imseler i yeniden ü lkeler ine ger i get i rme amacın ıgüd en iyi p lan lanm ış pro gra ml ar ın gel iş ti r i lmes in i i fade eden köklüreformlar b iç imind e gerçekleşebi leceğin i ümi t e tmekteyiz . Bu önlem-ler göçü b ir dereceye kadar azal tacakt ı r . Yeter k i sorun c iddî o larakele a l ıns ın . Üs tel ik ü lkemizde konuyu ele a lacak ve koordine edecekT Ü B İT A K ve D . P .T . g ib i ku ru mla r d a va rd ı r . Y üks ek n i te l ik tek ieleman göçü sadece maddî yönlü o lay deği ld i r . Ücret ler in ar t ı r ı lmas ı

bu e leman la r ın ge r i dönmes in i s ağ lamaz . O lay ın yuka rda ince led iğ imiztoplumsal ve mes leksel yönler in in de çözümlenmes i gerekmektedir .

27 6



O N S E K İZ İN C İ B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Oğuzkan, Turhan: "Yurt Dı ş ında Çal ı şan Doktora l ı Türk l er : Türk iye 'den Başka

Ülkelere Yüksek Seviyede Eleman Göçü Üzerinde Bir Araşt ı rma' ' s . 21.

2 Oğu zkan , a.g .e. , s . 23.

3 Oğuzkan, a.g.e. , s . 24.

"4 Oğu zkan , a.g.e. , s . 25.

5 Gürkayna k, H ikmet : "Beyin Göçü ve Yeni Sömürgeci li k" , Y e n i G a z e t e , 18 Ekim1970.

6 Tümer , Mel ih : "Beyin Göçü" , C u m h u r i y e t G a z e t e s i / 1.12.1969.

7 M o d e r n i z a t i o n a n d t h e M ı g r a t ı o n o f T a l e n t , The Commi te on the In t erna-

t ional Migrat io n of Tale nt , A. Rep ort F rom Edu cat ion a nd VVorld Affai rs, s.42.8 M o d e r n i z a t i o n a n d t h e M i g r a t i o n o f T a l e n t . s. 21.

9 Oğu zka n, a.g.e. , s . 9.

10 Ju l i en Claude ; Amerikan İ mpara tor luğ u (Çev. Tahsin Saraç , Aysel Gülercan) ,s. 356.

11 Jul ien , a .g.e. , s . 356.

12 Ju lie n, a .g.e., s. 357.

13 "Beyin Sömürücülüğü" , Y ö n D e r g i s i , sayı 222, s. 8.

14 Oğurkan, a.g.e. , s . 9.

15 Jul ie n, a.g.e. , s . 359.

16 Oğuzkan, a.g.e. , s . 11.

17 Oğuzkan, a.g.e. , s . 12.

18 Oğuzkan, a.g.e. , s . 13.19 Ankara Radyosun da "Yüksek Ni t e li k li İnsang ücünü n Ulus l araras ı H areke t i "

isimli açık oturumdan.

20 Oğuzkan, a.g.e. , s . 29.

21 Oğuzkan, a.g.e. , s . 30.

22 Oğuzkan, a.g.e. , s . 30.

23 M o d e r n i z a t i o n a n d T h e M i g r a t i o n o f T a l e n t , s. 46.

24 Oğ uzk an, a.g.e., s-. 32.

25 Oğuzkan, a.g.e. , s . 32; Ayrıca bak. , Adams, YVal ler: T h e B r a i n D r a i n , s. 6-7.

26 M o d e r n i z a t i o n , a.g.e. , ss. 47-48.

27 Oğu zkan , a.g.e. , s . 32-33 .

28 Oğuzkan, a.g.e. , s . 33.

29 Oğuzkan, a.g.e. , s . 35.

30 Guern i er , Maur i ce : Ü ç ü n c ü D ü n y a d a E ğ i t i m . (Çev. Prof . Dr . Ham ide Topku-oğlu) Eği t im Sosyoloj isi , Kaynak Met inler, s. 124.

31 Gue rnier, a.g. m akale, s. 124.

32 Gue rnier, a.g. m akale, s. 124.

33 Tezcan, M.: Türkiye'nin Beyin Göçü Sorunu, Eği t im ve Bi l im, Ci l t 6, sayı 36.

27 7



33a Şahinöz, Ahmet: Beyin Göçü ve Teknoloj i Sorunu Amme İdaresi Derg. , Ci l t15, Sayı 40, Aralık 1982, s. 52.

34 T ü r k i y e ' d e S a ğ l ı k A l a n ı n d a İ n s a n g ü c ü A r a ş t ı r m a s ı (Bulgular ve Ön Ra-por) s . 20 (Çoğal tma) .

35 Oğu zkan , a.g.e. , s . 17.

36 Hıf. Ok ulu, a.g.e. , s . 20.

37 Hıf. Ok ulu, a.g.e. , s . 20.

38 Hıf. Oku lu, a .g.e. , s . 21.

39 Hıf. Oku lu, a.g.e. , s . 21.

40 Hıf. O kulu , a.g.e. , s . 21.

41 Hıf. Oku lu, a.g.e. , s . 21.

42 Hıf. Oku lu, a.g.e. , s . 21.

43 Hıf. Oku lu, a.g.e. , s . 22.44 Hıf. Oku lu, a.g.e. , s . 22.

45 Hıf. Oku lu, a.g.e. , s . 23.

4 6 A t a b e k , E rd a l : " A m e r i k a ' d a T ü rk H a k e m l e r i " , C u m h u r i y e t G a z e t e s i , 3 Şubat1971, s. 2.

47 Kösemen, Cevdet : "A Repor t Presented of t he Educat ion an d W orld Affairs Con-cern ing Emigra t ion of Engineers and Archi t ect s f rom Turke y to Fore ign Cou n-t r ies for t he Pro j ec ts I n t erna t ional Migra t ion of Tal en t " , Ankara , J u ly 1968.

48 Kösemen, a.g. araşt ı rma, s. II-4.

49 Kösemen, a .g .a . , s. I I I -2 .

50 Kösemen, a .g .a . , s . I I I -3 .

51 Kösem en, a.g.a. , s . III- 4.

52 Kösemen, a .g .a . , s . I I I - 9 .

53 Kösemen, a .g .a . , s . I I I -5 .

54 Köse men, a.g.a. , s . 111-10

55 Köse men , a .g.a. , s . 111-10.

56 Kösem en, a.g .a. , s . IV-1.

57 Kösem en, a.g .a. , s . IV-2.

58 Küçük, Yalçm: Mimar ve Mühendi s Eylemler i , Mi l l i ye t Gazet es i , 21 Ocak 1971,

s. 2.

59 Oğu zka n, a.g.e. , s . 59.

60 Oğu zka n, a.g.e. , s . 62.

61 Oğu zka n, a .g.e. , s . 65.

62 Oğu zka n, a.g.e. , s . 65. •

63 Oğ uzk an, a.g.e. , s . 67.

64 Oğu zka n, a .g.e. , s . 68.

65 Oğu zka n, a.g.e. , s . 69.

66 Oğu zkan , a.g.e. , s . 70.

67 Oğu zkan , a.g.e. , s . 72.

27 8



68 Oğu zka n, a.g.e. , s . 75-7 6.

69 Oğuzkan, a.g.e. , s . 78.

70 Oğuzkan, a.g.e. , s . 78.

71 Oğuzkan, a.g.e. , s . 79.

72 Oğuzkan, a.g.e. , s . 81.

73 Oğ uzk an, a.g.e. , s . 85.

74 Oğu zka n. a.g.e. , s . 87.

75 Oğ uzka n, a.g.e. , s . 91-92.

76 Gûernier, a.g.e. , s . 138 vd. Bu kurumun kuruluş biçimi , uygulanabi leceği ülkelergrubu ve işleyişi hakkında ayrınt ı l ı bi lgi için a.g. yapı ta bakı labi l i r .

77 Baldvvin, B. George: "Beyin Göçü mü?", U f uk D e r g . , Cilt 3, sayı 2, s. 45.

78 1243 sayı l ı Kanun.79 I . B e ş Y ı l l ı k K a l k ı n m a - P l a n ı , s. 456.

80 1967 Y ı l ı P r o g r a m ı , I . B e ş Y ı l (1963-1967), s. 37.

81 K a l k ı n m a P l a n ı , I I . B e ş Y ı l (1958-1972) .

82 1968 Yı l ı Programı , II . Beş Yı l , s. 133.

83 1970 Y ı l ı P r o g r a m ı , s. 450.

84 Oğu zka n, a.g.e. , s . 18.

85 Ki şmir , Par l a : "Ouf-f low of High Level Manpow er From Turk ey" , Nov 1970,for RC D S eminar i n Bra in Dra in , (Çoğal tma) , s . 2 .

86 Oğu zkan , a.g.e. , s . 70.

87 Oğ uzk an, a.g.e. , s . 102-103.

88 Oğ uzk an, a.g.e. , s . 130-131. '

89 Yurt dışındaki bu öğrenci lerle i lgi l i önlemler konusunda daha ayrınt ı l ı bi lgi içinbkz . Dr . Am i ran Kurtk an , "Yüksek Öğre t im Kuru mlar ın a Öğre t im Üyesi Yet iş t i-r i lmek Üzere Doktora İç in Y ur t Dı ş ına Burs lu Olarak Gönder i l en Ö ğrenci l erHakk ında Araş t ı rm a" . D .P .T . Yay. No. 879 (Çoğal tma) .

90 Oğ uzka n, a.g .e. , s . 95.

27 9



19.Bölüm

S A N A Y İ L E Ş M İ Ş Ü L K E L E R İ N E Ğ İ T İ M S E L S O R U N L A R !

Az gelişmiş ülkelerin eğitimsel sorunları olduğu gibi, sanayileşmişülkeler in de kendine özgü eği t imsel sorunlar ı vard ır . Bunlar da sana-

yileşmiş çeşitl i ülkelere g öre farklılık göster me kle b irlikte, yine de ço -ğunda or tak o larak görülebi len sorunlar o larak n i te lendir i leb i l i r . Bizbu böl üm de özel lik le A.B.D . ve ing i l tere 'den örnekler vereceğiz .Önce, sanayi leşmiş ü lkeler in özel l ik ler ine k ısaca b ir göz a ta l ım. Dahabu ü lkeler in eği t imsel sorunlar ın ı e le a la l ım.

I . S A N A Y İ L E Ş M İ Ş Ü L K E L E R İ N B E L L İ B A ŞL I Ö Z E L -L İ K L E R İ

Çok genel o larak aşağıdaki b i rkaç nokta , bu ü lkeler in özel l ik ler in ib e l i r l e m e k t e d i r . l - 2

. O kuma yazma de reces i yüks ek t i r .

. Ok ul çağındaki nüfusun % 100 'e yakın k ısmı okula g ider .

. İ letiş im yazılıdır .

. Geleneksel hukuk ve görenekler e tk in deği ld i r .

. İ ler i teknolo j iye bağl ı l ık mutlakt ı r .

. Nüfus denges i vard ır . Ölü m oran ı çok aşağı düze yde kalmış t ı r .Doğum oranı da s ın ı r l ıd ı r .

. İ ş f aa l iye t le r in in o rgan ize o lduğu k u rum la r hac im o la r ak büyü-me eği l imindedir ler .

. H izmet ve mes lek le rde yay ı lma s öz konus udur , i ş bö lümününegemen du ruma ge l i ş i bu s onucu doğuru r . Ö ze l l ik le ü r e t imdekul lanı lan yeni teknik ler yeni iş b iç imler i ve toplumda yeniro l ler i o r tay a ç ıkar ı r . Böylece top lum da yapısal değişmelereyol açar .

280



I I . S A N A Y İ L E Ş M İŞ Ü L K E L E R İ N E Ğ İ T İ M S E L S O R U N -L A R I

Sanayi leşme sürecin in örgün eği t ime etk i ler i , aşağıda bel i r t i lendeğiş ik b iç imlerde görülmektedir .

A. Okulun işlevlerindeki artış

Sanayi leşme i le okul ve yüksek öğrenim kuruluş lar ın ın iş lev ler iartmıştır . Özellikle aile, komşuluk çevresi ve kilise gibi bir incil grup-lar taraf ınd an yer ine get i r i len geniş bazı eğ i t imsel iş lev ler in örgü n eği-t im t a r a f ından s ağ lanmas ı t a l eb i doğ mu ş tu r , 3 Çocuğun top lums a l -

laşmas ında okulun iş lev ler i ar tmış t ı r .

B. Ekonominin İnsangücü talebi

Ekonomin in ih t iyaç duyduğu eğ i t i lmiş in s angücünü ye t i ş t i rmekbak ımından oku l l a r ın önemi a r tmış t ı r . S anay i l e ş me ö rgün eğ i t ime eko -nomik b i r önem kazand ı rmış t ı r , i ş e a lm ada a r an an koş u ll a r ın yüks e l-mes i ve halk ın b iç imsel eğ i t imsel n i te l ik lere rağbet i , eğ i t imin bürok-r a t i zas yonuna ve modern i ş gücünün h izmet inde ak l î l e ş miş b i r k i t l eöğ re t imi s i s t emine dönüş mes ine s ebep o lmuş tu r . 4

Özel l ik le 1930 y ı l lar ın ın ve I I . D ün ya Savaş ı sonras ın ın teknikdeğiş imler i ekonomik ve toplumsal durumu öyles ine değiş t i rmiş t i r k i

eği t im, ekonomik, s iyasal , toplumsal ve kül türel bakımdan en önemlib i r e tmen du rumuna ge lmeye baş lamış t ı r . 5

İngi l tere 'de or ta derecel i okul lar ve ünivers i te ler yeni teknik b i l im-sel ve yönet imsel mes leklere hazır l ığ ı sağlamak iç in gerek sayı , gerek-s e hac im bak ımından gen i ş l emek zo runda ka lmış la rd ı r . 6

Ö zel l ik le yüks ek öğ re t im, ekonomin in ko runmas ında haya t î b i rö n e m e s a h i p t i r 7 . Bi l imsel ve mes lekî kadın ve erkek uzmanlara genişö lçüde ih t iyaç duy u lma k tad ı r . Ö rneğ in yöne t ic i l e r, p l anc ı l a r , iş yöne-t imci ler i , teknisyenler g ib i . Bun lar ın yan ınd a mü hend is , f iz ikçi , k im-yager ve ma temat ikç i l e r de d iğe r ih t iyaç duyu lan mes lek g rup la r ıd ı r .A yr ıca e l ek t ron ik , hava d inamiğ i , t e l ekomün ikas yon , o tomas yon venükleer ener j iye i l i şk in b i l imler le uğraşan e lemanlara g iderek ih t i -y a ç d u y u l m a k t a d ı r . 8 Meslekler yapın ın her kademes indeki k iş i ler iseçip eği tmek, eğ i t imin ro lü o lmuş ve okul lar temel b i r kurum durumu-na gelmiş lerd ir . Bunun iç in "çok amaçl ı okul lar" ' b i r çözüm yolu o l-m a k t a d ı r l a r9 .

281

I



C. Eğitimde bürokrasi

Bürokras in in gene l o la r ak ge l i ş imi , eğ i t im ku rumla r ına da yans ı -mış t ı r . Eği t imin yaygın laşmas ı sebebiy le de karmaş ık eği t imsel bürok-r a s i l e r d o ğ m u ş t u r . 1 0

D. Kitle iletişim araçları

K i t l e i l e t i ş im a raç la r ı , t op lums a l l a ş mada önem kazanmış t ı r .

E. Makine egemenliği

M a k i n e n i n e g e m e n o l d uğ u b i r t o p l u m d a t ü m i n s a n l a rı n k o r u n m a -s ı ya da insancı l laş t ı r ı lmas ı ih t iyacı or taya ç ıkmaktadır 1 1 . Y a ş a m l a -r ından hoş lanan , mu t lu ve ve r iml i i ş ç i l e r e ih t iyaç duyu lmak tad ı r .Mut lu luk , ça l ı ş an ın ve r iml i ve e tk in o lmas ında b i r e tmend i r . O toma-mat ik makineler , e l i ş in in yer in i a larak iş mekanik leşmektedir . Böyle-ce iş , sürekl i o larak yeni lenmekte ve çal ışan iç in tekdüze duruma gel-mektedir . Bu durumda işç in in iş ine karş ı i lg is i azalmakta , i ş i yoluylakiş i l iğ in i yarat ıc ı o larak gel iş t i rememektedir .

G er i l ime g i r en i ş ç i , kend i s in in k i ş i o l a r ak önemine inanmamak ta -d ır . Düşük endüs tr iyel moral doğuyor . Aynı şey bürokras ide de cere-

yan e tmek te , memur la r da i r e le r inde s adece ev rak la r üze r inde ça l ı ş a -r ak (paper minder s ) in s an la r l a i l i ş k i ku ramamak tad ı r l a r .

B u d u r u m d a b i r k a ç ç ö z ü m y o l u n d a n s ö z e d i l m e k t e d i r . 1 2

1. Boş zaman eğitimi

To p lu m un a yukardak i s ebep ler l e y abanc ı l a ş an k iş i i ç in çözümyolla r ında n b ir isi de kuşkusuz boş za m an eği t im idir . Ar t an refah i leb i r l ik te , ça l ı ş an ın üc re t i yüks e lmek te , ayn ı zamanda boş zaman ı a r t -mak tad ı r . Boş zaman ında mu t lu o lan in s an , gene l l ik le i ş inde de mu t luolmaktadır . Kiş i l iğ in tüm gel iş imi , i ş saat ler i d ış ında gerçekleş i r . Bu

s ebep le boş zaman i ç in eğ i t ime ih t iyaç duyu lmak tad ı r . Boş zamaneğ i t imi , in s an la r a boş zaman la r ın ı zeng in leş t i rmek bak ımından ya r -d ımcı o lmaktadır . Böylece örneğin eğlencede insanlar kendi ler i iç inen iy is in i seçebi l i r ler . En kötüsünü red eder ler . Ki t le i le t im araçlar ı veöze ll ik le T V , uygar haya t t a zevk le r ya ra tm ad a ge lecek te ya rd ımcıolabi l i r .

282



2. Sanayide daha iyi insan ilişkileri

Sanayide daha iy i insan i l i şk i ler i ger iş imler i de y ine yabancı laş -may ı ön leyeb i l en ve mora l i a r t t ı r an b i r çözüm yo ludu r , i ş ç i ve yöne t i -c i ler in b i r l ik te o lduk lar ı dan ışm a ve is t işare k urul la r ı o luş tu ru lm akta -d ır . i şyer ine çal ışanlar ın daha çok kat ı l ımını sağlamak da d iğer b i rg ir iş imdir . Bunlar işç iye büyük önem duygusu veren yardımcı çaba-l a rd ı r .

3. İşi insandan ayırmak

i ş i insandan ayırmak çabalar ı da b ir başka yol . Böyle iş ler iç ins ibernet iğ in gel iş t ir i lmes i ve o tomat ik fabr ikalar i lerde çok yarar l ı du -ruma gelebi l i r . Özel l ik le çok y inelenen iş i or tadan kald ırmak iç inbu g ir iş imler o ldukça yarar l ıd ı r .

Örneğin A.B.D. 'de n i te l ik l i i ş iç i ler iç in dör t saat l ik iş gel işmekte-d i r . " .

F. Öğretmen sorunu

Öğretmen ücret ler i bu ü lkelerde de d iğer b i rçok mes leklere oranladüşüktür . Bu sebeple öğretmen sayıs ı azdır . Ayr ıca eski öğretmenler inbi lg i ler in in teknolo j ik ha ya ta uym am as ı sonucu onlar ı n yenid en eği t il -

mes i s o rununu o r t aya ç ıka rmış t ı r .

G. Eğitimde fırsat eşitsizliği

Etkin grup lar ve toplu msa l s ın ıf lar y ön ünd en eğ i t imde f ı rsat eş it -s i z l iğ i bu ü lke le rde hâ lâ gö rü lmek ted i r 1 4 .

H. Üniversiteler

Bu ülkelerde yeni ünivers i te ler in açı lm as ına rağ m en y ine de, me v-cut ünivers i te ler toplumsal ve teknolo j ik değişmeler sonucu yapısalyönden eskimektedir . Ders programlar ı , yönetmel ik ler ve eski öğret im

yön temle r i s ü rek l i o l a r ak değ i ş mek zo rundad ı r .

I . Değer değişmeleri

Değer değişmeler i de eği t ime yans ımaktadır . Eği t im s is temi veyön temle r i değer değ i ş mele r in i t ak ip e tmek zo runda ka lmak tad ı r .Ö rneğ in A .B .D . de b i r eye yöne l ik ve haya ta haz ı r l ık o la r ak eğ i t imden

283



çok, eğ i t imin hayat o larak üzer inde durulmas ı , okul larda beşer î b i -l imle re ve s ana ta ö nem verm e g ib i değer le r önem kazanmış t ı r . K en d i -d in i i fadeye daya l ı özel l ik ler gös teren de ğer de ğişmeler in in eğitsel so-nuç la r ı f a rk l ı l a ş mak tad ı r . 1 5

J . N üfu s a rtış ı

Gelişmiş ü lkelerde de nüfus ar t ma kta dır . Bu sebeple öğret im intü m aşam alar ında okul s is temler i büyü me ktedir . S ın ıf lar ın aş ır ı kala-ba l ık o lu ş u , öğ re tmen in gö rev le r ine o lums uz o la r ak yans ımak tad ı r . 1 6

I I I . B A ZI G E L İ Ş M İ Ş Ü L K E L E R D E N Ö R N E K L E R

A.B.D. d e , 1 7 tam yetişmiş nitelikli öğretmen sayısı artan nüfusao ran la hâ lâ ye te r s i z ka lmak tad ı r . Ö ğre tmen le r i mes lek te tu tmak i ç inçeş it l i çab ala r gö s ter i lmektedir . Ok ul b ina lar ın ın yeters iz l iğ i de nüfusar t ış ı karş ıs ında yeter l i o lmamaktadır . Ayr ıca , ı rk î azın l ık lar ın resmîokul la rda bütünleş t i r i lmes i c iddî b i r soru ndu r . Üs tü n zekâl ı çocuklariç in çözümler yeters izdir . Al t s ın ıf çocuklar ı üs t öğret im kade me ler ineparas a l s ebep le r l e geçememek ted i r l e r .

İngiltere'de ye te r ince n i t e l ik l i öğ re tmen yok tu r . 1 8 O r ta de rece l iteknik okul lar , um uld uğ u kada r başar ı l ı o lam am ış t ı r . S ınıf lar çoğu kez

kalaba l ık t ı r . E ği t im öğret im de s ın ıfsal fark l ı laşma etk in b ir b iç imd ekendini gös ter i r .

Fransa'da r e fo rmla r ın çoğu , F rans ız la r ın ayd ın b i r sını f mey danaget i rmek amacıy la kül türel eğ i t ime önem ver iş ler in in karş ıs ına ç ık-maktadır . Hükümet ve Frans ız eği t imci ler in i i lg i lendiren çoğu sorun-la r bu çözümlenmemiş z ı t l ığa dayan ı r . Çözüm konus unda bü tçe ye -tersiz l iğ i de or taya ç ık ma ktadır . F rans ız or ta ve yüksek öğret im inde-ki tab i l ik , tek egem en özel lik o lm uş tur . E ği t im i le iş hay at ı , z ih nîçal ışma i le e l i ş i ayr ımı halâ mevcut tur , mes lekî ve teknik e leman ye-t e r s i z l iğ i mevcu t tu r 1 9 . G enel eğitim de geleneksel değ erlere s ıkı s ıkıyas a r ı lmak tan , o r t a öğ re t imin p rog ram ve metod la ta r ın ı yen i ih t iyaç -

l a r a ve yen i f ik i rl e re uyd urm ak zo r la ş mak tad ı r . K ü l tü r lü in s an , k lâ-s ikler i öğren en k işid i r. İna ncı eg em endir . Ö ğret me nler de değişik l iğepekaz i lg i gös ter i r ler . Ünivers i te ler de hâlâ tu tucu n i te l ik tedir . Fenve teknolo j iye ve modern gel işmelere açık deği ld i r ler . Öğretmenlerüc re t bak ım ından ye te r si z maaş a lm ak ta ve nüfus a r t ış ıy la güç d u ru m -la r a düş mek ted i r l e r .

28 4



Japonya'da eği t im sorunlar ın ın çoğu, yeter l i mal î kaynaklar ın yok-luğu nda n il e ri ge lmek ted i r . Bu du r um , a r t an okul nü fus una ye te r inceder s a r aç ve ge rec i s ağ lanamamak yönünde kend in i gös te rmek ted i r . 2 0

Sovyetlerde,21 ye t iş miş öğ re tmen aç ığ ı he r za m an mev cu t tu r . P a r -t i l ider ler in in , aydın lar ın ve yüksek teknisyenler in , korunan yeni s ı -n ı f lar duru m un a gelmes i , sını fs ız toplu m kavra mın ı c iddî o la rak e t -k i l emek te ve eğ i t im uygu lamala r ına da yans ımak tad ı r . Ö ğre tmen le rfo rmalizme ve ezbere day an an öğ re t ime baş vu ru r l a r . Eğ i t imde o to -r i ter tu tum yaygındır . Komünis t par t is in in s iyas î e tk is i , herhangib irakademik alanda serbes t ve bağımsız düşünmeyi engel ler . Okul önce-

s i eğ i t im, yeter ince yaygın laş t ı r ı lmış deği ld i r . Kırsal a landaki eğ i t imdüzey i , günü mü z ge rek le r ine cevap ve rmem ek ted i r . Ö ğ re t im gö revl i -ler in in eği t im düzeyler i yeters izdir . Öğretmenl ik mes leğin in saygın l ığ ıbu rada da azd ı r .

I V . A L V I N T O F F L E R ' A G Ö R E S A N A Y İ L E Ş M İŞ Ü L K E -L E R D E G E L E C E K T E E Ğ l T l M

Toffler, okul lar ın i ler iye deği l de ger iye dönük b ir s is temin savu-n u c u l u ğ u n u y a p t ı ğ ı n d a n y a k ı n m a k t a d ı r . S a n a y i t o p l u m l a r ı n d a b i l eoku l l a r ge lecek tek i amaç ve yön temle r i a r aş t ı rmamak tad ı r l a r . Toffler'

göre değiş im hızı ar t t ıkça, gelecekteki o laylar ın yapıs ın ı an layabi lmekiçin daha çok özen gös ter i lmes i gerekecekt i r . Toffler ş öy le d iyo r : 2 2

"A r t ık s okak tak i adam iç in , geçmiş i an lamak ye te r l i değ i ld i r . O nuniçin ş imdiyi an lamak da yeter l i deği ld i r ; çünkü ş imdi , iç inde bulun-duğumuz çevre , k ısa b i r süre sonra y i t ip g idebi l i r . Sokaktaki adam,değ i ş imin yönünü ve h ız ın ı kes t i rmek zo rundad ı r . G e leceğe dönük ,y ine lenen , uzun s ü re l i va r s ay ımla r o lu ş tu rmay ı öğ renmel id i r . Ş üphe-s iz aynı zor luk , on un öğretm enler i iç in de söz ko nusu dur . Öyleyseüs tün sanayiye özgü eği t imi yaratmak iç in , geleceğin b irb ir in i iz leyendeğişik görü ntü le r in i üretm el iy iz , i ş ler le , mes lekler le iş eğ i t imiyle ,a i le b iç imler iy le , insan i l i şk i ler iy le i lg i l i varsayımlar ı or taya koymalı -y ız" .

"Geleceğin okul lar ında çocuk, çok değiş ik deneyler iç inde bulu-naca kt ı r . Birçok öğretmen l i ve tek öğrenci li sın ı flar , b i rçok öğret me nve b ir öğrenci topl u lu ğun dan o luşan s ın ıf lar o laca kt ı r . Öğren ci ler ge-çic i görev toplu luk lar ı , p ro je grup lar ı o larak çal ışacaklard ır . Ö ğre n-ci ler sürekl i grup değiş t i recek , zaman zaman b ir baş ına çal ışacaklar -

28 5



d ı r . Tüm bun la rdan amaç , çocuğu ge leceğ in ka l ı c ı o lmayan o rgan izas -y o n l a r ı n a h a z ı r l a m a k t ı r " . 2 3

"Çocuk la r a ş imd ik ine o ran la daha gen i ş s eçme imkân la r ı s unu l -mal ıd ır . Uzun sürel i bağlanmalara g i rmeden önce çeş i t l i , k ısa sürel i(Belk i de ik i , üç haf ta l ık) kurs lar ı de neye rek seçme y ap m a im kân lar ıs ağ lanmal ıd ı r . H er oku l ge lecek tek i ih t iyaç la r a dönük , s eç ime daya-l ı b i r d iz i konu s unmal ıd ı r " 2 4 .

Toffler, ge lecek teki önem i a r t acak o lan den iza l t ı ve uzay yaş am ınaöğrenc i l e r i haz ı r l aman ın ge rek l i l iğ ine değ inmek ted i r . 2 5 Deniz a l -t ındaki yer leşme bölgeler indeki hayat iç in öğrenciy i deniz a lü lara b in-

d i rmel i , on la r a da lmas ın ı öğ re tmel i , den iz in a l t ındak i yap ım madde-ler in i gös termel iy iz . Deniz a l t ındaki teh l ikeler ve imkânlar öğret i l -mel id ir . Tüm bunlar ı yaln ızca üs t düzeydeki öğrenci lere deği l , i lkoku ldak i , ana oku lundak i çocuk la r a b i l e gös te rmel iy iz .

Ayr ıca uzay görkemi de öğrenci lere gös ter i lmel id ir . "Onlar ı as t ro-no t l a r ın yan ına ya da yak ın ına ge t i r e r ek , gezegen le r in o lu ş tu rduk la r ıor tamı öğreterek , gençler in o tomobile gös terd ik ler i i lg iy i uzay tekno-lo j is ine kaydırarak bu sorunu çözebi l i r iz" demektedir .

Toffler'a. göre ü s tün s anay i top lumla r ında yaş ayacak in s an la r ınşu üç a landa yeni becer i lere ih t iyaç duyacaklar ı bel i r t i lmektedir .Ö ğ r e n m e , i l i ş k i k u r m a v e s e ç m e . 2 6

a . Öğrenme: "Y ar ın ın oku l l a r ı ya ln ızca b i lg i ve rmek le ka lmamal ı ,onu ku l l anma yo l l a r ın ı da öğ re tmel id i r l e r . Ö ğrenc i , e s k i düş ünce le r ia tmas ın ı ve yer ine yeni ler in i nas ı l ve ne zaman koyacağın ı da öğren-mel id ir . Kısaca, nas ı l öğreni lmes i gerekt iğ in i öğrenmelid ir . . . Yar ın ıncahi l i , okumas ın ı yazmas ın ı b i lmeyen deği l , nas ı l öğrenmes i gerekt iğ in iöğ renmeyen k i ş i o lacak t ı r " .

b . İ lişki kurma: H aya t ın çabuk luğu h ız la a r t ınca ge rek l i in s ani l i ş k i l e r in in ku ru lmas ı ve s ü rdü rü lmes i g ide rek zo r l a ş acak t ı r 2 7 . İ n -s an la r ın b i rb i r l e r iy le i l e t i ş im ku rmala r ı zo r l a ş mak tad ı r . Ö rnek o la r akToffler, batıda birçok kişinin cinsel i l işkiyi bir kiş iyi tanımak için enkısa yol olarak gördüklerini belir terek, cinsel i l işkiyi uzun bir i l işkiku rma s ü rec in in a rd ından ge len b i r o lgu o la r ak değ i l de , in s an la r ınb i rb i r l e r in i daha de r inden an layab i lme le r i i ç in kes t i rme b i r yo l o la r akdeğer lend i rd ik le r ine değ in iyo r .

Toffler ş öy le deva m ed iyo r : "D os t luğu h ız land ı rm a i s tek le r i on -l a r ı n , " D u y a r l ı k e ğ i t i m i " , " T . g r u p l a ş m a s ı " " M i k r o l a b o r a t u v a r l a r " ,

28 6



"D okunma duygus u" g ib i p s iko lo j ik t ekn ik le r e ya da oyun la r a i lg iduyduk la r ın ı aç ık lamak tad ı r . G erçek te tüm top lu luk d inamiğ ine i lg igös te riyo r la r . O n la r ın k om ün yaş a mına d uyduk la r ı i st ek de ya ln ız l ığ ın ,başkalar ıy la i l i şk i kuramamanın bel i r t i ler id i r .

c. Seçme: Toffler, üs tün sanayi leşme or tamında k iş in in karş ı laş -t ığ ı karar verme durumlar ın ın sayıs ı ve karmaş ık l ığ ı ar t t ığ ı iç in eği t i -min aş ır ı s eçme s o runu na d oğ ru dan yöne lmes i ge reğ ine değ inme k ted i r .Bu konuda ş öy le d iyo r . 2 8 " U y u m y a p m a , b i r b i r i a r d ı n d a n y a p ı l a nseçmeler le i l i şk i l id i r . Çok sayıda seçmeyle karş ı laşan b irey , değer ler ineen yaklaş ık o lanın ı seçer . Aş ır ı seçme der in leş t ikçe, kendi değer ler in i

aç ıkça kav rayamamış o lan b i r ey , ç ıkmaza g i r e r . D eğer le r s o runu önemkazand ıkça , ş imd ik i oku l l a r ımız on la r a i lg i gös te rmek ten kaç ınmak-tadır lar . . . Üs tün sanayiye özgü eği t im, öğrencin in üzer ine kat ı değer lerge t i rmeye ka lk ı ş mamal ıd ı r . A ncak öğ renc iye s ah ip o lduğu değer le r ia ç ı k l a m a d a , t a n ı m l a m a d a y a r d ı m c ı o l a c a k r e s m î v e r e s m î o l m a y a neylemler i s is temat ik b iç imde düzenlemel id ir . Gençlere kendi değer s is -t emle r indek i ça t ı ş m ala r ı t a n ım a ve aç ığa ç ıka rma ye teneğ in i ka -zand ı rmad ıkça , oku l l a r ımız s anay i adamla r ı ü r e tme i ş in i s ü rdü recek -lerd ir .

Sonuç

S anay i l e ş men in in s an la r aç ı s ından o lumlu yön le r i o lduğu g ib io lumsuz yönler i de görülmektedir . İnsanlar ın teknik gel işmeler kar -ş ıs ında önemsizl iğ i inancı , yabancı laşma ve uygar l ığ ın yarat t ığ ı top-lums a l s o run la r in s an la r ı mu ts uz k ı lmak tad ı r . İ ş t e , eğ i t imin , s anay i -l e ş men in doğurduğu bu s o run la r ka r ş ı s ında s o rumlu luk la r ı g ide rekar tmak tad ı r . Ö rgün eğ i t im iç inde top lums a l ve beş e r î b i l imle r in i s eö n e m i d a h a d a a r t m a k t a d ı r .

O N D O K U Z U N C U B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Levi tas, Mau rice : Marx ist Perspect ives in the Sociology of Edu cat ion , s. 23-26.

2 Adams and Bjork : Educat ion In Developing Areas , s . 20 v .d .

3 Floud , J . : E ği t im ve Endü striyel To plu m: Çev. M . Göğüş, Eği t im Sosyolojisi i sim-l i ki tapta.

4 Floud, J. : a.g . yazı .

5 Floud, a.g. y azı .

6 Floud, a.g. ya zı .

7 Levitas, a.g.e., s. 26.

287



8 Ottaway, a.g.e. , s . 89.

9 Ot ta wa y, a.g.e. , s . 90.

10 Ottavvay, a.g.e ., s. 100.



13 Ottavvay , a.g .e., s. 101.

14 Havighu rs t -Neugar t en , a .g .e ., s . 8 .

15 Ottavvay , a.g .e., s. 11.

17 Cramer-Brovvne: Çağd aş Eği t im, s. 249-253

18 Cramer-B rovvne, a.g.e ., s. 300

19 Cramer-Brovvne, a.g.e. , s . 32 9-330.

20 Cramer-Brovvne, a.g.e. , s . 504.21 Cramer-Brovvne, a.g.e. , s . 4 45-44 8.

22 Toffler, A.: Gelecek Kork usu Şok, s. 338.

23 Toffler, a.g.e. , s . 343.

24 Toffler, a.g.e. , s . 346.

25 Toffler, a.g.e. , s . 346.

26 Toffler, a.g.e. , s . 347.

27 Toffler, a.g.e. , s . 348.

28 Toffler, a.g.e. , s . 349. v.d.

38



KESİM II

ÖĞRETİM SOSYOLOJİSİ

(Mikro Eğitim Sosyolojisi)

Öğret im, sosyoloj isi , eğ i t im sosyoloj isin in temel kon ular ı aras ınd a-d ı r . Bu konunun i lg i a l an ı , daha çok , "O ku l" üze r inde yoğun laş mış t ı r .O ku l , baş l ı baş ına b i r ku rum o la r ak e le a l ınmak ta , öğ re tmen , öğ renc i ,okul yönet ic i ler i ve okul-çevre i l i şk i ler i baş l ıca konular ı o luş turmakta-d ır .





T O P L U M S A L B İ R S İ S T E M O L A R A K O K U L

20.Bölüm

O kul , o rgan ize b i r ku r um o la r ak kend ine özgü b i r kü l tü r e

sahip t i r . Bu bölü md e onu d iğer kül tü r lerde n ayıra n özel l ik ler i ve iş-lev ler in i bel i r teceğiz .

Çocuğun oku lda b i r t ak ım hak la r ı ve zo run lu luk la r ı va rd ı r . O -nu n okula devam ı, ders ler iy le uğraşmas ı ,kendis in i s ını f arkada ş lar ıy-la karş ı laş t ı rmas ı ve okul ey lemler ine kat ı lmas ı is tenen davranış lard ır .

Ai le i le karş ı laş t ır ı ld ığ ı za m an okuld aki ödül len dirm eler , derece-l e r , i l e r l emele r baz ı ey lemle re ka t ı lmaya müs aade , önder l ik du rum-lar ı ve övme oldukça b iç imseld ir .

Okul , a i le g ib i toplumun yet işk in o tor i tes in i temsi l eder . Yer leş -miş kural lar ı i le b iç imlendir i lmiş t i r .

1 . O K U L U N T E M E L Ö Z E L L İ K L E R İ

O k u lu n t emel öze l lik le r i, onu n be l i rl i kü l tü rü nün ince lenmes in i veiş levler in in çözümlenmes in i gerekt i r i r . Okulun iş lev ler i , as l ında dahaönceki bölümlerde bel i r t t iğ imiz eği t imin iş lev ler i i le benzer l ik gös ter -mek tedir . Bu böl üm de okulu n iş levler in i dah a fark lı o la rak ele a laca -ğ ız . Ayr ıca okul kül türü ayr ın t ı lar ıy la gözden geçir i lecekt i r .

A . T O P L U M S A L S İS T E M O L A R A K O K U L v e K Ü L T Ü R E LÖ Z E L L İ K L E R İ

Okulun toplumsal b i r s is tem oluşu , onun kendine özgü b ir kül-tü rü o lmas ından do lay ıd ı r . Eğ i t im s os yo log la r ından Waller, ilk kezokul kül türünü incelemiş t i r . Ona göre okul , şu özel l ik lere sahip t i r 1 .

a . Ok ulu n bel i rl i b i r nüfusu va rdır .

b . Açıkça i fade edi lmiş s iyasal b i r yapıs ı vard ır .

291



c. Üy eler aras ınd a s ıkı, birb irin e bağlı bir top lum sal i l işkiler şe-

bekesini temsil ederler .d . Ü ye le r i a r as ında "b iz " duygus u egem end i r .

e . Kes in l ik le kendi ler ine özgü b ir kül türe sahip t i r ler .

a) O kul nüfusu is t ikrar lı ve tekdü zedir . Gerçi öğrenci ler çeş i t litoplum sal s ın ı f ya da e tn ik gru pla rda n g elmek te ise ler de bel i r l i b i roku lda top land ık la r ı zaman t ekdüze b i r g rup o lmak tad ı r l a r .

b) O ku lun s iyasal yapıs ında n o kulun o tor i te i lkesine göre organi-zes i ve bu o tor i ten in sürekl i o larak b ir tehdi t o luş turduğu anlaş ı lmal ı -d ı r . O ku l bu s ebep le r l e o tok ra t ik gö rünümlüdür . O to r i t e , oku lun ye t i ş -k in personel ince sağlanır . Bu o tor i te , okul yönet ic i ler in i ve öğretmen-ler i her tür lü teh l ikelere karş ı korur . Örneğin , öğrenci lerden , anaba-ba la rdan , ü s t oku l yöne t i c i l e r inden , b i rb i r l e r inden ve mezun la rdangelebi lecek teh l ikeler .2

c) Ok ul içersinde pek çok k iş in in b ir ar ad a b irb ir le r ine yakın o la-rak beraber l ik ler i , on lar ı samimî i l i şk i lere i tmektedir . Okul , k iş i ler ine tk i l e ş im du rumunda bu lunduk la r ı b i r b i r imd i r . Ö ğre t imin ve rmek vealm ak esas ına daya ndığ ı e tk i leşim, ok ulun siyasal düz enin ce bel i r len-miş t i r . Bu du rumda oku lun s iyas a l o rgan izes i , öğ re tmen i egemen du -ruma ge t i rmiş t i r .

d) Grup is t ikrar ı , iç l i d ış l ı samimî b ir leş im, grubun ayırdedicis imge ve g iys i ler i ve onun d iğer kül türel e tk i lerden soyut lanış ı güçlü

b i r "b iz" duygus u ya ra t ı r .O to r i t e , dene t im yo luy la s ü rdü rü lü r . Bu dene t imle r ,

. K urums a l ; (Bakan l ık ya da dev le t in dene t imi )

. Eylemsel (Okul yönet ic i ler ince okul o laylar ın ın gerek dolays ız ,gerekse öğret im gücü yoluyla denet lenmes i)

. S onuç o la r ak , öğ renc i l e r in dene t imi . 3

O kulun kend ine özgü b i r r uhu va r k i buna , "b iz" duygus u d iye -bi l i r iz . Bu duygu, okulu toplumsal b i r b i r im durumuna get i r i r . Buduygu, kendi ler in i okul la özdeş leş t i ren üyeler in z ih in ler inde kendi-l iğ inden yarat ı l ı r .

e) Ayrı kültür, okulun içinde geliş ir . Bu kültür, kısmen farklıyaş düzeyle r indeki çocuk taraf ından yarat ı l ı r ya da çocuklar ın oyungrup la r ında hâ lâ yaş ayan es k i kü l tü rden ya da ye t i ş k in kü l tü rünün

29 2



bas i t b iç imlerde değiş t i r i lmes inden, ya da öğretmenler in çocuklar ıneylemler in i kanal ize e tmekten or taya ç ıkar .

1 . B i ç i m s e l l i k

Ok ul eği t im biçimi formal , organiz edir . Bel ir l i b i r am ac a yöne-l ik t ir . Ras tgele , günlük hay at ta örg ün o lm aya n b ir eğ i t im deği ld i r .Gün, bel i r l i devrelere bölünmüştür . Zaman, özel b iç imlerde formal izeedi lmiş t i r . Her döne md e herkes in bel i r li b ir yerd e o lmas ı , bel i r li b i reyleme kat ı lmas ı beklenir . Bazı ey lemler , haf tanın bel i r l i gün ler ineayr ı lmış t ı r . Bazı haklar ve görevler yaş lara göre dağı t ı lmış t ı r .

Biçimsel l ik , okulda o kadar yer leşmiş t i r k i , öğrenci , öğretmen, yö-net ic in in okul iç inde ayr ı ayr ı yer ler i , araçlar ı ,odalar ı vard ır . Ayr ıca ,öğ re tmen t a r a f ından öğ ren im ve öğ re t ime uygun luk bak ım ından mey-dana get i r i len gruplar da b iç imseld ir .

O ku l l a r , s adece fo rmal değ il , ayn ı zam an da in fo rmal b i r yap ıyave eği t ime de sahip t i r ler . Örneğin okul d ış ı ey lemler , spor lar , akrankül t ürü ve k ısmen de öğrenci-öğ retme n i l işk ileri informal özel l ik lerd ir .A yr ıca bug ün İng il i z mode l i " aç ık s ın ı f l a r ve d iğe r "özgü r oku l l a r "ve " a l t e rna t ive oku l l a r " uygu lam ala r ı A .B .D . ' de in fo rmal eğ i t im s ağ -l a m a k t a d ı r l a r . 4 D ah a i fade edici ey lemlere doğru genel değer değiş im-ler ine b ir yan ı t o larak o r taya ç ıkmış lard ır . İ fade edici ey lem ise in-

fo rmal eğ i t imd i r .K arm aş ık ina nç la r , değer l e r , ge lenek le r t ak ımı , düş ünce ve dav ra -

n ı ş b iç imle r i de oku lu d iğe r ku rumla rdan ay ı r ı r . 5 Bun la r a r as ındak içat ışmalar da okulda ayr ı b i r özel l ik gös ter i r . Okulun görevi , iç tek ive d ış taki çat ışan toplumsal , s iyasal ve ekonom ik değer ler i uzlaş t ı r -mak ve dengeleş t i rmekt i r . Bu yönler iy le okulun sadece öğrenim ku-rumu o lmad ığ ı an laş ı lmak tad ı r .

O ku l , baş ka ku rumla rdan , s adece dav ran ı ş ku ra l l a r ı bak ımındandeği l , ayr ıca , çocuklar ve yet işk in ler i içeren kendine özgü törenler i i lede ayr ı l ı r . Ö rne ğin özel okul topla nt ı lar ı , spor t i f o laylar , y ı l lık özel şen-l ik ler ,mezu niyet tören ler i , özel haf ta lar ve uygu lanış ı ; okul şark ı lar ı ,

s imgeler i , şakalar ı , eğ lenceler i g ib i . Bütün bunlar , okul kül türününkabu l l en i lmiş pa rça la r ıd ı r .

2 . B ü r o k r a t l a ş m a

Peter Blau, bürokras iy i "S is temat ik o larak koordine edi lmiş genişçaptaki yönet imsel görevlerden o luşan , çok sayıda b ireyler in çal ış t ığ ı

29 3



b i r t e ş k il â t la n m a t ü r ü " o l a r ak t a n ı m l a m a k t a d ı r . 6 Bürokras i ku ramın ıilk kez geliştiren Max Weber 'd ir . O nu n ku ram ı , o lan ı değ il , o lmas ı ge -r eken i yans ı t an idea l b i r yap ı gö rünümünded i r . IVeber'e göre bürok-rat ik yapın ın bel l i baş l ı özel l ik ler i şöyle s ı ra lanabi l i r : 7

1. T eşki lâ t ın am açla r ına uyg un sürekl i ey lemler resmî görevlero larak bel i r lenmiş ve üyeler ara s ında dağı t ı lmış t ı r . Ok ul s is temindede öze l i ş l ev le r i ye r ine ge t i r en uzman la r va rd ı r . Tüm kademe vegö rev le r uzman laş may ı ge rek t i r i r .

2 . Daire ler in organizasyonu, h iyerarş i i lkes ine tab id ir . Yani her

a l t kadem e , dah a ü s t kadem e t a r a f ından dene t l en i r . Y e tk i ve s o rum-lu luk la r be l i r l enmiş ve s ın ı r l and ı r ı lmış t ı r . O ku l müdürü öğ re tmen le r idenet ler , öğretmenler çocuklar ı denet ler vs .

3 . Bürokra s in in iş lemler i , soyut kura l lar s is teminden ve bu kura l-l a r ın öze l vaka la r a uygu lanmas ından iba re t t i r . Y as a la r , yöne tmel ik le rvs. gibi.

4 . Am ir , yönet t iğ i kısmı şekilc i, k işise l o lm aya n b ir ruhla yöne t i r .Y an i duygu la r ına , coş ku la r ına , tu tku la r ına kap ı lmadan yöne t i r . İ l i ş -kiler kiş iler üstüdür.

5 . B ürokrat ik ya pıd a ter f i ve i ler lemeler , b i reyler in becer i veyetenekler ine bağl ıd ı r . Başar ıya da yal ı b i r terf i s is temi söz ko nusu dur .Teşk i lâ t tak i tüm görevler , o görevin gerekt i rd iğ i yetenek ve b i lg iyes ah ip ki şi le r t a r a f ından do ldu ru lu r .

6 . Kiş isel o lmayan kural lar la iş leyen yapın ın en yüksek ver imielde etmesi gerektiği.

M ode rn top l um da oku l , s adece b iç ims e l o la r ak t e ş k i l â t l anma-y ıp , d iğe r t e ş k il â t l ar g ib i g ide rek bü rok ra t l a ş m ak tad ı r . 8 B ü r o k r a t l a ş m a ,o tor i ten in merkezî leşmes i ve iş usul ler in in s tandardize o lmas ın ı içer i r .Ok ul nüfusunun sürekl i o larak ar t ış ı ve ekon om inin gel işmes i , büro k-ras iy i , bütün ü lkelerdeki okul s is teminin b ir özel l iğ i durumuna get i r -miş t i r . Bürokrat laşma, okulu kendi ç ıkar lar ı iç in araç o larak kul lan-

mak i s t eyen ya ra r g rup la r ın ın bas k ı l a r ına ka r ş ı b i r güven l ik s ağ lamak-ta , on la r ın bu ha reke t ine enge l o lmak tad ı r . Bü rok ras in in o lums uz yan -lar ından b ir is i de k l işe leşme, tekdüze o lma, a ta le t g ib i bürokras in inpa to lo j i l e r in i be raber inde ge t i rmes id i r . Bu du rumda k ıdem, baş a r ıdanönem li o lm akta , am açla r ın yer in i ar açla r a lm akta ve teşk i lâ t iç i çat ış -ma la r gös te rmek ted i r .9

29 4



3 . Ö ğ r e n c i E t k i l e ş i m i

O ku lda ve s ın ı ftak i öğrenci e tk i leş imi çeş it li b iç imlerde görülm ek-tedir .

H e rhan g i b i r oku lda , öğ renc il e r a r as ında in fo rmal o la r ak da i mabir toplumsal teşk i lâ t vard ır . Bu teşki lâ t , kendi s ı ra lanma ve saygın l ıks is temine sahip t i r . Yetenekler i yö nü nde n fark lı öğrenci ler , o ldukçafark lı davr anış kal ıp lar ına sahip t i r ler .

a) To plum sal s ın ıf fark lı l ık lar ı da öğrenci ler aras ında az ya d açok b ir saygın l ık s is teminin yarat ı lma s ına sebe p o lur . Bu nun d ış ında

b) At le t ik yetenek,

c) Okul d ış ı ey lemlere kat ı lma (örneğin güzel sanat lar ın l ıerhan-gib ir dal ı i le uğraşma) ,

d) Fiziksel çekiciliğe sahip olma (güzellik, yakışıklıl ık gibi)

c) Kişilik özellikleri (sempatiklil ik, belir li alanlarda yetenek sa-hipliği v.s.) ,

f. S ın ıf müm ess i ll iğ i , temsi lc il iğ i ya da öğrenci başkanl ığ ı .

Bütü n bun lar ,k imi öğrenci ler in toplum sal h iyerarş in in üs t nok-ta lar ında o lmalar ın ı gerekt i ren öğelerd ir . Ayr ıca öğrenci ler , s ın ı f ta ,

kend i baş la r ına kend ine özgü ey lem b iç imle r i meydana ge t i r i r l e r . Y ar -d ımlaş m a , k l ik ler , g rup laş m ala r , g rup la r a r as ı ça tı ş mala r a r aş t ır -ma la r a konu o lmuş tu r .

Kimse i le temas e tmeyen, sevi lmeyen, "yaln ız çocuklar" herkesta r a f ından s ev il en, popü le r "y ı ld ız çocuk la r " s o s yomet rik a r aş t ı rma la rs onucu o r t aya ç ıkmış ge rçek le rd i r . K end i a r a la r ında ay r ı ca he r öğ -rencin in k iş i l iğ ine göre takma adlar ( inek , hanım evladı vs . ) kul lan ı-l ı r . Aym şeyi öğretmenler iç in de yapar lar . (Kazık hoca, palas hoca,babacan g ib i) . Bu kal ıp yarg ı lar aş ikârd ır k i kendi kendi ler in i gerçeky a p a n k e h a n e t l e r d i r . 1 0 Bütün bun la r s ın ıf ey lemle r inden doğar .

Çocuk , oku lda da ima s ınav la rdan geç i r i l i r . S ta tü s ü , ö lçü leb i l enbaş a r ı s ına bağ l ıd ı r . O ys a k i bu du rum a i l ede daha baş kad ı r . A i l edek is ta tüsü daha çok edin i len özel l ik ler le bel i r len ir . Örneğin ,yaş , c ins iyet ,kiş isel özellikler vs . gibi. 1 1

Suç, ödül ve eğlence g ib i a lanlar y ön ünd en d e okul , fark lı b i r kül-tü r e s ah ip t i r .

29 5



Form al (Kuru msa l laşm a) ve informal özel l ik ler, toplumsal s istemimeydana get i r i r . Birey , b i reyleraras ı i l i şk i ler ve gruplar , okul s is teminime ydan a ge t i ren öğe le rd i r. O k u lun yap ı s ı, ama ç la r ı , fo rmal y an ı m ;atmosfer i , k l ik ler, gang lar ve çat ışm alar o kulu n informal yanın ı gös-teren örneklerd ir .

O ku lun b i r baş ka öze l l iğ i , onun ü rününü değer lend i rme güç lüğü -d ü r . 1 2 Diğer teşk i lâ t lar la karş ı laş t ı r ı ld ığ ında okulun amaçlar ı pek çok,karmaş ık ve b irb ir iy le çat ış ık t ı r . Bu çeş i t l i l ik , amaçlar ın gerçekleşmedereces in i azal tmakta ve eği t imci ler in e leş t i r i lmes ine yol açmaktadır .Bu yüzden de okulun değer lendir i lmes i güçleşmektedir .

Okulun da d iğer kurumlar ın o lduğu g ib i b i r k iş i l iğ i vard ır . Bu k i-ş il ik , okulun hav as ı ya da a tmosfer id i r . O ku lun top lum sal a tmosfer indeg rup la r ve önder in dav ran ı ş l a r ı r o l oynamak tad ı r . B i r a r aş t ı rmayag ö r e 1 3 grubunu o lumlu dav ran ı ş l a r ı , yüks ek mora l ve s amimiye t , o lum-suzlar ı i se , çözülme ve engel lemedir . Önder in o lumlu davranış lar ı i se ,kendin i işe verme ve anlayış l ı o lmas ı , o lumsuz davranış lar ı da başkala-r ına yukardan bakmas ı ve yak ından dene t imd i r . A raş t ı r ı lmas ı ge rekenhusus , b i r okuldaki moral in iy i ya da kötü o luşunu or taya ç ıkaransebepler in bel i r lenmes id ir .

B. O K U L U N T O P L U M S A L L A Ş T I R M A Ö Z E L L İ Ğ İ

Çocu ğun top lums a l l a ş mas ında t emel ku ru ml a rda n b ir is i de oku l -d u r .

İ lkoku l ve o r t aoku lun f a rk lı t op lums a l yap ı l a r ı çocuğun top lum -sal laşmas ınd a da fark lı lık gö s te r i r 1 4 . İ lkokuldaki öğrenci , tek b ir s ı -n ı fta genel lik le kad ın o lan tek b ir öğre tme nin de net im ine g irm eklebera ber , or taok ul öğrencis i , b i rden çok s ın ı f larda çok sayıda farkl ı c ins-t en öğ re tmen le ka r ş ı l a ş ı r . Ö ğrenc in in bu du rumda , uyar l anma s o runuönem kazanır . Daha geniş ve karmaş ık i l i şk i ler ağ ı , çocuğun uyar lan-mas ında güç lük le r ya ra tab i l i r . Bu rada , a r t ık kend i s inden ye t i ş k inhayau iç in gerekl i b i lg i ve becer i ler i e lde e tmes i beklenir .

Farkl ı laşma, başar ıya göre g iderek gel iş i r . İ lkokulda başar ı ik i hathalinde gider. Birincis i , bilgi ve beceri elde etme; diğeri ise ahlaksalya da toplumsal öğrenmedir . (Öğretmen, arkadaş iy i i ş a l ışkanl ık-lar ı , sorumluluk vs . g ib i) . Or taokulda ise başar ın ın düzeyler inden çok,t ip ler i üzer ine ağır l ık ver i l i r . Konunun, personel in ve eylemler in çe-

29 6



ş i t l i l iğ iy lc or taokul , öğrcnciyc z ih insel ve toplumsal başar ı bakımın-dan geniş b i r seçim olanağı sağlar . 1 5

O ku lun baş ta gelen toplum sal laşm a işlev i, çocuğu eği tmek-t i r . Bu da kül türü n temel bi lg i ve becer i ler in i na kletm ek dem ek-tir .

Okul , çocuğa a i les inden duygusal bağımsızl ık kazanmas ına yar -d ımcı o lur . Bu gel işme tedr ic îd ir .

O ku lun baş ka b i r i ş l ev i de s eçme ve ay ı rmad ı r . 1 6 Bir yandan öğ-renci ler in mevcut s ta tü ler in i takviye eder , d iğer yandan da yukar ı doğ-

ru hareketli l iği teşvik eder.

O ku l top lumda geçe r l i değer l e r i t akv iye ede r . 1 7 T o p l u m s a l d e -ğe r l e r ve top lums a l s adaka t i öğ re t i r . Top luma , a i l eye , dev le te s adaka tg ib i . Başar ı l ı eğ i t imci ler rehber l iğ inde mes lek adamlar ıy la dolu b irkurum olarak okulun sapıcı ve âs î düşünceler i temsi l e tmes i bekle-n e m e z .

D iğer yandan , öğ re tmen de b i r ye t i ş k in o la r ak çocuğun top lum-sal laşmas ın ı sağlayan b ir araçt ı r . Öğretmenler k iş i l ik ler i ve i lg i ler i yö-nü nd en b irb ir l er ind en o lduk ça farkl ı o lm akla b irl ik te , y ine de bazı or -tak değer ve düşüncelere sahip t i r ler k i , öğrenci ler bunlardan kaçın-

m a y ı d ü ş ü n e m e z l e r . 1 8 Örneğin bunlar ın b ir incis i yet işk in o tor i tes in ingerekl il iğ i, d üze n ve d is ip l in ih t iyacı , ik inci o larak , en azı nd an kendi-d i ler in in özel öğret imler i a lan ında b i lg i ve eği tse l başar ı değer ler in it ems il ede r l e r. Ü ç ünc ü o la r ak , doğ ru konuş m a , kam u mal la r ına s ay-gı, kibarlık ve tertiplil ik gibi orta s ınıf kişilik özelliklerini temsil eder-ler .

İ lk öğ ren im y ı l l a r ında çocuk , haya t ın ın büyük b i r bö lü mü nü b i röğretmenle geçir i r . Bu s ı rada öğretmen, onun işb ir l iğ i sorunuyla , sağ-l ığ ıy la , çabas ıy la ve gel iş iminin d iğer ps ikolo j ik ve toplumsal görünüm-ler iy le i lg i len ir . Daha i ler i y ı l larda ise öğretmenin is temler i daha özel-leş i r . Örneğin onun başar ıs ı üzer inde durulur .

Ayr ıca öğretmenler in öğrenci ler iç in b i r model o luş turmalar ı ba-k ımından da top lums a l l a ş mada öneml i r o l l e r i o lmak tad ı r . F aka t bu -ra da öğre tme nin toplu msa l s ın ıf ı, o nu n tü m öğrenci ler iç in b i r modelo lmas ın ı engel ler , i şç i cocuğu öğretm eni mod el a l ı rken , üs t s ın ı f çocu-ğu onu mode l a lmaz .

29 7



I I . J . D E W E Y ' E G Ö R E O K U L U N İ Ş L E V L E R İ

Ü nlü eğ i t imc i John Dewey, oku lun iş lev ler in i farkl ı b i r açı dan şöy-le aç ık l ıyo r .1 9

A . B A S İ T L E Ş T İ R M E

Çağdaş uygar l ık o ldukça karmaş ık , mut lak , çeş i t l i öğelere sahip-tir . Bugünkü hayatımız, birbiri içeris ine girmiş sayısız i l işkilerle do-ludu r . Çocuk bun la r ın en öneml i l i l e r in i pay laş ıp en uygun du rumdayer a l acak du rumda değ i ld i r . P ay laş amad ığ ı b i lg i l e r onun i ç in b i r

an la m i fade e tmeyecek ve bun la r ı kend ine z ih in s e l o la r ak ma l edem e-yecek t ir . A ğaç la rdan o rm an ı gö remeyecek t i r . I ş haya t ı , po t i t ika , s ana t ,b i l im, d in vs . onun d ikkat in i dağı tacakt ı r , i ş te bu karmaş ık l ığ ın g ide-r i lmes inde okul deni len organın önemli b i r i ş lev i vard ır . Bu iş lev dekarmaş ık b i lg i ler i bas i t leş t i rmekt i r . Çocuğa bas i t sade b ir çevre ya-ra tmakt ı r . Okul , çocuğun karş ı l ık verebi leceği temel özel l ik ler i seçer .Böylece okul , i ler ic i b i r düzen kurmuş o lur .

B . T E M İ Z L E M E

Mevcut çevrenin z ih insel a l ışkanl ık lar ı e tk i leyen değers iz , i şe ya-r amaz , za r a r l ı öze l l ik le r in i imkân la r ö lçüs ünde o r t adan ka ld ı rmak

okulu n görevid ir . Böyle okul , ar ınm ış tem izlenm iş ey lemler düze nin isağlar .

G . D E N G E K U R M A

Okul , toplumsal çevrede çeş i t l i öğeler i dengeleş t i r i r ve b ireyi iç in-de doğduğu en yak ın top lums a l g rubunun s ın ı r l amala r ından ku r ta r -mak is ter ve onu daha geniş çevre i le temasa get i r i r . Onu, toplu luk-tan toplum hayat ına u laş t ı r ı r . Bu da b ireye hareket l i l ik imkânı sağlar .Bu suret le her b i reye b ir denge sağlanmış o lur . Bu denge ve değişme-de oku lun tu tum u ne o lmal ıd ı r konus un dak i üç fa rk lı gö rüş ü dah a ön -ce top lums a l değ i ş me ve eğ i t im bö lümünde ince lemiş t ik .

I I I . O K U L U N R O L Y A P I S I

üew eyd en be r i oku l , b i r cem aa t o la r ak gö rü lü r . O ku l , küçükb i r top lu luk o la r ak gö rü lmüş tü r . O ys ak i K a tz , oku lu ka rmaş ık b i r top -lum olarak görmüş tür . Ona göre okulun iş lev i , çocuklar ın yet işk in l i -

298



ğ ine haz ı r l anmas ıd ı r . Bidıvell, okulu bürak ras i mode l i i le karş ı laş t ı r ır .Okul şu bürokrat ik özel l ik ler i taş ı r :

a. İş levsel işbölümü

b. Hiye rarş ik b ir s ı ra lama- i le t iş im kal ıp lar ı , yetk i kal ıp lar ı ,tümü y le hukuks a l o la r ak i fade ed i lmişt i r.

Okulun teşki lâ t yapıs ı ,b i r pramide benzet i leb i l i r .

A . M ü d ü r

Müdür , r o l h iye ra r ş i s in in ü s tünde bu lunu r . O ku l s i s t emin in pa t -ron ud ur . O ku lu n iç ve d ış i l işk i lerin i düzenle r . İç i l i şki ler, öğret improgramı, öğretmen ve öğrenci ler le i lg i lenmedir . Dış i l i şk i ler i se , okuld ı ş ındak i top lums a l g rup la r l a i l i ş k i l e rd i r . 2 0

Müdür ler in öğrenci başar ıs ı i le doğrudan b ir i l i şk is i yoktur .Fak at ö ğretm enler le i l i şk iler i yoluyla onla r ın mo ral in i e tk i leyerek öğ-renc i başar ıs ında, e tk i l i o labi l i r . Mü dü rü n ro lü , uzlaş t ı rıc ı ve ar ab ulu -cudu r . Bu ro l , h ı zh değ i şim ve k r iz dönem le r inde ön em kaza nm ak tad ı r .

B . U z m a n l a r , R e h b e r l e r v e P s i k o l o j i k D a n ı ş m a n l a r

O kul h iye ra r ş i s inde yen i ve kes in ro lü o lmayan du rumla r ı va rd ı r .Öğrenci ler in eği t imsel ih t iyaçlar ın ın karş ı lanmas ında a i les i ve öğret-meniyle day an ışm ad an yoksun o luş lar ı , baş lar ı s ık ış t ığ ında yakın i li ş-k i l er ku rab i l eceğ i dan ı ş m an la ra baş vu rm ala r ı , dan ı ş m an la r ın önem in i

299



a r t t ı rmak tad ı r . Top lumun g ide rek ka rmaş ık laş mas ı , a i l e l e r in uyguntavs iye le rde bu lunmala r ın ı enge l l emek ted i r .

Eği t imde rehber l ik ve ps ikolo j ik danışma h izmet ler i , öğrencin inmesleksel, eğitsel ve kiş isel sorunları i le i lgili birçok psikolojik yardımçal ışmalar ın ı içer i r . Bu h izmet ler , öğrencin in duygusal kapas i tes in ide ge l i ş t i rmey i amaç ed inmes i bak ımından eğ i t imin t amamlay ıc ı b i rparças ıd ır . Bireyin kendin i gerçekleş t i rmes ine yard ım eder . Böylecebirey, kiş il ik özelliklerini gerçekçi bir gözle algılar , yaratıcı , değiş-meye aç ık b i r du ruma ge l i r .

Ülk em izde bu konu , ancak 1950 y ı l ında e le a l ın ma ya baş lamış -

t ı r . İk inci Beş Yıl lık Ka lk ın m a P lan ınd a okul l arda rehber l ik uygu -lamala r ın ın baş la t ı lmas ı öngö rü lmüş tü . D aha s on rak i p lan la rda buh izmet in s ü rdü rü lmes i amaç lanmış t ı r .

1980 öğret im yı l ında l ise ve or taokul larda o lmak üzere toplam150 oku lda r ehber l ik ve p s iko lo j ik dan ı ş ma uygu lamala r ı bu lunuyor -d u . 2 1 Aynı öğret im yı l ında okul larda bu a landa görevl i personel sayı-s ı 500 adet id i . Bu alandaki personel , eğ i t im ve ps ikolo j i dal lar ındaünives i te öğrenimi görmüş k imselerd ir . Bat ıda 300 öğrenciye b ir uz-man sağlanmas ı normal b i r ö lçüt sayı l ı rken bu oran ü lkemizde, çokfaz la o lmak tad ı r . Bu a landa pekçok uzm an pe r s one le ih t iyac ımız va r -d ı r . Mevcu t e l eman la r da ye te r ince e tk in o lamamak tad ı r l a r . Çünkü

bu uzman l ık da l ın ın öğ re tmen le r ve yöne t ic i l e rce f az la b i l inmed iğ i ,kend i a r a la r ında gö rev anlay ı ş f a rk l ıl ık lar ı bu lu nduğ u , b un la r a a r aç -ge reç g ib i imkân la r ın s ağ lanamamas ı b i r ge rçek t i r .

Eğ i t imde öğ re tmen in d ı ş ındak i d iğe r uzman l ık h izmet le r i , ü l -kemiz açıs ından çok yenid ir . Bu sebeple onlar ın benimsenmes i de ko-lay o lmamak tad ı r . F aka t ü lkemiz oku l l a r ında d iğe r uzman l ık da l -lar ına or anla , en fazla , rehber l ik ve ps ikolo jik danışm anl ık h izm et ler in inyaygın laş t ığ ın ı ve benimsendiğin i söyleyebi l i r iz .

C . ö ğ r e t m e n l e r

Gelir ler in in düşük o luşu , az yetenekl i öğrenci lerden kaynağın ıo luş turmas ı , mes lekte kadın lar ın çoğunlukta o luşu , mes lekten ayr ı lan-l a r ın çok o lu ş u , s t a tü le r in i düş ü rmüş tü r . 2 2 Bu e tmen le r top lumda i l e r isürü len o lumlu değer ler le çel iş i r . Yani öğretmenl iğ in yüksek mes lekolarak görülm es i i le gel iş i r. Genel l ik le devlet m em uru o lduklar ı iç inbağım lıd ır lar . Ke ndi ler i i le i lgi l i ko nul arda söz sahib i deği ld i r ler . İ ş

30 0



s t andar t l a r ı kon us unda dene t imle r i yok tu r . K im in d ip loma a lmas ı ya daa lmam as ı ge rek t iğ i konus un da , k imin oku la a lınmas ı konus u nda s özsahib i deği ld i r ler . Y öne t imi n teşki lâ t lanmas ı kon usun da söz sahib ideğ i ld ir l e r. Te r f i, ceza , ödü l ko nu la r ın da m üdü re bağ l ıd ı r l a r . Buba kım da n mü dür le i l işk iler i, öğrenc in in öğretm enle il işk is i g ib id ir .Formal i l i şk i lerd ir , aç ık , iç ten i le t iş im kurulmas ın ı , yukarda bel i r t t i -ğ imiz e tmenler e tk i ler . Ancak, müdürü bel i r l i ö lçüde e tk i leyebi l i r ler .O r ta öğ re t imde öğ re tmen in uzman o lu ş u , öğ re tmen in bağ ıms ız l ığ ın ıs ağ la r . Çünkü mü dür , he r konuda u zm an değ i ld i r. S ın ı f i ç inde öğ re t -menin bağımsız o luşu da mes lek açıs ından onun başka b ir özel l iğ id ir .

H içb i r öğ re tmen in yükse lmesi , öğ renc i baş a r ıs ıy la o r an lan mam ış -t ı r . Ö dü l l end i rme bak ımından da in s an ye t i ş t i rme konus unda en baş a -r ıl ı öğ re tm ene ödü l ve r i lmez , ödü l l en d i rm e , y ı l l a r a gö re , yân i k ı -deme göre yapı l ı r .

D . Ö ğ r e n c i l e r

O k u l n ü f u s u n u n ç o ğ u n l u ğ u n u o l u ş t u r m a l a r ı n a r a ğ m e n r o l h i-ye ra r ş i s in in en a l t ında bu lunu r la r .

O ku lun müş te r i l e r i o lma la r ına r ağmen , s öz hak la r ı yok tu r . Te -mel oku l ka ra r l a r ına ka t ı lmaz la r . Ö ğrenc i l e r hakk ında ney in iy i o l -duğ una ye t iş k inle r ka ra r ve r i r le r (Ö ğre tm en , m üd ür ya da an a bab a) .

O ku ldak i ro l l e r in g ide rek uzman laş mas ı s ebeb iy le p i r amid inüs tündeki üyeler le kopuş h ız ın ı ar t t ı rmaktadır . Böylece arkadaş l ıko l g u s u g ü ç l e n m e k t e d i r . 2 3

I V . O K U L U N E T K E N L İ Ğ İ

Bazı eğ i t imci lere göre okulun öğrenci başar ıs ına e tk is i yoktur .Başar ı öğretmenle i lg i l id i r .

VVilson ve McDill gibi araştır ıcılara göre okul, başarıyı etkile-mek ted i r . O ku l baz ı öğ renc i l e r aç ı s ından öneml i s onuç la r doğu rmak-

tadır . Bu özel lik ler , oku lun büyü klüğ ü, d iğer i , düşey teşki lâ t lan ma -dır . (1, 2, 3, 4,5. sınıf lar gibi) .

Alan Wils on'un a r a ş t ı r m a s ı n d a :

Alt s ın ı f lardan erkek çocuklar , or ta sını fın çoğun lukta o ldu ğuokul lara g ider lerse , eğ itsel beklent is i a l t s ını f tak i b i r okul daki nde n da ha

30 1



iy i o lur sonucuna var ı lmış t ı r . Okuma yeteneğin in toplumsal s ın ı f lai lg i l i o lduğunu bu lmuş o luyo r .

Wilson'a gö re oku l l a r ın çeş it li top lums a l s ın ı f la rdan çocuk la r ıb i r a r ada ba r ınd ı rmas ı ya ra r l ı s onuç ve recek t i r . D eğ i ş ik çev re le rdenge len çocuk la r be raber o tu rduk la r ı zaman baş a r ı o lumlu yönde yüks e -l iyor . Bunda, kuşkusuz arkadaş l ık e tk in o luyor .

O ku lu n fiz iksel im kân lar ın ın ba şar ıy la kes in b ir i li şk is i o lmadığıkanaa t i yayg ınd ı r .

Y İ R M İ N C İ B Ö L Ü M N O T L A R I

1 VVal ler, W. : T he Sociology of Educa t ion, s. 6 vd.

2 VValler, a.g.e ., s. 10-11 .

3 Wa ller, a .g.e., s. 12.

4 Hav ighurs t -Neu garten , a.g.e. , s . 141.

5 Hav ighur st -Ne ugarte n, a.g.e. , s . 139.

6 Mil ler an d W oock, a.g.e. , s . 439.

7 Mil ler and Woock, a.g.e. , s . 439-440.


9 Bursal ıoğlu, Z.: Okul Yönet iminde Yeni Yapı ve Davranış, s. 27.

10 You ng-M ack, a.g.e. , s . 383.

11 Danz iger, K .: Social izat ion, s. 122.12 Bursal ıoğlu, Z.: Okul Yönet iminde Yeni Yapı ve Davranış, s. 25.


14 G ross, N.: Eğ i t im Sosyolojisi, s . 74. Eği t im Sosyoloj isi -Kaynak M et inler içinde (Çe-v i ren l er : Hamide Topçuoğlu ve Mine Göğüş) .

15 Hav ighur st -Ne uga rten, a.g.e. , s . 138.

16 Elkin , a.g.e ., s. 57.

17 Elkin , a.g.e ., s. 58.

18 Elkin, a.g.e., s. 60 .

19 Dewey, J . : Demo cracy and Educat ion , s . 39-40 . Ayr ı ca S ieber ve Wi lder ' i n "T he

School in Society" isimli ki tabının 32-33. sahifeleri .

20 Boocock, a. g.e., s. 176.

21 Oğuzkan, Türkan: Türk iye 'de Ort aöğre t im ve Sorunlar ı , s . 200 ve d iğer l er i .22 Boocock, a .g.e., s. 179.

23 Boocock, a .g.e., s. 185.

302



O K U L - Ç E V R E İ L İ Ş K İ L E R İ

21.

Bölüm

Okulun toplumla i l i şk is i , onun toplumda yer a lan iş levsel b i r ku-rum oluşundan i ler i gelmektedir . Tüm okul lar , çeş i t l i t ip lere göre çeş i t l iü lkelerde topl um lar ıy la fark l ı i l işk i ler gel iş t i rmiş lerd ir . Bazı toplu m lar-da okul - çevre i l i şk i ler i uyumlu ve o lumlu iken , bazı lar ında genel l ik lebir çat ışma görülür . Kuşkusuz bu i l i şk i ler in çeş i t ler i , okulun t ip inegöre (Klâs ik , teknik okul) değişmektedir . Ayr ıca bu i l i şk i ler , okuluniçinde bu lun du ğu a lan a göre de fark l ıl ık g ös ter i r.

Ok ul- çevre i l i şk i ler i yönü nd en üç fark lı t ip gel iş t i r i lmiş t i r .

B i rinci si , 19 . yüzy ı l boyunca A .B .D . ' de h ük üm sü ren "G e lenek -s e l T ip" d i r . Bu gö rüş e gö re oku l , ye r s e l top lu luğun s o run la r ından s o -yut lanm alı , kendis in i tem el z ih insel ve mes leksel becer i ler in öğret imii le s ın ı r landır ip ta l id i r. Diğer t ip , "T op lu lu ğu n b ir mod el i o larak ok ul"ve üçüncü s ü is e "To p lu luk o ku lu " t ip id i r k i bu yüzy ı lda o r t aya ç ık -mıştır . Son iki t ipte okul, çevresi i le s ıkı i l işki durumunda geniş iş lev-lere sahip t i r .

"B i r inc i l Top lu luk " kav ram ı , i ç inde yüzyüze i li şk i le r in bu lun -duğu , he rkes in he rkes i t an ıd ığ ı b i r top lu luk tu r .

" İk inci l Toplu luk" ise , insanlar ın t icaret ve iş bağlar ı i le ya da ay-nı d in , mes lek ve ekonomik grup o larak dolays ız i l i şk i ler durumundakigruptur . Bireyler bağımsızdır , yüzyüze i l i şk i ler yok ya da çok azdır .Ö rneğ in büyük ken t , böy le b i r top lu luk tu r .

O ku l m üf reda t p rog r am ı ve oku l ey lemle ri bu ik i tü r top lu luk lai l işk i l id i r . Ş imdi , b i r inci l ve ik inci l toplu luklara göre okul t ipolo j i ler in ie le a la l ım.

I . O K U L T İ P O L O J İ L E R İ

A . G E L E N E K S E L O K U L

Okul , en te l lek tüel ve mes leksel becer i ler in öğret imi i le uzmanlaş -mış b i r ku rum o la r ak gö rü ldüğünde top lu luk tan ay r ı b i r du ruma ge l i r . 1

30 3



Bu görüş te okul , örneğin belediyenin su iş ler in in yapt ığ ı i ş g ib i kendiiş in i yapar . Okul kendin i , kendi özel i ş lev i i le s ın ı r lamal ıd ır . A .B.D. 'deb i r çok oku l bu gö rüş ten ha reke t e tmiş t i r . O ku l , çev reden t amamenayr ıd ı r . S adece öğ re t ime önem ver i r .

Geleneksel Okul T ip i

B - T O P L U L U Ğ U N B İR M O D E L İ O L A R A K O K U L

T o p l u l u k M o d e l i O k u l T i p i

İk inci türde okul- toplu luk i l i şk is i ; okul , toplu luğun bas i t leş t i r i lmişb i r mode l id i r . 2 Bu görüşe göre çocuklar , okuld a b ir yet işk in o laraknas ı l yaşan acağın ı , i lk kez, okul iç inde yaşaya rak öğrenir ler . Bu,John Deweyi n gö rüş üdür . Dewey\ göre çocuk, böylece, h izmet ruhu i leve e tk i l i o larak kendin i yönel tme araçlar ı i le yet iş i r se dengel i , uyumlub i r top lum düzen ine kavuş u lu r .

30 4



İ lkokul düzeyindeki böyle b i r okulda öğrenci ler , sürekl i o larakmeşguldür ve değiş ik uğraş ı lar la vaki t geçir i r ler . Beraber yer içer ,oynar , çal ış ı r ve b irçok eylemler i paylaş ı r lar . Okulun bahçes i ve s ın ı f -ta evci l hay van lar m evc ut tur . An a okul ya da b ir inci s ın ı fta öğren ci-ler in sa tacağı , sa t ın a lacağı ve para i le uğraşmayı öğrenecekler i min-yatür b i r dükkân vardır . Öğrenci ler in yaş ı i ler led ikçe kendi iş ler in ino rgan izes i s o rumlu luğunu üze r l e r ine a l ı r l a r .

Or taokul düzeyinde ise e tk in b ir öğrenci yönet imine sahip t i r . Buyönet im, okul ey lemler i , spor , d is ip l in konular ında büyük b ir gücesahip t i r . Or taokul , kendi par t i ler i ve öğrenci ler iy le toplumsal b i r b i -r imd i r . T iya t ro , müz ik g ib i a l an la rda p rog ramla r düzen le r . Bu tü roku l l a rda çocuk la r ın ve e rgen le r in daha iy i va tandaş o lacak la r ı , de -mok rat ik b i r toplu lu k hay at ın ı okuld a öğren mele r i beklenir . Bu tipbir okulun b ir a i le b i r fabr ika ve b ir korporasyon g ib i o lduğu hakkın-da farkl ı üç görüş va rd ır .

A i l e mod el inde bu oku l lar , okul öncesi okul , özel okul lar ın b i r incis ın ıf la rı ya da küçük köy oku l la r ı o l a r ak gö rü lü r . Ö ğre tm en dah a çokbaba ya da anne ro lü oynar . Çocuk la r b i rb i r l e r inden öğ ren i r l e r . S onzam an la rda İng i l t e r e ' de b i r çok i lkoku l l a r bu m ode l i 5 yaş ından 7yaş ına kad ar k i çocuklar iç in kab ul e t t i ler .

F a b r i k a model inde oku la g i r en öğ renc i l e r ham madde , mezun

olurken de okulun üret imi o larak görülür ler . Öğrenci ler , b i r fabr ika-da eği t i len işç i ler g ib id ir ler . Öğretmen de onlar ı yönel ten us tabaş ıg ib id ir . Ö ğrenci le r in çoğu aynı işi ya par . Birb ir ler iy le yar ışmalar ı teş-v ik edi l i r . Bireysel üret imler in in miktar ına göre parça baş ına, i şç i lerg ib i ücret ödenir .

K o r p o r a s y o n model i , 1950 den sonra görülmüş tür . Öğrenci veöğretmenler or taklaşa o larak p lanlanmış ve organize edi lmiş b i r i ş iç inb i r l ik te g rup land ı r ı l ı r . Ö ğre tmen le r t ak ım du rumunda öğ re t i r , öğ -r enc i l e r t ak ım du rumunda ça l ı ş ı r . B i r çok g rup p lan lamas ı ve değer -l end i rmes i va rd ı r . O ku l , t ekno lo j iden ya ra r l an ı r . -P ikap -kompü te r ,p rog raml ı öğ re t im g ib i. O ku l p rog ram ı ve müf reda t ında esnek liktanınm ış t ı r . Böylece çocuklar değişmeye ve korporasyo n p lan ın ınbir parças ı o lmaya al ış t ı r ı lmış o lur lar .

C . T O P L U L U K O K U L U

Bu t ip okul , 1930 y ı l ından ber i A .B.D. 'de gel iş t i r i lmiş t i r . Çocukve yet işk in öğrenci ler , okul ey lemler iy le doğrudan doğruya toplu luğu

30 5



daha iy i b i r du ruma ge t i r en a r aç du rumundad ı r l a r . Böy lece oku l ,toplu lukla daha yakından i l i şk i l i yapısal b i r b i r imdir . Toplu luk ey-l emle r inde öğ renc i l e r ye r a l ı r l a r . 3

Eği t im, gen i ş an lamıy la düş ünü ldüğünde , çocuğa top lumunun kav -r am ve tu tumla r ın ın öğ re t i lmes i , t op lums a l , yu r t t a ş l ık ve ekonomiki l işk i ler inde nas ı l davranacaklar ın ın öğret i lmes i an laş ı l ı r . Bu açıdantoplu luk , b i r eğ i t ic i araçt ı r . Bu görüş ten hareket le okul sadece kendi

baş ına eğ i t im i ş in i yapamaz . A i le de yapamaz . Eğ i t im, b i r top lu luk tayaşama ve büyüme sonucu elde edi l i r . Eği t imci ler , eğ i tse l amaçl ıokul ve toplu luk deneyimler in in en iy i bağlant ıs ın ı bulmaya çal ış -ma l ıd ı r l a r .

Toplu luk okulunun geniş çapl ı ik i özel l iğ i vard ır .

1 . Ço cuk lara yersel toplu luğu n keş fedilmesi , gel işt i ri lmes i ve ka y-nak la r ın ın ku l l an ı lmas ın ı öğ re t i r .

2 . O ku l , s adece oku l çağ ındak i çocuk la r a değ i l , bü tün top lu luğahizmet eder . Bu t ip özel l ik lere sahip okul lar daha çok küçük köy yer -leşmeler inde i lk kez gel iş t i r i lmiş t i r . Bu t ip okul lar çevre kalk ınmas ın ın

a rac ıd ı r . Çev re ka lk ınmas ı i ç in oku lun b i r inc i de recede s o rumlu luğuvard ır . Çevredeki ler oku lun çal ışma s ında söz sahib id ir ler . A .B .D. 'd ekent lerde de bu t ip okul lar mevcut tur . Bunlar aşağıdaki özel l ik lerdenbir ine ya da ik is ine sahip t i r ler . Bir incis i , okul , en yakın çevres in ineği tse l , kül türel ve toplumsal ih t iyaçlar ına h izmet eder . İk inci özel l ikde , ken t s e l top lu luğun yen iden b iç imlend i r i lmes inde ve ku ru lmas ında

T o p l u l u k O k u l T i p i

30 6



oku lun ye r a lmas ıd ı r . Ö rneğ in oku l l a rda k ı r s a l dengen in ko runmas ıuygu la mas ın da ro l a l ı r la r . Y a da o r t aoku lda s ın ıf ta ka lm an ın yada gençl ik iş s iz l iğ in in aza l t ı lmas ı am acıy la iş prog ram ı hazır la r , eköğ re t imde bu lunu r v s . G örü ldüğü g ib i bu t ip oku lun ey lemle r i çev -renin tüm okul s is temini kapsar .

Bu t ip lerden üçüncüsü b iz h iç yer a lmamış t ı r . Bir inci gelenekselt ip b izde hem kırsal , hem de kentsel bölgelerde çok yaygındır . İk incit ipe örnek o larak b ir dereceye kadar Köy Ens t i tü ler i gös ter i leb i l i r . Fa-kat ü lkemizde köy ens t i tü ler i tamamen kendine özgü b ir s is tem yarat-mış lard ır . Yukarda bel i r t t iğ imiz üçüncü t ip okulun özel l ik ler ine de

kısmen sahip t i r ler . Deıvey'm bel i r t t iğ i okulun bas i t leş t i rme, temizle-me ve dengeleş t i rme görevler inde okul yönet ic is in in okul i le çevrea ras ında b i r köp rü ku rab i lmek bak ımından öneml i r o lü va rd ı r . Y ân i ,yukardak i gö rev le r i çev reden ay ı rmak imkâns ızd ı r . Çev ren in kö tüetk i ler i okulun iy i e tk i ler iy le karş ı lanmalıd ır . Okul ve çevre b irb ir in-den ayr ı kal ınca ik is in in de ürünler i , d iğer ine uymakta zor luk çeker .4

Çevrenin tüm eği t im sorunlar ıy la i lg i l i okul başar ı l ı b i r okuldur .

I I . Ü L K E M İ Z D E O K U L - Ç E V R E İ L İ Ş K İ L E R İ

Bizde genellikle klasik, geleneksel okul t ipi benimsendiği için oku-

lun çevre ile i l işkileri s ınır lı kalmıştır . Bununla birlikte çeşitl i gir iş im-le rde bu lunu lmuş tu r .^

Ok ul çevre i l işk i ler i zayıf tı r . Ö ğren ci , okul çevres inde cereyaneden ekonomik , top lums a l , kü l tü r e l yaş amdan , i ş ye r inden , f ab r ikadan ,t a r l adan , ça r ş ıdan , müze s e rg i ve kons e r s a lonundan kopuk tu r . D er s -hanen in dö r t duvar ı a r as ında öğ ren imin i s ü rdü rü r . Böy lece öğ ren -men in kaynağ ı ve am ac ı o lan hay a t t a n ve onun öğ renm e imkân la r ın -dan yoks un ka lmak tad ı r .

Ülkemizde okulun çevreye açı lmas ın ı engel leyen b irçok etmenvard ı r . Ö rn eğ in b ü rak ra t ik enge ll e r , ma l î imkâns ız l ık la r , öğ re tmen le r in

ağır ders yükü bunlar aras ında sayı lab i l i r .Mes lekî ve teknik öğret im de ise işverenle işb irl iğ i da ha fazla önem

kaza nm ak tad ı r . Ö ze l l ik le i ş ye rinde uygu lam a ve s t a j yap ma k t ekn ikeğ i t imde ge rek l id i r . S on y ı l l a rda O S A N O R p ro jes i i l e oku l - s anay i i ş -b ir l iğ i konusunda bazı yeni düzenlemelere ve seçi len okul larda dene-me yo luna g id i lmek ted i r .

30 7



A . O K U L - A İ L E B İ R L İ K L E R İ

Aileyi okulun d ış ında b ir kurum olarak , okulun çevre i le i l i şk i ler iyönünden ele a labi l i r iz . Bizde "Okul-ai le b i r l iğ i" , resmen kurulmuşb i r ku rumdur . Bakan l ık bu ku ru lu ş u öğ renc i l e r i ç in amaç lamış , on la -r ın eği t imler i , sorunlar ı v .s . konusunda vel î -öğretmen ve yönet ic i ler -le tar t ışma ve çözüm yol lar ı get i rme yönünden ele a lmış t ı r . Bu kuru-lu ş la r oku lun çev re bak ımından ben ims enmes inde de ro l oynamak ta -d ır . Vel î ler de okula karş ı i lg iy i ar t t ı rmaktadır . Bununla b ir l ik te uygu-lamada uzun süre bu kuruluş lara ver i ler in i lg i gös terd iğ inden sözedi le-mez . Çünkü top lan t ı l a rda gene l l ik le ve l î l e rden madd î ya rd ım ta lepedi lmiş , toplant ı zamanlar ı iy i düzcnlenememiş , konular sadece çocu-ğun sorunlar ına yöneld iğ i iç in çevreye taşamamış , vel î ler in çekingen-liği de sıkı ilişkileri engellemiştir.

1946 y ı l ında toplanan ik inci Mil l î Eği t im Şûras ında okul ve a i learas ında işb ir l iğ i sağlanmas ı iç in kurulmas ı karar laş t ı r ı lan okul- ia lebir l ik ler i , Bakanl ıkça hazır lanan özel b i r yönetmel iğe göre faal iyet tebu lunmak tad ı r . Buna gö re oku lun bü tün öğ re tmen le r i i l e öğ renc i l e r i -n in ana babalar ı ya da vel î ler i , b i r l iğ in doğal üyes id ir ler . Her y ı lgene l ku ru l t a r a f ından yap ı l an s eç imle o lu ş an b i r yön te t im ku ru lu ça -l ı ş mala r ı düzen lemek ted i r . Y öne t im ku ru lu , ana -baba ya da ve l î l e r i l eöğ re tmen le rden o lu ş mak tad ı r .

1947 y ı l ında ku rul du ğu nd an ber i okul-a ile b i rl ik leri fazla e tk ino lamamış la rd ı r .

B . O K U L K O R U M A D E R N E K L E R İ

Bu de rnek le r , oku l l a r a madd î ya rd ım s ağ lamak üze re D ernek le rK anununa gö re ku ru lan ku ru lu ş la rd ı r . O ku l müdür le r i , oku l l a r ın pekçok madd î ih t iyaç la r ın ı Bakan l ık bü tçes inden ge reğ ince ka r ş ı l ayama-y ınca ya da bü rok ra t ik ku ra l l a r ın , ödenek le r in ha rcanmas mdak i zo r -luklar ı sebebiy le , okul koruma dernekler in in bağış , yemek, p iyangog ib i f aa liye tl e r s onucu o lu ş tu rduk la r ı f on la rı ku l l anm ak yo luna g i tmek-tedir ler . Bu gel i r ler le yoksul öğrenci lere mal î yard ım yapı lmakta , okulb ina la r ın ın baz ı ona r ım ve dona t ım g ide r l e r i ka r ş ı l anmak ta , bazan da

yabancı d i l laboratuvar ı , spor tes is i kurulmakta; eğ i tse l kol faal iyet ler i -n e k a t k ı d a b u l u n u l m a k t a d ı r . 5

C . Y A Y G I N E Ğ İ T İ M F A A L İ Y E T L E R İ

Orta öğret im kurumlar ın ın , okul-çevre i l i şk i ler ine yönel ik b i r faa-l iyet ler i de normal öğrenci ler d ış ında kalan gençlere ve yet işk in lere

30 8



yöne l ik öğ re t im p rog ramla r ıd ı r . Ö rneğ in s ana t oku l l a r ı bu konudafaa liye tt e bu lun ma k tad ı r l a r . Bu oku l l a rda d ip lomay a gö tü ren akş amprogramlar ı i le çeş i t l i dal larda k ısa sürel i , bağımsız mes lek ve kadınkurs lar ı açı lmış t ı r . P rat ik k ısz sanat okul lar ı , endüs tr i prat ik sanat okul-lar ı , t icaret mes lek l ise ler in in düzenledik ler i da kt i lo ve mu hase be kurs -lar ı g ib i . 6

D . E Ğ İ T İ M C İ L E R İ N T U T U M U

Gerek öğretmenler in , gerekse eği t im yönet ic i ler in in çevre i le ya-

k ından i l i şk i kurmalar ı , çevre sorunlar ına i lg i duymalar ı , bu konularadüşünce ve imkânlar ıy la kat ı lmalar ı , çevrenin okula i lg is in i ar t t ı r -maktadır . Ni tekim ülkemizde bu g ib i n i te l ik lere sahip okul öğretmenve yönet ic i ler i çevrenin okula karş ı o lumlu b ir tu tum takınmas ında ro loyna mış la rd ır . Bu g ib i eğ i t imci ler , u lusal ve u lus lararas ı özel günler -de , anma gün le r inde , öze l top lan t ı ve eğ lence gün le r inde , mezun iye ttörenle r inde ve konferans , serg i , eğ lenceler ve d iğer toplum sal ey lem -lerde, edebiyat geceler inde halk ı okula davet ederek okulu tüm çevre-n in b i r kü l tü r merkez i du rumuna ge t i rmek te ve oku la ka r ş ı o lumlu tu -tumu pek i ş t i rmek ted i r l e r . A yr ıca , öze l l ik le oku lun bu lunduğu çev ren inözel sorunlar ın ın okulda yans ımas ı çevrenin okula i lg is in i daha da ar t -t ı rmak tad ı r . Ö rneğ in oku lun bu lunduğu ye r in t a r ih s e l , t u r i s t ik , coğ -

raf î, toplum sal özel l ik ler i g ib i .

E . Y E T İ Ş K İ N E Ğ İ T İ M İ N D E O K U L

Okulun, çevredeki yet işk in ler in eği t iminde ro l a lmas ı , okul-çevrei l işk i ler in in başka b ir görünümüdür . Yet işk in eği t imi kurs lar ın ın okul-larda açı ld ığ ı bölgelerde ve ü lkelerde okul y ine çevrenin eği t imineka tk ıda bu lunmak tad ı r . H em mes lek ku r s l a r ı ve hem de t emel eğ i t imyönünden açı lan bu kurs larda halk , eğ i t imci ler le , öğretmenler le ve okulyöne t ic i l er iy le kayn aş m ak ta ,oku lu d ah a fazla ben ims emek ted i r l e r.Ü lke mizd e büy ük merkez le rdek i baz ı oku l l a r bu i şl ev i ye r ine ge t i rmek-

tedir . Bu s ın ı r l ı sayıdaki yet iş t ik in eği t imi görevi yapan okul lar ın sayı-s ın ı ar t t ı rmak gerekir . Özel l ik le k ı rsal a lanlardaki tüm okul lardan bugörevler iç in yarar lanmak okulun çevre i l i şk i ler in i kuşkusuz daha daolumlu yöne i tecekt i r . Ayr ıca , y ine okul , yet işk in eği t imi iş lev ler iy lebazı k ı rsal a lanlar ımızda görülen lâ ik eği t im-dinsel eğ i t im çat ışmas ın ıda b ir dereceye kadar önleyebi lecekt i r .

30 9



Akşam or taokul lar ı ve Akşam l ise ler i de b ir d iğer yaygın eği t imfaa liye tid i r. Bu oku l l a r , günd üz öğ re t im y ap an ayn ı tü r oku l l a rdaf aa li ye tt e b u l u n m a k t a d ı r l a r .

M.E .B . H a lk Eğ i t im G ene l Müdür lüğüne bağ l ı ha lk eğ i t imi mer -kezler inde mes lek, ev ekonom is i , endüs tr iye l sana t lar kon ular ındaaçılan çeşitl i kurslar da diğer faaliyetlerdir .

Y İR M İB İR İN C İ B Ö L Ü M N O T L A R I


2 Hav ighurs t -Neu garten , a.g.e. , s . 217 vd.3 Hav ighurs t -Neu garten , a.g.e. , s . 220 vd.


5 Oğuzkan, T . : Türk iye 'de Ort aöğre t im ve Sorunlar ı , s . 260 .

6 Oğu zkan , a.g.e. , s . 260.

31 0



22.Bölüm

B O Ş Z A M A N E Ğ İ T İ M İ V E O K U L

Eği t imin amaç la r ın ı gen i ş o la r ak yo rumlamak eğ i l imi g ide rek a r t -

mak tad ı r . Bu an lay ı ş, boş za ma n ı değer lend i rmek ve doy um s ağ lay ıc ıdu ru m a get i rm eyi de içer i r . Bu eği t im felsefesinin uyg ulam al ı y önü,oku l l a rda öğ renc i l e r i boş zaman değer lend i rme tü r l e r ine ve deney im-ler ine hazır lam akt ı r . A s l ında okul lar ın mes lek e lemanı yet iş t i rmeiş levin in ağır bas t ığ ı b i r gerçekt i r . Fakat boş zaman değer lendirme fa-a l iye t l e r ine ka t ı l an öğ renc i l e r in akademik baş a r ı l a r ı daha yüks ek t i r .Ö rneğ in İng i l t e r e oku l l a r ında s po r yapan öğ renc i l e r in baş a r ı l a r ın ıns po r yapmayan öğ renc i l e r e o r an la daha yüks ek o lduğu be l i r l enmiş t i r .1

Ü lkem izde çeşi tl i kuş ak la r ın , boş zaman la r ın ı değer l end i rme yö -nünden b i r eğ i t imden geçmed ik le r i i ç in boş zaman la r ın ı ed i lgen veyarars ız b i r b iç imde değer lendird ik ler i b i r gerçekt i r . Eği t im pol i t ika-mızda eks ik l iğ i görülen , ş imdiye değin c iddî b i r b iç imde ele a l ınmayanve uygulanmayan ve çocuk, genç, yet işk in g ib i çeş i t l i yaş gruplar ımnbir ih t iyacı o lm akt a de va m eden bu konu, he m gel işmiş ve hem degel işmekte o lan ü lkeler iç in b i r sorun durumuna gelmiş t i r .

Bu bölümde, boş zaman eği t iminin n i te l iğ in i bel i r t t ik ten sonra ,amaçlar ın ı ve okul lar ın bu konudaki iş lev ler ine değineceğiz .

I . B O Ş Z A M A N E Ğ İ T İ M İ N İ N A N L A M I V E G E N E L E Ğ İ -T İ M D E N F A R K L I L I K L A R I

Eğit im, gencin yet işk in l iğe doğru temel gel işmes inde topluma eko-nomik ve s iyasal bakımdan ver imli ve yarar l ı b i rey o lmas ın ı teşv ik verehber l ik le görevl i b i r süreçt i r . 2 A maç ve p rog ram g ib i b i r çok bak ım-lardan eği t im i le boş zaman eği t imi b i rb ir ine benzer . Fakat ik is i ayr ışeylerd ir . Eği t im, daha geniş b i r kavramdır . Eği t im, genel o larak b i-r ey in yaş ad ığ ı top lumda ye teneğ in i , t u tumla r ın ı ve o lumlu değerdek i

31 1



diğer davranış b iç imler in i gel iş t i rd iğ i süreçler toplamıdır . Başka b irt an ımla , b i r ey in dav ran ı ş ında , kend i yaş amı yo luy la ve amaç l ı o la r aki s t end ik değ i ş me meydana ge t i rme s ü rec id i r . 3 Tan ımla r ı gözden geç i r -d iğ imiz zaman, eğ i t imin , k iş i l iğ in gel işmes ine yard ım eden ve onu esasalan , onu yet işk in hayat ına hazır layan, gerekl i b i lg i , becer i ve dav-r an ı ş l a r e lde e tmes ine ya rayan b i r s ü reç o lduğunu an la r ı z . 4 Boş za-ma n la r ın değer lend i ri lmes in in a maç la r ı da bu am aç la r a yöne l ikt i r.F aka t iki s in in bu am aç la r a yöne lme yön temle r i f ark lıd ır . Eğ i t imdezorunlu luk , boş zamanlarda gönül lü lük ve b ireysel seçim esas t ı r . Öğre-t im yön temi , öğ re tmen-öğ renc i i l i ş k i l e r i b i ç iminde o lmay ıp , önder -b irey (genç ya da yet işk in) b iç imindedir . Boş zamanlar ı değer lendir -

me, eğ i t imin tamamlayıcı b i r parças ıd ır . Genel l ik le an l ık doyum sağ-la r . O ys ak i eğ i t im amaç la r ı daha uzak amaç l ıd ı r . 5 Eği t imin bugünb i rçok yön le r inde zo run lu öğe le r va rd ı r . Boş zam an değer lend i rmedegönül lü lük esas t ı r . Hoş lanma ve i lg i önem kazanır . Bireyin okuldans on ra ka t ı lmak tan hoş lanacağ ı b i r a r aç t ı r . Bece r i l e r an lama ve değer -l end i rme , eğ i t imdek i p rog ramla r ı t ems i l ede r l e r . O ys ak i boş zaman landeğer lend i rmede p rog ram, e s as o la r ak ku l l anma a r ac ı b iç iminde h iz -met ede r .

Boş za m an eği t imi , b i reyin boş zam anı nın "Akı l l ı b i r b iç imde de-ğe r l end i r i lmes i " eğ i t imid i r .6 Boş zaman eği t imi , b i reye, boş zaman faa-l iyet in i seçeceği za m an kul lana cağı bazı es te tik ve ahlâksal değer le-

r in kend i s ine ma l ed i lmes inde ya rd ımcı o lan b i r eğ i t imd i r . 7 Başka biraçıd an , b i reyin kendis in i yarat ıc ı o larak i fade edeceği , e tken ve k işi -l iğ in i gel işt i ric i boş za m an değe r lendirm e faaliyeti iç in fik ir e d inmes i-ne ya rd ımcı b i r eğ i t imd i r . K ü l t ü rü n he m ak ta r ı lmas ı ve hem de gel iş -t i r i lmes i yönünden t ıpk ı eğ i t im g ib i boş zaman değer lend i rmen in dero lü va rd ı r .

I I . B O Ş Z A M A N E Ğ Î T Î M Î N İ N A M A C I

To plum sal ve k iş isel refah bak ım ınd an boş za m an saat ler in in k iş i-se l gel işme ve toplumsal düzeni gel iş t i rme o larak kul lanı lmas ı , boş za-

m an eğ i t imin in ama c ıd ı r . Boş zam an , dah a müre ff eh b i r hay a ta ha -zı r lanma ve k iş i l iğ in gel iş t i r i lmes i iç in kul lanı lmas ı yönünden iy i b i rf ı rsa t tı r , i nsa nla r boş zam anla r ın ı en değer li , en yarar l ı b iç im de değer-lendirecek faaliyet ler i nas ı l seçer ler? Kuşk usuz, boş za m an ın özelb ir faaliyetle değer lendir i lm es i , b i reyin i lg i , yaş , c ins iyet , ö ğrenim ,kü l tü r e l ve top lums a l du rumuna bağ l ıd ı r , i ş t e b i r ey in bü tün bu öze l -

31 2



l ik ler in i d ikkate a larak boş zamanını nas ı l değer lendirmes i gerekt iğ iboş zaman eği t iminin görevid ir .

İnsanlar ın boş zamanlar ın ı nas ı l değer lendirmeler i gerekt iğ i özelb ir öğrenimi gerekt i rmez, bu kendi l iğ inden o luşur , özgür b i r zaman-dır , b i rey is ted iğ in i yapar d iyenler de o lmuş tur . Böyle b ir düşünüş , boşzam an ın yan l ış o la r ak değer lend i r ilmes in i , ku l l an ı lmas ın ı i fade ede r .Oy sa k i yapıcı ve akı ll ı o larak boş za m an da n y arar la nı lm as ı , boşzaman eğ i t imin in i ş id i r .8

U nutmamal ıy ız k i , boş zaman ın değer s i z o la r ak ku l l an ı lmas ı ,sağl ığ ın bozu lma s ına, a i le hay at ın ın aksam as ına, mes leksel e tk in l iğ in

aza lmas ına ve yu r t t a ş l ık b i l inc in in bozu lmas ına yo l açmak tad ı r .

Boş za m an iç in eği t ime, boş za m an de ğer le ndirm e yoluyla u laş ı -l ı r . Bu duruma göre boş zaman eği t imi , daha çok, b i rey ya da gruplar ıbazı özel a lanlarda becer i sahib i k ı lmakt ı r .

Eğ i t imin gene l amaç la r ı baş l ı ca ş u nok ta la rda top lanmak tad ı r :

1 . Bireylere temel b i lg i ed indirmek,

2. Kişiliğin geliş tir i lmesi,

3 . Özel l ik le mes lek , boş za m an ve toplum sal h ay at g ib i d u-r u m l a r a h a z ı r l a m a .

Bu amaçlar ın gerçekleş t i r i lmes i iç in b i r boş zaman eği t imine o lanih t iyaç or tadadır . Birçok eği t imciye göre boş zaman eği t imi , çeş i t l iku r s l a r ya da m üf reda t p rog ram ı d ı ş ındak i f aa l iye t le r yo luy la boşzaman ın değer l i b i r b iç imde ku l l an ı lmas ıd ı r . 9 Kimiler i de onu, genişö lçüde i lg i ler in ve becer i ler in yarat ı lmas ı b iç imindeki b i r rehber l iks o runu o la r ak düş ünür le r . F aka t bunun nas ı l s ağ lanacağ ı hus us undagörüş ayr ı l ık lar ı vard ır . Bununla b ir l ik te , boş zaman eği t iminin k iş ise lhayat lar ın zengin leş t i r i lmes i , i lg i ler yarat ı lmas ı , becer i ler in gel iş t i -r i lmes i kad ar , b i r hayat felsefesini iç ine a ld ığ ı husu sund a görüş b ir l i -ğ ine var ı lmış t ı r .

Y unan düş ünür le r inden k imi le r i , boş zaman eğ i t imin i , eğ i t imin

temel amac ı o lmas ı gerekt iğ i üzer in de durm uş lar d ır . Boş za m an eği ti -mini hay at iç in eği t imle eş it tu tm uş la rd ır . Boş za m an eği t imi , insan-la r ın boş zaman la r ın ı ku l l anmaya haz ı r l ayan ya rd ımcı b i r s ü reç o la -rak düşünülmektedir . Bu kul lanış ta b i rey , k iş ise l b i r doyum sağlamal ıve tüm kiş ise l gel işmeler ine katk ıda bulunmalıd ır . Bu eği t im, onlaratu tum ve değer ler , i lg i ve becer i ler ed inme ve gel iş t i rmeye yönel ik t i r .

31 3



Boş za m an ın tümsel , doy um sağlayıcı ve yarat ıc ı o larak kul lanı lmas ı boşz a m a n e ğ i t i m i n i n a m a c ı d ı r . 1 0 H içb i r t ek ku rum ya da g rup , boş zamaneğ i t imin in tüm s o rumlu luğunu üze r ine a l amaz . Bu konuda çeş i t l i ku -ru luş lar ın görevler i vard ır .

G ünü m üzd e ö rgün eğ i t im içe ri s inde boş za ma n eğ i timi ve renkuruluş lar ın en önemli ler inden b ir is i de okul lard ır .

I I I . G E N E L O L A R A K O K U L L A R I N BO Ş Z A M A N E Ğ İ T İ -M İ N D E K İ İ Ş L E V L E R İ

Okullar ın boş zaman eği t imi bakımından çeş i t l i i ş lev ler i aşağıdakig ib i özet lenebi l i r :

a ) B i rey in değer in in a r t t ı rı lmas ı ve onu n h aya t ınd a mu t lu luğue lde e tmes i yönünden ona ya rd ımcı o lmak . O ha lde oku l l a r , gence ,boş zam anl ar ın ı iy i ve değer l i b i r b iç im de kul lanı lm alar ın ı öğretm ekles o rumlu t emel ku rumla rd ı r .

O ku l , b i r ey i , s adece haya t ı kazanmas ı i ç in eğ i tmez , ayn ı zaman-da onu yaşamaya da hazır lar . Bireye yaşamas ın ı öğretmes i yol lar ın-dan b i r i s i de boş zaman eğ i t imid i r . 1 1

b) Bireyin boş za m an i lg iler in i uy an dır m ak ve onu şeki l lendirmek,

bu konuda tu tum ve değer ge l i ş t i rmek .c ) Boş za m an bece r i l e r in i öğ re tmek . O ku l , boş zam an ı ku l l anm ak-

ta ih t iyaç duyulan tüm becer i ler i ve doyum sağlayıcı becer i ler i ver -mek iç in ideal o larak en uygun yerdir . Bazı becer i ler , vücut gel işme-s in i , ha r eke t l iğ i ve mo to r koo rd inas yonu s ağ lamaya ya rd ım eder .Oyunlar , a t le t izm, çeş i t l i spor lar ve dans lar g ib i . Koşma, okçuluk g ib ibireysel ya da iki kiş il ik (Ten is gibi) ya da gr up ha lin de (Voley bol)o labi l i r . Okul lar ın vereceği bazı becer i ler , b i reyin güvenl iğ ine ve ha-ya t t a ka lmas ına ka tk ıda bu lunarak zevk eve r i r ve doyum s ağ la r . O to -mo bi l ku l lan m a ve yüz me gib i . Bazı lar ı i se e l ler in yarat ıc ı o larak kul-lanılmasını sağlar . Resim, heykel, ağaç iş leri , el iş leri gibi.

Bazı lar ı da b ireye e tk in i le t iş imi sağlar . Edebiyat , yazma okumagibi.

d ) Boş zaman değer lend i rme imkân ve h izmet le r i s ağ lamak .

e) F iz iksel kaynaklar ı boş zamanlar ın değer lendir i lmes i iç in ge-l i ş t i rmek ve ya ra r l anmak .

31 4



f ) Bireyler i boş za m an l ider l iğ i iç in ha zır lam ak.

g) Diğe r toplu lu klar ın ku rum lar ı i le sorum lulukla r , ilg i ler ve kay-nak la r yönünden i ş b i r l iğ ine g i tmek .

O ku ldan boş zaman la r ın değer lend i r i lmes i amac ıy la ya ra r l an ı l -mas ı fark l ı ik i görüşe yol a çm ış t ı r . 1 2

A . O L U M L U G Ö R Ü Ş Ü S A V U N A N L A R

a) O k u l bu a lan da kaynak la r a s ah ip t ir . Boş zam an la r ı n değer len -dir i lmes inde araç gereçlere sahip t i r . Ayr ıca bu imkân ve a lanlar ı de-n e t l e m e g ü c ü n d e d i r .

b) Ok ul , bel i r l i b i r büfusun toplan dığ ı bölgelerde merke zdir . Ço-cuklar ve yet işk in ler kolayca gelebi l i r ler .

c ) Eğ i t imle boş zaman la r ın değer lend i r i lmes i amaç la r ı ayn ıd ı r .Birb ir ine benzer ve b irb ir in i tamamlar . Böylece okul , öğretmenler i ye-n iden eği terek ik i a lana da h izmet sağlayabi l i r .

B . O L U M S U Z G Ö R Ü Ş Ü S A V U N A N L A R

a) O ku lun t emel gö rev i eğ i t imd i r .

b ) Ö ğre tmen le r boş zaman l ide r l iğ i i ç in uygun değ i ld i r . Ö ze l l ik -l e a r zu lanan boş zaman değer lend i rme l ide r l iğ ine ka r ş ı ge l i r l e r . L ide r -

l ik yöntemler i onlara uygun deği ld i r .O kul un farkl ı ik i i şlev iç in ayr ı m al î kayn ak sağlam as ı z ordu r .

Hat ta yeter l i o larak k lâs ik eği t im iç in mal î imkânlar ı yoktur .

Bugün o lumlu gö rüş ü s avunan la r daha çok kabu l gö rmek ted i r l e r

Boş zam an eğ i t imin in , ö rgün eğ i t imde müf reda t p ro g ram ı yo luy lamı , yoksa in formal o la r ak m üf reda t d ış ı b ir yön temle mi ve r i lmes in inda ha uyg un o lacağı hususu da tar t ış ı lmış t ı r . Çeş i tl i ü lkeler bu k on udafarkl ı yön tem le r ge l i ş t i rmiş le rd i r .1 3

I V . O K U L L A R I N BO Ş Z A M A N E Ğ Î T l M l N D E U Y G U L A -

D I K L A R I ÇE Ş İT L İ Y Ö N T E M L E R

a . R e s m î m ü f r e d a t p r o g r a m l a r ı n a b a z ı d a l l a r ı a l m a k

B u y ö n t e m d e m ü f re d a t p r o g r a m l a r ı n d a b o ş z a m a n s a n a t l a rı t e m e lyer i a l ı r lar . F iz iksel eğ i t im, l i san , graf ik sana t lar , toplum sal inc eleme -le r öğ renc in in k i ş i s e l boş zaman değer lend i rme kaynak la r ına ka tk ıda

315



bu lun m ak iç in s ın ı f larda öğret i l i r . Bir başka b iç imd e, boş za m an de-ğer lendir i lmes i konular ına başka ders ler in programlar ında yer ver i l i r .

A .B .D . ' de baz ı oku l l a r ın boş zaman s o run la r ına yak laş ımla r ı dakum ar , a lko l ku l l an ma , s uç lu luk , uyuş tu ru cu ma dde a l ış kan lığ ı g ib itoplumsal sorunlar ın iş lenmes i b iç imindedir . Bunlar öğret imin b ir par -çasını oluştururlar . Böylece bu gibi eylemler hakkında sağlıklı ve bilgilitu tumla r ya ra t ı lmak i s t en i r .

b . İ n f o r m a l e ğ i t i m b i ç i m i n d e

Burad a , yön tem ve içe r ik yönün den in fo rmal boş zam an değer len -

dirm e eği t imi yapı l ı r . O kul saat ler i d ış ında, yan i sın ıf d ışı çal ışm alarb iç iminde gerçekleş t i r i l i r . Oyun, spor g ib i . Bu yöntemde deneysel prog-ramlar da tak ip edi leb i l i r . Uçuş , kayak öğret imi , dalg ıç l ık g ib i .

c . O k u l m e r k e z l i t o p l u l u k b o ş z a m a n d e ğ e r l e n d i r m e p r o g -r a m l a r ı

Özel l ik le A.B.D. 'de gel iş t i r i lmiş b i r yöntemdir . Bu yöntemde okul ,sadece öğrenci ler in deği l , tüm toplu luğun boş zaman değer lendirmes iih t iyacın ı sağlayan b ir merkezdir .

Pro gram lar h er yaşa ve çeşi t li i lg ilere imk ân verecek b iç im de

haz ı r l an ı r . G ünün he r s aa t inde h izmet s ağ lan ı r .Toplu luk merkezl i okul t ip i , esk i , akademik t ip okula , özel l ik le

boş zaman değer lend i rme eğ i t imi bak ımından ka r ş ıd ı r . G e leneks e lakademik okul , k i taba yönelmiş t i r . Bi l im dal lar ı esas t ı r ve hat ı r lamayoluyla çeşitl i dallar konular halinde verilir . Çocuğun kişiliğinin geliş-mes i ihmal edi l i r . Toplu luk merkezl i okul t ip i çocuğa yönelmiş t i r .O nu n kend in i i fade e tmes ine ya rd ımc ı o lu r . O na as ga r î o la r ak s t an -dar t laş t ı r ı lmış b i r e tk in l ik özgür lüğü tan ır , i lg i lerden yarar lanı lmas ı ,p r o g r a m p l a n l a m a t e m e l i n e d a y a n ı r . 1 4

1920-1940 aras ın da A.B .D. 'de b irçok federe d evlet ler in eği t imörgü t l e r i ,oku lun boş zaman değer lend i rme i ş l ev in i hukuks a l l a ş t ı r d ı l a r .

1920 y ı l ın ın o r t a l a r ında bü tün ü lkedek i kamu boş zaman değer lend i r -me p rog ramla r ın ın yak laş ık o la r ak üç te b i r i oku l l a r ca s ağ lan ıyo rdu . 1 5

Bunun la b i r l ik te A .B .D . ' de boş zaman değer lend i rme imkân la r ı -n ın çeş it l i kur um larc a fazlas ıy la sağ lanm as ı sonucu okul lar ın bu ko-nudaki iş lev ler i azalmış t ı r . Bu azal ış ta , özel l ik le ik inci Dünya Savaş ın-dan sonra b irçok etmenler ro l oynamış t ı r . Bunlardan b ir incis i niifııs

31 6



patlamasıdır. N üfus a r t t ıkça ban l iyö le r e doğ ru kaymış t ı r. Bu ra la rda s a -y ıs ız okul lar açı ld ı . Birçok okul bölgeler inde boş zaman değer lendir i l -mes i iç in ayr ı lan mal î kaynaklar azald ı . İk inci e tmen de boş zamandeğer lend i r i lmes i konus unda a r t an meslekselleşmedir. Park ve rekreas -yon ku rumla r ı kend i bö lümle r in i U lus a l P a rk ve Rek reas yon K urumuadı a l t ında tek b ir kuruluş ta b i r leş t i rd i ler . Diğer b i r e tmen de, 1950-1960 aras ında okulların akademik görevlerine ağırlık vermeler id i r . Bu hu-s us kam u oyunc a da des tek lend i . M atem at ik ve fen da l l a r ı m üf reda tlar ına ağır l ık ver i ld i . 1960 y ı l ında kamu boş zaman değer lendirmeprog ram lar ın ın sadece % 9 'u okul larca sağlandı . Bu oran , 1965 'de% 4 . 5 ' a düş tü . S onuç o la r ak oku l, doğ rudan doğ ruya boş zam an de -

ğ e r l e n d i r m e p r o g r a m l a r ı n a d a h a a z k a t ı l m a y a b a ş l a d ı .1 6

F a k a t b u -gün A .B.D . 'de , kapal ı boş za m an değer lend ir i lmes i faal iyet leri iç inokul lar yegân e kuru luş lard ır . Ö rne ğin 1965 y ı l ında kapal ı rekreas -yonun % 87 ' s i oku l l a r ca s ağ lanmak ta id i 1 7 .

Ayr ıca bu okul lar ın yet işk in eği t imi programlar ı da d iğer b i r ö-neml i boş zaman değer lend i rme h izmet id i r . Ü lkemizde de ge l i ş t i r i l -mes i gereken ideal b i r yöntemdir .

d . D i ğ e r k u r u m l a r t a r a f ı n d a n s a ğ l a n a n t o p l u l u k b o ş z a -m a n d e ğ e r l e n d i r m e ı m k â n l a r m ı y e r i n e g e t i r m e k

Ok ul , boş zam an değe r lendirm e iş lev ler in i yer ine get i recek b iç im -de in ş a ed i l i r . Bu du rumda oku l ed i lgend i r . Çünkü oku l , baş ka ku rum-la r ın haz ı r l ad ığ ı p rog ramla r ın i c r a ed i ld iğ i ye r o lmak tad ı r . O ku l ,p rog ramla r ı haz ı r l amak la gö rev l i değ i ld i r . Ö rneğ in oku l , imkân la r ın ıbe led iyeye dev reder . Bazan da oku l l a r p rog ramı haz ı r l a r . F aka t s o rum-lu luk belediyeye a i t t i r .

e . O k u l l a r , b o ş z a m a n d e ğ e r l e n d i r m e p e r s o n e l i n i n m e s -l e k s e l h a z ı r l ı ğ ı n d a t e m e l r o l ü o y n a r l a r

Yâ ni okul lar , boş za m an değer le ndirm e l ider ler in i yet iş t i r i rler .Bugün gel işmiş ü lkelerde boş zaman değer lendirme l ider l iğ i b i r mes lek

du rum un a ge lmiş t ir . D ah a çok ünive r si t e düzey inde b i r eğ i t im gö rmek-tedir ler . Çocuklar , gençler ve yet işk in ler iç in ayr ı önder ler yet iş t i r i l i r .

Boş zam an eğ i t imi yönü nden bugü n oku l l a rın tüm top lu luk kay -naklar ın ı harekete get i rmes i ve koordine e tmes i , bu konuda çeş id iku rumla r l a p lân lama bak ımından i ş b i r l iğ ine g i tmes i ve bu konu la rdada a r aş t ı rma yapmas ı ge reğ i üze r inde ı s r a r l a du ru lmak tad ı r . Bu s e -



beple de okul lar , gel işmiş ü lkelerde, bu konuda b ir merkez o lacak b i-ç imde inşa edi lmektedir ler .

V . Ü L K E M İ Z D E K İ D U R U M

A . G e n e l O l a r a k

Ülkemizde, okul larda b i l inçl i ve ayr ı b i r boş zaman eği t imineönem ver i ld iğ inden s özed i l emez . O ys ak i eğ i t imin gene l amaç lan a r a -s ında, çocuğun boş zamanını iy i b i r b iç imde değer lendirmes i iç in okulasorum lulukla r yüklenm iş t i r . Fak at gerekl i müfreda t , yâni içer ik ver i le-med iğ i i ç in u ygu lam ada bu am aç ge rçekleş ememiş t i r. A yr ıca oku l -larda ki eğ i tse l kol faal iyet leri de yeters iz kalm akta dır . Bu faal iyet lerokul saat ler i d ış ına taşamamaktadır . Bu sebepler le e tk in b ir boş za-man eğ i t imine o lan ih t iyac ımız o r t adad ı r .

A maç la r a r as ında , öğ renc in in "boş zaman la r ın ı t emiz ve ya ra r l ıi ş ler le geçirme" , "güzel sanat lar ı sevme" g ib i ler i yer a lmaktadır . Fa-ka t bun la r ın ge rçek leş t i r i lmes in i s ağ layacak imkân la r haz ı r l anmamış -t ı r . Örneğin okul saat ler i d ış ında bu iş ler i yönetecek ve eği tecek ön-der ler yoktur . Boş zaman konulan i le i lg i l i ders saat ler i çok az ya day o k t u r .

Ü lkemizde boş zaman uğ raş ı l a r ı a r as ında ye r a l ab i l ecek bedeneği t imi , res im, müz ik ve el i ş ler i g ib i a lanla r haf tad a b ir saat g ib i çoks ını r lı o l a r ak r es mî müf reda t p rog ram la r ı a r as ında ye r a lm ak tad ı r .Sadece beden eği t imi ders ler i ik i saate ç ıkar ı lmış t ı r . Üs tel ik , bu ders -l e r e d iğe r akademik de r s l e r kadar önem ver i lmed iğ in i uygu lamala r -da n gözlemek tey iz . Res mî müf reda ta a l ınan bu de r s le r , oku l s aa t l e rid ı ş ına ç ıkamamak tad ı r . A yr ıca bu g ib i a l an la r ın ve l î l e r ce ben ims en -memes inde bazı boş inançlar ın e tk is in i de bel i r tmemiz gerekir .

B . E ğ i t s e l K o l l a r

İ lk ve or ta öğret im yön etme l ik ler inde çeş it li eğ i tse l kol lar ın ku rul-

mas ı ve bun la r ın öğ re tmen le r t a r a f ından yöne t ilmes i zo run lu k ı l ın -mış t ı r . Bu kol lar ın örneğin , temizl ik , k i tap l ık , sağl ık , ağaçlandırma,hay van lar ı k oru m a, tem si l ve fo lk lor , o yun ve spor , bes lenm e, t raf ik ,tu r i zm g ib i konu la rda ku ru lmas ı öngö rü lmüş tü r . Ö ğre tmen le r r ehber -l iğ inde ça l ı ş mala r ın yü rü tü leceğ i be l i r t i l i yo r . F aka t uygu lamada ,bu kol çal ışm alar ın ın okul saat ler i d ış ında yapı lm adığı ve haf tada b ir

31 8



saat l ik b i r ders o larak da yapı lmayıp boş geçir i ld iğ in i çeş i t l i öğret-men le r l e gö rüş mele r imizden öğ rend ik .

O r taöğ re t imde de bu ko l l a r öngö rü lmüş o lmak la b i r l ik te , e tk inb i r b iç imde uygu lanamamak tad ı r . S adece s po r , müz ik ve t ems i l ko l -lar ın ın okul saat ler i d ış ında da çal ışmalar ı bazı okul larda görülmek-tedir . Fakat yasal o larak okul saat ler i d ış ında çal ışmak zorunlu luğuyok tu r . K imi öğ re tmen le r , kend i l e r in i a r zu lad ık la r ı t akd i rde , oku ls aa t l e ri d ı ş ında ça l ı şma y apm ak tad ı r l a r . F aka t böy le öğ re tmen le r insayısı çok azdır .

Eği tse l kol çal ışmalar ın ın bazı lar ında öğrenci ler i n i lg i ler i d ikka-

te a l ın ma ktad ır . Fa kat bazı lar ı i se, sadece yönetm el ik gereğince ya-mas ı gereken ça l ı ş mala r o lduğu iç in zay ıf k a lm ak tad ı r . 1 8

Her öğrencin in en az b ir kola üye a lmas ı koşulu get i r i lmiş t i r .P rog ram da ' Rehber l ik ve Eğ i t i c i Ça l ı ş m ala r " ad ı a l t ında gös te r i lensaat ler o r taoku l lar i le l ise ve dengi mes lek okul la r ında her s ını fta üçsaat l ik b i r çal ışma i le yürütü lmektedir . Bu saat lerdeki çal ışmalar reh-be r öğ re tmen le r t a r a f ından yü rü tü lm ek ted i r . B i r çok öğ re tmen in s o rum-lu o lduklar ı kolu yürütmek iç in gerekl i b i lg i ya da deneyimler i bulun-ma ma k tad ı r . K o l f aa l iye t le r in i yü rü tme k i ç in ye te rl i ye r , a r aç ve ge -r eç i le bu amaç la ha rcan acak pa ras a l kayn ak la r da s ın ı rl ı bu lun -m a k t a d ı r . 1 8 a

A yr ıca boş zaman eğ i t imin i s adece öğ renc i l e r yönünden değ i l ,yet işk in ler yön ün de n d e düşün me k, e le a lm ak, ü lkemiz iç in gerekl i -d i r . Yet işk in lere yönel ik boş zaman eği t imi sadece okuma yazma öğ-r e tme b iç iminde o lu ş mak tad ı r . A yr ıca baz ı t ekn ik ku r s l a r da ve r i l -ted ir . Gezici köy kadın lar ı ve erkek kurs lar ı bunlara b i rer örnekt i r .

, Fak at bun lar da ha çok bel i r l i b i r mes leğin öğret i lmes ine yönel ikça l ı ş mala rd ı r .

Ok ul lar , gel işmiş ü lkelerde, yet işk in lere yönel ik faaliyet lerde debu lunu r la r . G ece oku l l a r ı , mek tup la öğ re t im vs . g ib i . V a tandaş l ıköğret imi , ana-baba eği t imi , i lk ve or ta öğret im kurs lar ı , mes lekselkurs lar ve ünivers i te kurs lar ı , okul lar ın yet işk in lere yönel ik baş l ıca

faal iyetler id ir . Ayr ıca edebiya t , sana t değe r lendirm e, res im, heykel-t raş , müz ik , dans , d ik iş , fo toğrafçı lık g ib i sana ta yönel ik a lan lar daye t iş k in eğ it imi müf reda t p rog ram la r ınd a ye r a l ı r . Bun un g ib i i ş le tmeve günce l o lay la r ı i çe r en p rog ramla ra da t an ık o lmak tay ız . 1 9

Yetişk in eği t imi i le yet işk in ler in boş zaman değer lendirmes i ara-s ında kes in b ir ayr ım yoktur . Eğer programa kat ı lmak, bel i r l i koşul-

31 9



lar ı gerekt i r iyorsa ve resmen tanınan d ip loma ve derece a lmayı amaç-l ıyorsa yet işk in eği t imi o lur . Ar ada ki fark , ey leme kat ı lm a ya da de-n e y i m b a k ı m ı n d a n y a p ı l a m a z . P r o g r a m a k a t ı l m a k t a k i d ü r t ü , s e b e pve e tk in l iğe o lan tu tum daha geçe r l i ö l çü t l e rd i r . 2 0

A yr ıca yüks ek öğ re t im ku rum la r ı da ye t i ş kin boş zam an la r ın ın de -ğe r l end i r i lmes inde öneml i r o l oynar la r . Bu ku rumla rda baz ı f aa l iye t -ler sadece öğrenci ler taraf ınd an p lân lanı r ve yönet i li r . Bazı lar ı iseöğrenci ler le fakülte ve yönet imsel üyeler le işb irl iğ i du ru m un da yapı-l ı r . Dernekler , kulüpler , d insel kuruluş lar , öğrenci b i r l ik ler i , bu çaba-l a rda e tken ro l a l ı r l a r . 2 1

Yüksek öğrenim kurumlar ın ın b ir başka iş lev ler i de bu konudab i l ims e l a r aş t ı rma la r yapmak t ı r . G erçek ten bu konuda e le a l ınmamışpek çok sorun vardır .

A le lâde oku l müf reda t p ro g ram ınd an boş zam an la r ın değer len -dir i lmes i programına geçiş , aşağıda bel i r t i len düzenlemeler i gerek-t i r i r . 2 2

1) Düzenl i sabi t zaman çizelges inden, esnek zaman çizelges i ha-z ı r l ama ,

2) Çok sayıda öğretmenle i le t iş im kurulan çal ışma saat ler inden,b ir kaç öğretmenin çal ışma saat ler ine geçiş .

3 ) Em red i l en zo run lu müf reda t p rog ram ından , çocuk la r ın ve

gençler in ih t iy aç ve i lg i ler in i ifade eden b ir prog ram a geçiş ,

4 ) G önü l s üz p rog ramdan gönü l lü p rog rama geç i ş .

5 ) H o ş l a n ı l m a y a n g r u p d u r u m u n d a n h o ş l a n ı l a b i l e n g r u p d u r u -muna geç i ş ,

6 ) Top lum s a l o lm ayan du rum da n top lums a l du r um a geç iş ,

7 ) Res m en ö rgü t len i lmiş du rum dan , in fo rmal o la r ak ö rgü t l en i l-miş du ruma geç i ş .

V I . G Ü N Ü M Ü Z O K U L L A R I N D A B O Ş Z A M A N . E Ğ İ T İ M İ -N İ G E R E K T İ R E N S E B E PL E R

Bun lar ı aşağıdaki nokta lar e traf ında toplayab i l i r iz .

A . E ğ i t i m A m a ç l a r ı n ı n G e r ç e k l e ş t i r i l m e s i İ ç in

Ü lkemiz eğ i t im s i s t eminde gene l amaç la r a r as ında ye r a l an " . . .yapıcı , yarat ıc ı ve ver imli k iş i ler yet iş t i rmek" 2 3 ve daha öncek i amaç-

32 0



l a r a r as ında bu lunan "Boş zaman la r ın ı , kend i s ine ve top luma ya ra r l ıo lacak b iç imde okuma, güzel sanat lar , oyun, spor , gezi , eğ lence, baş -ka yo l l a r l a değer l end i r i r , 2 4 gibi am açla r ve bu nla r ın gerçekleşt i r il -mes i çabalar ı , okul lar ın bu konuda sorumluluk a lmas ıy la gerçekleş i r .

B . T o p l u m s a l l a ş m a S ü r e c i İ ç i n

O ku l , top lums a l l a ş ma a r aç la r ından b i r is idi r . O ku l , çocuğa boşzaman la r ın ı değer l end i rme imkân la r ı s ağ lad ığ ı ö lçüde onun top lum-sal laşmas ın ı kolaylaş t ı rmaktadır .

C . K ü l t ü r A k t a r m a Y ö n ü n d e nBir top lumun kü l tü rünün genç kuş ak la r a ak ta r ı lma yo l l a r ından

bir is i de , kuşkusuz boş za m an eği t imidir . Ör neğ in o kü l tür ün sanat ı ,edebiya t ı , sporu , oyun lar ı okul lar yoluyla boş za ma n faal iyetler i b i -ç iminde ak ta r ı l ı r .

D . E ğ i t i m c i l e r i n E ğ i t i m i İ ç i n

Boş zaman eğ i t iminde ya ra r l an ı l an mes leks e l l ide r l e r ayn ı zaman-da b irer eğ i t imcidir ler . Bugün A.B.D. 'de böyle boş zaman eği t imindebu lunan mes leks e l l ide r l e r ye t i ş t i r i lmek ted i r . 2 5 İş te okullar bu kiş i-

l e r in eğ i t imin i üze r ine a l a r ak bu a lana ka tk ıda bu lunmak tad ı r l a r .

E . O k u l İ ç i v e O k u l D ı ş ı E t k i l e ş i m i n G e r ç e k l e ş m e s i

Bugün okul lar hem öğrencin in ve hem de çevre halk ın ın boş za-man değer lend i rme eğ i t imin i üze r l e r ine a lmış la rd ı r . H em müf reda t ,hem de müf reda t d ış ı p rog ra mla r düzen leyerek bu ko nuda i ş lev s ah i-b i o lmuş la rd ı r . Böy lece boş zaman değer lend i rme imkân la r ıy la oku l -çevre i l i şk i ler i gerçekleş t i r i lmiş o lmaktadır .

F . O k u l B a ş a r ı s ı n ı T a y i n Y ö n ü n d e n

Öğ renc in in oku l d ışı ya da mü fredat d ışı faal iyet lere kat ı lmas ı

onun okul başar ıs ın ı o lumlu b ir b iç imde etk i lemektedir . İ ş te boşza m an lar ı nd a spor , müzik , güzel sanat lar , folklor g ib i dal lar la u ğraşanöğrenc i l e r öğ ren imle r inde baş a r ı l ı o lmak tad ı r l a r . 2 6 Y ân i boş zam anfaal iyetler ine e tk in o larak kat ı l ım, başar ıy ı tay in eden zih insel o lm aya ne t k e n l e r a r a s ı n d a d ı r . 2 7 Öğrenci bu yoldan sağl ık l ı , d inç , sağlam birkiş ilik geliş tirmektedir .

32 1



G . O y u n u n E ğ i t s e l B i r A r a ç O l a r a k E l e A l ı n ı ş ı Y ö n ü n d e n

Dewej> ve Morıtessori gibi eğ i t imci ler , çocuğu n oy un faal iyetin i eğ i-t im ve öğret imde b ir araç o larak e le a lmış lard ır , i ş te günümüz okul-l a r ı , boş zam an değer lend i rme a r aç la r ınd an o lan oyunu , öğ re t iminetk in l iğ i açıs ından ele a lmaktadır lar .

H . S o s y o - K ü l t ü r e l B ü t ü n l e ş m e y i S a ğ l a m a k t ç i n

Eğit imin toplumsal ro l ler inden b ir is i de o toplumda sosyo-kül tü-re l bütünleşmeyi sağlamakt ı r . Fark l ı e tn ik gruplar ve sosyo-ekonomikgrup la r a r as ındak i bü tün leş mey i , kaynaş may ı s ağ lamak eğ i t imin ro l -

l e r i a r a s ı n d a d ı r . 2 8 Bütünleşmeyi sağlama yol lar ından b ir is i de boş za-ma n eğ i t imid ir . Ö rne ğ in f arkl ı bö lge le r in ha lk oyun la r ın ı öğ renenbirey o bölgeler in kül türünü paylaş ı r , benimser , sever . Aynı b iç imdefark l ı bölgesel sanat lar ın , kül türel özel l ik gös teren boş za m an değer-l end i rme b iç imle r in in yayg ın laş t ı r ı lmas ı bü tün leş mey i s ağ la r .

I . T o p l u m s a l S t a t ü E l d e E t m e k t ç i n

Boş zaman la r ın ı e tken , ya ra t ı c ı ve o lumlu b i r b iç imde değer -l end i r en b i r ey le r in top lums a l s t a tü le r i de a r tmak tad ı r . Ö rneğ in A me-r ikan Ünivers i te ler inde ve kolej ler inde b ir öğrencin in okul d ış ı faal i -yet lere kat ı lma (Güzel sanat lar , spor vs . ) dereces i onun kendi grubunda

s t a t ü s ü n ü n a r t m a s ı n a y o l a ç a r . 2 9 Bu sebeple öğrenci ler boş za m an -lar ı nd a b irden çok faal iyet lere k at ı lmak iç in b irb ir ler iy le ad eta yar ışede r du ru md ad ı r l a r . A yn ı b iç imde ev han ım la r ı i ç in he rhang ib i rgönül lü kuruluş ta görev a lmak da onlar iç in b i r s ta tü s imges i o lmak-tad ı r .

V I I . Ü L K E M İ Z D E B O Ş Z A M A N F A A L İ Y E T L E R İ N İ N S O S-Y O L O J İ K Ö Z E L L İ K L E R İ N E G Ö R E BO Ş Z A M A N E Ğ İ T İ M İ -N İ N G E R E K L E R İ

Ü lkem izde boş zam an f aa l iye tl e ri kend ine özgü b i r t ak ım öze l-

l ik lere sahip t i r . İ ş te bu özel l ik ler i d ikkate a lan b ir boş zaman eği t i -mi nin çeş i tl i ya ra r la n o lacağı şüphes izdir . B unlar ı aşağıdaki b iç im -le rde öze t l eyeb i l i r i z .3 0

a) Kırsal yöreler im izde boş zam an faal iyet leri , b i l inçl i o larak , işhay a t ınd an , ça l ı şma h aya t ınd an t am o la r ak f a rk lı l aş mamış tı r . Boşza m an eği t imi , bu fark lı laşma b i l incin i verebi l i r.

32 2



b) Ü lkemizdek i boş zaman la r ın değer lend i r i lme b iç imi , gene l -

l ik le b i re ysel n i te l ik te o lm ayıp , da ha çok grup du ru m un da ki faaliyet-lerd ir . Boş za m an eği t imi , k iş ileri , b i reysel boş za m an faal iyetler ine deyöne l t i r . Ö rne ğin çeş i t li hobi ler b i reysel boş za m an faal iyet leri ara-s ında sayı lab i l i r .

o l m a y a ngibi özelliklerlere yörel t i r

d ) ıdir . Boşr ın kuru

e)

J lkem izdek i boş za m an faal iyet ler i genel l ik le organ ize deği l -zaman eği t imi , gerek gönül lü , gerekse resmî organizasyonla-mas ın ı amaç la r .

rkekler in faal iyet ler i , b i r çab a sar fe tmeyen, yapıcı , yarat ıc ıyum uş ak f aa l iye t le rd ir . S ey re tme , amaçs ız do laş ma , d in leme

taş ı r . Boş zaman eği t imi , b i reyler i yapıcı , e tken eylem-

î Ladin erkek ayr ım ı , ü lke mizdeki boş zam an değe r lendir meb iç imle r inde daha be l i rg in du rumdad ı r . O ys ak i boş zaman eğ i t imi -n in bu ayr ımı g ider ic i , kaynaş t ı r ıc ı e tk is in i un ut m am ak gerekir .

Y İR M İİK İN C İ B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Parker , Sta nley: Th e Sociology of Leisure, s. 91.

2 Mil ler-Robinson: The Leisure Age. , a.g.e. , s . 267.

3 Eı türk, S. : Eği t imde Program Gel işt i rme, s. 12.

4 T<zcan, M .: Eği t im Sosyolojisine Giriş, s . 3.

5 Bi t l e r , An In t roduct ion to Communi ty Recrea t ion , s . 31 .

6 Mil ler-Rob inson, a.g.e. , s . 268.

7 Mil ler-Rob inson, a.g.e. , s . 269.

8 N«umeyer and Neum eyer : Lei sure and Recfea t ion , s . 197 .

9 N<um ayer an d Ne uma yer, a.g.e. , s . 199.

10 Br ghtbi l l -Meyer, Co mm unity Recre at ion, s. 204-20 5.

11 Br ghtbi l l -Me yer, a.g.e. , s . 205.

12 Hı ı tchinson, L. : Principles of Recre at ion, s. 151.

13 M l ler-Robinson, a.g.e. , s . 272-273 .

14 N« umeycr and Neumeyer, a.g.e. , s . 198.

15 Kıau s, a.g.e. , s . 421.

16 Kıau s, a.g.e. , s . 421.

17 Kıaus, a.g.e. , s . 421.

18 Bursal ıoğlu, Z.: Okul Yönet iminde Yeni Yapı ve Davranış, s. 119.18a Cğuzkan, T . : Türk iye 'de Ort aöğre t im ve Sorunlar ı , s . 135 .

19 Bri ghtbi l l -Meyer, a.g.e. , s . 211.

20 Brlghtbi l l -Meyer, a.g.e. , s . 211.

323



21 Brightbi l l -Meyer, a.g.e. , s . 212.

22 Hutchinson, a.g.e. , s . 169.

23 Türk Mi l l î Eği t iminin Amaçlan , Madde 2 .

24 Türk Mil l î Eği t iminin Amaçları , "İlkokul Programı" isimli ki tap içinde, İstanbul

1969, s. 2. Kişisel Yönden: Madde ç.

25 Brookover and Got t l ieb, a.g.e. , s . 8.

26 Mi l l e r, L . H . and Woock, R .R . : Foundat ions of Urb an Ed ucat ion , Second Ed. ,

s. 87.

27 Özgüven, E.: Üniversi te Öğrenci lerinin Akademik Başarı larını Etki leyen Zihin-sel Olmayan Faktörler, s . 81-82.

28 Tezcan, Al . : Eği t im Sosyoloj isine Giriş, s . 87-88.

29 Havaighurst , R.J. and Neugarten, B.L.: Society and Educat ion 4 the Ed. , s. 142.

30 Tezcan, M.: Türklerle İlgi l i Stereot ipler ve Türk Değerleri , s . 219.

32 4



23.Bölüm

M E S L E K O L A R A K Ö Ğ R E T M E N L İ K

Öğret im, b i r i ş , uğraş ı a lanı o larak or taya ç ık ınca öğretmenl ikmes leği doğmuştur . Öğret iminin b ir mes lek o lup o lmadığı uzun süretar t ış ı lmış t ı r . Sonunda, öğretmenl iğ in kendine özgü b ir mes lek o ldu-ğu, b i r mes lekte .bulunmas ı gereken her tür lü özel l ik lere sahip o lduğukonusunda anlayış b i r l iğ ine var ı lmış t ı r . Biz bu bölümde, önce, sosyo-lo j ik an lamda "mes lek" kav ramından ne an lad ığ ımız ı , daha s on rada öğret im mes leğin in t ip ik özel l ik ler ine değineceğiz .

Bir grup mes lekler vard ır k i bunlar genel o larak mes lek kabuledi lmiş lerd ir . Doktor lar , avukat lar , rah ip ler g ib i . Son yüz y ı l iç indeise "mes leksel leşme mücadeleci" baş ladı . Bu durum, yüksek eği t imi

gerekt i ren b irçok mes lekler in or taya ç ıkmas ı ve sayı lar ın ın ar t ış ı so-nucu o lmuş tu r .

Bütün mes lekler iç in genel o lan b irçok özel l ik ler vard ır . Ş imdi buözel l ik ler i ve öğret im in de bu özel lik lere göre dum un u gözden geçi-rebilir iz.

I . M E S L E K S E L L E Ş M E K O Ş U L L A R I

A . U Z M A N L I K B İ L G İ S Î- Ö R G Ü N Ö Ğ R E T İ M D E N G E Ç M E

Meslek sahib i b i r k imse i le i l i şk i kurmak iç in müş ter in in o konu-da cahi l o lmas ı temeld ir . Böylece, baş vuru lan k imse o kon uda özel b i rb i lg iye sahip o lmal ıd ır . Yoğun b ir örgün öğret imden geçmelid ir . Fa-kat bu b i lg i aş ı r ı derecede geniş ise o zaman daha yeni iş a lanlar ı vemes lekler yarat ı lmış o lur . Eğer bu b i lg i çok dar , s ın ı r l ı i se o zaman bu-nu herkes kolayca öğreneceği iç in o mes leğin sahib ine başvurmayacak-t ı r . Mes lek sahib i , bu b i lg iy i e lde e tmek iç in b ir öğrenimden geçecek-tir.

32 5



Öğretmen de mes leği i le i lg i l i b i lg i sahib i o lmas ı iç in öğretmenl ikbi lg is i veren b ir öğret imden geçer . Fakat sadece b i lg i , iy i b i r öğret-me n o labi lm ek iç in yeter l i koşul değ i ld i r . 1 Ö ğre tm en l iğ in ay r ı ca i rs ana t yönü v a rd ı r . F aka t ö ğ re tmen in bu yön ünü n önemi g ide rekaza lmak ta ve b i lg i l i o lma yönü önem kazanmak tad ı r .

B. G Î R l Ş D E N E T İ M İ

Bilgiye ve yetişmeye göre mesleğe giriş denetil ir . Geçerli bir üyelikiç in sert i fika p rosed ürü şar t t ı r . H erh ang ib ir mes leğe kayı t l ı o lma k iç in

akademik koşul lar ve öğret im süres in in uzunluğu gerekl id i r . Gir iş denet imini hem mes leğin kendis i , hem de devlet yapar . 2

Ü lkemizde de g ir iş dene t im i dev le t ta r a f ından yap ı lm ak tad ı r .Gerekl i koşul lara sahip o lmayanlar öğret im mes leğine g iremez. Buni te l ik ler in bazı lar ına sahip o lanlar da , y ine, devlet denet imi i le geçi-c i o larak görevlendir i leb i l i r ler .

C . M E S L E K A H L Â K I

Mes lek s ah ib in in s adece ye tk i l i o lduğunu kan ı t l amas ı ye tmez .Ayr ıca onun güveni l i r o lmas ı gerekir . Güveni l i r l ik , mes lek s ı r lar ın ın

d ı ş a r ı ç ıkmamas ı konus undad ı r . Mes leğe g i r e rken yemin tö r en le r i ya -p ı l ı r ve burada aday, o mes leğin i lkeler ine sadık kalacağım bel i r t i r .Müş te r i , kend i s in in baş vu rduğu konudak i cah i l l iğ in in s ömürü lmeye-ceğin i ve mes lek sahib in in iy i karak ter l i b i r kimse o ld uğu nu var say ar . 3

D okto r la r ın , avuka t l a r ın , r ah ip le r in ay r ı ca ah lâks a l i lke le r i va rd ı r .Bun la r baz ı zaman la r dev le t l e ve va tandaş la r l a ça t ı ş ma du rumunadüş eb i l i r l e r . K aa t i l i s avunan avuka t ö rneğ inde o lduğu g ib i . Bü tünmes lekler in ahlâksal i lkeler inde o mes leğin önemi bel i r t i l i r ve yapı laniş in kendis i önemlid ir . Mes lek sahib in in ücret a lmak iç in deği l , ça l ış -t ığ ı iç in ücret a ld ığ ı söylenir . Gec e yar ıs ı uy ku da n k alk ıp has tas ın ı ku r-t a r an dok to run , gece gün düz ça l ış a r ak b i r dâvây ı s avm an avuka t ınve maaş ı düş ük o lduğu i ç in b i r va tandaş ın i ş in i yapmamaz l ık e tmeyen

b i r memurun , yap t ığ ı i ş öneml id i r .

Bazı ü lkelerde öğretmen kuruluş lar ı öğretmenler iç in böyle mes lekahlâkı i lkeler i saptamış lard ır . Fakat bunlar henüz her ü lkede geçer l ideğ i ld i r . Ö rneğ in öğ re tmen le r in g r ev yapmamala r ı ge rek t iğ i , öğ re t -menl ik mes leğin in b ir ah lâksal i lkes i sayı ld ığ ı halde bazı ü lkelerdeöğretm enler greve g idebi lm ektedir ler . A .B.D. 'de 1975 y ı l ın ın yaz ay-

32 6



lar ın da b azı eyalet lerde öğretme nler , s ın ı f lar ın aş ı r ı kalabal ık o luşuve ücret ler in in düşüklüğü sebebiy le grev yapmış lard ır . Bununla b ir -l ik te tüm ü lke le rde öğ re tmen le r nad i r en g reve g i tmek ted i r l e r .

Grup hays iyet i geleneği ve t icar î leşmeye karş ı gelme de d iğer b i rö rnek t i r .

Ülke miz de de öğretme nl ik mes leğin in değer s is temi bel i r lenm e-miş t i r . Ş imd iye değ in buna ih t iyaç duyu lmamış t ı r . A yr ıca öğ renc in inmes lek ahlâkı da bel l i deği ld i r . Böylece mes lekte değer s is temi konma-dığı için kişisel değerler ege me n olm akt adı r . Bu sebeple d e çelişkilidav ran ı ş l a r o r t aya ç ıkmak tad ı r . H e le s on y ı l l a rda ü lkemizdek i değer

değ i ş mele r in i de gözönünde bu lunduru r s ak konunun c idd iye t i ve öne-mi daha da be l i rg in b i r du ruma ge l i r .

D . Ç A L IŞ M A Ö Z G Ü R L Ü Ğ Ü

Her mes lekte mutlak b ir çal ışma özgür lüğü temel b i r i lkedir . Bu-nun la b ir l ik te , o mes leğe g iriş iç in gerekl i s ın ı r lam alar , çal ışma özgür-lüğüne engel deği ld i r . Bugün, tüm mes lekler in temel sorunu, en iy i b i -ç imde mes leks e l uygu lama hakk ın ın nas ı l ko runacağ ıd ı r . Bugün mes -lekler in büyük b ir k ısmı devlet kurumlar ında yer a lmış t ı r . Bu sebeplemes lek üze r inde dev le t dene t l emes i a r tmak tad ı r .

Ö ğre tmen le r de büyük b i r k ı s ım i t iba r iy le tüm ü lke le rde dev le tkes iminde çal ış t ık lar ı iç in devlet denet imine bağl ı o lmaktadır lar . Bu se-beple devlet denet imi ar t t ıkça öğretmenl iğ in mes leksel l iğ i azalmakta-d ı r . G ide rek , eğ i t imde uzman la r da dev le t memuru o lmak tad ı r .

E . M E S L E K K U R U L U Ş L A R I

Her mes lek , kendi üyeler in in ç ıkar lar ın ı , haklar ın ı korumak ve. so -run la r ım d i l e ge t i rmek i ç in o rgan ize o lu r . 4 Bu husus , öğretmenler iç inde söz konu sudu r . Bizde de çeş it l i öğret me n b ir l ik ler i ku rulm uş tu r .Bunla r aras ınd a da s iyasal düşü ne fark l ı l ık lar ına g öre bölünm eler o l -m u ş t u r .

Ü lkemizde öğ re tmen s end ikac ı l ığ ın ın doğuş unu haz ı r l ayan ge -l işmeler İk inci M eşrut iyet baş ına değin uzan ır . 1908 y ı l ında Darü l-f ü n u n v e D a r ü l m u a l l i m i n m e z u n l a r ı, E n c ü m e n - i M u a l l i m i n a dı al t ın -da b i r öğ re tmen t e ş k i l â t ı ku rmuş la rd ı r .

E tk in ku ru lu ş la rdan b i r i s i de Tü rk iye Ö ğre tmen D ernek le r i Mi l -l î F ederas yonu (TÖ D MF ) id i . Ö ğre tmen s end ika la r ı ku ru luncaya de -

327



ğ in T Ö D M F öğre tmen le r in baş l ıca merkez î o rgan izas yonu o la r akiş lev görmüş tür .

1961 Anayasas ı i le tüm çal ışanlara sendika kurma hakkı tan ındı .Böy lece öğ re tmen le r in de s end ika ku rmala r ı ge rçek leş t i . F aka t kamukes iminde ça l ı ş an la rdan m em ur o la r ak t an ım lanan la r g rev hakk ınas ah ip o lmadan s end ika ku rab i l iyo r l a rd ı . 1971 'de yap ı l an A nayas adeğiş ik l iğ ine dek kamu kes iminde çal ışan öğretmenler de bu çerçeveiç inde s end ika hakk ından ya ra r l anab i ld i l e r .

1965 y ı l ında Türk iye Ö ğre tm en le r S end ikası (TÖ S ) ku ru ldu .

Sonra , sadece i lkokul öğretmenler in i kapsayan i lkokul Öğret-

men le r i S end ikas ı ( İLK S EN ) ku ru ldu .

1971 y ı l ında memur s t a tü s ünde o lan la r ın s end ika ku rma hak la r ıkald ır ı lmış t ı r . Böylece öğretmenler in de sendika kurmalar ı ve sendi-ka la r a g i rme le r i yas ak lanmış t ı r. Bu o rgan izas yon boş luğunu öğ re tmen -le r de rnek ku rmak yo luy la do ldu rmaya ça l ı ş t ı l a r . F aka t bu konuda das iyasal görüşm elere göre fark l ı laşmalar o ld u . 4

T ü m Ö ğ r e t m e n l e r B i r l e ş m e v e D a y a n ı ş m a D e r n e ğ i ( T Ö B - D E R )kuruldu . 660 şubes i , 200.000 'e yakın üyes i vard ı . 4 a

1971 y ı l ında Ü lkücü Ö ğre t im Ü ye le r i ve Ö ğre tmen le r D erneğ i(Ü LK Ü -BİR) ku ru ldu . 330 ş ubes i ve top lam 78 .000 üyes i va rd ı . 4 b

Bun la r ın d ı ş ında u fak ç ap ta baş ka de rnek le r de va rd ı .12 Eylül 1980 'den sonra m em ur ve öğre tme nler in sendika kur-

mala r ı yas ak lanmış t ı r .

F . H İ Z M E T K O Ş U L L A R I

Özel l ik le çeş i t l i mes lek kuruluş lar ı , h izmet koşul lar ın ın düzel t i l -mes i ve gel işt i ri lmes i çab alar ınd a bu lun ur la r . Ö rneğ in ter fî ve i ler lemeimkânlar ı , ça l ışma odalar ı , yeter l i ücret , üyeler i iç in asgar î d ış görevlerk o n u l a r ı n d a y o ğ u n l a ş a n 5 bu g ib i çabalar öğret im mes leğinde de sözkonus udur .

G . T O P L U M C A M E S L E K O L A R A K T A N I N M A

Bir mes leğin top lum da herkes taraf ından kab ulü de mes leksel-leşme koşul lar ındandır . Eğer bu kabul varsa mes lek , topluma hizmete tmen in ka r ş ı l ığ ın ı top lumun da onu ko rumas ı du rumunda gö recek t i r .

328



Top lumumuzda öğ re tmen l ik tüm k i ş i l e r ce kabu l ed i lmiş t i r . F a -kat bu kabul leniş , onun en bas i t mes leklerden b ir is i o luşu b iç imindege l i ş miş t i r . Ö rneğ in ha lk a r as ında , h içb i r ye rde d ik i ş tu t tu r amayanbir k imseye "Hiç o lmazsa öğretmen o l-bar i" sözü çok yaygındır . Ger-çi bu husus ünivers i te düzeyinde söz konusu o lmamaktadır . Fakatdaha çok i lk öğret im ve or ta öğret im bakımından söz konusu edi l -me ktedir . Oysak i öğretm enl ik , yüksek dereced e becer i ve entel lek-tüel çaba gerekt i r i r .

G örü ldüğü g ib i "Ö ğre t im" de b i r mes lek t i r . Çünkü d iğe r mes lek -ler in tüm özel l ik ler ine o da sahip t i r .

Mes lekleşme koşul lar ın ı ve bunlar iç inde öğret im mes leğin in yer in ibel i r t t ik ten sonra ş imdi de öğret im mes leğin in kendine özgü t ip ik özel-liklerini ele alabilir iz.

I . Ö Ğ R E T İ M M E S L E Ğ İ N İ N T İ P İ K Ö Z E L L İ K L E R İ

Öğret imi d iğer mes leklerden ayıran bel l i baş l ı özel l ik ler i b i rkaçnok tada top layab i l i r i z .

_A. M E S L E K G R U B U O L A R A K

Bir grup o larak öğretmenler in özel l ik ler i şöyle özet lenebi l i r :

1. Öğretmenler tiim ülkelerde devlet memurlarının çoğunluğunu oluşturur-lar. G en iş b i r g rup tu r l a r . S ay ı o la r ak d iğe r meslek üye le r ine o ran laçoktur lar . Bugün dünyada 22 milyon öğretmen vardır . Bu sayı , yaklaş ıko la r ak , 20 -6 4 yaş a r as ındak i dün ya nü fus unun 1 .3 ünü o lu ş tu ru r . 5 a

2. Kadın üyelerin oranı, geniş bir yer tutar. Ö rneğ in İng i l t e r e ' de 1966yı l ında öğretm enler in % 58 ' i kadın dı . A .B.D . 'de 1960 y ı l ında kadınöğretmen sayısı % 72.5 idi.

Öğ ret im mes leği , genel saygın lık s ı ra lama s ına göre a l t s ı ra lardayer a lmakla b ir l ik te kadın iç in yüksek saygın l ığ ı o lan b ir mes lekt i r . Er-

kek iç in bu mes lek deneyimler i doyum sağlayıcı o lmamakla b ir l ik tekadın iç in duyumsald ır . A .B.D. 'de ve İngi l tere 'de yapı lan çeş i t l i araş -t ı rma la rda kad ın öğ re tmen le r in mora l l e r in in e rkek le rden daha ü s tüno lduğu be l i r l enmiş t i r .6 Erkek doyu msu zluğu , k ısmen mes leğin kendi-s inden gelmektedir . Özel l ik le , " İ lkokul öğretmenl iğ i kadın mes leği-dir" kalıp yargısı yerleşmiştir . Ayrıca diğer düşük saygınlık özellikleri

329



de gözö nüne al ınabi l i r . Birçok gözlemc i ler , kad ın lar ın ha ya t b iç i -minin ve iş yönel imler in in bu mes leğe çok uygun o lduğunu i ler i sür -müş lerd ir . Öğrenim süres in in k ısal ığ ı da onlar ın evlenmeler in i d iğermes leklerde o lduğu g ib i gecik t i rmemektedir .

Ülkemizdeki öğretmenler in 1979-80 y ı l ındaki c ins iyete göre da-ğ ı l ımı aşağıdaki g ib id ir .

1979-1980 Ö ğ r e t i m Y ı l ın d a İl k v e O r t a Ö ğ r e t i m Ö ğ r e t m e n l e r i n i n C i n s i y e t l e r i n eG ö r e D a ğ ı l ı m ı

Ö ğ r e t m e n S a y ı l a ı rı O r a nÖ ğ r e t i m D ü z e y l e r i K a d ı n E r k e k T o p l a m % %(1 ) (2) (3) K a d ı n E r k e k

İlköğret im 8 1 . 7 0 1 111.156 198.857 41 .0 9 5 8 . 9 1O r t a ö ğ re t i m 3 3 . 9 4 3 6 1 . 7 8 4 9 5 . 7 2 7 3 5 . 4 6 6 4 . 5 4Ortaokul 10 .575 20 .355 3 0 . 9 3 0 3 4 . 1 9 6 5 . 8 1Lise 13 .760 2 2 . 4 3 8 3 6 . 1 9 8 3 8 . 0 1 6 1 . 9 9Mesleki -Teknik 9 .608 18.991 2 8 . 5 9 9 3 3 . 6 0 6 6 . 4 0

Kaynak: (1) M i l l i E ğ i t i m İ s t a t i s t i k l e r i , İlköğret im 1979-1980.

(2) M i l l i E ğ i t i m İ s t a t i s t i k l e r i , Ortaöğre t im 1979-1980.

(3) M i l l i E ğ i t i m İ s t a t i s t i k l e r i , Meslekî ve Teknik Öğret im 1979-1980 (Baş-bakanl ık DİE)

3. Öğretmenler daha çok alt toplumsal sınıfları oluştururlar.

Bat ı ü lke le r inde yap ı l an a r aş t ı rma la rda öğ re tmen le r in çoğun luğu -nu n al t ya da a l t or ta s ın ı f lardan geld iğ i an laş ı lmış t ı r . Ö rne ğin ingi l -tere de 1955 y ı l ındaki b i r ara ş t ı rm ada i lkokul öğre tme nler in den (%52 e rkek ve %47 .5 ka d ın ) çoğu n luğu nun a l t t op lums a l s ın ı f l a rdangeld iğ i bel i r lenmiş t i r .7 A .B.D . ' de de o r t a ve o r t an ın a l t ından ge lmek-tedir ler . Ülk em izde ise özel lik le i lkokul öğretme nler in in a l t toplu m-sal s ın ı f lardan geld iğ i b i l inm ektedir .

4. Mesleği değiştiren ya da terkedenlerin oranının yüksekliği.

Bu du rum , sanayi leşmiş ü lkelerde gel işmekte o lan ü lkelere aynı-d ır . Gel işmiş ü lkelerde, daha yukar ı s ta tü lere ve mes leklere geçebi l -mek i ç in öğ re tmen l ik ten b i r a t l am a t a şı o la r ak ya ra r l an ı lmak tad ı r .

Ö ğre tmen l ik maaş ın ın düş ük o lu ş u da daha avan ta j l ı mes lek le r egeçişe sebep o lmaktadır .

33 0



Ç e ş i t l i Ü l k e l e r d e Ö ğ r e t i m M e s l e ğ i n d e K a d ı n l a r : 1969

K a d ı n l a r ı n Y ü z d e l e r i

Ü l k e İ l k o k u l l a r O r t a o k u l l a r

Arjant inAvust ra lyaBrezilyaİngi l tere-WalesFransaF. Alman Cumhuriye t iİ t a lyaJ a p o n y aLüksemburg

H o l l a n d aîskoçyaSovyetler Birliği

9268

625654775052

50868084

90 (Tahmin)

60

485340 (Tahmin)40

32

222622436846

55 (Tahmin)

A.B.D.

K a y n a k , U N E S C O Y e a rb o o k , 1 9 7 2 .

Ü lkemizde bu konuda yap ı lmış a r aş t ı rma la r o lmad ığ ı i ç in b i rgene l l eme yapam ayaca ğ ız . F aka t b ir k ı sım öğ re tmen le r in mes lek tenayr ı larak yur t d ışına işç i o larak çal ışmaya g i t t ik ler i ya da büy ükkent lerde serbes t mes leklere geçt ik ler i b i l inmektedir .

5. Otonomi derecesinin düşüklüğü.

Ö ğre tmen le r gene ll ikle dev let kes iminde ça l ı şan mem ur la rd ı r .Bu sebeple devlet in yasalar ına bağl ı o lduklar ı iç in kendi kendi ler in iyöne t im imkân la r ı s ın ı r l ıd ı r . 8

6. Bölünme.

Belk i ü lkemiz bak ımın dan bu hus us pek önem l i o lmayab i l i r .F aka t gene ll ikle b i r çok ü lke le rde öğ re tmen le r a r as ında b i r pa rça l ıdu ru m s öz konus ud ur . Ö rn eğ in oku l l a ş man ın f arkl ı düzey i , kam uve özel sektör ler in var l ığ ı , y önet ic i ler in ç ıkar lar ın daki yar ışç ıl ık ,oku l müd ürü ve öğ re tmen b iç imindek i konum fa rk l ıl ık lar ı, o r t aöğret im de ayr ı d is ip l in uyg ula ma lar ı ve çeş it l i öğre tme n b ir l ik ler i bu

f a rk l ıl a şm a l ar a u y m a k t a d ı r . 9

B. M Ü Ş T E R İ L E R V E M Ü Ş T E R İ L E R L E İ L İ Ş K İ L E R

Ö ğre tmen in müş te r i l e r i öğ renc i l e r o la r ak kabu l ed i ld iğ inde ş ui l işk i ler göze çarpar :

33 1



1. Düşük statülü müşteriler: Ö ğre tmen le r , ka r ş ı l a rında b i r mes leks ah ib i o lmayan , kend i l e r inden düş ük s t a tüde "Ö ğrenc i " denen müş -te r i l e r l e ka r ş ı ka r ş ıyad ı r l a r . Ö ğrenc i , daha o lgun laş mamış dene t im verehber l iğe ih t iyaç duyan k iş i ler o larak b ir mes lek sahib i öğretmenkar ş ı s ında düş ük s t a tüde ka lmak tad ı r . Bu du rum, öğ re tmen in kend is t a t ü s ü n ü d e a z a l t m a k t a d ı r . 1 0

2. Müşterilerin geniş bir grup oluşturması: Ö ğre tmen , ka r ş ı s ındab i rden çok öğ renc i ayn ı anda top lu o la r ak bu lunduğu b i r öğ renc ig rubuy la ka r ş ı l a ş ı r . O n la r a öğ re t im h izmet in i ayn ı anda s unar .

3. ^orunlu ilişkiler: Öğrenci-öğretmen i l i şk i ler i öğretmenin çeki-

c i l iğ ine, yüksek şöhret ine i t ibar ed i lerek gönül lü b ir i l i şk iye dayan-mayan zorunlu b ir i l i şk id ir . Bu zorunlu luk da yasal temel lere dayan-m a k t a d ı r .

4 . Uzun süreli ilişki: Öğrenci i l işkis i , diğer mesleklerde olduğugibi k ısa sürel i , b i r an l ık o lmayıp , uzun y ı l lar ı iç ine a lan uzat ı lmış b i ril işkidir . Bu ilişkiler de yoğun ve düzenlidir .

5. Duygusallık: Öğ retm enl ik te öğrenci ler le i l işk iler, d iğer mes lek -l e rdek inden çok daha f azla duygus a ld ı r .

C . M E S L E Ğ İ N İC R A S I Y Ö N Ü N D E N Ö Z E L L İ K L E R

Mesleğin icrası s ırasındaki özellikler aşağıdaki biçimlerde özetle-n e b i l i r . 1 1

1 . Uzmanlık düzeyinin düşüklüğü: Ö ğre tmen l ik mes leğ in in uzman-l ığ ı d iğer b i rçok mes leklerdeki g ib i çok yüksek , zahmetl i ve uzun b iröğ ren imi ge rek t i rmez . Bu yüzden de k ı s a s ü re l i öğ ren im onun uzman-l ığ ın ın düzey in i düş ü rmüş tü r . F aka t bu aç ık lamala r ımızda öğ re tmen-l ik mes leğinden sözederken ünivers i tey i d ışarda b ırakt ığ ımız, dahaçok i lkoku l ve o r t aoku l öğ re tmen l iğ inden s öze t t iğ imiz unu tu lma-mal ıd ı r .

2. Taratılmamış bilgi: Ö ğre tm eni n m es leğin in icrası , yân i öğret im -

de bulunmas ı b i lg i yaratmaz. Sadece b i lg i öğrenciye aktar ı l ı r .3. Soyutlanma: Öğretmen iş in i icra ederken d iğer mes lekdaş lar ın-

da n soyut lanm ış t ı r . Bir kapal ı oda o lan s ını f ta tek baş ına görevin i sür -dürür . Bu husus gerçekten öğretmenl ik mes leğin in a leyhinedir . Çün-kü öğretmen, mes leğin in icras ında d iğer mes lekdaş lar ın ın deneyim-le r inden o anda ya ra r l anamaz , on la r l a i l e t i ş imde bu lunamaz . Eğer

332



üs tün ye tenek l i fevkalâde b i r öğ re tmen i se , ö ldüğü zam an on un s a -na t ından h içb i r mes lekdaş ı ya ra r l anamayacak t ı r . S ana t ı da ö ldüğün-de onunla b ir l ik te g idecekt i r .

4. Basit dil kullanma: Öğretmen, genel l ik le öğret imi s ı ras ında ağırağdalı bir dil değil , basit bir dil kullanır . Esasen bu husus, öğreticilikbak ımından da ş a r t t ı r .

5. Değerlendirme güçlüğü: Öğret imin değer lendir i lmes i , bel i r s izb ir süreçt i r . Eği t imin amaçlar ı , öğret imde başar ıy ı ar t t ı ran öğe-ler , başar ı ö lçüt ler in in neler o lduğu konusunda çok az b ir an laşmava rdı r . B unla r kiş isel ola rak ya rgıla nır ve kiş ilere göre farklılık gösterir .

6. Bütüncül yönelim : Öğretmen, mes leğin in icras ında her öğrenci-y i tüm bir k iş i l ik o larak görür . Çocuğun yet işk in toplumunun değer-l e ri i ç in top lums a l l a ş t ır ı lmas ında s o rumlu luğa s ah ip t i r . Ö ğrenc in in tümbir k iş i l ik o larak öğretmene yanı t ı , öğretmenin kendi becer i ler in i de-nemek kadar doyum s ağ lamas ı yönünden de öneml id i r .

Bütün bu husus lar , öğret imin b ir mes lek ve kendine özgü özel l ik-l ik lere sahip o lduğunu gös termektedir .

I I I . Ö Ğ R E T M E N L İ K M E S L E Ğ İ N İ N S E Ç İ M İ

Öğretmenl ik mes leği seçi l i rken , b i rçok güdüler ro l oynar . Bunlar

genel l ik le öğretmenl iğ in o lumlu o larak kabul ed i leb i len özel l ik ler id i r .A yn ı zam and a bu husus la r öğ re tmen l iğ in çek ic i t a r a f l a rıd ı r . Ö ğ re tm enkiş i l iğ ine de geniş ö lçüde bağl ı o lan bu güdüler aşağıdaki noktalardat o p l a n a b i l i r : 1 2

£ Öğ ret im m es leğinde güvenl ik fazladır . Bu husus , öğre tme n-le r in çoğunun kamu ku ru luş la r ında dev le t memuru o lmala r ından kay -n a k l a n m a k t a d ı r .

0 Öğ retm enl ik , en te l lek tüel b i r saygın lık taş ı r. Öğre tm enle rsürekl i o larak okuyan, b i len , dünyada o lup b i ten ler i tak ip eden k iş i -lerd ir . Bu sebeple her zam an b i lg is ine baş vuru lan a ydın k iş ilerd ir.

£ Ok um ay ı seven b ir k imse iç in bu mes lek ona doyu m sağlar .

% Ahlaksal , d insel ya da entel lek tüel ideal izm iç in uygun b irmeslektir .

O Kim iler i i se bu mes leği, ik t idar ve güçlü arzu lar ın doy um sağ-land ığ ı ye r o la r ak gö rü r l e r . G erçek ten hükmetme , baş ka la r ın ı yöne t -mek g ib i n i te l ik ler bu mes lekte daha çok uygulanma şans ına sahip t i r .

33 3



0 K ad ın öğretm enler iç in çocuk sevgisi , bu mes leğin seçimindeb i r inc i de recede ro l oynamak tad ı r . Çocuğun ge l i ş imine ya rd ımcı o l -mak da bunu i çe r i r .

0 Ö ğre t imi s evmek güdüs ü de öğ re tmen l ik te gen iş ro l oynam ak-tad ı r .

% T at i l ler in d iğer mes leklere oranla d ah a uz un o luşu da d i-ğer b i r güdüdür . Ayr ıca özel l ik le kadın öğretmenler in evdeki kendi ço-cuk la r ına bakmaya imkân s ağ layan ya r ım gün lük ça l ı ş ma da öğ re t -menl iğ i çekici duruma get i ren b ir başka sebept i r .

0 Sürekl i o larak gençler le uğraş ı ve böylece genç kalm ak arzusuda öneml i b i r güdüdür .

% Başka mes leğe geçiş iç in basamak o larak da bu mes lek seçi l -mek ted i r . Ö rneğ in ün ive r s i t e öğ re t im üye le r i , akademik ünvan e ldeederek pol i t ikaya geçm ektedir ler . Ayr ıca fakülteye kayı t l ı b i r genç,esas mes leğin i e lde edinceye dek öğretmenl ik yaparak geçimini sağla-m a k t a d ı r .

Görüldüğü g ib i bu mes leğin seçi l iş güdüler i o ldukça çeş i t l i l ikgös termektedir . Bunda k iş ise l , ps ikolo j ik sebepler le b i r l ik te bazı top-lums a l ve ekonomik s ebep le r de ro l oynamak tad ı r .

Ü lkemizde bu konu la rda uygu lamal ı a r aş t ı rma la r yok tu r . Bu

konu il e i lg i li da r kaps aml ı b i r a r aş t ı rma İ s t an bu l ' d a yap ı lmış t ı r . 1 3

8 i lkokulda (6 tanes i devlet , ik is i özel okul) 141 öğre tme n üzer i ndeyapı lan araş t ı rmanın konu i le i lg i l i bulgular ı şöyle:

D e v l e t O k u l l a r ı v e Ö z e l O k u l l a r d a k i Ö ğ r e t m e n l e r i n M e s l e ğ i S e ç m e N e d e n i n eG ö r e D a ğ ı l ı m ı

ö ğ r e t m e Ç o cu k Ç a l ı ş m aZ e v k i S e v g i s i Z o r u n l u l u k K o ş u l l a r ı D i ğ e r T o p l a m

S e ç m e N e d e n i s . % s . % S. % S. % s . % s . %

Devle t Okulu 20 17 .1 26 22 .2 47 40 .2 11 9 . 4 13 11 .1 117 100

öz el Okul 8 33 . 3 11 45 .9 3 12 .5 0 0 2 8 .3 24 100

T o p l a m 2 8 1 9 . 9 3 7 2 6 . 3 50 35 .4 11 7. 8 15 10, 6 141 100

Devlet okul lar ındaki öğretmenler in büyük b ir k ısmı zor layıcı ko-şulların etkis iyle mesleği seçtiklerini belir tmişlerdir . İkinci s ırada ço-cuk sevgis i ,üçüncü o larak öğretme zevki d ikkat i çekmektedir .

334



Özel okul öğretmenler i i se çocuk sevgis in i baş ta , öğretme zevkin iik inci s ı rada bel i r tmiş lerd ir .

M e s l e ğ i n i z i n O l u m l u Y ö n l e r i N e l e r d i r ?

N i t e l i k l e r Ö ğ r e t m e n S a y ı s ı O r a n s a l F r e k a n s

İnsan yet işt i rme, biçimlendirme zevki 60 6 1 . 2Temiz bi r çevrede, uygun koşul larda çal ışma 13 13 .3Uzun tat i l , yarım gün çal ışma 13 13.3Öğrenmeye devam edebi lme 3 3 . 1Çocuklarla bi rl ikte olmak 2 2 . 0

Olumlu yönü yok 4 4 . 1Diğer 3 3 . 1T o p l a m 98 100.0

Ö ğre tmen le r in ya r ı s ından çoğu , mes leğ in o lumlu yön le r i o la r akinsan yet iş t i rme zevkin i b i r inci dereced e bel i r tmiş lerd ir . U yg un ko-şul lar ve uzun ta t i l eş i t oranlar la ik inci s ı rada yer a lmış t ı r .

M e s l e ğ i n i n z i n O l u m s u z Y ö n l e r i N e l e r d i r ?

N i t e l i k l e r Ö ğ r e t m e n S a y ı s ı O r a n s a l F r e k a n s

. Maddî olanakların yetersizl iği 57 6 2 . 6

. Toplumsal saygınl ığının düşüklüğü 16 17.6

. Geri içerikl i programlarla ve teknikyetersizliklerle çalışma 11 12.1

. Aşırı yorucu, yıprat ıcı olması 7 7 .7

. T o p l a m 91 100.0

Ö ğre tmen le r in ya r ı s ından çoğu , mes leğ in o lums uz yön le r i o la r akmaddî imkânlar ın yeters iz l iğ in i bel i r tmiş lerd ir , ik inci s ı rada ise top-lumsal saygın l ığ ın düşük o luşu yer a lmaktadır .

Y İ R M İ Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M N O T L A R I

1.2 Musgrave, P.W.: a.g.e. , s . 207.



4a. Akyüz. Y.: Öğretmen Örgüt lenmesi , s. 5.

4b. Akyüz, a.g.e., s. 6.

33 5




5a. Havighurst -Neugarten, a.g.e. , s . 448.

6 Legga t t , T. : T each ing As ve a Profession, s. 163.

7,8,9 Leggatt, a.g.m., s. 168.

10 Legg at t , a.g.m ., s. 168.

11 Leggat t , a.g.m., s. 169 vd.

12 Musgrave, a.g.e., s. 260.

13 Sencer , Y . -Güıay , Ö . : " İ l kokul Öğre tmenler in in Sorunlar ı , Toplumsal ve Mesl ek iÖzel l ikleri", s. 254-255-256, 13. Ulusal Psikiyatri ve Nöroloj ik Bi l imler Kon-gresi, isimli kitapta.

33 6



24.Bölüm

O K U L D A V E S I N I F T A Ö Ğ R E T M E N

Bu bö lüm de öğ re tme n in oku ldak i ve s ın ıf tak i du rum unu gözden

geçireceğiz.

I . O K U L D A Ö Ğ R E T M E N

Herhangibir okuldaki öğretmen, kendis in i e tk i leyen b irçok güçlerağın ın or tas ında bulur . Bu güçler in bazı lar ı , d iğer ler ind en da ha çoketk i ler . Fa kat heps i , öğre tm enin mes leksel dav ranış ın ı şu ya da bu yön-de e tk i ler . Bu güçler okul d ış ında gelebi l ir k i öğretm enin m es leğin inni te l iğ in i geniş ö lçüde e tk i leyebi l i r . Bunlara "d ış güçler" d iyebi l i r iz .Örnek o larak , devlet in , okulun pol i t ikas ın ı yöneten kurumun ve vel i le-r in e tk is i gös ter i leb i l i r . Diğer güçlere de " iç güçler" denebi l i r . Bunlar ınköken i oku ldad ı r . Ö rneğ in , oku l müd ürü nü n e tk i si , oku l pe r s one l in indiğer üyeler i ve öğrenci ler in kendis id ir .

Üçüncü b ir güç de y ine okul d ış ından gel i r . Fakat bu gücü öğret-menin kendis i b i r dereceye kadar denet leyebi l i r . Bu güce örnek o laraksınav sis temi gösterilebilir .

A . O K U L İ M A J I

Bu güç le r i e l e a lmadan önce , oku l ima j ı üze r inde du ru lab i l i r .İngi l iz ler in okul imaj ı şöyledir . 1

1) Ok ul , bağımsız ve b ireysel o lma l ıd ır .

2) Genel b i r amaç iç in okul , yeter derecede küçük ve b ir müdürüolmal ıd ır .

3 ) O ku l , ka rak te r i b i ç imlend i rmel id i r .

4) Bel ir l i b i r tak ım d eğer ler i ak ta rm al ıd ı r .

Bu imaj aşağı yukar ı d iğer ü lkelerde de benzer o larak mevcut tur .

33 7



Her okul , kendi k iş i l iğ in i gel iş t i rmek iç in bağımsız o lmal ıd ır , an-layış ı İngi l tere 'de o ldukça yaygındır . Okul pol i t ikas ın ı tay in eden ku-rumlar ın kuruluşuyla bu hususa d ikkat ler çeki lmiş t i r .

Okulun yeter derecede küçük o luşu i le de her öğrencin in öğret-men ince çok iy i t an ınmas ına imkân t an ıyan b i r küçük lük an laş ı l -m a k t a d ı r . H i ç b i r o k u l u n , m ü d ü r ü n ü n h e r ö ğ r e n c i y i t a n ı y a m a d ı ğ ıkadar büyük o lmamas ı ge rek t iğ i he r zaman s öy lenmiş t i r . H er çocu -ğun gel işmes i çok iy i gözet i lmel i ve öğretmenler bu çocuklar ı tan ımak-la s o rumlu tu tu lma l ıd ı r .

İngi l iz okul im aj ın ın b ir başka yön ü ise, çocu ğun akade mik yön-

den o lduğu kadar ka rak te r ge l i ş mes in in de oku lca s ağ lanmas ı yönün-dedir . Okulun ayr ıca , çocuğun çevres in in kötü e tk i ler ine karş ı koruyu-cu luk tu tumu da t an ın ı r . İ ng i l t e r e ' de ka rak te r o lu ş umu daha çok ev ,k i l ise ve gençl ik teşk i lâ t lar ına devredi lmiş o lmakla b ir l ik te , okulun dakarak te r o lu ş umunu e tk i lyen b i r s o rumlu luğu o lduğu kan ı s ı egemen-dir . Bu sebeple okul lar , öğrenci ler in in boş zamanlar ın ı nas ı l geçird ik-ler iy le , oyunlar düzenlemekle ve benimsenen erdemler ve i lg i ler aş ı -lamakla görevl i dernekler in kurulmas ına i lg i gös ter i r ler .

B. Ö Ğ R E T M E N İ E T K İ L E Y E N G Ü Ç L E R

Bun la r ı b i rkaç nok tada öze t l eneyeb i l i r i z .

2

1. D ı ş G ü ç l e r

a) Devlet: Ayrı b i r bakanl ığ ı yoluyla okul lar ı ve öğretmenler i f i -nanse eder . Genel hazineden u lusal verg i leme yoluyla sağlanır . Ayr ı-ca , bazı ü lkelerde yersel yön et im de f inan sm ana kendi a ld ığ ı verg i ler -l e ka tk ıda bu lunu r .

b) Yersel otoriteler: Bazı ü lkelerde yersel o tor i te ler , okul lar veöğ re tmen le r i üze r inde büyük güce s ah ip t i r l e r . Ö ğre tmen le r in a t an -ma la r ı oku ldan çok bun l a r t a r a f ından yap ı l ı r . F aka t ye rs e l o to r it e l e r ingücü , okul un t ip ine göre fark l ıl ık gös ter i r . Yersel o tor i te ler okulu n e-

ka dar çok f inanse eder lerse e tk i leri de o derecede ar tar .

Bağımsız Okullar

İngi l tere 'de , ayr ıca , yersel o tor i te lerden bağımsız o lan , kâr amacıg ü d e n y a d a y a r d ı m f o n la r ın d a n y a r a r l a n a r a k k u r u l m u ş o k u ll a r d av a r d ı r .

338



c) Velîler: Çevre halk ı da çocuklar ı yoluyla öğretmen üzer indedolayl ı o larak e tk i sahib id ir ler . Fakat vel î ler , öğretmen üzer inde doğ-rudan doğ ruya da e tk id i r l e r . Ö rneğ in b i r köyde ya da küçük b i r ka -sabada öğretmen, orada yaşadığ ı iç in hergün vel î ler le i l i şk i içers in-dedir . Böylece okul ve öğrenci ler hakkında sürekl i o larak görüşür ler .Büyük b ir kent te ise vel î ler in öğretm enler ü zer indek i doğ rud an etkisidaha s ın ı r l ıd ı r . Çünkü öğ re tmen , oku lun bu lunduğu çev rede o tu rma-yabi l i r . Bu sebeple bugü n baz ı okul larda ö ğretm en - vel î b i r l ik ler i ku rul-muş tu r . Ö ğre tmen le r l e ve l î l e r a s l ında çocuğa yöne ld ik le r inden b i rb i r -ler ine benzer ler . Teor ik o larak ik is i aras ında anlaşmazl ık imkâns ız-d ır . Bu nun la b ir l ik te u yg ula m ad a vel î ler , çocuk iç in ne yin iy i o l -

duğu yönünden öğ re tmen le r e ya rd ım e tmey i a r zu la r l a r . Ö ğre tmen le rde vel î lerden daha iy i b i ld ik ler in i sanır lar . Öğretmen-vel î i l i şk is ii lkokulda s ık o lmakla beraber , or ta öğret imde daha seyrekt i r . Bazanve l î -öğ re tmen ça t ı ş mala r ı da gö rü lmek ted i r . Ö rneğ in o r t a sını fa men-sup öğretm enle işç i s ın ı fından vel î ler aras ınd aki değer fark l ıl ık lar ın-dan ç ıkan ça t ı şmala r g ib i . S on ra , ve lî l e r in oku l zam an ınd ak i yön tem -ler değişmiş t i r. Bu sebeple de çat ışm alar doğ ma ktad ır . Ülke miz dede özel l ik le k ı rsal kes imde devam zorunlu luğu yüzünden çocuklar ımtar la vs . de çal ış t ı ran vel î ler le öğre tmen ler çat ışm aktad ır . Ayr ıcadin eği t imi yönünden çat ışmalar , g iy imle i lg i l i ça t ışmalar , s iyasal gö-rü ş f a rk lı l ık la r ından doğan ça t ı ş mala r da gö rü lmek ted i r .

Bağımsız okul larda genel l ik le çat ışma o lmaz. Çünkü vel î çocuğuiçin sat ın a ld ığ ı eğ i t im hizm et in i beğenm ezse çoc uğun u o oku ldan ger içeker.

A.B .D. 'de d ur um da ha da fark l ıd ır . Eğer yersel b i r bölgede yenib ir okul kurulursa , o bölgedeki vel î ler in okul b inas ın ın t ip i üzer indeve başöğretmenin seçiminde güçlü e tk i ler i vard ır . Bu sebeple b i r ya-za r , A mer ikan oku l l a r ın ın ana -baba la r a ve a i l e l e r e a i t o lduğunu s öy le -yecek kadar i ler i g i tmiş t i r . Vel î -öğretmen dernekler inde vel î ler in top-lumsal baskısı oldukça fazladır .

2. İ ç G ü ç l e r

Bunlar , okul müdürü , öğretmenler , öğrenci ler ve d iğer okul per -s one l id i r .3

a) Başöğretmen: Ö ğre tmen i oku lda dene t l eyen öneml i k i ş i l e rdenb i r i s i , baş öğ re tmend i r , i ng i l t e r e ve ü lkemizde baş öğ re tmen in güç lüoluşu geleneği vard ır . Okulun gel iş t i r i lmes inde yetk i ler i vard ır . Ör-neğ in ing i l t e r e ' de müf reda t p rog ram ı ve ona ay r ıl acak zaman ı mü -

33 9



dür ka ra r l a ş t ı r ı r . Ü lkemizde baş öğ re tmen , öğ re tmen le r in âmi r id i r .A kademik ve d iğe r yön le rden öğ re tmen i dene t l e r .

b) Diğer Personel: İngi l te re 'de öğretm en s ın ıf ta ne ve nas ı l öğ-reteceği konusunda geniş özgür lüğe sahip t i r . Bu konu ar t ık kendis i -n in sorunu dur . S ınıfa gelen konuk müfet t işten öner i ler a lmakla b ir -l ik te y ine de özgü rdü r . O ys ak i ü lkemizde bunun t am te r s i mevcu t tu r .Müfe t ti şl e r müf reda t p rog ram ın ın nası l an la t ı ld ığ ına , konu la r ın nas ıli ş l end iğ ine o ldukça müdaha le ede r l e r . A yr ıca İng i l t e r e ' de o r t aoku l -l a rda m üf reda t p rog ram ın ın t emel a l an ın ın iş l enmes inden s o rumlubö lüm baş kan la r ı mevcu t tu r .

c) Öğrenciler: Öğre nci ler de öğretm enin s ın ıf tak i icraat ın ı e tk i-ler ler . Öğrenci le in konulara i lg i dereces i , öğretmeni de şevklendir i r .Edi lgen öğrenci ler , öğretm eni de tembel l iğe sü rükleyebi l i r . Uy anıköğ renc il e r , öğ re tmen in da ha f azla haz ı r l anm as ına s ebep o lu r l a r .

3. K a r ş ı l ı k l ı G ü ç l e r

Bun lar da , ders l i ste ler i , kam u oyu ve mes lek kuru luş lar ıd ı r . 4

a) Ders anaha tları listeleri: İng i l t e r e ' de müdürün ka ra r l a ş t ı r d ığ ı ,okulun ne öğreteceği konusunda geniş b i r ana hat lar l i s tes i vard ır .F aka t bu a na h a t l a r i ç inden s ın ıf hoca la r ı ya da bö lüm baş kan la r ıgeniş b i r seçim özgür lüğüne sahip t i r ler . Bununla b ir l ik te öğretmenler ,

genel l ik le öğrenci ler in i d ış s ınavlar iç in hazır lar lar . Öğretmenler s ı -nav komisyonlar ın ı e tk i ler ler .

b) Kamu oyu: Doğal demokrat ik süreçle kamu oyu genel l ik leokulu ve öğretmenler i e tk i ler ler . Ayr ıca öğretenler de eği t im sorunlar ıbak ımından pa r t i l e r i ve kamu oyunu e tk i l e r l e r .

Meslek Kuruluşları: Demokrat ik b i r toplumda çeş i t l i mes lekselkuruluş la r eğ i t im -öğret imi , öğretm enler i e tk in l ik ve yayın la r ıy la e tk i-led ik ler i g ib i öğretmen kuruluş lar ı ve b irb ir ler i de d iğer mes leksel ku-ruluşları karşılıklı olarak etkilerler .

I

I I . S I N I F T A Ö Ğ R E T M E N

A . T O P L U M S A L B İR S İ S T E M O L A R A K S I N I F

O kul un , çocuğu toplum sal laş t ı rm a görevi , genel l ik le s ın ı f iç indeyer ine get i r i l i r . Çocuğun karakter o luşumu ve akademik başar ıs ı yö-nünden öğretmenin her çocuğu b ireysel özel l ik ler ine göre tan ımak zo-

34 0



run lu luğu va rd ı r . Bu du rum öze l l ik le akademik eğ i t imin yoğun laş ma-d ığ ı ana oku lunda dah a fazla önem kaza nm ak tad ı r . Ç ocuğun ka rak te ro lu ş umunda öğ re tmen , iy i ya da kö tüyü kend i s onuç la r ı bak ımındantay in ede r . 5 Çocuklar k ısa zamanda "Ahlâksal başar ı" ö lç i in ler in i b i -lir ve kendi davranışını bu ölçülere göre karşılaştır ır . Bazı i lerici okul-lar yar ışmadan çok, işb ir l iğ ine, başar ıdan çok k iş i l iğe önem ver i r ler .Bu okul lard a çocuk, ufak gru plar l a çal ış ı r.

An a okulu aşam as ında s ın ı flar her ik i c ins ten çocukla rdan o lu-şur . Bu sebeple oyun gruplar ında c ins iyet ayr ımı söz konusu deği ld i r .Gerçi i lk ve or ta öğret imde de ik i ayr i c ins beraber eğ i t i l i r . Fakat oyungruplar ı aynı c ins ten k iş i ler led ir . Cinsel ayr ım, oyun gruplar ındakendi l iğ inden o luşur . Bu durum ergenl ik dönemine kadar sürer .Çocuk, ergenl ik dönemine gel inceye değin c insel ro l ler i öğrenir .

O ku l ve s ın ı f , çocuğa i l e ku rumunda bu lamad ığ ı a rkadaş g rubunusağlar k i bu grup da çocuğun toplumsal laşmas ında e tk in b ir ro l oy-na r .

Öğretmen, önder l ik yoluyla çocuğu b iç imlendir i r . Ayr ıca çocuk-la grubu ve grupla kendis i aras ındaki duygu akın t ıs ın ı e tk i ler . 6

Öğ retm en, s ın ıf ta , çocu ğun ai le üyes i o lm aya n b ir yet işk indir .Çocuk okula g i tmeden önce yet işk in ler le aras ındaki i l i şk i uygusal n i -te l ik tedir . Ai le daima mutla o larak onu yet iş t i r i r . Oysaki öğretmen,

çocuğ un faal iyetler ine karş ı koyar .S ın ıf ın ve öğ re tmen in tü m top lums a l s i s temine uyar l anm a ça t ış -

ma yo luy la da s ağ lan ı r . Ça t ı ş ma bu du rumda o lumlu b i r i ş l eve s ah ip -t i r . Herkes karş ıs ındakine karş ı davranış ın ın s ın ı r lar ın ı çat ışma yo-luy la öğ renmiş o lu r . Ça t ı ş ma , hem den ge du rum un a ge t i r ir , hem deg rubun t ans iyonunu as ga r î düzeye ind i r i r . Bu baş a r ı ld ığ ı anda öğ -retmen ve öğrenci ler , b i rb ir ler inden ne bekledik ler in i b i l i r ler ve böy-lece s ını f da e tk in o larak iş lev in i yer ine get i r i r . Ayr ıca öğretm en ve öğ-

. renci ler in toplum sal s ın ı f lar ın ın gerekt i rd iğ i değer çat ışmalar ı d uru m-lar ında öğretmene düşman gözüyle bakı l ı r . Böylece gang (çete)grup lar ı s ın ıf ve okula karş ı dü şm an o lur lar . Özel l ik le gecekondu böl-

ge le r inde bu du rumla ra s ık r a s t l an ı r .

B. K Ü Ç Ü K G R U P D İ N A M İ Z M İ

Eğer ö ğretm en, s ın ı fta ç ocuklar aras ınd aki kes in iç i li şki ler i süb-jekt i f o larak deği l de nesnel o larak g örme k is t iyorsa sosyometr i tek-n iğ inden yarar lanır . Bu yöntem, gruplar ın yapıs ın ın ve gel işmes in in

341



incelenmes ine yol açan toplumsal davranış lar ı ö lçen özel b i r yoldur .G rup la r ın p s iko lo j ik n i t e l ik le r in in ma temat ik s e l yön temle r l e ince len -mes i b iç iminde t an ım lana b i l i r 7 . J.L. Moreno, 1914 'den önce Avus-tu rya ' da bu yön temi bu ldu . G rubun he r üyes ine b i r s e r î , k imin leçal ışmak, beraber o lmak is ted ik ler i , bu konuda k imi seçt ik ler in i bel i r -ten çeş i t l i soru lar soru lur . Örneğin okul d ış ında k iminle ç ıkmakis tedik ler i , k iminle okumak is ted ik ler i , k iminle çay içmek is ted ik ler i ,s ın ı fta k iminle o tu rm ak is ted ik ler i hakkınd aki soru lar . Al ın an yan ı t -da i lk adımda çocuğun k iminle çal ışmak is ted iğ i ( İ ş arkadaş l ığ ı ) , ik inciadımda, k iminle arkadaş o lmak is ted iğ i an laş ı l ı r . Sosyometr ik teknik ,öğ re tmene ik i yönden ya ra r l ı o lu r :

1) S ın ıf tak i çocuk lar hakk ında dah a fazla b i lg i sahib i o lurken da-ha akad em ik o labi l i r ve bu , s ın ıf ım da ha iy i yönetm es ine yard ım eder .

342



2) Ö ğ re tm en böylece dah a spes if ik dav ran ı ş l a rda bu lu nu r . Ö r -neğ in çocuk la rın b i rb i r l e r ine daha f azla kaynaş mas ın ı s ağ la r . 8 Ce-vap la r " s os yogram" denen ç ize lge le r du rumuna ge t i r i l i r . Böy lece ,il işkiler açık olar ak görü lür . Çizelgeye göre, çok sevilen çocu klar"Yıldızlar"-, h iç i l i ş k i ku ru lmayan la r "Yalnızlar" \ "Reddedilenler"; ay-r ıca b irb ir ine oy veren "Çiftler" ve " Üçgenler" or taya ç ıka r . A ş ağ ıdak isosyogram a göre B ve H gib i öğrenci ler seçim yapm ış fakat b aşkalar ın-ca seçi lmemiş lerd ir . Bunlar "İhmal e dilenler" d i r . Ö ğre tmen bu yan ı t l a rs onucu a lacağ ı ön lemle r i uygu lad ık tan s on ra g rup la r a r as ında b i rdeğiş ik l ik o lup o lmadığın ı saptamak iç in yeniden tes t ler i uygulayabi l i r .Moreno, bu tekniğ i gruplar iç inde toplumsal uyumu gel iş t i rmek ve top-

lumsal e tk in l iğ i sağlamak amacıy la gel iş t i rmiş t i r .

S ınıfın sosyometr ik yapıs ı hakk ındaki b i rçok araş t ı r m ala rda k l ik-l e r in yap ı s ın ın , çocuk la r ın top lums a l s ını f du ru mla r ına bağ l ı o lduğuan laş ı lmış t ı r .9

S o s y o m e t r i k Y a p ı

Kiş i ler in b i rb ir ler ine karş ı duygular ı ö lçülür . Uzak i l i şk i ler i ö lçer .Olumlu ve o lumsuz özel l ik ler .

T e m e l P o s t m â t

(1) (2) (3)iyi Sosyo metrik yap ı Do yum sağlayıcı gr up içi -s* Yüksek bireysel motivas-

ilişkiler yon ve başa rı ve yüksekdüzeyde grup performansı

C . Ö Ğ R E T M E N - Ö Ğ R E N C İ İ L İ Ş K İ L E R İ N D E T O P L U M -S A L S I N I F E T M E N İ

Öğ retm en öğrenci i l işk i ler inde top lum sal s ını f fark lı l ık lar ı da ro lo y n a m a k t a d ı r . Ö r n e ğ i n Becker, Chicago öğ re tmen le r i a r aş t ı rmas ındaal t s ını f çocuk lar ın ın eği t i lmekten hoş lanm adıkl ar ım tesbi t e tmiş t i r .Bu durum özel l ik le gecekondu bölges indeki çocuklarda görülmekte id i .

Bu çocuklar ın m otivasyonla r ı çok düşü ktü ve s ını ftak i denet im ler i çokgüçtü . Ayr ıca bu çocuklar ın sald ırganl ık , p is l ik ve sağl ık b i lg i ler in inolmayış ı g ib i a l ışkanl ık lar ı da e leş t i r i lmekteydi . 1 0 Kaplan'm b i r a ra ş -t ı rm as ınd a ise bu tür öğrenci ler in da vran ış lar ın ın öğretm enler i çokrahats ız e t t iğ i tesb i t ed i l mi ş t i r . 1 1 Ö rneğ in öğ re tmen le r bu tü rdavra nış lar ara s ınd a h ırsız l ık , yalancı l ık , kopyacı l ık , sa ld ırganl ık ve

34 3



mallar ın tahr ip edi lmes in i bel i r tmiş lerd ir . Ayr ıca d ikkats iz o luş lar ı ,okul iş ler ine o lan um ursam azl ık la r ı ve uyum suzluk lar ı da öğret-men le r in s evmed iğ i öze l l ik le rd i r .1 2

Goodacre'm araş t ı rmas ında, a l t sosyo-ekonomik düzeyde o lan okul-l a rdak i öğ re tmen le r in çocuk la r ın ın h içb i r in in o ta laman ın ü s tünde b i rentel lek tüel yeteneğe sahip o lm adıkla r ın ı bel i r t t ik ler i tesb i t ed ilmiş -t i r . 1 3

O ys ak i Bransis ve Bernstein'in a raş t ı rma la r ına gö re o r t a s ını f bö l-ge le r indek i öğ renc i l e r in dav ran ı ş l a r ın ın daha düzen l i o lduğug ö r ü l m ü ş t ü r . 1 4

D . Ü L K E M İ Z D E Ö Ğ R E T M E N - Ö Ğ R E N C İ İ L İ Ş K İ L E R İ

Ülkem izde, s ın ı f iç inde öğretm en-öğ renci i l i şk i lerin i s is temat ikolarak e le a lan çal ışmalar yoktur . Ancak gelenekcel davranış lar , s ın ı fo r t am ında e tki sin i s ü rdü rmek ted i r . Bun un la b i rl ikte , köy ve ken tb ir imle r ine göre fark lı i l işk iler söz konusu o lm aktad ır .

Geleneksel Türk a i les i , a taerk i l , geçer l i normlar ın uygulandığ ı ,büyükler ine ve u lusuna bağl ı , saygı l ıd ı r . Bu tür a i le , günümüzde k ır -sal kes imdedir . Bu tür a i le lerde insan i l i şk i ler i , daha çok toplumsal

uyma, o tor i teye baş eğme biçimindedir . Geleneksel ve k ıs ı t lay ıc ı a i leyapıs ı , çocuklarda bağımsızl ık duygu ve becer i ler in in gel işmes in i en-geller .

Ke nt le rde or ta s ın ıf çekirdek a i le lerde, değişmeler o lmuş tu r . Budeğişmeler , geleneksel o tor i ter l ik ten , çağdaş demokrsaiye doğru b irgeçiş b iç imindedir . As l ında bağımsız düşünmeyi , özerk l iğ i ve özdenet i -mi vurg ulay an çağdaş a i le ler , çocuk lar ına karşı dem okrat ik , an layış l ıve arkadaşç a d av ran m ak is terler . Ancak bu is tek , onlar ı , ç ocuk lar ınaaş ı r ı i lg i gös termeye ve aş ı r ı koruyucu o lmaya, bunlar ın sonucu o larakda çocuklardaki g i r iş imci l ik ve bağımsız davranma eği l imini engel le-meye g ötürm ekted ir . Böylece, geleneksel a i ledeki o tor i ter l iğ in yer in i

çağda ş a i lede kıs ıt layıc ı o lan fakat sevgiye da ya na n b ir o tor i ter l ik vea ş ı r ı d e n e t i m a l m a k t a d ı r . 1 5

Genel olarak Türk ailesinin özerkliği kıs ıt layıcı ve bağımlılığı pe-k i ş t i r i c i tu tumdan t am o la r ak uzak laş amad ığ ı gö rü lmüş tü r . Bu tü rai le il işk ileri okuld a, s ın ı f iç inde d e e tk is in i gö s term ekt edir . 1 6 G erekgeleneksel , gerekse çağdaş Türk a i les inde büyüklere ve onlar ın b i lg i

34 4



ve deneyimler ine saygı , önde gelen toplumsal normlardan b ir i o larakyer leşmiş t i r . Çok küçük yaş ta ana babanın , daha sonra i lkokulda öğ-retmenin söyledik ler in i b i l inçl i b i r tarzda, kuşku duymadan, hat taseverek ve rahat l ık la kabul lenen çocuk, büyüklere saygı i lkes ine uyar .Ancak sonralar ı , g iderek yoğunlaşan z ih insel , toplusal ve duygusalgel işimi s ı ras ında me rak ve kuşkular ın ı i fade e tm ede soru sormaya baş -layan çocuğun soru sorma davranış lar ı , o tor i ter an layış iç inde saygı-s ız l ık o larak yorumlanır . Gel iş imin gereği o larak soru sorma ve akl ı -n ın yatmadığı açık lamalar ı tar t ışma davranış ı , büyüklerce teşv ik edi l -mez ve hat ta bu davranış cezalandır ı lab i l i r . Bu davranış lar ın zayıf -la t ı lmas ı , cezalandır ı lmas ı , öğrenciy i çekingen, korkak ve suskun b ir

davranış iç ine i ter . Düşünceler inde bağımsız , özerk ve g ir iş imci insanyet iş t i rme a ma cın a ters düşen bu tür öğretm en-öğre nci il işkisi ü lke-m i z d e ç o k y a y g ı n d ı r . 1 7

Bazı araş t ı rmalarda Türk öğrenci ler in in kaygı düzeyler in in yükseko lduğu gö rü lmüş tü r . Bu du rum, Tü rk öğ renc i l e r in in oku l haya t l a r ın -da d iğer bazı ü lkelerdeki akranlar ından daha ted irg in , korkulu ve hu-zursuz o lduğuna işaret e tmektedir . Bu duygular ın temel inde ise , o to-r i ter kül türel değer ler in , cezalar ın get i rd iğ i s ın ı r lam alar ın ve çok rah ato lma yan öğ re tm en-öğ renc i i li şk i le r in in bu lund uğu nu s öy leyeb i l ir i z .1 8

Y İ R M İ D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M N O T L A R I


2 Musgrave, a.g.e. , s . 227-233.

3 Musgrave, a.g.e. , s . 233-236.



7 Mıhçıoğlu, C.: Personel İdaresinde Beşerî Münasebet ler, s . 112, 2. bası .

8 Musgrave, a.g.e. , s . 251 vd.

9 Gros, N.: Eğitim Sosyolojisi, s. 82.

10 Banks, Olive: a.g.e., s. 231.





15 Oğuzkan, a.g.e. , s . 263.

16 Oğuzkan. a.g.e. , s . 264.

17 Oğuzkan, a.g.e. , s . 265.

18 Oğuzkan, a.g.e. , s . 266.

345



S O S Y A L B İ R S İ S T E M O L A R A K S I N I F

25.Bölüm

Bu bö lüm de sınıfı sosyal bir s is tem olara k ele ald ıkta n sonra

s ın ıf ın ro l yapıs ına değineceğiz . S ın ıf ı e le a l ı rken , da ha çok başar ıüze r inde du racağ ız .

I . T A L C O T T P A R S O N S ' A G Ö R E S I N I F

Onun çal ışmalar ın ın çoğu, toplum gib i geniş toplumsal s is temlerüzer ine dir . Fak at "T he Scho ol Class as a Social Sys tem " (To plum sals istem olarak oku l lardak i sını f) i s imli incelem es inde uy um mod el in isınıf a uyg u la r . 1

Ok ul orga niza syon und a s ın ıf ın ik i i ş lev ine değin ir . B ir incisi ,"Top lums a l l a ş ma" , ik inc i s i "S eçme" d i r . Top lums a l l a ş ma , b i r ey le r in

gelecekteki ro l per formans lar ı iç in gerekl i uy um ve kapas i te ler in ingelişmesidir . E ğit im sis tem inin ikinci iş levi, öğren cileri farklı meslekalanlar ına seçmekt i r . Kim ünivers i teye g idecek, k im gi tmeyecek g ib i .Çağdaş t ekno lo j ik top lumla rda bu i ş i oku l l a r yapar . Bunun da t emel i ,başar ıd ı r . Oku l lar ın başar ı esasına- göre çocuklar ı ödü l lendirm eler i ,modern top lumla rda eğ i t ims e l ve ekonomik bü tün leş me gö rüş ününt e m e l i d i r .2

Fonks iyonal is t açıdan okul lardaki s ın ı f , toplumsal laş t ı rma kuru-mudur . Bu kurumla b ireysel beşer î k iş i l ik ler mot ivasyon ve teknik ba-k ımdan yeter l i o larak yet işk in ro l ler in i yer ine get i rmek iç in eği t i l i r ler . 3

Toplumsal laşma, b i reyler in gelecekteki ro l ler in i en iy i b iç imde yer ine

get i rmeler in in ön koşulu o lan uyumlar ın ve kapas i te ler in gel iş imidir .U yumun ik i eğes i va rd ı r : Top lumun gen i ş değer l e r in in uygu lanmas ınauy um : İk incis i i se top lum un yapıs ın da özel b i r ro l t ip in in icras ınauyum. Kapas i te de ik i öğeden o luşur : Bir incis i , b i reysel ro l lere dahi lgörevler in icras ı iç in becer i ya da yeter l ik : İk incis i , ro l sorumluluğu(Başkalar ıy la i l i şk i lerde uygun davranış lar ) 4

34 6



Parsorıs, eğ i t ims e l ku rumla r ve d iğe r top lums a l ku rumla r a r as ın -da iş levsel bağlar üzer inde ıs rar la durur . Eği t imin toplumsal laşma veseçme iş lev ler iy le okul lar , topluma, ro l ler in i iy i b iç imde yer ine get i renkişiler sağlar .

Bu ro l lere dağı l ım, başar ı ve l iyakat le o lur . Okul lar , hem değer-lerde b ir l ik sağlamayı gel iş t i rmeye çal ış ı r , hem de onlar ın muntazamiş lemes i iç in onlara bağl ıd ı r .

I I . S I N I F I N B Ü Y Ü K L Ü Ğ Ü

Sınıf ın büy ük ya da küçük o luşun a göre öğren imin n i te l iğ i de de-ğ iş ir . ide al o lan , küçük s ın ı f lard ır . Eği t imci ler , iy i b i r okul s is temin-deki e tm en o la rak dü şük b ir öğrenc i-öğretm en ora nın ı i ler i süre r ler 5 .A .B.D. 'deki son y ı l lardaki öğretmen grevler inde baş ta gelen is tek ler ,küçük s ın ıf l ard ı. K ü çük s ın ıf la r ö ğ re tmen aç ı s ından r aha t l ığ ı s ağ lam ak-tad ı r . A z öğ renc i , öğ re tmen bak ımından daha az s ınay kâğ ıd ı okuma-s ı , daha az tes t uygulamas ı , daha az ödev te tk ik i , daha az k iş iy le ha-be r l eş me , sın ıfı daha r aha t dene t im de bu lun dur ma k demek t i r . Ş üp -hes iz bu husus lar , öğrencin in öğrenmes in i kolaylaş t ı r ır ve öğret i -min kal i tes in i ar t t ı r ı r . F aka t öğret im in ver imli l iğ inde s ını fın ö lçüsü ,yaln ız baş ına e tk i deği ld i r . Bu husus , d iğer e tmenler le b i r l ik te gerçek-leş ir . Ayr ıca , s ın ı f büy üklü ğü ar t t ıkça, yetenekl i öğrenci sayıs ı da ar -

taca ğın dan , büy ük s ın ıf ın av antajs ız l ığ ı g ider i lmiş o lur .

I I I . Y E T E N E K G R U P L A M A L A R I ( T Ü R D E Ş L İ K )

Türdeş l ik te , benzer yetenekte o lanlar ın b i r araya get i r i lmes ian laş ı lmak tad ı r . A ca ba böy le b i r g rup land ı rm a gerek li mid i r ? Bukonuda değiş ik görüş ler i ler i sürü lmüş tür . 6

Türde ş l iğ in karş ıs ında o lanlar , b i r s ın ı fta çeş it l i yetene kte o lanla r ın öğ renme aç ı s ından o lumlu s onuç la r doğu racağ ına inan ı r l a r .Ö rneğ in d iğe r çocuk la r , ü s tün ye tenek l i çocuk la r a imren i r l e r , on la r ın

üs tün yetenekl i ler i m odel o larak görm eler i sayesinde öğren me arzu -la r ı kamçı lan ı r , i l e r ide o lan la r ın ge r ide ka lmış çocuk la r a ya rd ımetme duygular ı gel işmiş o lur .

Oysaki türdeş l iğ i savunanlar ise , az yetenekl i ler in üs tün yetenek-l i ler karş ıs ında aşağı l ık duygusuna kapı lmayacaklar ın ı , üs tün yetenek-l i l e r in kend i l e r in i yavaş la tacak e tmen le rden ko runmuş o lduk la r ın ı ,

347



öğretm enin kendin i s ın ıfa göre ayar lay acağ ın ı , s ık s ık tu tu m ve dav -r an ı ş l a r ın ı değ i ş t i rmek zo runda ka lmayacak la r ın ı s öy le r l e r .

Sonuç o larak , yetenek gruplandır ı lmas ı , öğrenci ler in icraat ın ı çokfazla e tk i lemem iş t i r . Fak at b i r s ını fta üs tün yetenekl i çocuklar ın o lm as ı ,s ın ıf ın başar ıs ın ı b i r mik tar o lum lu yö nde n etk i ler . Ya vaş ö ğrenenb i rkaç k iş in in o lmas ı is e f az la o lums uz b i r du rum yar a tm am ak t ad ı r . 7

I V . S I N I F I Ç l İ L E T İ Ş İ M

Sınıfın i le t iş im yapıs ı kon usun da çok az araş t ı rma yapı lm ış t ı r .Jackson, b i r öğ re tmen in 1 s aa t i ç inde o r t a l am a 200 i l e ti ş imde bu lun -duğunu tesbi t e tmiş t i r . Bu konuda daha çok sosyal ps ikologlar araş t ı r -m a y a p m ı ş l a r d ı r .

Bavelas, Leavitt ve arka daş la r ın ın beşer k işi lik gr up lard anoluşan laboratuvar deneyler i sonucunda dör t tür i le t iş im kal ıb ı tes -b i t ed i lmiş t i r .

Bavelas ve Leavitt, bu i l et i şim ka l ıp la r ın ın p rob lem çözü mü ndehem g rup , hem de b i rey düzey inde pe r fo rmans ın (Ed im) h ız ın ı , ey -l emin i , doğ ru luğunu ve doyumu e tk i l ed iğ in i bu lmuş la rd ı r . Bu rada ,çemberden ça rka doğ ru , o to r i t en in "merkezîleşmesi" açıs ından b ir ça-ba a lg ı l anmak tad ı r .

O o

Çem ber Z inc i r Y Çark

Çemberde her şahıs , kendis ine en yakın o turan ik i k iş iy le haber-leşeb ilme kte ve diğe r kiş ilerle i lgili bilgileri yine on lar yolu ilealabi l i r . Zin cir , uç ta ka lan ik i k iş in in yaln ızc a b ire r k işi ile hab er-

leşmes ine imkân sağlar . Y 'de üç ayr ı k iş iy le baber leşebi len b ir k i -ş in in var l ığ ı d ikkat i çeker . Ça rk b iç im inde d iğer bü tün k iş iler le ha-ber leşme imkâ nı o lan b ir merkezî k işi vard ır . Bu merk ezî k işi d ı -ş ında d iğer ler in in başka k iş i ler le haber leşme imkânı yoktur .

Çemberde daha çok e tk in l ik va rd ı r ve g rup mora l i yüks ek t i r .Problem çözümünde katk ı lar eş i t ve yoğun b ir e tk i leş im vardır , doyum

348



yüks ek ti r . En az baş a r ı lı g rup tu r . Ç ark ta ise p rob lem in çözüm ünedoğru ve h ız l ı g i tmek bakımından i le t iş im kal ıb ın ın h ız la iş lendiğ igözlenm iş t i r . Fa kat gru p e tk in l iğ i ve do yu m yüksek deği ld i r . Bireyseldüzeyde bak ı ld ığ ında g rubun baş a r ı s ı , ça rk ka l ıb ında , merkezdek i k i ş i -ye b ağl ıd ı r . Bu k iş i yetenekl i i se başar ı ar tar . Çe mb er gru bu ise ,akti f, önders iz , k ısmen dağın ık , yanl ış yap m ay a y önel imli , fakattü m üyeler i taraf ından sevi len b ir o luşum iç indedir . Ç ark ise da ha azakti f, ay ırdedici önde re sa hip , iy i teşk i la t lanmış , dah a az yanl ış yap m a-ya eğ il iml i f aka t t üm üye le r ince doyums uz luğa s ah ip t i r . 8

Zincir ve Y kal ıp lar ı i se , b i rb ir ine benzer ve çember i le çark

s onuç la r ın ın a r as ında s onuç la r ve rmiş t i r .Eğ i t im s i s t eminde ça rk düzen i uygu lan ıyo r . 9 Etkin o larak n i te-

lendir i len b ir kal ıp t ı r ve öğretm enin faal iyet i i le i lg i lid i r . Kat ı l ım en-gel lenmiş t i r . Yarat ıc ı l ık da törpülenmiş t i r .

B i r öğ renc i g rubundan d iğe r ine öğ ren i lmiş ' b i r b i lg in in ak ta r ı l -mas ı , b i r becer in in uygulanmas ı iç in öğrenci ler aras ı i le t iş im iç in dahaesnek s ın ı f mode l ler i , öğrenci ler aras ınd a d ah a fazla i le tiş ime im kânverecek s ın ıf ların da ha işlevsel o lacağı şüphes izdir .

V . Ö D Ü L S İ S T E M İ

Ödül s is temi , öğretmen-öğrenci i l i şk is in i kaygı laş t ı ran , sevimsiz-l e ş t i r en ve yabanc ı l a ş t ı r an yan la r ından b i r i o l a r ak gö rü lü r . Ü ç öze l -l iğ i va rd ı r . 1 0

a) Ö dü l s is temi , öğrenm eyi yaln ızca no t a lma k iç in gerekl ib i r f aal iye t du r um un a ge t i ri r .

b ) Rek abe t -E nder b i r kayn ak tan b i lg i a lmak i ç in öğ renc iy ib ireysel b i r çabaya götürür . Öğrenci ler in işb ir l iğ i yapmalar ı engel len-mek ted i r .

c) Öğrenci açıs ından or taya ç ıkan değiş ik l ik ler : Ezberci , us luçocuk yaratmaya dayal ı o lduğu ve böyle b ir s is temin ver imli i syankârolan yarat ıc ı l ığ ı engel led iğ i öne sürü lmektedir .

ik i a r aş t ı r ı c ın ın bu konuda a r aş t ı rma la r ı va r .

Deutsch'un araş t ı rma s ında ik i gru p seçilmiş t ir . A) Rek abetç i ,B) işb ir l ikçi grup . Rekabetçi lerden her üyeye ayr ı ayr ı not ver i l -miş t i r . i şb ir l ikçi gruplardan herkese aynı not ver i lmiş t i r , i şb ir l ikçi

34 9



grup ta a rkadaş la r ın ın mora l in in yüks ek o lduğu gö rü lmüş tü r . A rka-daşsever l ik , çaba, ih t imam gib i özel l ik ler görülmüş tür . Fakat başar ıdüşük id i . Rekabet grubunda ise b i reysel başar ın ın yüksek o lduğug ö r ü l m ü ş t ü r . 1 »

Peter Blau'nun araş t ı rm as ınd a ise, i şb ir liğ ine daya l ı o larak ça-l ışan gruplar ın icraat lar ı araş t ı r ı lmış ve b ireysel başar ın ın en üs t dü-zeyde o rgan ize ed i lmiş b iç imle r ine r ekabe te daya l ı g rup la rda r a s t -landığ ı bel i r lenm iş t i r . Oysak i işb ir liğ i grup lar ı , g rup o larak da haver iml i id i l e r . 1 2

Sosyal Psikoloji ve sanayi sosyolojis i alanlarında yapılan bu

araş t ı rmalar ın eği t im açıs ından sonucu şudur : Birey , kendi ç ıkar ıaçıs ından yarar l ı gördüğü ve de kendis in i engel leyen önemli e tmenler inbu lunm ad ığ ı du rum la rd a en yüksek baş a r ıy ı gös te rme çab as ın dad ı r . 1 3

Bat ı ü lke le r inde s ın ıf üze r inde yap ı l an b i r çok a r aş t ı rma la r ın zay ıftarafı , sını fın b i r toplum sal s is tem oluşunu d ikkate a lan mo del ya dateori eksikliğidir . Sınıf içi gözle m ve den eyim leri geniş bir bakışaç ı s ından b i rb i r ine bağ lay ıc ı a r aş t ı rma la r a büyük ih t iyaç va r .

V I . K A R M A E Ğ İ T İ M

Mil l î Eğ i t im Temel Y as as ında ka rma eğ i t im, i f ades in i bu lmuş tu r ."Okul larda k ız ve erkek karma eği t im yapı lmas ı esas t ı r . Ancak eği t i -

min türü ne, im kân ve zor lukla ra göre bazı okul lar , yaln ızc a k ız veyayaln ızca erkek öğrenci lere ayr ı lab i l i r" denmektedir . Bu görüşe, top-lumumuzda Cumhur iye t döneminde u laş ı lmış t ı r . O ys ak i k ız ve e rkeköğrenci ler i mekân o larak ayırmak, k ız ve erkek okul lar ı açmak dü-ş ünces i zaman zaman r ağbe t gö rmüş tü r . Ö ze l l ik le e rgen l ik dönemin -de bu lunan öğ re t im kademele r i i ç in bu ay r ım i s t enmiş t i r . K arma eğ i -t im düşün ces i , "k ız ve erkek öğrenci lere ayr ı , fakat eş i t eğ i t im " v ere-l im b iç imindek i uygu lamala r ı da kabu l e tmemiş t i r . Çünkü Ba t ın ıngel işmiş sanay i toplum lar ı b i le ayr ı fakat eş it okul lar ın d ona t ım , araç-gereç , kadr o , öğrenci ler in s ın ıfsal kökeni açıs ından eş it o lma dıklar ıbel i r lenmiş t i r .

Ya sanın get i rd iğ i k arm a eği t im i lkesi , eğ i t imde f ır sa t eş i t l iğ in ige rçek leş t i rmey i amaç layan çağdaş gö rüş le r i yans ı t an hukuks a l gü -vencedir . Ayr ıca bu i lke , Atatürk devr imler in in b ir parças ı o larak eği-t im s i s t emimize g i rmiş t i r . 1 4

0 A ta tü rkç ü düş üncede ve A t a tü rk dönem inde ka rm a eğ i t im,cins iyete dayanan geleneksel hayat a lanlar ı ayr ış ımına son vermiş ,

35 0



çağdaş laşmaya yönelen toplumsal değiş imin e tk in b ir aracı o larak kul-lan ı lmış t ı r .

0 K ar m a eği t im düşünces i , eğ i t im s is temimize b ir i lke o larakA ta tü rk döneminde g i rmiş ve ye r l e ş miş t i r .

Atatürk önces i eğ i t im tar ih imizde karma eği t im bir i lke deği ld i ."H areml ik -S e lâml ık" an lay ı ş ı çe r çeves inde kad ın ın eğ i t imden ya -r a r l anmas ı s öz konus u o lmuş tu r . K ız la r ın eğ i t im imkân la r ından ya -r a r l anmala r ı , t a r ih imiz in uzun b i r döneminde î s l âmiye t in c in s e l r o l t a -n ım lam ala r ına bağh ka lmış , bu nu n değ i şt ir i lmes i çab a la r ı d i ren i şl e ka r -ş ı laşmış t ır . Kızla r ın özel ve d insel eğ i t imler i , onlar ı erkekten ayırmış t ı r .

S ibyan okul lar ında b i le k ız ve erkekler ayr ı lmış t ı r . Hele ergenl ik döne-minde , a t eş le ba r u tu n b i r a r ad a o lama yacağ ın ı s öy len iyo rdu . O ys ak ibunlar ı , b i r yazar ın dediğ i g ib i b i rb ir ine z ı t ik i madde o lmaktan çok,top lum moto runa buha r yap an a teşl e s u o la r ak gö rmel id i r . O n la r ıb i rb ir ler in in tamamlayıcıs ı , b i rb ir in in eş i o larak görmel id ir .

K ur tu luş Savaş ı , ka dı n ve erkek iç in ha ya t a lanlar ı ayr ış ımın-da n, b i r l ik te v aro luş ve işb ir l iğ i sürecine geçişin or ta mı nı hazır lam ış t ı r .

Atatürk , çeş i t l i konuşmalar ında toplumun i ler lemes i ve yüksel-mes i iç in b i l imsel , töresel , to plum sal ve ekonom ik ha yat ta kad ın ıe rkeğ in o r t ağ ı , a rkadaş ı ve ya rd ımcıs ı yapmak ge reğ in i vu rgu lamış ,s ü rek l i o l a r ak top lumun kad ın ve e rkek ten o lu ş an b i r bü tün o lduğuna

değinmiş t i r .İ lk kez 1927-28 öğret im yı l ı baş ında or taokul larda karma eği t i -

me geçi ld i . 1934-35 ders y ı l ında ise tek l ises i bulunan merkezlerde 19l i s ede ka rma öğ re t im uygu lamas ı ge rçek leş t i r i ld i . 1 5 Böylece karma eği-t im, eğ i t im görm üş kadın nüfus sayısın ı ar t t ı rmış , ayr ıca , gelenekselc insel ro l kal ıp yarg ı lar ın ı değiş t i rmede etk in o lmuş tur . Cumhur iyetdönemimizde okul larda erkekler le aynı eğ i t imi gören , aynı başar ıy ıgös teren , aynı mes lek a lanlar ına ayr ı lab i len genç k ız lar , Atatürk 'ünideal ler in i gerçekleş t i rmiş lerd ir . Prof . H . Topçuoğlu 'nun deyimiyle ,"A ta tü rk , kad ın ı gö rev l i k ı lma yo luy la ku r ta rmış t ı . Y ân i , kad ınsayes inde yap ı lan b ir i şlev, görülen b ir i ş, sağla nan b ir fayda v a rd ı . " 1 5 a

V I I . S I N I F R O L Y A P I S I V E R O L İ L İ Ş K İ L E R İ

Sınıf küçük b ir or tam dır . K en din e özgü etk i leşimler taş ı r . Buetk i leş imler s ını f or tam ını , öğrenm eyi e tk i ler. Ö ğren cin in başar ısı ,geniş ö lçüde öğretmen-öğrenci e tk i leş imine bağl ıd ı r .

35 1



a . ö ğ r e n c i R o l ü

Sınıf iç inde öğrenci ro lün ün en bel i rg in özel l iğ i , ed i lgenl ik t i r .İy i öğrenci , öğretmeni d in ler , öğret imi tak ip eder , s ı ras ız çok konuşa-rak s ın ıf ı rahats ız e tme z. Geleneksel okul yapıs ında öğrenci he p edi l -gen du ru m da dır . İ ler i okul s is temi ise bu nu n ters id i r. Ör neğ in , d e-neyim ler , b i reysel ve s ın ı f pro je ler i , gerçek materya l ler in b iç imlen di-r i lmes i a lan gezi ler i g ib i . Öğrenme sürecine öğretmen kadar öğrencide e tken b iç imde kat ı l ı r .

"Life in C lass room " is imli yap ı t ınd a Jacksorı, "bir öğrenci iç inen yarar l ı özel l ik , sabır l ı o lmayı öğrenmekt i r" der . Örneğin günlük

s ın ıf haya t ında b i r çok bek leme , gec ikme du ru mla r ı o lab il i r . K u yruk -ta beklemek, öğretmenin d ikkat in i çekmek, b i r is iy le görüşmek iç inbeklemek v .s . g ib i . Başar ı l ı öğrenci , okulda o tor i tey i is ted iğ i yöndenas ı l kul lanabi leceğin i de öğrenir . Özel l ik le öğretmenler i i le i l i şk i le-r inde bu hus us önem kazan ı r . D iğe r yandan , dav ran ı ş l a r ın ın s ü rek l io la r ak baş ka la r ınca değer lend i r i lmes ine ka t l anmak , bun la r ı öğ renmekzorundad ı r . Y ine , Jackson, okula karşı bıkkınlık, bıkkınlık, is teksizlikve kar ış ık h is ler duymalar ı hayret le karş ı lanmaktadır g ib i sonuçlaravarmış t ı r .

b . Ö ğ r e t m e n i n R o l ü

Öğretmenin ro lü konusuna i lk kez i lg i duyan sosyologlardan b i-risi, E. Durkheim'dir. O na gö re öğ re tmen in o to ri t e si b i rkaç kaynak -tan ge l i r :

1. Ö ğ re tm en in yaş ından kayn ak lan an s ayg ı (K a t ' i o to r it e )

2 . Mes leğine bağl ı o larak "A hlâk î o tor i te"

3 . Ö ğ re tm en in top lums a l köken i. Bu hus us, öğ re tmen-öğ renc ii li şkis in i güçleş t i rmek tedir . Öğ retm enle r genel o larak a l t s ın ıf lar ın üs tkade me ler ind en y a da or ta sını fın a l t kad em eler in den gelen k iş i ler -d ir .

Özel l ik le a l t sosyo-ekonomik çevrelerdeki okul larda öğrenci ler inçoğun luğunun öğ re tmen in köken inden a l t t a o lduğu ye r l e rde öğ renc i -l e r e yüks ek ten bakm a, a ş ağ ı l ama g ib i tu tum la r , öğ re tmen öğ renc ii l i şk i ler in i güçleş t i rmektedir . Ters i de söz konusu o labi l i r . 1 6

Ö ğre tmen in b i r top lums a l s i s t em o la r ak oku l i ç indek i konumu ,öğretm en-öğ renci i l işk i ler in i güçleş t iren b ir e tken o larak görülm ekte-

35 2



d i r . Ö ğre tmen in oku l i ç indek i bu ed i lgen konumu onda güçs üz lük vebaz ı o lums uz luk la r ya ra tmak ta , bu da öğ renc iye yans ımak tad ı r . 1 7

W. Waller , "Öğret im Sosyolo j is i" is imli araş t ı rmas ında, öğretme-nin okulda yer leşmiş toplumsal düzenin temsi lc is i o lduğunu ve onunmenfaat in in x bu düzen i ko rumak o lduğunu , oys ak i öğ renc i l e r in buyapıya karş ı o lumsuz tu tum iç inde o lduklar ın ı bel i r t i r . Öğrenci ler ,öğretmenin denet imini e tk is iz leş t i rmeye çal ış ı r lar . Öğrenci ler , bu ba-k ımdan s t ra te j i ler gel iş t i r i r ler . Örneğin öğrenci ler , "Ci la lama takt i -t iğ inde onunla ayr ı b i r arka p landa i l i şk i ler i gel iş t i rerek onun o tor i -tesi e t raf ında yer a l ı r lar . "Çeki lm e takt iğ i " i le de öğrenci ler , öğre nm e

s i s teminde he rhang ib i r ödü l elde e tme du ru m un da n çek il ir le r ve s ı-n ı f f aa l iye t l e rinde as ga r î ça ba s a r f ede r l e r1 8 . B u k o n u d a a r a ş t ı r m a y a -p a n Holt, oku l l a r ın çocuk la rdak i doğa l öğ renme güdüs ünü ö ldü ren ,on la r ı çev re i l e i lg i ku rab i lme imkân ından tümüy le uzak laş t ı r an ye r l e ro l d u ğ u n u b e l i r t i r 1 9 .

c. ö ğ r e t m e n l e r i n E t k e n l i ğ i

Öğretmen-öğrenci i l i şk i ler indeki bütün yapısal bozukluklara rağ-men, öğretmen, başar ıda y ine de e tken b ir k iş id i r .

İy i b i r öğretmen nas ı ld ı r? sorusuna yapı lan araş t ı rmalar geçer l i

b i r yanı t verememiş lerd ir . Ancak, öğret imin kal i tes i , öğretmenin öğ-retimi ve öğrenci başarıs ı i le i l işkilidir . Yıl başı i le yıl sonunda başarıaçıs ından o lum lu b ir fark va rsa o öğretm en başar ı l ıd ı r . Bu husus tes t -ler le bel i r lenmiş t i r .

d . Ö ğ r e t m e n i n E t k e n l i ğ i n i B e l i r l e y e n N e s n e l ö l ç ü t l e r

Bazı araş t ı rma sonuçlar ından çıkarabi leceğimiz bu e tkenler i aşa-ğ ıdaki g ib i özet leyebi l i rz : 2 0

aa) Öğretmenin yet işme tarzı , a ld ığ ı eğ i t imin kal i tes i , öğret imkonu la r ı ,

bb ) Ö ğ re tm en in k iş il ik tip i (Ö ğre tm en in ko nuya hâk imiye t i ,konuyu düzenleyiş b iç imi , öğrenciy i teşv ik i , öğrenci i le kurulan yakınilişki),

cc) Öğrenci i le sağl ık l ı i l i şk i ler kurabi lme (Öğrenci ler in in yete-nekler i hakkında b i lg i sahib i o lmas ı , a i le koşul lar ın ı , duygusal sorun-

35 3



l a r ın ı an lamas ı , on la r ın s ın ıf tak i f aal iyet l e rin in p lan la nm as ında bu

bi lg i ler i kul lanabi lmes i ,dd ) Ö ğre tmen in P opü la r i t e s i -Bunun la da öğ renme-baş a r ı a r a -

s ında i l i şk i vard ır . Fakat her zaman en sevi len öğretmende çok başar ısağlanır b iç imindeki b i r genel leme geçer l i deği ld i r .

ee) Öğretmenin önderlik özelliği - Kurt Leuıin ve arkadaş lar ı taraf ın-dan yap ı l an a r aş t ı rmada öğ re tmen in önder o la r ak ka l i t e s i , öğ renc i -n in başar ıs ında önemli sonuçlar doğurduğu bel i r lenmiş t i r . Bu araş t ı r -ma üç grup önder le yapı lmış t ı r . Demokrat ik , o tor i ter ve i lg is iz o l -mak üze re üç g rup önder le yap ı lmış t ı r .

i ) D em okra t ik g rub un tüm faa liyet ve amaç la r ı bu am aç la r a u laş-

ma yol lar ı , g rupça ve demokrat ik o larak tesbi t ed i lmekte , önder ise gru-bun e tk in b i r üyes i du rumundad ı r . S onuç o la r ak : D oyum düzey le r iyüksek (grup moral in in yüksekl iğ i ) , kat ı l ım is teğ i çok , grup b i l incien yüks ek düzeyded i r .

i i) O to r i t e r (Ö nder l ik ) g rup ta tüm faa liye tl e rin am aç la r ı önderta r a f ından be l i r len ip , s on radan g rub a d ik te ed i l i r. S onuç o la r ak , li -de r baş ta bu lunduğu zaman ve r im çok yüks ek , l îde r ay r ı ld ığ ı zamanver im düş mek ted i r .

i ii ) İ lg is iz l îder gr ub un da grup , tüm üyle kendi hal in dedir .L î d e r h e r h a n g i b i r k a r a r m e k a n i z a m a s ı n a k a t ı l m a m a k t a d ı r . S o n u ç

olarak , üret imin kal i tes i - grup moral i , ü rünün kal i tes i , ö teki ler kadaryüks ek değ i ld i r . Ö ğrenc i l e r memnundur ve l îde re (Ö ğre tmen) ka r ş ıdaha o lumludur la r . L îde r üye le r e ne yapacak la r ın ı , nas ı l yapacak la r ın ısöylerse, üyeler , üret imi da ha fazla yapabi l i r ler . L îder , gru bu n b aş ın-dan ay r ı l ıp d ı ş a r ı ç ık t ığ ında g rup ve r imi a r tmak tad ı r . Çünkü , g rup -tan b i r i , g rubun dene t imin i e l e a lmak tad ı r .

Sonuç o larak şu husus bel i r t i leb i l i r :

Ö ğrenc i l e r , gene l o la r ak g rup t a r t ı ş ma la r ı ve g rup haya t ın ınözend i r i ld iğ i b i r o r t amda , daha çok öğ reneb i l iyo r , daha mu t lu veyara t ı c ı o lab i l iyo r l a r . K end i baş ına b ı r ak ı l an la rda çok baş a r ı l ı o l an -

lar o ldu ğu g ib i , başar ın ın o lmad ığı du rum lar da söz konusu o labi l -mek tedir . Bü tün öğrenci k it les i ve konu lar iç in iy i b i r öğret im yad aöğretmen t ip i ç izmek güçtür . Ders in odağı , öğretmenle öğrenci aras ın-daki karş ı l ık l ı e tk i leş im olmal ıd ır . 2 1

354

L



Y İR M İB E Ş İN C İ B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Parel ius, A. Parker an d Th e Parel ius. J. Ro ber t : Sociology of Educ at ion, s. 8.

2 Parelius, a.g.e., s. 9



5 Boocock, a.g.e., s. 168

6 Boocock. a.g.e., s. 158


8 Boocock, a.g.e., s. 176-177



11 Boocock, a.g.e. s. 167



14 Tan , M ine: Ata türk 'çü Düşünüş ve Karm a Eği t im. Boğaziç i Üni . Ata türk Sepm-pozyumu ki tabı içinde.

15 Tan, a.g. yazı .

15a Top çuo ğlu, H .: "10. yı l , 10. Sını f" S üm erba nk Der g. , Sayı 149.

16 17 Boocock, a.g.e., s. 127




21 Boocock, a.g.e., s. .132

355



26.Bölüm

Ö Ğ R E T M E N İ N S T A T Ü S Ü

Bu bö lümde , öğ re tmen in top lums a l s t a tü s ünü e le a l acağ ız . Ö ğ-

r e tme n in s t a tü s üne geçm eden önce , gene l o la r ak "Top lu ms a l s t a tü ' "kav ramına değ inmek i s t iyo ruz .

I . T O P L U M S A L S T A T Ü K A V R A M I V E Ç E Ş İ T L E R İ

A . T A N I M

Toplumsal s t ta tü , b i reyin toplum yapıs ı iç inde işgal e t t iğ i (ko-num) ya da "yer" d i r . Bu yer i i se toplumun kendis i tay in der .

Toplumsal s ta tü ler in ik i kökeni vard ır . Bir incis i , v e r i l e n s t a t ü -

l er , diğeri ise k a z a n ı l m ı ş s t a t ü l e r d i r .1. V e r i l e n S t a t ü l e r

Bu du rumda , b i r ey in h içb i r ey lem ve e tk i s i bu lunmadan , top lum,kendi kabul e t t iğ i bazı ö lçülere göre ona bel i r l i b i r s ta tü tan ır . 1 Budu rum da b i r ey in ye tenek le r i , bece ri l e ri hes aba ka t ı lmaz . Ö rne ğ in ,erkek o larak doğmak, ed in i lmiş b i r s ta tüdür . Doğuş tan e lde edi lmiş -t i r . Böylece bazı haklar , görevler ve davranış lara müsaade edi l i r .

Başka b ir örne k: A.B .D. 'd e 16 yaş ınd a b ir çocuk, arab a eh l iyet ia labi l i r . Toplum ona böylece, yet işk in lere özgü b ir hakkı kul lanmayıtanıyarak ona yet işk in s ta tüsü ver i r . Bu, ver i len s ta tüdür . Bizde de,

"evlenm e kiş iy i reşid k ı lar" uy gulam as ı vard ır . Y âni , 18 yaş ın dan önceevlenen k imseler böylece yet işk in sayı l ı r lar . Yine, 18 yaş ındak i k im-selere seçim hakkı ver i lmes i uygulamalar ı da başka b ir örnekt i r .

Yine, 65 yaş ında b ir k imse iş inden emekl i o lur . Ama toplum,ar t ık bu k imseye yaş l ı s ta tüsü ver i r . Oysaki d inç, canl ı o lup o lmadığıd ikka te a l ınmaz .

356



2. K a z a n ı l a n S t a t ü l e r

Bireyin kendi çaba ve başar ı lar ına , yetenekler ine göre kendis in ine lde e t t iğ i b i r konumdur . 2

Birey o konumu elde e tmek iç in şu ya da bu b iç imde b ir mücade-leden geçmiş t i r . Bu kon um lar , başar ı l ı o larak d iğer ler iy le yar ışankimseler iç in açık b ırakı l ı r . Öğretmen o lmak, okulda rehber l ik uzmanıo lmak , kazan ı lmış b i r s t a tüdü r .

Bu statülerin her ikis inin de sayı olarak çokluk ya da azlığı, top-lum lara göre fark lı lık g ös ter i r . İ lkel kabi le ler ve feodal kral l ık larda

esk i M ıs ı r ' da hem en hem en bü tün k onum lar , ve r i lmiş b iç imde id i .H erkes le ya r ı ş ma yok tu r , bü tün konumlar "yaka lanacak" o lan b i r ş eydeği ld i r . Başka b iç imde ise bütün konumlar , "s ı rada"dır . Başar ı l ıo lan , onu elde eder . Bu s ta tü ler in çok o lduğu toplumlar d inamikt i r .Bug ün iş dün yas ın ın icra î görevler ya pa n tü m organiz asyonla r ı sonra-dan kazan ı lmış konum lard ı r . To p lum n ekada r s anay il e şmiş se , i ş bö lümüne kad ar çok ar tm ışsa , bu kon um lar o kad ar çoktur . Sanayi leşmiş tek-no lo jik top lum da , da ha önceden m evcu t o lm ayan yen i konum lar ya ra -t ı lmış t ır . O n la r ın d a im a aç ık b ı rak ı lmak ve ya r ı ş may la do ldu ru lm a-ya müsaade edi lmes i eğ i l imi vard ır .

B . S A Y G I N L I K

To plum sal s ta tü , b i reyin gru p ya da toplu md aki yer in in tasv i-r iy le i lg i l i b i r soyut lamadır . 3 H er s ta tü , bel l i b iç im de b ir de-ğer lendirmeye tâb id ir . Örneğin , tekdüze, önemli , güç, iy i vs . g ib i .G ene l l ik le b i r top lumun no rmla r ında , a r zu lanan b i r s t a tü hakk ındamut laka b i r ya rg ı l ama va rd ı r . İ ş t e , s t a tünün değer lend i r i lmes i , onunsaygın l ığ ın ı or taya ç ıkar ı r . Örneğin öğret im mes leğin in s ta tü durumu,mes lek dünyas ındaki d iğer s ta tü durumlar ıy la karş ı laş t ı r ı ld ığ ı zamandüşük b ir saygın l ığa sahip o lduğu söylenebi l ir . O ysa eski Doğ u kü l tür -ler inde öğ retm en ya d a â l im in s ta tü du ru m u en yüksek saygın lık de-r eces ine s ah ip t i . Y ahud i top lu luğunda eğ i t imc in in s t a tü du rumu çok

yüksekt i r ve genel l ik le kül türd eki d iğer s ta tü du rum lar ına oran laüs tün b ir saygın l ığa sahip t i r . Sata tü kavramı kendi baş ına özel b i r de-ğe re s ah ip değ i ld i r . Top lums a l yap ıda s adece b i r konumdur . 4

Statü ye i li şkin b ir d iğer kav ram da "Say gın l ık" t ı r . Saygın l ık ,b i r s ta tüdeki b i reyin ro l davranış ın ın değer lendir i lmes id ir . Başka b iri fade i le , k işin in s ta tüsüyle i lg i li beklent i ler i ne derecey e kad ar başar ı -

357



l ı b i r b iç imde yer ine get i rd iğ i hakkındaki değer lendirme, saygın l ık-t ı r . 5

C . S T A T Ü Ö L Ç Ü T L E R İ

Toplum, b ireyin toplumsal s ta tüsünü bel i r lerken genel l ik le b i rt ak ım ö lçü t l e r ku l l an ı r . 6 Bu ölçüt ler de b ireyin a i le durumu, soyu,etn ik gru bu , servet du ru m u, toplu md aki iş lev in in yarar l ı l ık derece-si, eğitim öğretim derecesi, dinsel durumu ve biyolojik özellikleridir .

D . K İ L İ T S T A T Ü

Birey in g rup ta ya da top lumda , ayn ı zamanda , b i rden çok s t a tü s üvard ı r . B i r k ims e hem öğ renc i , hem damat , hem baba , hem koca , hemoğu l , hem öğ re tmen s t a tü le r inde bu lunab i l i r . F aka t bun la rdan b i r i s i ,onun t emel s t a tü s üdü r . Y ân i çeş i t l i s t a tü le r i a r as ında top lumun enfazla önem verdiğ i grupta ki s ta tüsü onun k i l i t s ta tüs ünü o luş tur ur .Ekonomik değer ler in ve kurumlar ın yüksek saygın l ık taş ıd ığ ı b i r top-lumda b ir i ş le tmede yönet ic i o larak çal ışan k imsenin mes leğindeki s ta-tüsü onun k i l i t s ta tüsüdür . 7

E . S T A T Ü S İ M G E L E R İ

Bunlar , herhangib ir k imsenin mes leğin i ya da çal ış t ığ ı yer in n i te-l iğin i be l i rl eyen öğe le rd ir . S ta tü o la r ak a tı ft a b u lun duğ um uz ku r umya da ko num i le b i r l ik te g iden s img elerd ir . 8 Muayyen b i r s t a tüyüdolduran herkes , s ta tü s imgeler ine sahip t i r . Bugün bu s imgeler , kuru-mun kendis inden daha gös ter iş l i o larak görünür . Bunlar b i r ev , b i rtören , b ir rozet , kol tuk vs. o labi l i r . S imgeler in m ad dî o lmas ı şar t ıyok tu r . M anev î de o lab il i r le r . Ö rn eğ in p ro toko lde ön s a f la rda ye r a l -mak b i r manev î s t a tü s embo lüdü r . Bu s embo l le r in top lumda öneml iiş lev leri vard ır . Çü nkü bu s imgeler o s ta tüye sahip o lma yan lar ı özen-dir i r . Örneğin b ir öğret im üyes i ya da b ir yarg ıç ciibbesi ya da asker î

işaret ler , ona sahip o lmayan öğrenci ler i özendir ip o konumu elde e t - 'meye çal ışmalar ı g ib i . A .B.D. 'de b ir öğrenci b i r y ı l l ık öğret im süres incene ka da r çok okul d ış ı faal iyet lere kat ı lmışsa , ne kad ar çok zam anın ıvermişse , o öğrenci arkad aş gru bu nc a önem li b i r toplum sal s ta tüyesahip t i r . Çün kü çocu ğun faal iyet ler i ve başar ı lar ı okul l i s ter iler inegeçmektedir . Bu durumda başar ı l i s te ler i b i r s in iğe o lmaktadır .

35 8



ı ı . ÖĞRETMENIN STATÜSÜ

Öğret im mes leğin in icracıs ı o larak öğretmenin de toplumda bel i r -l i b i r s t a tü s ü va rd ı r . Ö ğre tme n in s t a tü s ünü n değer lend i r ilmes i top -lum lara göre fark lı lık gös terme kle bera ber , esk iden genell ik le tüm top-lumlarda yüksek b ir saygın l ığa sahip t i ler . Fakat son yüzyı lda öğret-me nler aşağıda bel i r teceğimiz çeş it l i e tkenler sebebiy le düşük b irs ta tü değer lendir i lmes ine tâb i tu tu lmuş lard ır . Bu etkenler i şu nokta-l a r d a t o p la m a k m ü m k ü n d ü r . 9

A . C İ N S İ Y E T

19. yüzyı lda eği t im dünyas ında h iç kuşkusuz kadın , erkektendaha aşağı b i r s ta tüde id i . Kadın ın hangi mes lekte o lursa o lsun genel-l ikle erkekten da ha aşağı b i r s ta tüd e o luşu hâlâ sürme ktedir . O hald eöğ re tm en in kad ın o lmas ı du rum un da onun cin siye ti , s t a tü s ünü düş ü r -mek ted i r . Böy lece mes leğ in değer i , kad ın ın s t a tü s ündek i da lga lanma-lara bağl ı o lmaktadır . Gel işmiş ü lkelerde i lk öğret im öğretmenler in inbüyük b i r çoğun luğu kad ınd ı r . K ad ın özgü r lüğü mücade les i s ı r a s ındaerkekler le eş i t ücret ödenmes i iç in sağlanan imkânlar , kadın öğret-menler i de e tk i lemiş ve onlar da erkekler le eş i t ücret a lmaya baş la-mış lard ır . Bunun la b ir l ik te m üd ür , bölü m başkanl ığ ı g ib i yüksek üc-r e t li konum lar e rkek le r t a r a f ından d o ldu ru lmak tad ı r . Böy lece kadmöğre tmen le r in o r t a l ama kazanc ı , e rkek le r e o r an la düş ük düzeydeka lmak tad ı r . Bu du rum kad ın la r i ç in kaç ın ı lmaz du ruma ge lmek te -d ir . Çünkü annel ik durumlar ı onlar ın çocuklar ıy la sürekl i i lg i lenmele-r in i gerekt i rd iğ i iç in bu yüksek konumlar ı kaybetmeler ine ve dahafaz la i l e r leyememele r ine yo l açm ak tad ı r .

A yr ıca ya r ım zaman l ı o la r ak ça l ı ş an ev l i kad ın öğ re tmen le r ins ta tü s ü de t am z am an l ı ça l ı şan ev l i kad ın öğ re tmen le r e o r an la dah a dü -ş ük düzeyde ka lmak tad ı r .

K ad ın öğ re tmen le r , e rkek le r l e e ş i t üc r e t a lma la r ına r ağmen oku l -da y ine de e rkek öğ re tmen le r e o r an la düş ük s t a tüde ka lmak tad ı r l a r .Bu du ru m gel işmiş ü lkelerde de böyle sür üp g i tm ektedir . Sebebin i

kad ın hakk ındak i gene l değer ya rg ı l a r ında a r amak ge rek i r .Yine, kadın öğretmenler in b ir k ısmının yükselmeye karş ı i lg is iz l iğ i

de s t a tü le r in i e tk i l emek ted i r . 1 0 Çeşi t l i e tkenler le kadın lar , erkeklereoranla yükselmeye düşkün deği ld i r ler . Ancak yönet ime g irenler yük-selebi lmektedir . Böylece başar ı l ı ve yeter l i öğretmenler in sayıs ı azal-m a k t a d ı r .

35 9



B . Ö Ğ R E N C İ L E R İ N S T A T Ü S Ü V E Y A Ş I

Bazı ülkelerdek i özel oku llar , resm î okulla r vs . gibi farklı ok ult ip ler in in s ta tü ler i de fark l ıd ı r . Bu ralar a dev am ed en öğrenci ler in s ta-tü ler i o okuld a ders veren öğretm enlere de yan s ıma ktad ır . Bir ge-cekondu bölges indeki devlet okulunda ders veren öğretmenle , ücret l ib i r özel okulda ders veren öğretmenin s ta tü ler i de fark l ı laşmaktadır .

İngi l te re 'de , or ta öğre t imde bu lun an fark lı ik i okul t ip i fark lıs t a tü le r e s ah ip t i r. G ram m ar S choo l ' l a r , M ode rn S choo l ' l a rdan dah ayüksek s ta tüye sahip t i r ler . Bunun sebebi , ik inci t ip okulun düşük s ta-tüdeki öğrenci ler i okula a lmas ıd ır .

Al t sosyo-ekonomik s ın ıf çocuklar ına ders veren öğretm enler , ora-da daha az ücret e lde e t t ik ler i iç in bu durum öğretmenler in s ta tüsünüdüş ü rmek ted i r .

U fak yaş tak i çocuk la r a de r s ve ren öğ re tmen le r , dah a büyük le r eder s ve ren le rden daha düş ük s t a tünde ka lmak tad ı r l a r . Çünkü b i r i lk -oku l öğ re tmen in in a ld ığ ı üc re t , o r t aoku l öğ re tmen inden daha azd ı r .

C . G E N E L Ü C R E T D Ü Ş Ü K L Ü Ğ Ü

Tüm ülkelerde öğretmenler , genel l ik le d iğer mes leklere oranladaha az gel i r e lde e tmektedir ler . A .B.D. , İngi l tere . Türkiye 'de o lduğugibi . Bu sebeple düşük ücret , onlar ın düşük s ta tüde kalmalar ına sebepolmuş tur . Ülkemizde de son zamanlara değin özel l ik le i lkokul öğret-menler in in geçim sorunlar ı bu sebeple c iddî b i r düzeye- gelmiş t i .Böylece sadece maaş ı i le geçinemeyen öğretmenler , ya mes lekten ay-r ı lmak ta , ya da ik inc i b i r i ş yapmak tayd ı l a r . Ö rneğ in ya r ım zaman l ıo larak ders saat ler i d ış ında garsonluk , şoför lük , tezgâh tar l ık , g işememurluğu g ib i i ş lerde çal ışarak ek gel i r sağlamakta id i ler . 1 1 Evli öğ-retmenler daha güç durumda id i ler . Fakat son personel yasas ı bu du-rumu kısmen iy i leş t i rmeye çal ışmış t ı r .

D . Ö Ğ R E T M E N L E R İ N Ö Ğ R E N İ M D E R E C E S İ

Ö ğre tmen le r in öğ ren im dereces i de on la r ın top lums a l s t a tü le r in ie tk i lemekted ir . Ayn ı okuld a ders veren fakülte me zun u b ir öğretm en-le , öğre tme n okulu mez unu b ir öğretm enin s ta tüsü fark lı laşı r . Ülke-mizde özel lik le or ta öğret im deki öğre tme nler in fark lı öğ renim dere-

36 0



çeleri onlar ın s ta tü ler in i fark l ılaş t ı rmaktadır . Fakü l te m ezu nu b ir or ta-okul öğretmeni , eğ i t im ens t i tüsü mezunundan daha saygın l ık l ı sayı ld ı -ğ ından aralar ında g iz l iden g iz l iye b ir s ta tü mücadeles i sürüp g ider .A yn ı oku ldan mez un o lan la r , b i rb i r le r in i da ha çok ko ru r ve tu ta r l a r .

İngi l te re 'de de 1944 y ı l ına dek fark lı ö ğrenim li öğretm enler iç inik i ayr ı kavram kul lanı l ı rd ı "The School Mas ter" dedik ler i , ün ivers i -t e mezunu , "The Teacher " i s e ko le j ( o r t aoku l ) mezunu öğ re tmen ii fade e tmekteyd i . Fakül te derecesi , öğretmen l ik ser ti f ikas ından da hayüksek b ir s ta tüye sahip t i r .

E . O K U T U L A N K O N U19. yüzyı lda ve daha önceler i hümanis t b i l imler in s ta tüsü , fen

bi l imler ine oran la çok da ha yüksekt i . Bu sebeple oku l larda fen b i l im-ler ine çok az yer ver i l iyordu. Böylece fen b i l imler i oku tan öğretm enler ,k lâs ik ler i okutanlara oranla düşük s ta tüde id i ler . Bugün ise durumters ine dönm üş , fen b i l imler i , pozi t i f b i l imler oku tan öğre tme nler , top -lumsal b i l imci lere beşer î b i l imci lere oranla daha yüksek b ir s ta tüyeçıkmış lard ır . Çünkü sanayi leşme süreci , teknik e lemanlara ih t iyaç do-ğurdu ve bunlar ı yet iş t i recek öğretmenler in sayıs ında b ir ar t ışa sebepoldu . Böylece ücret ler i de toplumsal b i l imci lere oranla daha da ar t t ı .

F . Ö Ğ R E T M E N İ N T O P L U M S A L K Ö K E N İÖ ğret m enle r tüm ülkelerde, genell ik le or ta sın ı ftan gelmek tedir -

ler . Böylece onlar , b i r tür or ta sın ıf ah lâk ın ın koruy ucusu o lm akta dır -lar . Or ta s ını fın değer ve davran ış lar ın ı gös ter i r ler . D ah a önceler i öğ-ret im mes leği yuka r ı doğru toplu msa l hareket l i l iğ in b ir yolu o lma k-tayd ı . Ö rneğ in ing i l t e r e ' de yap ı l an a r aş t ı rma la r a gö re öğ re tmen le r inbab ala r ı genel lik le işç i s ın ı fına m ens uptu . Bugü n bu duru m , gel işmek-te o lan ü lkelerde k ısmen sürmekte ise de öğretmenler daha çok or tas ın ıf tan gelmek tedir ler . D ah a önceler i öğretm enl ik , b i r toplum sal hare-ket l i l ik yolu o lduğu iç in saygın l ık l ı , arzulanan b ir mes lekt i . Bu durumbugün k ısmen bazı ü lkelerde sürmekte ise de yüksek b ir saygın l ığ ı

ge rek t i rmemek ted i r . Bunun la b i r l ik te oku l t ip l e r ine gö re de öğ re tmen-ler in toplumsal kökenler i değiş ik l ik gös termektedir .

G . K I D E M V E Y A Ş

Öğ retm enle r in aynı okul iç inde ya da b ir dereceye kad ar okuld ış ında sahip o lduklar ı k ıdem ve yaş durumlar ı da d iğer ler iy le s ta tü

36 1



fark l ılaşmas ına yol açar . K ıdem li ve yaş lı öğretm enler , geleneksel T ürk"saygı" değer ine göre , k ıdemsiz ve genç öğretmenlerden daha yükseks ta tüde bu lunu r la r .

H . B A Ğ I M L I L I K

Öğretmenler in genel l ik le b i r devlet memuru o lmalar ı sebebiy le ,hüküm ete bağ l ı o lma la r ı da on la r ın s ta tü s ünü düş ün ren b i r öge o lmak-tadır . Çünkü b ir mes lek sahib i , önemli karar lar ı kendis i verebi lmel i -d ir . Oysaki öğretmen l ik mes leğinde öğretm enin h iyerarş ik âmir le-r ine bağımlı l ığ ı , onun bağımsız karar ver iş in i engel lemektedir . Bu du-rum ge l i ş miş ü lke le rde de böy led i r . Ö rneğ in A .B .D . ' dek i bu du rumubir yazar , öğretmenin k i t le eğ i t iminin teker leğindeki b i r çark d iş indend a h a a z ö n e m d e o l d u ğ u n u b e l i r t i y o r . 1 2 A ynı yaza r , öğ re tm en in b a -ğ ımsızl ığ ın ı s ın ı r layan ve e tk i leri , sayı lar ı h ız la ar ta n eği t im uzm an-la r ına da değ in iyo r . Ö ğre tmen le r in A .B .D . ' de r ehber le r , müfe t t i ş l e rve is ta t is tikçi ler g ib i uz m anl ar karş ıs ında e l i kolu bağl ı , kendi ler in inkarar verme imkânlar ı iy ice s ın ı r lanmış b ir duruma düş tükler i bel i r -t i l i y o r .1 3

Ü lkemizde öğ re tmen in s t a tü s ünün aza lmış o lduğunu be l i r t e -b i l i r iz . Yukarda değindiğ imiz sebepler ü lkemizde de geçer l id i r . Bun-lar ın yanında, mes lekle s iyasal ik t idar sür tüşmeler i sürüp g i tmektedir .Çeş i tl i ik t idar lar k endi s iyasal görüş ler ine göre ö ğretm enler le çat ışma -lara o ldukça sık g i rmek tedir ler . Ayr ıca öğretmen ler de s iyasal hay at ıniç ine iy ice g irmiş lerd ir . Yönet ime pol i t ikanın g irmes iy le öğretmen,herhangib ir sorunu i le i lg i l i o larak yönet ic iden çok pol i t ikacıya baş -vurmaktadır . Bunun sonucu o larak mes leksel bağımsızl ığ ından feda-k â r l ı k e t m e k t e d i r . 1 4 A t a t ü r k d ö n e m i n d e b ü t ü n ö ğ r e t m e n l e r i n K e -mal is t fe lsefeyi benimsem iş o lm alar ı o nlar ın en yüksek s ta tüye u laş t ık-lar ı dönem olarak n i te lenebi l i r .

Ayr ıca ü lkemizdeki öğretmen k ı t l ığ ı da d ışardan al ınan k imseler inöğ re tmen l ik yapmala r ına s ebep o lmuş , bu du rum herkes in öğ re tmen-l ik yapabi leceği an layış ın ı doğurmuş ve dolayıs ıy le öğretmenl ik s ta tü-s ü yönü nden o lums uz b i r du r um yara tmış t ı r .

362



Y İR M İ A L T IN C I B Ö L Ü M N O T L A R I


2 Fichter, a.g.e. , s . 41-42.

3 Young and Mack, a.g.e. , s . 158.

4 Prichard-Buxton, a.g.e. , s . 103.

5 Young and Mack, a.g.e. , s . 158.

6 Fichter, a.g.e. , s . 43- 44.

Bu özel l iklerin ayrınt ı l ı açıklamaları esas olarak "sosyoloj iye gi riş" derslerinin konu-sunu oluşturduğu için burada ele almak istemiyoruz.

7 Fichter, a.g.e. , s . 47.

8 Prichard-Buxton, a.g.e. , s . 103.9 Musgrave, a.g.e. , s . 217-221.


11 Akyüz, Y.: i lkokul öğretmenlerinin Geçim Sorunları ve Meslekten Ayrı lmaları ."Eğ i t im Sosyoloj isi -Kaynak Me t inler " k i tabı içinde, s. 195-203. Tarihse l olaraköğretmen lerin Toplu msa l Değişmedeki Etki leri" (1848-1940) isimli yapı t ın damevcut tur .

12 Knel ler, G.: Educat ional Antrhropology, s. 154.

13 Kne ller, a.g.e ., s. 155.


T A T İ L B Ö T L E G E Ç İ Y O R

36 3



27.Bölüm

Ö Ğ R E T M E N İ N R O L Ü

Öğretmenin s ta tüsü i le i lg i l i ik inci b i r konu da "Rol" k a v r a m ı d ı r .

Bu bö lümde ro l kav ramın ı , öğ re tmen in ro l l e r in i ve ro l ça t ı ş mala r ın ıe le a lacağız .

I . R O L K A V R A M I , S I N I F L A N D I R I L M A S I V E Ç E Ş İ T L E R İ

A . R O L K A V R A M I

Birbir ler iy le i l i şk i l i b i r tak ım davranış model ler i , b i r toplumsal iş -l ev e t r af ında top land ığ ında bu b i r l eş ime toplumsal rol d e n i r . 1 Ö r n e ğ i nbir a i le üyes inden bazı tu tum, davranış , görev ve ayr ıcal ık lar beklenir .O üye , bu bek lenen dav ran ı ş mode l l e r ine uyduğu t akd i rde , on la r ı ge r -çekleş t i rd iğ inde ro lünü yer ine get i rmiş sayı l ı r . Yâni , toplumsal ro l ,

b i r eyden bek len i l en dav ran ı ş l a r ın bü tünüdür . H erkes in b i r çok ro l l e r ivard ır . Babal ık , anal ık , memurluk , öğretmenl ik vs . g ib i .

Başka b ir deyimle toplumsal ro l , ay ırdedici , bel i r l i , b i r toplumsalkon um e t r a f ında top lanmış dav ran ı ş ka l ıp la r ıd ı r . 2 Esasen kişiye top-lumsal l ığ ın ı veren de onun oynadığ ı ro l lerd ir . Sosyolo j ik açıdan top-lumsal k iş i l ik , b i reyin oynadığ ı bütün ro l ler in toplamıdır . 3 T o p l u m s a lro l , b i r k iş in in ne yapt ığ ın ı gös teren işlevsel ve d inamik b ir k avra md ır .S ta tü ise bu ro lün önemine ver i len değerdir . Toplumsal ih t iyaç ta-raf ından bel i r t i li r ve n i te lenir .

B . R O L L E R İ N S I N I F L A N D I R I L M A S I

Roller , çeşitl i sosyologlarca çeşitl i biçimlerde s ınıf landırılmıştır .

a) Tayin edilmiş roller-Kabul edilmiş roller

Tayin edi len ro l ler , k iş iye kendis in in d ış ında ver i lmiş toplumsalro l lerd ir . Örneğin a i lesel ro l ler bu n i te l ik tedir . Kız , oğul , amca, bü-yük baba g ib i ro l ler b i reyin karar ına bağl ı deği ld i r .

364



Kabul edi lmiş ro l ler i se , b i reyin kendi arzusu i le ed indiğ i ro l lerd ir .Ö rneğ in ev lenmeye ka ra r ve re r ek ka r ı ya da koca ro l l e r in i ed inmes ig i b i .4

b) İdeal rol-Gerçek ro l

İdeal ro l , sahip o lduğu s ta tü sebebiy le b i reyd en bekleni len dav ra-n ış kal ıp lar ı ve tu tumlar ı ; gerçek ro l i se , b i reyin ro lüne i l i şk in beklen-t i leri i fade eder .

c) Basit roller, karmaşık roller (Ro lün ko lay ve zo r o lu ş u an lamın -

d a )

d) İtibarlı-İtibarsız roller

Rol le r , t op lumda ya da g rup ta t a ş ıd ık la r ı top lums a l değer de re -ces ine göre de değer lendir i leb i l i r ler . B azı ro l ler çok i t ibar l ı , bazı lar ı dü-ş ük değerded i r .

e) Büyük sorumluluk-Hafif sorumluluk gerektiren roller.

Bazı ro l ler büyük b ir sorumluluk gerekt i r i rken , d iğer ler i daha ha-fif yükümlü lük ve çaba ge rek t i r i r l e r .

f ) Temel rol - İk incil rol

Örneğin temel eğ i tse l ro l iç inde b ir k iş i öğretmen, öğrenci , müdürgib i a l t ro l ler i yer ine get i rebi l i r .

g) Kilit rol-Genel ro l

Kiş in in k i l i t ro lü , k i l i t s ta tüsüne bağl ı o lup kül türün eksen kuru-muna göre ö lçülür . Kiş in in ro l ler i aras ında en önemli o lanıd ır . Ör-neğ in eksen ku rum ekonomik ku ru m o lab il i r . Y ân i ekonomik g rup -lar ve ku rum lar en fazla za ma nı , i lg iy i , ener j iy i a l ıyorsa , top lum un enyüksek değer ler in i o luş turuyorsa k i l i t ro l , ekonomik ro l o lur . Kiş iyene i le uğraş t ığ ı soru lduğunda, yanı t , onun ekonomik ro lüne İ l işk inmes leğid ir .

Genel rol ise, k i ş in in tüm ro l l e r in in b i r bü tün meydana ged re rekonun toplumda tüm iş levin i ya da iş lev ler in i bel i r t i r . Fark l ı ro l ler in inb i r eş imid i r .5

36 5



C . Ç E Ş İ T L İ R O L K A V R A M L A R I

Bu baş l ık ta y ine ro l kavramının çeş i t l i görünümler in i e le a lacağız .

1— R o l l e r i n i ç e d ö n ü ş ü m ü

Toplumsal ro l ler , toplumda toplumsal yapı ve b ireyin k iş i l ik ya-p ıs ı i le iç içe g irmiş öğelerd ir . Bireyler , ro l ler i kendi benl ik kavramlar ı -n ın b i r pa rças ı o la r ak i çe dönüş tü rü r l e r . 6

2— R o l a n l a ş m a s ı

Bir konumu dolduran k iş in in oradaki ro lü nas ı l yer ine get i rmes ikonus unda b i r an laş ma va r s a buna " R ol arılaşması" diyebilir iz iş te, öğ-retmenler in , öğrenci ler in de ro l ler i nas ı l yer ine get i rmeler i konusundayorumla rda büyük mik ta rda b i r ka r ş ı l ık l ı an laş ma va r s a buna ro l an -laşmas ı (Role Consensus) der iz . 7 Rol beklent i ler indeki benzer l ik , ayni-l ik ya da ro l an laşmas ı , gerçek o larak çal ış ı lab i l i r b i r or tam ve ver im-l i t e ş k i lâ t l a r ya ra t ı lmas ı bak ım ında n h aya t î b i r önem taş ı r. B unun labir l ik te , ro l an laşmas ın ın e lde edi lmes i karmaş ık toplumlarda o ldukçagüç b i r s o rundur .

3 — R o l t a k ı m ı

Öğretmenin b irçok ro l ler i o lduğunu bel i r tmiş t ik . Sosyolog Robert 'K. Merton, bu pek çok rollere "Rol takımı'' (Role-Set) d iyor . 8 Böyle-ce , b i r ünivers i te profesörü k on um un da bu lun an k imse sadece profe-sör lükten çok daha başka ro l lere sahip t i r . Örneğin o b ir araş t ı r ıc ıd ı r .Ö ğren c i r ehber id i r , s ını f hocas ıd ı r, bü rok ra t ik i ş çid ir , t op lan t ı l a rda ,ku ru l l a rda üyed i r v s .

4 — R o l u z m a n l a ş m a s ı

Merton 1 a göre ro l tak ımı , özel b i r toplum sal s ta tü e t raf ında top-lanmış ro l lerden o luşan karmaş ık b ir paket g ib id ir . Fakat b i r k imsebu ka rmaş ık ro l l e rden b i ri s ine dah a f az la önem ver ip d iğe r l e r in i ihm âl

edebi l i r . Öğretmen de aynı şeyi yapabi l i r . Rol ler in in heps ine eş i t dc-recede önem vermeyebi l i r . Genel l ik le herkes , i ş in in tüm görünümler in-den eş it de recede zevk duym az . H ang i ro l l e r inden zevk duyacağ ı , han -gilerine önem vereceği, bireysel seçime bağlı birşeydir . Bu esneklik, hembireyin k iş i l iğ in in doyumuna yol açar , hem de teşki lâ t ın is temler ineyan ı t ver i r . Bazı ro l lerdeki uzm anl aşm a yeteneği , b i rçok farkl ı k imse-

36 6



l e r in ayn ı s t a tü konumunu do ldu rmala r ın ı mümkün k ı l a r . İ ş t e b i r ey inbe l i r l i b i r konumdak i ro l l e r inden b i r i s ine daha çok önem vermes ine"Rol uzmanlaşması" d i y o r u z . 9 Bir ev kad ın ı konumunda bu lunan b i rk imse çeş i t l i ro l ler inden örneğin yemek p iş i rmeye önem ver i r ve zama-nın ın büyük k ısmını ona ayır ı r . Ona göre iy i b i r ev kadın l ığ ın ın ko-şulu , iy i yemek hazır lamakt ı r . Bir başkas ı , çocuk yet iş t i rmeye önemver ir . Ayn ı şey öğre tme n iç in de söz kon usud ur . Kim iler i , öğre tme ninokuldaki ro l tak ımlar ından b ir is inde uzmanlaş ı r , k imiler i s ın ı f tak i ,k imiler i çevre ro l ler inden b ir is inde ro l uzmanlaşmas ına tâb i o lur . Ge-ne l lik le oku l ve s ını f r o l le r i üze r inde uzm an la ş ı r l a r . 1 0 Heps ine eş i tönem vermele r ine imkân yok tu r .

5 — R o l B e k l e n t i l e r i

Elde edi len b ir ko nu m un etraf ındaki görevler le i lg i li o larak gele-neksel beklent i lere ro l beklent i ler i der iz . O görevin gerekt i rd iğ i ne g ib idavra nış lar vard ır? Bunlar o ro lün beklent i ler id i r .

Ö ğ r e t m e n l i k k o n u m u n u d o l d u r a n b i r ö ğ r e t m e n d e m u h t e m e l e n ,kam unu n çoğ unun d ik te e t t iğ i öğ re tmen dav ran ı ş ın ı kabu l ede r ve i şi -n in b ir parças ı o larak yer ine get i r i r . Bununla b ir l ik te ro l davranış ı , bugeleneksel beklentiler dış ında kiş isel ve bireysel öğeleri de içine alır . 1 1

Örneğin öğretmen, aynı zamanda mes leğine k iş ise l b i r öge ya da b ir -reysel leşmiş yorum katabi l i r k i bunlar d iğer öğretmenler in davranış -

lar ına benzemeyen, yegâne, o öğretmenin k iş ise l özel l iğ ine bağl ı hu-sus lard ır . Bir öğre tme n var dır k i s ın ıfa g i rer g i rm ez öğrenci ler iy le şa-kalaş ı r , onlara gülüm ser , h erb ir in e zar i f şeyler söyler . Diğer b i r i , sonderece c idd î b i r hava ya ra t ı r ve de r s i boyunca , s açma o lmayan yak -laş ımı , yâni boş şeylerden sözetmemeyi kabul eder . Böylece, toplumdaöğre tmen l ik mes leğ in i do ldu ran la r baz ı yön le rden benzer dav ran ı ş -larda bulunmakla b ir l ik te buna ek o larak ro l ler ine b ireysel b i r yorumda kat ar lar . D iğer ler inde n fark lı o lan bu b ireyselleşmiş yoru mla r , on-l a r ın top lums a l köken le r inden , devam e t t ik le r i öğ re tmen oku lunun ye -t iş t irme pro gra m lar ı nd an, fark lı a i le yap ı lar ı nda n, fark l ı eğ i tse l dene-yim ler inde n, fark lı k ül türel değer ler ve toplumsal s ın ıf üyel ik ler indenileri gelebilir .

6 — İ n f o r m a l r o l d a v r a n ı ş ı

Ö ğre tmen le r ve d iğe r e tğ it imc i le r t a r a f ından oyn anan fo rmal vein fo rmal ro l l e r va rd ı r . M uh tem eld i r k i gen i ş bü rok ra t ik o rgan izas yon-lard a b ireyler iç in informal ro l ler in var l ığ ı gerekl id i r . Böyle ro l ler ,

367



bu yapı lar ın iş lev ler in i yeter l i ö lçüde yer ine get i rmeler i iç in esnekl iksağlar lar . Ö ğre tm en , rehbe r , okul yönet ic is i g ib i ser t formal ro l ler gö-r e li o l a r ak muayye n r ij id bek len t il e r t ak ımına kapa l ı gö rünü r . Bazani ler i sürü ld üğü g ib i formal ro l davranış ı tekdüzel iğ i , yasa ve yöne tme -l ik ler ve kural lar vs . 'y i b i r ağ g ib i iç ine a l ı r . Birçok durumlarda pekfaz la k ı r ta s iyec il ik va rd ı r . Bü tün o rgan izas yonu d aha e tk in yap ma kve b ireyler i özel i ş lev lere m üsa ade e tmek iç in informal ro l ler gerekl i -d i r . 1 2 Bu in fo rmal ro l l e r, öğ re tmen le r odas ında , yem ekhane de , ko r i-dor lard a, okul bahçe s inde ve d iğer informal i l i şk iler in cereyan ede-bileceği yerle rde y erin e getir il ir . Bu rollerle birey s ık s ık, formal rol-l e r ya da ro l t ak ımla r ınca müs aade ed i lmeyen dav ran ı ş l a rdan ve bas -

k ı l a rdan k u r tu lm uş o lu r . İ k inc i o la r ak , bu info rmal ro l l e r r e s men t a -n ı n m a d ı k ç a y a d a y a p t ı r ı m l a n m a d ı k ç a m e s a j , d ü ş ü n c e , y a k ı n m a l a r ınak le tme ve onay lama g ib i a r aç la r o la r ak h izmet ede r l e r .

İ n fo rmal ro l le r , eğ i t imc i l er a r as ında , t ıpk ı o rgan izasyon mak ine le -r indeki "Makine yağı" g ib i ro l oynar . İ ş in yapı lmas ı ve k ır tas iyeci l iğ inkald ır ı lmas ı iç in informal ro l ler gerekl id i r. Aynı z am an da , personel ikarş ı laşacağı teh l ikeler h akk ında h ab erd ar eder ve tü m olarak teş-k i lâ t ın tans iyon düzeyi hakkında i lg i l i ler i uyar ı r .

I I. Ö Ğ R E T M E N İ N R O L Ü

Ö ğre tmen in ro lünü , oku ldak i ro lü ve çev redek i ro lü o la r ak ik igrupta inceleyebi l i r iz . Öğretmenin ro lü , bu çeş i t l i a l t ro l ler in b i r b i r -leş imidir .

A . O K U L D A K İ R O L Ü

Ö ğre tmen in oku ldak i ro lü , öğ renc i l e r bak ımından ve oku l yöne-t imi bak ımından ik i ay r ı yönden e le a l ınab i l i r .

1. ö ğ r e n c i l e r Y ö n ü n d e n ö ğ r e t m e n i n R o l l er i

a) Bilgi yayıcılık: Öğretmenin öğrenci ler le i l i şk is i bakımındanen önemli ro lü , onun b i lg i yayıcı l ığ ı , öğrenmenin aracı l ığ ın ı yapmas ı-d ı r . Y ân i , b i lg iy i ak ta r ı r ve öğ ren im s ü rec in i yöne t i r . Ö ğre tmen in buro lünü baş a r ı i le yap ıp yapm ad ığ ın ı ö lçen ö lçü t l e r va rd ı r . Ö ğrenc is ınav la rdan geçe r ve de rece lend i r i l i r . Ö ğrenc i nekadar baş a r ı l ı o lu r -sa , öğretmen de o derecede başar ı l ı sayı l ı r . 1 3 Öğretmenin b i lg is i , çe-

36 8



ş i t l i öğret im kademeler ine göre değiş i r . Öğrenci i lkokulda öğretmenekorku i le b i r l ik te b i r saygı duyar ve onun çok şey b i ld iğ ine inanır .Or taokulda ise öğrenciye göre öğretmen, bel i r l i b i r konuyu b i l i r fakathayat ta önemli bazı şeyler hakkında çok az şey b i l i r . Ergenl ik dönemin-de öğrenci ler , akademik b i lg iy i en az yarar l ı b i lg i sayar lar . Yüksekokul ya da fakül te dö nem ind e ise görüş ler i değiş ir ve hem akad em ik,hem de p ra t ik b i lg in in e ş i t de r ecede öneml i o lduğunu kabu l ede r l e r . 1 4

b) Disiplincilik: Ö ğre tmen d i s ip l inc id i r . Ö ğrenc in in yan l ı ş ha re -ke t in i ceza land ı r ı r , doğ ru ha reke t in i ödü l l end i r i r . Ö ğre tmen öğ re t i -cilik iş levini iyi, başarılı bir biçimde yerine getirmek is tiyorsa s ınıfaegemen o lmak zo run dad ı r . S ın ıf ta öğ re t ime uygu n b i r düzen , o r t a myara tmal ıd ı r . Ö ğre tmen in bu ro lü , öze l l ik le öğ re tmen l iğe yen i baş -l amış öğ re tmen i ç in b i r çok s o run la r doğu ru r . 1 5

c) Yargıçlık: Ö ğre tmen , hak l ıy ı haks ız ı ay ı r ı r . Y arg ıç ro lü oynar .Otor i tes i var d ır ve d isip l in i korur . Çoc uğu s ın ıf ta b ı rakır ya da geçi-r i r . Böy lece onun baş a rı s ın ı ya rg ı l a r . P e r fo rmans ın ı değ er l en d i r i r . 1 6

Böy le yaparak , muayyen öğ ren im ve dav ran ı ş amaç la r ın ın ye r l e ş mes i -ne ya rd ım eder . D eğer lend i rme b iç imle r i de öğ re tmen le r e gö re değ i -ş ik l ik gös ter i r . Örneğin i taat değer ler ine önem veren öğretmen uysal ,i taat l i çocuklar ı "en iy i" o larak değer lendirmeye ve onlara en yüksekdereceler i vermeye eği l imlid ir ; başka b ir öğretmen, mant ıksal o laraktar t ışma yeteneği değer ine önem verebi l i r ; başkalar ı i se ver i len ev

ödev le r in in çözümünün , mükemmel l iğ ine ya da ödev le r in in t i zamınaönem ver i r .

d) Sırdaşlık: Ö ğre tmen s ı rdaş t ı r . Ö ğrenc i l e r in mahrem a rkadaş ı -d ı r . 1 7 Bu ro lü , onun d is ip l inci l ik ve yarg ıçl ık ro lüne b iraz karş ı gel-mekte ise de iy i b i r öğretm en, bu karş ıt ro l ler i b ağda ş t ı rabi le n öğ-r e t m e n d i r .

e) Ana - babalık rolü: Özel l ik le i lkokul öğretmenler i çocuklaraana-baba l ık ro lü oynamak zo runda ka lmak tad ı r . Çocuğun g iy imineyardım etmek, sevgi gös termek, övmek vs . g ib i duygusal davranış la-ra i lkokul öğrencis in in ih t iyacı vard ır . Bu yönden erkek öğretmen ba-ba , kad ın öğ re tmen de anne l ik ro lü oynar . 1 8

f) Toplumsallaştırma: Ö ğre tmen , çocuğun oku l i ç inde top lums a l -laşmas ın ı sağlayan öğelerden b ir is id i r . Bu görevi , ders i s ı ras ında ye-r ine get i r i r .

g) Metodolojisi olarak öğretmen: Ö ğre tmen in öğ re t im ve öğ ren imy ö n t e m l e r i b a k ı m ı n d a n b i r u z m a n o l d u ğ u b e k l e n i r . 1 9 Sınıf ta o nu göz-

369



lemley en b ir yab anc ı onu n s ın ıfa egem en o luş ve bütünleyici l ik tu t um -lar ın ı kolayca gözet leyebi l i r . Onun ne kadar ed i lg in ve e tken b ir öğ-ret imi teşv ik e t t iğ in i , ders in nekadar ın ın kendis ine ağır l ık verd iğ in i ,nekadar ın ı çocuk la r a yük led iğ in i , nekadar t ak r i r , nekadar t a r t ı ş ma-ya yer verd iğ in i kolayca görebi l i r .

ğ) önderlik: Ö ğre tmen öğ renc in in dav ran ı ş l a r ın ı dene t l eyen b i rönderd i r . Bu dene t l eme , hem öğ re t im ve hem de d iğe r gene l dav ran ı ş -l a r yönündend i r . Ö ğre tmen in en zo r ro l l e r inden b i r i s i de budur . Busebeple yeni öğretmenler in çoğu sadece bu ro l yönünden öğret im mes-leğin i terkeder ler . İ sabets iz ceza verd iğ inde onun önder l ik ro lü teh-

l ikeye düşer .h) Nasihatçilik: Ö ğre tmen nas iha t eden , öğ renc in in i t imad ın ı ka -

zanan k ims ed i r . İ t ima t kazanan öğ re tmen , çocuğun dünyas ına ko ru -yucu o la r ak g i r e r . Ö ğre tmen bu ro lüy le kend in i ana -baba la r a ka r ş ı b i rdu rumda gö rü r . Çünkü e rgen yaş ındak i öğ renc i l e r in ana baba la r ı hak -k ındak i yak ınm ala r ın ı d in lemek zo run dad ı r . Y ine bu ro lüy le öğ re tmen ,yargıçl ık ve d is ip l inci l ik ro l ler iy le çat ışma durumuna düşebi l i r .

1. Moral bir atmosferin yaratıcısı olarak öğretmen

Ö ğ re tm en , s ın ıf ta , ku rum s a l b i r o r t am da öğ renc i il e ney in do ğ ru ,ney in yan lı ş o lduğu hus us la r ında hemf ik i rd i r . M ora l a tmos fe r in in ya ra -

t ıcıs ı o larak kopy a çekm enin , mü s tehce n kel imeler in kul lanı l ış ın ın ,s ın ıf ta f lö r t lüğün yan l ış l ığ ım aç ık l ığa kavuş tu ru r . M uayy en dav ran ı ş -l a r bak ımından öğ renc i l e r öğ re tmen le r in kend i l e r iy le bü tün leş mele r in ibekler ler .

2. Öğretmenin yöneticiler bakımından rolleri

Bu i l işk i ler de b irkaç noktada toplanabi l i r :

a ) A mir -memur i l i ş k i s i , oku l o rgan izas yonunda d iğe r bü rok ra -t ik ku ru lu ş la rda o lduğu g ib id i r . O ku l müdürü öğ re tmen in h iye ra r ş ikâmi r id i r . H em yas a l ve hem de in fo rmal o la r ak öğ re tmen ve müdürün

karşılıklı rolleri vardır .b) Yönet ic i , genel l ik le , tavs iye eden ve emir veren k iş i ; öğretmen

ise emir a lan k iş id i r . Bu durumda öğretmen, uygulayıcı o larak okulmüdürünün öğret imle i lg i l i i s tek ler in i yer ine get i ren b ir k imsedir .Eği t im ve öğret imle i lg i l i çeş i t l i i ş lemlerde öğretmenin karar sürecinekat ı lmas ı gerekl i l iğ i yüzünden yönet ic i i le işb ir l iğ i yapmak zorunda

37 0



k a l m a k t a d ı r . 2 0 Bu işb ir l iğ in in dereces i , şüphes iz okulu n havas ın ı ,personel in mora l in i önem li derecede e tk i ler. H at ta öğretm enler , ken-di ler in in mes lekte mutlu ya da mutsuz o luş lar ın ı yönet ic i lere bağlamakeğ i l iminded i r l e r .

O ku l müdürü oku lun önder id i r . F o rmal ye tk i l e r inden güç a l ı r .O nun önder l iğ i , daha çok ,oku ldak i d iğe r öğe le r ce kabu l l en i l ip ben im-senmes ine bağl ıd ı r , iy i b i r okul yönet ic is in in organiza syon m üh en -dis l iğ i , toplumsal mühendis l ik g ib i bürokrat l ık g ib i n i te l ik ler i taş ımas ıg e r e k i r . 2 1

c ) Ü lkem izde oku l yöne t i ci s i ay r ı b i r uzm an du rum un da o l -

madığı iç in ik is i de mes lekdaş t ı r . Çünkü yönet ic i de aynı zamanda öğ-r e tme nd i r . Bu hus us da in fo rmal i li şk i le r bak ımın dan öneml id i r .

Bu bakımdan ü lkemizde yönet ic i l ik ve öğretmenl ik görevler i b i rb ir ine kar ış ı r . Bu ik i ro lü b irb ir in den ay ırm ak is temezler . Şüphes izbu du rum, yöne t i c i l ik gö rev le r i bak ımından o lums uz o lmak tad ı r . 2 2

B . Ö Ğ R E T M E N İ N Ç E V R E S E L R O L L E R İ

Öğretmenin çevresel ro l ler i de aşağıdaki b iç imde özet lenebi l i r :

a . Ç e v r e K a l k ı n m a s ı n a K a t ı l m a

Ö ğre tmenden bu ro l bek len i r . Ş üphes iz onun çev re ka lk ınmas ınaka tk ı s ı düş üns e l yönden ve önder l ik yönündend i r . Ö ğre tmen in bu ro lü ,onun öğret im zamanı d ış ında cereyan edebi leceği g ib i b i r l ik te de ger -çekleşebi l i r . Daha i ler i b i r görüş le , öğretmene toplumsal reformcugözüyle bakı labi l i r . Bu yönden öğretmen, bu konular la i lg i l i ve yard ım-cıd ır , fakat as la bun lar ın d ış ında deği ld i r .

b . Ö ğ r e t m e n Ç e v r e d e Ö n d e r d i r .

Ö rneğ in onun çev re ka lk ınmas ına ka t ı l ımında önder l iğ i gen i ş ro loynar . Bu sebeple çevrede grup i l i şk i ler i iç inde bulunmas ı gerekir .Y oks u l luğun o r t adan ka ld ı r ı lmas ı çaba la r ı , yu r t t a ş l ık hak la r ın ın ge -

l iş t i r i lmes i ve kazanı lmas ı , yet işk in ler eğ i t imi , boş zamanlar ın değer-lendir i lmes i ve kazanı lmas ı , yet işk in ler eğ i t imi , boş zamanlard ın de-ğer lendir i lmes i , sağlık sorunlar ı , gençl ik gr upl ar ı önder l iğ i , hayırse-ver l iğ in aş ı lanmas ına yard ım, gönül lü kuruluş lara üyel ik ve d iğer u lu-sal ve u lus lararas ı sorunlar öğretmenler in son zamanlarda i lg i lendik ler ive önder l ik yap t ık la r ı konu la rd ı r . 2 3 Bunun la b i r l ik te , öğ re tmen in bu

37 1



gibi an laşmazl ık durumundaki s iyasal ve ekonomik sorunlar la i lg i -lenm es inde, b i r devlet m em uru o larak taraf iş iz kalmas ı bek lenir .

c . T o p l u m s a l Y a b a n c ı l ı k

Ö ğre tmen in top lu luk yaş amına ka t ı lmas ı bek len t i s i , onun top -lums a l yabanc ı l ığ ıy la çe l i ş i r .2 4 Bu ro l , onu n toplu lu ktaki o laylar ınköken le rine bu laş m amas ı , ka r ı ş mam as ı , t ar af sı z o lmas ı, baş ka la r ındanfarkl ı o lmas ı b iç iminded i r . Zam an ın ın ço ğunu öğ renc i l e r a r as ında ge -çi r i r . Vel î lerce o , sadece çocuklar la i lg isi bak ım ınd an tan ın ır . O nu nhayat ı genel l ik le oyunlar , s ınavlar , okul törenler i g ib i çocuklar ı i l -

g i lendiren şeyler üzer inde kurulmuş tur . Bu bakımdan o , yet işk in lerdünyas ından i lg is in i kesmiş t i r . Fakat b i r dereceye kadar da öğrenci ler -den uzak t ı r . O n la r l a a r as ında b i r mesa fe va rd ı r . Ç ünkü o nun d i s ip -l inci l ik ro lü bunu gerekt i r i r . Öğretmenin toplumsal yabancı l ığ ı b i r -çok etkenler in sonucunda or taya ç ıkmış t ı r .

1 . Öğretmenler in kül türel i lg i ler ve kozmopol i t kat ı l ımdan fark-l ı laşmış , onlar g ib i da vra nm ay an ayr ı b i r g rup o lduklar ı beklent is i-d i r .

2 . Öğr etm enle r in tarafs ız l ık lar ın ı koru ma lar ı i s teğ id ir . Bu se-beple öğretm enin öğrenci vel î ler in i kişise l o larak tan ım am as ı gerek-t iğ i ve ye rs e l s o run la r a ka t ı lmad ığ ı o r an da öğ re t iminde dah a ob jek -tif olacağı varsayımı , onu n tarafsız lığ ı yön ünd en öne mli ik i husus tur .

3 . Bir d iğer e tken de, onlar ın kutsal b i r mes leğe sahip o luş lar ıya da ideal is t o luş lar ıd ı r . Aks i takdirde, onun etk in l iğ in in azalacağıvarsayı l ı r .

4 . Başka b ir e tken de, onla r ın b i r toplu lukta geçic i o larak bu lun -mala r ıd ı r . O n la r bu lunduk la r ı top lu luğa gene l l ik le d ı ş a rdan ge lmiş le r -d ir . Bel i r l i b i r bölgede sürekl i o larak bulunmayıp sürekl i o larak yerdeğiş t i r i r ler . Bunu hem öğrenci ler , hem de vel î ler b i l i r ler . Özel l ik legenç öğretmenler bakımından bu husus daha geçer l id i r . Bu değiş t i r -meler in sebepler i de da ha fazla ücre t a lmak , yeni deneyim ler e lde e t -

mek ya da daha iy i çal ışma koşul lar ına sahip o lmak arzusudur .Öğretmenler in geçic i l iğ i hem büyük kent lerde hem de k ırsal a lan-

l a rda gö rü lmek ted i r . Bu lundu k la r ı yen i çev reye yaban c ıd ı r l a r . Y en ib ir çevreye a l ışmak iç in y ı l lar ge çme ktedir . Özel l ik le i lkokul öğret-men ler i , ö rneğin A.B .D. 'd e s ır f bu sebeple mes lekler inden ayr ı lm ak-t a d ı r l a r . 2 5

372



Ö ğ r e t m e n i n " Y a b a n c ı l ı k " r o lü g i d er e k a z a l m a k t a d ı r . Ç ü n k üon la r , g ide rek daha ay r ı c in s ten b i r g rup o lmak tad ı r l a r . A yr ıca top -lum sal kökenler i , a i le b iç imler i , eğ i tsel ve kül türel menfaat ler i vs. g i -b i s ebep ler l e ay r ı b i r g rup o la r ak top lu luk tan s oyu t l ana m az la r . 2 6

d . O r t a S ı n ı f A h l â k ı S a v u n u c u l u ğ u

Ö ğ re tm en in b i r d iğe r ro lü de , o r t a sını f ah lâk ın ın s avunucus u o lu -şudu r . G enel l ik le kendi ler i or ta s ın ıf tan geld ik ler i için , bu s ın ıf ın de-ğer ler in i benim semiş lerd ir . O nd an or ta s ın ıf ın dav ranış ö lçünler ine veekonomik inanç la r ına ka t l anm as ı bek len ir . A na - baba la r , dav ran ı ş ba -

k ımından çocuk la r ı i ç in öğ re tmen in , kend i l e r inden daha iy i b i r mode lo lmas ın ı bek le rl e r . Ö ğ re tm en yumuş ak ka rak te r l i , d inda r ve t emizd i r .Bu erdemler öğretmende b ir leşmiş görülür . Vel î ler kendi ler i s igara ,i çki içmele r ine , kum ar oyna ma la r ına r ağm en , çocuk la r ın ın t ak l i t e t -meler i korkusuyla öğre tme nin bu g ib i a l ışkanl ık lar ı o lm am as ın ı is-t e r l e r. Ö ze l lik le e rgen le r in genç b i r öğ re tmen i , a na -b aba la rda n da hae tk in o lmak tad ı r .

S onuç o la r ak , öğ re tm en le rden , o r t a s ın ıf değer l e r in i , e rdemle r in iben ims emes i , uygu lamas ı bek len i r . Bun la r ö rneğ in , düzgün ve doğ rukonuşma, iy i hâl ve hareket , mütevazî l ik ,dürüs t lük , sorumluluk , bas i -re t , i l ı t iyat l ı l ık , dos t luk vs . d i r . Aynı zamanda yar ışmacı l ık , mal î ödül-

ler a lma k iç in istek l i o lma k, o to r i teden bağımsızl ık g ib i or ta s ını f er-demle r i öğ re tm en dav ran ı ş l a r ında dah a az değer li gö rüne n e rdem -lerd ir .

e . K ü l t ü r l ü K i ş i O l a r a k Ö ğ r e t m e n

Ö ğ re tm en in a le lâde b i r k ims eye o ran la dah a zar if , k iba r , i ncezevkl i b i r k imse o lduğu beklenir . Daha çok okumas ı , söyledik ler ine i t i -bar ed i lmes i , seya hat e tmes i , d ış görü nüşü bak ım ınd an fi lozof ik , o tu-r ak l ı o lmas ı i s t en i r . D aha az maddec i o lmas ı , buna r ağmen , ede -biyat , sanat , müzik le i lg i lenmes i beklenir .

f. Y e n i D ü ş ü n c e l e r Ö n d e r i d i r .G erçeğ i a r ayan k ims ed i r . Bu ro l , he rnekadar daha çok , ün ive r -

s i te hoca lar ı iç in geçer l i i se de bu gü n örneğin A.B .D. 'd e bütü n öğ-r e tmen le r in b i lg i dünyas ında a r aş t ı r ı c ı l a r , t op lumun değer ve idea l -ler in i formüle e den önder le r ve top lum un sürekl i o larak gel işmes ineçal ışan k imseler o lmas ı gerekt iğ i hakkında b ir gelenek yer leşmiş t i r .

37 3



Öğretmen zamanının ö tes inde, yaşadığ ı çağı aşan b ir k imse ro lünde-dir .

g . Ö ğ r e t m e n , Ç o c u k E ğ i t i m i U z m a n ı d ı r

Öğretmene, çocuk yet iş t i rme teknik ler in i en iy i b i len ve çocukgel işmes in in b i l imsel özel l ik ler in i an layan, rehber l ik eden b ir uzmangözüy le bak ı lmak tad ı r . Ö ğre tmen in bu ro lüne "K arak te r eğ i t i c i l iğ i "d e d e n e b i l i r . 2 7

Örneğin b ir öğrencin in öğrenmeye i lg is i yoksa ya da is teks izseonu hemen s t andar t b iç imde ceza land ı rmay ıp , bunun s ebeb in i a r aş -

t ı r ı r ve öğ renmey i enge l l eyen du rumu o r t adan ka ld ı rmaya ça l ı ş ı r .Çocuğun an t i s o s ya l yöne t imi bu du ruma s ebep o lab i l i r . Ö ğrenc in inmot ivas yonunu an lamaya ça l ı ş ı r ve ça r e a r amaya koyu lu r .

h . i d e a l i s t O l a r a k Ö ğ r e t m e n

0 , "p ra t ik " b i r k iş i o l a r ak d ikka te a l ınmaz . O na t eo r i le rdenan la r fakat r ea l i t eden an la ma z gözüy le bak ıl ı r. Ö ğre tm en in b u ro lü ,ö rneğ in A .B .D . ' de ha lk t a r a f ından o lums uz o la r ak değer lend ir i lmiş -t i r . 2 8

I I I . R O L U Z M A N L A Ş M A L A R I N A G Ö R E Ö Ğ R E T M E NT İ P O L O J l L E R l

Ro l uzman laş mas ına gö re l i t e r a tü rde çeş i t l i öğ re tmen t ipo lo j i -l e r ine r a s t l amak tay ız .

1 . Bunlardan b ir t ipolo j iye göre öğretmenler A, B, C, ve D t ip io la r ak dö r t g ruba ay r ı lmış la rd ı r . 2 9

A T İ P İ Ö Ğ R E T M E N

( F o r m a l b i lg i t a ş ı y ı c ıl ı ğ ı n a y ö n e l i m l i ö ğ r e t m e n )

Bu t ip öğretm en, s ını f tak i davra nış ınd a, formal b i lg in in taş ıy ıc ı -l ığ ına, ak tar ı lmas ına öncel ik ver i r . Öğrenci ler iy le i l i şk i ler inde h içbiran lams ız ha reke t l e rde bu lunmaz . Ö ğrenc i l e r in oku la , s adece öğ ren -mek iç in geld ik ler inde d irenir ler . Öğ renci le r in , öğret t iğ i formal b i l -g iy i öğrendik ler in i görünce zevk duyar lar . Çeş i t l i burs s ınavlar ın ı ka-zanan ya da daha yüksek öğret im kademeler ine s ınavla g i rebi len

374



kend i öğ renc i l e r inden gu ru r duyar la r . O n la r a gö re s ın ı f , zaman ındabaş la r . Ö ğ ren im d ı ş ında geçen zam an , boş una s a rf cd ilmiş zam and ı r .Ö dev in i mu tad o la r ak yapmay ı unu tan la r a ve geç ve ren le r e ve h içyapmayan la r a iy i göz le bakmaz .

B T İ P İ Ö Ğ R E T M E N

( T o p l u m s a l l a ş t ı r m a a r a c ı o l a r a k ö ğ r e t m e n )

Bu t ip öğretmen, çocuğun toplumsal laş t ı r ı lmas ı ro lüne önem ve-r i r . Önemli o lan b i lg i ak tarmak deği l , öğrenci ler in hayata in t ibak sü-

r eç le r ine ya rd ım e tmek t i r . Çocuk la r a ma temat ik , t a r ih , l i s an öğ re t i r -ken haya t ın a r aş tı r ı lmas ı s o run la r ına çözüm yo lu bu lunm as ı yönü n-de öğret i lmel id ir . Ders konular ın ın d ış ına ç ıkarak , dünya savaş lar ı ,çat ışmalar , ü lke sorunlar ın ı tar t ış ı r . Araçlar ı öğrenci ler in toplumsal-laş t ı r ılmas ı yö nün e kul lan ır . Çok az okuya bi l i r , fakat en büy ük ça-bas ı çocuğa top lums a l s o run la r hakk ın da öğü t ve rmeye yöne lmiş-t i r ve bu görev iç in gece ve gün düz , her zam an hazırd ır . Birçokpro gra m dış ı ey lem lerden (b i let a lm a vs . g ib i) zevk al ı r . Bu sebeplediğer öğretm enler kendis ind en nef re t eder ler . P rog ram dış ı ey lemler inçocuğa öğü t , r ehber lik e tmek i ç in f ır sa t ya ra t t ığ ına inan ı r . Ö ğr en imsürecinde yavaş g i tmeye eği l imlid ir . Böylece geç öğrenen, geç o lgun-laş an çocuk la r ın eğ i t s e l uya r l anmala r ına ya rd ımcı o lu r l a r .

C T İ P İ Ö Ğ R E T M E N

( Y a r a t ı c ı v e y e n i l i k ç i d a v r a n ı ş k a z a n d ı r m a )

Bu t ip öğretmen, öğrenci lerde yarat ıc ı ve yeni l ikçi davranış lar ka-zandırmaya yönel ik t i r . Genel l ik le yüksek derecede b ireyselc i ve uyum-suzdur . Son derece sanatkâranedir . Örneğin , b i r ingi l izce hocas ı o la-r ak , doğ ru hece lemeye nok ta lamaya önem vermey ip , daha çok ,yarat ıc ı b i r düşün ceye, im aja özgün b ir dü şünce nin i fade edi l işine vebu husus ta b i r i s tek uyandırmaya önem ver i r .

D T İ P İ Ö Ğ R E T M E N

( D e ğ e r l e n d i r m e y ö n e l i m l i ö ğ r e t m e n )

Eğit imcinin temel iş lev ler inden b ir is i de öğrencin in değer lendir i l -mes id ir . İ ş te k imi öğretm enler de s ın ı fta öğretm enler in b u ro lüne öne m

37 5



ver i r ler . Bu t ip öğretmenler in tes t materyal ler in in hazır lanmas ına vedeğer lend i ri lmes ine çok f az la zam an ha rcad ık la r ın ı he r zam an göz le -yebi l i r iz . Öğrenci ler i hakkındaki ç izelge ve not lar ı uzun süre saklar -lar . Sadece öğret imde bulunduklar ı y ı l ın deği l , çok eski y ı l lardaki not-l a r ın ı da s ak la r l a r . K u l l and ık la r ı t e s t s o ru la r ın ın madde çözümleme-le r in i yapma k ta çok zam an ha rca r l a r . O n la r i ç in de rece nok ta lan veor ta lama sayı lar çok önemli sayı l ı r . Görüldüğü g ib i D t ip i öğretmenler ,değer l end i rme gö rev le r ine ve bu yönden uzman laş maya eğ i l iml id i r l e r .Endüs t r iye l ve t ekno lo j ik uzman laş man ın t e ş v ik ed i ld iğ i zaman ımız -da eği t imci ler in böyle b i r davranış ı k ısmen benimsemeler i mant ıksalgö rü lmek ted i r .

Ayr ıca s ın ı fta iki ya da dah a fazla ro l ler ine önem veren öğretm en-ler de vard ır . Bunlara karmaş ık ro l sahib i t ip ler ya da general is t lerd e n e b i l i r . 3 0

A ve B t ip ler i sağlam ve güveni l i r t ip lerd ir .

Kamu oyu ve okul yönet ic i ler i , A ve B t ip i öğretmenler in tüm öğ-r e tmen le r in i ç inde egemen o lduğ unu ve kabu l gö rdü ğünü , fakat Cve D t ip ler in in kamu oyunca ve yönet ic i ler ince az kabul gördüğünüd ü ş ü n ü r l e r .

2 . Bir başka öğretm en t ipolo j isinde de öğretme n üç gru ba ay-r ı l m a k t a d ı r . 3 1

A . A K A D E M İ K Ö Ğ R E T M E N

K onus una egemend i r ve konuya düş kündür . S özü s ohbe t i d in -lenir . Bi lg i üzer ine ağır l ık ver i r . Rolünü b i lg i vermekten ibaret görür .Ü n ive r s i t e öğ ren imi gö rmüş tü r . K end in i d iğe r mes lek le r e g i rmişünivers i te mezunlar ından çok az aşağı b i r s ta tüde görür . Böylece okuld ışı faal iyet lerde yer a lara k kend ine saygın l ık sağlam aya çal ış ı r. But ip , ü lkemizde azdır .

B. Ç O C U Ğ A Y Ö N E L İ M L İ Ö Ğ R E T M E N

Bu tip , kendin i da ha çok çocuğa vakfetmiş ti r . Çocu ğa o kad ar düş-kündür k i bu yüzden evin i b i le ihmal eder . Çocuklar da bu t ip öğ-r e tmen i anne ve baba la r ından daha çok s ever l e r . Bu t ip öğ re tmen le r l ean a-b aba ça t ış mas ı b i le o lu r . H erhan g ib i r konu dan çok, çocuk eğ i-t imi bece r i l e r i üze r inde önemle du ru r l a r .

37 6



G. M İ S Y O N E R T İ P Ö Ğ R E T M E N

Öğrenci lere , daha çok d insel ve ahlâksal i lkeler i aş ı lamaya ça-l ışan b ir t ip t i r . Ahlâksal erdemler i çocuklara daha iy i öğretmeye ça-l ışı r . S ın ıf ta oyna dığ ı bu ro l le kend i davranış ı tu ta r l ı o lma yabi l i r .K end i s in i mis yoner o la r ak gö rü r . K end i ro lünü , daha çok çocuğuçev res inden ku r ta rmaya ça l ı ş mak o la r ak gö rü r .

Şüphes iz , öğretmenle r in okuldaki ya da s ını f tak i ro l ler inden b irya da ik is ine önem vermeler i ya da o ro l lerde uzmanlaşmalar ı onlar ınöğretm en yet iş t i r i lme den eyim ler i , toplum sal s ın ı f kökenler i , mes lek-sel deneyimler i , öğret t ik ler i konular ve durumsal değişkenler g ib i e t -

kenlere bağl ıd ı r . İ ş te bu e tkenler in ış ığ ı a l t ında k imi öğretmenler , öğ-renciye b i lg i verme ro lüne, k imiler i çocuğun toplumsal laş t ı r ı lmas ına,k imiler i de öğrenci lerde yarat ıc ı ve yeni l ikçi düşüncenin gel iş t i r i l -mes ine önem verebi l i r ler .

I V . R O L Ç A T I Ş M A L A R I

Rol çat ışmalar ı çeş i t l i b iç imlerde görülmektedir .

a . Birb ir iy le uyuşm az a m açla r ve beklent i ler b i r ro lü zor ladık-lar ı zaman ro l çat ışmas ı meydana gel i r . Ayr ıca , b i r k imsenin b irçok

rol ler i aras ın da mey dan a gelebi l ir . Bu du ru m da b ireyler b i rb ir iy leçel işen beklent i lere sahip ik i ya da d ah a fazla ro l lere sahip t i r ler .

b . Bir d iğer ro l çat ışmas ı du ru m u da, b i reyin ih t iyaç ve değer-ler in in beklenen ro l davranış lar ı i le çat ışmas ıd ır .

c. Eğer bir toplum Iıızla değişiyorsa, biryin geleneksel olarakoynadığ ı ro l i le gel işmenin gerekt i rd iğ i yeni ro l b i rb ir iy le çat ışabi l i r .

Rol çat ışmalar ı ik i açıdan e le a l ınmaktadır : a) Rolün ro l i le ça-t ışmas ı ; b) Rolün k iş in in benl iğ iy le çat ışmas ı . İk inci durumdaki ça-t ı ş ma , k i ş in in uyamayacağ ı , uyuş amayacağ ı b i r r o lü oynamak zo rundaolmas ından i ler i gelmektedir . Bu ro l , k iş in in kanaat ve eği l imler iy leçel işk i l i b i r durumdadır .

Demek ki b i rey , ro lünü yer ine get i r i rken , çat ışan baskı lar la karş ı -laşm akta ve bu baskı lar da fark lı ve uyum suz çeş i t te davra nış t ip ler i -n i ge rek t i rd iğ i i ç in ro l ça t ı ş mala r ına t ab i o lmak tad ı r . 3 2

Bir öğre tme nin , kendi s ın ı fında, oğlu nun öğrencis i o larak bu lun-mas ı ve onun s ınav ım değer lend i r i rken , he le zay ıf du ru m da o luş u

377



du rum un da öğ re tm en in kad ın i se ana l ık ve öğ re tmen l ik ; erkek is ebabal ık i le öğretmenl ik ro lü çat ışacakt ı r .

Eski kuşak öğretmenler le yeni kuşak öğretmenler aras ında ro luzman laş mas ı yüzünden de ro l ça t ı ş mala r ı doğmakad ı r . Ö rneğ in oku lmüdürü ve b ir k ıs ım yaş l ı hocalar , öğretmenin tu tucu ro lüne önem ve-rebi l i r ler . Yâni daha çok iy i d is ip l in korunmas ı ve öğrenim durumlar ıüze r inde du ru r l a r . O ku la ge len genç b i r öğ re tmen de öğ re tmen in ro lünün , öğ renc iye kend ine i t ima t (S el f-Conf idence) s ağ lamak , öğ renc il e ra r as ında i ş bi rl iğ i dav ran ı ş du rum la r ın ın ya ra t ı lmas ına ça l ı şmak , oku lsevgis in i aş ı lamak vs . o ld uğ un da d irenir . Bu du ru m da yeni öğret me nrol çat ışmas ıy la karş ı karş ıyadır .

Diğer b i r örnek: Rolünü çok başar ı l ı o larak yer ine get i ren b ir öğ-r e tmen in o ldukça yüks ek ge l i r l i ve bu lunduğu konumdan daha yu -kar ı b i r kon um a, örneğin m üd ür lü ğe ya da müfet tiş liğe yüksel t i ld iğ i-n i düşünel im. Bu k imse daha önce öğretmen o lduğu iç in eski arkadaş-lar ın ın âmir i durumuna gelmiş t i r . Böylece yeni ro l beklent i ler i tak ı-mını b enim seme k z oru nda dır . Eski arkad aş lar ı da ona eskis i g ib i dav-ranmayacaklard ır . S ta tüsü değişmiş t i r . Bu sebeple eski arkadaş lar ıda dav ran ı ş l a r ın ı değ i ş ti rmek zo run dad ı r l a r . Bu öğ re tmen in h an ımı -n ın da s ta tüsü değişmiş t i r . Bu k imse b irkaç y ı l sonra yeni ro l ler ine in-t ibak ede r ya da yen i du rumunu ben ims ey ip p i ş man l ık duyar , e s k i veyeni ro l ler iy le çat ışmalara düşer .

Öğretmenin pek çok ro l ler i b i rb ir iy le çat ışabi l i r . Hele , onun dü-şünce dünyas ında ih t iyat l ı ve renks iz b i r devlet memuru o lmas ı im-kâns ızdır . Tü m to plum olay lar ına kat ı lmas ı tarafs ızl ık ro l ler iy lebağdaş amaz . Bu s ebep le ro l ça t ı ş mala r ına maruz ka l ı r . O nun hemçevres in in kalk ınmas ı ey lemler ine kat ı lmas ı , hem de d iğer k imselerdenfark l ı yaşam as ı , tarafsız ve kutsal o larak g örülmes i beklen ir . Y ine,onun önderlikte, dis iplincilik ya da s ırdaşlıkla dis iplincilik gibi rollerin-de de çat ışmalar görülebi l i r . Yine, çocuk yönel imli öğretmenle vel î -ler aras ında duygusal çat ışmalar görülebi l i r .

Ö ğre tmen in ro l l e r indek i bü tün ça t ı ş mala r onda mu t laka k i ş i l ik

bölünmes ine yol açmaz. Eğer öğretmen sağlam bir değer s is temine sa-h ipse çat ışan ro l ler aras ında denge kurabi l i r . Sağlam bir değere sahipolmas ı ise onun k iş i l iğ ine ve mes leksel yet işmes ine bağl ıd ı r . 3 3

Rol tak ımı ve ro l kavramlar ın ın değer lendir i lmes inde b irçok araş -t ı rma la r a ih t iyaç va rd ı r . Bu nun la b i r lik te, öğ re tmen le r a r as ınd aönem ver i len ro l ler i le öğrenci ler in ro l beklent i ler i aras ında büyük

378



fark lık l ık lar ın var l ığ ı or ta dad ır , i ş te bu sebeplerd en ö tü rü ro l çatış -malar ı , düşük iş doyumu ve düşük öğrenci moral ler i i le karş ı laşmakta-y ız .

Rol çat ışmalar ıy la karş ı karş ıya gelen b irey ise , çeş i t l i b iç imlerdetepk i gös te r i r . 3 4

0 Birçok grup lar la çat ışan ro l ler inden b ir in i redd ede r .

0 Ke ndi yara r ı iç in b i r gru bu d iğer ine karş ı kul lan abi l i r .

£ Te me l çat ışm alar ın or tad an kalkmas ı iç in ro lün ü yenide n i fade

eder .0 Baskı lar yat ış ıncaya kad ar bel i r l i b i r ro lün tan ım ını kabu l-

l enmez .

£ Farkl ı ve çat ışm ak b ir davr anış beklent is i g ib i duru m lar dafark l ı b i r k işi o larak ç i fte b i r ha ya ta g ider .

0 iş ind en ayr ı l ı r , yeni b i r i ş bulu r .

0 H as ta lanab i l i r .

Y İ R M İ Y E D İ N C İ B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Fichter, a.g.e., s. 201.2 Broom and Selznick, a.g.e. , s . 16.

3 Fichter, a.g.e. , s . 201.

4 Fichter, a.g.e. , s . 209.

5 Fichter, a.g.e. , s . 210-211 .

6 Prichard and Buxton, a.g.e. , s . 109.







13 Havighurst -Neugarten, a.g.e. , s . 432.

14 Grambs, J .D . : " The Roles of t he Teach er" i n Readings i n The Socio-Cul tura lFoundat ions of Educat ion , s . 436.

15 Hav ighur st -Ne ugarte n, a.g.e. , s. 433.

16 Havighusrt -Neugarten, a.g.e. , s . 434-435.

17 Hav ighurs t -Neu garten , a.g.e. , s . 434-4 35.

37 9



18 Hav ighur st -Neu garten , a .g.e. , s . 434

19 Ottaw ay, a.g.e. , ş . 186.






25 Grambs, a.g. İnceleme, s. 441.






31 Musgrave, a.g.e. , s . 262-264.

32 Broom and Selznik, a.g.e., s. 32.



38 0



28.Bölüm

Ö Ğ R E T M E N K İ Ş İ L İ Ğ İ V E E Ğ İ T İ M

Ş imdiye değ in b i r çok yaza r l a r ve kamuoyu , öğ re t im mes leğ inde

bulunanlar ın bazı k iş i l ik özel l ik ler ine sahip o lduklar ı gerekt i rd iğ ikonus un da hemf ik ird i rl e r . Ö rne ğ in bu meslek tek i k i şi le r in kam uyui lg i lend i r en d u ru m la rd a ha lk la dos tça ha reke t ed en f aka t kend i öze lyaşamlar ında içe dönük, başar ı ih t iyaçlar ı yüksek , c insel konular -daki tu tum ve davranış lar ı her mes lektekinden daha çok s ın ı r landı-r ı lmış , yüksek derecede o tor i ter , maddeci o lmayan, uyumlu k iş i lero lduklar ı ve bu mes leğin aş ı r ı derecede erkeğe özgü o lmadığı bel i r t i l -miş t i r . 1 Esasen her mes leğe uygun k iş i l ik yapı lar ın ın var l ığ ı doğal b i r -şeydir . Max Weber, P ro tes tan l ık ve kap i t a l i zm ince lemes inde muayyenkiş i l ik t ip ler in in Kuzey Avrupa 'da yeni b i r ekonomik s is tem yarat t ığ ın ıbel i r t i r . Geniş b i r halk grubu, son derece materyal is t , b i reyselc i ve

geleceğe yönel imli o lmuş tu . Bu değer ler , k iş i l ik ler in in b ir parças ı o la-rak içe dönüş türü lmüş tü . Bunlar çok iy i kapi ta l is t o labi l i r lerd i . Çün-kü özel ve yegâne kiş ilik t iplerine sahiptiler .

A . Ö Ğ R E T M E N K İ Ş İ L İ K T İ P L E R İ V E E T K İ L E R İ

Ö ğre tmen k i ş i l iğ i hakk ında yap ı lmış uygu lamal ı a r aş t ı rma la rçok azd ı r . Ü lkemizde böy le b i r a r aş t ı rmaya h iç r a s t l ayamad ık . U y-gu lamal ı a r aş t ı rma la r o lmamak la be raber , öğ re tmen k i ş i l ik le r i ka l ıpyarg ı l a r b iç iminde ka rak te r i ze ed i lmek ted i r .

A . B . D . ' d e Goldman, i lkokul ve or taokul öğretmenler in in nas ı l b i r

k iş i l iğe sahip o lmalar ı gerekt iğ i hakkında b ir araş t ı rma yapmış t ı r .Goldman''ın ver i ler i , o r taokul öğretmenler in in geniş ö lçüde bağımsız-l ık , o tonomi ve sald ırganık özel l ik ler ine sahip o lmalar ı gerekt iğ in ibe l i r t iyo r .2 Goldman, i lk ve or taokul erkek öğretmenler in in benzer k iş i -l ik özel l ik ler i gös terd ik ler in i tesb i t e tmiş t i r . Erkek ler in kadın lara ora n-la daha bağımsız , egemenl ik ve tahammül g ib i özel l ik lere sahip o l-

381



duk la r ı gö rü lmüş tü r . Bağ ıml ı l ık , küçük düş ü rü lme , ka t ı lma ve de -ğ işme g ib i özel l ik lere kadın lardan daha az sahip o lduklar ı bel i r -lenmiş t i r .

Başka b ir araş t ı r ıc ı , i lkokul öğretmenler in in daha çok k iş i lere yö-nel ik , or taokul öğretmenler in in konuya yönel ik o lduklar ın ı i ler i sür -m ü ş t ü r .3 Sonuç o larak öğretmenler i k iş i l ik özel l ik ler i bakımından gö-rel i o larak entel lek tüel , sa ld ırgan o lmayan ve uysal özel l ik taş ıd ık lar ıs onucuna va rmış t ı r .

A raş t ı r ı c ı l a r ın çoğu , tüm öğ re t im düzey le r indek i öğ re tmen le r inkiş i l ik özel l ik ler in i toptan araş t ı rmaya çal ışmış lard ır . Oysaki a l t grup-lar hal inde i lkokul ve or taokul öğretmen k iş i l ik ler i b iç iminde b ir ay-r ım yapa rak a r aş t ı rmak da ha geçe rl i s onuç la r a v a rd ı r ab i l i r . Çün kü ,fark lı öğret im düzeyle r i fark lı k iş il ik özel l ik ler in i gerekt i rme kte-d i r .

Öğretmenler , mes lekler in in özel l ik ler in i k iş i l ik ler ine yans ı tmayaeği l imlid ir ler . Fark l ı öğret im düzeyle r indeki farkl ı ro l ler i, on lar ın k i -ş i l ik ler in i e tk i lemektedir . Örneğin i lkokul öğretmenler i genel l ik leı l ımlı b i r tu tum takın ır lar . Bu tu tum, öğretmenin k iş i l iğ in in b ir par -çası dur um un a gel i r. Or tao kul öğretm enler i ise , güçlükler karş ıs ındadaima uyanık bulunma özel l iğ i gös teren b ir k iş i l ik gel iş t i r i r ler . Çün-kü e rgen l ik çağ ındak i çocuk la r l a i l i ş k i du rumundad ı r l a r . Bu öğ renc i -

l e r , t op lums a l bak ımdan i lkoku l öğ renc i l e r ine o ran la daha o lgundur -l a r . D uygu la r ına h i t ap edeb i lmek i ç in de çok genç t i r l e r . D aha yüks eks ın ıf l a rdak i öğ re tmen le r , o to r it e l e r ine dah a az meyda n okunu ldu ğu i ç ind a h a y u m u ş a k v e d a h a s a k i n d i r l e r . 4 H erhang ib i r mes lek te kend i ima-j ı i le kamu imaj ı aras ında yakın b ir bağ vardır . îk is i aras ında yayr ı -r ı l ık yoksa öğretmen rahat hareket eder . Benl ik imaj ındaki b i r değiş -me kamu imaj ın ı ve dolayısy la mes leğin saygın l ığ ın ı e tk i leyebi l i r .

Ö ğrenc i l e r in öğ re tmen dav ran ı ş l a r ın ı değer l end i rmele r i öğ re t -me n in e tk in l iğ in i ö lçmek te b i r a l t e rna t i f o la rak ku l l an ı lmış t ı r .5 A raş -t ı rmalara göre öğrenci ler , an layış l ı ( recept ive) ve müsaade edici(pe rmis s ive ) öğ re tmen tu tumla r ın ı t e r c ih e tmek ted i r l e r . 6 Ö r n e ğ i n

b iz im l is e öğ renc il e r i üze r inde yap t ığ ımız b i r a r aş t ı rm ada 7 öğrenci ler indör t te b i r inden fazlas ı , onlar la iy i b i r d iyalog kuran , sorunlar ına eği-l en , s o run la r ın çözümüne ya rd ımcı o lan , r ehber ve ya rd ıms ever o lan ,a rkadaş g ib i dav ranan öğ re tmen i , beğend ik le r i öğ re tmen t ip i o la r akbel i r tmiş lerd ir . Ayr ıca hoşgörülü , an layış l ı ve o lgun g ib i n i te l ik ler dey ine t e r c ih ed i l en öğ re tmen dav ran ı ş l a r ı o lmuş tu r .

38 2



Başka b ir araş t ı rmada ise öğrenci ler in öğretmende aradık lar ı n i te-l ik ler o larak öğrenci ler in yard ımına koşma, işb ir l iğ i yapma, adalet -l i o lma bel i r t i lmiş t i r . 8

\Brookover'i n b i r a r aş t ı rmas ında i s e ya rd ıms ever , a rkadaş ça dav ra -

nan öğ re tmen le r en s ev i l en öğ re tmen le r o la r ak be l i r t i lmiş t i r . 9

Öğrenci ler i s ık s ık azar layan ve a lay eden öğretmenler de en se-v i lmeyen , aca ip t ip le r o la r ak n i t e l end i r i lmiş le rd i r .1 0 Bizim araş t ı r -m ad a en sevi lmeyen öğre tm enin baş ta gelen n i te l ik ler i o larak , hoş-görüsüzlük , o tor i ter l ik ve anlayışs ız l ık bel i r t i lmiş t i r . 1 1

Jersild'm a raş t ı rma la r ı da bu hus us la r ı doğ ru la ma k ta d ı r .1 2

Başka b i r a r aş t ı rm ada , öğ renc i l e rin öğ re tmen le r in i ne kadar o lum-lu o larak a lg ı lamış larsa o derecede onlar ın kendi benl ik imaj lar ın ınyüksek o lduğu, akademik başar ı lar ın ın daha yüksek o lduğu ve s ın ı f -t ak i dav ran ı ş l a r ın ın a r zu l anan b iç imde o lduk la r ı be l i r l enm iş t i r . 1 3

Öğret im biçimi de öğrenci ler in moral in i ve öğrenci per forman-s ın ı e tk i l emek ted i r . 1 4 Ö rneğ in öğ re tmen in öğ re t im s ü rec inde otok-ratik, demokratik ve ilgisiz (Laissez- fa i re) b iç im indeki önder l ik d avra -n ış lar ı bu husus ta ro l oynamaktadır .

Lippitt, fark l ı önder l ik t ip ler in in fark l ı gru p ve b irey davran ış lar ı -

na yo l aç t ığ ı s onucuna va rmış t ı r .1 5

D emokra t ik b i r top lums a l o r t amdagrup üye le r in in d iğe r o r t amla ra o r an la b i rb i r l e r ine ka r ş ı daha a rkadaş -ça dav rand ık la r ı ve daha g i r i ş ken o lduk la r ı t e s b i t ed i lmiş t i r . 1 6

O kul du rumla r ında o tok ra t ik ve demokra t ik l ide r l ik a r aş t ı rma la r ı"Ö ğre tmen Merkez l i " ( t eacher cen t r ed ) ve "Ö ğrenen merkez l i "(Learne r -Cen t r ed ) öğ re t im b iç imle r i kav ramla r ın ın ku l l an ı lmas ınayol açmış t ı r .

Ö ğre tmen le r , gene l l ik le , mes lek î dav ran ı ş ve tu tumla r ı bak ımın -d a n ü ç g r u b a 1 7 ayr ı l ı r lar . :

A . D E M O K R A T İ K Ö Ğ R E T M E N

a ) D e m o k r a t i k Ö ğ r e t m e n i n D a v r a n ı ş Ö z e l l ik l e r i

Öğ renci ler in düşü nce ve duy gula r ına öne m ver i r ve s ın ıf ındakiöğrenci ler ine güven duyar . Eleş t i r i lere önem vererek bu davranış ıteşv ik eder . De ğer len dirm eler ind e objekt i f kal ı r . Ders in as ıl hazır -

38 3



l ay ıc ı ve yü rü tücü le r i öğ renc i le rd i r . Ö ğre tm en bu k onud a s adece ya r -d ımcıd ı r . Ö ğrenc i l e r in g rup la r ha l inde ça l ı ş mala r ın ı s ağ la r . S o rum-lu luğu g ruba yük le r .

b ) D e m o k r a t i k D a v r a n ı ş ı n Ö ğ r e n c i y e E t k i s i

0 Öğ renci kendi baş ına araş t ı rm a ve karar verme al ışkanl ığ ıed in i r .

0 An layara k öğrenir . Öğre ni lenler öğrencide kal ıcı b i r b i lg initeliği taşır .

£ Öğ renc ide gerçek b ir d is ip lin duygu su doğar .0 Öğrenci ler aras ı i l i şk i lerde yard ımlaşma duygusu gel iş i r .

B. O T O K R A T İ K Ö Ğ R E T M E N

a ) O t o k r a t i k Ö ğ r e t m e n i n D a v r a n ı ş Ö z e l l i k l e r i

Öğrenci ler in düşünce ve görüş ler ine h iç önem vermez. S ın ıf taserbes t b i r tar t ışma or tam ı ya ratm az. S ın ıfta baskı havas ı yara t ı r .E leşt ir i yap t ı rm az . D eğer lend i rmele r inde t ar af sı z ka lm az . S ü rek lio larak i l i şk i ler inde ser t t i r . Ders in tek yönet ic is id i r . Ders in hazır lan-ma ve yü rü tü lmes inde yegâne s o rumlu kend i s id i r . D er s s ı r a s ında öğ -renci lerden kayı ts ız şar ts ız b i r i taat i s ter . Ders i yürütebi lmek iç ins ık s ık cezalardan , k ı r ık not vermekten , dayaktan söz eder .

b ) O t o k r a t i k Ö ğ r e t m e n i n Ö ğ r e n c i y e E t k i s i

% Öğrenci , gerçek d is ip l ine yönel t i lemez. Ders teki zor lama kal-k ınca, öğrenci kendin i b i r d is ip l ins iz l ik iç inde bulur .

0 Ö ğ r e n c i d ü ş ü n d ü ğ ü g ib i d a v r a n a m a z .

% Ö ğrenc ide s o rumlu luk duygus u ge l i ş emez .

0 Öğ retm eni n ders te övm e ve yerme ler i b i reysel o lduğu iç in

öğrenci ler aras ı i l i şk i ler k ıskançl ığa , çat ışmaya dönüşür .% Ö ğrenc ide bağ ıms ız düş ünme, a r aş t ı rma , ka ra r ve rme öze l -

likleri gelişemez.

0 "B iz" duy gus u ndan çok "Ben" duygus u ge li ş ir .

£ D er s te an lamadan çok ezberc i l ik egemen o lu r .

38 4



0 Öğ renc ide derse karş ı soğukluk gel iş i r, ders in b iran önce b i t -mesi is tenir .

0 Öğrencide sorumluluk duygusu gel iş i r .

0 Öğ retm ene güve n duygsu gel iş i r.

% Öğrencide düşünme i le ey lem aras ında b ir uyum gel iş i r .

C . B I R A K I N I Z Y A P SI N T İ P İ Ö Ğ R E T M E N

(İ lg is iz Öğretmen)

a ) D a v r a n ı ş Ö z e l l i k l e r i

Ö ğrenc i l e r l e i lg i l enmez , r ehber l ik yapmaz . K ara r s ı z ve ha reke t -s izdir . Çal ışmalar ında amaçs ız l ık ve p lâns ız l ık egemendir . Değer len-dirmeler i tu tar l ı deği ld i r . Öğrenci ler aras ında huzursuzluk ve karars ız-l ık o r t amı ya ra t ı r .

b ) Ö ğ r e n c i y e E t k i s i

£ Öğ renci ders te serbes t kal ı r.

0 Ders te bel l i b i r am ac a yöne l t i lme diğind en hay at t a da bel l i

b i r amaca yöne lemez .£ Ders te öğrenci d is ip lin l i da vra nm az ve bu d isip l ins iz lik ha-

ya t ı boyunca s ü re r .

0 S ın ıf ta ö ğren me ve çal ışma atmosfer i zayıf t ır .

% Ö ğrenci ler , s ını fta is ted ik ler in i yap t ık l ar ın dan bu is tek ler inbirb ir ind en fark l ı o lmas ı hal in de ö ğrenci ler aras ı s ık s ık ça-t ışmalar or taya ç ıkar .

Bu tü r öğ re tmen dav ran ı ş ın ın eğ i t im bak ımından b i r değertaş ımadığın ı söyleyebi l i r iz . Otokrat ik öğretmen de geçers izdir .

B. Ö Ğ R E T İ M E U Y A R L A N M A

Öğretmen yönet ic iye , topluma ve mes leğe uyum sağlayabi l i r seo derecede ruh sağl ığ ı düzgün ve başar ı l ı b i r öğretmen o lacakt ı r . Mes-leğe uyumu ise daha geniş b i r kavramdır . Bu kayram vel i lere , öğren-ci lere , çevreye ve devlete uyumu da içers ine a l ı r .

385



Mes leğe uyum s ağ layan öğ re tmen , kend i s inden bek lenen tüm ro l -ler i kabul ed iyor demekt i r .

Mes leğe t am uyamad ığ ı zaman baz ı r o l l e r i kabu l e tmiyo r demek-t i r k i bu husus mes leğe zarar ver i r . Ayr ıca , uyum sağlayamayan ya dayar ı uyum s ağ layan öğ re tmen le r öğ renc in in öğ ren imin i de o lums uz o la -rak e tk i lemektedir ler . Yine, öğretmenin k iş i l ik yapıs ı onun ver iminietk i lemektedir . Örneğin o tor i ter k iş i l ik i le öğretmenin ver imi aras ın-da o lums uz b i r i l i ş k i bu lunmuş tu r . 1 8

Kendi n i te l ik ler ine , yetenekler ine uygun b ir seçim yapmış öğ-retmen başar ı l ı ve mes leğe uyar lanmış k imsedir .

Y İR M İS E K İZ İN C İ B Ö L Ü M N O T L A R I



3 Prichard and Buxton, a.g.e. , s . 155. ,

4 Knel ler, a.g.e. , s . 60-61.

5 Banks, Ol ive: The Sociology of Educat ion , Thi rd Ed.

6 Banks, Olive, a.g.e., s. 228.

7 Tezcan , Mahmut : Kuşaklar Çat ı şması , s . 139 .

8 Onur, Bekir: Orta Öğret imde Ahlâk Eği t imi , s. 195.

9 Banks, Olive, a.g.e., s. 228.10 Banks, Olive, a.g.e., s. 228.

11 Tezcan , M ah mu t : Kuşaklar Çat ı şması, s . 129 .

12 Jersi ld, Arthur: Gençl i ik Psikoloj isi , s . 334.


14 Banks, Olive, a.g.e., s. 228.



17 Yı lmaz, Tahsin: Eği t im Bi l imine Giriş, s . 147-155.


38 6



29.Bölüm

S O S Y O - K İ İ L T Ü R E L D E Ğ İ Ş M E L E R V E Ö Ğ R E T M E N

S os yokü l tü r e l değ i ş mele r , çağ ımız ın en be l i rg in o lgu la r ından

bir is id i r . İ lkel o lsun , gel işmiş o lsun , h içbir toplumu durgun, hare-kets iz , s ta t ik o larak n i te lendiremeyiz . Her toplumda sürekl i b i r d i -namizm, b ir değişme görürüz. İ lkel toplumlar b i le yavaş da o lsadeğ i ş me s ü rec i i çe r i s inded i r . O ndokuzuncu ve y i rminc i yüzy ı l l a r a ,değ i ş me yüzy ı l l a r ı deneb i l i r . Top lums a l yap ı l a r , t op lums a l dav ran ı şörnekler i , toplumsal s is temler , toplumsal kural lar sürekl i o larak deği-şen öğelerd ir .

İ ş te değiş im sürecinde öğretmenin ro lü nedir? ne o lmal ıd ır konusuönem kaanmak tad ı r . Bu bö lümde bu konuya değ ineceğ iz .

Tüm ülkelerde sosyo-kül türel değişmeler yerel , u lusal ve u lus lar -

a r as ı düzeyde o lu ş mak tad ı r .

I . Y E R E L S O S Y O - K Ü L T Ü R E L D E Ğ İ Ş M E L E R V E Ö Ğ -R E T M E N

Ülkemizde yerel toplumsal değişmeler daha çok kül türel n i te l ik te-k i değ i ş mele r (değer ya rg ı l a r ındak i , t u tumla rdak i , i nanç la rdak i değ i ş -mele r , t op lum ka lk ınmas ı ça l ı ş mala r ı , bü rok ra t ik h izmet le rde a r t ı ş ,tar ım sal teknik ve hayvancı l ığ a yönel ik ve kopoperat i f leşmeye i l işk inkısmî değişmeler , konut b iç imler indeki değişmeler , k i t le i le t iş im araç-lar ın ın gel işmes i ve kul lanı lmas ı ve a l tyapı h izmet ler i b iç iminde o luş -mak tad ı r . Bun la r a r as ında çağdaş laş maya yöne l ik , b i r çok u lu s un be -nimsediğ i u lus lararas ı or tak özel l ik lere sahip kalk ınma çabalar ı d ik-ka t i çekmek ted i r .

Ö ğre tmen in bu ye re l değ i ş mele rdek i ro lü ned i r ? Ö ğre tmen , k ı s -men görevi sebebiy le bu g ib i değişmeler in iç inde yer a lmaktadır .Kısmen de bu değişmelerden b ir yur t taş o larak d iğer ler i g ib i e tk i len-

387



me ktedir . Ö ğre tm en bu değişm eler i des teklemel i , teşv ik e tmel i ve hal-

k ın yerel değer ler ine ters düşmemelid ir . Bu konuda şu örneği verebi-l i r iz : Afyon 'un Ça yırb ağ köy ünde beş ik ker tmes i geleneği son y ı l larday a y g ı n b i ç i m d e u y g u l a n m a k t a d ı r . 1 Erken yaş ta n işanlanan k ız veerkek çocuklar ın okulda b ir l ik te o lmamas ın ı is teyen köylü vel î ler ,oku l m üdü rün den çocuk la r ın s abahç ı ve öğ lenc i o la r ak ay r ı lma la r ın ıis temiş lerd ir . Öğretmen de köylünün bu is teğ in i yer ine get i rmiş t i r .Aks i davransaydı , köylü i le çat ışmaya g idecekt i . Ve köylü de çocuğununu oku la göndermeyecek t i . Ö ğre tmen eğer ben ims emed iğ i b i r değer iuygu lamak zo runda i s e önce ka r ş ı ge lmeden , zaman la bunun o lum-s uz luğunu köy lüye an la tma l ıd ı r .

Öğretmen, değişmeye karşı kültürel engelleri görebilmeli ve yenebilmelidir.

Birçok ü lkede k ırsal kes imde yeni l ik ve değişme daha az o lumlukar ş ı l an ı r ve kuş ku duyu lu r . 2 Buralarda eski o lan şey , yeni o lan her -hangi b i r şeyden daha değer l id i r . Geleneklere ters düşme korkusu ,yeni l ik ler in kabul leniş in i güçleş t i r i r . Örneğin geleneksel toplumlardain s an la r doğaya daha az egemen d i r . T üm doğa o lay la r ın ın o r t ayaçıkardığ ı fe laketler üm its iz du rum lar ya rat ı r ve Ta nr ın ın arzusu i leyapı ld ığ ına inanı l ı r . Böylece bu durumun değiş t i r i lemeyeceği sebe-biy le yeni l ik ler engel lenir . Örneğin çocuk ö lümler i bu kes imlerdeTa nr ı n ın arzusu i le açık lanır . "Allah verd i , Al lah a ld ı, o bu dü ny aiç in ya ra t ı lma mış " b iç iminde yo rum lan ı r . La t in A m er ika ve O r ta -doğu ü lkeler inde bu görüş o ldukça yaygındır . Has ta l ık Al lah ' tan ge-

l i r inan cı i le on un sebepler ine in i lmez. İ ş te böyle k aderci b i r tu t um udeğ i ş t i rmede öğ re tmen in bu lunduğu çev rede çaba gös te rmes i ge rek i r .

Yaşam boyu öğrenim anlayış ı , dünyanın b irçok ü lkeler indeki(Hindis tan g ib i) k ı rsal kes imde benimsenmemiş t i r . Çünkü yet işk in ler ,bu iş i çocuklara özgü b ir şey o larak görmüş lerd ir . 3

Bağnazlığın giderilmesi

Ö rn eğ in k öy lünün ka rı sfnı e rkek dok to ra gö tü rm ek i s tememes iy ine k ı r s a l kes imde gö rü len b i r du rumdur . H a t t a gö tü r s e b i l e muayenes ı r as ında dok to run yan ında bu lunmak i s t emes i g ib i bağnaz l ık la r ınönlenm es inde öğre tme nin köylüyü eği t ic i ro lü e tk in o labi l i r . Bu ör -

nekte ö ğre tm en , köylüye , dokto r-lıasta i l işkis inde cinselliğin söz ko-nus u o lamayacağ ın ı vu rgu lamal ıd ı r .

Ö ğre tmen , ye re l ha lk ı kazand ık la r ı b i lg i l e r i daha da a r t t ı rmayateşvik edici b i r ro le sahip o lmal ıd ır . Türk Eği t im Derneği 1980 y ı l ı

38 8

\



Eği t im H izmet Ö dü lü a lmış b i r köy öğ re tmen in in a ş ağ ıda be l i r t ece -ğ imiz çal ışmalar ı , öğretmenin k ırsal kes imde sosyokül türel değişme-lerdeki ro lünü açık l ığa kavuş turan b ir örnekt i r . Bu öğretmenin ger -çekleş t i rd iğ i h izm et ler şöyle özet lene bi l i r . : 4

* Kiş isel çaba ve g ir iş imler iy le çeşi tl i kamu kur uluş lar ın dansağladığ ı mal î kaynaklar la çal ış t ığ ı okul lar ın bakım, onar ım, ek ders -hane , badana , oyun a lan ı yap t ı rmak , oku la s u ge t i rmek , oku l uygu la -ma bahçes in i düzen lemek vb .

* Köye çağdaş tar ım araçlar ın ın g irmes inde köylüye k ı lavuzluke tmek .

* Köylüye hayvan, b i tk i has ta l ık lar ı i le savaş ın ı öğretmek veözend i rmek ,

* Köylüye kül tür ı rk ı hayvan cins ler in i an la tmak, yet iş t i r i lme-s ine özendirmek,

* Köyde sebze ve meyve yet iş t i r i lmes in i gel iş t i rmek,

* K öyde hayvanc ı l ığ ın , s ü tçü lüğün , a r ı c ı l ığ ın , t avukçu luğun ge -l işmes ine öncülük e tmek,

* K öy lü le r i daha çağdaş konu t yap ımına özend i rmek ,

* Köyde su lama iş ler in i gel iş t i rmeye, köye yol yapı lmas ına, e lekt-r ik ge t i r i lmes ine ka tk ıda bu lunmak ,r

* Biçki d ik iş kurs lar ı açı lmas ına yard ımcı o lmak,

* Çal ış t ığ ı köye ve çevre köylere Atatürk büs tü yapı lmas ına yar -d ımcı o lmak .

Aynı öğretmenin b ir köy öğretmeninin köyün kalk ındır ı lmas ı ı ı -dak i ro l l e r i konus undak i öner i l e r in i bu raya a lmak i s t iyo rum: 5

"Bir köy öğretmeni , g i t t iğ i yer in kalk ınabi lmes ine ekonomik yön-den katk ıda bulunabi lecek konular ı bel i r lemel i , sorunlar ı önem s ı ra-s ına göre e le a larak köylünün katk ı lar ın ı da sağlayarak , onlar ı onore

ederek çözmeye çal ışmal ıd ır . Sorunlar ı çözerken köylüyü zor lama-mal ıd ı r . K öy lünün s o run la r ı üze r inde , on la r ı ayd ın la tma l ıd ı r . D oğru -yu, iy iy i ve güzel i , karş ıs ına ç ıkacak engel lerden y ı lmada,n , köylününd i liy le , s ab ı r l a an la tma l ıd ı r . Ta k i inand ı r ana kad ar bu tu t um un adevam e tmel id i r . Ö nce l ik le , mu t laka baş a rab i l eceğ i konu la rdan baş -layarak b irşeyler yapabi leceğine köylüyü ve çevreyi inaı ıd ı rabi lme-

389



l i d i r . U ygu lama bahçes inde , öğ re tmen çev ren in öze l l ik le r ine uygunyur t ekonomis ine ka tk ıda bu lunab i l ecek ça l ı ş mala r yaparak , köy lüyüböyles i i ş lere özendirmel id ir ."

Ö ğre tmen in bu gö rev le r i ye r ine ge t i r eb i lmes i i ç in :

a . O nu n köy koşul lar ına göre yetiş t ir i lmes i,

b . S iyaset in d ış ında kalmas ı ,

c . Teor ik ve uygulamaya yönel ik b i lg i ler in h izmet iç i eğ i t imyoluyla sürekli yenilenmesi,^

d . Çal ış t ığ ı çevre i le bütünleşebi lmes i ve uyumlu b ir d iyalogagi tmes i ,

e . D ah a fazla uygu la may a yönel ik f aa liye tl e rde bu lunab i lm es iiç in köy okul lar ın ın araç gereçler le donat ı lmas ı ,

f . Madde ten ve manen des tek lenmes i ge rekmek ted i r . 6

Bazı u lus lararas ı sorunlar ın yerel yans ımas ı da sözkonusu o la-b i l i r. Ö rne ğin aş ır ı nüfus ar t ışı g ib i . Bu du ru m la rda öğre tm enin ye-r e l ha lk ı ayd ın la t ı c ı r o lü önem kazan ı r . A raş t ı rma la r , mevcu t bü tünkaynak la r ıy la dün yan ın en fazla 6 - 8 mi lya r in s an ı ba r ınd ı r ab i l ece -ğ in i gös te rmek ted i r . Bu du rum 2000 y ı l ında dünyan ın b i r pa t l ama nok -

tas ına ge leceğ in i ih ta r e tmek ted i r .

7

Aşırı nüfus ar t ış ın ın kalk ınm ayıengel lediğ i ö lçüde azal t ı lmas ı gerekt iğ in i öğretmen, yöres inde açık la-mal ıd ı r . D oğum kon t ro lünün ge reğ in i vu rgu lamal ıd ı r .

Ap ol lonu n uzaya a t ı l ı şında köy lüm üzü n b ir k ısmı d insel sebep-le rl e a r ac ın aya in iş ine inanm amış t ı r . Bu du rum da öğ re tm en , d ini le b i l im aras ındak i ayrı l ığ ı açık laya bi lme l id ir . Kırsal kesimde te le-v izyonun i z l enmemes in in d in se l s ebep le r l e gün ah o lduğu inanc ın ıyenmel id i r öğ re tmen . Y ine , t e l ev izyonda yay ın lanan u lu s la r a r as ı b i rs o runu öğ re tmen , köy kahves inde , köy odas ında yö rumlayab i lme l i ,açık l ığa kavuş turabi lmel i , köylünün d i l iy le an latabi lmel id ir .

I I . U L U S A L D Ü Z E Y D E S O S Y O - K Ü L T Ü R E L D E Ğ İ Ş M E -L E R V E Ö Ğ R E T M E N

Ülkemizde çeş i t l i a lan larda u lusal düzeydeki baş l ıca sosyo-kül-türel değişmeler şunlard ır : Hızl ı b i r kent leşme, metropol i ten merkez-ler in dah a fazla büyüm es i , aş ır ı nüfus ar t ış ı, sanayi leşmeye d oğru

39 0



yaklaş ım, b i l im ve teknolo j in in gel işmesi , mes leksel ve teknik öğret im inyaygınlaş t ı r ı lmas ı , okul lara k ısmî de o lsa uzman personel in g i r iş i ,k i t le i le t iş im araçlar ın ın önem kazanarak e tk in l iğ in i ar t t ı rmas ı , a l tsosyo-ekonomik düzeydeki kes imi koruyucu yasal düzenlemeler in uy-gulamaya geçir i lmes i , kuşaklar çat ışmas ı , a i len in çekirdek a i leye dö-nüşmes i ,kad ın ın ça l ış ma haya t ındak i ye r ve önem in in a r tmas ı , a naoku l l a r ına ih t iyac ın a r tmas ı .

Öğretmenin u lusal düzeyde değişmelerdeki katk ıs ı ne o lmal ıd ır?Bu husus ta aşağıda bel i r teceğimiz ro l ler söz konusu o labi l i r :

a . Değişen o lgular hakk ında b i lg i sahib i o lmas ı ,

b. Bilgis ini sözlü ya da yazılı olarak kitlelere duyurabilmesi,

c . Uygulama ve önlemler i e leş t i reb i lmel i ,

ç . G erek t iğ inde uygu lama ve p lan lam a f aa l iye t le r ine k ı smî o la -rak kat ı lmas ı ,

d . Yet işk in eği t imi faal iyet lerine kat ı lab i lmes i ,

e . Ulusal değişmeler in benimset i lmes ine k i t le ler i özendirmes i ,

f . Toplumu plânl ı değişmelere yönel tmes i ve d iğer eğ i t imci veyönet ic i lere yard ımcı o lmas ı ve onlar la işb ir l iğ inde bulunmas ı ,

g . Reform ve yeni düzen lem eler i benimseyerek des teklemes i vebu konuda çevres inde örnek o lmas ı ,

h . Ulusal düzeyd eki değişmeler in ge rekt i rd iğ i teşk i lâ t lan ma-la r a ya rd ımcı o lmas ı ,

i . Araş t ı rma ve b i l imsel yaklaş ımlar ı k i t le lere benimsetmes i .

Kent kes iminde kent leşme o lgusu iç inde öğretmen, gecekonduokul lar ında ro l a lmaktadır . Bu okul lardaki çocuklar ı çeş i t l i e tn ik grup-lar ve sosyo-ekonomik düzeyi fark lı ö ğrenci lerden o luşm aktad ır . İ ş teöğretmenin böyle b ir okuldaki baş l ıca görevi , buradaki çocuklar ı kay-naş t ı rmak , bü tün leş t i rmek t i r . A ra la r ın dak i kü l tü r e l fa rkl ıl ık lar ı g ide -

r e r ek on la r ın ö rgün eğ i t imden eş i t b i ç imde ya ra r l anmala r ın ı s ağ la -v

makt ı r .

G ecekondu oku l l a r ın ın top lu luk mode l i oku l du rumuna ge t i r i l -mes i du rumunda i s e öğ re tmen in ve l î l e r yönünden ro l l e r i daha f az laa r t acak , on la r ın ken te uyar l an ma s ında , boş zam an f aa l iye t l er indeyet işk in eği t imler inde sorumluluk sahib i o lacakt ı r . 8 G e c e k o n d u l a r -

391



daki genel l ik le avantajs ız durumda o lan çocuklar ın eği t iminde öğret-menler in yeni becer i ler ve tu tumlar gel iş t i rmeler i gerekir . Bat ıdakis anay i ü lke le r inde bu ra la rda öğ re t imde bu lunan öğ re tmen le r ye t i ş metarzlar ına ve k iş ise l terc ih ve özel l ik ler ine göre bu tür okul larda yarar l ıo lmaya ça l ı ş mak tad ı r l a r .9 Öğretmen insancı l davranış lar ı , b i reyseli t ibar ı ve özel lik ler i i le çevre halk ın ın ve öğrenci ler in güven in i ka-zanmalı ve kendis in i kabul e t t i rmel id ir . Özel l ik le a l t sosyo-ekonomikdüzeyden ge len öğ re tmen le r ge t to la rdak i çocuk la r ı an lama ve ih t i -yaç la r ın ı b i lmek bak ımından d iğe r öğ re tmen le rden daha ya ra r l ı o l -m a k t a d ı r l a r . 1 0 Yine Bat ıdaki ı rksal ay ır ım sebebiy le daha önce fark l ıı rk lar aras ı i l i şk i ler in değişmes iy le okul lardaki öğretmenler in yeni ro l -

ler i söz konusu o lmaktadır . Okul larda ı rksal dengeye g id i lmes i , öğ-retmenler in yeni tu tumlar ve becer i ler gel iş t i rmes in i gerekt i rmiş t i r . 1 1

Zenci öğretm en ve yönet ic i ler in beyazla r ın ve zenci ler in bul und uğuokul bölgeler inde sayı lar ın ın ve e tk i ler in in ar t ış ı i le eğ i t imin geleceğineg en iş k a t k ı la r d a b u l u n m a k t a d ı r l a r . 1 2

Cumhur iye t döneminde A ta tü rk ink ı l âp la r ın ın k i t l e l e r e u laş t ı r ı l -mas ı ve benimset i lmes inde öğretmenler in geniş katk ı lar ı o lmuş tur .Hükümdar l ık s is teminden demokrat ik-s iyasal s is teme geçi lmiş , s iya-sal b i r değişme gerçekleşmiş ti r . î ş te bu değişmede öğretm enler büy ükçaba harcamış lar , Cumhur iyet in i lân ı , lây ik l ik , kadın haklar ı , a l fabeve d i l devr imi , mil l î eğ i t im devr imi , g iys i devr imi , öğretmenler in des -

teği ve katk ıs ı i le kökleşmiş , k i t ler lere benimset i lmiş t i r . 1 3 Ö ğ r e t m e n l e rtopla nt ı lar , törenler düzenlem iş ler , kişise l hay at la r ın da bu devr im -lere uyarak halka önder l ik e tmiş ler , mes leksel yayın lar ında devr im-ler i savunmuşlard ır . Ülkemizde yerel düzeydeki sosyo-kül türel değiş -melerden b ir is i de kuşaklar aras ı an laşmazl ık lard ır . Hızl ı toplumsaldeğişmeler , çat ışmanın dereces in i ar t t ı rmaktadır . Özel l ik le değer de-ğ işmeler i sebebiy le kuşaklar çat ışmas ı , değer çat ışmalar ı o larak n i te-l end i r i l eb i l i r l e r .1 4 Farkl ı ik i sosyo-ekonomik düzeydeki l i se öğrenci ler iüzer inde yapt ığ ımız araş t ı rmada öğrenci ler in yar ıs ı , kuşaklar çat ış -mas ın ı değer değişmeler ine (Düşün ce fark l ıl ık lar ı) ba ğla m ış la rd ı r . 1 5

Ülkemizde u lusal düzeydeki b i r d iğer toplumsal değişme örneği ,

tu r i zmin ge l i ş imid i r . Ö ğre tmen in tu r i zm s anay i in in önemin i kav ra -mas ı , sanatsal ve tar ihsel yap ı t lar ın koru nm as ı , tur is te iy i muam eleve doğal özel l ik ler in korunmas ı bakımından b ir rehber l ik ro lü oyna-mas ı gerekir .

Öğretmenin ü lkemizde son y ı l larda baş gös teren kül tür yozlaş -ması karşıs ında da kayıts ız kalmaması, basitl ik, zevksizlik değil , iyi,

392



güzel, kaliteliyi beğ enm ek ve yara tıcılığı teşvik etm ek iş levini de ye-r ine get i rmes i , sorumluluklar ından b ir is i o lmal ıd ır .

I I I . U L U S L A R A R A S I S O S Y O - K Ü L T Ü R E L D E Ğ İ Ş M E L E RV E Ö Ğ R E T M E N

Ulus lararas ı düzeydeki sosyo-ki i l türel değişmelere b i rçok örnekver i leb i l i r . Ulusalc ı l ık , savaş lar , s i lah lanma yar ış ı , çevre sorunlar ı ,nü fus pa t l ama s ı , ka lk ınm a çaba la r ı , u lu s la ra r as ı t e rö r izm g ib i.

MilliyetçilikUlus lararas ı düzeyde gerçekleşen değişmelerden b ir is i , günümüz-

de mil l iyetç i l ik anlayış lar ın ın önem kazanmas ıd ır . Öğrenci ler in mil-l iye tç i l ik kav ramın ı an lamala r ına ve "O lumlu" ve "o lums uz " mi l -l iyetç i l iğ i b i rb ir inden ayırmaya ih t iyaçlar ı vard ır , i ş te öğretmenler bufark lı lığ ın an laş ı lmas ında öğ renc iye ya rd ım cı o lm a l ıd ı r l a r 1 6 . O l u m s u zmil l iyetç i l ik , kül tür benci l l iğ id ir . Etnosantr izm olarak da adlandır ı l ı r .Bu kav ram, he r top lumun kend i kü l tü rünü en ü s tün o la r ak gö rmes in ii fade ede r . T üm top lum la rda bu böy led i r. H e r b i r ey kend i kü l tü rünübaş ka la r ından ü s tün gö rü r . Böy lece baş ka kü l tü rden a l ınan b i r öge ,genel l ik le kül tür benci l l iğ i sebebiy le küçümsenir . Bu durum da değiş -meye engel o lur . Örneğin Bat ı toplumlar ı , b i l im ve teknolo j ideki başa-r ı lar ı sebebiy le tüm kül tür ler in i en i ler i o larak görür ler ve d iğer kül-tü r l e rden kend i l e r in ink in i ü s tün gö rü r l e r . H er kü l tü r kend i yap t ığ ın ıen doğal ve en iy i o larak görür . Bir başka örnek: Eskimolar , Avrupa-l ı lar ın kendi top rakla r ına erde m ve iy i hal ler i öğren mek iç in geld ik-l e r ine inan ı r l a r . 1 7 K ül tü r benc i l l iğ i , bü tün d iğe r g rup la r a düş man o la -r ak bakmay ı ge rek t i r i r . Ö ğre tmen le r öğ renc i l e r e kü l tü r benc i l l iğ in igö reb i lme le r ine ya rd ımcı o lab i lme l id i r l e r . 1 8

B. Russell, kü l tü r benci l l iğ in in eği t im de de o lum suz s onuç lar ınad ikka t i çek iyo r 1 9 ve ş öyle d iyo r : "T ar ih öğ re t im k i t ap la r ın ın yu r t -severl ik sebebi i le , b i le b i le yazı lan yanl ış lar la dolu o ldu ğun u dü nya -daki bütün eği t im bakanlar ı b i l i r ler . Tar ih öğret iminin yanl ış lar la dolu

olması çok önemli değildir ; asıl kötüsü, bu yanlış ların savaş olasılığınıar t t ı r ıc ı n i te l ik te o lmalar ıd ı r . . . Bütün uygar ü lkelerde çocuklara aynıtar ih öğret i l i r se , ü lkeler b i rb ir ler ine daha az düşmanl ık bes ler ler . . .O ku l k i t ap la r ın ın yaz ımı ve t a r ih öğ re tmen le r in in eğ i t im yöne t imiu lus la ra r as ı b ir o to r i t e t a r a f ından yap ı lma l ıd ı r . Bugünkü uygu lama ,her u lusun kendis in in hakl ı l ığ ı ve gücü konular ındaki kendi inancın ı ,

39 3



sonuç o larak da savaş heves in i ar t t ı rmaktadır . Sonuç o larak , insanl ığ ınbir tek büy ük aile o lduğu ve eği t imin bu yöne yönel t i lmes i gerekt iğ i -n i s avunur . Ş üphesiz u lu s çu luk ak ımla r ın ın günü mü zdek i önemi ka r -şıs ında RusselVin öner is in in ne dereceye k ada r gerçekleşebi leceği tar -t ış ı lab i l i r . Hiçbir ü lkenin böyle b i r öner iy i kabul leneceği bugünküuygu lama aç ı s ından düş ünü lemez . A ncak , b i rkaç ü lken in bu lunduğubölgesel b i r uygulamanın i lerde gerçekleşmes i söz konusu o labi l i r .

O lum lu mil l iyetç il ik ise , b i r mil le t in or taklaşa m enfaat ler ine ön emver ir . H ak ve görevler in i ta y in eder ve köyün e, bölges ine ve u lusun asada kat i gel iş ti r i r , i ş te bu ro l ler in yer ine get i r i lmes inde öğre tme ne

görev düşer . Tatminkâr b i r gel işme oranın ın temel in in böyle b i ro lumlu u lu s çu luk o lduğu hus us und a öğ renc i l e re ya rd ım cı o lunma l ı -d ı r . 2 0 O lum lu u lusçuluk , ak ı ll ı b i r k i tlesel kat ı l ımı ve merkez î hük ü-met p rog ramla r ın ın des tek lenmes in i ge rek t i r i r .

Barış arzusu

Birçok insanla r dü ny ad a bar ış ı arzu lar . Çocu klar ve gençler ,isyana ve aş ı r ıl ığa karş ı d i renecek b iç im de eği t i lmel id ir ler . D ün ya -daki büy ük sü per güçler in açık l ığa kavuş turu lm as ı eğ i t imci ler in gö-r e v l e r i d i r 2 1 . H er ik i g rup ta a ske r î s avu nm a imkân la r ı a r t t ı r ı lmak tave kayg ı l a r , ge r i l imle r o r t aya ç ıkmak tad ı r . Bu du rumda bu ik i ku tup -

tak i güç le r in ba r ı ş çaba la r ında , in s an la r ı b i rb i r ine yak laş t ı rmada vebir araya get i rmede eği t im , rasyonel b i r e tk iye sahip o larak h izmetedebi l i r , i ş te eğ i t imin bu görevi yer ine get i rmes inde öğretmenin ro l-ler i söz konusudur .

Kültürel empati

Başka kül tür ler in iç ine g irme, onlar ın dünyayı görüş b iç imler in ian lamak , bugünün öğ renc i s i i ç in t emel hus us la rd ı r . K ü l tü r e l empa t i(Başka insanlar ın duygular ın ı idrak i le an lama, duygu or takl ığ ı ) , k iş i -ye başka kül tür ler i ve kendis in i doğru b ir bakış la görmes in i sağlar .Kiş i , kül tür le r aras ın daki benze r l ik ve fark lı l ık lar ı gö rür . Kü l türe l ,

s iyasal , ekonomik ve eği t imsel e tmenler le i l i şk i ler i görür . Ulusal özel-l ik ler i tan ır . Fakat u lus lararas ında kal ıp yarg ı lar (S tereot ip) ed in-m e k t e n k a ç ı n ı r . 2 2 Çünkü ka l ıp ya rg ı l a r b i l ims e l o la r ak kan ı t l anmamışy a r g ı l a r d ı r . 2 3 insanlar ve gelenekler i hakkında yanl ış b i lg i ve b i lg iyokluğu , kal ıp yarg ı l ı düşünc elere yol aça r . S tereot ip b iç imind eki dü-şünceler de u lus lararas ı i l i şk i ler i o lumsuz o larak e tk i ler .

394



Uluslararası teşkilâtlar

Ö ğre tmen in , üyes i o lduğu ü lken in ç ıka r l a r ın ı ko ruyan u lu s la r -aras ı kuruluş lar ı ve karş ı t teşk i lâ t lar ı ve amaçlar ın ı iy i b i lmes i gerekir . 2 4

Bu kuruluş lar ü lkeleraras ı kül türel i l i şk i ler a lamnda o lduğu g ib i , as -ker î dayanışmaya i l i şk in ya da bölgesel n i te l ik teki ç ıkar lar ı koruyankuru luş la r da o lab i l i r . Bu ku ru lu ş la r ı t an ımayan öğ re tmen in ü lkes inegerek t iğ i du rumla rda ya ra r l ı o l amayacağ ı aç ık t ı r .

Çok yönlü dış politika

Ulus lararas ı i l i şk i lerde süper güçler yanında, üçüncü dünya ü lke-

ler i ve Arap ü lkeler iy le de ü lkemizin i l i şk i ler iç inde bulunmas ı gerek-mektedir . Ülke yarar ına çok yönlü b ir d ış pol i t ikayı son y ı l lardaki tümhük üm etle r benimsem iş lerd ir , i ş te öğre tme nin özel lik le is lâ m ülke-ler iy le o lan ekonomik ve kül türel n i te l ik teki bu d ış pol i t ika değişmeler i -n i değer lendirmes i ve kavramas ı gerekmektedir .

I V . Ö Ğ R E T M E N Y E T İ Ş T İ R M E Y E i L l Ş K l N Ö N E R İ L E R

Sosyo-kül türel değişmeler in u lus lararas ı sorunlar ı karş ıs ında öğ-r e tmen ye t i ş t i rme p rog ramla r ında konuya ye r ve r i lmes in in ge reğ in iş imdiye değinki açık lamalar ımızda değinmiş t ik . Bu konuda şu öner i ler

i ler i sürü lebi l i r :

1. Öğretmenin uluslararası sorunlarda bilgi sahibi olması

Ö ğre tmen in gene l kü l tü rünün çok güç lü o lmas ı ge rekmek ted i r .Alan b i lg is i ya nın da genel kül tür ağ ır l ık lı b i r müfred at pro gra mı sözkonus u o lmal ıd ı r . U lus la r a r as ı s o run la r b i lg i s i kazand ı rmada öğ re t -men ye t i ş t i rme p rog ramla r ında konuya i l i ş k in s eç iml ik ya da zo run luder s l e r konab i l i r . A yr ıca h izmet iç i eğ i t im p rog ramla r ı da konuya ye rverebi l i r ler . Serbes t seminer ler , özel kurs ve konferans lar ve de rg i leryay ın lanmas ı h izmet iç i eğ i t im p rog ramla r ında ye r a lma l ıd ı r l a r .

2. İlgi uyandırmaÖğretmenin b i lg i ed inmes i d ış ında onun bu konularda i lg is in in

uyan dır ı lmas ı gerekm ektedir , i lg i uy an dır m a, çeşi t li yo l lar la gerçek-leştir i lebilir . Ki tle i letiş im araç ları ve özellikle televizy on, eğle ndire -rek eği tmek b iç iminde öğre tme nin u lus lararas ı kon ulard aki i lg isin iuyand ı rmak ta e tk in b i r a r aç t ı r .

39 5



3. Öğretmene deneyim kazandırma ve gözlemlerde bulunma imkânlarısağlanmalıdır.

P rog ramla rda öğ re tmene s eyaha t imkân la r ın ın s ağ lanmas ı , onungöz lemle rde bu lunmas ın ı s ağ layacak t ı r . B i r den iz gö rmeyen , b i r havaalanı görmeyen öğretmenin u lus lararas ı u laş ım ve t icaret konusundakib i lg i ve i lg isi yeters iz kalac akt ı r . Sey aha t ede rek eği t i len okul gem iler in-deki öğrenci ler in başar ı oranlar ın ın yüksek o luşu , onlara o laylar ınsomut o larak gös ter i lmes i sebebiy ledir . Bu imkânlar , kamu ve özelkuruluş lar , mes leksel ve gönül lü kuruluş lar yoluyla sağlanabi l i r .

V . S O N U Ç

Gelecek y ı l larda u lus lararas ı i l i şk i ler i an lamak ve bu konudabi lg i ed inmek, sadece öğretmenler iç in deği l , aynı zamanda herkes iç inb i r va tandaş l ık s o rumlu luğu d u ru m un a ge lecekt i r. Bu s ebeple bu a lan -daki öğret im ünivers i te önces inden baş la t ı lmas ı gereği or taya ç ıkmak-tadır . Kuşkusuz u lusal ya da u lus lararas ı değişmeler in kalk ınma plan-l a r ına yans ımas ıy la değ i ş mele rden o lumlu o la r ak ya ra r l anm ak m üm -kün dür . Bu çe rçevede eğ it im po l i tikas ın ın önemin i de vu rgu lam ak ge -rekir . Toplumdaki değişmeler eğ i t im pol i t ikas ına da yans ımal ı , ayr ı -ca , eğ i t im pol i t ikas ı , top lum u bel l i doğru l tu la rda değiş t i rmeyi veetk i lemeyi am açla ma l ıd ır . Böylece toplum sal yapı i le eğ i t im pol i t i -kas ı karş ı l ık l ı e tk i leş imde bulunarak is tenen değişmelere yön vere-bilir ler .

Y İ R M İ D O K U Z U N C U B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Tezcan, M.: Beşikkertme Nişanl ı Geleneği ve Çayırbağı Köyü Uygulaması A.Ü.

Eği t im Fak. Derg. ,Ci l t 13, Sayı 1-2, 1980, Ankara 1981.

2 Foster. G.: Tradi t ional Societ ies and Technological Change, s. 83-84.

3 Foster, a.g.e., s. 88.

4 Eğitim ve Bilim Derg., Sayı 26, s. 14.

5 Çiçek, A. : Köy Öğretmeni ve Kalkınma, Eği t im ve Bi l im Derg. , Sayı 26.

6 Eği t im ve Bi l im, Sayı 26, Temmuz 1980.

7 Ülgüray , M. : Kalk ınma Sorunu, s . 181 .

8 Tezc an, M. : Gec ekon dulard a Nası l Bir Eği t im ? Mill iyet Gazetesi , 26 Eylül 1980.

9 Brembeck, C .: Social Foun dat ions of Edu cat ion, s. 483.

10 Brem beck, a.g.e., s. 484.

11 Brembeck, a.g.e., s. 487.

39 6



12 Brembeck, a.g.e., s. 489.

13 Akyüz, Y.: Türkiye'de Öğretmenlerin Toplumsal Değişmedeki Etki leri , s . ' s•

14 Tezcan, M.: Kuşaklar Çat ışması , s. 42.

15 Tezcan M., a.g.e. , s . 44.

16 Mil ler, R.: Educat ion in A Changing Society, s. 99.

17 Foster, a.g.e., s. 86.

18 Foster, a.g.e. s. 99.

19 Russel l , B.: Endüstri Toplumunun Geleceği , s. 196.

20 Miller, a.g.e., s. 101.

21 Miller, a.g.e., s. 104.

22 Miller, a.g.e., s. 108.

23 Tezcan, M.: Türklerle İlgi l i Stereot ipler ve Türk Değerleri üzerine Bir Deneme,s. 9. ,

24 Oğuzkan, E . : Öğre tmenl iğ in üç Yönü, s . 29 .

397



30.Bölüm

E Ğ İ T İ M D E Y A B A N C I L A Ş M A

Y abanc ı l a ş ma , öze l l ik le günümüz s anay i top lumla r ında tümkurumlar ı ve insan i l i şk i ler in i e tk i leyen b ir kavram durumuna gel-miş t i r . Yabancı laşmanın en çok etk i led iğ i a lanlardan b ir is i de eği-t imd ir . Özel l ik le or ta öğret im in ik inci kadem es i ve yüksek öğret im -de yabanc ı l a ş ma daha be l i rg ind i r . G enç l ik buna l ımla r ı , genç l ik s o -run la r ın ın yoğun laş t ığ ı tüm ü lke le rde yabanc ı l a ş ma kend i sin i gös te r -mek ted i r . Bu bö lümde yabanc ı l a ş man ın daha çok oku l o rgan izas yonuiçers indeki görünümler ine değineceğiz . Önce, kavramın sosyolo j ikaç ık lanmas ın ı , s on ra , yabanc ı l a ş man ın oku l i çe r s indek i kaynak la r ın ıve son o larak da önlenmes i konusunu ele a lacağız .

I . Y A B A N C I L A Ş M A K A V R A M I

Y abanc ı l a ş ma , kav ram o la r ak b i r eys e l p s iko lo j ik b i r du rum-dur . Yâni , b i reyin üyes i o lduğu toplumdan uzaklaş t ı r ı lmış , o top-luma ve kü l tü r e düş man o lan , r eddeden k i ş i demek t i r . Bu yönüy lede toplumsal b i r içer iğe sahip t i r . Böylece konu, sosyolo j ik b i r boyutkazanmış t ı r . G ünümüz A mer ika l ı s o s yo log la r ından Melvin Seeman,yabanc ı l a ş ma konus undak i a r aş t ı rma la r ıy la t an ınmış t ı r . Seeman, t op -lum iç inde hareket eden b ireyin k iş ise l açıdan yabancı laşmas ın ı ince-leme ktedir . Böylece kon u, sosyal-ps ikoio j ik b i r gö rün üm kazan mış-tır ( 1 ) . Bir k iş in in özduyular ı ve özgereks in imler iy le bağlant ıs ın ı kay-be tmes i o lgus udur .

Seeman, yabanc ı l a ş ma kav ramın ın değ i ş ik boyu t l a r ın ı , i çe r iğ in iaşağıdaki g ib i bel i r lemiş t i r 2 .

1) G ü ç s ü z l ü k — iç inde yaş an ı l an top lumu e tk i l emede ye te r -s iz l ik , ya da yeters iz l ik duygusu taş ımak. Bireyin u laşmak is ted iğ iamaç la r a u laş amamas ın ın doğurduğu duyumlar l a i l i ş k i l id i r .

39 8



2) A n l a m s ı z l ı k — O l u m l u s a y ı l a n a m a ç l a r a v a r m a i m k â n ı o l -s a b i l e , e tk in l ik an lam kazanamamak tad ı r . B i r tü r , yöne tme ve inançyol lar ı eks ik l iğ i duygusu. Bireyin neye inanacağına karar verememes id u r u m u n d a n k a y n a k l a n a n d u y g u .

3) K u r a l s ı z l ı k — Bel i r l i amaç la r a u laş mak i ç in top lums a l o la -r ak ben ims enmeyen dav ran ı ş l a r a baş vu rma ge rek l i l iğ i hakk ındak iyüksek beklent id i r .

4) S o y u t l a n m a — Ü yes i bu lu nu la n top l um un be l ir l enmiş no rm-la r ına ve amaç la r ına ye te r l i o lmayan b iç imde ka t ı lma ya da bun la r ay a b a n c ı l a ş m a .

5 ) Ö z y a b a n c ı l a ş m a — K end i kend ine yabanc ı l a ş mad ı r . B i r e -y in kendis in i ödül len dir ic i gerçek do yu m sağlayıcı faaliyet ler bulm ak-ta yeters iz kalmas ıd ır .

Y abanc ı l a ş man ın yukarda be l i r t t iğ imiz gene l an lamından s on -r a eğ i t im a lan ındak i gö rünümler ine değ ine l im. Bu konuda ü lkemiz -de ye r li a r aş t ı rm a la r yap ı lmış değ i ld i r . A ç ık lam ala r ımız dah a çokBat ı ü lkeler in in okul lar ında yapı lan bulgulara i l i şk indir .

B i r yaza r , yabanc ı l a ş man ın ö lçü t l e r i o l a r ak aş ağ ıdak i nok ta la r ıb e l i r t m e k t e d i r 3 .

a . B ü t ü n l e ş m e , b i r l e ş m e

Bireyin b ir a i le üyes i o lup o lmadığı ya da okul d ış ında o luşu ,

b . K i m l i k

Gencin , a i len in ya da okulun amaç ve değer ler in i kabul ya dared e tmes i ,

c . B a ş a r ı

Ge ncin herhan gib ir s is temin , o kulu n , a i len in üyes i o larak ic-r aa t ından doyum s ağ lamas ı ya da s ağ layamamas ı .

I I. Y A B A N C I L A Ş M A K A Y N A K L A R I

Gen el o larak gençl iğ in yabancı la şma s ı , fonks iyonal is tlere göre ,onlar ın tüm toplumla ps ikolo j ik , toplumsal , ekonomik ve s iyasalyön le rden b ü tün leş ememes i ya da zay ı f bü tün leş mes i s onucu o r t ayaç ı k a r 4 .

39 9



Eği t imc i Weinberg, öğrenci yabancı laşmas ın ı teşv ik eden kaynak-la r ı da ha ay r ın t ı lı o l a r ak ş u nok ta la r e t r a fında top la ma k tad ı r . 5

1. K i ş i s e l O l m a y a n Ç e v r e

Kiş isel leşt i ri lmiş çe vrede öğ renci ler b i rb ir ler iy le , fakül te i le,yöne t im personel i i le, hay at la r ın ı e tk i leyen kara r lar ın ver i lmes i açı -s ından anlamlı i l i şk i ler içer is indedir ler . Oysaki k iş ise l o lmayan çev-rede öğrenci ler çeş i t l i durumlar la karş ı laş ı r lar . Örneğin :

A . Ö ğrenci le r b i rb ir ler iy le iy i i l işk i lere g i remezler . Ç ün kü :

a) Birb ir ler iy le karş ı laşamazlar .

b) Karş ı laş t ık lar ınd a s ın ı f çok az e tk i leş im sağlar .

c) S is temin ödül ler i iç in b i rb ir ler iy le yar ış iç indedir ler .

d) İ le t iş im iç in , aş ı r ı uzmanlaşma sebebiy le nadiren or takla-şa b i r temele sahip t i r .

B. Öğ renci ler böyle b i r çevrede fakül te i le de anlam lı o larak i lg i lideğ i ld i r l e r . Çünkü :

a) Rol i l işkileri geleneksel olarak biçimseldir .

b ) F akü l t e , akademik o lmayan öğ renc i s o run la r ına ka r ş ı du -yar l ı deği ld i r .

c) Fakül tenin l isans öğrenci ler i iç in araş t ı rma üzer inde yoğun-laşan b ir eğ i t imi ihmal e tmes i .

C. Yönet im personel i i le i l i şk i ler :

a) Öğrenci ler in yönet im personel i i le i l i şk i kuramamas ı .

b ) Y öne t im yap ı s ın ı an lamamala r ı .

c) Yöne t imsel işlev ler , b i reyler in ka rar l ar ın dan çok, b iç imselku ra l l a r ve s o rumlu luk la r bü tünüdür .

2. Y e t e r s i z v e İ l g i s i z Ö ğ r e t i m

Geniş , kalabal ık s ın ıf lar, b i reysel ilg iy i sağlay am azlar . Soru so-ru lam az , öğ re tmen öze l konu la rda çocuk la r ı yön lend i r emez . Bu hu -sus ehl iyet l i öğretmenler in eks ik l iğ inden de kaynaklanabi l i r . Öğ-renci ler , s ık s ık , ders ler in i an lamsız , önemsiz ve yers iz bulur lar . Müf-r eda t p rog ramla r ın ın uygun o lmay ı ş ı ve ge reks iz yön le r i . Bu du rumla ryabanc ı l a ş maya yo l aça r .

40 0



3 . B ü r o k r a t i k Ü ş e n g e ç l i k

Bürokra t ik ku r um la r da im a yavaş değ i şi r le r . K a t ı l a n la r ın t a l ep -ler in i h ız la karş ı lama kapas i te ler i yoktur . Birçok ünivers i te öğrencis ibu kurumsal değişmenin yavaş l ığ ından ger i l im deneyimine sahip o l-muş lard ır . Oysa öğrenci ler , h ız la değişen b ir kül türün parças ıd ır lar .

Öğrenci ler , değiş ik l ik is tek ler in in gerçekleşmes in i i s ter ler . Fa-kat bürokrat ik or tamda değiş ik l iğ i e tk i leyen sorunlar ı b i lmezler .Bürokras ide yer a lan k iş i ler in karar verebi lecekler ine inanır lar . Eğerkendi ler ine o lumsuz b ir şey söylenirse hemen isyan eder ler . Bürokrat-l a r , he rhang ib i r ş ey i maku l b i r t a r zda yapmak i s t e r l e r . Y ân i imkân-

lar ı a lg ı lamak iç in bürokrat ik yapımn s ın ır l ı l ık lar ın ı görüşüp tar t ış -mak is ter ler .

4 . C a n S ı k ı c ı lı k v e Y o r g u n l u k

Gecikt i r i lmiş doyumun sonuçlar ı s ık ıc ı l ık ve yorgunluktur . Öğ-ret im kademeler in in g iderek uzamas ı . Bazı dal larda yüksek l isans ,doktora dereceler in in aranmas ı yorgunluğa ve s ık ıc ı l ığa yol açabi l -me ktedir . Ç evr ede ' b i rçok insan davranış ın ın mant ıks ız l ığ ı , i r rasyo-nel l iğ i de öğrenciy i e tk i lemektedir .

5 . O k u l l a r d a k i B ü y ü k D e ğ i ş m e l e r

O kul la rda meydana ge len büyük çap tak i değ i ş mele r de yaban -cı laşma kaynağıd ır . Bu değişmeler , vel î ler le okul aras ındaki mesa-feyi de a r t t ı rmak tad ı r . Eğ i t im ku rum la r ın ın tüm ün ün hacm i gen iş -lemektedir . Büyümenin en bel i rg in örneği okul büroksras is id i r . Böy-lece okul personel in in mes lekî leşmes i söz konusu o lmaktadır . Oku-lun hacmin in büyümes i , daha çok öğ renc in in oku la ge lmes ine , uzuns ü re oku lda ka lmas ına yo l açm ak tad ı r . Bu du ru m, dah a fazla öğ re t -men , yöne t i c i , oku l ve pa ra ge rek t i rmek ted i r 6 .

6 . K u r a l l a r v e Y ö n e t m e l i k l e r

Lise ve genel o larak ör ta öğret imin den et im yap ıs ın ın o tor i ter

b ir özel l ik taş ıd ığ ı b i r çok ü lkeler bakımından b ir gerçekt i r . Öğrenciayak lanmala r ın ın , p ro tes to la r ın yoğun o lduğu dönemle rde on la r ınbaş l ıca is tek ler i , öğrenci l ik yaşamlar ında o tor i ter denet imden kur tu-l a r ak özgü r dav ran ı ş l a r a kavuş mak id i . Ş üphes iz o r t a öğ re t im öğ ren -c i s i , ana baba dene t imin in ve gene l dene t imin mik ta r ın ın ne kadarolmas ı gerekt iğ i konusunda bel i r l i b i r yaşa ve görüşe sahip k iş i lerd ir .

40 1



O ys ak i a ş ın o to r i t e r dene t im ve dav ran ı ş l a r on la r ı yabanc ı l a ş mayag ö t ü r m ü ş t ü r .

I II . Y A B A N C I L A Ş M A N I N Ö N L E N M E S İ

Batı ü lkeler inde ka mu oku l lar ınd a aşağıda bel i r t i len bazı me-kan izmala r yo luy la öğ renc i l e r in yabanc ı l a ş maya uğ ramas ı , k ı s menö n l e n m i ş t i r .7

a . S e r t top lums a l l a ş ma

b . D ış l a ş ma "Coo l ing ou t "

c . S a p m a n ı n o l um s u z o l a r a k y a p t ı rı m l a n m a s ı

d . Y ar ışm aya dayal ı başar ıy ı koru ma k iç in resmî ödül ler üze-r indek i güven

Bunlar geleneksel o larak yabancı laşmayı azal tan k las ik uygula-mala rd ı r . A s l ında bun la r b i l inçs iz o la r ak da uygu lanmış la rd ı r . Bun-la r ın d ı ş ında bugün yabanc ı l a ş may ı aza l tma çaba la r ı , yân i oku la öğ -renci kat ı l ımını sağlamak ve bütünleş t i rmek, Bat ı ü lkeler indeki okul-l a rda o ldukça yoğun laş mış t ı r . Ö rneğ in aş ağ ıda e le a l acağ ımız g ib i ,o k u l u n b ü y ü k l ü ğ ü n ü a z a l t a r a k d a h a k ü ç ü k b i r b i r i m d u r u m u n a g e -t i rmek , oku l yöne t imine öğ renc i ka t ı l ımın ı s ağ lamak , oku l havas ın ı

(a tmosfer in i) insancı l laş t ı rm ak ve b ireysel leş ti r i lmiş öğret im bu çab a-l a r ın baş l ı ca la r ı a r as ındad ı r . Bun la r a r as ında , " B i r e y s e l l e ş t i r i l m i şö ğ r e t i m " üzer inde daha d ikka t l e du ru lmak tad ı r .

Öğ ret i m faal iyet ler in in b ireysel leş t i r ilmes i i le , öğrenc in in okuluterk e tme s in in temel sebepler i o lan kon uya i lg isiz lik , uyur-ge zerolma, d is ip l in suçlar ı , uyar ıc ı yeters iz l iğ i ve s ık ıc ı l ık or tadan kald ır ı l -mış o lmak tad ı r .

Bireysel öğre t im faal iyet ler inde, öğ renci i lgi du yd uğ u ko nud akend i ad ımına gö re i l e r l emek te ve kend i amaç la r ın ı ge l i ş t i rmek te -d ir . Zen gin ve çeş it l i öğret im yöntem ler i , ara ç gereçler , mü zik vebeden eğ i t imi g ib i g rup ça l ı ş mala r ına ye r ve ren f aa liye tl e r yaba nc ı -

l a ş may ı da aza l tmak tad ı r . O ku l l a rda yabanc ı l a ş man ın aza l t ı lmas ı ,üç s ebep le ge rek l id i r 8 .

1 . Öğrenci kat ı l ımı , öğrenme iç in gerekl id i r .

2 . To plum sal ve ps ikolo j ik o larak insanlar ın b i r l ik te çal ışma-la r ı , b i rb i r l e r iy le i lg i l i o lma la r ı , bü tün leş me bak ımından

402



ed i lgen , çek i lme t a r z ındak i dav ran ı ş l a r a o r an la daha değer -lidir .

3 . Eği t imsel ve ahlâksal ö lçüt ler rehber o larak gel iş t i r i leb i l i r -ler .

Yabancı laşma, okulun d ış ındaki is t i lacı toplumsal güçler sonu-cu o la r ak gö rü leb i l i r . Ö rneğ in uzman laş ma , ha reke t l i l ik , bü rok ra t -l a ş ma , r a s yone l l e ş me , kap i t a l i zm, modern leş me g ib i . 9

JVeıvmatın, üç temel insan ih t iyacın ın , yabancı laşmayı en aza in-d i r g e m e l i d i r i n a n c ı n d a d ı r . 1 0

1 . Bü tün leş me ih t iyac ı ya da b i r k ims en in deney iminde uyum-luluk ve süreklilik,

2. Bireysellik ihtiyacı,

3 . Top lu luk ih t iyac ı .

Teşki lâ t teor is i ve teşk i lâ t lar toplum sal ps ikolo j isi l i tera türü , öğ-renci yabancı laşmas ın ı azal tmak i le i lg i l i o larak şu genel konular ı i ler is ü r m e k t e d i r 1 1 .

1 . G ö n ü l l ü S e ç i m

Eğer öğrenci ler ve ana babalar ı b i r l ik te paylaş t ık lar ı eğ i t im-

sel am açla r ı gerçekleşt i ren ve gönül lü o larak gel iş t ir ip de va m et t ik-ler i okulu seçer lerse öğrenci yabancı laşmas ı azal ı r . Böylece okul ya-şamında b ireysel l ik , toplumsal l ık ve k iş ise l bütünleşme gel iş i r .

2 . A ç ı k v e T u t a r l ı , U y g u n A m a ç l a r

Y ap ı lan a r aş t ı rma la r a gö re baş a r ı , devam ve ge rek l i o l an zaman ınötes indeki okul yaşamına öğrenci kat ı l ımı ve okuldaki suçlu luk ora-n ın ın düş ük düzeyde o lu ş u , amaç la r üze r indek i an laş ma ve ku ra l l a r ınpekiş t i r i ld iğ i okul larda söz konusudur . Yâni , okulun beklent i ler indebel i r siz l iğ in az o lduğu okul lar bu sonucu do ğur ur lar . O ku lun am aç-la r ındak i büyük aç ık l ık ve uygun luk , yabanc ı l a ş man ın ön lenmes inde

etk in b ir yoldur .

3 . K ü ç ü k Ç a p t a O k u l

Okullar , b i reysel ve toplumsal amaçlar ı karş ı lamaya yetecekkaynaklar çeş i t l i l iğ in i verebi lecek kadar geniş l ik te o lmal ıd ır . Fakatüyeler aras ın daki b i r leş ti r ic i i l işk i ler i kolaylaş t ı racak kad ar da kü-

403



çüklükte o lmal ıd ır . Geniş okul , b i reysel inzivayı sağlayabi l i r , ş id-det l i o r tak laşa sadakat i teşv ik edebi l i r . Küçük okul , b i reysel seçimikald ırabi l i r . Bununla b ir l ik te , küçük okul lar , tüm üyeler aras ındasürekli i l işki f ırsatı sağ lar . Bu da ya ba nc ıla şm ay a karşı önem li bir kur-tar ıc ıd ı r . Okul ne kadar büyük o lursa , açık , ben ims enmiş amaç la r ,okul yönet imine öğrenci kat ı l ımını gel iş t i rmek ve öğrenci ler ve perso-nel arasında olumlu kişisel i l işkileri yaratmak zorlaşır .

t

Büyük okul-küçük okul karş ı laş t ı r ı ld ığ ında aralar ındaki fark-lar da ha bel i rg in o lara k or tay a ç ıkar . Ç eş it l i yaz ar lar ın yapt ık la r ıdeğ i ş ik a r aş t ı rma la r , a ş ağ ıdak i bu lgu la r ı o r t aya ç ıka rmış t ı r 1 2 .

1 . "K üçü k oku l öğ renc il e r i daha f az la s ay ıda dav ran ı ş a l a n ınagirme kte , dah a fazla ders dışı faaliyete kat ı lm akta dır lar .

2 . Küçük okul öğrenci ler i , kat ı ld ık lar ı a lan larda daha fazlasorumluluk gerekt i ren iş ler yüklenmekte , a lanın iş ley iş ine , a lanıne tk in liğ in in s ü rdü rü lmes ine d aha f azla ka tk ıda bu lun an gö revle ra lmak tad ı r l a r .

3 . K üç ük okul öğrenci ler i faal iyet lere kat ı lma k, önemli görev-ler a lm akla i lg i li o larak d ah a fazla doy um sağladık lar ım bel i r tmek-ted i r l e r , K üçük oku l l a rdak i çocuk la r , i c r aa t l a r ından doyum e ldeetmektedir ler . Bir i ş i başarabi ld ik ler i , önemli görevler üs t lendik ler i

i ç in f aal iyet l e rde doy um a u laş m ak tad ı r l a r . Büyük oku l çocuk la rı i se ,başkalar ın ın kat ı lmas ın ı iz lemekle , kalabal ığ ın iç inde o lmakla , okulve onunl a i lg i li faal iyet ler h akk ında b i lg i ed inm ekle , dolayl ı o larakdoyum s ağ lamak tad ı r l a r . Bun la r ın h içb i r i , i ş i yaparak , i c r aa t o r t ayakoyarak duyu lan doyum değ i ld i r .

4 . Küçük okuldaki çocuğun kendis in in iş levsel önemi i le i l -g i l i kanıs ı daha yüksekt i r . Bu çocuklar , başkalar ın ın gözünde de da-ha değer l i o lduk la r ı kams ındad ı r l a r .

5 . Kü çü k okuldak i çocuk, işi i le da ha fazla özdeş leşmektedir .İ ş in yapı l ıp yapı lmamas ı ya da en iy i b iç imde yapı lmas ı önem ka-zanmakta , i ş i yapan k iş i ler in k iş i l ik özel l ik ler i ik inci l p landa kalmak-tad ı r .

6 . K üçü k okuldaki öğrenci ler in b i reysel fark lı l ık lara da ha azduyar l ı o lduklar ı , b i r l ik te çal ış t ık lar ı k iş i ler i daha kolay kabul len-dik ler i görülmüş tür . Büyük okuldaki çocuğa açık o lan b irçok dersd ı ş ı e tk in l ik va rd ı r ; t eo r ik o la r ak düş ünü ldüğünde çocuk , bun la r ın

40 4



heps ine kat ı lab i l i r . Ne var k i , herb ir faaliyet in o çocuğa o la n ih t i -yacı azdı r ; yâni , a la n ın iş ler l iğ in i sürdürebi lm es i o çocuğun kat-k ıs ına bağl ı deği ld i r . Oysa küçük oku ldaki faal iyet lerin öğrenci lereih t iyacı vard ır . K üç ük okuld a b irçok faal iyet öğrenci lere ih t iyaçduy duğ u iç in , küçük okuldaki öğrenci ler in kat ı ld ığ ı faaliyetler d ah ageniş b i r ran j o luş turmakta , çocuk b irçok değiş ik türden faal iyet tero l a lm ak ta ve hem de bun la rda s o rumlu luk ge rek t i r en gö rev le ryap ma kta dır . Büyük okuldaki çocuk ise , genelde faaliyet lerin d ış ındaka lmak tad ı r . Z i r a ka tk ı s ına ih t iyaç yok tu r . G i r eb i ld iğ i a l an la rdada genellikle içte değil , dış ta rol alır . Ancak üstün yetenek ve

becer i gös terebi leceği , özel katk ıda bulun abi lece ği türd en faal iyet-lere g i rebi l i r . K üçü k okulda ki çocuk, b i rçok faal iyet te kendin idenemek ve bece r i kazanmak imkân ı bu lu rken , büyük oku ldak i çocukanca k önced en becer is in i ve yeteneğin i bel i r leyebi l ir se faaliyete kat ı la-b i lmek ted i r . "

4 . K a t ı l ı m

Okullar , öğrenci ler i okulun pol i t ikas ı ve yönet imine katmak iç inasgar î f ı rsa tlar sa ğlam al ıd ır . Kat ı l ım cı orga nizasyo nlar , b i reylerei lg i ler in i ve k işi l ik lerin i i fade e tm eye mü saade eder .

5 . G e n i ş l e t i l m i ş v e O r t a k l a ş a R o l l e r

Eğer öğrenci ler , kendi ç ıkar lar ı i le okuldak i hay at lar ı aras ın dabir bütünleşmeyi a lg ı lar larsa , öğretmenler ine güvenir ler .

Pek muhtemel , eğer öğrenci ler öğretmenler le b i reysel temel üze-rinde sürekli zaman içersinde il işki içinde iseler güven il işkileri geliş ir ,ya da b ir lik te boş za m an faal iyetler i, rehber l ik ç al ışmalar ı , ye mekyem e, ev iş leri gibi faaliyetlere katıl ır la rsa genişletilmiş , ortak laşa rol-ler fazlalaşır.

6 . B ü t ü n l e ş t i r i l m i ş İ şBat ı ü lke le r indek i oku l l a rdak i yabanc ı l a ş ma a r aş t ı rma la r ı oku l -

lardak i iş üzer in e pek fazla eği lmem iş lerd ir . I ş üzer in de b ütünleş -me iç in üç ö lçüt vard ır . Öğrenci (Çal ışan işç i g ib i) , ü re t imin küçükbir parças ından çok büyük b ir k ısmını tamamlarsa; i şç i (öğrenci) ,üret im sürecin in b irçok aşamalar ında sorumluluk a lmışsa , ; ve iş ,i şç in in iş yer i d ış ındaki bağ lant ı la r ına uygu nluk gös ter iyorsa . Bu ö l-



çüt ler okuld a iş ve çal ışma ha yat ına bütün leşm eyi gös ter i r ler . Şüp-hes iz her okul da iş hay at ı yoktur . Bu tür uy gul am alar d ah a çok teknikokul lar iç in söz konusudur ve o tür okul lar iç in geçer l id i r . Wehlage,Stone ve Kleibard g ib i a raş t ı rı c ı l ar , s ın ıf ta ka lman ın düş ük o ran da o lduğuokul larda geniş le t i lmiş ro l i l i şk i ler in in yaygın o lduğunu tesbi t e tmiş -l e r d i r 1 3 .

Öğrenci yabancı laşmas ın ın kaynaklar ı yet işk in ler le i l i şk i ler indeolabi leceği g ib i b i rb ir ler iy le i l i şk i ler inde de söz konusudur 1 4 . Genel l ik-le öğret im, öğrenci ler aras ında tak ım çal ışmas ın ı gel iş t i rmek b iç imin-de teşvik edi lmiş t i r ve s ın ı fta ö ğrenci ler a ras ınd a i le t işim, ödül len dir i l -mekten çok cezalandır ı lmış t ı r . Grup pro jeler i de teşv ik edi lmemekte-

d ir . Bireysel öğrenci başar ıs ın ı değer len dirme kteki g üçlükler sebebiy-le .

Ders d ış ı faal iyet ler ve bazı mes leksel progra ml ar or taklaşa ro l-ler iç in f ır sa t sağlar lar k i bun lar öğret im pro gra m lar ı na yans ı t ı lmal ıya da okul hay at ın ın d iğer yönler ine yans ı t ı lm al ıd ır . Ok ul lar , yö-ne t im e ka t ı lmak i ç in fı rs a tl a r ya ra tab i l i r l e r . H a t t a baz ı i ş l erde öğ ren -ci yard ım cı l ığ ın ı bekleyebi l i r ler . Ö rne ğin özel öğretm enl ik ( tu tor ing ) ,i le t iş im araçlar ın ın kul lanı lmas ına i l i şk in iş ler , memurluk , yemek ha-zır lama, b i tk i lere bakım (Bahçıvanl ık) g ib i .

S O N U Ç

Y abanc ı l a ş ma o lgus u , günümüzde eğ i t imi ve oku lu g ide rek a r -t an b i r b iç imde e tk i l emek ted i r . A ç ık lamala r ımız daha çok s anay i -leşmiş ü lkeler okul lar ına özgü bulgulard ır . Ş iddet , s iyasal ak t iv i te ,suçlu luk , h ip i l ik . , sanat eser ler in i tahr ip (Vandal ism) , düşük başar ı ,s ın ı fta kalm a, devamsızl ık , okul faal iyet ler ine az kat ı l ım, öğren cii lg is iz l iğ i , okula düşmanl ık g ib i toplumsal ve eği tse l sorunlara yol açanyaba ncı la şm a, 1968 y ı l ında n sonra ü lkem iz gençl iğ inde c iddî boyu t-lara varma aşamas ına gelmiş t i r . Yakın b ir gelecekte sanayi leşen ü lke-mizde d iğer ü lkelerdeki g ib i e tk i leyeceği şüphes izdir . Bu sebeple ö-zel l ik le yabancı laşmayı azal tan önlemler i ü lkemiz açıs ından da d ik-

kate a lmak gerekir . Bu açıdan özel l ik le öğrenci yabancı laşmas ına i l i ş -k in s is temat ik u lusal çapta b i l imsel araş t ı rmalara ih t iyacımız or tada-dır .

40 6



O T U Z U N C U B Ö L Ü M N O T L A R I

1 Seeman, Melv in : On The Meaning of Alienat ion. American Sociological Revievv.

Vol 24, No. 6.

2 Seeman, a.g.e. yazı .

3 Kvara ceus, C. VVill iam: Al ienat ion as a Phenom enon of Youtl ı .

4 Tezcan , Mahmut : Kuşaklar Çat ı şması .

5 VVeinberg, Cari : Educat ion and Social Problems.

6 Reagan , Gera ld : The School s and Al i enat ion .

7 VVeinberg, a.g.e.

8 Nevvmann, Fred : Reducing S tudent Al i enat ion in High School s , Harvard Educa-

t ional Review, Vol . 51. No. 4.9 Nevvmann, a.g. yazı

10 Nevvmann, a.g. yazı .

11 Nevvmann, a.g. yazı

12 Gür kayn ak, ipek: Oku l Büyü klüğün ün Öğren ci Yaşam ına Etkisi, Psikoloji Derg. ,

Sayı 10.

13 Nevvmann, a.g. yazı .

14 Nevvmann, a.g. yazı.

40 7



K A Y N A K L A R

I . K İ T A P L A R

A b a d a n , N e r m i n : Üniversite öğrencilerinin Serbest £aman Faaliyetlleri,Ankara , 1961, S .B.F . Yay.

A b a d a n , N e r m i n : Batı Almanya'daki Türk İşçileri ve Sorunları, A n k a r a ,1964, DPT Yay.

A d a m s , D o n a n d B j o r k , M . R o b e r t : Education in Developing Areas,U.S.A , 1975, Th ird P r in t in g

A d a m s , W a l t e r : The Brain Drain, U.S.A. 1968.

A d e m , M a h m u t : Kalkınma Planlarında Eğitimimizin Hedefleri veFinansmanı, Ankara , 1982, A.Ü. Eği t im Bil imler i Fak . Yay.

A k y ü z , Y a h y a •.Türkiye'de Öğretmenlerin Toplumsal Değişmedeki Etkileri(1848-1940) , Ankara , 1972.

A k y ü z , Y a h y a : Öğretmen Örgütlenmesi, Ankara 1980, A. Ü. Eği t imFak. Yay.

A k y ü z , Y a h y a : Tiirk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1982 'ye) A n k a r a1982, A.Ü. Eğitim Bil. Fak. No. 114

A r o n , R a y m o n d : Sınıf Mücadelesi, Sanayi Cem iyeti Üzerine Teni Dersler(çev . Erol Güngör) İ s tanbul , 1973, Başbakanl ık Kül tür Müs te-şarlığı Yay.

A z i z , A y s e l : Radyo ve Televizyonla Eğitim, Ankara , 1982, A.Ü. Eği t imFak. Yay . f

B a l a m i r . N e f i s e : Kırsal Türkiye'de Eğitim ve Toplum Tapısı, A n k a r a ,

1 9 8 2 , O . D . T . Ü . Y a y .B a n k s , O l i v e : Th e Sociology of Education, S econd P r in t ing , U .S .A .

1972.

40 8



Başg Öz , t . - VVilson, H .: Türkiye Cumhuriyetinde Eğilim ve Atatürk,

196 i , D os t Y ay .

B a ş a r a n , E . İ b r a h i m : Eğitim Yönetimi, A nkara , 1983

B l o o m , S . B . : Taxonomy of Educational Objectives. The Classification ofEducational Goals. H a ndb ook 1, Cogn i t ive D omai ı ı , 1956, U .S .A .

B r e m b e c k . C o l e , : Social Foundations of Education, U.S.A. 1971.

B r i g h t b i l l a n d M e y e r : Community Recreation, U.S.A. 1964.

B o t t o m o r e , T . B . : Sociology, A Guide to Problems and Literatüre, Eigh tyimp. England, 1969.

B o o c o c k , S . S a r a n e : An Introduction to the Sociology of Learning, U . S . A .1972.

B r o o k o v e r , W . B . G o t t l ı e b D . : A Sociology of Education, U.S.A. , 1964.S econd Ed .

B r o o m - S e l z n i c k : Sociology, Third Ed., U.S.A. , 1963.

B r o u d y , H . Building a Philosophy of Education, U.S. A., 1957.

B r o w n , F . J . : Educational Sociology, U.S.A. , 1947.

B r u n e r . J . : On knoıving, 1960.

B u r s a l ı o ğ l u , Z i y a : Eğitim İdaresi, Ankara 1967.

B u r s a l ı o ğ l u , Z i y a : Okul Yönetiminde Yeni Yapı ve Davranış, A n k a r a ,1971, A.Ü. Eğ. Fak . Yay. No. 15 .

B u t l e r , G e o r g e : Arı Introduction to Community Recreation, U.S.A. , 1968.

C a r t e r , V . G o o d : Dictionary of Education, 1945.

C r a m e r , J . F . - B r o w n e , G . S . : Çağdaş Eğitim. Ç e v : F e r h a n O ğ u z k a n ,îs t . 1974, M.E.B. , Yay.

C r o w a n d C r o v v : Introduction to Education, U.S.A. , 1966.

Ç a v d a r , T . T ü n a y , Y u r t s e v e n : Yüksek Öğrenime Başvuran Öğrenci-ler, 1974-75 , A nkara , D P T Y ay . Çoğa l tma .

D a n z i g e r , K u r t : Socialization, England, 1971.

D e F l e u r , L . M . - D a n t o n ı o , V . W . - D e F l e u r , L . B . : Sociology: H u -man Society , U .S .A. , 1974.

D e w e y , J o h n : Democracy an d Education, 1944.

D i r i c a n , R a h m i : Türk Hekimlerinin Düşünüş ve Davranışları ve Top-,lum Sağlığına Etkileri, A nkara 1967 , Çoğa l tma .

40 9



D i z d a r o ğ l u , H i k m e t : %iya Gökalp Üzerinde Araştırmalar, A n k a r a1981, Ziya Gökalp Dern . Yay. No. 5 .

D o ğ a n , H ı f z ı : Öğrenci, Öğretmen ve Program Yönünden Türk OrtaöğretimSisteminin Değerlendirilmesi, A nkara , 1972 . , M.E .B . Y ay .

D ö n m e z e r , S u l h i : Sosyoloji Dersleri, İs tanbul , 1966.

D u m a z e d i e r . J . : Sociology of Leisure, U.S.A. , 1974.

D u m a z e d i e r , J . : Towards A Society of Leisure, U.S.A. , 1967.

D u v e r g e r , M a u r i c e : Siyaset Sosyolojisi (çev . Ş ir in Tekel i ) , İ s tanbul ,1975, Varlık Yay. '

D u r k h e i m , E m i l e . : Education an d Sociology, U.S.A. , 1956.

D u r k h e i m , E m i l e . : Moral Educat ion-A S tudy in the the Theory AndApplication of the Sociology of Education, U.S.A., 1961, Free. Press .

E l k i n , F r e d e r i c k . : Th e Child an d Society (The Process of Socialization),U.S.A. , 1960.

E n ç , M . v e d i ğ e r l e r i : özel Eğitime Giriş, A n kara , 1975, A . Ü . Eğ i t imF ak . Y ay .

E r i ş i r g i l , M e h m e t E m i n : Bir Fikir Adamının Romanı: %iya Gökalp,İst. 1984., 2. bas.

G ö k a l p , Z i y a : Makaleler V, Haz. R. Kardaş, A nkara 1981 , K ü l tü rBak . Y ay .

G ö k a l p , Z i y a : Türkçülüğün Esasları, İ s t . 1958, Var l ık Yay.

G ö k a l p , Z i y a : Maka le le r IX, A nkara 1980 , K ü l tü r Bak . Y ay .

E r t ii r k , S e l â h a t t i n : Eğitimde Program Geliştirme, Ankara, 1972.

E r k a n , N e c m e t t i n : Eğitsel Yaz Kampları, Ankara , 1976.

F i c h t e r , J o s e p h H . : Sociology, U.S.A. , 1957.

F i d a n , N u r e t t i n : Eguality of Educational Opportunity in Turkey (A Quan-titative Approach), 1972 , U .S .A . Mimeograph .

F o s t e r , G e o r g e : Traditional Societies And Technological Change, U . S . A . ,1973, Sec. Ed.

G o s l i n . A . D a v i d : Th e School in Contemporary Society, U.S. A., 1965.

G ö k a l p , Z i y a : Terbiyenin Sosyal ve Kültürel Temelleri (I) (Sadeleş t i renRıza Kardaş) , İ s t . , 1973.

410



G ö k ç e , B i r s e n v e d i ğ e r l e r i : Orta Öğretim Gençliği, Beklent i ve So-run la r . A nkara 1984 , M.E .B . Y ay .

H a l s e y , A . H . ; F l o u d , J . ; A n d e r s o n , C . A . : Education, Economy andSociety. A Rea der in the sociology of Ed uca t ion , U.S .A. 1971,S ix th Pr in t ing .

H a v i g h u r s t , H . R . - N e u g a r t e n , B . L . : Society and Education, the 4 thedi t ion , U .S .A. , 1975.

H e y d , U r i e l : Türk Ulusçuluğunun Temelleri ( Ç e v . K . G ü n a y ) . A n -kara 1979 , K ü l tü r Bak . Y ay .

H o d g k i n s o n , L . H a r o l d : Education in Social And Cultural Perspectives,U.S.A. , 1962.

H o n i g m a n , J . J h o n : Th e World of Man, U.S.A. , 1959.

H u t c h i n s o n , L . J . : Principles of Recreation, U.S.A. , 1951.

K â ğ ı t ç ı b a ş ı , Ç i ğ d e m : Sosyal Değişmenin Psikolojik Boyutları, A n k a r a ,1972, Sosyal Bi l imler Derneği Yay.

J e r s i l d , A r t h u r : Gençlik Psikolojisi (Çev . İb r ah im Ö zgür ) , İ s t anbu l ,1974, s. Bası.

K a n a d , H . F i k r e t : Pedagoji Tarihi, İs tanbul , 1963, 2 . Ci l t .

J u l ı e n , C l a u d e : Amerikan İmparatorluğu (Çev. Tahs in Saraç, AyselG ü le rcan ) , A nkara , 1969 .

K a r a y a l ç m , Y a ş a r : Eğitim Planlaması (de r s no t l a r ı ) , Çoğa l tma ,Ankara , 1969.

K a y a , Y a h y a K e m a l : İnsan Yetiştirme Düzenimiz (P o l i t ika -K a lk ınma) ,Ankara, 1977, 2. Bası.

K a z a m i a s , M . A . : Education and the Quest for Modernity in Turkey, E n g -land, 1966.

K ı r a y , M ü b e c c e l : Ereğli, Ağır Sanayiden Önce Bir Sahil Kasabası, A n -kara , 1964, D.P .T. Yay.

K n e l l e r , F . G e o r g e : Introduction to the Philosophy of Education, 1971,S econd Ed .

K n e l l e r , F . G e o r g e : Educational Anthropology, A n In t roduc t ion , 1965 ,U . S . A .

K o n g a r , E m r e : Toplumsal Değişme, Ankara , 1972.

411



K ö s e m e n , C e v d e t : A Report Presented to Education and World AffairsConcerning: Emirgration o f Enginers and Architects from Turkey toForeign Countries for the Progress International Migration of Talent,A nkara , 1968 .

K r a u s , R i c h a r d : Recreation and Leisure in Modern Society, U . S . A . ,1971.

K u r t k a n , Â m i r a n : Tüksek Öğretim Kurumlarına Öğretim Üyesi Yetiştiril-mek Üzere Doktora İçin Yurt Dışına Burslu Olarak Gönderilen Öğren-ciler Hakkında Araştırma, A nkara , 1970 , D .P .T . Y ay . Çoğa l tma .

K u r t k a n , Â m i r a n : Sosyolojik Açıdan Eğitim Yoluyla Kalkınmanın Esas-

ları, İs tanbul , 1972, İk t isa t Fakül tes i Yay.

L a u v v e r y s , A . J . - V a r ı ş , F . , N e f f, K . : Mukayeseli Eğitim, Ankara , 1971,A .Ü . Eğ i t im F akü l t e s i Y ay .

L u n d b e r g , G . A . - S c h r a g , C . C l a r e n c e - L a r s e n , O . N . : Sosyoloji, 2:Çev . Ö zer O zankaya , Ü lke r G ürkan , A nkara , 1970 .

M a g e r , F . R . : Öğretim Amaçlarının Hazırlanması (Çev. Sevgi Ünal ,Lâmiha Türe l ) , A nkara , 1967 .

M a y e r , B . K u r t : Class and Society, U.S.A. , 1967.

M ı h ç ı o ğ l u , C e m a l : Personel İdaresinde Beşerî Münasebetler, A n k a r a ,

1958, 5. bası.M ı h ç ı o ğ l u , C e m a l : Üniversiteye Giriş ve Liselerimiz, Ankara , 1969,

S .B.F . Yay.

M ı h ç ı o ğ l u , C e m a l : Daha İyi Bir Kamu Hizmeti İçin, Siyasal BilgilerFakül tes i Üzer inde Bir Araş t ı rma, Ankara 1972, S .B.F . Yay.

M i l l e r , L . H . - W o o c k , R . R . : Social Foundations of Urban Education ,2nd Ed. , U .S .A. , 1973.

M i l l e r , R i c h a r d : Education In A Changing Society, U.S.A. , 1964.

M i l l e r , P . - R o b i n s o n , M . : The Leisure Age, U.S.A. , 1963.

M u s g r a v e , P . W . : Th e Sociology of Education, England, 1965.

N e l s o n , J . L . - B e s a g , F . P . : Sociological Perspectives in Education (Modelsfor Analysis), 1970, U.S .A.

N a s y , B . J a y : Philosophy of Recreation an d Leisure, U.S.A. , 1960.

N e u m e y e r , M . a n d N e u m e y e r , S . Leuisure And Recreation, U . S . A , .1958.

41 2



O ' C o n n o r , D . J . : An Introduction to the Philosophy of Education, E n g l a n d ,1966.

O ğ u z k a n , F e r h a n : Öğretmenliğin Üç Yönil, Ankara, 1980, 4. Bası.

O ğ u z k a n , T u r h a n : Yurt Dışında Çalışan Doktoralı Türkler . Türkiye'-den Başka Ülkelere Yüksek Seviyede Eleman Göçü Üzerinde Bir Araştır-ma, Ankara, 1970, Çoğal tma.

O ğ u z k a n , T u r h a n (Ed).- .Türkiye'de Orta Öğretim ve Sorunları, İ s t an -bul, 1982.

O n u r , B e k i r : Orta Eğitimde Ahlâk Eğitimi, A nkara 1976 . Çoğa l tma .

O t t a w a y , A . C . K . : Education an d Society, An Introduction to the Sociology

of Education, England, 1968.

O z a n k a y a , ö z e r : Üniversite Öğrencilerinin Siyasal Yönelimleri, A n k a r a ,1966, S.B.F. Yay.

O z a n k a y a , Ö z e r : Toplumbilime Giriş, Ankara , 1975, S .B.F . Yay.

Ö z g ü v e n , E t h e m : Üniversite Öğrencilerinin Akademik Başarılarını Et-kileyen Zihinsel Olmayan Faktörler, A nkara 1974 .

P r i c h a r d , K . W . B u x t o n , T . H . : Concepts and Theories in Sociology ofEducation, U.S.A. , 1975.

P a r k e r , S t a n l e y : Th e Sociollogy of Leisure, Great Br i ta in , 1976.P r e n s , S a b a h a t t i n : Türkiye Nasıl Kurtarılabilir? İ s t anbu l , 1965, E l if

Y a y .

R o s e , D . J . : Introduction to Sociology, U.S.A. , 1974.

R u s s e l l , B e r t r a n d : Eğitim ve Toplum Düzeni (Çev. Nail Bezel) , İs-tanbul , 1969, Var l ık Yay.

R u s s e l l , B e r t r a n d : Endüstri Toplumunun Geleceği, Ankara , 1979.

S i e b e r , S . D . - W i l d e r , D . E . : The School in Society, Studie s in the So-cio logy of Ed uca t ion , 1973.

S J O B E R G , G i d e o n : Th e Preindustrial City, Pas t and Present , U .S .A. ,1960.

S m i t h , W . O . L e s t e r : Çağdaş Eğitim. (Çev . N ure t t in Ö zyürek ) , İ s -tanbul , 1966, Var l ık Yay.

S m i t h , K . A t k m s o n : Th e Educators' Encyclopedia, U.S.A., 1967. SixtlıP r in t ing .

413



S m i t h , O . B . - S t a n l e y , W . O . S h o r e s , J . H . : Fundamentals of CıırriculumDevelopment, Revised Edi t ion , 1957.

S p i n d l e r , D . G e o r g e : Education and Culture: Anthropological Approac-hes, U.S.A. , 1963.

S p i n d l e r , D . G e o r g e : Education and Cultural Process- Toward An Anth-ropology of Education, U.S.A. , 1974.

S t a n l e y , O . W . : Education an d Social Integration, U.S.A. , 1953.

Ş e m i n , R e f i a : Okulda Başarısızlık-,Sosyo-Kiiltiirel Açıdan Şanssız Ço-cuklar, i s tanbul , 1975, Ed. Fak . Yay.

T a n , H a s a n : Rehberliğin Esasları, Ankara , 1969, 2 . baskı .T a n , M i n e : Meslek O larak H ukuk ve Siyasette Hukukçu, A nkara , 1972 ,

T O D A l E Y a y . N o . 1 2 9 .

T a n , M i n e : Kadın, Ekonomik Yaşamı ve Eğitimi, An kar a , 1979, I şBankas ı Yay.

T a n , M i n e : Toplumbilime Giriş, A nkara , 1981 . A .Ü . Eğ i t im F ak . Y ay .

T e z c a n , M a h m u t : Türklerle İlgili Stereotipler (Kal ıp Yargılar ) ve TürkDeğerleri Üzerine Bir Deneme, A nkara , 1974 , A .Ü . Eğ i t im F akü l t e s iYay. No. 44 .

T e z c a n , M a h m u t : Kuşaklar Çatışması, Okuyan ve Çalışan Gençlik Üze-

rine bir Araştırma, Ankara , 1981, (Doç. Tezi . )T e z c a n , M a h m u t : Boş Şamanlar Sosyolojisi, Ankara , 1977.

T o ff le r , A l v i n : Gelecek Korkusu Şok, (Çev . S e lami S a rgu t ) , i s t anbu l1975, 5. Bası.

T o l a n , B a r l a s : Çağdaş Toplumun Bunalımı-Anami ve Yabancılaşma,A nkara , 1980 , A ÎTÎA , Y ay . N o . 132 .

T o p ç u o ğ l u , H a m i d e : Genel Sosyoloji Ders Notları, ( çoğa l tma) , A nka-ra, 1968.

T u n ç , S e v i m : Türkiye'de Eğitim Eşitliği, An kara , 1969, A .Ü . Eği-t im Fakül tes i Yay.

T ü t e n g i l , C . O r h a n : Az Gelişmenin Sosyolojisi, i s tanbul 1972. , i s t .Ü n i ik t i s a t F ak . Y ay .

U y s a l , Ş e f i k : Lise Öğrencilerinin Meslek Seçimleri, A nkara , 1970 , A .Ü .Eğ i t im F akü l t e s i Y ay .

Ü l g i i r a y , M e t i n : Kalkınma Sorunu, i s tanbul , 1974, Var l ık Yay.

41 4



V a n d e r Z a n d e n , W . J a m e s : Sociology, U .S .A . , 1975 , Th i rd Ed .

V a r ı ş , F a t m a : Eğitimde Program Geliştirme, Teori ve Teknikler, A n k a r a ,1971, A.Ü. Eği t im Fakül tes i Yay. No. 20 , 1 . baskı .

V a r ı ş , F a t m a : Türkiye'de Lisans-Üstü Eğitim (Sosyal Bilimlerde), A n-kara , 1973, A.Ü. Eği t im Fakül tes i Yay.

V a r ı ş , F a t m a - D o ğ a n , H ı f z ı . : Eğitime Giriş ( çoğa l tma) , A nkara , 1971 ,A .Ü . Eğ i t im F akü l t e s i Y ay .

W a l l e r , W i l l a r d : The Sociology of Teaching, 3th Pr in t ing , U.S .A. , 1967.

YVeinberg , Car i : Education And Social Problems, U.S.A. 1971.

Y a s a , İ b r a h i m : 25 Yıl Sonra Hasanoğlan Köyü, Ankara , 1969, S .B.F .Y a y .

Y a s a , İ b r a h i m : Ankara'da Gecekondu Aileleri, Ankara , 1966, Sağl ıkBak. Yay.

Y ı l m a z , T a h s i n : Eğitim Bilimine Giriş, İs tanbul 1972.

Y o u n g , K . - M a c k . R . : Sociology an d Social Life, U.S.A. , 1959.

Y u k ı c , S . T . : Fundamentals of Recreation, U.S.A. , 1970.

Y u r d a y d ı n , H ü s e y i n : İslâm Tarihi Dersleri, A nkara , 1971 , A .Ü . İ l a -h iyat Fakül tes i Yay.

£ Türkiye'de Sağlık Alanında İnsangücü Araştırması (Bulgular ve ÖnRapor), A n kara 1966 , H ı fz ı ss ıhha O ku lu Y ay . , Çoğa l tma .

0 Modernization and the Migrat ion o f Talent. The Commit tee on theinternational Migrat ion o f Talent A Report From Education an d IVorldAffairs, U.S.A. , 1970.

% The International Migration of High Level Manpower-Its Impact on theDevelopment Process. 1970. Th e Committee on the International Migra-tion of Talent Pralger Publishers .

% Türk Köyünde Modernleşme Eğilimleri Araştırması, R a p o r - 1 , A n k a r a ,

1970, D.P .T. Yay.imkân ve Fırsat Eşitl iği Bakımından Türk M illî Eğitimindeki Gelişme-ler, 1955, 1968.

% Access to Higher Education in Europe, U N E S C O , 1 9 6 8 .

% Atatürk ve Eğitim, A nkara , 1981 , T .E .D . Y ay ın ı .

41 5



# Atatürk Devrimleri ve Eğitim Sempozyumu, An kara , 1981. A. Ü. Eği-t im Fak. Yay. No. 92 .

£ K alk ınm a P lânı , Üç ün cü Beş Yıl , 1973-1977 An kara , 1973,D . P . T . Y a y .

% Modern Toplum ve Eğitim, ( Ç e v. N ü v i t U ç k a n , A b d u r r a h m a n Ç i -ne r ) , A nkara , 1971 . M.E .B . Y ay .

0 The Foundations of Education, Australia, 1968, Second Ed.

416



I I. M A K A L E L E R V E İ N C E L E M E L E R

A d e m , M a h m u t : "Planlı Bir Eğitim Düzeni Kurulmalıdır". Eğit im veBilim Derg., Sayı 21, Cilt 4, Eylül 1979.

A k y ü z , Y a h y a . : "İlkokul Öğretmenlerinin Geçim Sorunları ve M eslektenAyrılmaları", Eği t im Sosyolo jis i (K ayn ak Me tin ler ) k i tab ı iç inde,

A nkara , 1971 , A .Ü . Eğ i t im F akü l t e s i Y ay .

A k y ü z , Y a h y a : "Eğitim ve Siyaset" , Eği t ime Gir iş is imli çoğal tma iç in-de , A nkara , 1971 .

A n d e r s o n , C . A r n o l d : "Le role des Facteurs Sociologiques dans lademande d'education, in Objectifs Sociaux et Planification De L'enseigme",O E C D , 1 9 6 9 .

A r m a o ğ l u , F . - B i r k h e a d : "Siyasal Bilgiler Fakültesi 1946 , -1955 Me-zunları Hakkında Bir Araştırma", ç o ğ a l t m a , A n k a r a 1 9 5 6 , T O D A Î EY a y .

A ş k ı n , I . C . - Ö z a l p , Ş . : "Eskişehir İ.T.l. Akademisi 1971-1972 Öğretim

Yılındaki Son Sınıf Öğrencileriyle İ lgili Bir Araştırma''', Eskişehir îkt.Tic . İ l im. Akad. Dergis i , Ci l t 8 , Sayı 2 .

A t a b e k , E r d a l : " Amerika ' da Türk Hekimleri" , C u m h u r i y e t G a z et e si ,3 Şu bat 1971.

A y t a ç , K e m a l : "Baltacıoğlu'nun Eğitim Sisteminin Ana G elişimi", Y e n i* Ad am , Sayı 921, May ıs . 1978.

B a ş a r a n , F a t m a : " Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Öğrencileri ÜzerindePsiko-Sosyal Bir Araştırma", 5 0 . Y ı l d ö n ü m ü A n m a K i t a b ı i ç i n d e ,A n k a r a , 1 9 74 , A . Ü . D . T . C . F . Y a y .

B a l d w i n , B . G e o r g e : " Beyin Göçü mü?" Ufuk D erg . , Ci l t 3 , Sayı 2 .

C o l e m a n , S . J . : "The Concept of Eçuali ty o f Educational Opportunity"in The School in Society , U .S .A. , 1971.

417



Ç a v d a r , T e v f i k : "Bir Yaygın Eğitim Deneyi-Halk Evleri. Türkiye'deYaygın Eğitim" (Seminer Tebl iğ ler i ) i s imli k i tap ta . EskifShir ,1975. Eskişehir Ik t , ve Tic . İ l im. Akad. Yay.

Ç i l e n t i , K â m u r a n : "Çocuk ve Kitle İletişim Araçları". Çocuk ve \Eğ i -t im is imli k i tap ta , An kar a , 1960., T. E. D . Yay. *

Ç i ç e k , A h m e t : "Köy Öğretmeni ve Kalkınma", Eğitim ve Bilim Eterg.Ci l t 5 , Sayı 26 , Temmuz 1980.

E r e n , H a s a n : "Atatürk ve Zıya Gökalp, Türk Dil i , Sayı 254.

F l o u d , J . : "Educational Sociology" in "A Dictionary of the Social Sciences",

Ed . J . G ou ld and W . K o lb , 1964, U nes co .

F r e y , F . - P a y a s l ı o ğ l u , A . : "Babalarının Mensup Olduğu Meslekler Ba-kımından Siyasal Bilgiler Fakültesi Öğrencileri Üzerinde Bir İnceleme",S.B.F. Dergisi , Cilt 13, Sayı 3, Ankara, 1958.

G e r d y , F . D o n a l d : "Classical Vievus on Education", T h e E n c y l o p e d i ao f Edu ca t ion , V o l . 8 . , 1971 .

G o s l i n , A . D a v i d : "Social Change and Education" i n F ounda t ions o fEduca t ion , S econd Ed . , G eo rge , F . K ne l l e r , U .S .A . , 1967 .

G o e t z , J . P r e i s s l e - H a n s e n , J . F r i e d m a n n : " The Cultural Analysis

o f Schooling" , Counc i l on A n t ropo logy and E duca t io n Q u ar te r ly ,Nov. 1974, Vol, 5, No. 4.

G r o s s , N e a l : "Eğitim Sosyolojisi", Eğ i t im S os yo lo ji si (K ayn ak M et in -l e r ) i ç inde . (Çev . H amide Topçuoğ lu , Mine G öğüş ) , A nkara ,1971, A. Ü. Eği t im Fakül tes i Yay.

G ü r k a y n a k , H i k m e t : " Beyin Göçü ve Yeni Sömürgecilik", Y en iGa zete , 18 Ek im 1970.

G ü r k a y n a k , İ p e k : "Okul Büyüklüğünün Öğrenci Yaşamına Etkis i' \Psikolo j i Derg . , Sayı 10 , Haziran 1980.

G ü z e l , A y ş e G ü l : "Cumhuriyet Döneminde Üstün Yetenekli Çocukların Ye- 'tiştirilmesine İlişkin Yasal Olanaklar", 50. Yı la Armağan is imli k i tap-t a , A nkara 1973 , A .Ü . Eğ i t im F ak . Y ay .

H a l s e y , A . H . : "Sociology of Education" in A Dic t ionary of SociologyEd . D .G . Mi tche l , 1968 .

H a l s e y , A . H . : "Üniversitelerin Değişen Fonksiyonları" ( Ç e v . M a h m u tTezcan) , A .Ü. Eği t im Fakül tes i Dergis i , Ci l t 1 , Sayı 1-4 .

418



H a n s e n , D o n a l d : " The Uncomfortable Relation of Sociology of Education"

- in O n Edu cat io n Socio logical Perspect ives . Edt . D ona ld A.H an sen a nd Joe l E. Fers t l , 1967.

İ n a r i , M u s t a f a : "Turdu Terk Eden Kabiliyetler," C u m h u r i y e t G a z e te s i,

s j l 5 K as ım 1963 .

K l i n e b e r g , O t t o : "Değişen Bir Dünyada K ültür Çeşitliliği", G ö r üşDerg . , Sayı 7, Te m m uz 1982.

K n e l l e r , F . G e o r g e : "Political İdeologies"in F o u n d a ti o n s of E d u c a -t ion , U .S .A. , 1971.

K n e l l e r , F . G e o r g e : "T he Impac t o f Cu ltur e" i n F ounda t ions o fEduc a t ion , U .S .A . , 1971 , Th i rd Ed .

K ı r a y , M ü b e c c e l : "Toplum Yapısındaki Temel Değişimlerin TarihselPerspekti fi : Bugünkü ve Yarınki Türk Toplum Yapısı" , " M i m a r l ı k S e m i -

ne r i " i s iml i k i t ap ta , Mimar la r O das ı Y ay .

K v a r a c e u s , C . W i l l i a m : "Alienation as a Phenomenon of Youth" in

Alienation: Plight of Modern Man ? Ed. C . Bier S . j . U .S .A . , 1972

K i ş m ı r , P a r l a : "Outf lo ıv o f High Level Manpoıver From Turkey"N ov . 1970, for R .C .D . S eminar on Bra in D ra in . Çoğa l tma .

K ü ç ü k , Y a l ç ı n : " Bilim Adamı" Mill iyet Gazetes i , 14 Ka s ım 1967.

K ü ç ü k , Y a l ç ı n : "Fen Lisesi Denemesi" , Mil l iyet Gazetes i , 5 Aral ık1970.

K ü ç ü k , Y a l ç ı n : "Mimar ve Mühendis Eylemleri" Mi l l iye t G aze tes i ,21 Ocak 1971.

K ü ç ü k , Y a l ç ı n : " Bilim Adamı Yetiştirmek" , Mi l l iye t G aze tes i , 14Ekim 1967.

L a b e l l e , J . T h o m a s : "Alternative Educational Strategies: The Integrationof Learning Systems In The Community" , U .S .A. , 1974. Sec. Rev.

• Çoğa l tma .

L e g g a t t , T . : " Teaching As a Profession" in "Professions and Professionali-zation" , E d . J .A . J acks on , Eng land . , 1970 .

L e c o m p t e , G ü n e y : "Türkiye'de Aile İçi Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Siste-mi" M.E.B. Sayı 1, 1979.

M . S c o t f o r d - A r c h e r - M . Y a u g h a n : "Domination and Assertion inEducational Systems" i n R e a d i n g s i n T h e T h e o r y o f E d u c a t i o n a lSys tems , Ed. E. Hopper , London 1971.

419



M c G e e , R e e c e : "Education and Social Change" i n O n E d u c a t i o n -Sociologic al Persp ective s, U . S.A., 1967. -

N a s h , J . R o b e r t : " The Convergence of Antropology and Education"inGeorge Spindler; Educa t ion and Cu l tu r a l P roces s , U .S .A . , Î 974 .

N e v v m a n n , M . F r e d : "Reducing Student Alienation in High [chool :Implications of Theory" . H a rva r d Educa t iona l Rev iew , V ol.. 51,No. 4 , November , 1981.

O t t a w a y , A . K . C . : " The Educational Sociology of Emile Durkheim".Bri t ish Jo ur na l of Socio logy, Vol . 6 , . No. 3 . , Sept . 1955.

O z a n k a y a , Ö z e r : "Siyasal Öğretim ve Fransada'ki Durumu", " A b a -d a n ' ^ A r m a ğ a n " i s i m l i k i t a b ı n i ç i n d e , A n k a r a 1 9 6 9 .

ö z t ü r k , O r h a n : "Anadolu Toplumunda Özerklik ve Girişme DuygularınınKısıtlanışı" , 5 . Mil l î Nöro Ps ik iyatr i Kong res i , 1970.

R a z o n , N o r m a : "Çalışan Anne ve Çocuk" , Ai le ve Çocuk De rg . , sayı1, ist. 1981.

R a z o n , N o r m a : "Tembel çocuk" : Eği tim ve Bilim D erg ., Cilt 6 sayı,32 An kara , 1981

R e a g a n , M . G e r a l d : " The Schools and Alienation" i n A l iena t ion . Ed .F rank J ohn s on , U .S .A . , 1973

R o b e r t s o n , l a n : "Indian Caste System"ixı Ency loped ia o f S oc io logy ,U.S .A. , 1974.

R o b e r t s o n , l a n : "Lenski 's Theory of Stratification" i n Encyc loped iaof Socio logy, U.S .A . , 1974.

R o s e n b e r g , H . D o u g l a s : "Feudalism"in Encyc loped ia o f S oc io logy ,U.S .A. , 1974.

S a y a r , N . : "Geri Bir Zihniyetin Kalıntıları", Meslekî ve TeknikÖ ğre t im D erg . , Y üzüncü Y ı l Ö ze l S ay ı .

S e n c e r , Y . - G ü r a y , ö . : "İlkokul Öğretmenlerinin Sorunları, Toplum-sal ve Meslekî Özellikleri" 13 . Ulu sal Ps ik iyatr i ve Nöro lo j ik

B i l imle r K ongres i 1977 , A nkara 1978 , H ace t t epe Ü n i . Y ay .

S i n g l e t o n , J o h n : "Implications of Education as Cultural Transmission"i n Educa t ion and Cu l tu r a l P roces . U .S .A . , 1974 .

S h u n k , W . - G o l d s t e i n , B . - : "Anthropology and Education". Rev iewof Edu ca t ina l Res ea rch , 34 (1 ) .



Şah^t ıkes en , Al i : "Ankara Yıldırım Beyazıt Sanat Enstitüsüne 1956-1971Yıllan Arasında Devam Eden Öğrencilerin Baba Meslekleri Üzerine Birjİnceleme," ( çoğa l tma) , A nkara 1972 , A .Ü . Eğ i t im F akü l t e s i Y ay .

S c h ^ f fe r , E d v v a r d : :tAlienation And The Sociology of Education" e d u -fcational. Th eo ry, V ol 20. No . 2., Spr ing 1970.

S e e m a n , M e l v i n : "On The Meaning o f Alienation" A m e r i c a nSociological Review, Dec. 1959, Vol 24, No. 6.

T a n , M i n e : "Atatürkçü Düşünüş ve Karma Eğitim", İ s t anbu l , A ta tü rkS empozyumu Boğaz iç i Ü n i .

T e z c a n M a h m u t : "Memleketimizde Genel Sosyoloji"nin Kapsamı ve Öğre-timi Üzerine", A. Ü. Eği t im Fakü l tes i Dergis i , Ci l t 1, No . 1- 4 .

T e z c a n , M a h m u t : Gecekondularda Nasıl Bir Eğitim? Mil l iyet Gazetes i ,26 Eylül 1980.

T e z c a n , M a h m u t : "Toplumumuzda Meslekî ve Teknik Öğretimle İlgiliDeğer Yargıları ve Değişme Eğilimleri," A .Ü . Eğ i t im F akü l t e s iDergisi , Cilt 5, Sayı 1-2.

T e z c a n M a h m u t : "Video ve Eğitim" , Eği t im ve Bi l im, Sayı 42 ,Mar t 1983 .

T e z c a n , M a h m u t : "Memleketimizde Gezici Köy Kursları ve Bazı Sorun-ları Hakkında Birkaç Not". Eğitim Hareketleri Dergisi , Sayı 180—181.

T e z c a n , M a h m u t : "Sosyoloji Açısından Atatürk" A t a t ü r k D e v r i m l e r ive Eğ i t im S empozyumu A nk . 1981 , A .Ü . Eğ i t im F ak . Y ay .

/

T e z c a n , M a h m u t : "Beşik Kertme Nişanlı Geleneği ve Çayırbağı KöyüUygulaması", A.Ü. Eği t im Fakül tes i Derg . , Ci l t 13 , Sayı 1-2 ,1980, Ankara 1981.

T e z c a n , M a h m u t : "Türkiye'nin Beyin Göçü Sorunu" Eği t im ve Bi l imDerg . , Ci l t 6 , Sayı 36 , Mar t 1982.

T o k g ö z , O y a : "Kitle İletişim Araçlarının İstenilmeden Öğrenmede Rolü

ve önemi", Eğit im ve Bi l im Derg . , Ci l t 8 , Sayı 47 Ankara 1983.

T o p ç u o ğ l u , H a m i d e : "ıo. Yıl, ıo. Sınıf", S ü m e r b a n k D e r g . ,Kasım 1974, Cilt 13, Sayı 149, Atatürk Özel sayısı .

T o p ç u o ğ l u , H a m i d e : "Üçüncü Dünya ve Eğitim" ( M a u r i c e G u e r n i -er 'de n çeviri ) Eği t im Sosyolo j is i -Kaynak M etin le r k i tab ı iç inde,Ankara , 1971. Eği t im Fak. Yay.

421



T o p ç u o ğ l u , H â m i d e : "Eğitim Sosyolojis i" (Tanımı, Konusu, Soranları)"Eğ i t im S os yo lo j i s i " (K aynak Met in le r i ) k i t ab ı i ç inde . A nkara1971, A.Ü. Eği t im Fakül tes i Yay. No. 14 .

T ü m e r , M e l i h : "Beyin Göçü", Cu m hur iye t Gazetes i , Aral ık» 1969.

T ü t e n g i l , C . O r h a n : "Sosyal Tapımıza Bağlı Eğitim ve Öğretim Sorunla-rı" , P ro f. D r . Ref iî Ş ük rü S uv la A rm ağan ı iç inde , İ s t anb u l 1970 .

T ü t e n g i l , C . O r h a n : "Atatürk ve Zba Gökalp Bağlantıları" T ü r kDili , Sayı 302.

Ü l k ü , S i r a l - A r ı s o y , S e z e n : "Öğrencilerin Arkadaş Tercihleri" E ğ it im

ve Bilim Cilt 8, Sayı 45, Eylül 1983.W e i n b e r g , C a r i : "Social Change" in "Foundations of Education", T h i r d

Ed. , George F . Knel ler , U .S .A. , 1971.

W e b e r , M a x : " The Typological Position of Confucian Education" in T h eSchool in Society , Ed. S.D. S ieber and D.E. Wilder , U .S .A. , 1973

W e b e r , M a x : " The Rationalization of Education and Train ing" in T h eSchool in socie ty , E d. S .D. S ieber a nd D.E . Wild er , U .S .A. ,1973.

Y a v u z e r , H a l u k : "Okulda Başarısızlık" Aile ve Çocuk Derg . , Sayı3, İst. 1983.

"Beyin Sömürgeciliği" : Yön. Derg . , 30 Haziran 1967, Sayı 222.1243 Sayı l ı ve 5 .3 .1970 tar ih l i Kanun. Resmî Gazete , Sayı 13445.

"Bilim Adamları Memleketlerini Niçin Bırakıp Gidiyorlar"? ( Ç e v : M e r a lGazpıra l ı ) , Ayna Derg . , Sayı 2 .

Documents

45196162-eÄŸitim-sosyolojisi