NAM'DA BYK ADAM SOSYOLOJS

Dr. Zeki ARSLANTRK Atatrk niversitesi iletme Fakltesi Sosyoloji Krss

1 Tavrlar Nazariyesi ve Byk Adam

"Herhangi taife haddinden tecavz edp namus-u er' ve tavr- akldan hari hareket ederse elbette gay-ret-i ilhiye zuhur edp, bir hkim-i asrn imir-i kahr- tedbiri ile zelil ve mahkm olurlar" 1 .

Ibn Haldun'dan mlhem olan Nam'nm "Tavrlar Nazariyesi" hususundaki grlerini zetlersek : Nam'ya gre siyas teekkller; devletler be tavr geirirler. Kendi tabiri ile "her tavrn ik tizas gemi bir tavra muhaliftir ve her tavrn kendisine mahsus bir ftrat mevcuttur." lk tavrda devletin teekklne, Devletin kuruluuna; ikincide ise devlet sahibinin mutlakiyetine, infiradna ahit oluruz. nc tavrda mutlakiyet vetiresi tamamlanmtr. Devlet sahibi kendisini devletle bir sayyor. Drdnc devir bu halin istikrar bulduu devirdir, fakat bu tavrn sonuna doru k de balar. Nihayet beinci tavrda siyas yapnn ykld grlr. Bu tavrlarn birincisinde fertlerin rol, byk adamlarn hizmet ve tedbiri mhimdir. Daha ziyade hkim bir asabiyet namna hareket ederler. Kudretlerinin kayna mensup olduklar airet ve" kabilelerin asabiyetidir. Dier tavrlarn mekanizmas tabi bir kanun dahilinden ilediinden fertlerin birinci derecede bi rrol yoktur. Mutlaklaan hkmdarn bu infird hdistn gidii neticesidir. Fakat beinci tavrda bir "kilin hsn- tedbir"ine ihtiya

1) Mustafa NAMA, Tarih, Matbaa-i Amire Basks, stanbul 1280, C. m , s. 125.

116 Zeki Arslantrk

hissedilir. En ziyade bu son tavrda Nam'nn "kil zt"a bel balad grlr. Bilhassa mal ve iktisad buhranlarn zuhur ettii bu son tavrda masrafn irda galebe etmemesi iin almacak tedbirleri ferd mdhalelerden bekliyor" 2 .

"Asrn muktezs olan msb tedbirlere vkf ve mme meslihine her vehile rif adamlarm tesiri ok hayrl olacaktr"3.

Ibn Haldun beinci tavrdan sonra devleti lme terkediyor-du. Ona gre bu hasta bnyeye mdahale onu ancak biraz daha yaatabilirdi. Sonu yine lmd. Fakat Nam Osmanl Devle-t i 'n in lmne raz deildi ve bunu dnmek de istemiyordu. Z i ra bu asrda "mmet-i Muhammet'in"' yegne temsilcisi Osmanl Devleti i d i 4 . Bundan dolay da c "Devlet-i Ebed Mddet" inancndan hareketle tavrlar nazariyesinde bir "feed - back" vazifesi grebilecek bir "kil"in ve "nzik hekim"in hsn- tedbirine bel balamt.

Bir sistemin bozulmas ve haytiyetini kaybetmesine iki ey sebep olur :

1 darbeler 2 D darbeler

Nam'ya gre ikinci birincinin neticesidir. Eer i yap salam ve dayankl ise sistem dtan gelecek darbelere kar muk-vemet eder ve hayatiyetini devam ettirebilir. Fakat i bnyedeki zlmeler d basklar da kendisine davet eder. Bu bakmdan "Devlet-i Ebed Mddet" olan Osmanl Devletini yaatmak, onun" i bnyesini dzeltmekle mmkndr. Bunun iin de herkes el inden geleni yapmak mecburiyetindedir. Fakat burada en byk vazife beyin vazifesi gren kiilere dmektedir3.

Nam bu anlayyla bizim "byk adam sosyolojisi" adm verdiimiz meselenin zerine eilir. Fakat ona gre bunlarn sah-

2) Z. Fahri ZTNT>IKOLU, itimaiyat, I . . I .F . Yaynlar, istanbul 1947, s. 103.

3) Tarih, I , 41. 4) Tarih, V I , Feyzullah Efendi Vak'as, 52. 5) Tarih, V I , Feyzullah Efendi Vak'as, 52.

Naim'da Byk Adam Sosyolojisi

teleri i le hakik olanlar ayrt etmek gerekir. Sahte kurtarclara ok dikkat etmek lzmdr. Hele bu kiileri "Mehdier"le kartrmamak lzmdr. Her ne kadar "Byk adam" ile "Mehd"nin zuhur sebebi ve vasflan aym ise de; Mehdi diye ortaya kanlar hibir zaman ihtiyacn ifadesi olmayp ileri srdkleri dava hep birer "mukaddimt-i vahy-i ilhi" dir.

"Ilgn kasabasnda varldokta, Eskiehir kads Orduyu Hmyuna geldi. Sakarya eyhinin ahvalini padiah katna arz eyledi. Evvelce Sakarya nehri zerinde oturan sdttan bir eyh vefat ettikte, halifesi yerine gep, eyhlik seccadesine oturdukta, mridlernden A h met adl kimse, bir ik i dervii kendine uydurup baz bo szlerle kendinin mehdi olacana inandrp, giderek btn dervileri tesiri altna alup ve bize uymaz diye eyhlerini katlettiler. Ad geen Ahmed, yerine geup eyh oldu. f

"Ahr zamanda meydana kacak olan Mehd ben i m " deyu meydana kup, k sebeplerine balar. Ol taraflarda bulunan "Etrak- i bi idrak" (idraksiz Trkler) ol fettan mlhide uyup itikat ederler ve sadaka ve adaklarn ona verirler ve onun yolunda can ve balarn feda etmei canlarna minnet b i l i r ler . . . Mehdlik davas eden eyh, zerine asker geldiini haber almca, Sakarya ve Kocaeli ve Mudurnu nahiyelerinden dervilerden ve dostlar olan "Etrak- b idrak tfekendazlardan yedi sekiz bin adam toplayp muharebe ve kar koymak iin. saflarn dzd...

Ona inanm adamlar olan ayak takm yle iman etmiler ki , eyhe silh kr etmez. eyhin gs ve omuzlarndan eritler karlup ve parmaklarn mafsl maf-sl kestiler. Bir kere bile (f.) demeyp.., 6 .

Nam'ya gre bunlar devleti kten kurtaramazlar. Bunlara inanmamak gerektir.

6) Tarih, I I I , 335.

118 Zeki Arslantrk

2 Byk Adamn Nitelikleri ve Devlet Ynetimimle Byk Adam

Narn devletlerin kurulu devirlerinde ortaya kan byk ada'm meselesinde stad bn Haldun'a sdktr. Ona gre bu devirde hkmdarlar gzel ahlkl, namus ve ahlk koruyan, eriat hkmlerini muhafaza eden, sznde durmamazlk etmeyen, k i birden kaman kaba yaaya ve elbiseye kanaat eden, glklere kar sabrl olan, galebe ve evkete sebep olan, asabiyete riyet eden, hayr ve erde milleti ve askeri ile beraber olan, ganimdn taksiminde etrafndakilere mterek olup her trl fayday kendisine tahsis ederek kendini etrafndakilerden daha imtiyazl etmemekle dostluk gsteren kimseler olurlar 7 . Bundan sonra yeni sistemin kurulmas ile tavrlar mihaniki bir ekilde rollerini oynarlar. Ama sistemin bozulmas ve dengesini kaybetmesi zamannda onu tekrar dengeye getirebilecek kiilerin mevcudiyetine inanmas ile de stadndan ayrlr.

Drdnc ve beinci tavrlarda artk sistem bozulmaya yz tutmutur. te bu zamanlarda Nam'ya gre bu hasta organizmaya mdahale edebilecek kiilere ihtiya vardr. Bu kiilerin en byk vasf tarih bilmeleridir 8 . Zira gemi tavrlar bilmeyen k i i kendi devri tavrnn icaplarn da bilemez. Veya devletlerin ve toplumlarn kurulu, yaay, olgunluk ve ykl kanunlarn ve daha nceki devletlerin ykl sebeplerini bilmeyen kii kendi devleti iin de herhangi bir tedbir alamaz. Belki ileri daha kartrr ve kn hzlandrr. Devletlerin kuruluunda liderin tarih bilmesine pek fazla ihtiya yoktur. Zira milletini kendinde btn-letirmitir9.

Nam'ya gre byk adam bu devirde bir kii de deildir. Zira ona gre 4. ve 5. tavrlara gelen toplumun sosyal ve ekonomik problemlerini bir tek insann halletmesi ou kez imknszdr. Bunun iin her zmn arzu ettii meselede, yetenekli kiiler arar. Ama ona gre yine devletin beyni olan liderin de bu vasflara haiz olmas gerekir. Zira dierlerinin de kymetini bilmez ve on-

7) Tarih, I , 34. 8) Tarih, I, 44. 9) Tarih, I, 44.

Maim'da Byk Adam Sosyolojisi 119

larn da i gremez hale gelmelerine sebep olur. Dolaysyla kn hzlandrr.

Nam bu "kil" kiileri insan st bir kuvvete sahip kiiler olarak da kabul etmez. Zira ona gre:

"Fazla zek ve kiyaset (uyankbk) siyset sahibine ayptr. Bunun iindir k i halk lisannda fazla zek ve ferset ashabna eytan derler" 1 0 .

Bu tr kiiler umumiyetle zulme sebep olurlar, bir an muvaffak olmu gzkseler de bu muvaffakiyetleri ksa mrl olur. Y i ne O, bu konuda yle diyor :

"Malm ola k i insanlar bakalarnn tahakkm altnda ezilmee ve itaat etmee mecbur olsa evk ve hevesi kaar hatta yiyip imekten bile kalr' 1 1.

Mulk ve hkkm ara bulmaa almayp, kk kusurlara gz yummaz ve ufak tefek crmleri byk bir iddetle cezalandrrlarsa halk korkuya kaplr, zelil olur. Ve bu halde de yalana ve hileye kaar, harplerde isteksiz olur. Memleket mdafaasma ehemmiyet vermez."

"Daha ziyde istidada mnasip tevik, korkutma ile terbiye lzmdr" 1 2.

"Lzm olan odur ki devlet adamlar memurlara, efkat ve muhabbetle muamele edip, gler yz gstermelidirler. Bu suretle kalpler birleir. Halka bol ihsan ve kerem gstermek gerekir" 1 3 .

" B u ekilde gzel muamele iddetli zek sahiplerinde az bulunur" 1 4 . Bunun iindir ki i l im ve hikmet erbab iddet ile icry- hkmet etmei mnasip grmemilerdir"15.

Nam buna misal olarak mehur Arap dhilerinden olan Ziyd b. Ebhi gsterir :

10) Tarih, I , 55. 11) Tarih, I , 46. 12) Tarih, I , 47-48. 13) Tarih , I , 48. 14) Tarih , I , 48. ; 15) Tarih, I , 48.

120 Zeki Arslantrk

"Eb Mus el-E'ari Irak valisi iken Araplarn sayl dhilerinden olan Eb Sfyn'n olu Ziyd Hz. mer'in divnna ^ geldii vakit azl olunmutu. Ziyd, azlinin sebebini Hz. mer'den sordu : " A z l i m i n sebebi ciz bir kimse oluumdan veya hiyanetimden dolay mdr? dedi. Hz. mer: " A z l i n i n sebebi aczin veya hiynetin deildir. Belki fazla zekn ve ifrat derecede kiysetini halk zerinde musallat ederek halk mahzn ve mkedder etmei 'makrh etmei mahrh grp azlini tercih e t t i m " 1 6 .

Yine ona gre:

"Belki devlet adamlarma vakr ve msamahal o l mak fazla zek ve kysetten daha faydaldr. Hakikat odur k i ; f ikir hrmetinin ve akl fetnetinin fazlas med-hul deildir. Yalnz halka ait ilerde msamaha ve m-dry terkederek halk mebhut ve mecalsiz brakmak doru deildir" 1 7.

Nam kl'in hsn- tedbiri ve devletin kten kurtarlaca meselesinde bn Haldun'dan ayrlrken, baka bir Arap muharririnin etkisi altna girer. Bu Ebunnecib Shreverdi'dir. Ebun-necib Shreverdi'nin Nehc'us Slk / i sijmetil Mlk adl eseri ona bir k getirir. Eer bu eserde zikredilen hususlara devlet adamlar ve yneticiler uyarlarsa bn Haldun'un nazariyesi aksine devlet yeniden ykselmee en azndan mevcudu muhafaza etmee kadir olabilirdi. Bu adan bakldnda Nam'nn devlet yneticilerinin vasflan hakknda syledikleri "Nech-us Slk f i Siyaset-i Mlk" da zikredilenlerin ayndr1 8. Bunlar Nam yeri geldike

16) Tarih, I, 49. 17) Tarih, I , 49. 18) "Hsn-i niyete (iyi niyet) sahip olmak, devlet bakanlar iin

ok nemli bir husustur. Zira; devletin salamca ayakta durmas ve memleketin huzur iinde devam bu deerli zelliklere sahip olmakla olur. B u deerli hasletler onbe tanedir :

1. Adaletli olmak 2. Akl olmak 3. Cesur olmak 4. Cmert olmak

Naim'da Byk Adam Sosyolojisi 121

Osmanl idarecilerine uygular ve bu sfatlara sahip olanlarla olmayanlar ayrt etmeye alr.

3 Osmanl Devlefci'nde Byk Adam

"Devlet adamlarnn gayreti dalar yerinden oynatr" 1 9.

Nam'ya gre bu vasflarn hepsinin bir insanda toplanmas imknszdr. Ancak iy i hasletlerin, kt hasletlerden ok olmas gerektir.

"Hi ayb ve noksan olmayan adam dnyada bulunmaz. Ancak iyil ikleri kabahatlanndan ok olan devlet adamlar bykler zmresinden sayla gelmitir"2 0.

Nam hayat boyunca Osmanl Devleti 'ni lmden kurtaracak byk adam ve adamlar arar durur. Ona gre ncelikle bu vasflara ynetici snf haiz olmaldr. Hele devletin beyni olan "Sultan, Vezir, Vezirler grubu ve mft" eer bu vasflara sahip deilse, dier snflar bunlara bal olarak hastalanm demektir. Bu nedenle de O, byk adam ncelikle yneticilerde arar.

Her ne kadar Kanun'den sonra padiahlarn niteliklerinde ktye doru bir gidi varsa da, "el-mlk- mlhemn (hkmdar-

5. Yumuak huylu olmak 6. Vefal olmak 7. Doru olmak 8. efkat ve merhamet sahibi olmak 9. Sabrl olmak

10. Affedici olmak 11. kredici olmak 12. Yava hareket edici olmak 13. Bilgili olmak 14. Namuslu olmak 15. Vakar sahibi olmak (Ebu'n Necb Shreverdi, Nehc'us - Slk fi-Siyaset il-Mulk, Mehmet Efendi, Ltin harflerine aktaran, Hseyin. Algl), Ter cman 1001 Temel Eser, No. 80, stanbul 1974, 51.

19) Tarih, m , 178, 20) Tarih, IV , 300.

122 Zeki Arslantrk

lara ilham vaki' o lur ) " 2 1 kaidesine binen, onlarn bir lider olarak kabul edilmesi lzmdr. Ye ona gre "Sultan ne kadar kk olursa olsun tebaasnn babasdr ve ilh bir kuvvete sahibdir" 2 2 . Bu nedenle O, sultanlara kar herhangi bir gvensizlii tehlikeli bul u r 2 3 . Fakat buna ramen Kanun'den soma gelen padiahlar byk adam lsne vurmaktan da geri durmaz. Ne yazk k i kendi hayatnda bu ii baarabilecek sultan da bulamaz. I . Ahmet'ten i t i baren Osmanl padiahlarnda grd devlet adaml kabiliyeti, onu bir an olsun mitlendirir. I I . Osman'm (Gen Osman) gen yata ehid edilmesi onu ok zer 2 4. Bir ara IV . Murad'a bel balar, fakat onu da fazlasyla kan dkc ve zlim bulur. Hele IV. Murad'n sadrazam olan Tayyar Mehmet Paa'ya ok gvenir:

"Ama n Tayyr Mehmet Paa'y Hakk Teal n i ce byk iler baarmak iin yaratm olup, nice defa byk bel ve kazalardan muhafaza etmiti. Yine Al lah ' n inyetiyle ekiynm hilesinden muhafaza edip ol zl imlerin errinden emin eyledi" 2 3 .

Fakat Tayyr Mehmet Paa, ran seferinde ehd dt. IV . Murad da gen yanda vefat eder. Buna ramen onlarn devlette tesis ettikleri huzur ve gven Kprller sllesi ile devam eder. Kaderin bir cilvesi olarak, 1683 de Sadrazam Kara Mustafa Paa'-nm Viyana bozgunu ile devlet byk toprak kayplarna urar ve srtle bir ke doru yol alr. Nam'ya gre bu malubiyetin neticesinde Sadrazam Kara Mustafa Paa'nm idam edilmesi byk hata idi :

"...Osmanl Ordusu bozuldu. Yeniden tedarikte bulunup, zayiat geri almak iin Serdar Belgrad klana ekildi. Sardarn bu malubiyetinden pdih mteessir oldu, nce onun gnln almak iin okayan mektuplar gnderdi, fakat sonra devletin namusunu kurtarmak iin idamma karar verdi. "Gedii aan kapar ve binay y-

21) Tarih, I, 468. 22) Tarih, I, 300. 23) Tarih, IV, 239-240. 24) Tarih, I I , 248. 25) Tarih, I L 307.

Naim'da Byk Adam Sosyolojisi

kan yapar" darb- meseline gre bu malubiyetin aresini, yine Kara Mustafa Paa'nn bulmas ihtimali var iken, Padiahn hiddetini, harekete geirdiler... Kara Mustafa Paa'nn katline raz ettiler.

Fakat Kara Mustafa Paa'nn katledilmesi ve mal-nm hazineye alnmas, hibir gedik kapatmad gibi, harp ve malbiyet bels da artt ve are bulunamad. Muharebe uzad, hudut eyletlerinde fesat ve fitne oald" 2 6.

Nam, arad byk adam lmne kadar (1716) bulamaz. lmiye snfndan da mitsizdir. Feyzullah Efendi Vak'as hakkndaki risalesini de bu nedenle kaleme ald sylenebilir27.

4 Byk Adam ve "HayrLhk" lkesi

Nam, byk adamlarn beinci tavrdaki hayrl etkilerinden szederken onlar i k i gruba ayrmaktadr:

1 Kl erbab 2 Kalem erbab

Byk adam ve hkmdarlara verdii tlerde, bu ik i erbab unutmamalarm tavsiye ediyor. Kl erbabna zaman zaman bahilerin verilmesi, kalem erbabna da yeteneklerine gre i l t i fat edilmesi gerekir 2 8.

Nam, eseri boyunca eitli nedenlerle bu dncelerini tatbikata koymutur. O kl ve kalem erbab hakknda eserinin nsznde yle diyor :

". . .Kl ve kalem devlet kurulularna alet ve saltanat umuru iin lzm olup, devletlerin kurulu zamanlarnda klca ihtiya daha ziyadedir. Bu zamanda kalem hkmdarn hkmn yrtmesine hizmetkrdr. Kl ise, maksada varmak iin yardmcdr. Buna mukabil devletin sonlarnda evvelce beyan edildii gibi zaaf ve i n -

26) Tarih, I, 50. 27) Tarih , I V , Feyzullah Efendi Vak'as, 1-58. 28) F I N D I K OLU, timaiyat, 101.

Zeki Arslantrk

hitat balaynca kltan yardim istemee ihtiya k a f i dir. ki halde de kl kalem zerine galiptir. Bu halde kl erbabmn rtbe ve devleti yksek, ihtiam fazla olagelmitir.

Ama orta devrinde devletlerin evket iktidar devrelerinde, kltan istina gelir. Mallarn toplanmas, gelirlerin zapt ve hkmlerin icras gibi ilerde kaleme i h tiya fazladr ve kalem erbab kl erbabndan fazla i t i bar grr.

Bu devirde kl erbab lzum olmadka itibar grmez. Bu halde ulem ve ktipler, hkmdarlar ve vezirler yarmda makbul olurlar ve nimet ve servete nail olurlar.

Kalem sahipleri akl banda kimselerdir. Devletin rfn muhafaza ve saltanatn namus ve nizamn h i maye ederler. Pdih meclislerinde sk fk olurlar ve devlet srlarna vakf olmalarnda byk faydalar vardr. Kalem sahiplerine fazla kymet verilse de devlet nizamna zarar gelmez. Bunlardan haddini tecavz eden pek az bulunur. Gareze kaplp baa gemek davasmda bulunan kmaz, her asrda bir veya ila ancak bulunur.

Ulem ve kalem erbab itidal sahibi kimseler olup akibeti vahim ilere sebep olmazlar. Bunlar her asrda ileri haletmekle, bu hususta herkese n ayak olmakla, herkesin akl danmanlna fazlasyla lyk kimsedirler. Bu mkule mutedil vasflara malik kimselerden zarar gelmez.

Bunlar arasmda baz bozukluklar olsa da; tdil ve islhlarnda glk ekilmez. Fakat kl erbabnm ahvalinin bunlara mugayir olduu tecrbe sahiplerince aikrdr.

Kl erbab: i l t i fa t ve izzet ve ikram grdklerinde, bu yksek mevkilerini muhafaza iin din ve devlet urunda can ve ba feda ederek hizmet edip harp meydanlarnda sdkne gayret sarfederler. Hamiyet icab lm tehlikesinden dnmezler, gayretleri yznden keskin kllarndan yz evirmezler. Fakat ne vakit k i gzden dp sair halktan imtiyazlar kalmazsa, bkknlk

Naim'da Byk Adam Sosyolojisi 125

ve yeis ile iddetleri zail olur ve hakaret sebebiyle yiitl ikleri kalmaz. Bu halde artk kendini lme atanlar az bulunmaa balar. Bu ihmal yznden asker taifesinin himmetinin azalmas dolaysyla cemiyetin evketi azalr.

Mezkr taifeye bahi ve itibar gstermekte fazla ileri gidilirse; itaatten kp, devlet ilerinde mdahaleye balarlar. Bu mahzurdan baka devletin azamet devresinin icab olan refah ve rahat arzusu onlara da sirayet eder. Havayi ve nafakalar bahi ve ulufeden z i yade olup, zayf kuvvetliyi, kkler bykleri taklit ederek masraflar oaltrlar. Esvap ve ziynetleri iin mallarn yle israf ve cehalet yznden telef ederler k i ; ou fakir ve borlu der ve halleri yrekler acs olur. Harp iin sefere gitmek teklif olunduu zaman; ciz ve perian kalrlar ve bir ie yaramaz hale gelirler.

Eer israflara gre bahi verilirse devletin masraflar artar, vergilerle halkn evleri yklr, yine de kifayet etmez. Lyk olan budur k i ; her halde itidal zere hareket edip kalem ve kl erbabndan msteid olanlar me-rkime mazhar edip, zayf kalpli ve dar havsalal olanlara lzumundan fazla ikram ve inayetten hazer olun a . . . " 2 9 .

Grld gibi Nam'y "Byk Adam Meselesi" ni dnmeye iten ana mesele Osmanl Devlet inin "Devlet-i ebed mddet" olduu ve bu nedenle de, lmezlie kavumas felsefesidir.

29) Tarih, I , 58.