Trangthuviennamdinh.vn/userfiles/LICH_SU1(3).doc · Web viewSau khi chång lµ Du Lang bÞ bän phong kiÕn ph ¬ng B¾c s¸t h¹i, bµ kiªn quyÕt gi÷ tÊm lßng trinh tiÕt cña

Ch¬ng ITõ khëi nguån ®Õn cuèi thÕ kû X

I. Thêi tiÒn söCïng víi qu¸ tr×nh biÓn lïi, çc con s«ng ch¶y trªn vïng ®Êt

cæ Nam §Þnh chuyªn chë phï sa tõ thîng nguån vÒ lÊp ®Çy çc vông biÓn. Vïng ®ång b»ng ch©u thæ h×nh thµnh dÇn, con ng-êi nguyªn thuû còng tõ rõng s©u nói cao, tiÕn xuèng khai ph¸ ®ång b»ng. Hä ph¸ rõng lËp lµng trªn nh÷ng doi ®Êt cao ë ven çc triÒn s«ng. NghÒ trång lóa níc còng ra ®êi tõ ®ã.

Trong thêi ®¹i ®å ®¸ míi ë ViÖt Nam, viÖc mét bé phËn c d©n rêi khái çc hang ®éng Hoµ B×nh – B¾c S¬n theo çc triÒn s«ng suèi tiÕn ra phÝa biÓn lµ mét sù kiÖn cã ý nghÜa to lín. Sù thay ®æi m«i trêng sèng tõ çc hang ®éng, çc ®o¹n suèi nhá, nh÷ng thung lòng khÐp kÝn trong çc nói ®¸ v«i tíi c tró ë çc b·i båi ven s«ng, çc d¶i çt ven biÓn vµ ch©n çc qu¶ ®åi trong nh÷ng thung lòng réng lín ®· dÉn tíi sù thay ®æi c¬ b¶n vÒ ph-¬ng thøc sèng cña con ngêi ë ®©y.

Trong giai ®o¹n hËu kú ®¸ míi, ë d¶i ®ång b»ng ch©n nói ven biÓn ®· tËp trung kh¸ nhiÒu çc di tÝch c tró cña ngêi cæ. Çc c d©n di chØ hËu kú ®å ®¸ míi ë ®©y thêng ph©n bè ë çc gß ®åi, kÒ bªn nh÷ng thung lòng, hiÖn nay lµ çc çnh ®ång lóa.

§èi víi çc c d©n hËu kú ®å ®¸ míi ë ®©y, nh÷ng dÊu tÝch vÒ mét nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp cßn ®îc ph¶n ¸nh qua ®å gèm vµ ®Æc biÖt qua bé c«ng cô ®¸ mµi cña hä. §ã lµ mét ph¬ng tiÖn quan träng cho phÐp hä chiÕm lÜnh m«i trêng ®ång b»ng ®Ó lµm n«ng nghiÖp.

Tuy nhiªn qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh ®ång b»ng trong thêi ®¹i ®å ®¸ míi cña çc céng ®ång nguyªn thuû trªn ®Êt ViÖt Nam thËt gian nan, tr¾c trë. Nã g¾n liÒn víi nh÷ng th¨ng trÇm g©y nªn bëi çc ®ît biÓn tiÕn vµ lïi. Nã g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh thµnh t¹o tõng doi ®Êt, tõng v¹t ®åi, tõng thung lòng, tõng con s«ng vµ tõng vông biÓn. §ã lµ qu¸ tr×nh kÕ tiÕp vµ ph¸t huy truyÒn thèng Hoµ B×nh – B¾c S¬n vµ nÈy sinh çc ho¹t ®éng sèng thÝch øng víi tõng m«i trêng míi ë tõng vïng. Bíc vµo thêi ®¹i ®¸ míi, ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn cã phÇn thuËn lîi h¬n ®èi víi cuéc sèng con ngêi. V× vËy con ngêi tõ vïng rõng nói, theo çc dßng s«ng xuèng chiÕm lÜnh vïng ®ång b»ng vµ ven biÓn.

202

Trªn ®Êt Nam §Þnh, dÊu tÝch con ngêi ë thêi kú nµy cßn lu l¹i ë çc d·y nói thuéc huyÖn Vô B¶n, n»m vÒ phÝa t©y b¾c cña tØnh. T¹i ®©y ®· t×m thÊy nh÷ng chiÕc r×u ®¸ cã vai mµi lìi, çc hßn ghÌ, chµy ®¸ vµ bµn nghiÒn. §ã lµ nh÷ng dÊu tÝch cña nh÷ng c d©n thuéc hËu kú ®å ®¸ míi hoÆc s¬ kú ®å ®ång ®· tõ vïng rõng nói tiÕn xuèng khai ph¸ vïng ®ång b»ng ven biÓn ®Ó sinh sèng vµ dÇn dÇn tiÕn tíi lËp çc lµng xãm. Vµo lóc cùc thÞnh cña thêi kú ®å ®¸, ë tØnh Nam §Þnh còng nh nhiÒu ®Þa ®iÓm kh¸c trªn ®Êt níc, ®· në ré nh÷ng nÒn v¨n ho¸ nguyªn thuû. Ngoµi kinh tÕ h¸i lîm nh÷ng s¶n phÈm s½n cã trong tù nhiªn, ngêi nguyªn thuû trªn ®Êt Nam §Þnh ®· b¾t ®Çu s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, ch¨n nu«i gia sóc, gia cÇm ®Ó t¨ng thªm thu nhËp.

TØnh Nam §Þnh n»m vÒ phÝa nam ®ång b»ng ch©u thæ s«ng Hång. HuyÖn Vô B¶n cïng víi çc huyÖn ý Yªn, Mü Léc, thµnh phè Nam §Þnh, huyÖn Nam Trùc lµ çc ®Þa ph¬ng n»m vÒ phÝa b¾c tØnh thuéc vïng ®Êt cæ, ®Êt ®ai t¬ng ®èi æn ®Þnh vµ kh«ng mµu mì b»ng ®Êt ®ai cña çc huyÖn phÝa nam. §Þa h×nh huyÖn Vô B¶n kh«ng hoµn toµn b»ng ph¼ng. Däc phÝa t©y huyÖn cã d·y nói ®Êt lÉn ®¸, ch¹y tõ b¾c xuèng nam víi s¸u ngän nói Ng¨m, nói Tiªn H¬ng, nói B¸ng, nói Lª, nói G«i vµ nói Hæ.

Vô B¶n n»m kÑp gi÷a s«ng §µo vµ s«ng S¾t ch¹y dµi theo h-íng B¾c nam. S«ng S¾t cßn gäi lµ s«ng Ba S¾t hay s«ng Kim Xuyªn, nèi liÒn gi÷a s«ng Ch©u víi s«ng §¸y. S«ng §µo ë phÝa ®«ng cña huyÖn, mét ®Çu nèi víi s«ng Hång vµ còng ®æ ra s«ng §¸y. Ngoµi ra trong huyÖn cßn çc con s«ng nhá lµ s«ng VÜnh Giang vµ s«ng Cèc. Çc con s«ng nµy ®Òu lµ ®êng thuû quan träng cña huyÖn Vô B¶n nèi liÒn gi÷a s«ng §¸y víi s«ng Hång ë nhiÒu ng¶. ChÝnh v× vËy m¶nh ®Êt nµy ®îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh biÓn lïi tõ hµng v¹n n¨m vÒ tríc vµ do phï sa s«ng Hång vµ s«ng §¸y båi ®¾p nªn.

Thµnh tùu kh¶o cæ häc trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· chøng minh tÊt c¶ nh÷ng qu¶ nói ë huyÖn Vô B¶n ®Òu cã dÊu vÕt con ngêi nguyªn thuû sinh sèng. Hä ë trªn çc b·i réng ven ch©n nói hoÆc çc gß ®èng cao, khi cÇn tr¸nh b·o lôt th× vµo c tró trong hang ®éng. Hä sèng thµnh tõng céng ®ång, dÇn dÇn lËp thµnh ®¬n vÞ tô c gièng nh çc b¶n lµng gÇn n¬i s¶n xuÊt.

Nói Ng¨m (cßn cã tªn lµ nói Trang Nghiªm) n»m ¸n ng÷ ®-êng 12 cã dßng s«ng Ba S¾t uèn quanh. LiÒn bªn c¹nh cã nói Tiªn H¬ng (cßn gäi lµ nói An Th¸i) vµ nói B¸ng (cßn cã tªn lµ nói Kim

203

B¶ng) ®Òu n»m trªn ®Êt x· Kim Th¸i. Nh÷ng ®Þa danh nh Hang Hïm, Tròng R¾n, §ång GÇm ... t¹i çc qu¶ nói trªn lµ dÊu Ên cßn l¹i cña mét thêi n¬i ®©y cßn lµ nói rõng cã c©y cèi rÊt rËm r¹p, cã nhiÒu lo¹i thó hoang. Xung quanh khu vùc nµy cã nh÷ng ®Çm lÇy vµ « tròng. Khi nh©n d©n ®Þa ph¬ng ®µo s©u xuèng lßng ®Êt cßn thÊy rÊt nhiÒu vá sß ®iÖp, dÊu vÕt cña mét vïng biÓn. T¹i çc ven nói cña x· Kim Th¸i ngêi ta ®· t×m thÊy nhiÒu r×u ®¸ ®îc mµi nh½n toµn th©n.

Nói G«i thuéc ®Þa phËn x· Tam Thanh, çch çc qu¶ nói cña Kim Th¸i kho¶ng 2km. §©y lµ mét qu¶ nói n»m ®¬n ®éc næi lªn gi÷a ®ång b»ng, cã ®é cao 60m vµ cã chiÒu dµi 500m theo chiÒu b¾c - nam. Nói G«i ¸n ng÷ ®êng 10 vµ ®êng 56. Cho ®Õn nay ngêi ta vÉn cßn lu truyÒn c©u cöa miÖng “C«i S¬n h¶i khÈu” (cöa biÓn Nói G«i). T¹i ®Çu nói phÝa t©y b¾c tríc ®©y cã ®Òn thê §éc Cíc - vÞ thÇn chuyªn gióp d©n ®i biÓn ®îc b×nh an. T¹i ch©n nói ®· t×m thÊy mét sè r×u cã vai, cuèc cã vai vµ b«n tø diÖn. TÊt c¶ çc c«ng cô nµy ®Òu ®îc mµi nh½n toµn th©n, chÕ t¸c tõ lo¹i ®¸ ba dan vµ ®¸ trÇm tÝch h¹t mÞn cã v©n vµng sÉm.

Çc c«ng cô nµy chu«i ®Òu ng¾n, th©n dµi h×nh ch÷ nhËt, vai gÇn ngang, cã chiÕc hai vai bÞ lÖch. §©y lµ lo¹i h×nh phæ biÕn trong çc di tÝch thuéc giai ®o¹n cuèi ®¸ míi vµ buæi ®Çu kim khÝ ë ven biÓn phÝa b¾c ViÖt Nam.

HiÖn nay ë nói G«i cha t×m thÊy dÊu vÕt tÇng v¨n ho¸, nhng c¨n cø vµo vÞ trÝ ph¸t hiÖn çc di vËt ®¸ cã thÓ ®o¸n ®Þnh tÇng v¨n ho¸ sÏ n»m ë phÝa t©y nói G«i, n¬i ®· bÞ ph¸ do qu¸ tr×nh khai th¸c ®¸ vµ çt trong nhiÒu n¨m võa qua 31.

Nói Hæ lµ mét qu¶ nói næi lªn gi÷a ®ång b»ng vïng chiªm tròng thuéc th«n Hæ S¬n, x· Liªn Minh. Nói cao 52m, hai ®Çu nh« lªn vµ ph×nh to, khóc gi÷a thÊp vµ th¾t vµo. Çch ®©y 70-80 n¨m vïng nµy cßn lµ rõng nói, c©y cèi rËm r¹p um tïm. Ngµy nay rõng kh«ng cßn, nói còng ®ang bÞ tµn ph¸. §¸ nói xÕp thµnh tõng líp dµy máng kh¸c nhau vµ khi vì ra t¹o thµnh phiÕn máng ®é bÒn v÷ng kÐm. HiÖn nay nh©n d©n ®Þa ph¬ng dïng ®¸ nói nµy vµ çt xung quanh ch©n nói ®Ó x©y dùng nhµ cöa. T¹i ®©y nhiÒu di vËt ®¸ ®· ®îc ph¸t hiÖn tõ nh÷ng n¨m 1968, bao gåm r×u tø gi¸c, bóa ®¸.

ë nói Hæ, hiÖn vËt t×m thÊy ®îc ph©n bè trong mét ®Þa bµn kh¸ réng bao gåm hai bªn sên nói, c¶ ë trong hang ®· bÞ sËp 31 ViÖn Kh¶o cæ häc: Nh÷ng ph¸t hiÖn míi vÒ kh¶o cæ häc n¨m 1988

204

hoÆc ë díi lßng khe hay trªn v¸ch nói. Hang ®¸ cã vÕt tÝch cña tÇng v¨n ho¸ cßn ®Ó l¹i ë mét v¸ch cao trªn 2m ngay bªn c¹nh mét m¸i ®¸ nhá cã tªn lµ Hang Lîn. HiÖn t¹i di chØ ®· bÞ ®µo ph¸ hÕt, chØ cßn chõng 20m2 trong tæng diÖn tÝch trªn 300m2. CÊu t¹o tÇng v¨n ho¸ ë ®©y gåm ®Êt lÉn çt h¹t th« vµ dÆm.

Di vËt t×m thÊy ë nói Hæ lµ nh÷ng c«ng cô thuéc thêi ®¹i ®¸ míi, ®îc mµi nh½n hoµn toµn, cã kü thuËt t¬ng ®èi gièng nhau. Bóa ®¸ ë nói Hæ to dµy, cã çi cßn vÕt ca. R×u kh¸ máng, l-ìi thêng vÑt mét bªn nh kiÓu b«n, kü thuËt ca ®¸ mµi kh¸ tinh x¶o. Çc c«ng cô nµy ®· ®îc sö dông nhiÒu, lìi mßn ®Òu cïng mét phÝa ë tÊt c¶ çc c«ng cô.

§Æc biÖt t¹i ®©y ®· ph¸t hiÖn mét c«ng cô ®¸ thuéc hËu kú thêi ®¹i ®¸ cò. HiÖn vËt nµy n»m lÉn trong mét ®èng ®¸, gi÷a mét khe c¹n do níc ma ®Èy tõ trªn nói xuèng. ChiÕc r×u tay nµy cã h×nh h¹nh nh©n, nhän ë mét ®Çu. C«ng cô ®îc lµm b»ng ®¸ si lÝc mµu gan gµ, chñ yÕu ®îc gia c«ng trªn mÆt theo lèi ghÌ híng t©m. MÆt kia kh¸ ph¼ng vµ lµ mÆt t¸ch, dÊu vÕt nµy cho thÊy c«ng cô ®îc chÕ t¸c tõ mét m¶nh lín cña mét khèi ®¸ gèc. C«ng cô trªn cã nh÷ng nÐt gÇn gòi víi mét sè c«ng cô ®¸ cò ®· t×m thÊy ë çc vïng phÝa nam níc ta. Ph¸t hiÖn nµy më ra mét triÓn väng cho viÖc tiÕp tôc t×m kiÕm çc di vËt ®¸ cò kh«ng thuéc truyÒn thèng cuéi ë däc theo çc tuyÕn nói thuéc ®ång b»ng Nam §Þnh.

T¹i nói Hæ ®· ph¸t hiÖn ®îc kh¸ nhiÒu gèm cæ. Nh×n chung ®å gèm ë ®©y phÇn lín lµ lo¹i gèm mµu ®á, dµy, th« pha, nhiÒu çt, còng tån t¹i mét sè m¶nh gèm xèp mµu vµng ®Êt. N¬i nµy cßn t×m thÊy nhiÒu lo¹i mé vß cao thÊp kh¸c nhau. Cã lo¹i bông thon d¸ng cao, ®é nung thÊp, mµu ®á g¹ch. Cã lo¹i dïng n¾p ®Ëy nh vung nåi, cã lo¹i ®Ëy b»ng g¹ch. Bªn trong çc chum vß nµy ®Òu ®ùng x¬ng. Tríc ®©y ngêi ta cßn thÊy çc chum vß ®ùng x-¬ng ®Ó ®Çy trong çc khe, v¸ch ®¸. Nay chØ cßn lo¹i ch«n ch×m díi ®Êt. T¹i ®©y ®· ph¸t hiÖn mét sè m¶nh gèm mÞn ®îc t¹o ra tõ d¹ng bét sÐt, da l¸ng bãng, trªn ®ã ®îc trang trÝ nhiÒu lo¹i hoa v¨n kh¸ ®Ñp nh d¹ng ch÷ S, çc m« tÝp ®êng cong t¹o b»ng çc ®êng kh¾c v¹ch kÕt hîp víi v¨n in h×nh chÊm vµ kü thuËt miÕt l¸ng. §©y lµ tæ hîp gèm tinh x¶o vµ ®Ñp nhÊt ë nói Hæ. Ngoµi ra ë n¬i nµy cßn tån t¹i mét sè lo¹i hoa v¨n thêng ®îc thÓ hiÖn trªn gèm th« lín nh v¨n v¹ch h×nh tam gi¸c trªn nÒn thõng hay v¨n kÎ khu«ng nh¹c. ë ®©y cßn t×m ®îc mét yÕu tè hoa v¨n gÇn gòi víi kü thuËt t¹o hoa v¨n kiÓu Hoa Léc (Thanh Ho¸) nh hoa v¨n in h×nh

205

giät níc, hoÆc nh÷ng hoa v¨n kiÓu H¹ Long (Qu¶ng Ninh) nh hoa v¨n b×a lng vá sß xuÊt hiÖn trªn ch¹c gèm.

T¹i nói Hæ ®· ph¸t hiÖn ®îc bµn mµi, trong ®ã cã c¶ mÆt bµn mµi r·nh kiÓu H¹ Long. Trong sè hai çi ®îc t×m thÊy, mét çi n»m trªn ®Ønh nói, mét çi ë ch©n nói phÝa t©y. Çi thø nhÊt cã 2 r·nh däc vµ 4 r·nh ngang c¾t nhau ë gÇn chÝnh gi÷a. Çi thø hai cã 6 r·nh mµi vßng quanh hßn ®¸ kÓ c¶ hai ®Çu.

Còng t¹i nói Hæ, çc nhµ kh¶o cæ ®· ph¸t hiÖn ®îc r×u, bóa, b«n ®¸ víi nhiÒu lo¹i h×nh phong phó. Cïng víi nh÷ng c«ng cô kh«ng vai, cã tiÕt diÖn ngang h×nh tø gi¸c, cßn t×m thÊy mét r×u cã vai díi ch©n nói phÝa ®«ng, kÝch thíc nhá nh¾n c©n ®èi, vai hÑp, lìi mµi v¹t mét bªn, mµu x¸m mèc dµi 5cm réng díi vai 3cm dÇy 1cm. VÒ c¬ b¶n, ®©y lµ di chØ cã thÓ xÕp vµo v¨n ho¸ Phïng Nguyªn, gÇn gòi víi d¹ng Gß B«ng. §iÒu nµy ch¼ng nh÷ng ®îc thÓ hiÖn trªn phong çch trang trÝ ®å gèm mµ cßn ®îc ph¶n ¸nh qua ®Æc ®iÓm vÒ lo¹i h×nh c«ng cô ®¸. 32

Nói Lª cao 65m thuéc th«n Lª X¸, x· Tam Thanh. Tõ n¨m 1980, trong qu¸ tr×nh khai th¸c ®¸ t¹i ®©y ®· t×m thÊy nhiÒu c«ng cô ®¸ vµ gèm.

VÒ ®å ®¸, t¹i ®©y ®· t×m thÊy ngoµi r×u cã vai, r×u tø gi¸c cßn chñ yÕu lµ b«n vµ cuèc cã vai ngang, ç biÖt cã chiÕc vai h¬i nhän víi sù tham gia cña kü thuËt mµi vµ ca. Nh×n chung, cÊu t¹o çc lo¹i b«n vµ cuèc cã vai ë ®©y kh¸ gièng víi b«n cuèc ë di chØ M¶ §èng (Hoµ B×nh). TÊt c¶ ®Òu cã th©n ®èc dµy, mét mÆt mµi b»ng, mÆt kia ®îc v¸t m¹nh tõ qu¸ nöa th©n. Ngoµi ra cßn t×m thÊy nh÷ng chiÕc cuèc lµm tõ ®¸ ba dan, h×nh d¸ng gièng nh nh÷ng chiÕc cuèc ®¸ ph¸t hiÖn ë M¶ §èng hoÆc ë xãm RÌ (Hoµ B×nh) hay ë Quú Hîp (NghÖ An). §¸ng lu ý nh÷ng chiÕc cuèc ®¸ ph¸t hiÖn ®îc ë ®©y cã kÝch thíc kh¸ lín, trong ®ã cã chiÕc dµi tíi 31,40cm, lìi réng 14,30cm.

N¨m 1988 çc nhµ nghiªn cøu ®· tiÕn hµnh khai quËt 10m2

t¹i ®Þa ®iÓm hang Lå thuéc nói Lª. Trong mét diÖn tÝch kh«ng lín, nh÷ng hiÖn vËt thu ®îc còng kh¸ phong phó gåm çc c«ng cô b»ng ®¸, ®å x¬ng vµ b×nh gèm. Xin xem thèng kª cô thÓ díi ®©y:

+ §å ®¸ (23 hiÖn vËt )- R×u cã vai 10 chiÕc

32 ViÖn Kh¶o cæ häc: Nh÷ng ph¸t hiÖn míi vÒ kh¶o cæ häc n¨m 1987 – 1988.

206

- R×u tø gi¸c 2 chiÕc- R×u mµi lìi 4 chiÕc- R×u mµi bÞ vì 2 chiÕc- Mòi gi¸o 1 chiÕc- C«ng cô mµi bÞ vì 4 chiÕc

+ §å x¬ng t×m thÊy rÊt nhiÒu trong lßng ®Êt vµ trong nåi gèm, bao gåm x¬ng chi, x¬ng sên, kh«ng thÊy x¬ng sèng, x¬ng èng, x¬ng sä.

+ §å gèm phÇn lín ®· bÞ vì n¸t. Nh÷ng di vËt cßn t¬ng ®èi nguyªn vÑn cã thÓ phôc nguyªn ®îc gåm 13 hiÖn vËt.

- B×nh cæ cao d¹ng nËm rîu 2 chiÕc- B×nh cæ cao miÖng loe 1 chiÕc- Nåi ®¸y trßn 4 chiÕc- Cèc miÖng loe 2 chiÕc- B¸t 3 chiÕc- Bµn ®Ëp 1 chiÕc

Nh vËy, trong sè çc c«ng cô ®¸ khai quËt ®îc ë ®©y, ®a sè lµ r×u cã vai. PhÇn lín r×u ®îc mµi v¸t mét bªn. Bªn c¹nh nh÷ng lo¹i r×u lín víi chiÒu dµi tõ 20-30cm chiÒu ngang trªn díi 20 cm l¹i cã nh÷ng r×u chØ cã sè ®o mçi chiÒu lµ tõ 2-3cm. Nh÷ng chiÕc r×u cã vai ®îc mµi nh½n kh«ng ®Ó l¹i dÊu vÕt ghÌ ®Ïo. Riªng r×u tay chØ mµi phÇn lìi r×u, cßn phÇn th©n hoÆc ®Ó nguyªn hoÆc chØ ghÌ ®Ïo mét phÇn viªn cuén mµ kh«ng mµi. Nh thÕ ë ®©y võa cã r×u cã vai, võa cã r×u tø gi¸c, võa cã r×u mµi lìi víi nhiÒu lo¹i ®¸ kh¸c nhau. Cã lo¹i mµu tr¾ng, cã lo¹i mµu s¸ng, cã lo¹i mµu xanh ®en bãng, cã lo¹i mµu ®en sÉm.

Gèm khai quËt ë hang Lå cã lo¹i gèm cøng x¬ng ®á, ®é nung kh¸ cao. Cã lo¹i x¬ng mµu ®en pha nhiÒu çt vµ cã lo¹i mµu n©u x¸m pha rÊt nhiÒu çt h¹t to. VÒ lo¹i h×nh, cã lo¹i ®¸y trßn hoÆc cã ®Õ thÊp, cã lo¹i h×nh t¬ng ®èi cao miÖng loe, cã lo¹i nåi ®¸y trßn, bông ph×nh. VÒ hoa v¨n cã vÆn thõng th«, v¨n kh¾c v¹ch, v¨n ch¶i, v¨n træ lç ®èi xøng qua çc ®êng lîn sãng d¹ng ch÷ S hoÆc træ vßng quanh th©n mét lç nhá t¹o thµnh mét vßng trßn. Nh vËy ®å gèm ë nói Lª ®· mang ®Çy ®ñ ®Æc trng cña giai ®o¹n cuèi ®¸ míi vµ ®Çu thêi ®¹i kim khÝ ë níc ta. §Æc biÖt bªn c¹nh lo¹i gèm cøng cã mµu n©u ®á pha çt, ë ®©y còng

207

cã mÆt lo¹i gèm xèp, mµu n©u b¹c trang trÝ v¨n thõng th« vµ lo¹i ®en mÆt ngoµi ®îc miÕt l¸ng cã chÊt liÖu t¬ng tù nh gèm Phïng Nguyªn.

VÒ tÝnh chÊt v¨n ho¸, tuy ®i chØ n»m trong hang ®éng, nh-ng di tÝch nói Lª râ rµng cã nh÷ng nÐt gÇn gòi víi di tÝch M¶ §èng (Hoµ B×nh), gß Con Lîn ë Quang Hóc (VÜnh Phóc). Tû lÖ r×u, cuèc cã vai vu«ng tréi h¬n h¼n r×u kh«ng vai. Hang Lå nói Lª cã thÓ coi lµ mét di chØ c tró mang nh÷ng ®Æc trng cña hËu kú ®¸ míi - s¬ kú ®å ®ång ë níc ta. Bé su tËp ®¸ víi sù phæ biÕn cña nh÷ng chiÕc cuèc ®¸ to khoÎ, t¹o d¸ng ®Ñp ®· gióp chóng ta h×nh dung ®îc tr×nh ®é cña nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp ë ®©y 33 .

Víi ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn cã nói, cã s«ng ë gi÷a ®ång b»ng ven biÓn, vïng ®Êt nay thuéc huyÖn Vô B¶n lµ ®Þa bµn c tró thuËn lîi cho c d©n thêi nguyªn thuû. Qua çc hiÖn vËt kh¶o cæ t×m ®îc chøng tá vµo hËu kú ®¸ míi ®· cã mét nhãm c d©n sinh sèng t¹i ®©y. Trong di tÝch hang Lå (nói Lª), ®· t×m thÊy nhiÒu di vËt b»ng ®¸ mµi toµn th©n nh r×u, b«n, n¹o, cuèc, bµn mµi vµ nhiÒu ®å gèm th«. Çc c«ng cô b»ng ®¸ mµi nh½n chÕ t¸c b»ng ®¸ nguéi vµ ®¸ gèc, cã dÊu Ên kü thuËt cña v¨n ho¸ Phïng Nguyªn, Hoa Léc, M¶ §èng, H¹ Long. §å gèm còng vËy, víi cèt x-¬ng gèm mµu ®en x¸m pha nhiÒu çt nªn xèp, mÆt ngoµi miÕt l¸ng hoµng thæ t¬ng tù nh ®å gèm çc di chØ trªn. TÝnh chÊt ®a d¹ng biÓu hiÖn sù giao thoa v¨n ho¸ nµy chøng tá ®· cã c d©n tõ nhiÒu vïng kh¸c nhau tiÕn xuèng, gÆp nhau t¹i ®©y ®Ó ®Þnh c vµ cïng sinh sèng l©u dµi.

Çc ®ît chuyÓn c ®Õn khu vùc ®ång b»ng ven biÓn, trong ®ã cã vïng ®Êt Nam §Þnh lóc bÊy giê, ®· t¹o dùng nªn c¬ së cho sù xuÊt hiÖn mét nÒn v¨n minh ViÖt cæ ®a s¾c th¸i t¹i ®Þa ph-¬ng.

N¨m 1991 trªn çnh ®ång thuéc th«n L¬ng KiÖt, x· Liªn Minh (gÇn khu vùc nói Hæ) l¹i ph¸t hiÖn mét di chØ cæ. TÇng v¨n ho¸ chØ dµy kho¶ng 0,50m nhng trªn ph¹m vi tr¶i réng hµng ngh×n mÐt vu«ng, ®· t×m thÊy nhiÒu r×u ®¸ mµi nh½n vµ nhiÒu m¶nh gèm, kü thuËt vµ niªn ®¹i cã muén h¬n çc di chØ trªn nói. §iÒu nµy chøng tá ngêi nguyªn thuû ®· rêi hang ®éng chuyÓn xuèng sinh sèng ë ®ång b»ng.

Trong tÊt c¶ çc di chØ v¨n ho¸ n»m r¶i r¸c t¹i çc qu¶ nói ë huyÖn Vô B¶n ®Òu ph¸t hiÖn ®îc nhiÒu ®å gèm lµm b»ng bµn 33 ViÖn Kh¶o cæ häc: Nh÷ng ph¸t hiÖn míi vÒ kh¶o cæ häc 1986 – 1988.

208

xoay. §ã lµ nh÷ng thø ®å dïng hµng ngµy nh nåi, niªu, vß, hò, b¸t vµ nh÷ng ®å ®ùng kh¸c. Trªn nhiÒu ®å gèm ®· cã trang trÝ hoa v¨n. Ngêi xa ®· biÕt buéc d©y vµo chiÕc bµn ®Ëp råi dËp lªn gèm khi ®Êt cßn ít hoÆc dïng que nhän v¹ch lªn ®å gèm nh÷ng h×nh trang trÝ mµ ta thêng gÆp ë phÇn vai hay phÇn cæ cña ®å ®ùng. Gèm thêng cã mµu x¸m hay ®á g¹ch. Trong kü thuËt, ngêi ta pha nhiÒu çt th« vµo ®Êt sÐt ®Ó lµm gèm. Nh÷ng lo¹i gèm nµy cã lo¹i xèp vµ cã lo¹i ch¾c.

Qua nh÷ng dÊu vÕt kh¶o cæ cßn l¹i cã thÓ thÊy lóc nµy nghÒ trång lóa ë ®©y ®· kh¸ æn ®Þnh. Hä ®µo ®Êt b»ng r×u ®¸, cuèc ®¸. Cã nhiÒu lo¹i cuèc rÊt lín ®· t×m thÊy ë nói Lª, nói Tiªn H¬ng lµm tõ ®¸ ba dan. T¹i çc çnh ®ång tròng cña huyÖn Vô B¶n, tríc ®©y nh©n d©n ®Þa ph¬ng cã gieo trång mét sè lo¹i lóa níc nh dÐ sËy h¹t ®á, tÐp c©u, dong, g¹o rÊt cøng vµ kh«. §©y lµ nh÷ng lo¹i lóa rÊt giái chÞu níc. Çnh ®ång dï bÞ ngËp vµ níc d©ng cao lªn bao nhiªu th× c©y lóa còng ngoi lªn bÊy nhiªu. Nh÷ng lo¹i lóa ®ã t¬ng tù nh lóa s¹, lóa næi ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long hiÖn nay. Çc lo¹i lóa nµy ®Õn nay ë ®Þa ph¬ng kh«ng cßn n÷a.

Bªn c¹nh trång trät vµ ch¨n nu«i gia sóc, nghÒ s¨n b¾n vÉn tån t¹i. ë hang Lå (nói Lª) vµ hang Lîn (nói Hæ) ®· t×m thÊy mét sè mòi tªn b»ng ®¸ cïng víi x¬ng thó. Nh÷ng lo¹i x¬ng nµy tuy ch-a ®îc x¸c ®Þnh cô thÓ, nhng cã thÓ bao gåm c¶ x¬ng ®éng vËt thuÇn dìng vµ nh÷ng x¬ng thó s¨n b¾n ®îc. Tuy nhiªn, lîng x¬ng thó trong nh÷ng hang ®· cã ngêi nguyªn thñy c tró kh«ng nhiÒu chøng tá lóc nµy trong kinh tÕ khai th¸c, h¸i lîm cã phÇn tréi h¬n s¨n b¾n vµ trong kinh tÕ s¶n xuÊt, trång trät tréi h¬n ch¨n nu«i. §©y còng lµ ®Æc ®iÓm chung cña nhiÒu vïng v¨n ho¸ cïng thêi trªn ®Êt níc ta.

Cã mét hiÖn tîng l¹ lµ mÆc dï vµo thêi kú ®ã, vïng nµy n»m gÇn biÓn, nhng cha hÒ ph¸t hiÖn ®îc mét ®èng vá sß vá hÕn nµo. §©y lµ ®iÓm kh¸c biÖt víi çc c d©n d©n ven biÓn ë çc n¬i kh¸c.

Trong çc di chØ ë ®©y ®· t×m thÊy nh÷ng däi xe chØ b»ng ®Êt nung, chøng tá ngêi cæ ë Vô B¶n ®· biÕt dÖt v¶i. Tuy nhiªn, cho ®Õn nay çc cuéc khai quËt chñ yÕu míi mang tÝnh chÊt “ch÷a ch¸y” víi diÖn tÝch qu¸ hÑp nªn nh÷ng c«ng cô ph¸t hiÖn ®îc cßn rÊt h¹n chÕ. PhÇn lín nh÷ng hiÖn vËt cã ®îc lµ do ph¸t hiÖn ngÉu nhiªn.

209

Nh vËy lµ vµo cuèi thêi ®¹i ®¸ míi kho¶ng 5000 - 6000 n¨m çch ngµy nay, cïng víi phÇn lín çc bé l¹c nguyªn thuû trªn ®Êt níc ta, c d©n cæ trªn ®Êt Nam §Þnh ®· tiÕn ®Õn giai ®o¹n n«ng nghiÖp trång lóa níc. Khi phï sa çc con s«ng dÇn lÊp ®Çy vông biÓn, vïng ch©u thæ h×nh thµnh th× con ngêi tõ rõng s©u, nói cao ë phÝa b¾c, tõ vïng h¶i ®¶o phÝa ®«ng vµ ven biÓn phÝa nam chuyÓn c tíi khai ph¸ ®Êt ®ai, lËp nªn lµng xãm trªn nh÷ng doi ®Êt ven s«ng, ven biÓn. Víi sù ph¸t triÓn cña n«ng nghiÖp dïng cuèc, chñ nh©n çc di chØ v¨n ho¸ trªn vïng ®Êt cæ thuéc Vô B¶n ®· cïng víi c trªn trªn nhiÒu vïng v¨n ho¸ kh¸c cña ch©u thæ s«ng Hång bíc vµo mét thêi kú lÞch sö míi.

II. Thêi dùng nícDíi thêi Hïng V¬ng, ®êi sèng kinh tÕ cña c d©n vïng ®Êt

Nam §Þnh ®· cã nh÷ng biÕn chuyÓn ®¸ng kÓ. NghÒ trång lóa níc, nghÒ ch¨n nu«i, nghÒ lµm gèm vµ nghÒ chÕ t¸c ®¸ ®Òu cã nh÷ng bíc ph¸t triÓn m¹nh mÏ. §Æc biÖt lµ sù xuÊt hiÖn cña nghÒ luyÖn kim, ®óc ®ång. Lóc nµy tuy c«ng cô s¶n xuÊt b»ng ®¸ vÉn cßn chiÕm u thÕ vµ kinh tÕ khai th¸c cßn gi÷ vÞ trÝ quan träng, nhng c«ng cô b»ng ®¸ tõng bíc ®îc thay thÕ dÇn b»ng nh÷ng c«ng cô ®ång thau vµ sau ®ã lµ ®å s¾t. NÒn kinh tÕ bao gåm nhiÒu ngµnh nghÒ, trong ®ã n«ng nghiÖp trång lóa níc trë thµnh ngµnh chÝnh.

N»m trong c¬ng vùc níc V¨n Lang cña çc vua Hïng tr¶i dµi tõ miÒn trung du ®Õn miÒn ®ång b»ng ven biÓn, vïng ®Êt Nam §Þnh khi Êy t¬ng ®¬ng víi ®Êt çc huyÖn Vô B¶n, ý Yªn, Mü Léc, thµnh phè Nam §Þnh vµ phÇn phÝa b¾c cña huyÖn Nam Trùc hiÖn nay. Theo ngäc ph¶ ®Òn thê Tam Bµnh ë th«n B¶o Ngò, x· Quang Trung th× vµo thêi Hïng V¬ng, huyÖn Vô B¶n cã tªn lµ huyÖn B×nh Ch¬ng thuéc bé Lôc H¶i lµ mét trong 15 bé cña níc V¨n Lang. HuyÖn B×nh Ch¬ng lóc ®ã n»m s¸t biÓn. T¹i ®©y cã cöa biÓn C«i S¬n (Nói G«i) mµ dÊu vÕt cßn l¹i ®Õn ngµy nay lµ nh÷ng ®Þa danh cån D©u, cån Cãi ë çc vïng quanh ch©n nói.

Víi nh÷ng kinh nghiÖm ®· tÝch luü ®îc, ngoµi viÖc khai th¸c nh÷ng s¶n phÈm tù nhiªn bao gåm c¶ ®éng thùc vËt ë trªn rõng vµ díi biÓn, çc c d©n cæ ®· tËp trung c«ng søc ph¸t triÓn nghÒ trång lóa níc t¹i çc ruéng tròng vµ hoa mµu, c©y ¨n qu¶, rau da trªn çc v¹t ®Êt cao. Hä lu«n t×m çch më réng diÖn tÝch canh t¸c b»ng con ®êng khai hoang theo çc triÒn s«ng, ven biÓn.

210

C¨n cø theo thÇn tÝch ë ®Òn RiÒng thuéc lµng Thîng Linh, huyÖn Vô B¶n th× vµo thêi Hïng V¬ng thø 18 cã «ng TrÇn Hinh ngêi lµng Gi¸p S¬n, huyÖn Kinh M«n (H¶i D¬ng) mét lÇn ®Õn huyÖn Thiªn B¶n, ®¹o S¬n Nam, gÆp lóc ma to ®· vµo tró t¹i mét ng«i miÕu ven ®êng. ¤ng ®øng dùa vµo têng thiu thiu ngñ th× thÊy thÇn linh b¸o méng, khuyªn «ng nªn ®Õn vïng C¶o Linh ®Ó lËp nghiÖp. TØnh dËy nhí lêi thÇn, «ng t×m ®Õn ®Þa ®iÓm trªn lóc ®ã lµ mét vïng biÓn, phï sa míi båi ®¾p, nh©n d©n tô häp sinh sèng ®«ng vui trªn bÕn díi thuyÒn. ¤ng vui mõng xin d©n lµng cho c tró, vÒ sau lÊy mét ngêi con g¸i nghÌo ë ®©y lµ Lª ThÞ Thôc lµm vî. ¤ng bµ chuyªn cÇn lµm ruéng, ®¸nh ç ®Ó sinh sèng. VÒ sau vî chång sinh ®îc hai ngêi con trai ®Æt tªn lµ L«i C«ng vµ Linh C«ng tiÕp tôc nghÒ cha, ®a ngêi ®i khai ph¸ vïng Thîng Linh nay thuéc x· §¹i Th¾ng huyÖn Vô B¶n. MÆc dï thÇn tÝch do ngêi sau lËp ra nªn ®Þa danh vµ tªn ngêi ®Òu in dÊu Ên cña nh÷ng thêi ®¹i sau, nhng nã còng ph¶n ¸nh mét sù thùc lÞch sö lµ vïng ®Êt Vô B¶n thêi Hïng V¬ng cßn n»m s¸t bê biÓn, cã nh÷ng c d©n tõ nh÷ng vïng kh¸c lÇn lît vÒ ®©y khai hoang lËp nªn nh÷ng vïng quª míi. Nh÷ng kÕt qu¶ ®iÒu tra b»ng çc ph¬ng ph¸p hiÖn ®¹i cña ®oµn nghiªn cøu do Trung t©m Nghiªn cøu ViÖt Nam vµ Giao lu v¨n ho¸, §¹i häc Quèc gia Hµ Néi kÕt hîp víi çc chuyªn gia NhËt B¶n tæ chøc t¹i lµng B¸ch Cèc, x· Thµnh Lîi còng ®· kh¼ng ®Þnh ®iÒu ®ã.

§Ó chinh phôc ®Þa h×nh chñ yÕu lµ vïng tròng, ®Çm lÇy vµ vông biÓn ¨n s©u vµo ®Êt liÒn, çc c d©n cæ ®· biÕt ®¾p bê gi÷ níc, biÕt x©y dùng nh÷ng c«ng tr×nh thuû lîi nh©n t¹o nh ®µo ®¾p kªnh m¬ng tíi tiªu cho ®ång ruéng. TruyÒn thuyÕt kÓ l¹i r»ng, díi triÒu vua Hïng t¹i th«n §ång Quü, x· Nam TiÕn, huyÖn Nam Trùc cã Tr×nh Long, con trai cña l¹c tíng Tr×nh TuÖ, vèn giái b¬i léi vµ søc khoÎ h¬n ngêi, ®· ®îc vua Hïng phong cho chøc tíng qu©n vµ ®· nhiÒu lÇn cö ®i trÞ thuû ë çc ®Þa ph¬ng ®Ó cøu gióp nh©n d©n.

Cïng víi çc nghÒ trång lóa níc, trång rau cñ vµ hoa qu¶ th× nh÷ng ngµnh kinh tÕ khai th¸c vÉn gi÷ vai trß quan träng. T¹i di chØ nói Hæ, trong çc di vËt t×m ®îc cã nhiÒu mòi tªn b»ng ®¸ vµ x¬ng ®éng vËt. Çch ®ã kh«ng xa, t¹i hang Lå nói Lª còng t×m thÊy kh¸ nhiÒu çc lo¹i x¬ng thó kh¸c nhau. S¨n b¾n bæ sung nguån thøc ¨n nhiÒu dinh dìng cho con ngêi, ®ång thêi cung cÊp da, x¬ng, sõng cho mét sè nghÒ thñ c«ng nh chÕ t¹o ®å trang søc, ®å dïng vµ vò khÝ.

211

NghÒ ®óc ®ång xuÊt hiÖn tõ ®Çu thêi Hïng V¬ng ®· ®îc ph¸t triÓn liªn tôc qua çc giai ®o¹n ®Ó ®¹t ®Õn ®Ønh cao rùc rì vµo giai ®o¹n §«ng S¬n. Trong giai ®o¹n ®Çu, ®ång chñ yÕu ®Ó ®óc c«ng cô vµ vò khÝ.

N¨m 1963 t¹i nói Mai §é (cßn gäi lµ nói H×nh Nh©n v× tr«ng gièng h×nh ngêi con g¸i ®ang n»m) thuéc x· Yªn T©n, huyÖn ý Yªn ®· ph¸t hiÖn mét sè hiÖn vËt ®ång cã gi¸ trÞ. Nói cã bèn ®Ønh, ®Ønh cao nhÊt lµ 52 mÐt. §©y lµ nói ®¸ cã lÉn ®Êt, kh«ng cã c©y cao, trªn mÆt chØ phñ mét líp cá máng. Sên phÝa ®«ng cã mét kho¶ng ®Êt t¬ng ®èi b»ng ph¼ng réng ®é hai sµo, nguyªn tríc cã mét kiÕn tróc t«n gi¸o kh«ng biÕt cña ®êi nµo v× ®· bÞ ph¸ huû tõ l©u. Çch ch©n nói vÒ phÝa t©y 400m lµ th«n Mai §é phÝa ®«ng lµ th«n Mai S¬n, xung quanh nói lµ çnh ®ång chiªm.

Çc hiÖn vËt ®ång ph¸t hiÖn ®îc gåm cã dao, gi¸o vµ r×u.Con dao g¨m duy nhÊt ®îc t×m thÊy cã çn vµ lìi ®óc liÒn

nhau. Dao g¨m lµ lo¹i vò khÝ tuú th©n th«ng dông, l¹i võa lµ mét dông cô thêng dïng trong sinh ho¹t hµng ngµy. Dao g¨m nµy cã mòi nhän th©n th¼ng. Tay ch¾n kh«ng lín l¾m. §èc çn gå lªn vÑt hai mÆt. Hai lìi ®Òu nhau, mét bªn chç lìi gÇn çn cã lç khuy h×nh qu¶ tr¸m. Dao cã chiÒu dµi 17,4cm, réng 3,7cm.

Ba ngän gi¸o t×m ®îc gÇn ®ã chØ cã mét cßn nguyªn vÑn, th©n h×nh tam gi¸c c©n, ®¸y lµ chç ph×nh to nhÊt ë trªn th©n, chç liÔn ngay víi häng thu hÑp l¹i mét çch râ rÖt. TiÕt diÖn th©n cã h×nh thoi dÑt, ®êng sèng ch¹y suèt tõ häng lªn ®Õn mòi gi¸o. Trªn th©n cã hai lç bè trÝ ®èi xøng víi trôc gi¸o vµ kh«ng cã trang trÝ g×. Lìi gi¸o nµy çn dµi, cã häng ®Ó tra çn, cã chiÒu dµi 11,2cm ngang 2,7cm. Hai ngän kh¸c bÞ gÉy çn vµ mòi.

Hai lìi r×u réng b¶n, xoÌ ra hai bªn thµnh h×nh ®èi xøng. PhÇn phÝa trªn cã d¸ng ch÷ nhËt, ë phÝa tra çn cã hoa v¨n h×nh qu¶ tr¸m vµ mét lç ®ôc ë ngang häng. KÝch thíc mét çi dµi 6cm réng 3cm vµ mét çi dµi 4cm réng 4cm. Lo¹i r×u nµy võa ®îc sö dông nh mét c«ng cô s¶n xuÊt võa cã thÓ lµm vò khÝ.

R×u h×nh lìi xÐo t×m ®îc hai chiÕc, d¸ng th« dµy, cã häng tra çn h×nh bÇu dôc, gãt trßn, lìi xoÌ ra vµ h¬i xÐo, cã lç ®ôc ngang häng ®Ó tra chèt h·m. ChiÕc cßn nguyªn vÑn cã kÝch thíc lìi réng 6,2cm, cao 5,7cm.

212

Vµo nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XIX, nh©n d©n x· Thanh C«i nay thuéc thÞ trÊn G«i huyÖn Vô B¶n, khi ®µo ®Êt ®¾p ®êng ®· ph¸t hiÖn ba chiÕc trèng ®ång lín, n»m çch ch©n nói G«i kho¶ng 400 mÐt. ChiÕc thø nhÊt ®· bÞ nh÷ng ngêi t×m thÊy ®Ëp vì n¸t, chiÕc thø hai viªn C«ng sø Nam §Þnh håi ®ã ®· lÊy ®i, cßn chiÕc thø ba ®îc nh÷ng ngêi ®¾p ®êng ®a cóng vµo ®Òn thê L÷ Gia ë ch©n nói. Sau nµy B¶o tµng Nam §Þnh ®· su tÇm ®a vÒ kho b¶o qu¶n. MÆt trèng cã ®êng kÝnh 62,8cm, chiÒu cao 51cm. ChÝnh gi÷a mÆt trèng lµ ng«i sao 12 çnh. Tõ trong ra ngoµi, mÆt trèng cã 8 vµnh hoa v¨n gåm nh÷ng vßng trßn tiÕp tuyÕn, v¹ch th¼ng song song vµ h×nh ch÷ S gÉy khóc. ë vµnh thø t cã bèn con chim má dµi, ®u«i dµi bay ngîc chiÒu kim ®ång hå. Trèng ®ång nµy cã thÓ xÕp vµo lo¹i I ®iÓn h×nh cña nÒn v¨n ho¸ §«ng S¬n, hiÖn vËt tiªu biÓu cña thêi ®¹i çc vua Hïng. Cho ®Õn nay, ®©y lµ ®Þa ®iÓm duy nhÊt t×m thÊy trèng ®ång ë tØnh Nam §Þnh. ViÖc ph¸t hiÖn ra mét su tËp trèng ®ång ë ch©n nói G«i ®· kh¼ng ®Þnh chñ nh©n cña nh÷ng hiÖn vËt nµy ®· ®Þnh c æn ®Þnh t¹i ®Þa ph¬ng. §ã lµ mét bé phËn c d©n níc V¨n Lang trong thêi ®¹i dùng níc trªn ®Êt Nam §Þnh.

Trèng Ngäc Lò ®îc çc nhµ kh¶o cæ häc xÕp vµo lo¹i I lµ lo¹i cæ nhÊt, ®Ñp nhÊt vµ tiªu biÓu nhÊt cña çc lo¹i trèng ®· t×m thÊy ë níc ta. ChiÕc trèng nµy ®îc ph¸t hiÖn t¹i ®×nh lµng Ngäc Lò, huyÖn B×nh Lôc, tØnh Hµ Nam vµo n¨m 1902. Lµng Ngäc Lò nguyªn tríc cã tªn lµ lµng Kim Lò thuéc tæng Ngäc Lò huyÖn Mü Léc tØnh Nam §Þnh. N¨m Tù §øc thø 4 (1851) tæng Ngäc Lò vµ tæng Cæ ViÔn thuéc huyÖn Mü Léc ®îc s¸p nhËp vµo huyÖn B×nh Lôc tØnh Hµ Nam. N¨m Thµnh Th¸i thø 3 (1891) lµng Kim Lò ®æi tªn thµnh lµng Ngäc Lò vÉn thuéc huyÖn B×nh Lôc nhng ë tØnh Hµ Nam. T¹i lµng Ngäc Lò n¨m 1936 cßn t×m thÊy mét chiÕc trèng ®ång n÷a ®îc gäi tªn lµ trèng ®ång Ngäc Lò II. Nh vËy lµng Ngäc Lò, vïng ®Êt t×m ra hai chiÕc trèng ®ång lo¹i I quý gi¸ nµy, xa kia vèn lµ vïng ®Êt cæ cña tØnh Nam §Þnh.

Trªn mÆt, th©n vµ tang trèng ®ång ph¸t hiÖn ë Ngäc Lò còng nh ë C«i S¬n ®Òu cã nhiÒu ho¹ tiÕt ®Ñp nh h×nh mÆt trêi, h×nh chim, h×nh h¬u nai, c¶nh ngêi móa h¸t, gi· g¹o, b¬i thuyÒn vµ c¶ h×nh ¶nh nh÷ng chiÕn binh tay cÇm vò khÝ... §©y chÝnh lµ nh÷ng sinh ho¹t cña çc c d©n cæ ®îc thÓ hiÖn çch ®iÖu trªn mét t¸c phÈm nghÖ thuËt. Qua ®ã ta cã ®îc h×nh dung cô thÓ vÒ lèi sèng vµ nh÷ng s¸ng t¹o v¨n ho¸ cña ngêi xa. §ã lµ çc kiÓu nhµ sµn m¸i trßn, m¸i cong, nh÷ng h×nh thuyÒn cã ®Çy ®ñ ph¬ng

213

tiÖn thÓ hiÖn râ nghÒ méc ®· ph¸t triÓn, ®ång thêi cho thÊy giao lu ®êng thuû gi÷a çc ®Þa ph¬ng còng nh viÖc lu th«ng bu«n b¸n ngµy mét thuËn lîi. C¶nh nh÷ng tèp ngêi ¨n mÆc chØnh tÒ võa ®i võa móa cã khÌn vµ trèng ®Öm theo, c¶nh nh÷ng ®oµn thuyÒn ®ua lµ nh÷ng lÔ nghi phong tôc quen thuéc cña nh÷ng c d©n n«ng nghiÖp cho ®Õn nay vÉn cßn tån t¹i trong çc héi lµng trªn ®Êt Nam §Þnh.

Nh vËy nÒn kinh tÕ thêi Hïng V¬ng ®· tr¶i qua nh÷ng bíc ph¸t triÓn lín lao, tõ nÒn kinh tÕ mang d¸ng dÊp nguyªn thuû víi c«ng cô b»ng ®¸ lµ chñ yÕu ë giai ®o¹n ®Çu ®· ph¸t triÓn thµnh mét nÒn kinh tÕ ngµy cµng phong phó víi c«ng cô kim lo¹i, lÊy n«ng nghiÖp trång lóa níc lµm c¬ së vµo giai ®o¹n cuèi. Cïng víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ, con ngêi tõ rõng nói, vïng trung du ®· trµn xuèng chiÕm lÜnh ®ång b»ng cña s«ng Hång s«ng §¸y ®Ó t¹o nªn mét vïng ®Êt Nam §Þnh ngµy mét trï phó.

Cïng víi sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ, trong thêi Hïng V¬ng chÕ ®é phô hÖ dÇn dÇn ®îc x¸c lËp vµ nh÷ng gia ®×nh nhá ®· ra ®êi, trë thµnh mét tÕ bµo cña x· héi. Trªn c¬ së ®ã c«ng x· thÞ téc tõng bíc bÞ tan r· vµ nhêng chç cho c«ng x· n«ng th«n ra ®êi trªn c¬ së nh÷ng xãm lµng ®îc ®Þnh c.

Nh÷ng c«ng x· n«ng th«n sau nµy ®îc gäi lµ lµng x· nhng tríc ®©y cßn cã nh÷ng tªn cæ h¬n nh KÎ, Ch¹. T¹i x· Kim Th¸i, huyÖn Vô B¶n mét sè lµng x· tríc ®©y tõng cã tªn lµ kÎ, nh KÎ DÇy ®Ó chØ lµng An Th¸i, KÎ B¸ng ®Ó chØ lµng Kim B¶ng.

ë níc ta, bªn c¹nh tÝnh chÊt l¸ng giÒng do quan hÖ céng c lµm ¨n th× quan hÖ huyÕt thèng vÉn ®îc b¶o tån mét çch chÆt chÏ trong çc c«ng x·. Trong lµng cã hä, kÕt cÊu võa lµng võa hä ®· cã tõ l©u ®êi. §ã lµ mét lo¹i c«ng x· n«ng th«n kÕt hîp l©u dµi víi c«ng x· gia ®×nh, cã d¸ng dÊp cña c«ng x· thÞ téc. KÎ DÇy tøc x· An Th¸i, nay lµ hai lµng Tiªn H¬ng vµ V©n Çt, tríc ®©y chØ cã chung mét hä TrÇn vµ nhiÒu tËp qu¸n phong tôc cña hai lµng ®Òu gièng nhau. D©n lµng kÎ DÇy lóc ®Çu tô c trªn gß B¸nh DÇy. Nh vËy hai lµng Tiªn H¬ng vµ V©n Çt ®Òu cã chung mét céi nguån lµ An Th¸i mµ gèc c¬ b¶n lµ kÎ DÇy cã tõ thuë çc vua Hïng.

Cïng víi sù ra ®êi cña nhµ níc V¨n Lang còng lµ lóc nhiÒu bé téc ®ang tr¶i qua nh÷ng biÕn chuyÓn to lín. NhiÒu cuéc x©m lÊn gi÷a çc bé l¹c, çc bé téc thêng xuyªn x¶y ra. Níc V¨n Lang lµ cöa ngâ cña nh÷ng con ®êng giao th«ng thuû bé quan träng tõ b¾c

214

xuèng nam, tõ ®«ng sang t©y nªn nhu cÇu chèng ngo¹i x©m ®· trë thµnh mét nh©n tè rÊt quan träng.

C d©n thêi Hïng V¬ng võa míi v¬n lªn tõ chÕ ®é c«ng x· nguyªn thuû víi cuéc sèng thiªn nhiªn ®Çy khã kh¨n gian khæ gi÷a rõng rËm, ®Çm lÇy, thó d÷, d«ng b·o, lôt léi ®· ph¶i ®¬ng ®Çu víi nhiÒu kÎ thï x©m lîc. Nhu cÇu chèng ngo¹i x©m ®· trë thµnh mét nh©n tè quan träng thóc ®Èy sù lín m¹nh cña x· héi V¨n Lang. ChiÕn tranh, bao gåm c¶ nh÷ng cuéc xung ®ét bªn trong vµ nh÷ng cuéc x©m lÊn tõ bªn ngoµi, ®· trë thµnh hiÖn tîng phæ biÕn .

Nh÷ng ghi chÐp vÒ çc cuéc x©m lÊn cña giÆc Mòi §á (XÝch Tþ), giÆc Man, giÆc ¢n, giÆc Hå T«n… ®· liªn tiÕp xuÊt hiÖn trong çc bé sö khi viÕt vÒ thêi kú nµy. T liÖu ®Þa ph¬ng còng ph¶n ¸nh nh÷ng sù kiÖn lÞch sö ®ã. Ngäc ph¶ ®×nh th«n TriÒu x· Minh T©n, huyÖn Vô B¶n ghi l¹i truyÒn thuyÕt vÒ nh©n vËt ®îc thê ë ®©y lµ Tam Lang, mét tíng cña Hïng v¬ng. ¤ng ®îc cö vÒ ®Êt S¬n Nam nhËn chøc vµ d¹y d©n lµm ¨n cµy cÊy. Mét h«m «ng ®Õn x· §ång §éi, huyÖn Nam Ch©n, phñ Xu©n Trêng (nay lµ x· Minh T©n, huyÖn Vô B¶n), thÊy n¬i ®©y c¶nh ®Ñp «ng cho lËp hµnh cung ®Ó nghØ ng¬i vµ lÊy chç ®i l¹i.

Sau ®ã giÆc XÝch Quû ®Õn x©m lîc ®Êt níc, vua Hïng ®· cho gäi Tam Lang vÒ triÒu ®i ®¸nh giÆc. ¤ng cã ®em theo mÊy chôc ngêi ë x· §ång §éi cïng ®i chiÕn ®Êu. Tam Lang ®· lËp c«ng lín. Th¾ng trËn trë vÒ «ng ®îc phong thëng rÊt hËu. Sau khi «ng mÊt, nh©n d©n ®Þa ph¬ng ®· lËp ®Òn thê.

VÒ sù nghiÖp chèng ngo¹i x©m cña c d©n V¨n Lang trong buæi ®Çu dùng níc, dÊu Ên s©u s¾c nhÊt trong ký øc mçi ngêi d©n ViÖt lµ cuéc chiÕn ®Êu chèng giÆc ¢n. H×nh ¶nh Th¸nh Dãng ®· trë thµnh biÓu tîng cho ý chÝ quËt cêng vµ søc v¬n lªn m·nh liÖt cña mét cång ®ång c d©n nhá bÐ nhng kiªn quyÕt ®¸nh b¹i mét ®¹o qu©n x©m l¨ng hïng m¹nh.

Cïng theo ®oµn qu©n cña Phï §æng Thiªn V¬ng ®i ®¸nh giÆc cã nhiÒu vÞ tíng lµ ngêi ®Êt Nam §Þnh ®· lËp c«ng lín. T¹i lµng H¹nh L©m, x· HiÓn Kh¸nh, huyÖn Vô B¶n cã bµ Minh Quang sinh hai con trai lµ Minh Gia vµ Minh T©n. Khi giÆc ¢n sang x©m lÊn bê câi, bµ Minh Quang ®· cho hai ngêi con trai cña m×nh theo Th¸nh Dãng ®i ®¸nh giÆc vµ ®· lËp ®îc nhiÒu c«ng lín. Cuèi cïng Minh Gia vµ Minh T©n ®Òu theo Th¸nh Dãng bay vÒ trêi. Con trai huyÖn lÖnh B×nh Ch¬ng lµ Hoµng §µo sinh ra vµ lín lªn ë lµng

215

Hæ S¬n (nay thuéc x· Liªn Minh, huyÖn Vô B¶n), ®îc vua Hïng phong cho chøc phã v¬ng ®i theo ®oµn qu©n cña Th¸nh Dãng ®¸nh giÆc ¢n. GiÆc tan, ®oµn qu©n cña Hoµng §µo l¹i trë vÒ quª nhµ cµy cÊy lµm ¨n. Tham gia ®oµn qu©n cña Th¸nh Dãng ®¸nh giÆc ¢n cßn cã «ng Tr×nh Lang ngêi x· Nam Th¸i, huyÖn Nam Trùc, nay vÉn ®îc thê ë çc ®Òn B¾c Hµ, Nam Hµ, Xu©n D¬ng.

Cã mét hiÖn tîng rÊt ®¸ng ®îc ®i s©u nghiªn cøu lµ thÇn tÝch ë nhiÒu lµng x· trong tØnh Nam §Þnh nh¾c tíi cuéc chiÕn gi÷a triÒu Hïng vµ nhµ Thôc. T¹i çc huyÖn Vô B¶n, ý Yªn, nh©n vËt ®îc thê nhiÒu nhÊt, cã liªn quan nhiÒu ®Õn cuéc chiÕn nµy lµ Th¸nh T¶n Viªn. Theo thÇn tÝch, hµng lo¹t tíng lÜnh ë vïng Nam §Þnh ®· quy tô xung quanh nh©n vËt nµy.

§×nh Sïng V¨n ë x· Mü ThuËn, huyÖn Mü Léc thê Linh Lang ®¹i v¬ng, mét vÞ tíng thêi Hïng V¬ng. Linh Lang con «ng TriÖu Ho¶ lµm quan díi thêi Hïng DuÖ V¬ng t¹i ®Êt S¬n Nam. ¤ng lÊy bµ Ph¹m ThÞ T ngêi lµng §ång Thêi, nay lµ th«n Sïng V¨n, x· Mü ThuËn. Khi Linh Lang sinh ®îc mÊy n¨m, «ng TriÖu Ho¶ kh«ng may qua ®êi, bµ T ®· ®a con vÒ bªn ngo¹i nu«i cho tíi lóc trëng thµnh.

N¨m Linh Lang 17 tuæi, bµ mÑ ®a con vÒ kinh ®« theo thÇy häc thªm kinh sö vµ vâ nghÖ. Sau Linh Lang ®· ®îc vua Hïng cho lµm tíng chØ huy thuû qu©n coi gi÷ vïng ven biÓn quª nhµ. ¤ng ®· tõng xin triÒu ®×nh miÔn su thuÕ vµ t¹p dÞch cho d©n, thiÕt lËp cung ®iÖn riªng ë lµng §ång Thêi ®Ó vÒ nghØ ng¬i. Ýt l©u sau, Thôc ®em qu©n ®¸nh V¨n Lang. Vua Hïng giao cho T¶n Viªn thèng lÜnh çc lùc lîng, phong Linh Lang lµm ®¹i tíng. Sau khi chiÕn th¾ng, trªn ®êng trë vÒ th¨m quª ngo¹i, Linh Lang ®· ®ét ngét qua ®êi ®Ó l¹i nçi tiÕc th¬ng v« h¹n cho nh©n d©n ®Þa ph-¬ng. §Ó tá lßng t«n kÝnh, hä ®· lËp ®Òn thê «ng.

T¹i ®Òn §¸ th«n Nam Hµ, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc cã thê ba vÞ tíng thêi Hïng DuÖ V¬ng. ®ã lµ ba anh em hä Vò, con trai «ng Vò S¬n vèn lµ ngêi Ch©u ¸i (Thanh Ho¸). Do ®êi sèng ngµy cµng khã kh¨n «ng ®· bá quª h¬ng t×m ®êng sinh sèng. Mét h«m «ng ®Õn lµng Kim ¢u, huyÖn Giao Thuû, phñ Thiªn Trêng (nay lµ x· T©n ThÞnh huyÖn Nam Trùc) thÊy phong c¶nh h÷u t×nh, d©n c ®«ng ®óc nªn ®· xin ë l¹i lµm ¨n. T¹i ®©y «ng ®· lÊy bµ Hoµng ThÞ Loan vµ sinh ®îc hai ngêi con trai ®Æt tªn lµ Gia söu vµ ChÝnh Ngä. Ch¼ng may bµ Loan mÊt sím, «ng Vò S¬n lÊy vî kÕ lµ bµ TrÇn ThÞ ThÞnh, sinh ®îc ngêi con trai thø ba ®Æt tªn lµ Vò Uy.

216

Ba anh em ®îc cha mÑ cho ¨n häc chu ®¸o. sau khi «ng bµ Vò S¬n mÊt, ba anh em vµo kinh xin øng mé ®îc vua Hïng DuÖ V-¬ng phong cho lµm tíng. Khi qu©n Thôc tiÕn sang, ba «ng ®· vÒ lµng Kim ¢u mé thªm binh lÝnh ®Ó ®i chiÕn ®Êu. Sau chiÕn th¾ng, ba «ng trë vÒ quª h¬ng chia Kim ¢u thµnh ba lµng lµ Vâ Lao, Thîng Lao vµ Nam Hµ. Çc «ng chia nhau mçi ngêi mét lµng, khuyªn d©n ch¨m lo viÖc n«ng tang, dùng nhµ d¹y häc cho con em trong lµng. Lóc qua ®êi çc «ng ®· ®îc nh©n d©n lËp ®Òn thê.

T¹i vïng ThiÖu Thiªn (Thanh Ho¸) cã «ng TrÇn Xu©n §Þnh cïng vî lµ NguyÔn ThÞ Hµ do lµm ¨n khã kh¨n nªn ®· vÒ ®Þnh c t¹i lµng §Ö NhÊt, huyÖn Mü Léc sèng b»ng nghÒ chµi líi ven s«ng. Vèn ch¨m chØ l¹i lµ ngêi cã häc, cÇn kiÖm khi chi dïng nªn cuéc sèng gia ®×nh «ng §Þnh dÇn dÇn kh¸ gi¶, ®îc d©n lµng quý mÕn.

Cã mét lÇn bµ Hµ ®ang t¾m géi bªn s«ng th× bÞ mét con thuång luång næi lªn quÊn ba vßng. Bµ sî h·i bá vÒ nhµ, ®ªm ®Õn l¹i ®îc thÇn nh©n b¸o méng ®iÒm lµnh vµ tõ ®ã cã thai. Ngµy 15 th¸ng 4 bµ sinh mét con trai, ®Æt tªn lµ TrÇn Xu©n B×nh. Míi ba tuæi B×nh ®· thÝch b¬i léi. Lín lªn Xu©n B×nh giái b¬i lÆn, l¹i cã søc khoÎ h¬n ngêi, khiÕn nh÷ng kÎ cµn quÊy trong vïng khiÕp sî. ChÝnh v× vËy «ng bµ §Þnh ®· ®Æt cho B×nh mét çi tªn míi lµ Dòng Dîc. Lín lªn Dòng Dîc cµng tá râ tµi thao lîc, vâ nghÖ tinh th«ng nªn ®îc triÒu ®×nh träng dông, phong cho chøc Th©n vÖ t-íng qu©n. Tríc khi nhËm chøc, Dòng Dîc vÒ quª söa sang tõ ®êng tæ tiªn, ®em mét phÇn tiÒn b¹c gióp ®ì cho nh©n d©n trang §Ö NhÊt. ¤ng l¹i t©u víi triÒu ®×nh miÔn phu phen t¹p dÞch cho d©n, khiÕn mäi ngêi ë trang Êp rÊt c¶m kÝch th¸n phôc.

Trong cuéc chiÕn víi nhµ Thôc, tíng qu©n Dòng Dîc ®· gãp phÇn quan träng trong viÖc gióp triÒu ®×nh giµnh th¾ng lîi, ®îc vua Hïng khao thëng vµ g¶ c«ng chóa Quang Mü lµm vî. Ýt l©u sau, kh«ng may Dòng Dîc bÞ bÖnh qua ®êi, triÒu ®×nh sai sø vÒ trang §Ö NhÊt cho d©n lËp ®Òn thê ngay trªn ®Êt cò cña gia ®×nh «ng. Còng t¹i ®©y cßn thê VÜnh Hùu, Uy Linh vµ Long Kh¸nh. TruyÒn thuyÕt kÓ r»ng, trong trang cã «ng D¬ng C«ng, vî lµ NguyÔn ThÞ Hoan mét ®ªm n»m m¬ ®îc ba çi r©u rång, sau ®Î sinh ba. Lín lªn c¶ ba anh em «ng VÜnh Hùu ®· cïng tíng Dòng Dîc lµ ngêi cïng quª h¬ng lªn ®êng tham gia chèng qu©n Thôc. ChiÕn tranh kÕt thóc, çc «ng ®Òu ®îc ban thëng vµ ®· trë vÒ sèng t¹i quª h¬ng.

217

Vµo cuèi thêi Hïng V¬ng, ë ®Êt H¶i D¬ng cã Hïng H¶i vµ §ç Huy ®îc vua Hïng cho vêi vÒ triÒu lµm quan. Håi ®ã ë huyÖn Th-îng HiÒn, nay thuéc huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam §Þnh, liªn tiÕp x¶y ra bÖnh dÞch vµ thiªn tai. §Ó dËp t¾t bÖnh dÞch, triÒu ®×nh giao cho Hïng H¶i chøc Ch¸nh sø S¬n Nam vµ §ç Huy chøc Phã sø ®Ó hai «ng vÒ huyÖn Thîng HiÒn lo c«ng viÖc. Çc «ng ®· sím dËp t¾t ®îc dÞch bÖnh, vç vÒ nh©n d©n yªn t©m ch÷a ch¹y. Hai «ng cßn vÒ trang B¶o §ån, nay lµ th«n V©n §ån, x· NghÜa An, huyÖn Nam Trùc gióp mäi ngêi ch¨m lo s¶n xuÊt. Nhê vËy cuéc sèng ë ®©y ngµy cµng no Êm, mäi ngêi rÊt c¶m kÝch, xin hai «ng ë l¹i l©u dµi ®Ó gióp ®ì nh©n d©n. ThÊy ®Þa ph¬ng phong c¶nh ®Ñp, d©n t×nh chÊt ph¸c, Hïng H¶i cho x©y dùng hµnh cung ë phÝa t©y lµng, cßn §ç Huy lËp cung riªng ë phÝa ®«ng lµng lµm chç ®i l¹i. ë ®©y hai «ng ®· khuyªn d©n cµy cÊy, mu lîi Ých, ng¨n ®iÒu h¹i cho d©n. Çc «ng cßn cøu tÕ cho d©n khi ®ãi kÐm, xin triÒu ®×nh miÔn trõ su thuÕ cho d©n nªn ®îc mäi ngêi rÊt quý mÕn. §îc tin qu©n Thôc trµn sang, hai «ng ®em trai tr¸ng trong lµng thuéc 12 dßng hä, gåm h¬n 100 ngêi vÒ triÒu gióp vua ®¸nh giÆc. Hïng DuÖ V¬ng giao binh quyÒn cho T¶n Viªn vµ phong cho Hïng H¶i chØ huy qu©n thuû, §ç Huy chØ huy qu©n bé. Díi sù thèng lÜnh cña çc «ng, qu©n ®éi vua Hïng ®· ®¸nh b¹i qu©n Thôc. §Êt níc thanh b×nh, Hïng H¶i vµ §ç Huy trë vÒ trang B¶o §ån vui sèng víi d©n lµng. Khi çc «ng mÊt, nh©n d©n lËp ®Òn thê ngay t¹i cung thÊt cò cña çc «ng.

Cao Hùu lµ ngêi lµng Tang Ma, huyÖn BÊt B¹t, ®¹o S¬n T©y. Cha lµ Cao H¹nh, mÑ lµ Hoµng ThÞ Kh¸nh. ¤ng bµ lµ gia ®×nh cã häc, l¹i cã uy tÝn trong vïng. Ngoµi 40 tuæi vî chång vÉn cha cã con nªn «ng bµ tu nh©n tÝch ®øc, cÇu Trêi khÊn PhËt lu«n lµm ®iÒu thiÖn. Mét h«m ®i ch¬i nói T¶n Viªn, Cao H¹nh gÆp mét tiªn «ng ®· t×m gióp ®Êt ®Æt huyÖt ®îc linh øng. N¨m sau bµ Kh¸nh cã mang sinh ra Cao Hùu. Thêi nhá «ng rÊt hiÕu häc, phµm thiªn v¨n ®Þa lý kh«ng cã g× lµ kh«ng biÕt, l¹i ham luyÖn kiÕm cung, thÝch ®äc binh th. TriÒu Hïng h¹ chiÕu cÇu hiÒn, trong huyÖn chän Cao Hùu ®i øng tuyÓn. BÖ kiÕn vua Hïng, Cao Hùu ®· ®èi ®¸p lu lo¸t, tá râ ngêi tµi trÝ. Nhµ vua phong cho «ng lµm Tham t¸n qu©n vô, gióp viÖc qu©n cho triÒu ®×nh. Lóc ®ã qu©n Thôc thÊy vua Hïng giµ yÕu l¹i kh«ng cã con trai nèi dâi nªn ®em binh chèng l¹i. T¶n Viªn ®· cïng tíng Cao Hùu ®¸nh th¾ng qu©n Thôc ë cöa biÓn Héi Thèng (NghÖ An). Th¾ng trËn trë vÒ, Cao Hùu ®îc nhµ vua phong lµm §èc bé S¬n Nam. §Õn n¬i nhËn chøc, Cao Hùu

218

thêng ®i th¨m çc n¬i trong ®¹o, hái han d©n t×nh nªn ®îc mäi ngêi trong h¹t rÊt yªu mÕn. Mét h«m ®Õn lµng Vµng, huyÖn Vô B¶n, thÊy ®Êt ®ai vïng nµy cao r¸o tho¸ng ®·ng, nh©n d©n no ®ñ, «ng ®· cho lËp hµnh cung ë ®©y ®Ó lÊy chç ®i l¹i vµ d¹y d©n ®Þa ph¬ng lµm ¨n cµy cÊy, khai ph¸ ruéng hoang, më réng ®Êt ®ai lËp n¬i nµy thµnh ba khu, cho d©n më chî ®Ó giao lu bu«n b¸n. N¨m sau, Cao Hùu d©ng biÓu xin nhµ vua cho vïng ®Êt nµy ®îc lµm thùc Êp cña «ng, miÔn su thuÕ lùc dÞch cho d©n. Mét lÇn «ng cïng gia nh©n ®i du ngo¹n ®Õn vïng nói Vò În (Phó Thä), trÌo lªn nói ch¬i vµ mÊt ë ®ã. §îc tin d©n lµng Vµng rÊt th-¬ng tiÕc ®· lËp ®Òn thê «ng.

Thêi ®¹i Hïng V¬ng ®· më ®Çu kû nguyªn v¨n minh cña d©n téc. LÞch sö ViÖt Nam tõ ®ã ®Õn nay lu«n lµ lÞch sö ®Êu tranh dùng níc vµ gi÷ níc. Trong suèt chiÒu dµi cña lÞch sö ®Êt n-íc, nh©n d©n çc lµng x· cña Nam §Þnh ®· ®êi ®êi kÕ thõa vµ ph¸t huy truyÒn thèng tèt ®Ñp cña «ng cha, gãp phÇn viÕt nªn nh÷ng thiªn anh hïng ca bÊt hñ cho quª h¬ng, ®Êt níc.

III. Thêi kú ®Êu tranh chèng ¸ch ®« hé ph¬ng B¾c (179 TCN - 938)

Sau khi níc ¢u L¹c bÞ mÊt vµo tay hä TriÖu n¨m 179 TCN, ®Êt níc bíc vµo mét thêi kú B¾c thuéc kÐo dµi h¬n mét ngh×n n¨m. Tr¶i qua çc triÒu TriÖu, H¸n (T©y H¸n vµ §«ng H¸n), Ng«, Ngôy, TÊn, Tèng, TÒ, L¬ng, Tuú, §êng kÕ tiÕp nhau ®« hé, çc chÝnh quyÒn phong kiÕn ph¬ng B¾c liªn tôc thi hµnh chÝnh s¸ch ®µn ¸p, bãc lét vµ ®ång ho¸ nh»m biÕn ¢u L¹c thµnh quËn huyÖn cña Trung Quèc. Nh©n d©n vïng ®Êt Nam §Þnh còng cïng chung sè phËn víi c¶ d©n téc.

Nam §Þnh lóc ®ã n»m trong quËn Giao ChØ. MÆc dï chÝnh quyÒn ®« hé ph¬ng B¾c ra søc thi hµnh nhiÒu thñ ®o¹n bãc lét vµ ®ång ho¸ th©m ®éc, nhng vÉn kh«ng thÓ trùc tiÕp kiÓm so¸t vµ khèng chÕ toµn bé çc lµng x· cña ngêi ViÖt. Lµng vÉn lµ bÇu trêi riªng, b¶o tån nh÷ng di s¶n v¨n ho¸ truyÒn thèng. Tuy nhiªn, díi ¶nh hëng cña chÝnh s¸ch cai trÞ cña chÝnh quyÒn ®« hé vµ nh÷ng t¸c ®éng giao lu víi v¨n minh Trung Hoa, x· héi ViÖt Nam nãi chung vµ Nam §Þnh nãi riªng vÉn cã nh÷ng chuyÓn biÕn râ rÖt.

Do ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho nghÒ trång lóa níc, vïng ®Êt Nam §Þnh trë thµnh mét trung t©m n«ng nghiÖp tõ rÊt sím. Cïng víi qu¸

219

tr×nh thµnh t¹o ®ång b»ng ch©u thæ, ®Êt Nam §Þnh cµng ngµy cµng tiÕn theo s«ng Hång, s«ng §¸y më réng ra phÝa biÓn §«ng. Sù ph¸t triÓn ngµy cµng phæ biÕn cña ®å s¾t ®· t¸c ®éng m¹nh ®Õn n¨ng suÊt lao ®éng.

Bªn c¹nh ®ã, kinh tÕ hµng ho¸ còng cã nh÷ng bíc ph¸t triÓn míi. Trong mét sè cuéc khai quËt, th¸m s¸t ®· ph¸t hiÖn çc lo¹i tiÒn ®ång cña çc triÒu ®¹i phong kiÕn Trung Quèc ë Nam §Þnh. RÊt cã thÓ çc ngµnh nghÒ thñ c«ng nh dÖt v¶i, sîi, ®òi, rÌn, c¬ khÝ, ®óc ®ång... còng ®· ph¸t triÓn .

Cã thÓ nãi, mÆc dï bÞ k×m h·m, kinh tÕ Nam §Þnh thêi B¾c thuéc, nhÊt lµ nghÒ trång lóa níc truyÒn thèng vÉn cã nh÷ng bíc ph¸t triÓn ®i lªn, lµm c¬ së cho sù ph¸t triÓn tiÕp tôc cña v¨n ho¸ truyÒn thèng.

Trªn c¬ së mét nÒn v¨n ho¸ b¶n ®Þa v÷ng ch¾c thÓ hiÖn b¶n lÜnh, ç tÝnh, lèi sèng vµ truyÒn thèng mµ cèt lâi lµ ý thøc ®éc lËp, tù chñ vµ tinh thÇn yªu quª h¬ng, ®Êt níc, c d©n Nam §Þnh cæ ®· tiÕp thu nh÷ng yÕu tè v¨n ho¸ míi, lµm phong phó thªm v¨n ho¸ truyÒn thèng. Tuy nhiªn, nÐt bao trïm lªn lÞch sö thêi kú B¾c thuéc trªn ®Êt Nam §Þnh vÉn lµ nh÷ng cuéc ®Êu tranh vò trang chèng l¹i ¸ch ®« hé vµ ©m mu ®ång ho¸ cña phong kiÕn ngo¹i bang.

1. DÊu vÕt cuéc khëi nghÜa Hai Bµ Trng trªn ®Êt Nam §Þnh

Díi ¸ch ®« hé cña nhµ §«ng H¸n, nh©n d©n ¢u L¹c cµng bÞ ¸p bøc bãc lét nÆng nÒ h¬n. N¨m 34 T« §Þnh thay TÝch Quang lµm Th¸i thó Giao ChØ, næi tiÕng lµ kÎ tµn b¹o, tham lam. T« §Þnh cïng bän tay ch©n ra søc ®èc thóc nh©n d©n nép cèng, thuÕ. Chóng th¼ng tay trõng trÞ nh÷ng ngêi cã t tëng vµ hµnh vi chèng l¹i chÝnh quyÒn. M©u thuÉn gi÷a çc tÇng líp nh©n d©n Giao ChØ víi chÝnh quyÒn ®« hé nãi chung vµ ç nh©n Th¸i thó T« §Þnh nãi riªng ngµy cµng s©u s¾c.

§Çu n¨m 40, cuéc khëi nghÜa do Hai Bµ Trng l·nh ®¹o ®· bïng næ ë H¸t M«n (cöa s«ng H¸t, huyÖn Phó Thä, Hµ T©y). Díi ngän cê cña hai chÞ em Trng Tr¾c, Trng NhÞ, nh©n d©n c¶ níc ®· næi dËy hëng øng. S¸ch §¹i ViÖt sö ký toµn th chÐp l¹i lêi nhËn xÐt cña nhµ sö häc Lª V¨n Hu nh sau: "Trng Tr¾c, Trng NhÞ h« mét tiÕng mµ çc quËn Cöu Ch©n, NhËt Nam, Hîp Phè vµ 65 thµnh tr× ë LÜnh Ngo¹i ®Òu hëng øng".

220

Hoµ cïng phong trµo ®Êu tranh chung cña c¶ níc, nh©n d©n Nam §Þnh mµ tiªu biÓu lµ nh÷ng ngêi phô n÷, ®· h¨ng h¸i tham gia vµ nhanh chãng ®øng díi cê nghÜa cña Hai Bµ chiÕn ®Êu chèng l¹i chÝnh quyÒn ®« hé nhµ H¸n, gãp phÇn m×nh vµo sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc. DÊu vÕt cña thêi kú oanh liÖt ®ã cßn ®îc lu l¹i trong tÝn ngìng d©n d©n gian vµ t©m thøc nh©n d©n. T¹i Nam §Þnh hiÖn cßn rÊt nhiÒu di tÝch thê phông çc nh©n vËt tham gia khëi nghÜa Hai Bµ Trng.

T¹i th«n Gi¸p NhÊt, x· Quang Trung, huyÖn Vô B¶n cã ®Òn thê §µo Quý N¬ng. Theo thÇn tÝch, bµ lµ mét n÷ tíng ®· ®· chiªu binh tô nghÜa, kÐo vÒ H¸t M«n cïng Hai Bµ Trng khëi nghÜa chèng giÆc. Sau khi cuéc khëi nghÜa giµnh ®îc th¾ng lîi bíc ®Çu, §µo Quý N¬ng ®îc phong lµm Gi¸m s¸t nguyªn suý, phong hiÖu lµ C«ng chóa. Khi M· ViÖn kÐo qu©n sang ®µn ¸p, nghÜa qu©n kh«ng ®ñ søc chèng l¹i, bµ ®· cïng tuÉn tiÕt theo Hai Bµ Trng.

§Ó tëng nhí c«ng lao cña bµ, nh©n d©n th«n Gi¸p NhÊt, x· Quang Trung ®· lËp ®Òn thê. Trong ®Òn cßn nhiÒu cæ vËt, cæ th, ®¸ng chó ý lµ ®«i c©u ®èi:

"Hïng xng n÷ giíi song Trng tíng Linh hiÓn Nam ch©u NhÊt Gi¸p thÇn".

T¹m dÞch:Tíng cña Hai Bµ Trng lµ mét n÷ anh hïngLinh hiÓn ë níc Nam lµ thÇn cña Gi¸p NhÊt.

Còng t¹i ®Òn Gi¸p NhÊt cßn thê mét vÞ tíng lµ Hoµng §øc C«ng. «ng lµ ngêi lµng Gi¸p NhÊt, khi nghe tin Hai Bµ Trng phÊt cê khëi nghÜa, ®· cïng thanh niªn trai tr¸ng trong lµng h¨ng h¸i tham gia, sau ®ã ®îc thê tù ë ®ã.

ë th«n VËy, lµng Bèi La, x· Céng Hoµ (huyÖn Vô B¶n) cã hai chÞ em bµ §ç ThÞ Dung vµ §ç Quang. Do c¨m thï T« §Þnh tµn ¸c ®· s¸t h¹i cha m×nh, hai chÞ em ra søc tËp luyÖn vâ nghÖ, tÝch tr÷ l-¬ng thùc ®Ó phôc thï. §îc tin Hai Bµ Trng dÊy binh ë H¸t M«n, hai chÞ em cïng 300 nghÜa sÜ ®· kÐo vÒ H¸t M«n yÕt kiÕn. ThÊy §ç Quang lµ ngêi cã trÝ dòng tµi ba, Bµ Trng phong lµm §¹i tíng qu©n, lÜnh Ên tiªn phong, chØ huy hai ®¹o qu©n thuû bé. Cßn §ç ThÞ Dung ®îc phong lµm N÷ tíng qu©n. Sau khi cuéc khëi nghÜa th¾ng lîi, hai chÞ em ®îc Hai Bµ Trng phong thëng, §ç Quang ®îc phong lµ Quèc chñ ®¹i v¬ng, ®îc quyÒn tham dù, tÊt c¶ c«ng

221

viÖc trong níc, kh«ng kÓ lín nhá. Bµ §ç ThÞ Dung ®îc phong lµ Dung n¬ng n÷ tíng.

Trong mét trËn chiÕn ®Êu chèng l¹i qu©n M· ViÖn, §ç Quang ®· anh dòng hy sinh t¹i chiÕn trêng cßn §ç ThÞ Dung sau khi bÞ thÊt b¹i ®· tuÊt tiÕt t¹i quª h¬ng. Nh©n d©n th¬ng tiÕc lËp ®Òn thê, bèn mïa h¬ng khãi cho ®Õn tËn ngµy nay.

T¹i ®Òn VÜnh L¹i x· VÜnh Hµo, huyÖn Vô B¶n, nh©n vËt ®îc thê lµ B¹ch §¼ng vµ Cao L«i. C¨n cø vµo ngäc ph¶, ®©y còng lµ hai vÞ tíng cña Bµ Trng. Hai «ng ®îc Bµ Trng tuyÓn chän vµo qu©n ngò, sau ®ã ®îc cö ®i kh¾p çc ®¹o S¬n Nam chiªu tËp nghÜa binh. Khi ®Õn lµng VÜnh L¹i, x· VÜnh Hµo, ®îc nh©n d©n ë ®©y ®ãn tiÕp nång hËu, hai «ng ®· kªu gäi anh hïng hµo kiÖt ®ång t©m b¸o ®Òn ¬n níc, v× nghÜa lín mµ ®¸nh giÆc. Sau khi lËp ®îc chiÕn c«ng, hai «ng ®îc Hai Bµ Trng phong thëng thùc Êp ë VÜnh L¹i, VÜnh Hµo. T¹i ®©y hai «ng ®· d¹y d©n cµy cÊy, trång d©u ch¨n t»m, lÊy viÖc nh©n nghÜa ®Ó cè kÕt nh©n t©m, khuyªn d©n sèng hoµ môc...Khi M· ViÖn ®em binh ®µn ¸p cuéc khëi nghÜa, hai «ng ®· chiÕn ®Êu hÕt søc dòng c¶m vµ anh dòng hy sinh. Do cã nhiÒu c«ng lao víi níc, víi d©n, lµng VÜnh L¹i ®· lËp ®Òn thê phông hai «ng cho tíi ngµy nay.

Còng ë huyÖn Vô B¶n, dÊu tÝch cña hai anh em §Þch TriÕt vµ Cung Cai, tíng cña hai Bµ Trng cßn kh¸ ®Ëm nÐt. §îc tin Hai bµ khëi nghÜa, hai anh em «ng ngÊm ngÇm chiªu binh cÇu hiÒn íc chõng ®îc 500 ngêi, råi xuyªn rõng kÐo vÒ H¸t M«n tô nghÜa. Sau khi th¾ng lîi, hai «ng trë vÒ quª h¬ng, trªn ®êng ®i th× mÊt. Tõ ®ã nh©n d©n th«n H÷u Dông huyÖn Vô B¶n lËp ®Òn thê tÕ b¸i, tëng nhí quanh n¨m.

T¹i x· Trung Thµnh, huyÖn Vô B¶n cã hai chÞ em bµ NguyÖt Thai vµ NguyÖt §é ®· phÊt cê khëi nghÜa tô tËp trai tr¸ng çc vïng l©n cËn, kÐo vÒ Mª Linh cïng Hai Bµ Trng khëi nghÜa, ®îc phong Ên "TiÒn bé tiªn phong". Hai Bµ Trng lªn lµm vua, phong cho hai n÷ tíng NguyÖt Thai, NguyÖt §é tíc hiÖu C«ng chóa, ®em qu©n b¶n bé gi÷ vïng H¶i §«ng. Sau khi M· ViÖn ®µn ¸p cuéc khëi nghÜa, NguyÖt Thai vµ NguyÖt §é cïng 12 thñ h¹ kÐo qu©n vÒ quª mÑ. Çc tíng kh¸c bÞ thua ë çc n¬i còng kÐo vÒ ®ãng qu©n trªn çnh ®ång lµng. Sau nµy çnh ®ång cã tªn lµ §ång §éi (nay thuéc x· Céng Hoµ huyÖn Vô B¶n). M· ViÖn kÐo qu©n ®uæi theo, sau mét trËn chiÕn ®Êu quyÕt liÖt, hai n÷ tíng NguyÖt Thai, NguyÖt §é hy sinh trªn m¶nh ®Êt quª h¬ng. Sau nµy nh©n d©n

222

nhiÒu n¬i lËp ®Òn thê hai bµ, trong ®ã cã ®Òn th«n Nh×, x· B¶o Ngò (nay thuéc x· Trung Thµnh, huyÖn Vô B¶n).

X· T©n D©n, huyÖn Vô B¶n cã ®Òn thê bµ Mai ThÞ Hång lµ mét trong nh÷ng n÷ tíng cña Hai Bµ Trng ®· ®îc nhiÒu nguån t liÖu nh¾c ®Õn. Bµ sinh trëng trong mét gia ®×nh n«ng d©n cÇn cï, chuyªn lµm viÖc thiÖn, tÝnh t×nh rÊt kh¶ng kh¸i, kh«ng chÞu ®Ó ai lÊn ¸p m×nh, hay bªnh vùc chÞ em phô n÷, do ®ã ®îc nhiÒu ngêi quý mÕn. Sau khi chång lµ Du Lang bÞ bän phong kiÕn ph¬ng B¾c s¸t h¹i, bµ kiªn quyÕt gi÷ tÊm lßng trinh tiÕt cña m×nh vµ thÒ sÏ tr¶ thï. Bµ ®· cïng trai tr¸ng trong lµng luyÖn tËp vâ nghÖ, tÝch tr÷ binh m·, thanh thÕ ngµy mét m¹nh. §îc biÕt tin nµy, bµ Trng Tr¾c ®· cö Trng NhÞ xuèng thuyÕt phôc ®Ó cïng hîp søc tr¶ thï nhµ, ®Òn nî níc. Sau khi hîp qu©n víi Hai bµ Trng, Mai Hång ®îc phong lµ Hång N¬ng tú tíng. §Õn khi M· ViÖn kÐo qu©n ®µn ¸p cuéc khëi nghÜa, bµ l¹i kÐo binh vÒ cïng Hai Bµ Trng chèng giÆc. Song thÕ giÆc m¹nh, cuéc khëi nghÜa bÞ ®µn ¸p, bµ ®· chiÕn ®Êu anh dòng vµ tuÉn tiÕt ë L·ng B¹c.

ë th«n Tõ Qu¸n x· T©n ThÞnh huyÖn Nam Trùc cã ®Òn thê bµ Tr×nh ThÞ Cùc, mét ngêi phô n÷ xinh ®Ñp vµ rÊt giái vâ nghÖ. Lín lªn bµ kÕt duyªn cïng víi mét chµng trai hä NguyÔn. Hai vî chång ®ang sèng ®Çm Êm bªn nhau th× tai ho¹ Ëp ®Õn. Th¸i thó T« §Þnh dïng quû kÕ cho NguyÔn Hinh (chång bµ) lµm huyÖn lÖnh, råi t×m cí ghÐp vµo h×nh ph¹t giÕt chÕt, thùc hiÖn ©m mu "s¸t phu hiÕp phô". Thï nhµ s©u nÆng, bµ ®· tè ço téi ¸c cña bän cai trÞ, kªu gäi nh©n d©n khëi nghÜa. Hµng ngµn ngêi ®· hëng øng theo bµ. Çc nhµ giÇu cã chung quanh vïng còng ñng hé tiÒn b¹c, l¬ng thùc. Bµ xng lµ §¹i tíng ®em qu©n ®Õn ®¸nh chiÕm huyÖn lþ, x©y dùng c¨n cø chèng qu©n x©m lîc.

Sau khi hîp binh víi hai Bµ Trng, bµ ®îc phong lµm Lôc Khª t-íng qu©n cïng ®em qu©n ®i ®¸nh T« §Þnh. Do cã nhiÒu c«ng tÝch, bµ ®îc phong chøc T¶ ®¹o tíng qu©n, ®ãng ë L¹ng S¬n. Khi nghe tin hai Bµ Trng tö tiÕt, bµ ®em qu©n vÒ øng cøu nhng thÕ giÆc qu¸ m¹nh, trªn ®êng lui binh bµ ®· anh dòng hy sinh. Nh©n d©n ®Þa ph¬ng ®· lËp ®Òn thê ®Ó tëng nhí c«ng lao cña mét n÷ tíng anh hïng trong nh÷ng n¨m ®Çu c«ng nguyªn.

Sù tÝch vÒ nh÷ng nh©n vËt trªn ®©y phÇn lín ®îc ghi l¹i trong çc thÇn ph¶, thÇn tÝch nªn nhiÒu chi tiÕt ®· ®îc h cÊu qua l¨ng kÝnh cña t©m thøc d©n gian. Nhng hiÖn tîng tíng cña Hai Bµ ®îc thê ë nhiÒu n¬i vµ giµnh ®îc trän niÒm t«n kÝnh cña nh©n

223

d©n ®Þa ph¬ng qua nhiÒu thÕ hÖ chøng tá cuéc khëi nghÜa do hai Bµ Trng l·nh ®¹o thùc sù diÔn ra vµ cã ¶nh hëng s©u ®Ëm ë vïng ®Êt Nam §Þnh. Nh©n d©n ®Þa ph¬ng cã nh÷ng ®ãng gãp to lín trong phong trµo ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc ®Çdu c«ng nguyªn, cã tÝnh chÊt nh mét ®Þnh híng, më ®êng cho c«ng cuéc giµnh l¹i ®éc lËp cña nh©n d©n ta sau ®ã.

2. Hoµng TÒ trong cuéc khëi nghÜa Lý BÝ Sau khi dËp t¾t cuéc khëi nghÜa cña Hai Bµ Trng, nhµ H¸n

lËp l¹i ¸ch thèng trÞ trªn ®Êt níc ta. Chóng b·i bá chÕ ®é L¹c tíng cha truyÒn con nèi cña ngêi ViÖt, cö quan ngêi H¸n sang cai trÞ tíi cÊp huyÖn. Thêi kú nµy Nam §Þnh vÉn thuéc quËn Giao ChØ. Tõ n¨m 220 ®Õn n¨m 280 Trung Quèc x¶y ra côc diÖn Tam quèc (Nguþ, Thôc, Ng«). Díi ¸ch cai trÞ cña nhµ Ng«, cïng víi nh©n d©n c¶ níc, nh©n d©n Nam §Þnh bÞ bãc lét hÕt søc tµn b¹o. §Ó phôc vô cho cuéc chiÕn tranh phe ph¸i trong níc, chÝnh quyÒn nhµ Ng« ®· nghÜ ra mäi thñ ®o¹n ®Ó v¬ vÐt cña c¶i. Sèng trong c¶nh thèng trÞ hµ kh¾c ®ã, ngêi d©n Nam §Þnh còng nh nh©n d©n c¶ níc ®· khÐo lÐo vµ kiªn quyÕt chèng l¹i chóng ®Ó b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn lùc lîng d©n téc.

N¨m 542, Lý BÝ næi dËy khëi nghÜa chèng l¹i ¸ch ®« hé cña nhµ L¬ng. Sau bèn n¨m chiÕn ®Êu anh dòng, cuéc khëi nghÜa giµnh ®îc th¾ng lîi, Lý BÝ lªn ng«i, xng lµ Hoµng ®Õ, x©y dùng níc V¹n Xu©n ®éc lËp. §ãng gãp vµo cuéc khëi nghÜa cña Lý Nam §Õ, Nam §Þnh cã tíng qu©n Hoµng TÒ ë lµng LËp Vò (nay thuéc x· HiÓn Kh¸nh, huyÖn Vô B¶n). Sinh ra trong mét gia ®×nh chµi líi, Hoµng TÒ cã tµi b¬i léi trªn s«ng. Må c«i cha tõ rÊt sím l¹i lín lªn trong c¶nh mÊt níc, hµng ngµy ph¶i chøng kiÕn c¶nh tîng nh©n d©n ta bÞ bän ®« hé ¸p bøc tµn b¹o, Hoµng TÒ sím cã lßng c¨m thï giÆc s©u s¾c. Hµng ngµy, «ng ra søc tËp luyÖn vâ nghÖ, bªnh vùc nh÷ng ngêi nghÌo khã, nu«i chÝ ®¸nh ®uæi giÆc. §· nhiÒu lÇn, «ng cïng nh©n d©n ®¸nh ®uæi bän quan qu©n ®« hé vÒ c-íp ph¸ trong vïng.

§îc tin Lý BÝ phÊt cê khëi nghÜa, Hoµng TÒ ®· vËn ®éng ®îc nhiÒu ngêi gia nhËp nghÜa qu©n. Víi søc khoÎ phi thêng, tµi vâ nghÖ vµ mu trÝ, «ng ®· chiÕn ®Êu rÊt dòng c¶m, lËp ®îc nhiÒu chiÕn c«ng. ¤ng ®îc Lý BÝ phong chøc Tóc vÖ tíng qu©n, ban g-¬m b¸u vµ lu«n cho theo hÇu bªn m×nh.

224

Khi Lý BÝ qua ®êi, Hoµng TÒ theo TriÖu Quang Phôc chiÕn ®Êu trong c¨n cø ®Çm D¹ Tr¹ch (nay thuéc tØnh Hng Yªn). Sau bÞ bÖnh mµ mÊt, TriÖu Quang Phôc vµ qu©n sÜ v« cïng th¬ng tiÕc.

Tr¶i h¬n mét ngh×n n¨m sèng díi ¸ch thèng trÞ cña çc triÒu ®¹i phong kiÕn Trung Quèc, d©n téc ta lu«n lu«n ®øng dËy ®Êu tranh ®Ó giµnh l¹i ®éc lËp d©n téc. Hoµ chung vµo çc phong trµo ®Êu tranh cña c¶ níc, nh©n d©n Nam §Þnh, mµ tiªu biÓu lµ çc tíng sÜ cã tªn tuæi thêi Bµ Trng, Lý BÝ, TriÖu Quang Phôc..., ®· cèng hiÕn phÇn x¬ng m¸u cña m×nh vµo sù nghiÖp ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc. Nh÷ng tÊm g¬ng ®ã lµ niÒm kiªu h·nh, tù hµo cña nh©n d©n Nam §Þnh vµ trë thµnh mét truyÒn thèng quý b¸u cña ®Þa ph¬ng, thÓ hiÖn tinh thÇn kiªn cêng, bÊt khuÊt vµ søc sèng m·nh liÖt cña nh©n d©n Nam §Þnh nãi riªng, cña d©n téc ta nãi chung. Nhê tinh thÇn ®ã mµ nh©n d©n ta ®· giµnh l¹i ®îc ®éc lËp vµo thÕ kû X.

IV. Vïng ®Êt nam ®Þnh díi thêi Ng« - §inh - TiÒn Lª (938-1009)

1. Gãp c«ng trong chiÕn th¾ng B¹ch §»ngVµo cuèi n¨m 938, nh©n c¬ héi KiÒu C«ng TiÔn ph¸i ngêi

sang cÇu cøu nhµ Nam H¸n, vua Nam H¸n lµ Lu Cung lËp tøc ®iÒu ®éng mét lùc lîng binh thuyÒn lín, giao cho con lµ V¹n v¬ng Ho»ng Th¸o lµm TÜnh H¶i qu©n TiÕt ®é sø, thèng lÜnh ®¹i qu©n tiÕn ®¸nh níc ta. NÒn ®éc lËp cña d©n téc võa míi ®îc phôc håi l¹i bÞ ®e do¹ nghiªm träng c¶ tõ bªn ngoµi lÉn bªn trong. §Êt níc b-íc vµo thö th¸ch míi hÕt søc gay go, ¸c liÖt. Tríc yªu cÇu cña lÞch sö, Ng« QuyÒn ®· thùc sù trë thµnh trung t©m ®oµn kÕt mäi lùc lîng kh¸ng chiÕn, trung t©m tËp häp vµ quy tô mäi nguån søc m¹nh cña d©n téc.

Ng« QuyÒn sinh n¨m 898 t¹i lµng §êng L©m (nay lµ x· §êng L©m, huyÖn Ba V×, tØnh Hµ T©y), trëng thµnh ë vïng Ch©u ¸i (Thanh Ho¸) vµ tuæi trÎ cã nhiÒu g¾n bã víi vïng ®Êt duyªn h¶i cöa s«ng §¸y, s«ng Hång. Ng« gia thÕ ph¶ chÐp liªn tôc thÕ thø dßng hä Ng« tõ thuû tæ lµ Ng« NhËt §¹i (®Çu thÕ kû thø III) qua 6 ®êi ®Õn Ng« QuyÒn 1. Sinh ra vµ lín lªn trong nh÷ng n¨m ®Êt níc 1 Ng« gia thÕ ph¶ (Gia ph¶ hä Ng«) ë B¸ch TÝnh, so¹n n¨m BÝnh Ngä ®êi Thµnh Th¸i (1894), lu t¹i nhµ thê hä Ng« x· Nam Hång, huyÖn Nam Trùc, Nam §Þnh. Dßng hä Ng« ë B¸ch TÝnh vèn gèc tõ x· §éng Bµng, huyÖn Yªn §Þnh, phñ ThiÖu Thiªn, xø Thanh Hoa (Thanh Ho¸) chuyÓn vÒ ®©y tõ thêi Hång §øc (1470-1497).

225

v¬n lªn m¹nh mÏ kh¼ng ®Þnh quyÒn tù chñ, giµnh vµ gi÷ nÒn ®éc lËp d©n téc, Ng« QuyÒn sím béc lé tµi n¨ng kiÖt xuÊt vµ trë thµnh mét vÞ tíng trÎ næi tiÕng, ®îc nh©n d©n quý mÕn, qu©n sÜ kh©m phôc. Tríc ho¹ x©m l¨ng cña qu©n Nam H¸n ®ang ®Õn gÇn, «ng thùc sù trë thµnh con ngêi kÕt tinh cña lÞch sö ngh×n n¨m chèng B¾c thuéc, cã ®Çy ®ñ tinh thÇn vµ lùc lîng, tµi n¨ng vµ uy tÝn ®Ó l·nh ®¹o qu©n d©n ta bíc vµo cuéc kh¸ng chiÕn cøu níc.

Nhµ sö häc Lª V¨n Hu thÕ kû XIII ®Çu thÕ kû XIV nhËn xÐt: “TiÒn Ng« V¬ng cã thÓ lÊy qu©n míi häp cña níc ViÖt ta mµ ®¸nh tan ®îc tr¨m v¹n qu©n cña Lu Ho»ng Th¸o, më níc, xng v¬ng, lµm cho ngêi ph¬ng B¾c kh«ng d¸m l¹i sang n÷a”2. §éi qu©n míi häp cña níc ViÖt lóc ®ã chñ yÕu ®îc tËp hîp tõ hai vïng Ch©u Giao vµ Ch©u ¸i, trong ®ã duyªn h¶i ch©u thæ s«ng Hång vµ s«ng Th¸i B×nh cã vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng.

ThÇn tÝch ®×nh X¸m (lµng L¹c §¹o, x· Hång Quang, huyÖn Nam Trùc) do nhµ sö häc Lª Tung thÕ kû XV biªn so¹n3 cho biÕt TrÇn L·m sinh n¨m §inh M·o (907) t¹i Qu¶ng §«ng (Trung Quèc), n¨m 14 tuæi (921) theo cha mÑ men theo ®êng ven biÓn xuèng ph¬ng Nam sinh sèng ë cöa biÓn Bè H¶i (nay lµ phêng Kú B¸, thÞ x· Th¸i B×nh). B¶n ngäc ph¶ ®×nh NhuÖ Khª (x· Mü Trung, huyÖn Mü Léc) cßn cho biÕt râ thªm: TrÇn L·m cïng em lµ TrÇn Thøc theo cha mÑ tõ Trung Quèc xuèng biÓn phÝa Nam ®¸nh ç råi ngô t¹i cöa biÓn Bè H¶i. Nhê nghÒ ®¸nh ç mµ gia ®×nh «ng trë nªn giÇu cã. Tõ cöa biÓn Bè H¶i, TrÇn L·m më réng ho¹t ®éng lµm ¨n, bu«n b¸n ra c¶ khu vùc lµng L¹c §¹o (lóc ®ã còng n»m c¹nh cöa s«ng, bê biÓn) thuéc x· Hång Quang, huyÖn Nam Trùc, Nam §Þnh. Tuy kh«ng sinh ra trªn ®Êt ViÖt, nhng tuæi trÎ cña TrÇn L·m lµ tuæi trÎ chøng kiÕn vµ chiªm nghiÖm khÝ thÕ ®Êu tranh s«i sôc cña ngêi ViÖt ë vïng ®Êt héi tô vîng khÝ cña non s«ng, «ng ®· sím gia nhËp vµo cuéc ®Êu tranh Êy cña ngêi ViÖt vµ trë thµnh mét vÞ tíng næi tiÕng díi quyÒn chØ huy cña ngêi anh hïng d©n téc Ng« QuyÒn.

T¹i lµng Cæ Trai (x· Ngò §oan, huyÖn KiÕn Thuþ, ngo¹i thµnh H¶i Phßng) cã ng«i ®×nh §¹i t¬ng truyÒn ®îc dùng trªn nÒn nhµ cò cña TrÇn L·m4. §×nh §¹i b©y giê n»m s©u trong ®Êt liÒn, çch

2 §¹i ViÖt sö ký toµn th, TI, B¶n dÞch, NXB Khoa häc x· héi, H. 1993, tr 204.3 §inh triÒu Bè H¶i khÈu TrÇn Minh C«ng sø qu©n s¾c phong Quèc ®« thµnh hoµng ngäc ph¶ do TiÕn sÜ Lª Tung so¹n ngµy 2 th¸ng 10 n¨m Hång §øc thø 18 (1487).

226

xa cöa biÓn V¨n óc, nhng ch¾c ch¾n ë vµo thÕ kû thø X nã ®ang cßn n»m s¸t cöa biÓn vµ trÊn gi÷ vïng cöa biÓn xung yÕu nµy.

Kh«ng cã t liÖu nãi râ TrÇn L·m ®· tham gia trËn B¹ch §»ng cuèi n¨m 938 nh thÕ nµo, nhng cã thÓ h×nh dung víi t çch lµ mét vÞ tíng ë ®é tuæi ba m¬i, cã uy tÝn cao, l¹i ®ang næi lªn nh mét thÕ lùc míi, giÇu cã vµ hïng m¹nh nhÊt ë vïng duyªn h¶i Nam §Þnh, Th¸i B×nh, ngoµi ®ãng gãp c«ng søc cña ç nh©n vµ gia ®×nh, TrÇn L·m ch¾c ch¾n ®· huy ®éng ®îc nhiÒu nh©n tµi vËt lùc ë mét vïng quª trï phó thuéc vïng ¶nh hëng cña m×nh cho chiÕn c«ng chung cña d©n téc.

ThÇn tÝch ®×nh lµng VÞ Khª (x· §iÒn X¸, huyÖn Nam Trùc) chÐp vÒ mét vÞ thµnh hoµng lµng lµ thuû thÇn, kÕt tinh cña s«ng biÓn, cña thiªn nhiªn vµ con ngêi vïng ®Êt cöa s«ng (cã thÓ cho ®Õn ®Çu thÕ kû X vïng ®Êt nµy vÉn cßn n»m trong khu vùc cöa s«ng, gÇn biÓn), ®· cã nh÷ng ®ãng gãp thËt xøng ®¸ng vµo chiÕn c«ng chung B¹ch §»ng lÞch sö.

VÞ thuû thÇn Êy tªn lµ NguyÔn C«ng Thµnh sinh ngµy 10 th¸ng 7 n¨m §inh Söu (917), ngay tõ tuæi nhá ®· tá ra lµ ngêi th«ng minh dÜnh ngé, trÝ dòng song toµn, ngÇm nu«i chÝ lín, chiªu binh m·i m· ®îi ngµy dÑp giÆc cøu d©n. Vµo cuèi n¨m 938, ®îc tin Ng« QuyÒn kÐo qu©n tõ Ch©u ¸i ra B¾c diÖt trõ bän ph¶n béi KiÒu C«ng TiÔn, chuÈn bÞ lùc lîng ®ãn ®¸nh qu©n x©m lîc Nam H¸n, «ng ®· ®em toµn bé lùc lîng míi chiªu tËp ®îc, cã ®Õn hµng tr¨m ngêi ®i theo Ng« QuyÒn ra s«ng B¹ch §»ng diÖt giÆc. Ng« QuyÒn phong cho «ng lµm T¶ tíng Tiªn phong vµ chÝnh «ng cïng ®éi d©n binh cña m×nh ®· dòng c¶m chiÕn ®Êu, lËp ®îc c«ng ®Çu.

Sau ngµy chiÕn th¾ng, Ng« V¬ng phong cho NguyÔn C«ng Thµnh lµm tíng trÊn thñ vïng ®Êt cöa s«ng. T¹i ®©y «ng ch¨m lo khuyÕn khÝch viÖc n«ng tang, kh¬i s«ng, ®¾p ®ª ng¨n mÆn, khai hoang më ®Êt, lËp ra NguyÔn Gia Trang (tøc lµ lµng hoa VÞ Khª næi tiÕng sau nµy). ¤ng cßn dùng chïa thê PhËt, më chî B×nh Gi· lµ trung t©m trao ®æi hµng ho¸ cña c¶ vïng. N¨m Nh©m Th×n (992), ngêi con cña s«ng biÓn l¹i “quy thÇn” vÒ víi biÓn trªn mét chiÕc thuyÒn ngoµi cöa biÓn Giao Thuû5.4 Tham kh¶o: Huúnh Ph¬ng Lan: D¬ng Kinh vµ sù t¸i lËp lµng Cæ Trai, LuËn v¨n tèt nghiÖp khoa LÞch sö kho¸ 35 (1990-1994), Phßng T liÖu khoa LÞch sö, trêng §¹i häc Khoa häc X· héi vµ Nh©n v¨n, §¹i häc Quèc gia Hµ Néi.5 Ng« V¬ng triÒu c«ng thÇn nhÊt vÞ S¾c phong §¬ng c¶nh thµnh hoµng Hæ mang ®¹i v¬ng t«n thÇn ngäc ph¶ do Hµn l©m viÖn §«ng Çc ®¹i häc sÜ NguyÔn BÝnh so¹n

227

KiÒu C«ng H·n xuÊt th©n tõ mét dßng hä cã thÕ lùc lín ë Phong Ch©u (khu vùc ViÖt Tr×, Phó Thä ngµy nay). KiÒu C«ng H·n lµ ch¸u cña KiÒu C«ng TiÔn, nhng kh«ng theo KiÒu C«ng TiÔn lµm viÖc ph¶n tr¾c mµ l¹i tù nguyÖn t×m vÒ ®øng díi ngän cê ®¹i nghÜa cña Ng« QuyÒn. ThÇn tÝch ®Òn Gin (lµng HiÖp LuËt, x· Nam D¬ng, huyÖn Nam Trùc) chÐp KiÒu C«ng H·n ®îc Ng« QuyÒn tin giao chøc vô §Ò s¸t Gi¸m quèc sù. KiÒu C«ng H·n lµ ngêi tËn trung víi sù nghiÖp cña nhµ Ng«. Khi nhµ Ng« mÊt, KiÒu C«ng H·n trë thµnh mét trong 12 sø qu©n hïng cø ë vïng Ch©u Phong (vïng Phó Thä, VÜnh Phóc, S¬n T©y) quª h¬ng hä KiÒu.

Dßng hä KiÒu vµ dßng hä Ng« lµ çc dßng hä cã thÕ lùc lín ë xø §oµi, nhng cã thÓ v× sím nhËn ra sù hng khëi cña vïng ®Êt duyªn h¶i Giao Thuû mµ ®Òu cã g¾n bã mËt thiÕt víi khu vùc cöa s«ng ven biÓn quan träng nµy. Lóc dùng nghiÖp vµ còng nh lóc sa c¬ lì vËn, hä ®Òu t×m ®Õn ®©y. Ng« NhËt Kh¸nh lµ ch¸u cña Ng« QuyÒn6 ë thêi kú suy tµn cña nhµ Ng« ®· chiÕm ®Êt quª h-¬ng §êng L©m lµm c¨n cø, nhng vÉn chó t©m x©y dùng lùc lîng ë Giao Thuû (nªn cã nhiÒu bé sö chÐp Ng« NhËt Kh¸nh hïng cø ë Giao Thuû)7. KiÒu C«ng H·n sau khi thÊy kh«ng thÓ gi÷ næi lùc l-îng cña m×nh ë Ch©u Phong còng ®· dêi vÒ Giao Thuû hy väng cã thÓ phèi hîp víi Ng« NhËt Kh¸nh vµ t×m ®îc sù ñng hé cña nh©n d©n ®Þa ph¬ng. Ch¼ng may, võa míi ®Õn Giao Thuû ®· bÞ mét thæ hµo ®Þa ph¬ng lµ NguyÔn TÊn ®ãn ®¸nh, KiÒu C«ng H·n chÕt gi÷a trËn tiÒn, nhng «ng vÉn sèng trong ký øc d©n gian, trong sù chë che cña bµ hµng níc ®¹i diÖn cho lµng quª vµ trë thµnh phóc thÇn cña côm lµng B¸i D¬ng, Tang Tr÷, HiÖp LuËt vµ Cæ Lòng (Nam Trùc).

TiÒn Ng« V¬ng Thiªn tö ngäc ph¶ lôc lµ b¶n ngäc ph¶ ghi sù tÝch cña Ng« QuyÒn ë ®Òn Gia Viªn, quËn Ng« QuyÒn, thµnh phè H¶i Phßng, n¬i chØ huy së cña Ng« QuyÒn trong trËn B¹ch §»ng lÞch sö ®· cho biÕt Ng« QuyÒn sai con c¶ lµ Ng« X¬ng NgËp ®em v¹n qu©n cïng çc thuéc tíng tõ phÝa cöa biÓn §¹i Nha kÐo tíi8.

ngµy 10 th¸ng 10 n¨m Hång Phóc nguyªn niªn (1572). TiÕn sÜ Ng« ThÕ Vinh phông sao ngµy 20 th¸ng 7 n¨m Tù §øc thø 16 (1853). 6 ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc, B¶n dÞch NXB Gi¸o dôc, H. 1998, tr 245.7 §¹i ViÖt sö ký toµn th chÐp “Ng« NhËt Kh¸nh (xng lµ Ng« L·m C«ng) chiÕm §êng L©m (cã s¸ch chÐp lµ chiÕm Giao Thuû)” (TI, B¶n dÞch NXB Khoa häc x· héi, S®d, tr 208). S¸ch ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc còng chÐp t¬ng tù (TI, B¶n dÞch, tr 230).8 TiÒn Ng« V¬ng Thiªn tö ngäc ph¶ lôc, ngäc ph¶ ®Òn Gia Viªn, quËn Ng« QuyÒn, thµnh phè H¶i Phßng, B¶n ch÷ H¸n do §«ng Çc ®¹i häc sÜ NguyÔn BÝnh so¹n vµ ®îc lu gi÷ t¹i tõ L¬ng X©m, x· Nam H¶i, huyÖn An H¶i ngo¹i thµnh HÈi Phßng. V× b¶n

228

§©y lµ lùc lîng tinh binh chñ lùc gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh ®¸nh tan ®¹o qu©n x©m lîc ngay t¹i cöa biÓn B¹ch §»ng. Cöa biÓn §¹i Nha hay cöa biÓn §¹i ¸c vµ ®Õn thêi Lý ®îc ®æi thµnh §¹i An lµ cöa s«ng §¸y ®æ ra biÓn. Vïng cöa biÓn §¹i An thÕ kû X chØ t¬ng ®-¬ng víi chç s«ng Nam §Þnh hoµ dßng víi s«ng §¸y ë khu vùc gi¸p giíi gi÷a hai huyÖn NghÜa Hng vµ ý Yªn b©y giê. §©y lµ cöa biÓn träng yÕu cña toµn bé ch©u thæ s«ng Hång, ®· tõng chøng kiÕn nh÷ng giê phót cuèi cïng cña TriÖu ViÖt V¬ng. Ph¶i m·i ®Õn kho¶ng thÕ kû XVII, XVIII trë ®i cöa s«ng bÞ “çt båi lÊp, thuyÒn ghe kh«ng th«ng”, s«ng tiÕn xa ra biÓn th× cöa biÓn §¹i Nha míi mÊt ®i vÞ trÝ lÞch sö hµng ®Çu cña nã.

B¶n ngäc ph¶ TiÒn Ng« V¬ng Thiªn tö ngäc ph¶ lôc kh«ng chØ cho biÕt vÞ trÝ chiÕn lîc cña vïng cöa s«ng §¸y mµ cßn x¸c nhËn ®ãng gãp to lín cña vïng ®Êt xø Nam trong chiÕn c«ng chung cña d©n téc.

ChiÕn th¾ng B¹ch §»ng cña Ng« QuyÒn lµ mét trËn chung kÕt toµn th¾ng cña d©n téc ViÖt Nam ta. Nã chÊm døt vÜnh viÔn hiÓm ho¹ n« dÞch vµ ®ång ho¸ kÐo dµi h¬n ngh×n n¨m cña kÎ thï ph¬ng B¾c, më ra mét kû nguyªn ®éc lËp l©u dµi vµ phôc hng toµn diÖn cña d©n téc. Ng« QuyÒn quyÕt ®Þnh bá chøc TiÕt ®é sø cña phong kiÕn ph¬ng B¾c, tù xng V¬ng, ®Æt ra çc chøc quan v¨n, vâ, quy ®Þnh çc lÔ nghi trong triÒu vµ mµu s¾c ®å mÆc cña quan l¹i çc cÊp. ¤ng kiªn quyÕt c¾t ®øt mäi quan hÖ lÖ thuéc ®èi víi níc ngoµi, x©y dùng mét chÝnh quyÒn qu©n chñ tËp trung, mét v¬ng quèc ®éc lËp. Ng« QuyÒn trÞ v× ®Êt níc cha ®Çy 6 n¨m mµ c«ng nghiÖp dùng níc cña «ng ®óng nh Lª V¨n Hu nhËn xÐt: “ChÝnh thèng cña níc ViÖt ta, ngâ hÇu ®· nèi l¹i ®îc”9.

2. §Þa bµn träng yÕu trong sù nghiÖp thèng nhÊt ®Êt níc

Sau khi Ng« QuyÒn mÊt, çc con ch¸u cña «ng kh«ng ®ñ uy tÝn vµ tµi n¨ng ®Ó duy tr× chÝnh quyÒn qu©n chñ tËp trung ®ang cßn trong thêi kú trøng níc. D¬ng Tam Kha, con D¬ng §×nh NghÖ, anh vî cña Ng« QuyÒn dÇn dÇn th©u tãm mäi quyÒn hµnh trong triÒu ®×nh vµ cíp ng«i nhµ Ng« xng lµ B×nh V¬ng trong 6 n¨m. Ng« X¬ng V¨n lµ con thø cña Ng« QuyÒn, sau mét thêi gian chuÈn bÞ lùc lîng, kÐo qu©n vÒ truÊt bá D¬ng Tam Kha kh«i phôc

ngäc ph¶ ®îc lu gi÷ t¹i tõ L¬ng X©m nªn nhiÒu nhµ nghiªn cøu gäi ®©y lµ ngäc ph¶ tõ L¬ng X©m. 9 §¹i ViÖt sö ký toµn th, TI, B¶n dÞch ®· dÉn, tr 205.

229

l¹i c¬ nghiÖp cña vua cha, ®ãn anh c¶ lµ Ng« X¬ng NgËp vÒ cïng tr«ng coi viÖc níc. Nhng chØ sau ®ã Ýt l©u trong anh em Ng« X-¬ng NgËp, Ng« X¬ng V¨n l¹i x¶y ra m©u thuÉn vµ hiÒm khÝch, lßng ngêi ly t¸n. Sau çi chÕt cña Ng« X¬ng NgËp n¨m 954, triÒu Ng« dêng nh kh«ng cßn søc sèng, vµ nhÊt lµ sau çi chÕt cña Ng« X¬ng V¨n n¨m 965, triÒu Ng« thùc tÕ kh«ng cßn tån t¹i. S¸ch §¹i ViÖt sö ký toµn th chÐp: “Çc hïng trëng ®ua nhau næi dËy chiÕm cø quËn Êp ®Ó tù gi÷.... BÊy giê trong níc kh«ng cã chñ, 12 sø qu©n tranh nhau lµm trëng, kh«ng ai chÞu thèng thuéc vµo ai”10.

Sø qu©n phÇn lín lµ nh÷ng ngêi thuéc dßng dâi con ch¸u hoÆc tíng lÜnh cò cña nhµ Ng«, nh÷ng ngêi cã thÕ lùc vÒ c¶ qu©n sù, chÝnh trÞ vµ kinh tÕ ë ®Þa ph¬ng, thêng chiÕm lµng quª m×nh vµ më réng vïng kiÓm so¸t ra çc lµng x· phô cËn x©y dùng thµnh vïng çt cø, trong ®ã tËp trung chñ yÕu ë lu vùc s«ng Hång.

Vïng h¹ lu s«ng Hång khi ®ã chñ yÕu chÞu sù chi phèi cña sø qu©n TrÇn L·m. Tuy nhiªn ®©y còng chÝnh lµ vïng chÞu sù ¶nh h-ëng vµ ®Þa bµn g©y dùng lùc lîng cña nhiÒu sø qu©n hay çc vÞ “hïng trëng” kh¸c nh KiÒu C«ng H·n, Ng« NhËt Kh¸nh, Qu¶ng TrÝ C«ng ë Giao Thuû, Ph¹m B¹ch Hæ ë Yªn TiÕn, ý Yªn.... §Êt Nam §Þnh dÇn dÇn trë thµnh n¬i héi tô vµ ®èi ®Çu quyÕt liÖt cña hµo kiÖt bèn ph¬ng. §inh Bé LÜnh- ngêi anh hïng “tµi n¨ng s¸ng suèt h¬n ngêi, dòng c¶m mu lîc nhÊt ®êi”, tù nhËn vÒ m×nh sø mÖnh thiªng liªng dÑp lo¹n, thèng nhÊt ®Êt níc- kh«ng thÓ kh«ng t×m vÒ vïng ®Êt duyªn h¶i cöa s«ng nµy.

S¸ch §¹i ViÖt sö ký toµn th chÐp vÒ §inh Bé LÜnh: “Ngµy tríc, vua cßn hµn vi, thêng ®¸nh ç ë s«ng Giao Thuû, kÐo líi ®îc viªn ngäc khuª to nhng va vµo mòi thuyÒn, søt mÊt mét gãc. §ªm Êy vµo ngñ nhê ë chïa Giao Thuû, giÊu ngäc ë díi ®¸y giá ç, ®îi s¸ng ra chî b¸n ç. BÊy giê vua ®ang ngñ say, trong giá cã ¸nh s¸ng l¹, nhµ s chïa Êy gäi dËy hái duyªn cí, vua nãi thùc vµ lÊy ngäc khuª cho xem. S than r»ng: “Anh ngµy sau phó quý kh«ng thÓ nãi hÕt, chØ tiÕc phóc kh«ng ®îc dµi”...”11. C©u chuyÖn trªn hoµn toµn phï hîp víi mét sè chi tiÕt kh¸c trong tiÓu sö cña §inh Bé LÜnh lµ thuë nhá «ng ®· cã uy tÝn lín, lµm trëng ë s¸ch §µo ¸o, ®¸nh nhau víi chó ë s¸ch B«ng bÞ thua ph¶i ch¹y qua cÇu ë §µm Gia N¬ng

10 §¹i ViÖt sö ký toµn th, TI, B¶n dÞch ®· dÉn, tr 208- 209. 11 §¹i ViÖt sö ký toµn th, TI, B¶n dÞch ®· dÉn, tr 214.

230

Loan, nghe tin TrÇn Minh C«ng lµ ngêi hiÒn nhng kh«ng cã con kÕ tù nªn ®· cïng víi con lµ §inh LiÔn ch¹y sang n¬ng nhê12.

VÊn ®Ò ®Æt ra lµ s«ng vµ chïa Giao Thuû g¾n bã víi nh÷ng ho¹t ®éng ®Çu tiªn cña §inh Bé LÜnh trªn ®Êt Nam §Þnh lµ khu vùc nµo?.

Çc s¸ch Thiªn h¹ b¶n ®å vµ Hång §øc b¶n ®å ®Òu ®¸nh dÊu vÞ trÝ cña huyÖn Giao Thuû n»m ngay bªn bê con s«ng lín, phÝa trªn lµ ng· ba Vµng (TuÇn Vêng) vµ huyÖn Thîng Nguyªn, phÝa díi lµ phñ lþ Thiªn Trêng. C¨n cø vµo çc tÊm b¶n ®å nµy mµ suy xÐt th× ®Õn cuèi thÕ kû XV huyÖn Giao Thuû vÉn cßn n»m ë khu vùc huyÖn Nam Trùc hiÖn nay.

Cóc Viªn LuyÖn SÜ trong Kh¶o vÒ sù thay ®æi ®Þa danh Giao Thuû, Hµnh ThiÖn, chïa ThÇn Quang ®· x¸c ®Þnh: “Giao Thuû lµ tªn cò cña Êp ta ë thîng lu s«ng Giao. N¬i ®ã cã chïa ThÇn Quang. Khi vua §inh Tiªn Hoµng cha lªn ng«i, thêng ®¸nh ç ë s«ng Giao Thuû, ban ®ªm ngñ ë chïa Giao Thuû, tøc lµ chç nµy. Chïa ThÇn Quang tªn cò lµ Nghiªm Quang, tøc lµ chïa Giao Thuû”. §Æng Xu©n ViÖn khi bµn vÒ Lai lÞch x· Hµnh ThiÖn cßn cho biÕt cô thÓ thªm: “...VÒ ®êi nhµ Lý (kho¶ng thÕ kû XII) th× Êp ta thuéc lµng Giao Thuû (Giao Thuû tríc ë Qu¶ng L¨ng, Qu¸n Çc, sau còng bÞ lë xuèng s«ng råi di ®Õn phÝa nam x· L¹c QuÇn vµ ®æi lµ lµng NghÜa X¸. Phñ H¶i Thanh ®Õn ®êi nhµ TrÇn th× ®æi lµ Thiªn Trêng)... §Õn ®êi HËu Lª (thÕ kû XVI) v× níc s«ng NhÞ Hµ xung khÝch bÞ lë xuèng, çc cô tæ ta míi di c xuèng Êp nµy....(Giao nghÜa lµ Keo nªn tôc gäi Dòng NghÜa lµ Keo Trªn, lµng ta lµ Keo Díi)”13.

NhiÒu nguån tµi liÖu th tÞch vµ d©n gian khu vùc hai huyÖn Nam Trùc vµ Xu©n Trêng ®Òu gi¶i thÝch “giao thuû” lµ n¬i gÆp nhau cña dßng níc ngät tõ trªn thîng nguån ®æ xuèng víi níc mÆn tõ biÓn theo sãng thuû triÒu d©ng lªn, vµ khu vùc cöa biÓn Giao Thuû thÕ kû thø X g¾n víi ho¹t ®éng cña §inh Bé LÜnh lµ vïng ®Êt gèc cña çc lµng Keo Trªn, Keo Díi nay thuéc khu vùc Hé X¸, Qu¸n Çc huyÖn Nam Trùc. S¸ch Tªn lµng x· ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XIX cho biÕt huyÖn Giao Thuû cã 9 tæng, 86 x·, th«n, phêng, trang, 12 S¸ch §¹i ViÖt sö ký toµn th chÐp: “§inh Bé LÜnh nghe tiÕng TrÇn Minh C«ng lµ ngêi cã ®øc mµ kh«ng cã con nèi, bÌn cïng víi con lµ LiÔn ®Õn n¬ng tùa. Minh C«ng thÊy Bé LÜnh d¸ng m¹o kh«i ng« l¹ thêng, l¹i cã khÝ lîng, míi nu«i lµm con, ¬n yªu ®·i ngµy cµng hËu, nh©n ®ã giao cho coi qu©n, sai ®i ®¸nh çc hïng trëng kh¸c, ®Òu th¾ng ®îc c¶” (TI, B¶n dÞch ®· dÉn, tr 209)13 §Æng Xu©n ViÖn: Hµnh ThiÖn x· chÝ.

231

tr¹i, Êp chñ yÕu n»m ë khu vùc cöa biÓn Ba L¹t, nhng l¹i cã mét sè tæng, x· n»m t¸ch biÖt s©u vµo trong néi ®Þa thuéc huyÖn Nam Trùc ngµy nay, trong ®ã cã Hé X¸ vµ Qu¸n Çc14. ë ®Òn Qu¸n Çc, th«n Qu¸n Çc, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc cßn cã tÊm bia HËu thÇn niªn hiÖu ChÝnh Hoµ thø 9 (1688) ghi râ khi Êy x· Qu¸n Çc thuéc huyÖn Giao Thuû, phñ Thiªn Trêng. NhiÒu tÊm bia vµ tµi liÖu ch÷ H¸n ë khu vùc çc tæng Hé X¸, §ç X¸ xa ®Òu x¸c nhËn vïng ®Êt phÝa ®«ng b¾c cña huyÖn Nam Trùc gi¸p s«ng Hång ®Õn tËn gi÷a thÕ kû XIX vÉn cßn lµ Giao Thuû. Dßng s«ng Hång ch¶y qua khu vùc nµy còng ®îc gäi lµ s«ng Giao Thuû.

§Æng Xu©n B¶ng trong Sö häc bÞ kh¶o dùa theo Minh chÝ chÐp r»ng “S«ng §¹i Hoµng ë huyÖn Lþ Nh©n, trªn tiÕp s«ng L«, díi th«ng s«ng Giao thuû”15. S¸ch ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc chua vÒ s«ng Hoµng Giang còng chØ râ nã “ë ®Þa giíi huyÖn Nam Xang, phñ Lý Nh©n b©y giê, phÝa trªn tiÕp s«ng Thiªn M¹c, phÝa díi th«ng víi s«ng Giao Thuû”16. Nh thÕ s«ng Giao thuû lµ ®o¹n s«ng Hång b¾t ®Çu tõ ng· ba Vµng ®æ ra biÓn lµm ®êng ph©n ranh hai tØnh Th¸i B×nh vµ Nam §Þnh sau nµy.

§¬ng nhiªn dßng s«ng Hång- s«ng Giao Thuû vµ cïng víi nã lµ çc b·i båi cµng ngµy cµng v¬n dµi ra biÓn, nhng dßng s«ng vµ cöa biÓn Giao Thuû g¾n liÒn víi ho¹t ®éng cña sø qu©n TrÇn L·m vµ §inh Bé LÜnh ë nöa cuèi thÕ kû X kh«ng thÓ n»m xa khu vùc Qu¸n Çc, L¹c §¹o thuéc huyÖn Nam Trùc vµ t¬ng ®¬ng víi nã ë mét nh¸nh kh¸c cña s«ng Hång lµ cöa biÓn Bè H¶i thuéc thÞ x· Th¸i B×nh vµ s«ng Nam §Þnh nhËn níc tõ s«ng Hång ®æ vµo s«ng §¸y ë chç gi¸p giíi 2 huyÖn ý Yªn vµ NghÜa Hng.

Nh÷ng t liÖu lÞch sö mµ chóng t«i bíc ®Çu tËp hîp vµ ph©n tÝch hoµn toµn trïng hîp víi kÕt qu¶ nghiªn cøu cña çc nhµ ®Þa lý, ®Þa chÊt vÒ dÊu tÝch ®êng bê biÓn thÕ kû thø X trªn ®Êt Nam §Þnh t¬ng ®¬ng víi khu vùc ng· ba s«ng §¸y- s«ng Nam §Þnh (tøc lµ vïng cöa biÓn §¹i Nha xa, n¬i cã ®Òn thê TriÖu ViÖt V¬ng), ch¹y ngang qua khu vùc x· B¸ch TÝnh huyÖn Nam Trùc (mµ dÊu tÝch cßn l¹i lµ §êng Vµng, Cån Vµng) vµ ch¹y tiÕp ®Õn phÝa díi thÞ x· Th¸i B×nh.

14 Tªn lµng x· ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XIX, B¶n dÞch NXB Khoa häc x· héi, H, 1981, tr 58. 15 §Æng Xu©n B¶ng: Sö häc bÞ kh¶o, B¶n dÞch NXB V¨n ho¸ th«ng tin, H, 1997, tr 255.16 Kh©m ®Þnh ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc, B¶n dÞch NXB Gi¸o dôc, H, 1998, TI, tr 484.

232

Trªn ®Þa bµn ®· x¸c ®Þnh ë trªn, cho ®Õn nay vÉn cßn tËp trung kh¸ nhiÒu dÊu tÝch ho¹t ®éng tÝch tr÷ l¬ng thùc, chiªu mé qu©n sÜ, chuÈn bÞ lùc lîng cho c«ng cuéc thèng nhÊt ®Êt níc cña §inh Bé LÜnh.

Khu vùc lµng Bên (Mü Th¾ng, Mü Léc) cã thÓ ®îc coi lµ c¨n cø ®Çu tiªn cña §inh Bé LÜnh trªn ®Êt Nam §Þnh. Ngäc ph¶ ®×nh Bên cho biÕt: §µo N¬ng, ngêi mµ d©n ®Þa ph¬ng thêng gäi lµ §µm hoµng th¸i hËu, th©n mÉu cña §inh Bé LÜnh, thêng cïng «ng ®i ®¸nh dÑp çc sø qu©n. Khi §inh Bé LÜnh cïng Phïng Gia vµ çc tíng tiÕn qu©n ®Õn ®Þa ®Çu huyÖn Mü Léc, phñ Thiªn Trêng th× bÞ mét sø qu©n chÆn ®¸nh. ¤ng lËp ®ån luü ë th«n An BiÖn (tøc lµng Bên) võa chèng cù, l¹i võa ph¸t triÓn thªm lùc lîng. NhiÒu nh©n sÜ, trong ®ã cã Cao Méc, ®· vÒ c¨n cø Bên gióp «ng. Sau mét thêi gian, «ng ®Ó mÑ l¹i c¨n cø, cßn m×nh cïng víi çc tíng lÜnh ®i ®¸nh dÑp ë çc n¬i kh¸c. Sau khi giµnh ®îc th¾ng lîi, ®Þnh ®« ë Hoa L, «ng cho ngêi trë vÒ An BiÖn ®ãn mÑ, míi ®îc biÕt mÑ «ng ®· qua ®êi. §inh Bé LÜnh ph¸i hai tíng lµ Phïng Gia vµ Cao Méc vÒ An BiÖn tr«ng coi l¨ng mé §µo N¬ng. Råi Cao Méc còng mÊt t¹i ®©y. Nh©n d©n trong vïng th¬ng tiÕc, ch«n cÊt vµ thê phông «ng. HiÖn nay t¹i th«n Bên cßn bèn di tÝch liªn quan ®Õn sù kiÖn nµy lµ L¨ng Bµ (l¨ng mé bµ §µo N¬ng), L¨ng ¤ng (l¨ng mé cña Cao Méc), MiÕu Tróc (miÕu thê Phïng Gia) vµ §×nh B-ên lµ n¬i thê chung mÑ vua §inh cïng Cao Méc vµ Phïng Gia. Sù hiÖn diÖn cña mÑ vua §inh ë Mü Th¾ng, Mü Léc x¸c nhËn n¬i ®©y lµ mét c¨n cø quan träng cña §inh Bé LÜnh trong thêi kú ®Çu chiªu binh “dÑp lo¹n”.

Cao Méc (hay Cao Méc CËn), theo nh Ngäc ph¶ ®Òn Thîng (Quang X¸n, Mü Hµ, Mü Léc) vèn lµ mét tuú tíng cña sø qu©n L· T¸ C«ng ë vïng TÕ Giang (Hng Yªn). ¤ng ®i theo L· T¸ C«ng t×m ®Õn Nam §Þnh quy phôc §inh Bé LÜnh.

Trªn ®êng thu phôc sø qu©n Ph¹m Phßng ¸t ë Yªn TiÕn, ý Yªn, §inh Bé LÜnh ®ãng ®ån ë Vên Quan (®×nh Çt §»ng) vµ khu vùc çc ®×nh T©n CÇu, Thîng Th«n, x· Yªn TiÕn. ¤ng cßn dõng ch©n ë trang §åi Thîng (nay lµ hai th«n Tam Quang, D¬ng Håi thuéc x· Yªn Th¾ng, ý Yªn) mé thªm tíng giái. T¹i ®©y ®· cã 18 ngêi t×nh nguyÖn ®i theo. T¬ng truyÒn §inh Bé LÜnh ®· nghØ t¹i khu vùc mµ sau nµy lµ ®Òn Vua §inh. Gß §¹i DuyÖt lµ n¬i §inh Bé LÜnh chØ huy qu©n sÜ luyÖn tËp. Çnh ®ång Mo lµ n¬i qu©n sÜ bá l¹i nh÷ng mo cau gãi c¬m nhiÒu ®Õn møc chÊt thµnh nh÷ng ®èng lín...

233

Nh÷ng ngµy th¸ng ®Çu tiªn lùc lîng cßn nhá yÕu, §inh Bé LÜnh ®· ®îc sù gióp ®ì, che chë cña nh©n d©n ®Þa ph¬ng. Th¸nh §Ëu ®¹i v¬ng ®îc thê ë Phñ Bµ (§¾c Lùc, Liªn B¶o, Vô B¶n) vèn lµ nµng §Ëu b¸n níc ë ®Çu th«n. Khi vua §inh thua trËn ch¹y ®Õn nghØ nhê, bµ ®· gióp cho c¬m ¨n, ¸o mÆc, löa sëi... mµ kh«ng nhËn sù tr¶ ¬n. L·ng C«ng lµ vÞ thÇn ®îc thê ë ®×nh Qu¶ng Thîng (Yªn L¬ng, ý Yªn) do cã c«ng nu«i vua §inh. Hµng lo¹t çc tíng t¸ kh¸c ®îc §inh Bé LÜnh ph¸i ®i kh¾p çc ®Êt ý Yªn, Vô B¶n, Nam Trùc, Mü Léc... chiªu mé qu©n sÜ.

TrÇn C«ng MÉn, ngêi S¬n T©y theo vÒ víi vua §inh l¹i ®îc cö xuèng phñ NghÜa Hng ®Ó chiªu mé qu©n sÜ. ¤ng lÊy vî ngêi trang Th¸i DuyÕn lµ bµ XuyÕn N¬ng vµ tËp hîp ®îc ®Õn ngh×n trai tr¸ng quª vî tham gia nghÜa qu©n.

§¬ng Chu, ngêi H¬ng §« (B×nh Lôc, Hµ Nam) ®îc §inh Bé LÜnh cö lµm sø gi¶ ®i ®Õn çc ®¹o ®Ó chiªu mé qu©n sÜ, trong ®ã chØ riªng lµng Híng NghÜa, Minh ThuËn, Vô B¶n cã ®Õn 18 ngêi ®i. Hä trë thµnh niÒm tù hµo cña lµng quª vµ ®îc d©n lµng Híng NghÜa lËp ®Òn thê.

NguyÔn BÆc, vÞ ®¹i c«ng thÇn lõng lÉy danh tiÕng cña nhµ §inh, vèn ®· x«ng pha trËn m¹c cïng víi vua §inh tõ nh÷ng ngµy míi dÊy qu©n ë Hoa L còng ®· vÒ ®©y. Ngäc ph¶ ®Òn Phó Cèc (Thµnh Lîi, Vô B¶n) cho biÕt NguyÔn BÆc thõa lÖnh §inh Bé LÜnh vÒ Phó Cèc chiªu mé qu©n sÜ. ChØ trong vßng mÊy chôc ngµy mµ «ng ®· chiªu mé ®îc h¬n ba ngh×n ngêi. NguyÔn BÆc còng lµ ng-êi chiªu dô ®îc Lª Khai- bËc hïng trëng ë Vô B¶n, NguyÔn TÊn- thæ hµo vïng An L¸, Nam Trùc. D©n phñ NghÜa Hng theo vÒ víi Lª Khai rÊt ®«ng. NguyÔn TÊn do cã nhiÒu c«ng lao ®· ®îc phong lµm KiÓm nghÜa hÇu vµ ®îc ban thùc Êp ë lµng An L¸, nay thuéc x· NghÜa An, huyÖn Nam Trùc.

T¹i vïng cöa biÓn Kú Bè, bªn c¹nh TrÇn L·m cßn cã Bïi Quang Dòng vèn lµ ngêi Phong Ch©u (Phó Thä) còng sím theo vÒ víi §inh Bé LÜnh vµ ho¹t ®éng t¹i ®©y. Khi §inh Bé LÜnh lªn ng«i vua, «ng ®îc phong lµm Anh Dùc tíng qu©n sung §iÖn tiÒn ®« chØ huy sø kiªm Thiªm sù. ¤ng ®îc thê t¹i tõ ®êng hä Bïi x· T©n B×nh huyÖn Vò Th, chØ çch ®×nh Kú Bè thê TrÇn L·m 2 c©y sè.

Sím nhËn ra vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng cña vïng cöa s«ng, ®ång b»ng duyªn h¶i, §inh Bé LÜnh ®· khÐo lÐo kÕt hîp lùc lîng cña vïng Hoa L hiÓm yÕu víi vïng duyªn h¶i trï phó, l¹i cã mét chñ tr¬ng tÝch cùc khai th¸c çc tiÒm n¨ng (nh©n lùc, vËt lùc, giao

234

th«ng, qu©n sù) cña vïng ®Êt nµy, ®· biÕn vïng ®Êt h¹ lu vµ cöa biÓn s«ng Hång, s«ng §¸y khi Êy trë thµnh trung t©m quy tô søc m¹nh cña toµn bé vïng ch©u thæ. ChÝnh tõ ®©y «ng ®· tiÕn hµnh c«ng cuéc thèng nhÊt ®Êt níc.

ThÇn ph¶ NhuÖ Khª cßn ghi l¹i ë vïng Mü Léc, t¹i x· §Ö Tam cã TrÇn ViÕt Dòng, x· NhuÖ Khª cã NguyÔn §øc Long, NguyÔn §øc Häc, x· N¨ng Lù cã TrÇn Xu©n TiÒn, TrÇn ThÞ Thuû, x· B×nh Gi· cã L¬ng V¨n Ho»ng, Ng« TÊt An tham gia ®éi qu©n cña §inh Bé LÜnh. Anh em §øc Long, §øc Häc cïng 30 ngêi thuéc 5 hä: NguyÔn, TrÇn, Hoµng, Bïi, Mai lóc ®Çu theo vÒ víi TrÇn L·m nhng ®Õn khi §inh Bé LÜnh n¾m gi÷ binh quyÒn, l¹i hÕt lßng tù nguyÖn phß t¸ «ng. Nhê cã c«ng thu phôc ®îc sø qu©n Ph¹m B¹ch Hæ vµ ®¸nh dÑp sø qu©n §ç C¶nh Th¹c mµ §øc Long ®îc phong lµm Hïng trÊn tam kú giang ch©u tíng qu©n, §øc Häc ®îc phong lµ NhuÖ Khª m¹c trung duÖ tiÕt tíng qu©n.... D©n lµng NhuÖ Khª ®· dùng sinh tõ thê TrÇn L·m vµ hai «ng §øc Long, §øc Häc. Trong ®Òn thê, vÞ hiÖu cña TrÇn L·m ®îc ®Æt trªn vµ díi lµ vÞ hiÖu cña hai «ng. Khi çc «ng mÊt, d©n lµng söa ®Òn t¹c tîng vµ thêng xuyªn h¬ng khãi.

T¹ Sïng Hy ngêi vïng Hoa L, Ninh B×nh ®Õn An Nh©n, Thµnh Lîi, Vô B¶n d¹y häc, råi b¾t ®Çu tõ ®©y ®i theo §inh Bé LÜnh. ¤ng lµ ngêi cã c«ng ph¸ vßng v©y cña Ng« sø qu©n cøu tho¸t §inh Bé LÜnh. Mang nÆng ©n nghÜa víi T¹ Sïng Hy, §inh Bé LÜnh ®· phong «ng lµ Sïng Hy ®¹i v¬ng, cho nhËn thùc Êp ë Thiªn B¶n (Vô B¶n). Khi T¹ Sïng Hy mÊt, nh©n d©n trong vïng tæ chøc ch«n cÊt, vua §inh sai quan vÒ lµm lÔ. Hµng n¨m cø ®Õn ngµy sinh cña T¹ Sïng Hy, vua ®Òu ngù gi¸ vÒ ®×nh An Nh©n (®×nh thê T¹ Sïng Hy) ®Ó lµm lÔ, biÓu d¬ng c«ng tr¹ng vµ diÔn l¹i cuéc v©y cøu.

§Ëu N¬ng, ngêi gióp vua lóc thÊt trËn ch¹y qua, ®· mÊt tríc khi §inh Bé LÜnh hoµn thµnh sù nghiÖp thèng nhÊt ®Êt níc. Khi lªn ng«i, «ng ban s¾c chØ phong §Ëu N¬ng lµm Th¸nh §Ëu ®¹i v¬ng. Lµng quª bµ, trang §¾c Th¾ng còng ®îc ban thëng tiÒn ®Ó mua tù ®iÒn.

Ph¹m C¶, ngêi ®· tËp hîp ®îc hµng tr¨m ngêi lµng ®Õn theo §inh Bé LÜnh dÑp lo¹n, sau ®îc phong lµm HuyÖn do·n huyÖn Thiªn B¶n (Vô B¶n). Mét bµ mÑ ngêi lµng Liªn X¬ng x· HiÓn Kh¸nh sinh h¹ ®îc bèn ngêi con trai th× ®· göi c¶ bèn con phß vua §inh dÑp lo¹n. Bèn ngêi con cña bµ sau nµy ®Òu ®îc thê t¹i bèn ®×nh §«ng- T©y- Nam- B¾c cña lµng.

235

Víi nhiÒu çch thøc kh¸c nhau, nh©n d©n ®Þa ph¬ng ®· tÝch cùc tham gia vµo sù nghiÖp thèng nhÊt ®Êt níc thÕ kû X cña §inh Bé LÜnh. Dï lµ gi¸n tiÕp hay trùc tiÕp, nh÷ng ngêi cã tªn hä cô thÓ vµ c¶ nh÷ng ngêi kh«ng ®îc nh¾c ®Õn ®Òu gãp phÇn lµm chuyÓn ®æi vÒ c¨n b¶n thÕ vµ lùc cña §inh Bé LÜnh trªn vïng ®Êt nµy.

Trong çc vÞ tíng thêi §inh cã c«ng trong sù nghiÖp dùng níc cña §inh Bé LÜnh ®îc thê t¹i ®Þa bµn Nam §Þnh cã nhiÒu vÞ ®Õn ®©y tõ çc vïng ®Êt kh¸c nhau. NhiÒu ngêi tõ quª h¬ng Hoa L ®Õn, cã ngêi tõ Thanh Ho¸ ra, cã ngêi tõ S¬n T©y, Hng Yªn… xuèng. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ hµo kiÖt tõ çc n¬i ®Òu tô héi vÒ ®©y. Còng kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ çc hµo trëng, nh÷ng ngêi ®øng ®Çu çc thÕ lùc hïng m¹nh nhÊt lóc ®ã ®Òu ®Æc biÖt quan t©m ®Õn vïng ®Êt Nam §Þnh. Ban ®Çu lµ TrÇn L·m hïng cø vïng Bè H¶i KhÈu, råi §inh Bé LÜnh ®Õn víi TrÇn L·m, x©y dùng c¨n cø ë Nam §Þnh. TiÕp ®Õn Ph¹m B¹ch Hæ, KiÒu C«ng H·n, L· T¸ §êng, Ng« NhËt Kh¸nh, Qu¶ng TrÝ C«ng… còng ®Òu t×m vÒ vµ g¾n bã víi m¶nh ®Êt nµy. §Êy lµ h×nh ¶nh cô thÓ vµ sinh ®éng cña mét d¹ng tô héi hµo kiÖt bèn ph¬ng vµ sù tô héi Êy, ®Õn lît nã l¹i n©ng cao thªm vÞ trÝ chÝnh trÞ vµ qu©n sù cña vïng ®Êt cöa s«ng trï mËt. §©y lµ c¬ së hÕt søc quan träng cho §inh Bé LÜnh giµnh th¾ng lîi trong sù nghiÖp thèng nhÊt ®Êt níc nöa cuèi thÕ kû X.

Tríc sù lín m¹nh cña thÕ lùc vïng Giao Thuû- Cöa Bè, rÊt nhiÒu vÞ hïng trëng ®· t×m ®Õn m¶nh ®Êt Nam §Þnh vµ quy phôc.

L· §êng lµ hµo trëng vïng TÕ Giang (V¨n Giang, Hng Yªn). ¤ng ®îc d©n lµng Quang X¸n, Mü Hµ, Mü Léc coi lµ vÞ thÇn tæ cña m×nh. Ngäc ph¶ ®Òn Thîng- n¬i thê «ng cïng vî lµ Qu¸ch phu nh©n- cho biÕt tªn hiÖu cña «ng lµ L· T¸ C«ng, ®· tõng trÊn gi÷ vµ hïng cø ë vïng TÕ Giang vµo cuèi thêi Ng«. Sau ®ã, «ng cïng víi L· §×nh §Ö, L· §×nh KÝnh, Cao Méc CËn ®em qu©n ®Õn ThÞnh LiÖt (Mü Hµ, Mü Léc) ñng hé §inh Bé LÜnh. ¤ng lËp ®îc nhiÒu c«ng tr¹ng nªn vua ban hiÖu lµ T¸ C«ng, l¹i ®îc h¬n ngh×n mÉu léc ®iÒn t¹i Mü Hµ. T¹i ®©y, khi vÒ hu, «ng ®· chiªu tËp d©n c khai hoang ruéng ®Êt, më chî SÐt... Sau nµy do s«ng lµm lë ®Êt, d©n c chuyÓn vµo trong ®ª, «ng ®· tæ chøc x©y dùng çc c«ng tr×nh c«ng céng nh ®êng s¸, cÇu cèng.... Çc vÞ tuú tíng cïng «ng vÒ Nam §Þnh yÕt kiÕn vua §inh còng ®îc ph©n cho 4 gi¸p trong lµng thê phông.

236

Ph¹m B¹ch Hæ (Ph¹m Phßng ¸t), ngêi Kim §éng (Hng Yªn) vèn lµ §« chØ huy sø TiÒn ®¹o tíng qu©n anh hïng cña Ng« QuyÒn trong trËn B¹ch §»ng lÞch sö. D¬ng Tam Kha tiÕm quyÒn, sai Ph¹m B¹ch Hæ cïng çc tíng KiÒu C«ng H·n, §ç C¶nh Th¹c, Ng« NhËt Kh¸nh ®em qu©n ®i b¾t Ng« X¬ng NgËp ë Nam S¸ch Giang. Nöa ®êng, çc «ng bµn mu ®a Th¸i tö Ng« X¬ng NgËp ®Õn dÊu trong ®éng nói vµ quay vÒ triÒu phÕ truÊt D¬ng Tam Kha. §Õn khi anh em Ng« X¬ng NgËp, Ng« X¬ng V¨n mÊt, Ph¹m B¹ch Hæ chiÕm cø vïng ®Êt quª h¬ng m×nh vµ trë thµnh mét trong 12 sø qu©n hïng cø ë ®Êt §»ng Ch©u (Kim §éng, Hng Yªn). Theo ngäc ph¶ ®Òn vua §inh (Yªn Th¾ng) th× ban ®Çu, tríc sù tÊn c«ng cña §inh Bé LÜnh, «ng chèng cù quyÕt liÖt. Nhng sau thÊt b¹i, «ng lui dÇn xuèng phÝa nam ®ãng qu©n ë phêng Qu¸n §æ (Thîng §ång, Yªn TiÕn). §inh Bé LÜnh nhê sù gióp ®ì cña nh©n d©n ®Þa ph¬ng ®· dô hµng ®îc Ph¹m B¹ch Hæ. T¬ng truyÒn ®×nh Thîng §ång lµ c¨n cø cña Ph¹m B¹ch Hæ, còng lµ n¬i héi qu©n cña Ph¹m B¹ch Hæ víi §inh Bé LÜnh. ThÇn tÝch ®×nh NhuÖ Khª (Mü Trung, Mü Léc) cho biÕt thªm NguyÔn §øc Häc, NguyÔn §øc Long ngêi lµng ®ã cã c«ng dô hµng Ph¹m B¹ch Hæ. Sau khi thu phôc Ph¹m B¹ch Hæ, §inh Bé LÜnh cho x©y dùng n¬i ®©y thµnh cung ®iÖn. §×nh Çt §»ng ®Õn nay vÉn cßn lu l¹i ®«i c©u ®èi: “LÇu g¸c Çt §»ng cã tiÕng, l©u ®µi chãt vãt sinh khÝ lµnh. N¬i ®©y, gÇn víi Trêng Yªn cã cung ®iÖn cña vua ®îc m©y lµnh che chë”. Ph¹m B¹ch Hæ víi toµn bé lùc lîng hïng hËu cña m×nh chñ yÕu ®ãng trªn ®Êt ý Yªn ®· vÒ theo §inh Bé LÜnh vµ lµm cho lùc lîng cña §inh Bé LÜnh ph¸t triÓn vît bËc. Ph¹m B¹ch Hæ vµ ®éi qu©n çt cø cña «ng tríc ®©y ®· trë thµnh lùc lîng tinh binh tiªn phong trong sù nghiÖp thèng nhÊt ®Êt níc cña §inh Bé LÜnh. ChÝnh v× nh÷ng ®ãng gãp quan träng nµy mµ Ph¹m B¹ch Hæ ®· ®îc vua §inh phong lµm Th©n vÖ tíng qu©n17. §Òn thê chÝnh Ph¹m B¹ch Hæ ë §»ng Ch©u, ngay bªn bê s«ng Hång (çch thÞ x· Hng yªn 3 c©y sè) cã ®«i c©u ®èi, trong ®ã vÕ ®Çu nãi râ cuéc ®êi vµ c«ng nghiÖp cña «ng: “Ng« t-íng, §inh thÇn, hïng lo¹n gi¶, n¨ng trÞ” (Tíng nhµ Ng«, t«i nhµ §inh, khoÎ lµm lo¹n, ¾t hay lµm trÞ).

Ph¹m Cù Lîng ngêi vïng Nam S¸ch, H¶i D¬ng, «ng néi lµ §ång gi¸p tíng qu©n cña Ng« QuyÒn vµ cha lµ Tham chÝnh ®« ®èc díi thêi Nam TÊn V¬ng. Anh em Ph¹m H¹p, Ph¹m Cù Lîng tuy tuæi cßn trÎ nhng lµ mét thÕ lùc m¹nh trong vïng. Hä chiªu dô nh©n tµi, chuÈn bÞ l¬ng th¶o vµ ®îc tin §inh Bé LÜnh ®ang tËp hîp lùc lîng

17 §¹i ViÖt sö ký toµn th, TI, B¶n dÞch ®· dÉn, tr 209.

237

chuÈn bÞ cho c«ng cuéc thèng nhÊt ®Êt níc, hä ®· tù nguyÖn ®em toµn bé qu©n b¶n bé ®i theo vµ ®îc giao träng tr¸ch trÊn gi÷ vµ x©y dùng lùc lîng ë vïng cöa biÓn §¹i ¸c, cöa ngâ hiÓm yÕu nhÊt nèi liÒn quª h¬ng «ng víi Hoa L. Çc th«n Hng Léc, H¶i L¹ng, Hng NghÜa, Thîng Kú, H¹ Kú thuéc x· NghÜa ThÞnh (NghÜa Hng) vµ nh÷ng lµng x· kh¸c ë khu vùc ng· ba s«ng Nam §Þnh ®æ vµo s«ng §¸y ®Òu cã dÊu Ên ho¹t ®éng cña «ng. §×nh Hng Léc xa nay vÉn ®îc coi lµ n¬i kû niÖm chÝnh cña «ng gi÷a vïng quan ¶i träng yÕu nµy. §Õn ngµy th¾ng lîi Ph¹m H¹p ®îc §inh Tiªn Hoµng phong lµm VÖ uý, cßn Ph¹m Cù Lîng ®îc phong lµ T©m phóc tíng qu©n, coi viÖc thÞ vÖ, trÊn gi÷ kinh ®« Hoa L.

ViÖc ®¸nh b¹i sø qu©n KiÒu C«ng H·n (KiÒu Tam ChÕ) còng diÔn ra trªn ®Êt Nam §Þnh. KiÒu C«ng H·n lµ ch¸u néi cña KiÒu C«ng TiÔn vµ lµ anh ruét cña sø qu©n KiÒu ThuËn, hïng cø t¹i Phong Ch©u. Còng nh Ph¹m B¹ch Hæ, KiÒu C«ng H·n tõng lËp chiÕn c«ng trªn s«ng B¹ch §»ng n¨m 938, lµ ngêi ®· mu giÊu Ng« X¬ng NgËp bÊt chÊp lÖnh truy b¾t cña D¬ng Tam Kha. Khi Ng« X-¬ng V¨n mÊt, «ng chiÕm gi÷ vïng ®Êt ch©u Phong. N¨m 967, §inh Bé LÜnh ®em qu©n ®¸nh dÑp, «ng ch¹y xuèng Giao Thuû víi hy väng cã thÓ phèi hîp víi Ng« NhËt Kh¸nh ë ®©y. BiÕt tin Ng« NhËt Kh¸nh ®· hµng, «ng ®Þnh ®em qu©n vÒ ¸i Ch©u (Thanh Ho¸). Lª Khai vµ NguyÔn TÊn díi quyÒn chØ huy cña NguyÔn BÆc ®· bè trÝ s½n lùc lîng ®ãn ®¸nh KiÒu C«ng H·n. Võa míi ch¹y ®Õn th«n V¹n DiÖp (Nam Phong, Nam Trùc) th× KiÒu C«ng H·n bÞ sa vµo vßng v©y cña NguyÔn TÊn. BÞ th¬ng nÆng, «ng võa ph¶i chèng tr¶ võa th¸o ch¹y. §Õn Vông LÉm (T©y L¹c, §ång S¬n, Nam Trùc) tøc lµ ®Õn s¸t ®êng bê biÓn khi Êy, thÕ ®· cïng, lùc ®· kiÖt, «ng buéc ph¶i quay trë l¹i. Tíi th«n An Lòng, KiÒu C«ng H·n ®îc mét bµ hµng níc cøu gióp, lµm gái ç tr¾m cho ¨n. ¡n xong, «ng ch¹y ®Õn Lòng KiÒu th× kiÖt søc... HiÖn nay c¶ tæng B¸i D-¬ng (gåm B¸i D¬ng, An Lòng, HiÖp LuËt...) ®Òu t«n «ng lµm thµnh hoµng. §Òn thê chÝnh lµ ®Òn Gin (B¸i D¬ng, Nam D¬ng).

Ngäc ph¶ §¬ng Chu ®¹i v¬ng cho biÕt §inh §iÒn, NguyÔn BÆc ®îc giao ®i ®¸nh Qu¶ng TrÝ C«ng ë Giao Thuû. Qu¶ng TrÝ C«ng trong ký øc d©n gian lµ mét lùc lîng çt cø chiÕm gi÷ vÞ trÝ quan yÕu ë vïng ®Êt cöa s«ng nµy. TiÕc r»ng cho ®Õn nay chóng t«i vÉn cha t×m ®îc tµi liÖu nµo cô thÓ h¬n ®Ó x¸c ®Þnh ®ån tr¹i cña Qu¶ng TrÝ C«ng thuéc lµng x· nµo trªn ®Êt Giao Thuû xa.

238

Kh«ng dõng ë ®ã, Nam §Þnh cßn lµ c¨n cø, bµn ®¹p ®Ó §inh Bé LÜnh më çc cuéc tÊn c«ng tiªu diÖt çc lùc lîng ®èi lËp, hoµn thµnh sù nghiÖp vÎ vang thèng nhÊt ®Êt níc.

Ngäc ph¶ cßn cho biÕt, sau khi tËp hîp ®îc mét lùc lîng lín, §inh Bé LÜnh lËp ®µn tÕ trêi råi chia qu©n ra ®¸nh çc sø qu©n. §inh Bé LÜnh cïng hai con trai trùc tiÕp ®¸nh §ç C¶nh Th¹c ë §ç §éng Giang (vïng Thanh Oai, Hµ T©y). §inh Bé LÜnh lóc ®Çu do chñ quan nªn bÞ §ç C¶nh Th¹c bao v©y. §îc tin cÊp b¸o, §¬ng Chu tíng qu©n cïng qu©n lÝnh ®Õn gi¶i v©y cho §inh Bé LÜnh. Çc lùc lîng phèi hîp tiÕn c«ng dån ®¸nh tan lùc lîng cña §ç C¶nh Th¹c ngay t¹i vïng c¨n cø hiÓm yÕu. §ç C¶nh Th¹c bÞ TrÇn C«ng MÉn chÐm ®Çu.

VÉn theo ngäc ph¶ nµy, trong khi §inh Bé LÜnh ®¸nh sø qu©n §ç §éng Giang th× Lª Hoµn ®îc ph¸i ®i ®¸nh KiÒu ThuËn ë Hoa Khª (Phó Thä), Ph¹m H¹p, §ç ThÝch ®¸nh NguyÔn Gia Loan ë VÜnh Mé. Theo s¸ch ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc th× §ç ThÝch lµ ngêi §¹i §ª thuéc Thiªn B¶n (tøc lµ ngêi huyÖn Vô B¶n ngµy nay)18.

Sø qu©n Ng« NhËt Kh¸nh thuéc dßng dâi Ng« QuyÒn lµ mét thÕ lùc m¹nh, chiÕm gi÷ khu vùc §êng L©m quª h¬ng hä Ng«. Ngäc ph¶ Khai thiªn ®¹i v¬ng cho biÕt Lª Khai theo NguyÔn BÆc yÕt kiÕn vua §inh, ®îc cö lµm tíng. «ng cïng vî tiÕn th¼ng ®Õn §-êng L©m (Ba V×, Hµ T©y), ph¸ tan toµn bé c¨n cø cña sø qu©n Ng« NhËt Kh¸nh. Còng cã tµi liÖu chÐp sau thÊt b¹i ë §êng L©m, Ng« NhËt Kh¸nh ch¹y vÒ x©y dùng lùc lîng ë Giao Thuû, råi sau ®ã theo hµng §inh Bé LÜnh vµ trë thµnh phß m· cña vua §inh.

Trong sè 12 sø qu©n, Ng« X¬ng XÝ lµ sø qu©n cã thÕ lùc m¹nh h¬n c¶. Mét phÇn v× Ng« X¬ng XÝ lµ con Thiªn S¸ch V¬ng Ng« X¬ng NgËp, ch¸u Nam TÊn V¬ng Ng« X¬ng V¨n, ®îc thõa h-ëng lùc lîng cña cha, chó ®Ó l¹i, mét phÇn v× Ng« X¬ng XÝ ch¹y vµo hïng cø ë xø Thanh, n¬i uy thÕ nhµ Ng« cßn m¹nh, l¹i çch xa ch©u thæ s«ng Hång. C¨n cø B×nh KiÒu cña Ng« X¬ng XÝ ®îc x©y dùng trªn ®Þa bµn çc x· Hîp Lý, Hîp Th¾ng, Hîp TiÕn, Hîp Thµnh (huyÖn TriÖu S¬n, tØnh Thanh Ho¸). T¹i ®©y cßn dÊu vÕt mét toµ thµnh h×nh vu«ng mçi c¹nh dµi 180 mÐt lµ chøng tÝch ®¹i b¶n doanh cña «ng. §©y còng chÝnh lµ lùc lîng mµ §inh Bé LÜnh ph¶i dån nhiÒu t©m søc nhÊt ®Ó ®¸nh dÑp. Tõ vïng TriÖu 18 Kh©m ®Þnh ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc, B¶n dÞch ®· dÉn, tr 243. Sau nµy §ç ThÝch lµ Chi hËu néi nh©n (mét chøc quan chuyªn ®Ó sai b¶o, truyÒn lÖnh phôc vô trong cung vua §inh ë Hoa L) lîi dông lóc vua §inh Tiªn Hoµng say rîu n»m ë trong s©n cung cÊm ®· giÕt vua. NguyÔn BÆc ®· b¾t ®îc §ç ThÝch vµ chÐm chÕt.

239

S¬n Thanh Ho¸, cã nh÷ng lÇn Ng« X¬ng XÝ kÐo qu©n ra phèi hîp víi §ç C¶nh Th¹c ë §ç §éng Giang. Còng cã lÇn Ng« X¬ng XÝ cßn tÊn c«ng trùc tiÕp vµo c¨n cø cña §inh Bé LÜnh trªn ®Êt Nam §Þnh. Trong thêi gian lËp ®ån luü ë th«n Bên, §inh Bé LÜnh ph¶i nhiÒu lÇn chèng tr¶ çc cuéc tÊn c«ng cña Ng« sø qu©n mµ vÉn kh«ng ph©n th¾ng b¹i. Ngäc ph¶ MiÕu C¶ (An Nh©n, Thµnh Lîi, Vô B¶n) cho biÕt cã lÇn §inh Bé LÜnh trùc tiÕp cÇm qu©n ®¸nh th¼ng vµo thµnh luü Ng« sø qu©n, nhng l¹i bÞ qu©n Ng« v©y chÆt. T¹ Sïng Hy ph¶i ®em qu©n sÜ tíi ph¸ phßng v©y gi¶i tho¸t cho §inh Bé LÜnh.

§Õn khi x©y dùng ®îc lùc lîng ®ñ m¹nh, ®îc NguyÔn TÊn gãp thªm mu kÕ, tõ ®Êt Nam §Þnh, §inh Bé LÜnh më cuéc tÊn c«ng quyÕt ®Þnh vµo c¨n cø B×nh KiÒu. TruyÒn thuyÕt d©n gian trong vïng th× tríc khÝ thÕ tÊn c«ng nh vò b·o cña §inh Bé LÜnh, thÊy søc kh«ng chèng cù næi, Ng« X¬ng XÝ ®· lËp tøc d©ng thµnh B×nh KiÒu, ®Çu hµng §inh Bé LÜnh. Cuéc ®¸nh dÑp Ng« sø qu©n (Ng« X¬ng XÝ) th¾ng lîi nhanh gän vµ kh«ng tèn x¬ng m¸u. S¸ch §¹i ViÖt sö ký toµn th chÐp tæng hîp vÒ sù kiÖn nµy nh sau: “Khi Minh C«ng mÊt, gÆp lóc bän con em cña Ng« Tiªn chóa ë §ç §éng Giang h¬n 500 ngêi ®em qu©n ®Õn ®¸nh, míi vµo ®Õn ®Êt ¤ Man th× bÞ ngêi lµng Êy lµ Ng« phã sø ®¸nh b¹i ph¶i trë vÒ. Bé LÜnh nghe tin, liÒn cÊt qu©n ®¸nh vïng s¸ch ®éng Êy, kh«ng bé l¹c nµo kh«ng hµng phôc. Tõ ®ã nh©n d©n ë kinh phñ ®Òu kh©m phôc theo vÒ. Nhµ Ng« mÊt” 19.

MÆc dï cha thÓ phôc dùng ®îc mét çch ®Çy ®ñ, chÝnh x¸c toµn bé qu¸ tr×nh x©y dùng lùc lîng, c«ng cuéc ®¸nh dÑp çc thÕ lùc çt cø, thèng nhÊt giang s¬n ®Êt níc håi cuèi nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû X, nhng qua nh÷ng tµi liÖu bíc ®Çu tËp hîp ®îc, chóng ta còng cã thÓ h×nh dung ®îc vai trß vµ vÞ trÝ cña ®Êt Nam §Þnh cïng nh÷ng ho¹t ®éng cña §inh Bé LÜnh ë ®©y. Kh«ng chØ cã §inh Bé LÜnh mµ hÇu nh tÊt c¶ çc bËc “hïng trëng” ®¬ng thêi ®Òu trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp muèn chän ®Êt nµy lµm n¬i thi thè tµi n¨ng. V× thÕ Nam §Þnh võa lµ n¬i tô héi, võa lµ n¬i giµnh giËt ¶nh hëng cña hµo kiÖt bèn ph¬ng. Còng gièng nh çc vÞ thñ lÜnh kh¸c, §inh Bé LÜnh kh«ng thÓ kh«ng sím ®em lùc lîng míi g©y dùng cña m×nh ë Hoa L vÒ ®©y. Tuy nhiªn, h¬n h¼n çc thñ lÜnh kh¸c lµ §inh Bé LÜnh ®· biÕt vµ cã ®ñ tÇm khai th¸c mét çch triÖt ®Ó çc ®iÒu kiÖn thuËn lîi cña vïng ®Êt nµy ®Ó biÕn toµn bé vïng ®Êt Hoa L- Nam §Þnh thµnh trung t©m tËp hîp vµ 19 §¹i ViÖt sö ký toµn th, TI, B¶n dÞch ®· dÉn, tr 209.

240

quy tô søc m¹nh cña c¶ níc, thµnh c¨n cø v÷ng ch¾c cho sù nghiÖp thèng nhÊt ®Êt níc. Còng b»ng chÝnh lùc lîng míi tËp häp ®îc, «ng ®· tæ chøc ®¸nh b¹i çc thÕ lùc ®èi lËp ngay trªn ®Êt Nam §Þnh nh KiÒu C«ng H·n, Ph¹m B¹ch Hæ, Ng« NhËt Kh¸nh, Qu¶ng TrÝ C«ng.... råi biÕn Nam §Þnh- Hoa L thµnh bµn ®¹p cho çc cuéc tiÕn c«ng cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh tiªu diÖt çc sø qu©n cßn l¹i còng nh çc lùc lîng ®èi lËp kh¸c. B¾t ®Çu tõ Hoa L- Nam §Þnh vµ xuÊt ph¸t tõ Hoa L- Nam §Þnh, §inh Bé LÜnh ®· tõng bíc hoµn thµnh sù nghiÖp vÜ ®¹i thèng nhÊt toµn bé non s«ng ®Êt n-íc vÒ mét mèi.

N¨m 968 sau khi ®· ®¸nh b¹i ®îc çc sø qu©n, hoµn thµnh sù nghiÖp thèng nhÊt ®Êt níc, §inh Bé LÜnh lªn ng«i Hoµng ®Õ, ®Æt quèc hiÖu lµ §¹i Cå ViÖt, ®ãng ®« ë Hoa L, ®Æt niªn hiÖu míi lµ Th¸i B×nh. TiÕp sau chiÕn c«ng kú vÜ ë cöa biÓn B¹ch §»ng cuèi n¨m 938, sù kiÖn nµy ®¸nh dÊu bíc trëng thµnh vît bËc cña quèc gia d©n téc.

Kinh ®« Hoa L chñ yÕu n»m trªn ®Þa phËn x· Trêng Yªn, huyÖn Hoa L, tØnh Ninh B×nh ®îc bao bäc bëi hÖ thèng nói ®¸ v«i kh¸ hiÓm trë. ChÝnh Lý C«ng UÈn sau nµy ®· chØ ra rÊt râ “thµnh Hoa L Èm thÊp, chËt hÑp, kh«ng ®ñ lµm chç ë cña ®Õ v-¬ng”20, nhng ch¾c lµ khi míi ®¸nh dÑp çc sø qu©n, thèng nhÊt ®Êt níc, §inh Bé LÜnh kh«ng thÓ kh«ng chän n¬i ®©y ®Ó b¶o ®¶m sù an toµn cho v¬ng triÒu tríc t×nh h×nh phøc t¹p trong níc vµ nhÊt lµ tríc sù nhßm ngã cña çc thÕ lùc phong kiÕn ph¬ng B¾c.

Hoa L håi thÕ kû X tuy n»m gi÷a vïng nói non hiÓm trë, nhng l¹i liÒn s«ng vµ kh«ng xa biÓn. M¹ch m¸u giao th«ng quan träng nhÊt nèi th«ng Hoa L víi ch©u thæ s«ng Hång vµ mäi miÒn ®Êt n-íc lµ con ®êng thuû qua s«ng Hoµng Long ë phÝa b¾c kinh thµnh ®æ ra s«ng Kªnh Gµ, råi chÈy vµo s«ng §¸y. S«ng §¸y võa lµ tuyÕn ®êng huyÕt m¹ch, võa lµ chiÕn hµo chë che cho Hoa L ë phÝa sau. Cöa s«ng §¸y khi Êy chÝnh lµ cöa ngâ quan träng nhÊt cña kinh ®« Hoa L. Tõ Hoa L theo hÖ thèng ®êng thuû còng cã thÓ ra cöa biÓn ThÇn Phï vµ ®i s©u vµo miÒn lu vùc s«ng M· (Thanh Ho¸), s«ng Lam (NghÖ An). Søc sèng cña vïng kinh ®« Hoa L dêng nh tuú thuéc c¶ vµo hÖ thèng giao th«ng ®êng thuû vµ ®Õn khi hÖ thèng giao th«ng ®êng thuû nµy mÊt dÇn vÞ trÝ thuËn tiÖn


241

th× vÞ trÝ “qu¸ ®é”, “b¶n lÒ” vµ “liÒn kho¶nh” cña Hoa L míi mÊt dÇn ®i.

Nam §Þnh, vïng ®Êt c¨n b¶n cña §inh Bé LÜnh trong sù nghiÖp thèng nhÊt ®Êt níc tríc ®©y th× b©y giê trë thµnh yÕu ®Þa cho sù tån vong cña triÒu ®×nh Hoa L. §ång thêi víi viÖc dån t©m søc x©y dùng triÒu ®×nh Hoa L lµ viÖc §inh Bé LÜnh lo cñng cè vµ x©y dùng lùc lîng ë vïng ®Êt Nam §Þnh.

Khi §inh Bé LÜnh lªn ng«i Hoµng ®Õ th× TrÇn Minh C«ng ®· mÊt, nhng «ng vÉn lÊy trang L¹c §¹o huyÖn Nam Ch©n (Nam Trùc) vèn lµ lµng quª g¾n liÒn víi ho¹t ®éng cña TrÇn Minh C«ng bªn cöa s«ng Giao Thuû tríc ®©y lµm ®Êt phong thùc Êp cho «ng. Em trai TrÇn Minh C«ng lµ TrÇn Th¨ng còng ®îc §inh Bé LÜnh g¶ con g¸i cña m×nh lµ c«ng chóa Minh Ch©u vµ phong lµm Phß m· ®« uý. Sù g¾n bã m¸u thÞt gi÷a hai dßng hä §inh, TrÇn ë hai vïng Hoa L - S¬n Nam, ë hai cöa s«ng träng yÕu: s«ng §¸y vµ s«ng Hång, ®· t¹o nªn thÕ v÷ng vµng cña triÒu §inh.

Ngay gÇn thùc Êp cña dßng hä TrÇn lµ thùc Êp cña Trung TÊn V¬ng NguyÔn TÊn. NguyÔn TÊn lµ ngêi cã c«ng góp §inh Bé LÜnh h¹ thµnh B×nh KiÒu, vµ ®Æc biÖt lµ ngêi ®· chÐm chÕt KiÒu C«ng H·n ë lµng An L¸ (Nam NghÜa, Nam Trùc) nªn ®îc §inh Bé LÜnh lÊy ngay ®Êt An L¸ ®Ó phong thùc Êp cho «ng. §Òn thê NguyÔn TÊn vÉn cßn t¹i An L¸ cho ®Õn tËn ngµy nay.

L· T¸ §êng cïng nh÷ng ngêi th©n cËn lµ L· §×nh Kinh, L· §×nh §é ®a qu©n vÒ theo §inh Bé LÜnh. DÑp xong lo¹n «ng xin vÒ cïng víi çc chiÕn tíng cña m×nh ®Õn vïng ®Êt nay thuéc x· Mü Hµ (Mü Léc) chiªu d©n khÈn hoang lËp lµng, më phè chî (chî SÐt), x©y dùng cÇu cèng. ¤ng ®îc vua §inh cÊp cho 1000 mÉu ruéng léc ®iÒn ë Qu¶ng X¸n (Mü Léc). Nhµ thê L· T¸ §êng nay vÉn cßn ë Mü Hµ.

T¹ Sïng Hy lµ ngêi cã c«ng ph¸ v©y khi §inh Bé LÜnh l©m nguy ®îc cÊp thùc Êp ë An Nh©n (Vô B¶n).

§Òn ®¸p c«ng ¬n cu mang, gióp ®ì cña bµ §Ëu N¬ng, ngêi hä Ph¹m lµng §¾c Lùc (cßn gäi lµ lµng Xøng, thuéc x· Liªn B¶o, huyÖn Vô B¶n) §inh Tiªn Hoµng ®· truy phong bµ lµ “Th¸nh §Ëu ®¹i v¬ng”. Theo Ngäc ph¶ Ph¸p vò Th¸nh §Ëu ®¹i v¬ng, vua §inh cßn ban cho d©n lµng 300 quan tiÒn ®Ó mua ruéng ®Êt thê phông bµ.

242

NguyÔn MÉn sau ngµy chiÕn th¾ng ®îc phong lµm Nam ®« ®¹i tíng qu©n vµ ®îc vua §inh cho trë vÒ sèng ë quª vî (trang Th¸i DuyÕn, nay lµ lµng Th¸i Lai, x· Trung Thµnh, huyÖn Vô B¶n). D©n lµng Th¸i Lai lËp ®Òn thê c¶ hai vî chång «ng.

Ninh H÷u Hng võa lµ thµnh hoµng, võa lµ tæ s nghÒ méc lµng La Xuyªn. Theo Sù tÝch thÇn ®×nh La Xuyªn, «ng quª ë vïng Ninh B×nh, ®îc §inh Tiªn Hoµng giao cho x©y dùng cung ®iÖn Hoa L vµ ®îc phong C«ng tîng lôc phñ gi¸m s¸t tíng qu©n. Do cã nhiÒu c«ng lao mµ «ng ®îc vua §inh ban cho ®Êt ThiÕt L©m (tøc La Xuyªn), ®îc ®em con ch¸u ®Õn ®Þnh c ph¸t triÓn s¶n xuÊt vµ trë thµnh tæ s nghÒ méc ë ®©y.

3. Gãp phÇn b¶o vÖ vµ x©y dùng quèc gia thèng nhÊtLª Hoµn kh«ng ph¶i ngêi Nam §Þnh, nhng l¹i g¾n bã víi Nam

§Þnh tõ rÊt sím, lËp ®îc nhiÒu chiÕn c«ng vµ ®îc vua §inh ®Æc biÖt tin dïng th¨ng lªn chøc ThËp ®¹o tíng qu©n, tæng chØ huy qu©n ®éi cña quèc gia §¹i Cå ViÖt. NhiÖm vô chñ yÕu cña Lª Hoµn lµ gióp vua §inh x©y dùng ®éi qu©n 10 ®¹o “mçi ®¹o cã 10 qu©n, 1 qu©n 10 l÷, 1 l÷ 10 tèt, 1 tèt 10 ngò, 1 ngò 10 ng-êi”21(21). Trong bèi c¶nh v« cïng khã kh¨n phøc t¹p cña t×nh h×nh néi trÞ vµ nhÊt lµ tríc mu ®å bµnh tríng cña nhµ Tèng, vua §inh buéc ph¶i tËp trung x©y dùng mét ®¹o qu©n rÊt ®«ng, chiÕm tû lÖ rÊt cao so víi d©n sè níc ta lóc ®ã. TuyÕn phßng thñ chñ yÕu mµ nhµ §inh ®· ph¶i x©y dùng lµ cöa ngâ phÝa ®«ng kinh ®« Hoa L. NÕu ®Êt níc cã ho¹ ngo¹i x©m tõ çc tËp ®oµn phong kiÕn ph¬ng B¾c th× con ®êng chñ yÕu ®Ó chóng tÊn c«ng níc ta lµ ven theo ®êng bê biÓn tiÕn vµo cöa biÓn B¹ch §»ng, råi tõ B¹ch §»ng theo hÖ thèng ®êng s«ng men theo vïng duyªn h¶i mµ sang s«ng §¸y ®¸nh th¼ng vµo kinh ®« Hoa L. Cïng víi viÖc x©y dùng lùc lîng qu©n ®éi lµ viÖc t¨ng cêng cho tuyÕn phßng thñ theo hÖ thèng ®êng s«ng vïng duyªn h¶i nµy.

§Õn khi §inh Tiªn Hoµng bÞ s¸t h¹i, con nhá nèi ng«i, Lª Hoµn nhiÕp chÝnh lµm Phã v¬ng th©u tãm quyÒn hµnh trong tay. Tríc nguy c¬ tÊn c«ng x©m lîc cña nhµ Tèng, Th¸i hËu D¬ng V©n Nga vµ çc triÒu thÇn ®· suy t«n Lª Hoµn lªn ng«i Hoµng ®Õ, ®¶m l·nh sù nghiÖp tæ chøc cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n x©m lîc.

Huy ®éng l¬ng th¶o phôc vô cho chiÕn trêng lµ mét nhiÖm vô ®Æc biÖt cÇn kÝp. D¬ng Th¸i hËu ®· nhËn víi Lª Hoµn ®øng ra

21 §¹i ViÖt sö ký toµn th, TI, B¶n dÞch ®· dÉn, tr 212- 213.

243

®¶m tr¸ch c«ng viÖc nµy vµ ®Þa bµn vËn ®éng chÝnh lµ vïng ®Êt Nam §Þnh. T¬ng truyÒn D¬ng Th¸i hËu tõ Hoa L ®i thuyÒn rång th¼ng tíi lµng B¸ch Cèc ®éng viªn nh©n d©n ñng hé l¬ng thùc thùc phÈm nu«i qu©n ®¸nh giÆc. N¬i Th¸i hËu ghÐ thuyÒn lµ BÕn Ngù, CÇu Ngù. KÕt qu¶ th¨m dß kh¶o cæ häc nh÷ng n¨m gÇn ®©y còng cho hay khu vùc nµy cßn dÊu tÝch mét bÕn c¶ng cã niªn ®¹i çch ®©y ngh×n n¨m n»m s©u trong lßng ®Êt. Ph¶i ch¨ng sù trïng hîp cña çc di tÝch vµ truyÒn thuyÕt d©n gian lµ b»ng chøng thùc sù cña nh÷ng ho¹t ®éng tÝch tr÷ l¬ng thùc chuÈn bÞ ®ãn ®¸nh qu©n x©m lîc Tèng cña nhµ TiÒn Lª ë ®©y. Cã thÓ v× thÕ mµ ë B¸ch Cèc (Thµnh Lîi, Vô B¶n) kh«ng râ tõ ®êi nµo cã tîng thê Th¸i hËu D¬ng V©n Nga. Çc lµng x· trong vïng nh §¹i §ª, §¾c Lùc, D¬ng Lai, B¸ch Cèc, §« LiÖu... còng ®Òu cã çc kho l¬ng hoÆc thuyÒn chë l¬ng phôc vô kh¸ng chiÕn.

Trong khi chuÈn bÞ kh¸ng chiÕn, Lª Hoµn coi viÖc tiªu diÖt lùc lîng qu©n thuû cña nhµ Tèng ë vïng cöa s«ng B¹ch §»ng vµ b¶o vÖ an toµn cho kinh ®« Hoa L lµ môc tiªu hµng ®Çu. S¸ch §¹i ViÖt sö ký toµn th chÐp “Vua tù lµm tíng ®i chÆn giÆc, sai qu©n sÜ ®ãng cäc ng¨n s«ng”22. §ång thêi víi viÖc bè trÝ thÕ trËn ®ãn ®¸nh çc ®¹o qu©n cña HÇu Nh©n B¶o, T«n Toµn Hng vµ Lu Trõng ë cöa s«ng B¹ch §»ng lµ viÖc huy ®éng d©n binh vïng duyªn h¶i b»ng çc ®iÒu kiÖn vµ ph¬ng tiÖn s½n cã cña m×nh tham gia giÕt giÆc cøu níc. NhiÒu di tÝch vµ truyÒn thuyÕt vÒ ho¹t ®éng cña Lª Hoµn vµ sù tham gia cña d©n chóng vïng KiÕn Thuþ, Tiªn L·ng, VÜnh B¶o (H¶i Phßng), còng nh ë kh¾p khu vùc ®«i bê s«ng Luéc ®· x¸c nhËn mét thùc tÕ lµ vïng ®Êt Nam §Þnh, Th¸i B×nh, H¶i Phßng ®îc Lª Hoµn chän lµm hËu cø trùc tiÕp cho chiÕn trêng cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ë cöa s«ng B¹ch §»ng vµ còng ®ång thêi lµ tuyÕn phßng thñ chÝnh yÕu nhÊt, v÷ng vµng nhÊt b¶o vÖ an toµn cho kinh ®« Hoa L ë phÝa sau.

Theo truyÒn thuyÕt ë ®Þa ph¬ng, nh©n d©n vµ lµng x· vïng Kiªn Lao (Xu©n Trêng) ®· tÝch cùc ®ãng thuyÒn bÌ, chuÈn bÞ çc ph¬ng tiÖn vËn t¶i gióp vua ®¸nh giÆc. Ghi nhËn c«ng lao cña nh©n d©n trong vïng, Lª Hoµn ®· trùc tiÕp ®Õn Kiªn Lao ®Ó khen thëng nh©n d©n vµ qu©n sÜ.

Di tÝch vµ truyÒn thuyÕt ë lµng La Xuyªn (ý Yªn) cho biÕt Lª Hoµn sai sø thÇn vÒ La Xuyªn chiªu mé hiÖp thî cña lµng do l·o La lµm phã c¶ lªn ®êng phß vua gióp níc. NhiÒu ngêi thî La Xuyªn ®-

22 §¹i ViÖt sö ký toµn th, TI, B¶n dÞch ®· dÉn, tr 220- 221.

244

îc ®iÒu ra chiÕn trêng ®· chiÕn ®Êu vµ hy sinh anh dòng. §Õn ngµy th¾ng lîi, vua Lª truy tÆng l·o La tíc hiÖu §inh ®iÖn quan ®¹i thÇn vµ ban cho lµng b¸t nhang ®Ó bèn mïa cóng tÕ «ng.

Hoµng ThiÖn T©m lµ T¶ tíng qu©n cña Lª Hoµn, ngêi lËp ®îc nhiÒu chiÕn c«ng ®îc thê ë ®×nh lµng H¹ Kú (Nghi· Hng).

Cuéc kh¸ng chiÕn chèng Tèng cña nhµ TiÒn Lª cuèi cïng ®· kÕt thóc th¾ng lîi oanh liÖt b»ng trËn quyÕt chiÕn chiÕn lîc trªn s«ng B¹ch §»ng. Sau trËn ®Çu tiªn bÊt lîi trªn s«ng B¹ch §»ng, Lª Hoµn ®· tr¸ hµng ®Ó dô tæng chØ huy qu©n Tèng lµ HÇu Nh©n B¶o r¬i vµo trËn ®Þa mai phôc cña ta. S¸ch §¹i ViÖt sö ký toµn th cho biÕt: “Vua sai qu©n sÜ tr¸ hµng ®Ó dô Nh©n B¶o, nh©n ®ã b¾t ®îc Nh©n B¶o, ®em chÐm. Bän Kh©m Té nghe tin qu©n thuû thua trËn, dÉn qu©n vÒ. Vua ®em çc tíng ®¸nh, qu©n cña Kh©m Té thua to, chÕt ®Õn qu¸ nöa, th©y chÕt ®Çy ®ång, b¾t ®îc tíng giÆc lµ Qu¸ch Qu©n BiÖn, TriÖu Phông Hu©n ®em vÒ Hoa L. Tõ ®ã trong níc rÊt yªn”23(23). §¹i th¾ng B¹ch §»ng mïa xu©n n¨m 981 lµ chiÕn c«ng thÇn kú cña d©n téc ViÖt Nam ta, trong ®ã cã sù ®ãng gãp xøng ®¸ng cña ngêi d©n Nam §Þnh.

Sau chiÕn th¾ng ngêi d©n vïng ®Êt Nam §Þnh l¹i tiÕp tôc cÇy ruéng, ®¸nh b¾t ç vµ lµm muèi. D©n lµng Vþ Khª tiÕp tôc ch¨m sãc vên hoa, d©n lµng La Xuyªn tiÕp tôc vÒ Hoa L söa sang thµnh qu¸ch vµ cung ®iÖn.


245

Ch¬ng IIVïng ®Êt nam ®Þnh tõ thÕ kû XI - XV

(díi thêi Lý - TrÇn - Hå - Lª s¬)

I. Tõ thÕ kû XI ®Õn thÕ kû XV

1. Lé H¶i Thanh, phñ øng Phong thêi Lý Çc triÒu Ng« - §inh vµ TiÒn Lª ®· cã c«ng lao lín trong sù

nghiÖp b¶o vÖ nÒn ®éc lËp cßn non trÎ, thèng nhÊt ®Êt níc vµ kh¼ng ®Þnh vÞ thÕ cña mét quèc gia tù chñ, nhng ®Ó ®Êt níc tiÕp tôc ®i lªn cÇn cã nh÷ng c¶i çch toµn diÖn vµ s©u s¾c. TriÒu Lý thµnh lËp vµo n¨m 1009 kh«ng chØ ®¬n gi¶n lµ sù thay thÕ v¬ng triÒu mµ thùc sù lµ mét bíc ngoÆt quan träng trong tiÕn tr×nh lÞch sö ViÖt Nam, më ra thêi kú ph¸t triÓn míi cho d©n téc. Lµ mét v¬ng triÒu thùc thi nh÷ng chÝnh s¸ch cëi më, triÒu Lý ®· ®a quèc gia §¹i ViÖt bíc vµo mét thêi kú ph¸t triÓn rùc rì.

Cïng víi sù chuyÓn m×nh cña c¶ níc, Nam §Þnh vèn tõng lµ vïng ®Êt c¨n b¶n díi thêi Ng«, §inh vµ TiÒn Lª ®· nhanh chãng trë thµnh mét vïng träng yÕu cña quèc gia §¹i ViÖt thêi Lý. N»m trong lé H¶i Thanh, phñ øng Phong, vÒ ®¹i thÓ, vïng ®Êt nµy t¬ng ®-¬ng víi ®Êt cña çc huyÖn Mü Léc, Vô B¶n, ý Yªn, Nam Trùc vµ mét phÇn cña hai huyÖn Trùc Ninh, NghÜa Hng hiÖn nay.

phñ øng Phong cã hai cöa biÓn quan träng lµ Ba L¹t vµ ®¹i An. Ba L¹t lµ n¬i s«ng Hång ®æ ra biÓn. Thêi kú ®ã cöa biÓn nµy ë vµo kho¶ng ng· ba s«ng n¬i tiÕp gi¸p hai huyÖn Trùc Ninh vµ Xu©n Trêng.

Vïng ®Êt tõ Qu¸n Çc ra tíi cöa Ba L¹t mµ trung t©m lµ khu vùc chïa Cæ LÔ, khi Êy cã tªn N«m lµ Keo, tªn ch÷ lµ Giao Thuû (cã nghÜa lµ vïng níc ngät vµ níc mÆn giao nhau khi triÒu lªn), cßn cïng chung nhÞp thë víi biÓn, nhanh chãng biÕn thµnh mét d¶i giao thoa v¨n ho¸. §©y lµ n¬i neo ®Ëu c tró cña nh÷ng c d©n ®¸nh ç sau nh÷ng ngµy ®i biÓn. Hä sèng tô c thµnh çc v¹n chµi. Xung quanh nh÷ng ®iÓm tô c nµy thêng diÔn ra çc ho¹t ®éng trao ®æi bu«n b¸n. C¶nh trªn bÕn díi thuyÒn ®· t¹o nªn sù n¨ng

246

®éng trong ®êi sèng kinh tÕ vµ sù ®a d¹ng, phong phó trong diÖn m¹o v¨n ho¸.

T¹i chïa NghÜa X¸ (Viªn Quang tù), x· Xu©n Ninh, huyÖn Xu©n Trêng hiÖn cßn lu gi÷ ®îc mét tÊm bia thêi Lý cã tªn Viªn Quang tù bi minh tÝnh tù 1. Theo nh©n d©n ®Þa ph¬ng vµ ý kiÕn çc chuyªn gia nghiªn cøu, chïa vèn ë v¹n Giao Thuû, sau nhiÒu lÇn di dêi chïa míi ®îc chuyÓn vÒ vÞ trÝ nh hiÖn nay. VÞ trÝ ban ®Çu cña v¹n Giao Thuû thêi Lý ë gÇn bê s«ng Hång, trong kho¶ng tõ x· Nam Th¾ng ®Õn x· Nam Hång, huyÖn Nam Trùc hiÖn nay. §iÒu nµy phï hîp víi néi dung mét tÊm bia kh¸c cña chïa ®îc dùng muén h¬n vµo n¨m §ång Kh¸nh thø 2 (1887). Theo tÊm bia nµy, díi thêi Lý ®©y lµ ng«i chïa lín cã tíi 36 toµ, hµng tr¨m gian. Khi s«ng ®æi dßng, chïa cã nguy c¬ bÞ lë nªn ®· ®îc dêi vÒ B¸t D¬ng (x· Vò Phong, Vò Hîp, huyÖn Vò Th), sau míi chuyÓn vÒ vÞ trÝ hiÖn nay. B¸t D¬ng lµ vïng ®Êt n»m ë bªn kia s«ng Hång, ngang víi Qu¸n Çc2. Sù chuyÓn dêi qua çc thêi kú lÞch sö cña chïa Viªn Quang mµ tÊm bia thêi Lý cßn sãt l¹i lµ mét minh chøng rÊt ®¸ng tin cËy còng rÊt gièng víi sù chuyÓn dÞch cña chïa Keo. Tªn ch÷ cña chïa lµ ThÇn Quang tù hiÖn ®îc ®Æt cho ba ng«i chïa lín ë vïng h¹ lu s«ng Hång. §ã lµ chïa Keo Hµnh ThiÖn, chïa Keo Dòng 1 VÒ niªn ®¹i tÊm bia, phÇn lín çc hå s¬ di tÝch ®Òu cho lµ ®îc t¹o vµo n¨m 1122 v× díi tªn bia cã dßng ch÷ “ Thiªn phï DuÖ vò tam niªn “(. Lý Nh©n T«ng (1072 - 1127) cã 8 niªn hiÖu. Thiªn phï DuÖ vò lµ niªn hiÖu thø 7, ®îc c¶i vµo n¨m Canh TÝ (1120) nªn n¨m thø ba ®óng lµ 1122. Tuy nhiªn nghiªn cøu kü néi dung th× thÊy bµi v¨n bia nµy kh«ng thÓ so¹n vµo n¨m ®ã.

Tríc hÕt, trong v¨n bia cã kh¾c: “Kim Viªn Quang tù tøc Lý Anh T«ng chi së s¸ng” ( cã nghÜa lµ “Chïa Viªn Quang nµy lµ do Lý Anh T«ng s¸ng lËp”. Lý Anh T«ng ë ng«i 38 n¨m (1137 - 1175). NÕu nh bia ®îc kh¾c ngay n¨m ®Çu cña vua Anh T«ng th× còng ®· muén h¬n niªn ®¹i nªu trªn tíi 16 n¨m. H¬n thÕ v¨n bia ®· dïng tíi miÕu hiÖu cña «ng (Anh T«ng / ) th× cã nghÜa lµ ph¶i so¹n sau khi «ng ®· qua ®êi, nghÜa lµ sím nhÊt còng lµ n¨m 1175.

Thø hai, V¨n bia cã nãi viÖc vua ra s¾c chØ tu söa chïa vµo n¨m ThiÖu Minh thø nhÊt (niªn hiÖu cña Lý Anh T«ng, n¨m 1137). Nh vËy s¸ng lËp ë ®©y ph¶i hiÓu lµ trïng tu nhng tªn míi lµ chïa Viªn Quang. Tríc ®ã chïa nµy cã tªn lµ Diªn Phóc tù.

Thø ba, ë ®o¹n cuèi cña bia, sau khi kÓ l¹i viÖc hai vua Nh©n T«ng () vµ Anh T«ng (®Òu dïng miÕu hiÖu) ®i tuÇn du th× nãi ®Õn Kim v¬ng (vua ®¬ng triÒu). Chóng t«i cho r»ng tÊm bia nµy, xÐt vÒ mÆt néi dung, nhiÒu kh¶ n¨ng ®îc t¹o dùng díi thêi Lý Cao T«ng (1176 - 1210). Ngêi so¹n bµi minh lµ DÜnh §¹t.

Cßn dßng ch÷ ®Çy ®ñ ®Ò díi tªn bia lµ “Duy Thiªn phï DuÖ vò tam niªn Gi¸c H¶i ®¹i ph¸p s kh¾c bia nhÊt diÖn” ( , kh«ng ph¶i lµ niªn ®¹i cña tÊm bia nµy. §ã lµ lý do kh¾c bia ®Ó tiÕp nèi (nghÜa ë ch÷ “duy”) mét tÊm bia do Gi¸c H¶i cho kh¾c vµo n¨m Thiªn phï DuÖ vò tam niªn (1122), cã thÓ vµo thêi kú chïa Diªn Phóc. Theo chóng t«i, ®ã lµ mét tÊm bia kh¸c nay ®· mÊt. 2 Theo tÊm bia HËu dùng n¨m thÇn ChÝnh Hoµ 9 (1688) th× thêi kú nµy Qu¸n Çc (nay thuéc Nam Th¾ng, Nam Trùc) cßn lµ mét x· thuéc huyÖn Giao Thuû, phñ Thiªn Trêng.

247

NhuÖ (Th¸i B×nh) vµ chïa Cæ LÔ. Sù dÞch chuyÓn nµy liªn quan tíi sù chuyÓn ®æi dßng ch¶y cña s«ng Hång vµ qu¸ tr×nh më réng cña vïng ®Êt h¹ lu.

Trong kh«ng gian v¨n ho¸ nµy ®· s¶n sinh ra nh÷ng nh©n vËt lÞch sö mµ sù nghiÖp cña hä ®· ®i vµo huyÒn tho¹i víi nh÷ng sù tÝch kú l¹ ch¼ng nh÷ng bao trïm lªn toµn bé vïng ®Êt Nam §Þnh thêi Lý mµ cßn lµ mét hiÖn tîng mang tÇm vãc quèc gia. §ã lµ çc thiÒn s D¬ng Kh«ng Lé, NguyÔn Minh Kh«ng vµ Gi¸c H¶i. Trong nhiÒu truyÒn thuyÕt, sù tÝch cña hai thiÒn s D¬ng Kh«ng Lé vµ NguyÔn Minh Kh«ng thêng ®ång nhÊt víi nhau3. Víi t×nh h×nh nghiªn cøu hiÖn nay, khã cã thÓ kh¼ng ®Þnh ®©y lµ hai hay chØ lµ mét ngêi. Tuy nhiªn, dùa vµo çc t liÖu th tÞch gÇn gòi nhÊt víi thêi Lý nh s¸ch ThiÒn UyÓn tËp anh, LÜnh Nam chÝch qu¸i... th× D¬ng Kh«ng Lé vµ NguyÔn Minh Kh«ng lµ hai ngêi kh¸c nhau.

Theo s¸ch ThiÒn UyÓn tËp anh, Kh«ng Lé quª ë H¶i Thanh (tøc Nam §Þnh vµ mét phÇn Th¸i B×nh ngµy nay), sinh n¨m nµo kh«ng râ nhng thêi ®iÓm qua ®êi ®îc ghi vµo n¨m 1119. Sinh ra trong mét gia ®×nh lµm nghÒ ®¸nh ç, khi trëng thµnh, sau mét thêi gian lªnh ®ªnh s«ng níc theo nghiÖp cha, «ng quyÕt chÝ tu hµnh. ¤ng kÕt b¹n víi ThiÒn s Gi¸c H¶i vµ cïng nhau ®Õn thô häc ThiÒn s Hµ Tr¹ch ë am Méc Ngu, lµng §å Bå4. N¨m 1069 Lý Th¸nh T«ng ®Ých th©n dÉn qu©n ®i ®¸nh Chiªm Thµnh. C¶ khi xuÊt qu©n lÉn lóc kh¶i hoµn ®oµn binh thuyÒn nhµ Lý ®Òu qua cöa §¹i An (cöa s«ng §¸y, trªn ®Þa phËn ®Êt Nam §Þnh). Trong sè nh÷ng ngêi vua Lý Th¸nh T«ng ®em vÒ tõ Champa cã Th¶o §êng, mét ThiÒn s Trung Hoa khi Êy ®ang truyÒn ®¹o ë kinh ®« Chµ Bµn (Vijaya). C¶m mÕn tµi n¨ng cña vÞ cao t¨ng, hoµng ®Õ Th¸nh T«ng ®· phong lµm Quèc s, cho lËp mét ThiÒn ph¸i míi ë §¹i ViÖt. D¬ng Kh«ng Lé ®· tõng trùc tiÕp theo häc Quèc s. ChÝnh v× vËy mµ s¸ch ThiÒn UyÓn tËp anh ®· xÕp Kh«ng Lé vµo thÕ hÖ thø ba cña ThiÒn ph¸i Th¶o §êng, nhng v× tríc ®ã, nhµ s ®· tõng theo

3 Sù lÉn lén nµy cã thÓ b¾t ®Çu tõ s¸ch Nam ¤ng méng lôc cña Hå Nguyªn Trõng. Trong truyÖn Minh Kh«ng thÇn dÞ, Hå Nguyªn Trõng ®· ®ång nhÊt hai ngêi lµm mét. Tõ ®ã vÒ sau cã nhiÒu s¸ch dÉn l¹i vµ trong d©n gian ®· gép hai ngêi lµm mét. 4 Theo ThiÒn UyÓn tËp anh, Hµ Tr¹ch lµ tªn ngêi, sau nµy d©n gian dïng ®Ó gäi tªn chïa do vÞ ThiÒn s nµy s¸ng lËp. Lµng §å Bå cã thÓ lµ §éc Bé, vïng cöa s«ng §¸y thêi Lý. §©y lµ mét trong nh÷ng cöa ngâ quan träng cña vïng ch©u thæ B¾c Bé khi Êy.

248

ph¸i V« Ng«n Th«ng nªn lÞch sö PhËt gi¸o cßn coi «ng thuéc thÕ hÖ thø 10 cña dßng ThiÒn nµy5.

Kh«ng Lé lµ mét thiÒn s tµi trÝ h¬n ngêi ®· cã c«ng lao gióp d©n më mang ®Êt ®ai, chÊn hng v¨n ho¸ vµ nhÊt lµ ®· më ra mét kû nguyªn míi cho nghÒ ®óc ®ång, mét kü thuËt cã vai trß to lín cho sù nghiÖp ph¸t triÓn kinh tÕ vµ v¨n ho¸ kh«ng chØ riªng cho Nam §Þnh mµ c¶ quèc gia §¹i ViÖt khi ®ã.

Theo çc tµi liÖu kh¶o cæ häc, tæ tiªn ngêi ViÖt ®· lµm chñ kü thuËt ®óc ®ång tõ rÊt sím. Bíc vµo thêi ®¹i kim khÝ (s¬ kú ®å ®ång) tõ thêi Phïng Nguyªn (çch ngµy nay trªn díi 4000 n¨m), tr¶i qua çc giai ®o¹n ph¸t triÓn §ång §Ëu (kho¶ng nöa sau thiªn niªn kØ thø II TCN), Gß Mun (kho¶ng ®Çu thiªn niªn kØ thø nhÊt TCN), c d©n ViÖt cæ bíc vµo thêi ®¹i §«ng S¬n (kho¶ng gi÷a thiªn niªn kØ thø nhÊt TCN) víi nh÷ng thµnh tùu rùc rì trong kü thuËt chÕ t¸c ®å ®ång. V¨n minh §«ng S¬n víi hiÖn vËt ®Æc trng lµ nh÷ng chiÕc trèng ®ång tinh x¶o cã thêi ®· to¶ s¸ng kh¾p khu vùc §«ng Nam ¸.

§Õn thêi Lý, cïng víi sù phôc hng toµn diÖn cña ®Êt níc, nghÒ ®óc ®ång cã mét bíc ph¸t triÓn nh¶y vät. Chøng tÝch cña sù ph¸t triÓn nµy cßn ®îc ghi l¹i trong çc t liÖu lÞch sö ®¸ng tin cËy. S¶n phÈm tiªu biÓu cña nghÒ ®óc ®ång thêi kú nµy lµ nh÷ng qu¶ chu«ng chïa, nh÷ng pho tîng PhËt cã kÝch thíc lín. Ngay sau khi míi lªn ng«i, Lý Th¸i Tæ ®· cho xuÊt kho 1.680 l¹ng b¹c ®Ó ®óc chu«ng lín treo ë chïa §¹i Gi¸o. VÒ kÝch cì nh÷ng qu¶ chu«ng lín thêi Lý, cã thÓ h×nh dung qua t liÖu vÒ chu«ng chïa Sïng Kh¸nh B¸o Thiªn. Theo §¹i ViÖt sö ký toµn th, ®Ó ®óc qu¶ chu«ng nµy, n¨m 1056 triÒu ®×nh ®· xuÊt kho 12.000 c©n ®ång. Theo tÝnh to¸n, träng lîng qu¶ chu«ng nµy cã thÓ lªn tíi 4,8 tÊn6. VÒ tîng, sö liÖu cho biÕt vµo n¨m 1041 triÒu ®×nh ph¸t 7.560 c©n ®ång (t¬ng ®¬ng 3.024 kg) ®Ó ®óc tîng PhËt Di LÆc vµ hai vÞ Bå t¸t ë ViÖn Thõ thÞ Thiªn Phóc (Tiªn Du, B¾c Ninh). Nh÷ng qu¶ chu«ng, tîng PhËt dïng tíi nhiÒu tÊn ®ång ®Ó ®óc trªn ®©y vÉn cßn nhá nªn vÉn cha ®îc liÖt vµo h¹ng ®¹i khÝ. Xem vËy th× chu«ng chïa Diªn Hùu (chïa Mét Cét), chãp ®ång th¸p B¸o

5 Theo ThiÒn UyÓn tËp anh, An Nam chÝ lîc cña Lª T¾c vµ ViÖt Nam PhËt gi¸o sö luËn cña NguyÔn Lang.6 Cã mét c¨n cø ®Ó quy ®æi c©n ra ®¬n vÞ träng lîng hiÖn ®¹i. §ã lµ sè liÖu vÒ chiÕc chu«ng chïa Thanh Mai (Hµ T©y). Theo bµi minh, ®©y lµ qu¶ chu«ng ®îc ®óc vµo n¨m Trinh Nguyªn 14 (789), cã träng lîng 90 c©n. Ngêi ta ®em c©n thö th× ®îc kÕt qu¶ lµ 36kg. Nh vËy cã thÓ tÝnh ®îc 1 kg = 2,5 c©n thêi ®ã.

249

Thiªn, tîng PhËt chïa Quúnh L©m vµ v¹c ®ång chïa Phæ Minh, nh÷ng s¶n phÈm ®óc ®îc sö s¸ch chÐp lµ “Tø ®¹i khÝ” thêi Lý ch¾c ch¾n ph¶i cã kÝch thíc lín h¬n rÊt nhiÒu. Sù hng thÞnh cña nghÒ ®óc ®ång thêi Lý ®îc g¾n víi tªn tuæi cña ThiÒn s Kh«ng Lé. Sù tÝch vµ c«ng lao cña «ng ®· in s©u trong ký øc cña nh©n d©n ®Þa ph¬ng. HÇu nh ng«i chïa cæ nµo trªn ®Êt Nam §Þnh cã nguån gèc kiÕn t¹o tõ thêi Lý ®Òu thê «ng. H¬n thÕ, vÒ sau nµy ë tÊt c¶ nh÷ng n¬i cã nghÒ ®óc ®ång truyÒn thèng ®Ò t«n «ng lªn thµnh Tæ NghÒ ®Ó thê phông. T¹i lµng ®óc ®ång næi tiÕng ë Hµ Néi lµ Ngò X· cã mét ng«i chïa mang tªn ThÇn Quang tù (cïng tªn víi chïa Keo Hµnh ThiÖn, chïa Keo Dòng NhuÖ vµ chïa Cæ LÔ) còng thê Kh«ng Lé lµm Tæ NghÒ.

Lµ quª h¬ng cña Tæ s (®óng ra lµ «ng Tæ trung hng) cña nghÒ ®óc ®ång, ®Êt Nam §Þnh tõ thêi Lý ®· cã nh÷ng trung t©m chÕ t¸c ®ång næi tiÕng mµ tiªu biÓu lµ lµng Tèng X¸ (nay thuéc x· Yªn X¸, huyÖn ý Yªn). T¹i chïa Phæ Minh, Nam §Þnh tõng cã mét v¹c ®ång ®îc xÕp vµo h¹ng ®¹i khÝ, t¬ng truyÒn ®Òu do Kh«ng Lé chÕ ra, ch¾c h¼n ®· cã sù ®ãng gãp c«ng søc vµ tµi n¨ng cña çc nghÖ nh©n ®óc ®Þa ph¬ng.

NguyÔn Minh Kh«ng quª gèc kh«ng ë Nam §Þnh, nhng l¹i sím tíi ®©y sinh sèng vµ sù nghiÖp cña «ng còng hng vîng tõ ®Êt Giao Thuû. Minh Kh«ng vèn lµ ngêi §µm X¸, §¹i Hoµng (nay thuéc Ninh B×nh), tªn thËt lµ NguyÔn ChÝ Thµnh, sinh n¨m 1066, mÊt n¨m 11417. Tõ n¨m 11 tuæi ChÝ Thµnh ®· dèc lßng theo nghiÖp tu hµnh. ¤ng ®· tõng nhiÒu n¨m theo häc ThiÒn s Tõ §¹o H¹nh vµ nhËn ph¸p danh lµ Minh Kh«ng. Sau khi ®· chøng ngé Ch©n kh«ng B¸t nh·, Minh Kh«ng vÒ trô tr× chïa Giao Thuû. ¤ng næi tiÕng lµ mét ThiÒn s kh«ng chØ th«ng kinh b¸c quyÓn mµ cßn giái nghÒ thuèc, cã thÓ ch÷a ®îc çc bÖnh nan y. Do cã c«ng ch÷a bÖnh cho vua Lý ThÇn T«ng mµ ®îc triÒu Lý phong lµm Quèc s. S¸ch ThiÒn UyÓn tËp anh xÕp «ng vµo thÕ hÖ thø 13 cña dßng ThiÒn T× Ni §a Lu Chi.

G¾n liÒn víi tªn tuæi vÞ Tæ s nghÒ ®óc ®ång lµ ThiÒn s Gi¸c H¶i. Còng lµ ngêi lé H¶i Thanh, sinh trëng trong mét gia ®×nh ng d©n, n¨m 25 tuæi «ng ®i tu. ¤ng lµ ngêi s¸ng lËp chïa Diªn Phóc (sau ®æi lµ Viªn Quang). Thêi Lý, ng«i chïa nµy còng ë vµo vÞ trÝ gÇn víi chïa ThÇn Quang (chïa Keo). Tµi danh cña ThiÒn 7 VÒ n¨m sinh cña NguyÔn ChÝ Thµnh tøc NguyÔn Minh Kh«ng çc sö liÖu chÐp rÊt kh¸c nhau. Ngµy th¸ng trªn ®©y lµ dùa vµo LÞch sö chïa Lý triÒu Quèc s do Thîng to¹ ThÝch B¶o Nghiªm biªn so¹n.

250

s sím ®ån vang kh¾p thiªn h¹, trong giíi s t¨ng còng nh d©n chóng ®Òu hÕt søc kh©m phôc, mÕn mé. Vua Lý Nh©n T«ng mçi khi vÒ hµnh cung øng Phong ®Òu ghÐ vÒ chïa th¨m «ng tríc vµ thêng “lÊy lÔ tiÕp ®·i nh thÇy” 9. C¶m phôc hai ThiÒn s Gi¸c H¶i vµ Th«ng HuyÒn, vua Nh©n T«ng ®· tõng lµm bµi th¬ khen ngîi10:

Gi¸c H¶i lßng nh biÓnTh«ng HuyÒn ®¹o rÊt huyÒnThÇn th«ng kiªm biÕn ho¸Mét PhËt, mét thÇn tiªn

Díi thêi Lý, PhËt gi¸o cã vai trß ®Æc biÖt quan träng. Sù hng thÞnh cña PhËt gi¸o cã quan hÖ mËt thiÕt ®Õn chÝnh sù, ®êi sèng kinh tÕ - x· héi vµ ph¸t triÓn v¨n ho¸. Çc s t¨ng lµ tÇng líp trÝ thøc ®îc triÒu ®×nh träng ®·i. Sù hiÖn diÖn nh÷ng ng«i chïa lín ë vïng ®Êt giao thoa tõ Qu¸n Çc ®Õn Cæ LÔ chøng tá ®©y lµ mét vïng ®Êt cã vÞ trÝ trung t©m. Vïng ®Êt Giao Thuû cã çc vÞ Ph¸p s nh Kh«ng Lé, Minh Kh«ng vµ Gi¸c H¶i, nh÷ng ngêi thêng xuyªn ®îc vua mêi vµo kinh hoÆc th©n ®Õn chïa vÊn kÕ, chøng tá ®©y lµ n¬i héi ®ñ nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó s¶n sinh ra nh÷ng nh©n tµi danh tiÕng ®îc c¶ níc biÕt ®Õn.

Mét trong nh÷ng thµnh tùu lín cña v¬ng triÒu Lý lµ æn ®Þnh c¬ng giíi phÝa nam. Khi Êy, vïng ®Êt tõ ®Ìo Ngang trë vµo nam lµ ®Þa phËn cña níc Champa. Tõ khi ngêi ViÖt cßn ®ang sèng díi ¸ch ®« hé cña çc triÒu ®¹i phong kiÕn ph¬ng B¾c, tæ tiªn ngêi Ch¨m ë quËn NhËt Nam ®· næi dËy giµnh l¹i quyÒn tù chñ vµo thÕ kû thø II SCN, sau nµy x©y dùng thµnh v¬ng quèc Champa ®éc lËp. Vµo thÕ kû XI, Champa chó träng quan hÖ ngo¹i giao víi triÒu Tèng nªn ®· tõng cã lóc liªn kÕt víi qu©n Tèng trong kÕ ho¹ch tiÕn ®¸nh §¹i ViÖt, buéc vua Lý Th¸nh T«ng ph¶i th©n chinh cÇm qu©n tÊn c«ng vµo kinh ®« Chµ Bµn n¨m 1069. B»ng sù kÕt hîp hµi hoµ gi÷a nh÷ng chÝnh s¸ch ngo¹i giao mÒm dÎo víi nh÷ng biÖn ph¸p qu©n sù cøng r¾n, nhµ Lý tõng bíc n©ng cao ®îc vÞ thÕ cña §¹i ViÖt tríc çc v¬ng quèc l¸ng giÒng phÝa nam. ChØ tÝnh riªng trong 56 n¨m trÞ v× cña Lý Nh©n T«ng (1072 - 1127), vÞ hoµng ®Õ kÕ nghiÖp Lý Th¸nh T«ng, sö chÐp tíi 26 lÇn sø Ch©n L¹p vµ Chiªm Thµnh tíi cèng. Khi Êy Nam §Þnh lµ con ®-êng qua l¹i cña çc ®¹o qu©n nhµ Lý vµ cña çc ®oµn sø thÇn ®i

9 ThiÒn UyÓn tËp anh, NXB V¨n häc, H. 1990, tr. 13910 Th¬ v¨n Lý - TrÇn, tËp I, H. 1977, tr. 77

251

tíi Th¨ng Long vµ nh©n d©n ®Þa ph¬ng ®· cã nh÷ng ®ãng gãp xøng ®¸ng trong sù nghiÖp nµy. T¹i Chïa Cæ ChÊt (Phæ Quang tù) thuéc x· Ph¬ng §Þnh (gÇn Cæ LÔ) hiÖn cßn thê ba ngêi thêi Lý Nh©n T«ng cã c«ng ®¸nh giÆc Chiªm Thµnh, më mang ®Êt ®ai x©y dùng lµng xãm. §ã lµ NguyÔn C«ng Tham, NguyÔn C«ng V¨n vµ NguyÔn C«ng Ph¹m.

Vµo n¨m Long Phï Nguyªn Ho¸ thø 3 (1103) Lý Gi¸c ë DiÔn Ch©u dïng ma thuËt ®Ó mª hoÆc d©n, sau ®ã chiªu tËp nh÷ng kÎ bÊt m·n næi dËy chèng l¹i triÒu ®×nh, chiÕm gi÷ ch©u Êy. Vua Lý Nh©n T«ng ph¶i sai Lý Thêng KiÖt ®em qu©n ®i ®¸nh dÑp. Kh«ng chèng cù næi quan qu©n, Lý Gi¸c cïng d ®¶ng bá ch¹y sang Champa, ®em néi t×nh ®Êt níc nãi víi vua níc nµy. Tin theo Lý Gi¸c, vua Champa lµ ChÕ Mana (Indravarman II) cho r»ng §¹i ViÖt ®ang gÆp rèi ren, ®· cho qu©n tÊn c«ng vµo biªn giíi phÝa nam, ®¸nh chiÕm ba ch©u Bè ChÝnh, §Þa Lý vµ Ma Linh11. §Ó dÑp yªn bê câi phÝa nam, mét lÇn n÷a vµo n¨m 1104 Lý Thêng KiÖt l¹i chØ huy ®¹i qu©n ®i ®¸nh Champa. Trong trËn tiÕn c«ng quy m« lín nµy, NguyÔn C«ng Tham ®îc phong lµm Thîng tíng qu©n, NguyÔn C«ng V¨n ®îc cö lµm tíng Tiªn phong vµ C«ng Ph¹m ®îc giao nhiÖm vô lµm tíng ®iÒu vËn binh l¬ng. Trong mét trËn thuû chiÕn ¸c liÖt, NguyÔn C«ng Tham ®· anh dòng hy sinh. Sau khi chiÕn trËn kÕt thóc víi sù toµn th¾ng cña qu©n §¹i ViÖt, trong ®ã cã c«ng søc kh«ng nhá cña ba tíng qu©n hä NguyÔn ngêi Nam §Þnh, NguyÔn C«ng V¨n ®îc th¨ng chøc Tù lÖ HiÖu uý lµm quan trong triÒu, cßn C«ng Ph¹m mÆc dï còng ®îc phong §iÖn tiÒn chØ huy nhng xin ®îc vÒ quª. Sau «ng ®i tu ë chïa DÞch DiÖp. C¶m c«ng ®øc cña «ng, d©n lµng ®· x©y chïa Phæ Quang vµ mêi «ng trô tr×. Ngµy 7 th¸ng 3 «ng mÊt, d©n lµng xin ®îc thê «ng lµm thµnh hoµng lµng cæ ChÊt12.

Díi thêi Lý, Nam §Þnh kh«ng nh÷ng lµ mét cöa ngâ cña c¶ vïng ch©u thæ s«ng Hång mµ cßn lµ mét trung t©m kinh tÕ quan träng. Çc vua Lý ®· dµnh sù quan t©m ®Æc biÖt cho vïng ®Êt nµy. Qua çc t liÖu lÞch sö, ta biÕt trªn ®Êt Nam §Þnh xa, nhµ Lý ®· cho x©y Ýt nhÊt hai hµnh cung lµm n¬i cho vua dõng ch©n nghØ l¹i trong nh÷ng lÇn ®i kinh lý vïng ®Êt nµy. Hµnh cung thø nhÊt, sö chÐp lµ H¶i Thanh, cã thÓ ë vµo khu vùc gÇn chïa Keo, mét trung t©m v¨n ho¸, kinh tÕ lín thêi ®ã. X· Hµnh ThiÖn nay

11 Ba ch©u Bè ChÝnh, §Þa Lý vµ Ma Linh lµ ®Êt mµ vua ChÕ Cñ (Rudravarman III) ®· c¾t cho §¹i ViÖt sau n¨m 1069 ®Ó chøng tá hä tõ bá ý ®Þnh tÊn c«ng §¹i ViÖt.12 ThÇn ph¶ chïa Cæ ChÊt (Phæ Quang tù), x· Ph¬ng §Þnh, huyÖn Nam Ninh.

252

thuéc huyÖn Xu©n Trêng vèn cã tªn lµ x· Hµnh Cung, tríc ®©y ë vµo vÞ trÝ gÇn víi bÕn ®ß Qu¸n Çc, x· Nam Th¾ng, huyÖn Nam Trùc. Do s«ng ®æi dßng, phÇn lín nh÷ng di tÝch kiÕn tróc cæ tõ thêi Lý ®· bÞ níc s«ng cuèn ®i.

Hµnh cung thø hai, sö cò thêng gäi lµ hµnh cung øng Phong, ®îc x©y dùng t¹i mét “kh«ng gian thiªng” cã nh÷ng d·y nói cæ vµ ®ång thêi lµ trung t©m s¶n xuÊt lóa g¹o. Çc vua Lý, ®Æc biÖt lµ Lý Nh©n T«ng, vÞ hoµng ®Õ ®îc çc sö gia ®¸nh gi¸ lµ “s¸ng suèt thÇn vâ, trÝ tuÖ hiÕu nh©n, níc lín sî, níc nhá mÕn, thÇn gióp ngêi theo, th«ng ©m luËt, chÕ ca nh¹c, d©n ®îc giµu ®«ng, níc ®îc th¸i b×nh.”, “lµ ngêi s¸ng suèt kh«n ngoan, nh©n hiÒn, hiÕu nghÜa. Vua biÕt nghe lêi can ng¨n, cÇu kÎ hiÒn tµi, t¹p dÞch Ýt, thuÕ kho¸ nhÑ, nh©n chÝnh râ rÖt tr«ng thÊy... thùc lµ mét «ng vua giái ë triÒu Lý”, thêng ®Õn ®©y ®Ó xem d©n cÊy lóa vµ gÆt h¸i.

Trong suèt 56 n¨m trÞ v× ®Êt níc, sö chÐp 19 lÇn vua ngù gi¸ tíi çc hµnh cung th× 11 lÇn «ng tíi xem cµy hoÆc xem gÆt t¹i hµnh cung øng Phong. Tæng hîp çc th«ng tin ®îc chÐp trong çc chÝnh sö ta cßn biÕt, trong sè 14 lÇn hµnh cung øng Phong ®îc nh¾c ®Õn trong çc bé sö th× chØ cã 2 lÇn liªn quan ®Õn Lý Anh T«ng vµ 1 lÇn ngù du cña TrÇn Th¸i T«ng, cßn l¹i ®Òu g¾n víi Lý Nh©n T«ng. Xin xem b¶ng thèng kª díi ®©y :

Thêi gian Tªn vua Néi dung sù kiÖn NguånTh¸n

gN¨m

2 1101 Lý Nh©n T«ng

Xem cµy ruéng VSL


Xem cµy ruéng VSL


Kh¸nh thµnh th¸p V¹n Phong. Xem cµy ruéng ë hµnh cung øng Phong

TT


Xem cµy ruéng. CÇu ®¶o TT


Xem gÆt. B¾c cÇu qua s«ng Ba L¹t

TT


Xem cµy ruéng TT

253


Xem cµy ruéng vµ ë l¹i ®©y 2 th¸ng

TT


Tõ øng Phong ®i hµnh cung Lþ Nh©n

TT


Xem gÆt TT


Xem gÆt TT


Xem gÆt TT

2 1148 Lý Anh T«ng Cµy tÞch ®iÒn ë Lþ Nh©n råi ®Õn ¦P

TT

11 1154 Lý Anh T«ng Dùng hµnh cung øng Phong, Lþ Nh©n

TT

1 1245 TrÇn Th¸i T«ng

Vua ngù hµnh cung TT

Nh÷ng th«ng tin kÓ trªn cho thÊy phñ øng Phong nãi chung vµ hµnh cung øng Phong nãi riªng cã vÞ trÝ quan träng ®èi víi v-¬ng triÒu Lý, ®Æc biÖt díi thêi cai trÞ cña Nh©n T«ng. Kh«ng ph¶i v« cí mµ cã n¨m «ng tíi ®©y hai, ba lÇn (n¨m 1117, 1125) vµ cã lÇn nhµ vua ngù ®Õn hai th¸ng (th¸ng 4 ®Õn th¸ng 6 n¨m 1125).

NÕu nh cã thÓ dÔ dµng thèng nhÊt vÒ vÞ trÝ quan träng cña hµnh cung øng Phong díi thêi Lý vµ sù g¾n bã cña hµnh cung nµy víi hoµng ®Õ Lý Nh©n T«ng, th× viÖc x¸c ®Þnh cô thÓ ®Þa ®iÓm cña hµnh cung l¹i lµ vÊn ®Ò hoµn toµn kh«ng ®¬n gi¶n.

Khi chÐp viÖc Lý Nh©n T«ng vÒ hµnh cung øng Phong xem cµy ruéng vµo n¨m 1117, s¸ch ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc cã lêi chua: “øng Phong thuéc tØnh Nam §Þnh. Xa lµ huyÖn HiÓn Kh¸nh, Lý ®æi lµm øng Phong. Nhµ TrÇn ®æi lµm KiÕn Hng, khi thuéc Minh ®æi lµm phñ KiÕn B×nh, nhµ Lª gäi lµ phñ NghÜa Hng, tøc lµ phñ NghÜa Hng b©y giê” 13. Theo lêi chØ dÉn nµy, dÞch gi¶ s¸ch ViÖt sö lîc ®· chó thÝch lµ huyÖn NghÜa Hng tØnh Nam §Þnh14. Çc dÞch gi¶ §¹i ViÖt sö ký toµn th tËp I ®o¸n ®Þnh vÞ trÝ hµnh cung øng Phong trªn mét ph¹m vi kh¸ réng, t¬ng ®¬ng víi phñ NghÜa Hng ®êi Lª, tøc lµ ®Êt ba huyÖn NghÜa Hng, ý Yªn, Vô B¶n, tØnh Nam Hµ15. Trong khÝ ®ã, ngêi dÞch vµ chó thÝch s¸ch 13 ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc, tËp IV, tr. 814 ViÖt sö lîc, NXB V¨n -Sö - §Þa, H. 1960, tr.12015 §¹i ViÖt sö ký toµn th tËp I, NXB Khoa häc x· héi, H. 1993 tr. 288.

254

§¹i ViÖt sö ký toµn th tËp II l¹i cho r»ng “ Tõ ®êi Lý ®· cã hµnh cung øng Phong, cã lÏ ë trong ®Êt huyÖn ý Yªn”16.

Nh vËy lµ cho ®Õn nay, çc nhµ nghiªn cøu vÉn cha cã ý kiÕn thèng nhÊt vÒ vÞ trÝ cña hµnh cung øng Phong.

Trong s¸ch §¹i Nam nhÊt thèng chÝ phÇn viÕt vÒ phñ NghÜa Hng, tØnh Nam §Þnh cã mét th«ng tin rÊt ®¸ng lu ý: “Phñ NghÜa Hng... ®êi H¸n lµ ®Êt quËn Giao ChØ. Nguyªn tríc lµ huyÖn HiÓn Kh¸nh (nay huyÖn Thiªn B¶n cßn cã tæng HiÓn Kh¸nh), ®êi Lý ®æi lµm huyÖn øng Phong”17. S¸ch nµy cßn cho biÕt, t¹i x· HiÓn Kh¸nh cã miÕu thê Lý Nh©n T«ng18. §©y lµ nh÷ng chØ b¸o rÊt quan träng. Thiªn B¶n chÝnh lµ Vô B¶n. Trªn ®Þa phËn huyÖn nµy cho ®Õn nay vÉn cßn x· HiÓn Kh¸nh, t¹i ®ã di tÝch miÕu thê Lý Nh©n T«ng vÉn cßn dÊu vÕt nÒn cò. RÊt cã thÓ ®©y lµ mét ®Þa ®iÓm n»m trong vïng trung t©m cña huyÖn øng Phong thêi Lý, phñ NghÜa Hng thêi Lª. T¹i Minh ThuËn (x· kÒ bªn HiÓn Kh¸nh) trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y liªn tôc ph¸t hiÖn thÊy nh÷ng di vËt liªn quan ®Õn kiÕn tróc thêi Lý - TrÇn19.

XÐt vÒ mÆt ®Þa h×nh vµ m¹ng líi giao th«ng, ë thêi Lý, kh«ng cã hÖ thèng giao th«ng nµo thuËn tiÖn vµ an toµn h¬n lµ çc con s«ng. Tõ Th¨ng Long ®i vÒ phÝa nam ra biÓn lóc ®ã cã hai tuyÕn chÝnh lµ s«ng Hång vµ s«ng §¸y. NhiÒu t liÖu lÞch sö vµ ®Þa lý cho thÊy vµo thêi kú nµy, s«ng §¸y cã vai trß quan träng h¬n s«ng Hång. §èi víi xø Nam, trong ®ã cã phñ øng Phong, çc con s«ng nhá nèi hai con s«ng nµy gi÷ vÞ trÝ cùc kú quan träng. §ã lµ çc con s«ng Ch©u Giang, Ninh Giang, Ba S¾t (S«ng S¾t) vµ s«ng §µo20.

VÞ trÝ cña x· Minh ThuËn hiÖn nay n»m vµo gãc kÑp gi÷a hai con s«ng Ba S¾t vµ s«ng Ninh Giang. Tõ ®©y theo ®êng s«ng Ninh cã thÓ ®i tíi s«ng Ch©u Giang vµ Hµnh cung Lþ Nh©n mét çch dÔ dµng. Minh ThuËn chØ çch HiÓn Kh¸nh mét con ®êng ®Êt (®êng 56) vèn lµ mét con ®êng dÞch m· cæ. XÐt vÒ mÆt ®Þa thÕ vµ çc tuyÕn giao th«ng kÕt hîp víi çc nguån sö liÖu cã liªn quan, hµnh cung øng Phong n»m ë khu vùc Minh ThuËn vµ HiÓn Kh¸nh lµ hîp lý.16 §¹i ViÖt sö ký toµn th tËp II, NXB Khoa häc x· héi, H. 1993, tr. 20. 17 §¹i Nam nhÊt thèng chÝ 18 §¹i Nam nhÊt thèng chÝ19 Bïi Duy Hng: Minh ThuËn tõ truyÒn thèng ®Õn hiÖn ®¹i, luËn v¨n tèt nghiÖp Khoa LÞch sö, Trêng §HKHXH& NV, K.41 (1996- 2000).20 Cã nhiÒu chøng cí vÒ sù hiÖn diÖn cña s«ng ®µo ë thêi Lý.

255

VÒ mÆt ®Þa danh, bé phËn gèc cña x· Minh ThuËn (gåm çc th«n BÞch, Phu, Phó Cèc, Phó L·o, Phó Vinh, Híng NghÜa, Tr¹i Kho) tõ thêi Lª vÒ tríc cã tªn lµ x· Hµnh Cung (). Khi Êy x· Hµnh cung cã 2 th«n §iÖn) vµ Lôc (gåm 6 xãm sau ph¸t triÓn thµnh 6 th«n: BÞch, Phu, Kho (Phó L·o), Tr¹i Kho (Tr¹i Phó L·o// §¹i L·o), Géc (Phó Cèc), Khèng// Hèng (Phó Vinh) .

§Õn n¨m Minh M¹ng thø nhÊt (1820) x· Hµnh Cung ®æi tªn lµ Hµnh Nh©n (th«n §iÖn ®æi lµm KÝnh NghÜa vµ ®Õn thêi Thµnh Th¸i (1889 - 1907) míi ®æi lµ Híng NghÜa ( §Çu thÕ kû XX, chÝnh quyÒn thùc d©n chñ tr¬ng chia nhá çc x·. Trõ trêng hîp hai th«n BÞch vµ Phu gép l¹i lµm mét, cßn l¹i mçi th«n cò cña x· Hµnh Cung xa ®Òu trë thµnh mét x·, nhng vÉn gi÷ l¹i tªn Hµnh Nh©n21:

1. X· Hµnh Nh©n Híng NghÜa (2. X· Hµnh Nh©n BÞch Phu (3. X· Hµnh Nh©n §¹i L·o (4. X· Hµnh Nh©n Phó Vinh (5. X· Hµnh Nh©n Phó Cèc (6. X· Hµnh Nh©n Phó L·o (Çc ®Þa danh nãi trªn phÇn nµo gîi lªn ý nghÜa cña mét vïng

®Êt ®· tõng cã cung ®iÖn víi nh÷ng lÔ nghi tÕ lÔ trang nghiªm. Ngoµi ra ë Minh ThuËn cßn cã çc xãm mang tªn MÒn, NÕn, DÇu... hay çc gß ®èng cã tªn Gß Ngùa, §èng Dän... §îc nh©n d©n ®Þa ph¬ng gi¶i thÝch lµ cã liªn quan ®Õn viÖc tÕ lÔ cña vua quan xa. BÕn s«ng cæ s¸t ngay th«n Híng NghÜa (th«n §iÖn) cã tªn lµ BÕn §Òn.

Çc di tÝch thê cóng ë Minh ThuËn còng cã rÊt nhiÒu nÐt ®Æc biÖt. Tríc hÕt ®ã lµ mËt ®é çc di tÝch dµy ®Æc. ChØ tÝnh riªng ®×nh, chïa, miÕu, phñ (kh«ng kÓ nhµ thê Thiªn Chóa gi¸o) cña 7 th«n thuéc x· Hµnh Cung xa ®· cã tíi 39 di tÝch. Xin xem b¶ng díi ®©y :

TT Tªn Th«n §×nh Chïa Phñ MiÕu Tæng sè1 Phó L·o 1 1 1 7 10

21 Vò Minh H¬ng, NguyÔn V¨n Nguyªn, Philippe Papin: §Þa danh vµ tµi liÖu lu tr÷ vÒ lµng x· B¾c Kú, EFEO 1999, tr. 611

256

2 BÞch 1 1 1 6 93 Híng NghÜa 1 1 1 3 64 Phó Vinh 1 1 1 2 55 Phó Cèc 1 1 1 1 46 Phu 1 1 1 1 47 Tr¹i Kho 0 0 1 0 1

Tæng sè 6 6 7 20 39§iÒu ®¸ng nãi lµ trong ®×nh cña çc th«n Phó L·o, BÞch, H-

íng NghÜa ®Òu thê HËu T¾c (HiÖn tîng nµy hÇu nh kh«ng thÊy cã ë çc lµng x· kh¸c trong huyÖn. Ph¶i ch¨ng ®©y lµ n¬i ®· tõng diÔn ra çc lÔ nghi tÕ lÔ n«ng nghiÖp quan träng cña triÒu ®×nh.

ViÖc ph¸t hiÖn ®îc nh÷ng hiÖn vËt liªn quan ®Õn kiÕn tróc thêi Lý nh g¹ch ngãi, gèm trang trÝ, t¶ng kª ch©n cét cã trang trÝ çnh sen ... ë khu vùc BÕn §Òn cµng kh¶ng ®Þnh thªm gi¶ thuyÕt ®· nªu trªn lµ cã c¬ së. Tuy nhiªn, nh÷ng kÕt luËn cuèi cïng vÒ sù hiÖn diÖn cña hµnh cung øng Phong thêi Lý trªn ®Þa phËn x· Minh ThuËn, huyÖn Vô B¶n cßn cÇn tíi nh÷ng t liÖu x¸c thùc cña çc cuéc khai quËt kh¶o cæ häc.

Trong “kh«ng gian thiªng” g¾n liÒn víi khu vùc hµnh cung, Lý Nh©n T«ng ®· cho x©y dùng trªn nói Ch¬ng S¬n (nay thuéc x· Yªn Lîi, huyÖn ý Yªn) toµ b¶o th¸p V¹n Phong Thµnh ThiÖn. N¨m 1117 «ng ®· ®Ých th©n tíi lµm lÔ kh¸nh thµnh. Liªn quan ®Õn hµnh cung øng Phong cã mét sù kiÖn quan träng ®îc chÐp trong çc bé sö biªn niªn. §ã lµ viÖc vµo n¨m 1123 nh©n chuyÕn vÒ hµnh cung øng Phong, vua Lý Nh©n T«ng cho b¾c cÇu qua s«ng Ba L¹t. S¸ch §¹i ViÖt sö ký toµn th viÕt: “Quý M·o (1123) ... Mïa ®«ng, th¸ng 10, vua ngù ra hµnh cung øng Phong xem gÆt lóa. ChuyÕn ®i nµy b¾c cÇu vång qua s«ng Ba L¹t”. DÞch gi¶ chó thÝch nh sau: “S«ng Ba L¹t lµ khóc s«ng Hång ch¶y ra cöa Ba L¹t ngµy nay”22. NÕu qu¶ ®óng nh vËy th× tõ thÕ kû XII nhµ Lý ®· cho b¾c cÇu qua s«ng Hång (?).

Theo çc tµi liÖu ®Þa lý häc lÞch sö th× dï cã thÓ kh«ng lín nh hiÖn nay, h¹ lu s«ng Hång thêi Lý, ®o¹n ch¶y däc ®Þa phËn Nam §Þnh ra biÓn kh«ng thÓ lµ nhá ®Õn møc víi kü thuËt thêi ®ã cã thÓ b¾c cÇu qua.

22 §¹i ViÖt sö ký toµn th, tËp I, NXB Khoa häc x· héi, H. 1993, tr.292

257

Còng sù kiÖn nµy, s¸ch ViÖt sö lîc l¹i chÐp: “X©y Phi kiÒu qua s«ng Bµ ThÝch” . Cã thÓ gi¶i thÝch sù kh¸c biÖt tªn con s«ng ®îc chÐp ë hai bé sö lµ do nhÇm tù d¹ng v× Ba L¹t () vµ Bµ ThÝch) cã thÓ bÞ chÐp lÉn, còng cã thÓ lµ hai çch phiªn ©m H¸n ViÖt tªn N«m cña mét con s«ng nµo ®ã mµ vua Lý ®· cho b¾c cÇu qua. §iÒu ®¸ng nãi lµ dÞch gi¶ s¸ch ViÖt sö lîc cã lêi ®o¸n ®Þnh kh¸c víi dÞch gi¶ §¹i ViÖt sö ký toµn th khi cho r»ng: “S«ng Bµ ThÝch cã lÏ lµ con s«ng Nam B×nh nèi s«ng Hång víi s«ng §¸y, ch¶y qua huyÖn NghÜa Hng”23, nghÜa lµ mét con s«ng nµo kh¸c chø kh«ng ph¶i s«ng Ba L¹t (s«ng Hång). Cã mét chi tiÕt rÊt ®¸ng lu ý lµ c¶ hai bé sö ®îc dÉn ë trªn khi chÐp vÒ sù kiÖn nµy ®Òu g¾n v¬Ý viÖc vua ngù ®Õn hµnh cung øng Phong. V× vËy c©y cÇu cã thÓ ®îc b¾c qua mét con s«ng gÇn víi vÞ trÝ cña hµnh cung. XÐt vÒ mÆt ng÷ ©m, Ba L¹t hay Bµ ThÝch rÊt cã thÓ lµ hai çch phiªn ©m tªn con s«ng S¾t hay Ba S¾t n»m gi÷a hai huyÖn Vô B¶n vµ ý Yªn. §o¸n ®Þnh nµy hoµn toµn cã c¬ së v× viÖc b¾c cÇu ®îc tiÕn hµnh mÊy n¨m sau khi th¸p Ch¬ng S¬n kh¸nh thµnh. Mét c©y cÇu nèi liÒn khu vùc hµnh cung (trªn ®Êt Vô B¶n) víi n¬i tÕ lÔ (th¸p Ch¬ng S¬n) rÊt phï hîp víi phong çch kiÕn tróc thêi Lý. Nh vËy tõ thêi Lý trªn ®Êt Nam §Þnh ®· tõng cã mét c©y cÇu lín b¾c qua s«ng S¾t. §©y lµ c©y cÇu qua s«ng duy nhÊt ®îc chÝnh sö nh¾c tíi trong toµn bé thêi kú lÞch sö trung ®¹i ViÖt Nam.

Trong suèt thêi Lý, phñ øng Phong lu«n lµ mét ®Þa bµn cã vÞ trÝ chiÕn lîc vÒ c¶ ph¬ng diÖn qu©n sù, kinh tÕ vµ v¨n ho¸, lµ cöa ngâ phÝa nam cña kinh thµnh Th¨ng Long thêi bÊy giê. Trong quan hÖ víi Champa, vïng ®Êt nµy gi÷ vai trß mét ®Þa bµn träng yÕu.

DÊu hiÖu suy vong cña triÒu Lý b¾t ®Çu béc lé tõ thêi vua Lý Cao T«ng (1176 - 1210) lªn n¾m quyÒn, nhÊt lµ tõ sau khi Th¸i uý T« HiÕn Thµnh qua ®êi vµo n¨m 1179. Theo çc t¸c gi¶ §¹i ViÖt sö ký toµn th th× ®©y lµ “«ng vua ch¬i bêi v« ®é, chÝnh sù h×nh ph¸p kh«ng râ rµng, giÆc cíp næi nh ong, ®ãi kÐm liªn tiÕp x¶y ra, c¬ nghiÖp nhµ Lý tõ ®Êy suy” 24. Tríc ®ã, Lý Anh T«ng ®· tõng lËp Long Xëng lµm hoµng th¸i tö, nhng v× ph¹m téi lo¹n lu©n nªn n¨m 1174 bÞ phÕ truÊt. Sau khi Long Tr¸t (tøc Lý Cao T«ng) lªn ng«i, Long Xëng cÇm ®Çu nhãm thuéc h¹ ®i trém cíp cña d©n, mu toan næi lo¹n chèng l¹i triÒu ®×nh. TriÒu chÝnh rèi lo¹n, kinh 23 ViÖt sö lîc, NXB V¨n -Sö - §Þa 1960, tr.229.24§¹i ViÖt sö ký toµn th, tËp II, NXB Khoa häc x· héi, H. 1993, tr.326.

258

tÕ ®×nh ®èn ®Õn møc sö chÐp vµo n¨m 1181 cã n¹n ®ãi lín “d©n chÕt gÇn mét nöa”25. §· vËy, vua l¹i nghe lêi phØnh nÞnh cña ho¹n quan Ph¹m BØnh Di, cho x©y dùng nhiÒu ®Òn ®µi, cung thÊt, khiÕn “tr¨m hä khèn khæ”. Lîi dông sù suy yÕu cña triÒu ®×nh vµ lßng bÊt m·n cña d©n chóng, çc thÕ lùc chèng ®èi næi dËy kh¾p n¬i.

Do vÞ trÝ träng yÕu, Nam §Þnh trë thµnh mét trong nh÷ng n¬i giao tranh quyÕt liÖt. N¨m 1203 qu©n næi lo¹n do PhÝ Lang vµ vµ B¶o L¬ng cÇm ®Çu tõ §¹i Hoµng (Ninh B×nh) xu«i theo s«ng §¸y ®Õn ®Êt Nam §Þnh, më réng ho¹t ®éng ra vïng h¹ lu. Mét trËn ¸c chiÕn gi÷a qu©n PhÝ Lang víi qu©n triÒu ®×nh do Chi hËu TrÇn LÖnh Hinh vµ Thîng th Tõ Anh Nh÷ chØ huy ®· diÔn ra t¹i cöa s«ng Lé Bè, trªn ®Þa phËn huyÖn ý Yªn (®©y lµ cöa §éc Bé thêi Lý )

Sù rèi lo¹n lªn ®Õn cùc ®iÓm vµo n¨m 1208, khi trong níc “ngêi chÕt ®ãi n»m chång chÊt lªn nhau” cßn gi÷a chèn cung ®×nh cuéc xung ®ét gi÷a hai phe Ph¹m Du vµ Ph¹m BØnh Di quyÕt liÖt tíi møc hoµng téc nhµ Lý ph¶i rêi bá kinh thµnh ®i trèn. §óng lóc triÒu Lý bÊt lùc trong viÖc ®iÒu hµnh ®Êt níc, vïng ®Êt Nam §Þnh l¹i lµ n¬i hng khëi cña nhµ TrÇn, mét triÒu ®¹i ®Çy søc sèng ®· ®a quèc gia §¹i ViÖt ph¸t triÓn lªn mét tÇm cao míi.

2. Nhµ TrÇn hng nghiÖpQuª gèc hoµng téc hä TrÇn ë h¬ng Tøc MÆc, x· Léc Vîng

(nay thuéc ngo¹i thµnh Nam §Þnh), lµ mét vïng ®Êt cã vÞ thÕ ®Ñp, s«ng lín bao bäc ba mÆt. Tõ thêi Lý ®©y ®· lµ mét trung t©m kinh tÕ, v¨n ho¸ ph¸t triÓn. Ngay t¹i Tøc MÆc thêi Lý ®· cã chïa Phæ Minh, mét danh lam næi tiÕng víi ®Ønh ®ång kú vÜ ®îc xÕp vµo h¹ng “Tø ®¹i khÝ” cña níc §¹i ViÖt.

Vèn sèng b»ng nghÒ ®¸nh ç, hä TrÇn thêng sinh sèng lµm ¨n ë nh÷ng vïng cöa s«ng ven biÓn, ®Õn thêi TrÇn Lý («ng néi cña vua TrÇn Th¸i T«ng) ®· trë thµnh mét cù téc cã thÕ lùc vïng H¶i Êp (nay lµ x· Lu X¸, huyÖn Hng Hµ, tØnh Th¸i B×nh). N¨m 1209 khi trong triÒu cã biÕn lo¹n, vua Cao T«ng ph¶i ch¹y lªn Quy Ho¸, th¸i tö S¶m ch¹y vÒ H¶i Êp ®· ®îc gia ®×nh TrÇn Lý gióp ®ì. Trong thêi gian nµy, hoµng tö S¶m ®· kÕt duyªn cïng TrÇn ThÞ Dung, con g¸i thø hai cña TrÇn Lý. Hä TrÇn ®· tËp hîp h¬ng binh gióp nhµ Lý dÑp lo¹n, diÖt trõ Qu¸ch Bèc (thuéc tíng cña Ph¹m

25 §¹i ViÖt sö ký toµn th, tËp II, NXB Khoa häc x· héi, H. 1993, tr.328

259

BØnh Di) ®a vua Lý trë l¹i kinh ®«. TrÇn Lý ®îc phong lµm Minh tù, cËu ruét TrÇn ThÞ Dung lµ T« Trung Tõ lµm §iÖn tiÒn chØ huy sø.

N¨m 1210 vua sai §ç Qu¶ng ®Õn ®ãn Hoµng tö S¶m trë vÒ kinh, nhng cha ®îc phÐp ®em theo ngêi vî hä TrÇn. Khi Êy TrÇn Lý bÞ mét phe ph¸i næi lo¹n giÕt h¹i, ngêi con thø lµ TrÇn Tù Kh¸nh ®îc vua Lý phong tíc ThuËn Lu b¸.

Uy thÕ hä TrÇn b¾t ®Çu ®îc ®Ò cao tõ khi hoµng tö S¶m (sau nµy lµ Lý HuÖ T«ng) lªn ng«i vµo n¨m 1211. ¤ng cho ®ãn TrÇn ThÞ Dung vÒ cung lËp lµm nguyªn phi. Lóc nµy T« Trung Tõ ®îc phong Th¸i uý phô chÝnh. Tuy thuéc hä ngo¹i, nhng «ng lµ ng-êi sím nhËn ra vÞ trÝ quan träng cña vïng ®Êt quª h¬ng nhµ TrÇn. Ngay n¨m ®ã, víi t çch mét ®¹i quan ®Çu triÒu, Trung Tõ ®· ®Õn NguyÔn Gia Trang (nay thuéc lµng VÞ Khª, x· §iÒn X¸, huyÖn Nam Trùc), mét vïng cã ®Þa thÕ ®Ñp vµ c d©n sÇm uÊt tõ thêi Lý, cho x©y dùng t¹i ®©y mét hµnh cung ®Ó vua vµ hoµng téc cã thÓ nghØ l¹i mçi khi ®i kinh lý. ¤ng cßn cho x©y mét toµ thµnh kiªn cè gÇn chî B×nh Gi· vµ cho kh¬i mét con s«ng, t¹o thµnh con ®êng giao th«ng thuËn tiÖn cho çc l¸i th¬ng cã thÓ ®i thuyÒn th¼ng tõ biÓn vµo chî. DÊu vÕt con s«ng nµy cßn l¹i ®Õn ngµy nay. §ã chÝnh lµ s«ng Ch©u Thµnh nèi s«ng Hång víi s«ng Ninh C¬ ch¶y qua §iÒn X¸. Theo truyÒn thuyÕt d©n gian, T« Trung Tõ ®· d¹y d©n ®Þa ph¬ng nghÒ trång hoa vµ c©y c¶nh26. VÒ sau vïng ®Êt nµy trë thµnh mét trung t©m phôc vô quan träng cho hµnh cung Thiªn Trêng.

HuÖ T«ng lµ ngêi yÕu ®uèi, l¹i bÞ Th¸i hËu hä §µm khèng chÕ nªn mäi viÖc ®Òu phã th¸c cho §µm DÜ M«ng, ngêi chøc cao, quyÒn lín nhng “kh«ng cã häc thøc, kh«ng cã mu thuËt, l¹i nhu nh-îc kh«ng quyÕt ®o¸n khiÕn chÝnh sù ngµy cµng ®æ n¸t” 27. Lîi dông t×nh h×nh ®ã, §oµn Thîng lµm ph¶n, tô tËp bÌ ®¶ng ë Hång Ch©u th¶ søc cíp bãc khiÕn triÒu ®×nh kh«ng chÕ ngù næi. Trong triÒu, hoµng th¸i hËu §µm thÞ t¸c oai t¸c qu¸i, øc hiÕp vua vµ nguyªn phi, thêng xuyªn dÌm pha TrÇn Tù Kh¸nh lµ kÎ ph¶n tr¾c. N¨m 1216, lÊy cí nguyªn phi TrÇn thÞ lµ bÌ ®¶ng cña giÆc, ®· Ðp buéc bµ ph¶i tù s¸t. Tríc t×nh thÕ bøc b¸ch, kh«ng cßn çch nµo kh¸c, Lý HuÖ T«ng ®· ph¶i bÝ mËt rêi bá hoµng cung, cïng víi TrÇn thÞ trèn ®Õn n¬i ®ãng qu©n cña TrÇn Tù Kh¸nh.

26 B¶o tµng Nam §Þnh: Lý lÞch di tÝch chïa Vþ Khª27 §¹i ViÖt sö ký toµn th, tËp II, NXB Khoa häc x· héi, H. 1993, tr.336

260

Tõ ®ã vua Lý hoµn toµn phô thuéc vµo thÕ lùc anh em hä TrÇn.

N¨m 1217 Lý HuÖ T«ng ph¸t bÖnh cuång, kh«ng cßn lµm chñ ®îc b¶n th©n. §Õn n¨m 1224, bÖnh cña vua ngµy cµng nÆng, çc danh y trong níc ®îc mêi ®Õn nh÷ng kh«ng ai ch÷a næi, t×nh h×nh trong níc hÕt søc rèi ren, mäi viÖc vua ®Òu uû quyÒn cho TrÇn Thñ §é (ngêi anh em con chó con b¸c víi TrÇn Thõa) khi Êy lµ ChØ huy sø, qu¶n lÜnh cÊm qu©n.

Lµ ngêi c¬ mu, quyÕt ®o¸n, TrÇn Thñ §é ®· s¾p ®Æt ®Ó vua HuÖ T«ng nhêng ng«i cho c«ng chóa Chiªu Th¸nh, råi c¾t tãc ®i tu ë chïa Ch©n Gi¸o.

LiÒn sau ®ã, TrÇn Thñ §é l¹i thu xÕp cho Lý Chiªu Hoµng lÊy TrÇn C¶nh vµ mét n¨m sau, vµo th¸ng 12 n¨m MËu DÇn (1225), Chiªu Hoµng nhêng ng«i cho chång, nhµ TrÇn khëi nghiÖp ®Õ.

Khi lªn ng«i, TrÇn C¶nh míi 8 tuæi, mäi viÖc triÒu chÝnh ®Òu trong tay Th¸i s TrÇn Thñ §é vµ NhiÕp chÝnh TrÇn Thõa.

KÕ nghiÖp nhµ Lý khi ®Êt níc ®ang l©m vµo khñng ho¶ng trÇm träng, hä TrÇn ®· ph¶i chèng chäi víi bao thö th¸ch, khã kh¨n. Khi ®Êt níc t¹m yªn, vµo mïa thu n¨m T©n M·o (1231) vua TrÇn Th¸i T«ng míi cã dÞp chÝnh thøc vÒ cè h¬ng Tøc MÆc d©ng lÔ ë tiªn miÕu, më yÕn tiÖc thÕt ®·i vµ ban lôa cho çc b« l·o trong h¬ng28. N¨m sau, nhµ TrÇn cho ban ®Þnh triÒu nghi vµ ®ång thêi cho tu t¹o l¹i ®Òn thê dßng hä. Nh©n dÞp nµy, Thîng phô TrÇn Thõa ®· nhí tíi nghÜa cò tõ thuë hµn vi víi mét ngêi vî quª ë th«n Bµ LiÖt, huyÖn T©y Ch©n (nay lµ huyÖn Nam Trùc), phong cho ngêi con trai vèn tõ l©u ®· bÞ bá r¬i lµm Hoµi §øc v-¬ng29.

Khi triÒu TrÇn dÇn ®a ®Êt níc vµo thÕ æn ®Þnh th× sù bÊt æn l¹i n¶y sinh trong chÝnh néi bé hoµng téc. Lý HuÖ T«ng vµ TrÇn ThÞ Dung vèn dÜ cã hai ngêi con g¸i. Trëng n÷ lµ c«ng chóa ThuËn Thiªn sinh n¨m 1216 trong lóc Vua vµ Nguyªn phi ch¹y trèn khái sù truy bøc cña §µm Th¸i hËu, sau ®îc g¶ cho TrÇn LiÔu (anh

28 §¹i ViÖt sö ký toµn th, tËp III, NXB Khoa häc x· héi, H. 1993, tr.13.29 Theo §VSKTT, khi cßn hµn vi Thîng hoµng (tøc TrÇn Thõa) lÊy mét ngêi con g¸i th«n Bµ LiÖt (thuéc huyÖn T©y Ch©n). Ngêi ®ã cã mang th× bÞ ruång bá. §Õn khi ngêi con sinh ra, TrÇn Thõa kh«ng nhËn. Lín lªn ngêi con trai nµy tíng m¹o kh«i ng«, giái vâ nghÖ, xin sung vµo ®éi ®¸nh vËt. Mét h«m trong lóc ch¬i ®¸nh cÇu, anh ta bÞ mét ngêi lÝnh trong ®éi vËt ng·, bãp cæ ®Õn suýt t¾c thë. TrÇn Thõa thÐt lªn: “con ta ®Êy”. Ngêi kia sî h·i l¹y t¹. Ngay ngµy h«m Êy Thîng hoµng nhËn con vµ phong cho tíc v¬ng.

261

trai cña vua TrÇn Th¸i T«ng). Ngêi thø hai sinh n¨m 1218 lµ c«ng chóa Chiªu Th¸nh, trë thµnh n÷ hoµng cuèi cïng cña triÒu Lý, råi sau ®ã lµ Hoµng hËu cña vua TrÇn Th¸i T«ng. Sèt ruét vÒ ngêi nèi nghiÖp, n¨m 1237 TrÇn Thñ §é vµ vî lµ c«ng chóa Thiªn Cùc (chÝnh lµ TrÇn ThÞ Dung, nguyªn hoµng hËu cña Lý HuÖ T«ng, sau khi vua Lý qua ®êi bÞ gi¸ng lµm c«ng chóa, g¶ cho TrÇn Thñ §é) ®· Ðp c«ng chóa ThuËn Thiªn, khi Êy ®ang mang thai víi TrÇn LiÔu, ph¶i thay Chiªu Th¸nh lªn lµm Hoµng hËu. V× viÖc nµy mµ TrÇn LiÔu ®· häp qu©n næi dËy chèng l¹i triÒu ®×nh, khiÕn vua Th¸i T«ng buån ch¸n bá lªn nói Yªn Tö. Nhê vµo sù quyÕt ®o¸n cña TrÇn Thñ §é vµ sù khÐo lÐo cña Linh tõ Quèc mÉu TrÇn ThÞ Dung mµ hiÒm khÝch nµy ®îc dµn xÕp æn tho¶. Sau cuéc khñng ho¶ng cung ®×nh, nhµ TrÇn ®Æc biÖt quan t©m cñng cè mèi quan hÖ huyÕt thèng trong hoµng téc. Mét trong nh÷ng viÖc cã ý nghÜa quan träng lµ cho khëi c«ng dùng mét hµnh cung quy m« lín ngay trªn quª tæ ë h¬ng Tøc MÆc. Ngêi ®îc giao träng tr¸ch nµy lµ Phïng T¸ Chu.

Vèn lµ quan triÒu Lý, nhng tõ sau sù kiÖn n¨m 1211 Phïng T¸ Chu trë thµnh ngêi th©n tÝn cña hä TrÇn. Trong hoµn c¶nh cßn hÕt søc phøc t¹p, khã kh¨n lóc ®ã v× phe cña §µm Th¸i hËu ng¨n c¶n, «ng ®· ®îc TrÇn Tù Kh¸nh uû th¸c thùc hiÖn mét c«ng viÖc quan träng cã ý nghÜa thµnh b¹i ®èi víi sù nghiÖp cña hä TrÇn lµ ®a TrÇn ThÞ Dung vÒ hoµng cung. ¤ng ®· hoµn thµnh xuÊt s¾c c«ng viÖc nµy. Khi triÒu TrÇn thµnh lËp, T¸ Chu ®îc gia phong Phô quèc Th¸i phã, giao lµm Tri phñ NghÖ An, ®îc quyÒn tù ban chøc cho ngêi díi quyÒn sau ®ã míi t©u lªn vua. §Õn n¨m 1234 «ng ®îc phong tíc Hng Nh©n v¬ng, hai n¨m sau ®îc gia phong tíc §¹i v-¬ng. N¨m 1239 Phïng T¸ Chu ®îc th¨ng tíi chøc NhËp néi Th¸i phã, ®Æc tr¸ch viÖc x©y dùng hµnh cung ë Tøc MÆc. Sau khi hoµn thµnh c«ng viÖc, Phïng T¸ Chu qua ®êi vµo mïa ®«ng n¨m T©n Söu (1241).

C«ng tr×nh mµ Phïng T¸ Chu ®· dµnh trän phÇn cuèi cuéc ®êi ®Ó x©y dùng kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ n¬i vua vµ hoµng téc nghØ ch©n mçi khi qua l¹i quª h¬ng mµ nh thùc tÕ lÞch sö ®· chøng tá, nã cßn lµ mét c¨n cø cã vÞ trÝ chiÕn lîc vÒ nhiÒu mÆt, nhÊt lµ khi cã chiÕn tranh x¶y ra.

Sù kiÖn vua TrÇn Th¸i T«ng vÒ hµnh cung Thiªn Trêng vµo n¨m 1255 kh«ng ®¬n gi¶n chØ lµ mét chuyÕn hµnh h¬ng. Khi Êy bãng ®en x©m lîc cña qu©n M«ng Cæ ®· trïm lªn biªn giíi phÝa b¾c níc ta. Tõ n¨m 1252 ®¹o qu©n do ®Ých th©n Hèt TÊt LiÖt

262

chØ huy tÊn c«ng vµo vïng V©n Nam (Trung Quèc). N¨m sau (1253) qu©n M«ng Cæ vît qua s«ng Kim Sa, ®¸nh b¹i qu©n §¹i Lý, chiÕm ®îc kinh ®« vµ b¾t ®îc vua níc nµy vµo n¨m 1254. NÒn ®éc lËp cña níc ta thùc sù ®· bÞ ®e do¹.

ChØ hai n¨m sau chuyÕn th¨m cña TrÇn Th¸i T«ng vÒ hµnh cung Tøc MÆc, vµo cuèi n¨m 1257 qu©n M«ng Cæ ¸p s¸t biªn giíi, sai sø ®a th víi nh÷ng yªu s¸ch ngang ngîc, thùc chÊt lµ lÊy cí ®Ó g©y chiÕn. §Çu n¨m 1258 qu©n ®Þch µo ¹t vît qua biªn giíi, tÊn c«ng vµo níc ta. Sau trËn ®Çu thÊt lîi ë B×nh LÖ Nguyªn, nhµ TrÇn quyÕt ®Þnh rót lui khái kinh thµnh Th¨ng Long, xu«i theo s«ng Hång vÒ ®ãng gi÷ ë Thiªn M¹c. Trong khi ®ã, ®Ó gióp triÒu ®×nh r¶nh tay ®¸nh giÆc, Linh Tõ Quèc mÉu ®a th¸i tö vµ vî con çc tíng t¸ vÒ l¸nh n¹n ë khu vùc hµnh cung Tøc MÆc. Kh«ng chØ lo viÖc ch¨m sãc hoµng téc, bµ cßn ®i thu thËp tÊt c¶ nhng vò khÝ cßn cÊt trong çc thuyÒn ®i l¸nh n¹n ®Ó göi ra cho qu©n ®éi ®ang trùc tiÕp chiÕn ®Êu. Khi chÐp vÒ sù kiÖn nµy, Ng« Sü Liªn cã lêi b×nh: “ ThÕ míi biÕt trêi sinh Linh Tõ lµ ®Ó më nghiÖp nhµ TrÇn” 30. Hµnh cung Tøc MÆc trë thµnh mét hËu cø lîi h¹i cña nhµ TrÇn trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n M«ng Cæ lÇn thø nhÊt.

Ngay sau chiÕn th¾ng, mÆc dï míi 41 tuæi, TrÇn Th¸i T«ng ®· nhêng ng«i cho con ®Ó lªn lµm Th¸i Thîng hoµng. §©y lµ mét chÝnh s¸ch ®éc ®¸o cña nhµ TrÇn nh»m kÕt hîp kinh nghiÖm cai trÞ cña vua cha víi viÖc ®µo t¹o huÊn luyÖn cai trÞ tõ sím cho ngêi kÕ tôc. Lóc ®Çu Thîng hoµng lui ra ë B¾c cung t¹i Th¨ng Long, nh-ng qua thùc tÕ «ng thÊy cÇn ph¶i chó träng h¬n tíi viÖc cñng cè hµnh cung Tøc MÆc.

N¨m 1262 Thîng hoµng TrÇn Th¸i T«ng ®Ých th©n ®Õn Tøc MÆc xem xÐt viÖc më réng hµnh cung. Trong chuyÕn ®i nµy, «ng cho më ®¹i tiÖc ®Ó yªn uû, vç vÒ d©n chóng, ban cho h¬ng l·o 30 Linh tõ Quèc mÉu lµ mét nh©n vËt n÷ kiÖt xuÊt thêi TrÇn. Bµ chÝnh lµ TrÇn ThÞ Dung, con g¸i TrÇn Lý, kÕt h«n víi hoµng tö S¶m n¨m 1209. N¨m 1211 hoµng tö S¶m lªn ng«i (Lý HuÖ T«ng) bµ trë thµnh hoµng hËu. Nhê vai trß cña bµ mµ hä TrÇn ngµy cµng cã vÞ trÝ quan träng trong triÒu Lý. N¨m 1226 sau khi HuÖ T«ng qua ®êi, bµ bÞ gi¸ng xuèng lµm c«ng chóa Thiªn Cùc, g¶ cho TrÇn Thñ §é. Tríc ®ã, víi Lý HuÖ T«ng bµ ®· sinh ®îc hai c«ng chóa ThuËn Thiªn vµ Chiªu Th¸nh. Ngêi chÞ ®îc g¶ cho TrÇn LiÔu (phô th©n cña TrÇn Hng §¹o). Ngêi em lµm vua h¬n mét n¨m (Lý Chiªu Hoµng) th× lÊy TrÇn C¶nh (TrÇn Th¸i T«ng). Do sù dµn xÕp cña TrÇn Thñ §é vµ TrÇn ThÞ Dung, Chiªu Hoµng nhêng ng«i cho chång. Còng do sù dµn xÕp cña TrÇn Thñ §é vµ bµ, Chiªu Hoµng ph¶i nhêng ng«i hoµng hËu cho chÞ lµ c«ng chóa ThuËn Thiªn ®Ó lÊy ngêi nèi ng«i. ChÝnh ThuËn Thiªn ®· sinh ra TrÇn Th¸nh T«ng, «ng vua thø hai cña triÒu TrÇn. Dï danh vÞ chÝnh thøc bµ lµ c«ng chua Thiªn Cùc, nhng v× kÝnh träng bµ nªn TrÇn Th¸nh T«ng phong lµm Quèc mÉu, hiÖu lµ Linh tõ. Bµ mÊt n¨m 1259.

263

60 tuæi trë lªn mçi ngêi nhËn 1 tíc 2 t, çc cô bµ mçi ngêi ®îc hai tÊm lôa.

Sau chuyÕn thÞ s¸t, cïng víi viÖc gÊp rót chÕ t¹o vò khÝ, ®ãng chiÕn thuyÒn vµ tÝch cùc cho qu©n sÜ luyÖn tËp s½n sµng ®èi phã víi nh÷ng cuéc chiÕn tranh míi tõ phÝa qu©n M«ng Cæ, nhµ TrÇn ®æi h¬ng Tøc MÆc lµm phñ Thiªn Trêng vµ cho x©y dùng thªm ë ®©y mét cung ®iÖn míi lµ cung Trïng Quang dµnh cho Thîng Hoµng. L¹i x©y riªng mét khu kh¸c cho çc vua nèi ng«i vÒ chÇu gäi lµ cung Trïng Hoa. Phñ Thiªn Trêng lµ mét ®¬n vÞ hµnh chÝnh ®Æc biÖt bao gåm mét vïng ®Êt réng lín mµ Tøc MÆc lµ thñ phñ. Bao quanh hai cung ®iÖn chÝnh, lÇn lît çc cung §Ö NhÊt, §Ö NhÞ, §Ö Tam vµ §Ö Tø còng ®îc x©y dùng dµnh cho gia ®×nh çc hoµng th©n, quèc thÝch.

Ng«i chïa cã tõ thêi Lý ë phÝa t©y cung Trïng Quang ®îc tu t¹o vµ më réng gäi lµ chïa Phæ Minh. D©n quanh vïng trë thµnh s¾c dÞch phôc vô hai cung. DÊu tÝch cña çc lµng nµy nay cßn l¹i ë LiÔu Nha, Lùu Phè, Léc H¹, HËu Båi, Ph¬ng B«ng, VÞ Khª... TriÒu ®×nh cßn ®Æt quan lu thñ ®Ó ®Æc tr¸ch tr«ng coi. Hµnh cung Thiªn Trêng dÇn trë thµnh mét ®« thÞ cã tÇm quan träng thø hai sau kinh ®« Th¨ng Long. Theo quy ®Þnh cña nhµ TrÇn, ngêi ®îc lµm An phñ sø Thiªn Trêng ph¶i lµ nh÷ng viªn quan ®· tõng qua trÞ nhËm ë çc lé, sau ®ã míi ®îc kh¶o duyÖt xem cã ®ñ tµi ®øc míi ®îc bæ nhiÖm. Tõ ®ã vÒ sau çc vua sau khi nhêng ng«i ®Òu sèng ë hµnh cung nµy.

Thùc tÕ cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n M«ng Cæ hung h·n ®· buéc nh÷ng ngêi ®øng ®Çu triÒu TrÇn ph¶i nghÜ tíi mét hËu cø liªn hoµn ®Ó s½n sµng cho mét kÕ ho¹ch rót lui chiÕn lîc khi cÇn thiÕt. Lui vÒ lµm Th¸i Thîng hoµng tõ lóc cßn rÊt trÎ, TrÇn Th¸i T«ng lµ ngêi sím nhËn ra sù cÇn thiÕt ph¶i x©y dùng mét c¨n cø an toµn lµm hËu thuÉn cho hµnh cung Thiªn Trêng. §Þa ®iÓm ®îc chän lµ vïng nói Vò L©m thuéc phñ Trêng Yªn. S¸ch An Nam chÝ l-îc cã chÐp ®©y lµ n¬i “c¶nh ®Ñp mµ hiÓm trë, khi níc triÒu lªn th× ®i thuyÒn tíi ®îc. V¬ng téc (nhµ TrÇn) cho x©y dùng phñ ®Ö trong nói ®Ó tr¸nh quèc n¹n”31. HÖ thèng c¨n cø liªn hoµn nµy ®Òu cã ®êng thuû nèi liÒn víi s«ng §¸y ®Ó khi cÇn thiÕt cã thÓ tho¸t ra biÓn. Trong thÕ liªn hoµn n¬ng tùa vµo nhau, hai hµnh cung Vò L©m vµ Thiªn Trêng ®· lµ hËu cø quan träng cho hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng Nguyªn tiÕp theo.

31 Lª T¾c: An Nam chÝ lîc, B¶n dÞch ViÖn ®¹i häc HuÕ 1961, tr. 35

264

TiÕp tôc thùc hiÖn ©m mu x©m lîc níc ta, ®Çu n¨m 1285 hai çnh qu©n bé cña giÆc Nguyªn vît qua biªn giíi §¹i ViÖt. Tríc søc tÊn c«ng µo ¹t cña qu©n ®Þch, nhµ TrÇn mét mÆt triÓn khai lùc lîng trÊn gi÷ nh÷ng n¬i hiÓm yÕu vµ bè trÝ mét trËn ®¸nh chÆn bíc tiÕn cña ®Þch trªn s«ng Hång, mÆt kh¸c chñ ®éng tæ chøc cuéc rót lui chiÕn lîc ®Ó b¶o toµn lùc lîng. Hµnh cung Thiªn Trêng vµ Trêng Yªn trë thµnh n¬i tËp kÕt vµ cñng cè lùc lîng. MÆc dï qu©n d©n ta ®· chiÕn ®Êu v« cïng anh dòng trªn kh¾p çc mÆt trËn, nhng do thÕ giÆc ®ang h¨ng, qu©n ta cha ®ñ søc chÆn ®øng chóng l¹i. H¬n thÕ, theo kÕ ho¹ch cña qu©n Nguyªn, ®¹o qu©n do Toa §« chØ huy còng ®îc lÖnh tõ phÝa nam å ¹t tÊn c«ng ra b¾c, ®¹i qu©n ta ë Thiªn Trêng cã thÓ l©m vµo t×nh tr¹ng bÞ bao v©y tõ hai phÝa. Tríc t×nh h×nh ®ã, sau trËn kÞch chiÕn trªn s«ng §¹i Hoµng ngµy 10 th¸ng 3 n¨m 1285, Thîng hoµng TrÇn Th¸nh T«ng vµ vua TrÇn Nh©n T«ng ®· quyÕt ®Þnh rót lui khái Thiªn Trêng, theo ®êng biÓn vÒ vïng ®«ng b¾c, sau ®ã l¹i di chuyÓn vµo Thanh Ho¸, n¬i qu©n ®Þch v× nãng lßng truy ®uæi vua TrÇn nªn võa bá ngá. §Ó t×m kÕ ho·n binh cho cuéc rót lui nµy, vua TrÇn ®· ph¶i cho Trung HiÕn hÇu TrÇn D¬ng ®Õn gÆp Tho¸t Hoan gi¶ cÇu hoµ vµ buéc lßng ph¶i ®em c«ng chóa An T, em g¸i cña vua Th¸nh T«ng cho Tho¸t Hoan. Cuéc kh¸ng chiÕn bíc vµo giai ®o¹n hÕt søc gay go ¸c liÖt. Lóc nµy mét sè quý téc hÌn nh¸t nh TrÇn KiÖn, Lª T¾c vµ sau ®ã lµ TrÇn Ých T¾c... ®· ®Çu hµng giÆc.

MÆc dï qu©n ®Þch chiÕm ®îc Trêng Yªn vµ Thiªn Trêng, nh-ng cuéc kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n ë ®©y khiÕn chóng kh«ng lóc nµo ®îc yªn. Cuèi th¸ng 4 n¨m 1285, v× sî bÞ tËp kÝch bÊt ngê, qu©n Nguyªn buéc ph¶i rót khái Thiªn Trêng. Ngµy 7 th¸ng 6 n¨m 1285, qu©n ta do ®Ých th©n Thîng hoµng vµ vua TrÇn Nh©n T«ng chØ huy ®· tÊn c«ng ®¸nh tan qu©n ®Þch ë Trêng Yªn. Sau chiÕn th¾ng quan träng nµy, hai vua trë vÒ Tøc MÆc vµ Long Hng b¸i yÕt l¨ng mé tæ tiªn hä TrÇn. Cha ®Çy mét th¸ng sau sù kiÖn nµy, ngµy 9 th¸ng 7 n¨m 1285 qu©n Nguyªn bÞ quÐt s¹ch ra khái bê câi níc ta. Cuéc kh¸ng chiÕn chèng Nguyªn lÇn thø hai cña d©n téc ta toµn th¾ng.

Sau thÊt b¹i th¶m h¹i n¨m 1285, ®Õ quèc M«ng - Nguyªn vÉn kh«ng cam t©m tõ bá ý ®å x©m lîc níc ta v× ®©y lµ mét ®Çu cÇu quan träng trong kÕ ho¹ch tiÕn xuèng phÝa nam cña chóng. H¬n thÕ, do cay có muèn phôc thï ®Ó gi÷ thÓ diÖn Thiªn triÒu, nhµ Nguyªn ®· huy ®éng tíi trªn 50 v¹n qu©n kh«ng kÓ phu

265

phôc dÞch cïng 500 chiÕn thuyÒn cho cuéc chiÕn tranh x©m lîc lÇn thø ba. MÆc dï trong lÇn tiÕn c«ng nµy lùc lîng ®Þch m¹nh gÊp béi nh÷ng lÇn tríc, nhng qu©n d©n §¹i ViÖt l¹i chuÈn bÞ cho trËn ®ông ®Çu lÞch sö víi mét th¸i ®é tù tin. Khi biÕt tin giÆc x©m ph¹m bê câi, TrÇn Quèc TuÊn ®· nãi víi vua TrÇn: “ N¨m nay ®¸nh giÆc dÔ”. Víi nh÷ng kinh nghiÖm tÝch luü ®îc qua hai cuéc kh¸ng chiÕn tríc, mét mÆt nhµ TrÇn chñ ®éng tæ chøc mét cuéc rót lui chiÕn lîc khiÕn qu©n ®Þch kh«ng biÕt ®îc bé chØ huy kh¸ng chiÕn vµ ®¹i qu©n ta ë ®©u, mÆt kh¸c thùc hiÖn kÕ ho¹ch tiªu diÖt ®oµn thuyÒn chë 17 v¹n th¹ch l¬ng do Tr¬ng V¨n Hæ chØ huy vµ bÝ mËt x©y dùng trËn ®Þa b·i cäc trªn s«ng B¹ch §»ng, chuÈn bÞ chiÕn trêng cho mét trËn quyÕt chiÕn chiÕn lîc.

Trong cuéc tiÕn c«ng x©m lîc nµy, qu©n Nguyªn hung h·n ®· tµn ph¸ hµnh cung Long Hng vµ Thiªn Trêng. Tµn b¹o vµ hÌn h¹ h¬n, chóng cßn khai quËt l¨ng cña vua TrÇn Th¸i T«ng ®Ó tho¶ d· t©m b¸o thï. Nhng tung hoµnh trªn ®Êt níc ta cha ®Çy ba th¸ng th× qu©n Nguyªn ®· ph¶i tÝnh ®Õn chuyÖn rót qu©n vÒ níc. Chóng hoang mang sî h·i tríc c¶nh vên kh«ng nhµ trèng mµ qu©n vµ d©n thêi TrÇn ®· t¹o ra, lïng sôc kh¾p n¬i mµ kh«ng thÊy bãng d¸ng ®¹i qu©n ta, n¬i ®ãng cña triÒu ®×nh th× biÖt v« ©m tÝn. Chóng cµng khèn ®èn khi mét ®¹o qu©n viÔn chinh lín l©m vµo c¶nh thiÕu thèn l¬ng thùc. Trong khi ®ã, ho¹t ®éng du kÝch cña d©n binh vµ çc ®¹o qu©n chia nhá ®îc ®Èy m¹nh ë kh¾p mäi n¬i. §ªm ®ªm nh÷ng ®éi qu©n c¶m tö ®îc lÖnh xuÊt kÝch ®¸nh vµo çc ®¬n vÞ ®ån tró cña giÆc.

Sang th¸ng 3 khi thêi tiÕt chuyÓn tõ xu©n sang hÌ, qu©n Nguyªn bÞ dÞch bÖnh ngµy cµng nhiÒu do kh«ng hîp khÝ hËu. HÕt hy väng ®¸nh nhanh, th¾ng nhanh vµ sî bÞ tiªu diÖt hoµn toµn, ngµy 30 th¸ng 3 n¨m 1288 Tho¸t Hoan ra lÖnh cho ®¹i qu©n rót lui vÒ níc. Nhng kÕ ho¹ch rót ch¹y cña chóng ®· kh«ng thµnh c«ng.

Víi tµi nghÖ tæ chøc chiÕn dÞch vµ tinh thÇn chiÕn ®Êu ngoan cêng cña qu©n d©n thêi TrÇn, ®oµn binh thuyÒn cña ®Þch ®· bÞ ®¸nh tan trªn s«ng B¹ch §»ng ngµy 9 th¸ng 4 n¨m 1288. ý chÝ x©m lîc §¹i ViÖt cña nhµ Nguyªn hoµn toµn bÞ ®Ì bÑp. ChÝn ngµy sau, Thîng hoµng vµ vua Nh©n T«ng vÒ Tøc MÆc vµ Long Hng lµm lÔ hiÕn tiÖp tríc l¨ng mé cña tiÒn nh©n. Trong kh«ng khÝ trang nghiªm vµ xóc ®éng, vua TrÇn ®· ®Ó l¹i ®êi sau hai c©u th¬ bÊt hñ :

266

X· t¾c lìng håi lao th¹ch m·S¬n hµ thiªn cæ ®iÖn kim ©u(X· t¾c hai phen chån ngùa ®¸,

Non s«ng ngh×n thuë v÷ng ©u vµng)Trong sè çc Thîng hoµng ®· sèng vµ lµm viÖc t¹i hµnh cung

Thiªn Trêng, TrÇn Nh©n T«ng lµ mét nh©n vËt tiªu biÓu. ¤ng kh«ng chØ lµ vÞ hoµng ®Õ anh hïng ®· cã c«ng lín trong viÖc tæ chøc hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng M«ng - Nguyªn th¾ng lîi mµ cßn lµ mét nhµ chÝnh trÞ, nhµ t tëng, nhµ ngo¹i giao, vµ nhµ v¨n ho¸ kiÖt xuÊt thêi TrÇn. ¤ng lµ ngêi g¾n bã vµ cã nhiÒu ®ãng gãp trùc tiÕp víi quª h¬ng. Hµnh cung Thiªn Trêng ®· chøng kiÕn nhiÒu quyÕt ®Þnh quan träng cña «ng, nhÊt lµ viÖc cÊt nh¾c nh÷ng ngêi hiÒn tµi vµo çc chøc vô quan träng.

N¨m 1297 KiÓm ph¸p quan TrÇn Th× KiÕn ®îc cÊt nh¾c vµo chøc §¹i an phñ Kinh s. Th× KiÕn võa lµ m«n kh¸ch cña TrÇn Hng §¹o cã tiÕng lµ giái xÐt xö vµ liªm khiÕt ®· ®îc §¹i v¬ng tiÕn cö lµm An phñ sø Thiªn Trêng. Mét lÇn, cã ngêi ®em biÕu mét m©m cç nãi lµ nhµ m×nh ë gÇn phñ cã giç, quý mÕn mµ biÕu chø kh«ng cã ý nhê v¶. Nhng mÊy ngµy sau l¹i cã viÖc ®Õn kªu xin, Th× KiÕn ®· mãc häng ®Ó n«n hÕt thøc ¨n, ngô ý sÏ xÐt xö c«ng minh chø kh«ng bÞ víng m¾c g× vÒ chuyÖn m©m cç. Thîng hoµng rÊt quý mÕn, nhng v× viÖc chung «ng ®· ®a TrÇn Th× KiÕn vÒ nhËm chøc ë kinh ®«.

Cã lÇn vµo n¨m 1299, Thîng hoµng ®ét ngét rêi hµnh cung Thiªn Trêng vÒ Th¨ng Long th× b¾t gÆp c¶nh vua Anh T«ng uèng rîu say, ngñ quªn ®Õn tËn giê Tþ vÉn cha dËy thiÕt triÒu. Thîng hoµng giËn, lËp tøc bá vÒ xuèng chiÕu cho çc quan ngay ngµy h«m sau ph¶i tíi phñ Thiªn Trêng ®Ó ®iÓm danh. Vua TrÇn Anh T«ng ®· ph¶i cËy nhê ®Õn §oµn Nh÷ Hµi, khi ®ã míi lµ mét øng sinh cha ®ç ®¹t g× nhng cã tµi, lµm biÓu t¹ lçi víi Thîng hoµng. Qua bµi biÓu, Thîng hoµng nhËn ra mét nh©n tµi trÎ tuæi, ®· tha cho Anh T«ng vµ phong cho Nh÷ Hµi lµm Ngù sö Trung t¸n. C©u chuyÖn cho thÊy, mÆc dï TrÇn Nh©n T«ng ®· nhêng ng«i vua nh-ng vÉn ch¨m chó dâi theo chÝnh sù, phñ Thiªn Trêng thùc sù vÉn lµ mét trung t©m ®Çu n·o cña ®Êt níc.

Nh÷ng n¨m cuèi ®êi, TrÇn Nh©n T«ng ®· dån t©m søc x©y dùng mét ThiÒn ph¸i nhËp thÕ mang ®Æc trng ViÖt Nam, ThiÒn ph¸i Tróc L©m. Ngay tõ khi TrÇn Nh©n T«ng cha xuÊt gia, chïa

267

Phæ Minh gÇn phñ Thiªn Trêng ®· lµ mét trung t©m PhËt gi¸o lín. Sau khi ®Ých th©n cÇm qu©n dÑp lo¹n ë vïng biªn giíi Ai Lao th¾ng lîi trë vÒ, n¨m 1295 «ng ®· cho ngêi sang Trung Quèc xin mét bé kinh §¹i T¹ng ®å sé víi 1.244 môc, in thµnh 6.010 quyÓn, vÒ lu gi÷ ë Thiªn Trêng, råi cho x©y chïa ë hµnh cung Vò L©m. Sau nµy, vÞ tæ ph¸i Tróc L©m ®· cho san ®Þnh l¹i thµnh mét bé kinh §¹i T¹ng chØ h¬n 5000 quyÓn, c«ng tr×nh nµy tõ khi chuÈn bÞ ®Õn lóc hoµn thµnh mÊt ®Õn 24 n¨m.

Th¸ng 8 n¨m Hng Long thø 7 (1299) TrÇn Nh©n T«ng chÝnh thøc xuÊt gia lªn tu ë nói Yªn Tö, nhng vÉn thêng xuyªn qua l¹i Thiªn Trêng. Chïa Phæ Minh lµ mét trong nh÷ng trung t©m lín cña ThiÒn ph¸i Tróc L©m. Sau nµy chïa thê c¶ ba vÞ tæ cña ThiÒn ph¸i Tróc L©m lµ TrÇn Nh©n T«ng, Ph¸p Loa vµ HuyÒn Quang.

Còng trong thêi gian nµy «ng cã dÞp ®Õn nhiÒu n¬i ë phñ Thiªn Trêng. Trong mét lÇn tíi th¨m vïng ®Êt gÇn th¸p Ch¬ng S¬n, TrÇn Nh©n T«ng ®· quyÕt ®Þnh cho x©y dùng ë ®©y mét ng«i chïa lín, trong d©n gian thêng gäi lµ chïa Tr¨m Gian, tªn ch÷ lµ Linh Quang tù (nay thuéc lµng Dìng ChÝnh, x· Yªn Kh¸nh, huyÖn ý Yªn). §©y lµ mét vïng ®Êt cã ®Þa thÕ ®Ñp l¹i cã s«ng bao bäc, cã nói ¸n ng÷ phÝa xa. Mçi khi ®Õn hµnh cung Vò L©m, Thîng hoµng thêng qua l¹i n¬i nµy. TruyÒn thuyÕt kÓ r»ng trong mét lÇn vi hµnh, TrÇn Nh©n T«ng ®· ®ãng gi¶ «ng giµ quª mïa, tay cÇm bäc quÇn ¸o, tay cÇm tÇu l¸ cä che ®Çu. Khi ®Õn ®©y «ng ®îc d©n lµng ®ãn tiÕp nång hËu. ThÊy cã ®ñ çc yÕu tè ®Þa lîi nh©n hoµ, Thîng hoµng cho x©y chïa. Xãm H¹ tõ ®ã ®îc nhËn lµ con nhµ Th¸nh. Ngoµi nh÷ng gi¸ trÞ vÒ mÆt lÞch sö kiÕn tróc, chïa hiÖn cßn lu gi÷ ®îc mét chiÕc kh¸nh ®¸ lµm tõ n¨m 1303. §©y lµ mét hiÖn vËt rÊt cã ý nghÜa v× chÝnh n¨m nµy Thîng Hoµng Nh©n T«ng më héi V« lîng ph¸p ë chïa Phæ Minh vµ nh©n ®Êy bè thÝ vµng b¹c, tiÒn lôa cho d©n nghÌo ë kh¾p phñ Thiªn Tr-êng.

N¨m 1305 vua TrÇn Anh T«ng cho x©y th¸p Phæ Minh. Toµ th¸p b»ng g¹ch cã 13 tÇng x©y trªn mét bÖ kiÖu b»ng ®¸ trang trÝ viÒn çnh sen cao tíi gÇn 20m. §©y lµ mét c«ng tr×nh kiÕn tróc ®ßi hái tr×nh ®é kü thuËt cao vµ cã gi¸ trÞ vÒ nghÖ thuËt. Toµ th¸p ®· t¹o thªm vÎ bÒ thÕ cho quÇn thÓ kiÕn tróc chïa Phæ Minh. Trªn mét tÊm bia thêi C¶nh TrÞ (1663 -1671) cßn l¹i ®Õn ngµy nay, khi m« t¶ c¶nh trÝ ng«i chïa, cã ®o¹n viÕt: “Cung ®iÖn nguy nga, ®Ønh ®ång ngµn qu©n trÊn gi÷, quy m« léng lÉy, th¸p PhËt tr¨m thíc dùng lªn”. Thîng hoµng TrÇn Nh©n T«ng qua ®êi

268

vµo n¨m 1308. Sau khi ho¶ t¸ng, mét phÇn hµi cèt (7 trong sè 21 viªn x¸ lÞ) cña «ng ®îc ®Æt t¹i th¸p nµy.

Tøc MÆc kh«ng chØ g¾n bã víi çc Th¸i Thîng hoµng mµ cßn lµ n¬i sinh ra vµ nu«i dìng khÝ chÊt cho nhiÒu hoµng th©n quèc thÝch mµ trong sè ®ã nhiÒu ngêi trë thµnh nh÷ng nh©n vËt kiÖt xuÊt. Tiªu biÓu cho sè ®ã lµ Hng §¹o §¹i v¬ng TrÇn Quèc TuÊn. ¤ng sinh ra t¹i h¬ng Tøc MÆc. Phô th©n «ng, An sinh v¬ng TrÇn LiÔu ®îc ban Th¸i Êp ë nhiÒu n¬i, trong ®ã cã Êp An L¹c n»m bªn bê s«ng Ch©u Giang, gÇn víi hµnh cung Thiªn Trêng. Ngay tõ thña thiÕu thêi TrÇn Quèc TuÊn ®· lé râ t chÊt cña mét thiªn tµi qu©n sù. Víi nh÷ng ®ãng gãp hÕt søc to lín trong sù nghiÖp kh¸ng chiÕn chèng M«ng - Nguyªn, tªn tuæi cña «ng ®· ®i vµo lÞch sö nh mét anh hïng d©n téc kiÖt xuÊt. Quª h¬ng ®· hun ®óc nªn khÝ chÊt cña ngêi anh hïng vµ sù nghiÖp cña «ng ®îc nh©n d©n c¶ n-íc ngìng väng, t«n thê nh mét vÞ th¸nh. ChØ riªng trªn ®Êt Nam §Þnh ®· cã tíi gÇn 200 ®Þa ®iÓm quanh n¨m h¬ng khãi, thê cóng Hng §¹o §¹i v¬ng. Ngµy mÊt cña «ng ®îc toµn d©n coi nh ngµy giç cha.

G¾n bã víi khu vùc hµnh cung Thiªn Trêng cßn ph¶i kÓ ®Õn nh÷ng nh©n vËt lÞch sö lçi l¹c nh Chiªu Minh §¹i v¬ng TrÇn Quang Kh¶i vµ Chiªu V¨n §¹i v¬ng TrÇn NhËt DuËt. Th¸i Êp cña TrÇn Quang Kh¶i ë xø §éc LËp, nay lµ th«n Cao §µi, x· Mü Thµnh, huyÖn Mü Léc lµ mét trong nh÷ng vÞ trÝ träng yÕu cña hÖ thèng phßng thñ phñ Thiªn Trêng. Trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng Nguyªn lÇn thø hai, TrÇn Quang Kh¶i ®· cho x©y dùng ë ®©y mét phßng tuyÕn ¸n ng÷ phÝa nam Th¨ng Long, ®ång thêi b¶o vÖ mÆt b¾c cho hµnh cung Tøc MÆc. Khi buéc ph¶i rót lui khái Thiªn Trêng, qu©n ta vÉn dùa vµo ®Þa h×nh hiÓm yÕu mµ gi÷ ®îc th¸i Êp §éc LËp, x©y dùng thµnh mét c¨n cø hËu cÇn t¹i chç, s½n sµng lµm bµn ®¹p tÊn c«ng gi¶i phãng Th¨ng Long. §©y còng lµ n¬i V¨n Tóc v¬ng TrÇn §¹o T¸i (con trai Chiªu Minh v¬ng), ngêi ®îc Thîng hoµng Nh©n T«ng rÊt sñng ¸i, ®· sèng nh÷ng ngµy th¬ Êu.

ChÕch vÒ phÝa t©y b¾c trung t©m Tøc MÆc cßn cã di tÝch chïa §Ö Tø hay cßn gäi lµ §¹i Th¸nh qu¸n tù. Theo s¸ch §¹i Nam nhÊt thèng chÝ th× ®©y chÝnh lµ “§Ö tø hµnh cung do nhµ TrÇn x©y dùng. Sau d©n së t¹i dïng ch÷ §Ö Tø lµm tªn x· råi míi x©y chïa” 32. C¨n cø vµo thÇn chñ ®îc thê trong chïa, rÊt cã thÓ ®©y lµ n¬i Chiªu V¨n v¬ng TrÇn NhËt DuËt, hoµng tö thø s¸u cña vua

32 §¹i Nam nhÊt thèng chÝ, tËp III, NXB Khoa häc x· héi, H. 1971, tr. 339.

269

TrÇn Th¸i T«ng, ®· sinh sèng. Quª ngo¹i Chiªu V¨n v¬ng ë lµng M¹t L¨ng, huyÖn Nam Ch©n (nay thuéc Cæ LÔ, huyÖn Trùc Ninh). ¤ng lµ ngêi v¨n vâ kiªm toµn, th«ng kinh b¸c quyÓn, cã biÖt tµi häc tiÕng çc d©n téc, lµ ®¹i thÇn rêng cét cña 4 triÒu vua, gãp phÇn to lín trong sù nghiÖp x©y dùng vµ b¶o vÖ quèc gia §¹i ViÖt thêi TrÇn. ¤ng ®· cã c«ng nu«i dìng d¹y b¶o hoµng tö M¹nh, sau nµy lµ vua TrÇn Minh T«ng.

Lµ ngêi hµo hoa phong nh·, ®a tµi vµ cã tíc léc cao sang nh-ng NhËt DuËt l¹i sèng rÊt gi¶n dÞ vµ hiÕu th¶o. Khi th©n mÉu «ng lµ bµ phi Vò ThÞ V¬ng, qua ®êi, «ng ®· ®Ých th©n ®a linh c÷u vÒ t¸ng ë quª vµ c tang ë ®ã suèt ba n¨m. T¹i quª ngo¹i «ng ®· ra søc gióp ®ì ngêi nghÌo khã, tæ chøc kh¬i m¬ng, ®¾p ®êng, khai hoang lËp Êp. §Çu n¨m 1331 «ng qua ®êi. ThÓ theo nguyÖn väng cña «ng, nhµ vua ®· cho t¸ng «ng t¹i n¬i mÉu th©n yªn nghØ. HiÖn nay trªn ®Êt Nam §Þnh cßn cã tíi h¬n 30 ®iÓm thê cóng Chiªu V¨n §¹i v¬ng.

Theo chÕ ®é nhµ TrÇn, ngoµi qu©n ®éi thêng trùc ®Æt díi quyÒn cai qu¶n trùc tiÕp cña triÒu ®×nh, çc v¬ng hÇu quý téc ®Òu cã lùc lîng vò trang riªng. Lóc thêng ®Êy lµ lùc lîng b¶o vÖ phñ ®Ö, nhng khi cã chiÕn tranh, sè th©n binh cã thÓ t¨ng lªn vµ trë thµnh mét bé phËn quan träng trong toµn bé lùc lîng vò trang tham gia cuéc kh¸ng chiÕn. Nh÷ng chiÕn sÜ quª ë phñ Thiªn Tr-êng lµ lùc lîng tinh nhuÖ vµ ®îc tin cËy giao cho b¶o vÖ hµnh cung cïng çc phñ ®Ö cña v¬ng hÇu quý téc ®ãng trªn ®Þa bµn. Trong ba lÇn kh¸ng chiÕn chèng M«ng - Nguyªn hä ®· lËp nh÷ng chiÕn c«ng xuÊt s¾c.

Trong sè nh÷ng nh©n vËt xuÊt chóng quª ë phñ Thiªn Trêng, cã TrÇn Nh©n Trø, tuy kh«ng thuéc hä TrÇn hoµng téc, nhng ®· cã ®ãng gãp lín víi triÒu TrÇn. ¤ng ®îc thê ë chïa §« Quan (Yªn Khang, ý Yªn). Ng«i chïa nµy vèn lµ qu¸n §æ Phêng cã tõ thêi sø qu©n Ph¹m Phßng ¸t. Phô th©n cña «ng lµ TrÇn V¹n Niªn tõ ph-¬ng B¾c ®Õn sinh c¬ lËp nghiÖp ®· l©u. TrÇn Nh©n Trø th«ng minh tµi trÝ h¬n ngêi, cã biÖt tµi ch¬i ®µn vµ ®¸nh cê. D©n ®Þa ph¬ng cã c©u “®µn tiªn, cê tr¹ng” lµ ®Ó chØ «ng. Tµi ®¸nh cê cña Nh©n Trø ®îc çc bËc quan l¹i cao cÊp, ®¹i quý téc vµ thËm chÝ c¶ vua TrÇn biÕt ®Õn. ¤ng ®· tõng ®¸nh cê víi Chiªu Quèc v-¬ng TrÇn Ých T¾c vµ vua TrÇn Th¸nh T«ng. H¬n thÕ, Nh©n Trø cßn lµ ngêi cã søc khoÎ phi thêng, giái vâ nghÖ vµ th«ng hiÓu binh ph¸p. N¨m 1241 díi thêi TrÇn Th¸i T«ng, triÒu ®×nh chän ngêi cã søc kháe vµ am hiÓu vâ nghÖ, «ng ra øng thÝ ®îc tuyÓn vµo

270

qu©n Tóc vÖ thîng ®«. Theo thÇn ph¶, vµo n¨m Thiªn øng chÝnh b×nh thø 11 (1242) «ng ®îc phong lµm Th©n vÖ tíng qu©n, nhËn nhiÖm vô ®em qu©n lªn trÊn thñ biªn giíi phÝa b¾c. Sau h¬n mét chôc n¨m trÊn gi÷ vïng biªn c¬ng, Nh©n Trø ®îc gäi vÒ triÒu. Lîi dông lóc nhµ TrÇn ®ang ph¶i tËp trung ®èi phã víi ©m mu x©m lîc míi cña qu©n Nguyªn, mét sè thñ lÜnh ë ®éng NÉm Bµ La, lé Bè ChÝnh (nay thuéc Qu¶ng B×nh) kÝch ®éng d©n chóng næi dËy chèng ®èi. Vua TrÇn Th¸nh T«ng ph¶i th©n chinh cÇm qu©n ®i ®¸nh dÑp. TrÇn Nh©n Trø ®· ®îc lµm tíng trong cuéc hµnh qu©n nµy, cïng víi ®¹i qu©n ®em l¹i chiÕn th¾ng vang déi, b¾t sèng hµng ngµn qu©n næi dËy.

Trong ba lÇn kh¸ng chiÕn chèng M«ng - Nguyªn, TrÇn Nh©n Trø ®Òu lËp c«ng xuÊt s¾c, ®îc ghi vµo s¸ch Trung hng thùc lôc. Do cã biÖt tµi vµ ®ãng gãp nhiÒu c«ng lao, «ng ®îc nhµ vua th-ëng cho hµng tr¨m mÉu ruéng ë huyÖn Phông Ho¸ vµ T©y Ch©n.

Sau khi chiÕn tranh kÕt thóc, TrÇn Nh©n Trø trë vÒ quª sinh sèng. ¤ng cho tu t¹o l¹i ng«i chïa. Di tÝch cã gi¸ trÞ kiÕn tróc vµ nghÖ thuËt cßn l¹i ®Õn ngµy nay lµ mét bÖ ®¸ hoa sen ch¹m kh¾c tinh tÕ. D©n coi «ng lµ ngêi cã c«ng khëi xíng nghÒ ®ôc ch¹m ®¸ ë ®Þa ph¬ng. Sau khi «ng qua ®êi, nh©n d©n lËp ®µn thê «ng. T¹i ®×nh §« Quan hiÖn vÉn cßn c©u ®èi :

§¹i tíng phï TrÇn trung nghÜa nhÊt t©m b×nh Nguyªn khÊuTrung thÇn cøu quèc anh hïng v¹n cæ chÊn Nam thiªn(§¹i tíng gióp triÒu TrÇn, mét lßng trung nghÜa diÖt giÆc NguyªnTrung thÇn cøu níc, mu«n ®êi nªu g¬ng anh hïng díi trêi Nam)Theo chñ tr¬ng ban hµnh vµo n¨m 1266, nhµ TrÇn khuyÕn

khÝch çc v¬ng hÇu, c«ng chóa, phß m·, quý téc chiªu mé d©n ly t¸n khai hoang lËp ra çc ®iÒn trang. Trªn vïng ®Êt Nam §Þnh nhiÒu ®iÒn trang ®· ®îc lËp ra. T¹i lµng Hæ, x· Liªn Minh, huyÖn Vô B¶n cßn cã dÊu vÕt ®iÒn trang cña hai c«ng chóa Ngäc B¶o vµ HuyÒn Tr©n. VÒ cuèi ®êi hai bµ ®Òu quy y. Tõ sau khi qua ®êi cho ®Õn tËn ngµy nay hai bµ ®îc d©n lµng thê phông t¹i chïa Quang Nghiªm.

Cã vÞ trÝ nh mét kinh ®« thø hai sau Th¨ng Long, hµnh cung Thiªn Trêng sím trë thµnh mét trung t©m v¨n ho¸. Sau khi trë thµnh hµnh cung Ýt n¨m, ®Êt Nam §Þnh ®· næi lªn mét nh©n tµi

271

kiÖt xuÊt, ®ç Tr¹ng nguyªn khi míi trßn 13 tuæi. §ã lµ thÇn ®ång NguyÔn HiÒn ngêi lµng D¬ng A, huyÖn Thîng Nguyªn (nay thuéc x· Nam Th¾ng, huyÖn Nam Trùc). Quª «ng ë gÇn Qu¸n Çc, çch chïa VÞ Khª kh«ng xa. Vïng ®Êt nµy vèn lµ mét trung t©m kinh tÕ - v¨n ho¸ cã truyÒn thèng tõ thêi Lý. T¹i ®©y ®· cã nh÷ng ng«i chïa PhËt mang tÇm cì quèc gia, gãp phÇn kh«ng nhá vµo sù nghiÖp gi¸o dôc trong thêi PhËt gi¸o thÞnh ®¹t. Lµng D¬ng A cã ng«i chïa cæ Tiªn C¶nh tù lµ n¬i NguyÔn HiÒn b¾t ®Çu sù nghiÖp häc vÊn cña m×nh. Vèn cã trÝ tuÖ siªu viÖt, l¹i ®îc çc s t¨ng uyªn b¸c hÕt lßng d¹y b¶o, tõ khi cßn rÊt nhá tuæi NguyÔn HiÒn ®· tá râ t chÊt mét bËc anh tµi.

Trong khoa thi n¨m §inh Mïi (1247), lÇn ®Çu tiªn nhµ TrÇn ®Æt lÖ chän tam kh«i (trong sè nh÷ng ngêi ®ç Th¸i häc sinh, chän ra ba ngêi giái nhÊt), NguyÔn HiÒn lµ ngêi ®øng ®Çu, trªn c¶ Lª V¨n Hu vµ §Æng Ma La. Kh«ng chØ häc giái, ®ç cao, vÞ Tr¹ng nguyªn - ThÇn ®ång cßn ®îc sö s¸ch chÐp l¹i nh mét ngêi ®· ®em tµi n¨ng lµm r¹ng danh ®Êt níc, nhÊt lµ trong nh÷ng trêng hîp ®èi ®¸p víi sø thÇn triÒu Nguyªn, khiÕn “sø B¾c quèc sî phôc”.

ViÖc häc hµnh thi cö ®Êt Thiªn Trêng ®Æc biÖt khëi s¾c tõ khi vua TrÇn cho lËp nhµ häc ë ®©y vµo n¨m 1281. Ngoµi nh÷ng ngêi thuéc dßng dâi hoµng téc cã ®iÒu kiÖn häc hµnh ®Ó trë thµnh ®¹i trÝ thøc, gi÷ çc c¬ng vÞ kh¸c nhau trong triÒu ®×nh nh TrÇn Quang Kh¶i, TrÇn NhËt DuËt, TrÇn Tung (TuÖ Trung thîng sÜ), TrÇn §¹o T¸i, TrÇn Nguyªn §¸n..., ®Êt Thiªn Trêng cßn s¶n sinh ra kh«ng Ýt nh©n tµi lµm r¹ng danh níc §¹i ViÖt thêi TrÇn nh trêng hîp cha con, thÇy trß §µo Toµn B©n ë Cæ LÔ. §µo lµ mét dßng hä lín, cã truyÒn thèng khoa b¶ng. Ngay tõ thêi vua TrÇn Nh©n T«ng, trong dßng hä ®· xuÊt hiÖn nh©n vËt §µo D¬ng BËt ®ç Th¸i häc sinh vµ lµ mét trong nh÷ng bËc khai quèc c«ng thÇn cña triÒu TrÇn. ¤ng ®· ®îc triÒu ®×nh giao chøc vô Thîng th bé H×nh kiªm §«ng Çc ®¹i häc sÜ. Trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng M«ng - Nguyªn lÇn thø hai, «ng nhËn nhiÖm vô chiªu d©n lËp Êp ë vïng ®Êt §«ng Trang, lé Trêng Yªn, x©y dùng c¨n cø chèng giÆc.

§µo Toµn B©n (phô th©n Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch) lµ mét ngêi häc réng, tµi cao, «ng ®ç Hoµng gi¸p khoa Nh©m DÇn (1362), lµm quan tíi Thîng th bé LÔ, sau vÒ quª më trêng d¹y häc. Díi sù d¹y dç d×u d¾t cña «ng, nhiÒu ngêi ®· ®ç ®¹t, thµnh danh. §Æc biÖt, khoa thi n¨m Gi¸p DÇn (1374) c¶ ba häc trß cña «ng ®Òu ®ç ®¹i khoa. §µo S TÝch ®ç Tr¹ng nguyªn, Lª HiÕn Gi¶n (tøc Lª HiÕn Phñ) ®ç B¶ng nh·n vµ Lª HiÕn Tø ®ç TiÕn sÜ. T nghiÖp

272

Quèc tö gi¸m Chu V¨n An ®· t«n «ng lµ “§¹i s v« nhÞ” (BËc thµy lín cã mét kh«ng hai).

** *

TriÒu TrÇn b¾t ®Çu bíc vµo thêi kú suy vi tõ sau khi Thîng hoµng Minh T«ng qua ®êi vµo n¨m 1357. Theo ®¸nh gi¸ cña t¸c gi¶ bé §¹i ViÖt sö ký toµn th, víi 15 n¨m trªn ng«i vua, 28 n¨m lµm Th¸i thîng hoµng, “Nhµ vua ®· ®em v¨n minh söa sang ®¹o trÞ n-íc, lµm r¹ng rì c«ng nghiÖp ngêi xa, gi÷ lßng trung hËu, lo nghÜ s©u xa, trong yªn, ngoµi phôc, kû c¬ng ®ñ bµy”33. ¤ng nhêng ng«i cho Th¸i tö Vîng (HiÕn T«ng), lui vÒ lµm Th¸i thîng hoµng khi míi 29 tuæi nªn thùc chÊt quyÒn ®iÒu hµnh ®Êt níc vÉn thuéc vÒ «ng. N¨m 1341 HiÕn T«ng mÊt sím, Minh T«ng s¾p ®Æt ®Ó hoµng tö H¹o khi Êy míi võa 6 tuæi lªn ng«i vua (Dô T«ng). C«ng viÖc phô chÝnh cßn ®ang dë dang th× Minh T«ng ®ét ngét qua ®êi ë tuæi 58. Vua Dô T«ng lóc Êy tuy ®· trëng thµnh nhng lµ ngêi ham mª töu s¾c, ch¬i bêi v« ®é, bª trÔ c«ng viÖc triÒu chÝnh. §· vËy, nhµ vua l¹i a nghe nh÷ng kÎ nÞnh thÇn. Nh÷ng trung thÇn s¸ng suèt nh Chu V¨n An d©ng sí ®ßi trÞ téi bän chóng th× vua kh«ng nghe. §Êt níc l©m vµo c¶nh rèi ren. Trong bèi c¶nh ®ã ®· diÔn ra sù biÕn D¬ng NhËt LÔ.

NhËt LÔ lµ con D¬ng Kh¬ng, mét ngêi diÔn trß. Hoµng tö TrÇn Nguyªn Dôc (anh trai Dô T«ng) thÊy vî Kh¬ng xinh ®Ñp bÌn chiÕm lÊy, kh«ng biÕt nµng ®· mang thai víi chång cò. NhËt LÔ sinh ra, Dôc nhËn lµ con m×nh. N¨m 1369 vua Dô T«ng qua ®êi mµ kh«ng cã con nèi dâi, nhãm gian thÇn ®a NhËt LÔ lªn ng«i. ChiÕm ®îc ng«i vua, LÔ suèt ngµy rong ch¬i, chØ thÝch rîu chÌ vµ nh÷ng trß d©m dËt, toan tÝnh ®æi l¹i lµ hä D¬ng khiÕn hoµng téc vµ quan l¹i v« cïng thÊt väng. Çc quý téc vµ quan l¹i trung thµnh víi triÒu TrÇn ®· tËp hîp lùc lîng t¹i HiÓn Kh¸nh (thuéc huyÖn Vô B¶n ngµy nay), phèi hîp víi nhãm tíng lÜnh do TrÇn Nguyªn §¸n tæ chøc ë Thanh Ho¸, tiÕn ra Th¨ng Long phÕ truÊt NhËt LÔ ®a hoµng tö Phñ, con trai thø ba cña Minh T«ng lªn ng«i (TrÇn NghÖ T«ng), kh«i phôc l¹i triÒu TrÇn vµo n¨m 1370. Nhng tõ ®ã trë ®i, triÒu TrÇn ngµy cµng lón s©u vµo con ®êng suy vong, tµn t¹ ®Õn ®é kh«ng thÓ cøu gì ®îc n÷a, buéc ph¶i chÝnh thøc rêi bá vò ®µi chÝnh trÞ vµo n¨m 1400.

33 §¹i ViÖt sö ký toµn th, tËp III, NXB Khoa häc x· héi, H. 1993, tr.100.

273

TrÞ v× ®Êt níc 175 n¨m, triÒu TrÇn ®· cã nh÷ng ®ãng gãp hÕt søc lín lao víi lÞch sö d©n téc. Nh÷ng «ng vua ®Çu triÒu ®· ®a ®Êt níc tho¸t khái c¬n khñng ho¶ng cuèi thêi Lý, x©y dùng mét quèc gia hïng cêng ®ñ søc ba lÇn chiÕn th¾ng giÆc M«ng - Nguyªn hung h·n. Nh÷ng chiÕn th¾ng Hµm Tö, Ch¬ng D¬ng, T©y KÕt ... vµ nhÊt lµ B¹ch §»ng kh«ng chØ lµ niÒm tù hµo cña c¶ níc mµ cßn lµ kÕt tinh s¸ng t¹o cña d©n téc trong sù nghiÖp gi÷ níc. Nh÷ng kinh nghiÖm vµ t tëng chØ ®¹o ®îc ®óc kÕt qua ba cuéc kh¸ng chiÕn ®· trë thµnh di s¶n v« gi¸, n©ng cao tr×nh ®é nghÖ thuËt qu©n sù ViÖt Nam, gãp phÇn kh«ng nhá vµo sù nghiÖp b¶o vÖ tæ quèc sau nµy.

Víi hµo khÝ §«ng A, nhµ TrÇn ®· ®a ®Êt níc vµo mét thêi kú thÞnh trÞ b»ng nh÷ng thµnh tùu ®Æc s¾c trªn mäi ph¬ng diÖn qu©n sù, kinh tÕ vµ v¨n ho¸. Nh÷ng ngêi con u tó cña ®Êt Nam §Þnh thêi TrÇn mµ tiªu biÓu lµ Hng §¹o §¹i v¬ng TrÇn Quèc TuÊn, nh÷ng «ng vua anh hïng nh TrÇn Th¸i T«ng, TrÇn Th¸nh T«ng vµ TrÇn Nh©n T«ng... ®· trë thµnh nh÷ng vÞ th¸nh trong lßng d©n, ®îc thê phông ë kh¾p mäi miÒn cña ®Êt níc.

II. Nam ®Þnh trong thÕ kû xv

1. Díi thêi thuéc MinhN¨m 1407, sau khi ®¸nh b¹i cuéc kh¸ng chiÕn cña nhµ Hå,

giÆc Minh b¾t ®Çu thiÕt lËp chÝnh quyÒn ®« hé trªn ®Êt níc ta nh»m phôc vô ch¬ng tr×nh “b×nh ®Þnh” vµ thi hµnh chÝnh s¸ch thèng trÞ, ®ång ho¸ cña chóng trªn tÊt c¶ çc mÆt hµnh chÝnh, qu©n sù vµ v¨n ho¸.

Th¸ng 4 n¨m 1407, Minh Thµnh Tæ h¹ chiÕu ®æi níc ta lµm quËn Giao ChØ - nh mét ®Þa ph¬ng cña quèc gia phong kiÕn nhµ Minh. B»ng hµnh ®éng nµy nhµ Minh ®· béc lé râ ý ®å kh«ng chØ chiÕm ®ãng mµ cßn muèn vÜnh viÔn xo¸ bá níc ta, s¸p nhËp h¼n vµo ®Õ quèc Minh nh tªn gäi vµ ®¬n vÞ hµnh chÝnh mµ çc ®Õ chÕ ®« hé ph¬ng B¾c ®· dïng tõ nöa thiªn niªn kû tríc.

§øng ®Çu quËn Giao ChØ lµ mét tæ chøc chÝnh quyÒn cai trÞ gåm 3 ty lÖ thuéc trùc tiÕp vµo triÒu ®×nh nhµ Minh :

- §« ty phô tr¸ch vÒ qu©n chÝnh.- Bè ChÝnh ty phô tr¸ch vÒ d©n chÝnh, tµi chÝnh.- ¸n s¸t ty phô tr¸ch t ph¸p.

274

Díi quËn, nhµ Minh chia ra lµm 15 phñ. PhÇn ®Êt Nam §Þnh lóc Êy thuéc 2 phñ KiÕn B×nh vµ Phông Ho¸.

Phñ Phông Ho¸ t¬ng ®¬ng víi phñ Thiªn Trêng cuèi thÕ kû XIV, gåm 4 huyÖn lµ Mü Léc, T©y Ch©n, Giao Thuû vµ ThËn Uy.

4 trong sè 9 huyÖn thuéc phñ KiÕn B×nh thuéc vÒ ®Êt Nam §Þnh lµ ý Yªn, An B¶n, Väng Doanh vµ §¹i Loan.

Trong çc tªn gäi hµnh chÝnh cÊp phñ, ch©u, huyÖn ë níc ta do nhµ Minh ®Æt ra cã nh÷ng tªn lÊy theo tªn gäi cò tõ thêi Lý, TrÇn, Hå, nh Th¸i Nguyªn, Cao B»ng, L¹ng Giang, Quy Ho¸, Nam S¸ch…, cã nh÷ng ®Þa danh míi ®Æt nh §Þnh Ho¸ thµnh Tuyªn Quang, TrÊn Man thay cho Long Hng… C¶ hai phñ thuéc tØnh Nam §Þnh ®Òu bÞ nhµ Minh ®æi tªn. KiÕn Hng ®æi thµnh KiÕn B×nh víi ý nghÜa x©y dùng, kiÕn lËp sù yªn æn, v÷ng ch¾c, Thiªn Tr-êng ®æi thµnh Phông Ho¸ hµm ý tu©n theo sù gi¸o ho¸, c¶i ho¸ cña nhµ Minh.

VÒ mÆt qu©n sù, nhµ Minh chó ý x©y dùng hÖ thèng thµnh luü ë nh÷ng n¬i hiÓm yÕu vµ lËp çc vÖ, së ®ãng gi÷ ë nhiÒu n¬i. Theo tæ chøc qu©n ®éi cña nhµ Minh, mçi vÖ cã 5600 qu©n, së th× chia lµm hai lo¹i: Thiªn hé së cã 1120 qu©n, B¸ch hé së cã 120 qu©n. S¸ch An Nam chÝ nguyªn cña Cao Hïng Trng thèng kª çc vÖ, së nh sau :

TT Tªn vÖ, së §Þa ph¬ng1 Giao Ch©u t¶ vÖ Phñ Giao Ch©u2 Giao Ch©u h÷u vÖ Phñ Giao Ch©u3 Giao Ch©u trung vÖ Phñ Giao Ch©u4 Giao Ch©u tiÒn vÖ B¾c Giang5 Giao Ch©u hËu vÖ KiÕn B×nh6 X¬ng Giang vÖ Phñ L¹ng Giang7 TrÊn Man vÖ TrÊn Man8 T©n Yªn vÖ T©n Yªn9 Tam Giang vÖ Tam Giang10 Thanh Ho¸ vÖ Thanh Ho¸11 NghÖ An vÖ NghÖ An12 ThuËn Ho¸ vÖ ThuËn Ho¸13 ThÞ CÇu thñ ngù thiªn hé

sëVò Ninh

275

14 T©n B×nh thñ ngù thiªn hé së

T©n B×nh

15 DiÔn Ch©u thñ ngù thiªn hé së

Ch©u DiÔn

16 Nam TÜnh thñ ngù thiªn hé së

Nam TÜnh

T¹i nh÷ng ®Þa ®iÓm xung yÕu thuéc çc phñ, vÖ, së, qu©n Minh x©y dùng thµnh luü kiªn cè ®Ó trÊn gi÷. Kh«ng kÓ hµng lo¹t çc ®ån canh phßng ë çc n¬i, chóng ®· tu söa, cñng cè, x©y dùng míi 39 thµnh luü trªn c¶ níc nh §«ng Quan, T©y §«, X¬ng Giang, ThÞ CÇu, §iªu Diªu, Cæ Léng, NghÖ An, DiÔn Ch©u… Gi÷a çc phñ huyÖn vµ thµnh luü, qu©n Minh lËp mét hÖ thèng giao th«ng, liªn l¹c c¶ thuû lÉn bé víi 374 tr¹m dÞch.

Trong vïng ch©u thæ B¾c Bé (bao gåm çc phñ Giao Ch©u, mét phÇn phñ B¾c Giang, L¹ng Giang, KiÕn B×nh, T©n An, KiÕn X¬ng, Phông Ho¸, TrÊn Man) n¬i tËp trung ®Õn gÇn mét nöa binh lùc thêng trùc cña qu©n Minh, chóng ®Æc biÖt chó träng tíi vÞ trÝ chiÕn lîc qu©n sù ë vïng ®Êt Nam §Þnh. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ vÖ qu©n ®ãng ë KiÕn B×nh mang hiÖu Giao Ch©u hËu vÖ, cã nghÜa ®©y lµ cø ®iÓm g¾n liÒn víi mét hÖ thèng cã nhiÖm vô b¶o vÖ trung t©m ®Çu n·o cña qu©n Minh ë §«ng Quan.

NhiÖm vô, vai trß cña Giao Ch©u hËu vÖ ®ãng ë KiÕn B×nh kh«ng chØ bã hÑp nh tªn gäi cña nã mµ g¾n liÒn vµ ph¸t triÓn víi vÞ trÝ ®ãng gi÷ trªn thùc tÕ cña vÖ qu©n nµy.

Thñ phñ cña KiÕn B×nh ®ång thêi lµ doanh së cña Giao Ch©u hËu vÖ chÝnh lµ thµnh Cæ Léng.

Thµnh Cæ Léng (cßn cã tªn gäi d©n gian lµ thµnh Çch do n»m ë ®Þa phËn ba lµng Çch – tªn n«m cña 3 lµng B×nh Çch Th-îng, B×nh Çch H¹ vµ Thä Çch) qu©n Minh x©y dùng vµo kho¶ng tríc n¨m 1408, nay thuéc ®Þa phËn x· Yªn Thä, huyÖn ý Yªn (çch Hµ Néi theo ®êng 1A 75 km vÒ phÝa nam). Thµnh n»m ven s«ng §¸y (n¬i gÇn nhÊt tõ thµnh tíi bê s«ng §¸y kho¶ng 800m) lµ con ®-êng thuû huyÕt m¹ch nèi liÒn trung t©m ®Çu n·o ®ãng ë §«ng Quan víi çc vïng Thanh Ho¸, NghÖ An. Cæ Léng cßn khèng chÕ vïng tô héi cña nhiÒu dßng ch¶y vÒ s«ng §¸y nh s«ng NguyÖt §øc, Hoµng Long, Sinh QuyÕt, t¹o thµnh mét lo¹t ng· ba s«ng hiÓm yÕu nh Gi¸n KhÈu, §ång §Þnh, Non Níc dÉn ®i nhiÒu ng¶ lªn phÝa Ninh B×nh, Hµ Nam. Thµnh n»m gi÷a mét vïng chiªm thuéc lo¹i “tròng” nhÊt cña Nam §Þnh xen lÉn ®åi nói ®¸ cña Kim B¶ng, khiÕn cho Cæ Léng trë thµnh c¨n cø qu©n Thuû – Bé tiÖn dông trong tiÕn c«ng vµ phßng thñ. Bªn c¹nh c¨n cø chÝnh nµy, theo kh¶o s¸t

276

®iÒn d·, vïng xung quanh Cæ Léng cßn cã mét sè ®ån tr¹i ®Ó b¶o vÖ cho thñ phñ KiÕn B×nh:

- §ån Ng« X¸ (nay lµ xãm §ån, x· Yªn B»ng), çch Cæ Léng kho¶ng 16 km vÒ phÝa Nam.

- §ång Thµnh hay cßn gäi lµ thµnh Ng« çch Cæ Léng 7 km vÒ phÝa §«ng B¾c (thuéc ®Þa phËn th«n TruËt, x· Liªm S¬n, huyÖn Thanh Liªm, Hµ Nam) .

- §ån Trong hay ®ån V¨n Qu¸n (v× n»m ë ®Þa phËn lµng V¨n Qu¸n), §ån Ngoµi hay ®ån Kho¸i (v× n»m ë ®Þa phËn th«n V¨n Kho¸i) çch Cæ Léng 5 km vÒ phÝa §«ng B¾c, ®Òu thuéc Liªm S¬n, huyÖn Thanh Liªm, tØnh Hµ Nam.

§Õn kho¶ng gi÷a thÕ kû XIX, Vò T«ng Phan (1800-1851) cã dÞp qua ®©y cßn thÊy dÊu tÝch cña thµnh, nh©n ®ã lµm bµi th¬ Qóa Minh nh©n cæ thµnh (Qua thµnh cò cña ngêi Minh).

C« thµnh nhÊt phiÕn tø kinh tr¨nDoanh tróc truyÒn v¨n Minh so¸i thÇnM¹n b¶ giang san khai hý cuéc§Êu tiªu hµ tóc lîng Nam nh©n.

(Mét toµ thµnh tr¬ träi gi÷a gai cáNghe nãi tíng Minh mu m« x©y ®¾pNg¹o m¹n ®em giang s¬n ra lµm trß cêiNhng ®Êu thïng kia sao ®ong ®îc ngêi níc Nam)

Bªn c¹nh viÖc tæ chøc bé m¸y cai trÞ, hµnh chÝnh, qu©n sù, nhµ Minh cßn t¨ng cêng hµng lo¹t çc ty, së nh ¸n s¸t ty, ThuÕ kho¸ ty, TuÇn kiÓm ty (kiÓm tra çc cöa ¶i, bÕn ®ß quan träng) Phã nhiÖm së (coi viÖc kh¸m xÐt çc giÊy th«ng hµnh muèi, chÌ), Hµ b¹c së (coi viÖc thu thuÕ ç), Nho häc ty (coi viÖc ®µo t¹o Nho häc), T¨ng héi ty (c¬ quan phô tr¸ch viÖc tu hµnh phËt gi¸o, s s·i)… Çc c¬ quan chuyªn thu thuÕ, v¨n ho¸, t«n gi¸o Êy nh»m phôc vô viÖc kiÓm tra, v¬ vÐt tµi nguyªn, cña c¶i, t¨ng cêng ¸ch n« dÞch nh©n d©n ta. Theo Hoµng Minh thùc lôc, con sè çc c¬ quan chuyªn tr¸ch nµy cña nhµ Minh kh«ng ngõng t¨ng lªn. Tõ 419 c¬ quan n¨m 1407, chØ n¨m sau (1408) ®· lªn ®Õn 427. Theo Thiªn h¹ quËn quèc lîi bÖnh th th× còng vµo n¨m nµy, sè lîng çc c¬ quan trªn ë vïng Nam §Þnh nh sau:

TT Ty, së N¬i ®Æt Sè lîng1 ¸n s¸t ph©n

tyS¬n Nam 1

277

2 ThuÕ kho¸ ty

KiÕn B×nh 1

3 ThuÕ kho¸ côc

T©y Quan 1

4 Diªm th¬ng KiÕn B×nh 15 Khai má tr-

êngVäng Doanh ?

6 Hµ b¹c së Giao Thuû 17 TuÇn kiÓm

tyMü Léc, T©y Ch©n, §¹i Loan, ý Yªn (mçi huyÖn 1 ty) Giao Thuû, ThuËn Uy (mçi huyÖn 12 ty)

424

8 Nho häc ty KiÕn B×nh, Phông ho¸, §¹i Loan, Väng Doanh, T©y Ch©n, Giao Thuû

6

9 T¨ng héi ty §¹i Loan, Väng Doanh, An B¶n, ThuËn Uy, T©y Ch©n, Mü Léc

6

10 §¹o héi ty Väng Doanh, An B¶n, Mü Léc, T©y Ch©n 4Tæng sè 54

Sè liÖu trªn ch¾c ch¾n cha ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ nh÷ng c¬ së thu vÐt, bãc lét cña qu©n Minh trªn ®Êt Nam §Þnh. §iÒu ®¸ng lu ý lµ cã sù tËp trung cao nh÷ng Ty tuÇn kiÓm, còng nh nh÷ng c¬ quan tuyªn truyÒn, gi¸o dôc Nho, PhËt, §¹o gi¸o cña nhµ Minh ë Nam §Þnh. §iÒu nµy ph¶n ¸nh râ trong mèi t¬ng giao chung cña c¶ níc:

Ty Nho häc Ty T¨ng héi

Ty §¹o héi Ty tuÇn kiÓm

Tû lÖ chung 12/15 phñ 56/210 huyÖn

37/210 huyÖn

238/246

C¶ níc 61/210 huyÖnTû lÖ ë Nam §Þnh

2/2 phñ; 4/8 huyÖn

6/8 huyÖn 4/8 huyÖn 6/8 huyÖn

Sè liÖu trªn cho thÊy ®Þa bµn Nam §Þnh kh«ng chØ lµ n¬i giÆc Minh tËp trung cao cè g¾ng kiÓm so¸t, kiÓm tra giao th«ng, liªn hÖ, liªn l¹c, liªn kÕt cña c d©n (qua hÖ thèng tuÇn ty), mµ cßn lµ ®Þa bµn chóng u tiªn chó ý viÖc b×nh ®Þnh, ®ång ho¸ vÒ v¨n ho¸, t tëng (qua çc c¬ quan gi¸o dôc, tÝn ngìng). Cïng víi chÝnh s¸ch “mét m¶nh giÊy, mét nöa ch÷ còng kh«ng ®Ó l¹i” do chÝnh vua Minh ra lÖnh, qu©n giÆc cßn ph¸ huû nhiÒu di tÝch lÞch sö

278

v¨n ho¸. §Êt Nam §Þnh – chÝnh lµ mét ®Þa bµn träng ®iÓm mµ giÆc Minh thùc hiÖn chÝnh s¸ch nµy.

T¹i phêng Qu¸n §æ (sau lµ lµng §« Quan, huyÖn ý Yªn), n¬i cã nghÒ ®ôc ch¹m ®¸, cã ng«i ®Òn thê TrÇn Nh©n Trø – Th©n vÖ tíng qu©n ®êi TrÇn, t¬ng truyÒn cã çc bé ®å thê, tîng ®Òu b»ng ®¸. Thêi giÆc Minh ®« hé, chóng ®· chÊt cñi lÉn víi thuèc sóng ®èt ®Òn, nay chØ cßn sãt l¹i bÖ ®¸ hoa sen, ®«i c©y ®Ìn ®¸.

Chïa Phæ Minh, Tøc MÆc – quª h¬ng cña çc vua TrÇn, n¬i cã chiÕc v¹c ®ång, s¶n phÈm cña nghÒ ®óc ®ång næi tiÕng cña d©n §¹i ViÖt mµ chÝnh ngêi Trung Hoa thêi Êy còng xÕp vµo mét trong “An Nam tø ®¹i khÝ”, còng ®· bÞ giÆc Minh thiªu huû.

2. Nam §Þnh trong kh¸ng chiÕn chèng Minh tríc khëi nghÜa Lam S¬n (1407-1417)

§Þa bµn Nam §Þnh trong thËp kû ®Çu cña thÕ kû XV ®· chøng kiÕn nh÷ng cuéc chiÕn ®Êu chèng Minh bi hïng cña qu©n ®éi triÒu Hå.

Mïa xu©n n¨m 1407, ®¹i qu©n cña T¶ Tíng quèc Hå Nguyªn Trõng ®· lui vÒ cöa Muén H¶i (cöa s«ng Hång thuéc ®Êt Giao Thuû thêi ®ã, nay vµo kho¶ng tiÕp gi¸p gi÷a Xu©n Trêng vµ Giao Thuû). T¹i ®©y, quan qu©n nhµ Hå “hîp søc ®¾p luü, ®óc ho¶ khÝ, ®ãng thuyÒn chiÕn ®Ó chèng giÆc. Quyªn tiÒn mé cña, ai ®ãng gãp th× b¶n th©n ®îc ban tíc, nÕu lµ con trai th× ®îc lÊy con g¸i t«n thÊt vµ ®îc ban cÊp 10 mÉu ®Êt”. Mét çnh qu©n cña nhµ Hå do viªn tíng chØ huy ThÇn §inh lµ Ng« Thµnh ®· nh©n con níc triÒu lªn tËp kÝch vµo Giao Thuû, nhng Tr¬ng Phô vµ Méc Th¹nh ®· chia qu©n ra hai bªn bê s«ng chÆn ®¸nh. Ng« Thµnh thÕ c« bÞ h·m trËn, hy sinh.

Dï tiÕt trêi lóc ma, lóc n¾ng, ®êng x¸, ®ång ruéng lÇy léi v× ma phïn, Èm ít trong dÞp xu©n nhng qu©n d©n ta vÉn kiªn cêng chiÕn ®Êu víi giÆc Minh mµ chiÕn ®Êu khiÕn qu©n Minh kh«ng chÞu næi, ph¶i dêi qu©n lªn ®ãng ë cöa Hµm Tö (thuéc ®Þa phËn x· Hµm Tö, huyÖn Kho¸i Ch©u, tØnh Hng Yªn ngµy nay).

Nh©n dÞp nµy, Hå Nguyªn Trõng dÉn qu©n lªn Hoµng Giang (vïng ®Êt phÝa B¾c Nam §Þnh, tiÕp gi¸p víi Hµ Nam ngµy nay) ®ãn Hå Quý Ly, Hå H¸n Th¬ng tõ Thanh Ho¸ ra, hîp qu©n thuû bé tíi 7 v¹n ®Ó tÊn c«ng vµo Hµm Tö. Tõ sau thÊt b¹i thµnh §a Bang, råi §«ng Kinh r¬i vµo tay giÆc, qu©n d©n nhµ Hå l¹i mét lÇn ®îc

279

cæ vò, phÊn chÊn giÕt giÆc “çc qu©n nh©n vµ tr¸ng ®inh ®Òu ®Õn cöa qu©n tù nguyÖn g¾ng søc lËp c«ng”. Tuy vËy, trong trËn tÊn c«ng vµo Hµm Tö ngµy 13 th¸ng 3 n¨m §inh Hîi (th¸ng 4/1407) qu©n ®éi nhµ Hå míi ®îc cñng cè ®· bÞ qu©n Minh ®¸nh tan.

Ngay sau thÊt b¹i nµy cña qu©n nhµ Hå, qu©n Minh ®· b¾t tay vµo viÖc thi hµnh chÝnh s¸ch cai trÞ, b×nh ®Þnh cña chóng.

Cïng víi c¶ níc, ®Êt Nam §Þnh trong suèt thêi kú qu©n Minh ®« hé, cha khi nµo ngu«i t¾t ngän löa ®Êu tranh díi nhiÒu h×nh thøc cña nh©n d©n chèng qu©n x©m lîc.

Cuèi thÕ kû XIV, khi quyÒn lùc thùc tÕ dÇn r¬i vµo tay Hå Quý Ly, dÉn tíi thiÕt lËp triÒu Hå n¨m 1400 cho ®Õn khi qu©n Minh x©m lîc, bé phËn quý téc TrÇn bÞ ®¶ kÝch nghiªm träng nhiÒu mÆt, tríc hÕt vµ chñ yÕu lµ vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ, trong hµng lo¹t chÝnh s¸ch c¶i çch cña nhµ Hå. Qu©n Minh x©m lîc níc ta ®· lîi dông t×nh tr¹ng nµy khi dùng cí “phï TrÇn, diÖt Hå”. KhÈu hiÖu lõa bÞp ®ã kh«ng ph¶i kh«ng cã ¶nh hëng Ýt nhiÒu ®Õn cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n nãi chung, bé phËn quý téc TrÇn nãi riªng. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ trong “V¹n ng«n th” cña Gi¸o thô Lª C¶nh Tu©n göi Tham nghÞ Bïi B¸ Kú ®· coi viÖc lËp l¹i nhµ TrÇn lµ thîng s¸ch, phong l¹i cho hä TrÇn lµ trung s¸ch trong t×nh h×nh lóc ®ã. §Êy lµ ®èi víi ngêi kh«ng ph¶i dßng hä TrÇn, kh«ng ph¶i quª Thiªn Trêng.Trªn ®Êt Thiªn Trêng, thËm chÝ cã ngêi ®· tõng næi dËy “giÕt viªn TrÊn phñ sø Phan Hoµ Phñ, råi ®Çu hµng Tr¬ng Phô”34 nhµ Minh.

Nhng ®«ng ®¶o nh©n d©n vïng Nam §Þnh ®· ®Æt nî níc lªn trªn, nh×n râ b¶n chÊt x©m lîc cña kÎ thï ®· ®øng lªn chèng l¹i chiªu bµi lõa bÞp ®ã b»ng cuéc ®Êu tranh vò trang dòng c¶m, sinh tö víi giÆc Minh.

Ngay trong nh÷ng ngµy th¸ng ®Çu tiªn, ngêi Nam §Þnh ®· tiÕn hµnh khëi nghÜa chèng giÆc Minh mµ tiªu biÓu lµ cuéc khëi nghÜa TrÇn Ngçi. VÒ giai ®o¹n chuÈn bÞ cña cuéc khëi nghÜa nµy, Toµn Th chØ chÐp vÎn vÑn nh sau: “Mïa ®«ng, th¸ng 10, Gi¶n §Þnh §Õ lªn ng«i ë Mé §é, ch©u Trêng Yªn, dùng niªn hiÖu lµ Hng Kh¸nh. Tríc ®ã, Tr¬ng Phô yÕt b¶ng ®ßi çc t«n thÊt hä TrÇn vµ ®Çu môc quan l¹i cò ®Ó ®a vÒ. Vua trèn ch¹y ®Õn Mé §é. Ngêi Thiªn Trêng lµ TrÇn TriÖu C¬ ®em qu©n ®Õn lËp lªn ng«i”35. Çc 34 Toµn th, q. 9, tr. 635 Toµn th, q. 9, tr. 6

280

c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ phong trµo ®Êu tranh gi¶i phãng ®Çu thÕ kû XV ®Òu nh¾c ®Õn chi tiÕt nµy. T¸c gi¶ cuèn Khëi nghÜa Lam S¬n viÕt râ h¬n “Mét ngêi yªu níc ë Thiªn Trêng (miÒn Nam §Þnh cò) lµ TrÇn TriÖu C¬ lóc bÊy giê ®ang chuÈn bÞ khëi nghÜa liÒn ®em qu©n ®Õn ®ãn TrÇn Ngçi lËp lªn lµm minh chñ”36.

TiÕc lµ cho ®Õn nay kh«ng cã thªm t liÖu g× míi h¬n vÒ TrÇn TriÖu C¬. Tuy nhiªn, cÇn ph¶i nhÊn m¹nh r»ng hµnh ®éng TrÇn TriÖu C¬ ®em qu©n b¶n bé cña m×nh ®Õn vµ t«n TrÇn Ngçi lªn lµm ngän cê cña cuéc khëi nghÜa ®· ph¶n ¸nh t©m lý x· héi lóc ®ã cña bé phËn d©n c luyÕn nhí nhµ TrÇn, mîn danh hä TrÇn ®Ó tËp hîp lùc lîng. Sau nµy trong cuéc khëi nghÜa Lam S¬n, Lª Lîi – ngêi hoµn toµn kh«ng dÝnh d¸ng vÒ dßng hä vµ quyÒn lîi víi nhµ TrÇn, nhng “thÊy lßng ngêi vÉn nhí nhµ TrÇn” ®· cho dùng lªn TrÇn C¶o “®Ó theo nguyÖn väng mäi ngêi”, cÇn nh×n nhËn ®ã nh lµ mét nghÖ thuËt ®Êu tranh khiÕn cho nghÜa qu©n võa tranh thñ ®îc mét bé phËn nh©n d©n, vµ tiÖn bÒ lîi dông chiªu bµi mµ chÝnh qu©n Minh ®ang sö dông. Nãi çch kh¸c, hµnh ®éng cña TrÇn TriÖu C¬ võa ph¶n ¸nh tÊm lßng v× ®¹i nghÜa cña «ng, võa thÓ hiÖn mét ph¬ng ph¸p tËp hîp, tæ chøc phï hîp víi hoµn c¶nh lóc ®ã. ®©y lµ sù më ®Çu cho mét ph¬ng thøc mµ sau nµy nghÜa qu©n Lam S¬n tiÕp tôc vµ ph¸t triÓn cã hiÖu qu¶.

Lùc lîng cña nghÜa qu©n võa míi tËp hîp, cha kÞp chuÈn bÞ ®Çy ®ñ vÒ çc mÆt ®· bÞ qu©n Minh tÊn c«ng. NghÜa qu©n bÞ tæn thÊt, TrÇn Ngçi ph¶i lui vÒ NghÖ An. T¹i ®©y, sau khi tËp hîp thªm lùc lîng, víi nh÷ng tíng tµi nh §Æng TÊt, NguyÔn C¶nh Ch©n, nghÜa qu©n ®· ®¸nh chiÕm ®îc miÒn NghÖ An vµo cuèi n¨m 1407. §Çu n¨m 1408, Tr¬ng Phô ph¶i trùc tiÕp dÉn qu©n vµo ®µn ¸p, cñng cè l¹i bé m¸y chÝnh quyÒn ®« hé ë vïng T©n B×nh. NghÜa qu©n lui vµo vïng Ho¸ Ch©u.

Sau sù kiÖn nµy, nhµ Minh coi nh cuéc x©m lîc níc ta ®· hoµn thµnh, ra lÖnh cho Tr¬ng Phô rót qu©n viÔn chinh vÒ níc, giao c«ng viÖc cai trÞ l¹i cho chÝnh quyÒn ®« hé. N¾m lÊy c¬ héi ®ã, th¸ng 5 n¨m 1408, nghÜa qu©n ®· ph¸t triÓn lùc lîng råi lÇn l-ît lµm chñ c¶ mét vïng réng lín tõ Thanh Ho¸ ®Õn Ho¸ Ch©u (vïng Qu¶ng TrÞ ngµy nay). Trong khi ®ã, nh lêi Néi quan Miªu Thanh t©u vÒ Yªn Kinh th× ngay tõ th¸ng 11 n¨m 1407: “T¹i çc phñ T©n An, KiÕn B×nh, L¹ng Giang, çc ch©u §«ng Hå, Th¸i Nguyªn vµ 36 Phan Huy Lª, Phan §¹i Do·n: Khëi nghÜa Lam S¬n, NXB Khoa häc x· héi, H. 1977, tr. 45

281

s«ng Sinh QuyÕt (®o¹n s«ng §¸y ch¶y qua Nam §Þnh) d©n Man kh«ng phôc, häp nhau lµm lo¹n”37. Nh vËy lµ trªn ®Þa bµn b×nh ®Þnh träng ®iÓm cña qu©n Minh ®ang bïng lªn mét cuéc ®Êu tranh réng r·i cña nh©n d©n khiÕn cho qu©n Minh ph¶i ®èi phã nhiÒu mÆt. Tríc thêi c¬ ®ã, th¸ng 11 n¨m 1408, TrÇn Ngçi cö §Æng TÊt ®a qu©n theo miÒn Trêng Yªn, Phóc Thµnh (miÒn Ninh B×nh, ý Yªn) tiÕn c«ng ra B¾c.

Nh÷ng ngêi d©n Nam §Þnh, Ninh B×nh - quª h¬ng ban ®Çu cña cuéc dÊy binh n¨m tríc, giê ®©y n¸o nøc ®ãn chµo vµ h¨ng h¸i ñng hé, gia nhËp nghÜa qu©n. Víi thÕ vµ lùc míi, nghÜa qu©n ®· më mét lo¹t cuéc tiÕn c«ng vµo çc ®ån luü cña nhµ Minh ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé nh B×nh Than, Hµm Tö, Tam Giang… Bän Minh ë Giao Ch©u ho¶ng hèt t©u vÒ ph¬ng B¾c “thÕ lùc cña giÆc ngµy mét m¹nh, quan qu©n nhiÒu lÇn ®¸nh kh«ng næi”38 vµ ph¶i xin viÖn binh.

Nhµ Minh ®iÒu ®éng 4 v¹n qu©n giao cho KiÒm quèc c«ng Méc Th¹nh ®eo Ên Chinh Di tíng qu©n cÇm ®Çu, cã Thîng th bé Binh Lu TuÊn lµm Tham t¸n qu©n sù theo ®êng V©n Nam sang cøu viÖn. Nhµ Minh cßn lÖnh cho ®« ®èc L÷ NghÞ ë Giao ChØ chuÈn bÞ s½n hai v¹n thuû qu©n cïng thuyÒn bÌ, khÝ giíi ®Ó phèi hîp. Sau ngµy hîp ®îc qu©n víi nhau ë §«ng Quan, Méc Th¹nh quyÕt ®Þnh më cuéc ph¶n c«ng nghÜa qu©n vµo th¸ng 12 n¨m 1408. Ngµy 30 th¸ng 12 n¨m 1408, ®¹i binh cña Méc Th¹nh ®· tËp trung vÒ bÕn B« C«.

BÕn B« C« ng· ba s«ng §¸y gÆp s«ng V©n Sµng n»m ë ®Þa phËn x· Yªn B»ng, huyÖn ý Yªn. §©y lµ mét vÞ trÝ qu©n sù rÊt quan träng. Theo s«ng §¸y, tõ §«ng Quan, Cæ Léng xu«i ®îc ®Õn cöa §éc Bé, ra biÓn (ngµy nay çch biÓn kho¶ng 40 km). Theo s«ng V©n Sµng - n»m ®èi diÖn thuéc bê bªn kia phÝa Ninh B×nh - “ch¶y vµo Nam ®Õn ng· ba Vò L©m, huyÖn Yªn Kh¸nh, ng· ba An §¨ng, ng· ba An Phó, ng· ba Liªn Tr×, ng· ba Hæ Hµ…råi ®Õn ng· ba Bå Xuyªn ch¶y th¼ng vµo s«ng ThÇn Phï, ra biÓn”…, nh vËy cã thÓ gÆp hµng lo¹t con ®êngthuû dÉn ®Õn nhiÒu vïng cña Ninh B×nh, vµo Thanh Ho¸. Bªn c¹nh nh÷ng con ®êng thuû quan träng nh vËy, bê phÝa Ninh B×nh cßn mét lo¹t çc cao ®iÓm cña nói Non Níc (hay cßn gäi lµ Hé Thµnh) - n¬i vua TrÇn ®· tõng lªn quan s¸t, du ngo¹n tõ thÕ kû tríc.

37 ViÖt kiÖu th, q. 238 Hoµng Minh thùc lôc

282

Mét ®iÓm cao lîi h¹i kh¸c lµ nói Çnh DiÒu n»m çch s«ng §¸y trªn 150 m vµ çch bÕn B« C« 250 m. Tõ nói nµy cã thÓ “trong thÊy nµo thµnh, nói, ®×nh, th¸p, nµo bÕn s«ng, cét buåm râ rµng nh vÏ”.

Nh vËy, víi mét binh lùc lín tíi 6 v¹n qu©n thuû, bé (trong ®ã cã 4 v¹n bé binh míi tõ Trung Quèc sang) tËp trung vÒ vÞ trÝ chiÕn lîc nµy, viªn “Chinh Di tíng qu©n” Méc Th¹nh vµ bän Thîng th Lu TuÊn, §« ®èc L÷ NghÞ kh«ng chØ nh»m ®¸nh b¹i lùc lîng nghÜa qu©n ®ang ho¹t ®éng, mµ cßn tham väng tõ bµn ®¹p nµy ®¸nh thèc vµo çc vïng c¨n cø Thanh Ho¸, NghÖ An tiªu diÖt hoµn toµn cuéc khëi nghÜa.

VÒ phÝa nghÜa qu©n, lùc lîng cña çc lé Thanh Ho¸, DiÔn Ch©u, NghÖ An, T©n B×nh, ThuËn Ho¸ ®· ®îc ®iÒu ®éng. Toµn Th ghi v¾n t¾t “võa khi vua tõ NghÖ An ®em qu©n ®Õn, qu©n dông nghiªm chØnh… sai çc qu©n ®ãng cäc gi÷ vµ hai bªn bê s«ng ®¾p luü…”39. Cßn truyÒn thuyÕt vïng hai bê s«ng §¸y xung quanh B« C« kÓ r»ng nghÜa qu©n ®· bè trÝ mai phôc ë nói Çnh DiÒu, dÊu qu©n ë th«n VÖ, th«n Bîi… (bªn Hoa L, Ninh B×nh), nh©n d©n çc th«n NhÊt, Dinh TuÇn, Ng« X¸ (bªn ý Yªn, Nam §Þnh) ®· gióp ®ì nghÜa qu©n l¬ng thùc, cäc gç, cäc tre… (Vµi chôc n¨m tríc ®©y, d©n trong vïng nµy vÉn cßn t×m thÊy nh÷ng chiÕc cäc gç gÇn khu vùc CÇu S¾t vµ khu ®ß Bîi).

TrËn chiÕn ®Êu gi÷a nghÜa qu©n vµ giÆc Minh kÐo dµi tõ giê Tþ ®Õn giê Th©n - kho¶ng tõ 9 giê s¸ng ®Õn 5 giê chiÒu. Lóc nµy níc thuû triÒu ®ang lªn gãp phÇn che kÝn çc b·i cäc, giã thæi m¹nh tõ phÝa biÓn vµo võa t¹o ®iÒu kiÖn cho çc chiÕn thuyÒn cña nghÜa qu©n dÔ dµng vît lªn, võa c¶n trë çnh qu©n thuû cña bän Méc Th¹nh tõ thîng lu tiÕn xuèng. TrÇn Ngçi tù tay thóc trèng trËn chØ huy vµ cæ vò qu©n sÜ. KÕt qu¶, nghÜa qu©n ®¹i th¾ng, giÕt chiÕt Thîng th Lu TuÊn, §« ®èc L÷ NghÞ, Tham chÝnh Bè ty Giao ChØ Lu Dôc, §« chØ huy sø LiÔu T«ng cïng hµng v¹n qu©n lÝnh. ChØ cßn Méc Th¹nh cïng lò tµn binh ch¹y tho¸t vÒ thµnh Cæ Léng.

Nh vËy lµ t¹i bÕn B« C« - bªn bê s«ng §¸y cña Nam §Þnh, Ninh B×nh ®· ghi mét chiÕn c«ng lÉy lõng, cã hiÖu qu¶ tiªu diÖt sinh lùc ®Þch lín nhÊt cña nghÜa qu©n tõ khi qu©n Minh x©m lîc níc ta ®Õn n¨m 1408.

39 Toµn th, q. 9, tr. 10

283

T¹i ®©y, cïng víi mét bé phËn quan träng qu©n chñ lùc cña ®Þch bÞ tiªu diÖt, cßn cã mét sè kÎ cÇm ®Çu bé m¸y cai trÞ cña chÝnh quyÒn ®« hé Minh s¾p ®Æt t¹i Giao ChØ h¬n mét n¨m tríc nh L÷ NghÞ… bÞ ®Òn m¹ng. ChiÕn th¾ng B« C« ®· kÝch ®éng m¹nh mÏ tinh thÇn ®Êu tranh quËt khëi cña nh©n d©n ta, më ra mét thêi c¬ thuËn lîi ®Ó nghÜa qu©n ph¸t triÓn lùc lîng vµ tiÕn c«ng tiªu diÖt ®Þch.

TiÕc thay, do tÇm nh×n chiÕn lîc bÞ h¹n chÕ vµ nhÊt lµ nh÷ng m©u thuÉn trong néi bé bé chØ huy, nªn nghÜa qu©n ®· kh«ng nh÷ng kh«ng tËn dông ®îc thêi c¬, ph¸t huy ®îc thêi c¬, thanh thÕ do chiÕn th¾ng B« C« t¹o ra, mµ cßn giÕt h¹i lÉn nhau lµm cho lùc lîng suy yÕu, ®a cuéc khëi nghÜa ®Õn chç tan r·.

Trong cuéc kh¸ng chiÕn sau ®ã do TrÇn Quý Kho¸ng ®øng ®Çu, vïng bªn s«ng Mêm thuéc x· Ngäc ChÊn (huyÖn NghÜa Hng) lµ ®Þa ®iÓm ®ãng qu©n cña §Æng Dung. (Sau nµy, ®Òn thê «ng ë ®©y cßn cã bµi th¬ kh¾c trªn gç s¬n son thiÕp vµng, t¬ng truyÒn do §Æng Dung c¶m t¸c:

Tinh kú nghiªm lËp thuû lu trêngTh©n û thuyÒn lan väng cè h¬ngD©n t¸n quèc nguy thuú nhiÖm trängBinh c¬ lîi ®én vÞ n¨ng lêng.(Cê binh nghiªm chØnh bªn dßng níc ch¶y dµiTh©n tùa vµo thuyÒn ngãng vÒ quª h¬ngD©n tan t¸c, níc nguy khèn ai lµ ngêi ®¶m tr¸chViÖc binh th¾ng b¹i cha cã kh¶ n¨ng tÝnh to¸n ®îc).

3. Nh©n d©n vïng Nam §Þnh trong khëi nghÜa Lam S¬n

Gia ph¶, truyÒn thuyÕt ë çc lµng T¬ng Lo¸t (ý Yªn), B¸ch Cèc (Vô B¶n), V©n Chµng (Nam Trùc) ph¶n ¸nh phÇn nµo viÖc tham gia cña nh©n d©n Nam §Þnh vµo c«ng cuéc kh¸ng chiÕn chèng Minh díi sù tæ chøc, l·nh ®¹o cña Lª Lîi – NguyÔn Tr·i nh÷ng n¨m 1417 – 1427.

TruyÒn thuyÕt vïng V©n Chµng kÓ r»ng nh÷ng ngêi thî rÌn ë ®©y ®· cung cÊp dao, gi¸o m¸c, thiÕt lÖnh, phi lao cho nghÜa qu©n Lam S¬n.

284

Çc trai tr¸ng Gi¸p NhÊt (Nam Trùc) ®· theo chµng trai cïng lµng hä §oµn mang theo gËy géc, nh÷ng vò khÝ tù chÕ t¹o, truy kÝch qu©n Minh khi chóng ch¹y qua vïng nµy.

T¹i lµng T¬ng Lo¸t cã hai anh em hä Ng« lµ Ng« Quý DËt, Ng« ¸i Thêng cïng næi dËy chèng Minh.

T¹i Mai X¸ cã ngêi phô n÷ hä §µo tham gia nghÜa qu©n Lam S¬n, ®îc gi÷ chøc Qu©n trung ®iÒu hé, bµ còng gióp ®ì nh©n d©n tiÒn g¹o, thuèc men ch÷a bÖnh. Sau khi mÊt, bµ ®îc nh©n d©n lËp ®Òn thê, t«n lµ Th¸nh MÉu.

Bïi ¦ §µi, ngêi lµng B¸ch Cèc, vµo thêi kú v©y thµnh §«ng Quan, chuÈn bÞ diÖt viÖn binh n¨m 1427, ®îc Lª Lîi phong lµm Th-îng thù bé LÔ.

§iÒu lu ý lµ trong suèt 20 n¨m l©u dµi, gian khæ cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng Minh, trªn m¶nh ®Êt Nam §Þnh, thµnh Cæ Léng lµ dinh luü cña Giao Ch©u hËu vÖ, mét trung t©m träng yÕu ®Ó thèng trÞ vµ ®µn ¸p khu vùc phÝa nam ch©u thæ s«ng Hång. Vµo giai ®o¹n 1426 - 1427, khi nghÜa qu©n Lam S¬n tõ NghÖ An tiÕn c«ng ra B¾c, ®· nhanh chãng bao v©y, c« lËp thµnh Cæ Léng, biÕn nã trë thµnh èc ®¶o gi· vïng gi¶i phãng réng lín cña nghÜa qu©n.

Lam S¬n thùc lôc viÕt: “N¨m BÝnh Ngä (1426) th¸ng 10, sai çc tíng ®i ®¸nh çc thµnh. Quèc Hng ®em qu©n ®¸nh hai thµnh §iªu Diªu, ThÞ CÇu ®Òu b¾t hµng c¶. Bän Kh¶, §¹i ®¸nh thµnh Tam Giang h¬n mét th¸ng, thµnh Êy hµng. Bän Lª TriÖn, Lª S¸t, Lª Lý, Lª Thô, Lª LÜnh, Lª Hèt ®¸nh thµnh X¬ng Giang. Bän Lª Lùu, Lª B«i ®¸nh thµnh Kh©u ¤n. Trong mét thêi gian ng¾n, mÊy thµnh Êy ®Òu vì. ChØ cã §«ng §«, T©y §«, Cæ Léng, ChÝ Linh, bèn thµnh lµ cha h¹ ®îc mµ th«i…”40

§¹i ViÖt sö ký toµn th chÐp 4 ®o¹n cã liªn quan ®Õn thµnh Cæ Léng nh sau: “N¨m §inh M·o, Minh Tuyªn §øc thø hai (1427), mïa xu©n, th¸ng giªng, sai T M· Cao Ngù tæng ®èc trÊn Thiªn Quan bao v©y thµnh Cæ Léng. Cho phÐp ai cã téi th× trÞ tríc råi tÊu lªn sau”; “Mïa ®«ng, th¸ng 11, sai §ång tri NguyÔn M·n vµ ®éi trëng mang th ®Õn hai thµnh T©y §« vµ Cæ Léng b¶o bá v©y v× cí hai thµnh ®ã cha h¹ ®îc”; “Th¸ng 12, ngµy 17, V¬ng Th«ng ®em qu©n bé ®i sau. Th«ng cïng vua tõ biÖt suèt ®ªm råi ®i. Vua sai ®a tr©u, rîu, cê thªu, tríng vÏ, çc lÔ vËt tiÔn ch©n rÊt hËu. Qu©n thuû bé cña ba thµnh T©y §«, Cæ Léng, ChÝ Linh còng 40 Lam S¬n thùc lôc, b¶n chÐp tay

285

lôc tôc ra ®i. Tõ ®Êy viÖc binh yªn hÕt, thiªn h¹ th¸i b×nh…”41. Sau Toµn Th, çc s¸ch nh ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc, §¹i ViÖt th«ng sö còng chÐp t¬ng tù.

Nh÷ng ®o¹n ghi chÐp trªn cho thÊy ®Çu n¨m 1426, khi míi tiÕn c«ng ra B¾c, nghÜa qu©n Lam S¬n chñ tr¬ng tiÕn c«ng tiªu diÖt hµng lo¹t çc thµnh tr× cña giÆc Minh, trong ®ã cã Cæ Léng. C«ng cuéc bao v©y dô hµng thµnh Cæ Léng lµ v« cïng gian khæ, quyÕt liÖt. Qu©n Minh trong thµnh ®· cè thñ ®Õn cïng. Nhng theo çc nguån tµi liÖu kh¸c nh thÇn tÝch, truyÒn thuyÕt d©n gian th× thµnh Cæ Léng ®· bÞ tiªu diÖt tríc hÕt do c«ng lao, ®ãng gãp cña nh©n d©n vïng Nam §Þnh, trong ®ã tiªu biÓu lµ n÷ anh hïng hä L¬ng.

Theo Tù ®iÓn KiÕn Quèc c«ng L¬ng phu nh©n do Lª Tung, ngêi lµng Yªn Cõ, huyÖn Thanh Liªm (Hµ Nam), ®Ëu Hoµng gi¸p n¨m 1451 (nghÜa lµ chØ çch thêi kú khëi nghÜa Lam S¬n trªn díi 30 n¨m) so¹n vµo ®Çu thÕ kû XVI, th× KiÕn Quèc phu nh©n hä L-¬ng, ngêi th«n Ngäc ChuÕ, tªn lµ Minh NguyÖt. Chång bµ lµ §inh TuÊn ngêi cïng th«n. Thuë giÆc Minh ®ãng qu©n ë thµnh Cæ Léng, bµ më qu¸n b¸n hµng ë ven thµnh. Hµng ngµy bµ vÉn thêng xuyªn theo dâi ho¹t ®éng cña giÆc. Khi biÕt tin Lª Lîi khëi nghÜa, bµ ®· t×m ®êng vµo Lam S¬n b¸o cho nghÜa qu©n mäi t×nh h×nh cña giÆc Minh ë Cæ Léng. Sau khi kiÓm tra thùc tÕ t×nh h×nh, Lª Lîi ®· cö Lª LÔ, Lª Th¹ch dÉn 5000 qu©n ra bao v©y, tÊn c«ng thµnh Cæ Léng. Minh NguyÖt bµy mu ®a çc thanh n÷ vµo chuèc rîu cho lò qu©n, tíng Minh ë trong thµnh say råi b¸o hiÖu cho nghÜa qu©n tÊn c«ng. §inh TuÊn ®i tiªn phong, ph¸ cæng thµnh cho nghÜa qu©n x«ng vµo tiªu diÖt giÆc. X¸c giÆc Minh nhiÒu ®Õn t¾c nghÏn c¶ s«ng, nh©n d©n trong vïng ph¶i kh¬i thªm con s«ng n÷a ®Ó kÐo x¸c giÆc ®i. Sau chiÕn th¾ng nµy, Lª Lîi ®· giao Minh NguyÖt gi÷ thµnh. Ngµy kh¶i hoµn, b×nh c«ng, Lª Th¸i Tæ ®· ®¸nh gi¸ c«ng lao cña bµ: “TrÉm… së dÜ ë l©u Thanh Ho¸, cha thÓ tiÕn c«ng thµnh §«ng Quan v× cã thµnh Cæ Léng ch¾n ®êng. Cã phu nh©n lËp mu thùc hiÖn, v× trÉm mµ ph¸ ®îc Cæ Léng, thËt lµ kú c«ng vËy…”42. Vua phong cho §inh TuÊn lµ KiÕn Quèc trung dòng ®¹i thÇn, bµ lµ KiÕn Quèc c«ng trinh liÖt phu nh©n, cÊp cho 100 mÉu ruéng…

41 Toµn th, q. 10, tr. 27b42 B¶n T ®iÓn kiÕn quèc (chÐp tay ®Ó t¹i ®×nh Ruèi, ChuÕ CÇu, b¶n dÞch cña cô §ç V¨n T¹i).

286

S¾c phong n¨m Hång §øc nguyªn niªn thêi Lª Th¸nh T«ng cã ghi: “TuÊn c«ng vÜ liÖt trang ®oan tÜnh nhÊt KiÕn Quèc c«ng nhÞ vÞ phóc thÇn”. Cã bµi th¬ ban:

VÜ ®¹i thay ngêi phô n÷ giáiChÝ khÝ m¹nh ngang v¹n qu©nGiÆc Ng« chiÕm gi÷ ë thµnh Cæ LéngVua ta khëi nghÜa(Bµ) dèc chÝ theo vÒ Qu©n thiÕt kþ ®¸nh m¹nhThµnh c«ng nh th¾t nót tóiCÇm bót chÐp sö níc ViÖtBµ ngang tiÕng víi vua Trng V¬ngMiÕu ®Òn hëng tÕTiÕng t¨m truyÒn l¹i ngµn ®êi.

Vïng chung quanh ChuÕ CÇu, B×nh Çch cßn lu truyÒn nh÷ng c©u chuyÖn vÒ bµ L¬ng ®¸nh giÆc, mét lo¹t nh÷ng sù tÝch çc ®Þa danh nh “®ång Nang”, “kªnh Ma”, “ruéng c« V« Väng” cã liªn quan ®Õn ho¹t ®éng cña bµ vµ nh©n d©n trong vïng thuë chèng Minh.

Kªnh Ma: Lµ con kªnh n»m trong ®Þa phËn lµng Kinh Thanh, x· Yªn Thä ch¶y ra s«ng §¸y. Khi x¸c giÆc Minh chång chÊt lªn nhau lµm t¾c nghÏn dßng s«ng, nh©n d©n trong vïng ®· ph¶i kh¬i mét dßng míi ®Ó kÐo nh÷ng x¸c ma nµy ®i, v× thÕ dßng s«ng míi nµy cã tªn lµ Kªnh Ma, cèng Kªnh Ma (hay Th©y Ma).

Çnh ®ång Nang: réng kho¶ng 200 mÉu B¾c bé, ë ®Þa phËn x· Yªn Thµnh, çch phÝa §«ng thµnh Cæ Léng kho¶ng 1 km, phÝa T©y lµng ChuÕ CÇu kho¶ng 2,5 km. Sè ruéng nµy vua Lª ban thëng cho Bµ v× c«ng lao ®¸nh giÆc. Thuë b¸n hµng ë ven thµnh Cæ Léng, c« hµng níc hä L¬ng víi rîu ngon vµ s¾c ®Ñp, vÉn ra vµo doanh tr¹i trong thµnh, ®· mª hoÆc ®îc qu©n, tíng Minh. H»ng tèi khi chui vµo ngñ trong çc bao (hay mµn v©y?) ®Ó tr¸nh l¹nh, tr¸nh muçi, chóng vÉn thêng nhê c« buéc dïm miÖng tói. Lîi dông c¬ héi nµy, sau khi chê chóng ngñ say, c« ®· cho ngêi khiªng vøt dÇn çc tói nµy xuèng s«ng ! Cø dÇn dµ nh vËy c« ®· gãp phÇn tiªu hao sinh lùc giÆc Minh ë thµnh Cæ Léng t¹o ®iÒu kiÖn cho nghÜa qu©n sau nµy tiªu diÖt. Çnh ruéng ®îc Vua ban thëng cho c« v× cã c«ng tiªu diÖt giÆc ®îc d©n gian gäi lµ çnh ®ång Nang nh lµ mét çch kû niÖm, gîi nhí vÒ çch ®¸nh giÆc cña c«

287

hµng níc hä L¬ng lµ th¾t nót çc bao, çc tói (tiÕng H¸n – ViÖt lµ nang).

Ruéng bµ KiÕn Quèc: Theo nh©n d©n ®Þa ph¬ng, tríc thêi Ph¸p thuéc cã kho¶ng 1224 mÉu ruéng mang tªn nµy. Lo¹i ruéng nµy ë nhiÒu n¬i nh ®ång TrÇm x· Yªn Phó, ®ång Cæ §am ë x· Yªn Ph¬ng, ®ång B¸ng ë x· Yªn Trung…

Ruéng c« V« Väng: Ruéng kho¶ng 6 sµo, n»m trong çnh ®ång Nang thuéc x· Yªn Thµnh. T¬ng truyÒn ®ã lµ thöa ruéng bµ Minh NguyÖt ®· thëng cho c« g¸i xinh ®Ñp, con nu«i cña bµ, vèn lµ ngêi lµng V« Väng v× ®· gãp søc cïng bµ lËp mu diÖt dÇn lò giÆc Minh ë thµnh Cæ Léng.

V¨n tÕ nhÞ vÞ phóc thÇn lµ bµi v¨n vÇn truyÒn l¹i cho nhiÒu thÕ hÖ c d©n thuéc lßng :

Lª triÒu ph¸t tÝch§Õ mÖnh b¸o sinhLéng thµnh nang to¸nB¾c khÊu trõ thanh…(… TriÒu Lª ph¸t tÝchMÖnh vua ban raThµnh Cæ Léng th¾t tóiDiÖt trõ giÆc B¾c…)

4. Trong sù nghiÖp x©y dùng níc §¹i ViÖt thêi Lª s¬ (1428-1527)

Vïng ®Êt Nam s«ng Hång - trong ®ã ®Þa bµn chñ yÕu lµ Hµ Nam, Nam §Þnh, Ninh B×nh ngµy nay, tõ nöa cuèi thÕ kû XV, ®îc triÒu ®×nh nhµ Lª quan t©m ®Æc biÖt. Nhµ níc ®· cã nhiÒu chÝnh s¸ch vµ ho¹t ®éng vÒ chÝnh trÞ, qu©n sù, kinh tÕ, v¨n ho¸ h¬n, ë vïng nµy so víi çc khu vùc kh¸c cña ch©u thæ s«ng Hång cïng thêi.

N»m trªn trôc ®êng giao th«ng thuû, bé nèi liÒn B¾c - Nam, Nam §Þnh thÕ kû XV cã ý nghÜa ®Æc biÖt víi chÝnh quyÒn triÒu Lª. Chiªm Thµnh, Ch©n L¹p ë ph¬ng Nam lu«n lµ mèi lo thêng xuyªn vÒ an ninh quèc gia n¬i miÒn biªn ¶i, ®ång thêi l¹i lµ vïng ®Êt réng ngêi tha kÝch thÝch kh¸t väng më mang l·nh thæ cña chÝnh quyÒn §¹i ViÖt. Ph¬ng nam víi nhµ Lª cßn cã Lam S¬n - Lam Kinh - quª cha ®Êt tæ, ®Êt ph¸t tÝch cña v¬ng triÒu, n¬i thê cóng tæ tiªn, thê vÞ Th¸i Tæ s¸ng nghiÖp… V× thÕ çc vua Lª,

288

nhÊt lµ vua Lª Th¸nh T«ng, thêng xuyªn qua l¹i vïng Thiªn Trêng, Trêng Yªn. Nh÷ng chuyÕn hµnh h¬ng, kinh lý qua l¹i vïng nµy còng lµ dÞp çc vÞ vua, triÒu thÇn nhµ Lª cã dÞp “m¾t thÊy, tai nghe”, s©u s¸t h¬n t×nh h×nh nhiÒu mÆt cña Thiªn Trêng, nhÊt lµ vïng hai bªn ®êng thuû, bé vµ ®Ó l¹i nhiÒu th¬ v¨n h¬n so víi vïng kh¸c.

Th«ng tin vÒ viÖc c¾t cö, bæ nhiÖm hay thuyªn chuyÓn quan l¹i phô tr¸ch çc ®Þa ph¬ng trong çc bé chÝnh sö nhµ Lª kh«ng cã nhiÒu, nhng nÕu so s¸nh víi çc ®Þa ph¬ng kh¸c, th× trong thêi Lª s¬ nh÷ng sù kiÖn cã liªn quan ®Õn chøc vô ®øng ®Çu çc ®¬n vÞ thuéc phñ Thiªn Trêng ®îc chÐp ®Õn nhiÒu h¬n. Bªn c¹nh viÖc thuyªn chuyÓn, cÊt nh¾c, bæ dông, Lª Th¸nh T«ng cßn ban kh«ng Ýt çc s¾c dô nh¾c nhë hoÆc th¨m hái riªng Thõa tuyªn sø phñ Thiªn Trêng. Ch¼ng h¹n, th¸ng hai n¨m §inh Hîi (1467) “Vua ngù ®Õn trÞ së cña Thõa tuyªn Thiªn Trêng th¨m hái Thõa tuyªn lµ bän Ph¹m Du vÒ nh÷ng khã kh¨n cña d©n vµ ban tiÒn cho bän Du vµ tri phñ NguyÔn Tù theo thøc bËc kh¸c nhau,…”43, hoÆc th¸ng 11 n¨m T©n M·o (1471) ra s¾c dô çc quan Thõa tuyªn, phñ huyÖn ë S¬n Nam: “Bän çc ng¬i gi÷ träng tr¸ch ë mét ph¬ng, thÕ mµ kh«ng biÕt thÓ theo lßng nh©n cña triÒu ®×nh yªu th¬ng d©n chóng, chØ ch¨m lµm nh÷ng viÖc nhá män nh roi vät, sæ s¸ch. Nay sø ty vµ phñ huyÖn çc ng¬i ph¶i mau mau ®i xem xÐt nh÷ng n¬i ch»m, nói, bê biÓn trong h¹t, chç nµo h×nh thÓ cã thÓ kh¬i ®¾p cõ ngßi ®Ó lµm ruéng, chç nµo cã hïm sãi lµm h¹i, cêng hµo thao tóng, phong tôc kiªu b¹c, sinh d©n ®au khæ,… Tãm l¹i, mäi viÖc lîi nªn lµm, mäi viÖc h¹i nªn bá, trong h¹n tr¨m ngµy, ph¶i lÇn lît t©u tr×nh cÈn thËn. NÕu ch©y lêi ®Ó qu¸ h¹n, ta sai vÖ sÜ vÖ CÈm Y ®i ®iÒu tra, nÕu thÊy vÉn cßn cã t×nh tr¹ng nh trªn mµ çc ng¬i cha nãi tíi, th× quan phñ huyÖn ph¶i b·i chøc, sung qu©n ë Qu¶ng Nam, quan Thõa ty ph¶i b·i chøc…”44

Trong sè çc vÞ quan Thõa tuyªn Thiªn Trêng cã nh÷ng vÞ mÉn çn cã c«ng lao, mÉn çn ®îc cÊt nh¾c, hoÆc sau nµy cã tªn tuæi trong lÞch sö - v¨n ho¸ ViÖt Nam, nh ChuyÓn vËn phã sø Giao Thuû Tëng Têng Hy ®îc cÊt lµm Trung ®« phñ chiÕu Do·n (n¨m 1448), An phñ phã sø Thiªn Trêng Phan Phu Tiªn n¨m 1466 ®îc cÊt lµm Quèc Tö Gi¸m B¸c sÜ, Thiªn Trêng Thõa tuyªn sø Ph¹m Du n¨m 1467 ®îc th¨ng Tuyªn uý ®¹i sø quyÒn C«ng bé Thîng th…43 Toµn th, q. 1444 Toµn th, q. 14

289

N¨m 1466, triÒu Lª thay ®æi, xÕp ®Æt l¹i qu©n ë 5 phñ vµ ®Þnh qu©n hiÖu, bèn trong n¨m phñ qu©n qu¶n çc ®Þa ph¬ng kÒ cËn víi nhau vÒ mÆt ®Þa lý (Thanh Ho¸ - NghÖ An thuéc phñ Trung qu©n, Nam S¸ch vµ An Bang thuéc phñ §«ng qu©n, Quèc Oai, Hng Ho¸ thuéc phñ T©y qu©n, B¾c Giang, L¹ng S¬n thuéc phñ B¾c qu©n), riªng phñ Nam qu©n l¹i lµ 2 khu vùc Thiªn Trêng vµ ThuËn Ho¸ çch xa nhau hµng ngµn dÆm.

GÇn 7 n¨m sau, n¨m 1473, khi ph©n c«ng tr¸ch nhiÖm cho Gi¸m s¸t ngù sö, tinh thÇn nµy vÉn ®îc tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh: "S¬n Nam, ThuËn Ho¸, Qu¶ng Nam ®¹o Gi¸m s¸t Ngù sö kiªm coi s¸u vÖ ty §iÖn triÒu, Nam qu©n phñ, qu©n d©n ba ty xø S¬n Nam, ThuËn Ho¸, Qu¶ng Nam"45.

Trong thêi Lª Th¸nh T«ng, vÞ trÝ vïng ®Êt Thiªn Trêng cµng trë nªn ®Æc biÖt quan träng víi çc ho¹t ®éng qu©n sù ë vïng ®Êt Chiªm Thµnh còng nh viÖc phßng vÖ phÝa nam cho vïng trung ch©u B¾c Bé, cho kinh thµnh §«ng Kinh.

Vµo nöa cuèi nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû XV, triÒu ®×nh Lª Th¸nh T«ng ®· t¨ng cêng m¹nh mÏ lùc lîng vµ huÊn luyÖn qu©n ®éi, chuÈn bÞ tÝch cùc cho çc ho¹t ®éng qu©n sù ë phÝa Nam. Trong 5 lÇn tËp trËn lín ®îc ghi trong chÝnh sö, cã ®Õn 4 lÇn diÔn ra trªn ®Þa bµn Nam §Þnh - Ninh B×nh: th¸ng 3 n¨m BÝnh TuÊt (1466), tËp trËn ë Giao Thuû; sang n¨m sau (1467), dån dËp 3 lÇn vµo th¸ng giªng ë s«ng Thiªn Ph¸i, th¸ng hai ë s«ng Lç, s«ng VÞ.

Th¸ng 9 n¨m kû DËu (1469), Vua Lª s¾c dô cho Thõa tuyªn sø phñ Thiªn Trêng: “DÑp lo¹n th× tríc hÕt ph¶i dïng vâ, qu©n m¹nh vèn lµ ë ®ñ l¬ng ¨n, lÖnh tíi n¬i, bän ng¬i ph¶i trng thu çc h¹ng quan s¾c, l¹i viªn, sinh ®å mçi ngêi 15 èng g¹o, h¹ng hoµng ®inh, ngêi giµ mçi ngêi 12 èng, b¾t ngêi bÞ trng thu ph¶i ®å lªn thµnh g¹o chÝn, kh«ng ®îc ®Ó chËm ngµy giê ®em n¹p lªn së ty. Quan h¹t ®ã ph¶i dùng nhµ kho, kiÓm nghiÖm, thu vµo råi lµm b¶n t©u lªn. KÎ nµo trèn ch¹y th× xö téi chÐm ®Çu”46.

Th¸ng 11 n¨m Canh DÇn (1470), tríc khi qu©n ®éi xuÊt ph¸t, vua Lª cßn “sai L¹i bé thîng th NguyÔn Nh §æ ®Õn lµm lÔ tÕ ë ®Òn §inh Tiªn Hoµng. Däc ®êng hÔ ®i qua ®Òn thÇn nµo ®Òu sai quan tíi d©ng lÔ tÕ cÇu cho qu©n ®i th¾ng trËn”47.

45 Toµn th, q. 1446 Toµn th, q. 1447 Toµn th, q. 14

290

Nh vËy viÖc ph©n c«ng gi¸m s¸t, ®èc thóc çc ho¹t ®éng qu©n sù g¾n liÒn vïng Thiªn Trêng víi miÒn biªn viÔn Thu©n Ho¸, Qu¶ng Nam ë phÝa Nam xuÊt ph¸t tõ nhiÖm vô chiÕn lîc ®Æc biÖt quan träng cña chÝnh quyªn §«ng Kinh, chi phèi nhiÒu mÆt ho¹t ®éng vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ v¨n ho¸ cña vïng nµy trong suèt thêi Lª s¬. Sù b×nh yªn vµ ph¸t triÓn m¹nh mÏ trong nöa sau thÕ kû XV cña §«ng Kinh, trung t©m hµnh chÝnh ®Çu n·o cña v¬ng triÒu Lª, kh«ng thÓ thiÕu ®îc vai trß vµnh ®ai b¶o vÖ, l¸ ch¾n v÷ng vµng tõ phÝa Nam.

NÕu n¨m 1438, khi viÕt D ®Þa chÝ, b»ng tri thøc lÞch sö vµ kinh nghiÖm b¶n th©n, NguyÔn Tr·i ®· nhËn thÊy vïng ®Êt S¬n Nam lµ phªn dËu trùc tiÕp cña phÝa Nam kinh thµnh, th× sang nöa sau thÕ kû XV, nhËn ®Þnh ®ã cµng ®îc kh¼ng ®Þnh lµ ®óng ®¾n. Khi ®Êt níc bíc vµo kû nguyªn ph¸t triÓn míi, trong ®ã ph¸t triÓn tiÒm lùc kinh tÕ, qu©n sù cña quèc gia vµ sù u tiªn ®îc híng vÒ phÝa Nam, th× Thiªn Trêng trë thµnh ®Þa bµn chuÈn bÞ trùc tiÕp, n¬i ®ãng gãp nhiÒu nhÊt vÒ søc ngêi, søc cña.

MÆt kh¸c, còng do yªu cÇu cña chÝnh quyÒn trung ¬ng nhµ Lª, viÖc huy ®éng thêng xuyªn phôc vô cho nh÷ng chuyÕn vÒ th¨m Lam Kinh, Thanh Ho¸, hoÆc ®ét xuÊt yªu cÇu cung cÊp l¬ng thùc, nh©n lùc, vËt lùc ®¶m b¶o hËu cÇn cho viÖc Nam chinh ®¸nh Chiªm Thµnh, Ai Lao ®· ®a c d©n vïng nµy vµo nh÷ng ho¹t ®éng phôc vô qu©n sù, t¹p dÞch mang tÝnh cìng bøc khiÕn cho sù ph¸t triÓn kinh tÕ tù nhiªn cña lµng x· vïng Nam §Þnh vèn ®· bÞ chi phèi tõ thêi Lý, TrÇn l¹i tiÕp tôc bÞ ¶nh hëng, bÞ bã hÑp l¹i h¬n so víi khu vùc B¾c s«ng Hång.

Dßng s«ng Hång hµng n¨m cã thÓ ®a phï sa ®Êt båi ra biÓn B¾c Bé kho¶ng 40m. Do híng chÝnh cña çc dßng ch¶y c¬ b¶n lµ T©y B¾c - §«ng Nam, céng víi t¸c ®éng cña híng sãng biÓn, giã mïa, híng khóc x¹ cña sãng vµo bê…, phÇn lín phï sa l¾ng vÒ phÝa nam, thuéc khu vùc bê biÓn cña Nam §Þnh. V× thÕ nhÞp ®é tiÕn ra biÓn cña çc b·i båi khu bê phÝa Nam c¨n b¶n h¬n phÝa B¾c, cã n¬i ®¹t tíi 60-80 m/n¨m. TÆng vËt nµy cña thiªn nhiªn ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho ngêi n«ng d©n trång lóa níc vïng ch©u thæ B¾c Bé ®Êt chËt ngêi ®«ng më mang thªm diÖn tÝch canh t¸c.

Thêi Lª s¬, nhµ níc rÊt quan t©m ®Õn viÖc n«ng tang nãi chung, c«ng cuéc khai hoang më réng diÖn tÝch canh t¸c nãi riªng b»ng hµng lo¹t chÝnh s¸ch, nhÊt lµ díi thêi Hång §øc. ChÝnh sö

291

cßn ghi hµng lo¹t çc s¾c chØ vµ sù kiÖn cã liªn quan ®Õn çc chÝnh s¸ch nµy:

- N¨m 1461: Khuyªn b¶o, ®èc thóc d©n lµm ruéng, trång lóa, kh«ng ®îc bá gèc theo ngän, du thñ du thùc.

- N¨m 1467: Më mang ®ª ®iÒu, khai m¬ng ®¾p ®Ëp, khuyÕn n«ng, hµ ®ª sø.

- N¨m 1469: Khuyªn d©n ch¨m lo lµm ruéng, trång d©u.- N¨m 1470, 1477: §Þnh thuÕ b·i d©u, ruéng ®Êt.- N¨m 1473: Vua th©n cµy ruéng tÞch ®iÒn, ®èc thóc çc

quan cïng cµy.- N¨m 1477: Khuyªn d©n lÊy níc vµo ruéng ®Ó gieo m¹.- N¨m 1481: LËp ®ån ®iÒn.- N¨m 1485: KhuyÕn khÝch n«ng tang.- N¨m 1486: CÊp ruéng ®Êt hoang ®Ó d©n khai khÈn.- N¨m 1492: §èc thóc d©n kh¬i níc óng cøu lóa…Trong bèi c¶nh Êy, çc ho¹t ®éng khai hoang më réng diÖn

tÝch, lËp lµng ë vïng cöa s«ng, ven biÓn Nam §Þnh vèn cã truyÒn thèng tõ tríc, ®· ®îc dÊy lªn víi cêng ®é vµ quy m« míi.

Theo Nam §Þnh ®Þa d chÝ lîc t©n biªn, cuèi thÕ kû XIV ®Çu thÕ kû XV, trªn vïng ®Êt cöa s«ng Hång cã Ng« MiÔn ngêi B¾c Hµ xuèng më Êp NhËt Hy - Giao Thuû. Con «ng Ng« MiÔn lµ Ng« Quý DuËt më Êp T¬ng Lo¸t. Thêi Lª s¬ cã Bïi Ngäc O¸nh ë ®Êt Thä Tung më thªm ®Êt phÝa §«ng x·, nay thuéc Nam Trùc. L¹i cã L¬ng ThÞ Minh NguyÖt më thªm ®Êt ruéng Tro ë Ngäc ChuÕ - ý Yªn.

Theo bia ThÇn ®¹o dùng n¨m Duy T©n thø 9 (1915) t¹i nhµ thê x· H¶i Nam (huyÖn H¶i HËu) th× con ch¸u cña Lª NiÖm ®îc nhµ níc xÐt lµ dßng hä c«ng thÇn, ®Æc çch cho tuú ý dùng Êp. Kho¶ng n¨m Th¸i Hoµ, Diªn Ninh (1443-1459) trong dßng hä cã ng-êi tõ Trung §« vµo huyÖn Vò Tiªn, phñ KiÕn X¬ng, sau l¹i di sang huyÖn Giao Thuû dùng Êp t¹i Xãm Gi÷a, ®Æt tªn theo quª cò lµ Héi Khª. Thêi gian ®ã ®Êt b·i cha cã ngêi, çc cô ®· xe ®Êt më b·i dùng nhµ, lµ mét trong n¨m tæ dùng lµng. Khi vua Lª Th¸nh T«ng ®i ®¸nh Chiªm Thµnh qua ®©y, khen lµ cã c«ng tËp hîp c d©n lËp Êp, bÌn chuÈn cho lËp lµm x·. NhiÒu gia ph¶ ë vïng nµy nh Gia ph¶ hä Lª ë Héi Khª, gia ph¶ hä L¹i ë QuÇn Anh còng ghi t¬ng tù.

292

Ngµy nay dßng hä Lª ë Héi Khª vÉn coi m×nh lµ con ch¸u cña Lª NiÖm.

Çch H¶i Nam kh«ng xa vÒ phÝa T©y B¾c, bªn bê §«ng Nam dßng s«ng Ninh C¬ còng diÔn ra ho¹t ®éng khÈn hoang lËp lµng cña c d©n tõ T¬ng §«ng, B¸ch TÝnh kÐo sang. Theo nh÷ng tµi liÖu ë vïng H¶i Anh nh Hu©n tÝch ký, bia ®×nh x· Trung, QuÇn Anh ®Þa chÝ, gia ph¶ çc dßng hä… th× vµo nöa sau thÕ kû XV, çc «ng TrÇn Vò, Vò Chi, Hoµng Gia, Ph¹m CËp lµ ngêi T¬ng §«ng, B¸ch TÝnh – vèn thêng hay ra s«ng ®¸nh ç thÊy vïng gi÷a cöa §¹i An, Muén H¶i cã nhiÒu cån, b·i båi, l¹i nh©n cã chñ tr¬ng cña triÒu ®×nh Lª Th¸nh T«ng khuyÕn khÝch viÖc khai hoang, çc «ng bÌn lµm ®¬n xin ®îc khai khÈn vïng ®Êt nµy. Vµo kho¶ng n¨m 1485-1486, c«ng viÖc khai hoang ®îc b¾t ®Çu. §Ó cã chç ë hä ®· “mîn” cña d©n Çt Chö, huyÖn Nam Ch©n, bªn bê b¾c s«ng Ninh, mét kho¶nh ®Êt 19 mÉu 9 sµo 3 thíc ®Ó dùng nhµ. Trong §Þa b¹ Gia Long n¨m 1085, tªn khu ®Êt nµy còng ®îc ghi nh çch gäi d©n gian ë QuÇn Anh lµ Xèi Níc. Hµng ngµy, phô n÷ ë l¹i Xèi Níc ®Ó ch¨m lo con çi, bÕp nóc, cßn trai tr¸ng khoÎ m¹nh cø s¸ng s¸ng ®Èy thuyÒn sang b·i ®Ó quai ®Êt, ®¾p vïng chiÒu tèi míi trë vÒ. Bèn vÞ ®øng ®Çu çc dßng hä ph©n c«ng qu¸n xuyÕn tõng viÖc: TrÇn Vò chØ ®¹o lùc lîng khÈn hoang, Vò Chi lo viÖc ®¾p ®ª, kh¬i m¬ng, Ph¹m CËp chuyªn giÊy tê, sæ s¸ch, ®o ®¹c ruéng ®Êt, Hoµng Gia lo viÖc d¹y häc...

Nh÷ng ngêi khai khÈn ®· ph¶i bá nhiÒu thêi gian, c«ng søc ®Ó san ®¾p vît nÒn, dµnh khu ®Êt cao lËp xãm, lµm vên, ®µo kªnh m¬ng ®Ó thau chua, röa mÆn, dÉn níc. §Õn khi c«ng viÖc c¬ b¶n hoµn thµnh, ®¸m ®µn «ng, trai tr¸ng Êy míi ®a vî con tõ Xèi Níc sang ë.

Víi tæng diÖn tÝch 9063 mÉu ruéng, ®Êt ®îc khai khÈn “tr¨m nhµ x©y dùng, ®çi râ rµng”, mét ®¬n vÞ hµnh chÝnh míi lµ x· QuÇn Anh còng ®îc thµnh lËp vµo n¨m 1511.

Cïng víi ho¹t ®éng khÈn hoang tù nguyÖn cña nh÷ng ngêi n«ng d©n, chÝnh quyÒn trung ¬ng nhµ Lª còng ®Æc biÖt chó träng ®Õn viÖc trùc tiÕp tæ chøc khÈn hoang díi h×nh thøc ®ån ®iÒn ë phÝa nam khu vùc s«ng Hång, trong ®ã cã Nam §Þnh.

Khã cã thÓ thèng kª, kh¶o s¸t, x¸c ®Þnh ®îc ®Çy ®ñ nh÷ng ®ån ®iÒn thêi Lª s¬ ®· tõng cã ë Nam §Þnh. Ngoµi lý do thêi gian ®· qu¸ l©u, cßn cã nhiÒu nguyªn nh©n chñ quan, kh¸ch quan kh¸c. C d©n ®Çu tiªn cña çc së ®ån ®iÒn nµy tríc hÕt vµ chñ

293

yÕu lµ çc binh lÝnh, tï binh, téi nh©n. Hä Ýt vµ khã cã ®iÒu kiÖn ghi chÐp ®Ó truyÒn l¹i cho ®êi sau t liÖu vÒ lÞch sö khai hoang, lËp lµng. Tuy nhiªn, c¨n cø vµo çc nguån tµi liÖu chÝnh thøc cña nhµ níc phong kiÕn nh chÝnh sö, ®iÒn b¹… cã thÓ thÊy vïng Nam §Þnh tËp trung kh¸ nhiÒu ®ån ®iÒn. Theo Thiªn h¹ b¶n ®å, Thiªn Nam d h¹ tËp, chØ riªng huyÖn Nam Ch©n, xø S¬n Nam (vïng Nam Trùc, Trùc Ninh) cã ®Õn 25 së trªn tæng sè 43 së ®ån ®iÒn trong c¶ níc. C¨n cø vµo tªn gäi, ®èi chiÕu víi çc ghi chÐp cña “Çc trÊn, tæng, x· danh bÞ l·m”, víi kh¶o s¸t thùc tÕ bíc ®Çu cã thÓ x¸c ®Þnh mét vµi së ®ån ®iÒn nh:

Së VÜnh Hng (thuéc vïng cña tæng Cæ N«ng – Trùc Ninh).Së §«ng H¶i (n¬i cã çc th«n §¾c Së, Thîng §ång, H¹ §ång

thuéc Trùc Ninh).Së Hoa DiÖp (thuéc vïng Ph¬ng §Ó, Cæ LÔ – Trùc Ninh).Së Väng Doanh (n»m trong vïng çc x· Yªn Quang, Yªn B»ng,

Yªn Khang thuéc ý Yªn).Sù trï mËt cña çc ®ån ®iÒn ë ven cöa biÓn vïng Giao Thuû,

bªn ®ª s«ng Hång, s«ng §¸y tù nã ®· lµm næi bËt lªn vÞ trÝ vµ vai trß ®Æc biÖt quan träng cña vïng ®Êt phñ Thiªn Trêng víi nhµ níc thêi Lª s¬, víi quèc gia §¹i ViÖt nöa sau thÕ kû XV.

Díi thêi Hång §øc nh÷ng s¾c lÖnh vÒ tæ chøc lËp ®ån ®iÒn thêng nhÊn m¹nh ®Õn viÖc “®Æt çc së ®ån ®iÒn lµ ®Ó hÕt søc lµm ruéng, réng nguån tÝch tr÷ cho nhµ níc”. V× thÕ, ®ån ®iÒn ®îc ®Æt ë nh÷ng vïng ®Êt hoang ho¸, ®Êt sa båi ven s«ng, ven biÓn. Nhng mÆt kh¸c, lùc lîng lµm viÖc trong ®ån ®iÒn chñ yÕu lµ binh lÝnh, thËm chÝ ë mét sè ®ån ®iÒn cßn cã tï binh, téi nh©n. Çc ®Þa bµn khai hoang, lËp ®ån ®iÒn ven biÓn, ven s«ng cña ch©u thæ B¾c Bé nã chung, cña Nam §Þnh thÕ kû XV nãi riªng l¹i lµ nh÷ng cöa ngâ, lµ trôc ®êng giao th«ng quan träng ®Æc biÖt, dÉn tíi kinh ®« Th¨ng Long vµ çc vïng trung t©m ®Êt níc. Qua ®©y cã thÓ vµo Nam, ra B¾c. Do vËy kh«ng thÓ kh«ng tÝnh ®Õn nh÷ng nhiÖm vô chÝnh trÞ, qu©n sù cña çc ®ån ®iÒn nµy. Nãi çch kh¸c, çc së ®ån ®iÒn thêi Lª s¬ ë Nam §Þnh lµ nh÷ng b»ng chøng vÒ chñ tr¬ng, biÖn ph¸p tæng hîp cña nhµ níc kÕt hîp chÆt chÏ nh÷ng nhu cÇu kinh tÕ, chÝnh trÞ, qu©n sù, x· héi nh»m vµo ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, æn ®Þnh trËt tù, trÞ an x· héi, b¶o vÖ an ninh quèc gia.

Nöa sau thÕ kû XV, trªn vïng ven biÓn Nam §Þnh chøng kiÕn mét c«ng tr×nh kÕt tinh thµnh qu¶ lao ®éng to lín cña nh©n d©n

294

§¹i ViÖt. §ã lµ viÖc khëi c«ng vµ hoµn thµnh ®ª Hång §øc, mét con ®ª ng¨n níc mÆn cã quy m« lín ®Çu tiªn cña vïng ch©u thæ.

Ch¾c ch¾n kh«ng ph¶i chØ ®Õn thêi Lª S¬ viÖc ®¾p ®ª ng¨n níc mÆn ven biÓn míi ®îc tiÕn hµnh. Thêi TrÇn, víi chÝnh s¸ch khuyªn khÝch cña nhµ níc, vïng ven biÓn Giao Thuû (thuéc Nam Trùc, Xu©n Trêng ngµy nay) mét trong nh÷ng trung t©m ®iÒn trang cña v¬ng hÇu, quý téc, ®· xuÊt hiÖn nh÷ng ®o¹n ®ª bèi ng¨n mÆn ®Ó cµy cÊy. Tuy nhiªn, chØ ®Õn thêi Lª s¬, do nh÷ng yªu cÇu cña nhiÖm vô chÝnh trÞ, qu©n sù, kinh tÕ.. cña khu vùc nµy vµ trong ®iÒu kiÖn cña mét chÝnh quyÒn trung ¬ng tËp quyÒn cao ®é, c«ng cuéc ®¾p ®ª vïng ven biÓn Nam §Þnh míi ®îc quan t©m vµ triÓn khai víi quy m« lín nhÊt tõ tríc ®Õn ®-¬ng thêi.

S¸ch T©n biªn Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ lîc chÐp: “ T¬ng truyÒn thêi cæ vïng ven biÓn cha cã ®ª bèi g× c¶, thêng xuyªn bÞ n¹n níc biÓn trµn vµo ph¸ ho¹i, thiÖt h¹i vÒ ngêi vµ cña kh«ng sao kÓ ®îc. Thêi Lª niªn hiÖu Hång §øc vua ra lÖnh xuÊt c«ng khè ®¾p lªn phÝa b¾c tõ Qu¶ng Yªn qua H¶i D¬ng, Nam §Þnh, Ninh B×nh, Thanh Ho¸ ®Õn NghÖ An. ë tØnh ta cßn ®o¹n Kiªn Trung, Hµ L¹n lµ tr«ng thÊy rÊt râ nh nh÷ng nói ®Êt kÐo dµi."

T¹p chÝ Hµ L¹n - mét tµi liÖu lÞch sö ®Þa lý cña trÝ thøc Nho häc vïng Hµ L¹n cuèi thÕ kû XIX còng ghi râ :"§ª Hång §øc vµo huyÖn H¶i HËu ®i ven h÷u ng¹n s«ng Hµ L¹n. Tõ B¾c xuèng Nam qua ®êng hµng tØnh çch chïa Hµ L¹n 700 thíc quay dÇn vÒ phÝa t©y ".

Theo Le Breton th× c«ng viÖc ®¾p ®ª ng¨n mÆn nµy kh«ng cßn lµ c«ng viÖc cña cÊp phñ, huyÖn ®iÒu hµnh mµ do chÝnh ®¹i thÇn Lª NiÖm trùc tiÕp chØ ®¹o. Tríc ®ã, Lª NiÖm ®îc giao träng tr¸ch qu©n sù, d©n sù ë vïng §«ng B¾c (H¶i Phßng, H¶i D¬ng, Qu¶ng Ninh). §Õn ®©y do nhu cÇu t¨ng cêng vïng ven biÓn, b¶o vÖ ®Çu mèi giao th«ng Nam - B¾c, chuÈn bÞ lùc lîng qu©n sù, hËu cÇn chuÈn bÞ trùc tiÕp cho lÇn chinh ph¹t Champa n¨m 1471, Lª NiÖm ®îc trao phô tr¸ch c«ng viÖc nµy ë vïng Nam s«ng Hång.

Cïng víi quan t©m, ®Çu t cña nhµ níc Trung ¬ng, nhµ Lª cßn yªu cÇu çc phñ huyÖn vïng S¬n Nam ph¶i ®Æc biÖt quan t©m ®Õn viÖc ®¾p ®ª, khai th¸c ®Êt ®ai vïng nµy. Trong s¾c dô ban hµnh vµo th¸ng 11 n¨m T©n M·o (1471), Lª Th¸nh T«ng yªu cÇu çc quan Thõa tuyªn, phñ, huyÖn ë S¬n Nam “ ph¶i mau mau ®i xÐt çc h¹t nói, ch»m, bê biÓn, chç nµo cã thÓ ®µo ®¾p ®îc…

295

h¹n trong tr¨m ngµy ph¶i t©u lªn râ rµng, nÕu ®Ó muén sai vÖ sÜ CÈm Y ®i xÐt hái ra th× phñ huyÖn ph¶i b·i chøc, sung qu©n vµo Qu¶ng Nam ".

Víi sù ®Çu t, quan t©m cña trung ¬ng vµ ®Þa ph¬ng nh vËy, c«ng cuéc ®¾p ®ª ë vïng biÓn Nam §Þnh, Ninh B×nh thêi Lª s¬ ®· ®îc tiÕn hµnh víi tèc ®é nhanh, quy m« lín.

Trªn ®Þa bµn Nam §Þnh, qua nh÷ng dÊu tÝch cßn l¹i th× thÊy ®ª Hång §øc kÐo dµi tõ cöa §¹i An, qua phÇn b¾c NghÜa H-ng, råi H¶i HËu, vÒ ®Õn Héi Khª. NhiÒu ®o¹n gÇn trïng víi con ®-êng 55 hiÖn nay.

Gi÷a mét vïng cöa s«ng ven biÓn ®Çy sãng giã cña Nam §Þnh, ®ª Hång §øc kh«ng chØ lµ c«ng tr×nh ng¨n sãng giã b·o biÓn cho nh÷ng çnh ®ång, xãm lµng yªn æn phÝa trong, mµ cßn thùc sù lµ thµnh luü v÷ng ch¾c b¶o vÖ vïng cöa biÓn, b¶o vÖ cung ®êng huyÕt m¹ch B¾c - Nam, n¬i cã çc s«ng §¸y, s«ng Hång, Ninh C¬… hîp thµnh hÖ thèng giao th«ng thuû bé quan träng cña vïng ven biÓn.

Cïng víi sù ph¸t triÓn Nho häc cña c¶ níc, gi¸o dôc Nho häc ë Nam §Þnh thÕ kû XV cã bíc ph¸t triÓn míi.

Ngay sau khi kÕt thóc chiÕn tranh, vµo n¨m 1428 Nhµ Lª ®· cho më çc trêng häc ë phñ, lé. §Õn n¨m 1449, nhµ níc cßn cÊp cho çc trêng ë çc lé nµy 20 phu quÐt dän, 2 phu cho mçi viªn gi¸o thô lµm bæng. H¼n sù u ®·i ®ã ®· t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn viÖc häc tËp cña çc lé thêi ®ã.

§iÒu ®¸ng chó ý lµ trong thêi Lª s¬, sù ph¸t triÓn cña Nho häc ë Nam §Þnh kh«ng chØ diÔn ra trªn nh÷ng vïng ®Êt cæ nh ý Yªn, Vô B¶n hay t¹i vïng xung quanh Êp thang méc cña nhµ TrÇn nh Léc Vîng, mµ cßn ë c¶ ®Þa bµn ven biÓn, n¬i çc lµng m¹c míi ®îc h×nh thµnh.

Trong vßng 100 n¨m cña thêi Lª s¬, Nam §Þnh cã ®Õn 22 TiÕn sÜ (chiÕm gÇn 1/4 tæng sè ®¹i khoa cña Nam §Þnh trong suèt lÞch sö thi cö Nho häc 1075 -1919). §¹i bé phËn sè ®¹i khoa nµy ®Òu ®ç vµo nöa sau thÕ kû XV, cho nªn cã thÓ nãi Nho häc ë Nam §Þnh ®· thùc sù cã bíc ph¸t triÓn míi tõ sau sù kiÖn L¬ng ThÕ Vinh ®ç cña tr¹ng nguyªn (1463).

TÊt c¶ çc bËc ®¹i khoa thêi Lª s¬ cña Nam §Þnh ®Òu ®i theo con ®êng lµm quan. §Æc biÖt tõ khi triÒu ®×nh nhµ Lª ban ©n ®iÓn cho çc hµng tiÕn sÜ ë s©n ®iÖn, cho vinh quy b¸i tæ,

296

kh¾c bia tiÕn sÜ ®Ò danh tõ khoa thi n¨m §¹i B¶o thø ba (1442), trong ®ã cã NguyÔn §Þch ngêi lµng Vô L¹c huyÖn §¹i An ®ç §Ö tam gi¸p ®ång tiÕn sÜ xuÊt th©n, th× hu©n dù, danh väng Êy cµng trë thµnh mét kÝch thÝch m¹nh mÏ víi phong trß häc tËp nho häc ë vïng ®Êt nµy.

Ngoµi con sè çc tr¹ng nguyªn, tiÕn sÜ kÓ trªn, biÓu hiÖn quan träng h¬n cña thµnh tùu gi¸o dôc Nho häc vïng Nam §Þnh, ®iÒu ®¸ng nãi lµ ë chç kh«ng Ýt vÞ ®¹i khoa ®· thùc sù trë thµnh nh÷ng nh©n vËt tiªu biÓu cho trÝ tuÖ, tµi n¨ng §¹i ViÖt thÕ kû XV nãi riªng, lÞch sö d©n téc nãi chung. Mét trong nh÷ng g¬ng mÆt xuÊt s¾c nhÊt chÝnh lµ Tr¹ng nguyªn L¬ng ThÕ Vinh - Hoa s¬n thÇn ®ång cña ®Êt Cao Ph¬ng ngµy nµo. ¤ng lµ mét bé b¸ch khoa th sèng cña thÕ kû XV, kÕt tinh nhiÒu tri thøc ®¬ng thêi vÒ to¸n häc, ©m nh¹c, v¨n ch¬ng vµ v¨n ho¸ d©n gian.

Còng kh«ng Ýt çc bËc khoa b¶ng nh L¬ng ThÕ Vinh, Ph¹m Kh¾c ThËn …, lóc vÒ nghØ ®· më trêng dËy häc, trùc tiÕp trau rÌn cho çc thÕ hÖ trÎ. Trong sè häc trß cña Tr¹ng nguyªn L¬ng ThÕ Vinh cã TrÇn BÝch Hoµng ngêi lµng V©n Çt, An Th¸i ®ç ®Ö nhÊt gi¸p tiÕn sÜ cËp ®Ö tam danh (Th¸m hoa lang) khoa MËu TuÊt n¨m Hång §øc thø 9 (1478), TrÇn Xu©n Vinh ngêi lµng B¶o Ngò, ®ç §Ö nhÞ gi¸p tiÕn sÜ khoa Kû Mïi niªn hiÖu C¶nh Thèng thø 2 (1499).

** *

Thêi Lª s¬, nhÊt lµ nöa cuèi thÕ kû XV, víi nh÷ng sù kiÖn lÞch sö quan träng diÔn ra trªn ®Þa bµn Nam §Þnh, vai trß vµ vÞ trÝ cña vïng ®Êt nµy ®èi víi quèc gia §¹i ViÖt ®· thùc sù ®îc t¨ng cêng, t¹o ra mét bíc ngoÆt quan träng cho lÞch sö ph¸t triÓn cña vïng ®Êt xø Nam trong nhiÒu thÕ kû tiÕp theo.

KÕt qu¶ tæng hîp cña hµng lo¹t çc chñ tr¬ng chÝnh s¸ch vÒ chÝnh trÞ, qu©n sù, kinh tÕ, v¨n ho¸ mµ chÝnh quyÒn nhµ Lª thùc thi ë vïng ®Êt S¬n Nam th«ng qua nh÷ng ho¹t ®éng ®¾p ®ª ng¨n mÆn, lÊn biÓn khai hoang lËp lµng, më réng diÖn tÝch canh t¸c cña çc thÕ hÖ n«ng d©n, cña nh÷ng binh lÝnh ë Nam §Þnh, ®· biÕn vïng ®Êt nµy thµnh mét trung t©m s¶n xuÊt n«ng nghiÖp trï phó. Nhng mÆt kh¸c, còng chÝnh do t¸c ®éng cña nh÷ng chÝnh s¸ch nµy mµ mét vïng réng lín thuéc h¹ lu s«ng Hång, vèn cã vÞ trÝ cöa ngâ cña c¶ ch©u thæ, ®· dÇn bÞ '"n«ng nghiÖp ho¸. Tõ ®©y sù s«i ®éng cña mét vïng kinh tÕ më ®· dÇn

297

nhêng chç cho mét vïng n«ng th«n ®ãng kÝn. §iÒu nµy hoµn toµn phï hîp víi chÝnh s¸ch nhÊt qu¸n cña triÒu Lª S¬, mét chÝnh quyÒn phong kiÕn trung ¬ng tËp quyÒn träng n«ng ®îc x©y dùng trªn nÒn t¶ng cña kinh tÕ tiÓu n«ng.

Sù ph¸t triÓn chËm dÇn, nÕu kh«ng nãi lµ tr× trÖ, so víi vïng ®«ng b¾c ch©u thæ s«ng Hång, cña kinh tÕ c«ng - th¬ng nghiÖp Nam §Þnh tõ thÕ kû XVI cho ®Õn tríc thêi CËn ®¹i, cã c¨n nguyªn s©u xa tõ tÊt c¶ nh÷ng g× ®· diÔn ra ë vïng ®Êt nµy trong thÕ kû XV.

298

Ch¬ng III

Vïng ®Êt Nam §Þnh tõ thÕ kû XVI ®Õn thÕ kû XIX

I. Tõ thÕ kû XVI ®Õn thÕ kû XVIII

1. Nh÷ng biÕn ®éng chÝnh trÞSau thêi kú ph¸t triÓn toµn thÞnh cña nhµ níc qu©n chñ

trung ¬ng tËp quyÒn díi thêi Lª Th¸nh T«ng, ®Õn ®Çu thÕ kû XVI triÒu Lª S¬ bíc vµo thêi kú suy yÕu, khñng ho¶ng. Çc «ng vua Uy Môc (1505 - 1509), T¬ng Dùc (1510 - 1516), Chiªu T«ng (1516 - 1522) råi ®Õn Cung Hoµng (1522 - 1527) ®Òu lµ nh÷ng ngêi hÌn yÕu, lêi biÕng, ham mª hëng l¹c, nhng l¹i tham lam, tµn b¹o. Trong néi bé v¬ng triÒu çc quan l¹i chia bÌ kÐo çnh, tranh giµnh ng«i vÞ. T¹i ®Þa ph¬ng, nh÷ng cuéc næi dËy chèng triÒu ®×nh næ ra kh¾p n¬i.

Trong bèi c¶nh rèi ren, lo¹n l¹c Êy, ®¹i diÖn cho tËp ®oµn phong kiÕn vïng ven biÓn §«ng B¾c lµ M¹c §¨ng Dung ®· giµnh ®-îc ng«i vua, thiÕt lËp mét v¬ng triÒu míi vµo n¨m 1527. Tuy cã ban hµnh ®îc mét sè chÝnh s¸ch tÝch cùc, nhÊt lµ vÒ kinh tÕ vµ v¨n ho¸, nhng nhµ M¹c vÉn kh«ng ®a ®îc ®Êt níc ra khái t×nh tr¹ng hçn lo¹n.

N¨m 1533, mét lùc lîng cùu thÇn cña nhµ Lª do NguyÔn Kim ®øng ®Çu ®· t×m ®îc mét ngêi ch¸u xa ®êi cña Lª Th¸nh T«ng lµ Lª Duy Ninh, lËp lªn lµm vua ë ®Êt Ai Lao, sau ®a vÒ Thanh Ho¸ kh«i phôc l¹i nhµ Lª, h×nh thµnh nªn côc diÖn mµ sö gäi lµ Nam - B¾c triÒu kÐo dµi tõ 1533 ®Õn 1592. Nhµ M¹c chiÕm gi÷ vµ cai trÞ vïng kinh thµnh Th¨ng Long vµ B¾c Bé gäi lµ B¾c triÒu. Vua Lª cã NguyÔn Kim, råi sau ®ã lµ hä TrÞnh phß t¸ chiÕm gi÷ vïng ®Êt tõ Thanh Ho¸ trë vµo gäi lµ Nam triÒu.

Khi cuéc néi chiÕn gi÷a Nam vµ B¾c triÒu vÉn cßn ®ang tiÕp diÔn, trong néi bé nh÷ng ngêi phß t¸ vua Lª xung quanh hai thÕ lùc TrÞnh vµ NguyÔn l¹i n¶y sinh m©u thuÉn. Sau khi Nam triÒu vÒ c¬ b¶n ®· giµnh ®îc th¾ng lîi tríc hä M¹c th× m©u thuÉn gi÷a hai tËp ®oµn TrÞnh - NguyÔn l¹i trë nªn gay g¾t tíi møc lµm bïng næ mét cuéc xung ®ét vò trang míi, kÐo dµi tõ n¨m 1627

299

®Õn 1672. KÕt côc cña cuéc chiÕn tranh nµy lµ sù chia c¾t ®Êt níc thµnh hai miÒn. M·i tíi n¨m 1786 víi sù kiÖn qu©n T©y S¬n tiÕn c«ng ra b¾c, ranh giíi s«ng Linh Giang (s«ng Gianh) míi bÞ xo¸ bá, t¹o tiÒn ®Ò cho sù thèng nhÊt ®Êt níc.

Trong çc thÕ kû XVI - XVIII, ®Êt Nam §Þnh thuéc B¾c triÒu díi sù kiÓm so¸t cña nhµ M¹c, råi thuéc §µng Ngoµi díi triÒu Lª - TrÞnh vµ thuéc B¾c Hµ díi triÒu T©y S¬n.

§Ó t¨ng cêng cho vïng ®Êt D¬ng Kinh, triÒu M¹c lÊy bít çc phñ Th¸i B×nh, KiÕn X¬ng, Long Hng vµ Kho¸i Ch©u cña TrÊn S¬n Nam nhËp vµo trÊn H¶i D¬ng. §Êt Nam §Þnh gåm hai phñ NghÜa Hng vµ Thiªn Trêng vÉn thuéc trÊn S¬n Nam. Thêi Lª - TrÞnh, n¨m C¶nh Hng thø 2 (1741) chia trÊn S¬n Nam lµm hai lé S¬n Nam Thîng vµ S¬n Nam H¹, lÊy bít hai phñ cña trÊn S¬n Nam cò lµ Trêng Yªn vµ Thiªn Quan ®Æt lµm lé Thanh Hoa ngo¹i. Vïng ®Êt Nam §Þnh thêi nµy thuéc lé S¬n Nam H¹. §Õn ®êi T©y S¬n tiÕp qu¶n vµ cai trÞ B¾c Hµ, ®æi lé thµnh trÊn. Nam §Þnh thuéc trÊn S¬n Nam H¹. MÆc dï cã lóc gäi lµ lé hay trÊn, vïng ®Êt Nam §Þnh vÉn thuéc S¬n Nam h¹ vµ n»m trän trong hai phñ Thiªn Tr-êng vµ NghÜa Hng, mçi phñ gåm 8 huyÖn48.

N»m ë vïng cöa s«ng, cã vÞ trÝ chiÕn lîc quan träng, l¹i cã ®ång b»ng trï phó, ®«ng ngêi nhiÒu cña, ®· tõng cã kho l¬ng thùc vµ vò khÝ rÊt lín ë VÞ Hoµng, Nam §Þnh ®· chøng kiÕn rÊt nhiÒu trËn chiÕn lín, ¸c liÖt gi÷a Nam - B¾c triÒu, TrÞnh - T©y S¬n. Çc trËn chiÕn diÔn ra ë vïng ®Êt nµy chñ yÕu lµ thuû chiÕn.

Th¸ng 9 n¨m §inh Tþ (1557) TrÞnh KiÓm tõ ®Êt Thanh Ho¸ ®em 5 v¹n qu©n thuû bé ®¸nh vµo trung t©m trÊn S¬n Nam. Qu©n TrÞnh å ¹t tiÕn ®Õn s«ng Phîng SÝ (vïng huyÖn Nam Trùc ngµy nay), b¾c cÇu phao qua s«ng, ph¸ tan qu©n M¹c, b¾t ®îc t-íng nhµ M¹c lµ Kh¸nh Quèc c«ng, qu©n M¹c tan vì. TrÞnh KiÓm ®Ó Kh¸nh Quèc c«ng ë trªn m×nh voi ®em ®i theo qu©n ®Ó chØ ®-êng. VÒ sau viªn tíng M¹c nµy mu ph¶n, viÖc bÞ lé vµ bÞ TrÞnh KiÓm giÕt. Qu©n TrÞnh do Ph¹m §èc vµ Vò L¨ng hÇu Ph¹m §øc Kú chØ huy tiÕp tôc tiÕn ®¸nh miÒn huyÖn Giao Thuû (Nam Trùc vµ Trùc Ninh ngµy nay) lµ miÒn h¹ b¹n cña trÊn S¬n Nam. Qu©n M¹c sau lÇn thÊt b¹i tríc ®· cö mét viªn tíng rÊt dòng m·nh lµ NguyÔn

48 Phñ Thiªn trêng gåm 4 huyÖn: Nam Ch©n, Giao Thñy, Mü Léc, Thîng Nguyªn. Phñ NghÜa Hng gåm 4 huyÖn: §¹i An, Väng Doanh, Thiªn B¶n vµ ý Yªn. Phan Huy Chó: LÞch triÒu hiÕn ch¬ng lo¹i chÝ, NXB Sö häc, H. 1960, T1, tr. 81 - 83.

300

QuyÖn ra ®¸nh qu©n TrÞnh ë s«ng Giao Thuû. NguyÔn QuyÖn vµ Ph¹m §øc Kú giao chiÕn trùc diÖn trªn s«ng. Ph¹m §øc Kú h¨ng h¸i nh¶y sang thuyÒn cña NguyÔn QuyÖn. NguyÔn QuyÖn cÇm g¬m chÐm, Ph¹m §øc Kú ph¶i nh¶y véi xuèng níc. Nh©n c¬ héi ®ã, NguyÔn QuyÖn nh¶y sang thuyÒn cña Ph¹m §øc Kú, chÐm ®îc ®Çu ngêi cÇm dï bªn qu©n TrÞnh råi h« to lªn lµ ®· chÐm ®îc ®Çu Ph¹m §øc Kú. Qu©n TrÞnh tëng thËt, ho¶ng sî nh¶y c¶ xuèng níc, bá thuyÒn ch¹y trèn, qu©n tan vì. Qu©n M¹c thõa th¾ng ®uæi theo. TrÞnh KiÓm ph¶i ra lÖnh thu qu©n rót lui. Qu©n M¹c ®em ngêi chÑn lèi vÒ mµ ®¸nh tiÕp. Qu©n TrÞnh bÞ giÕt vµi chôc viªn tíng, binh lÝnh mÊt qu¸ nöa, thuyÒn bÌ, khÝ giíi bá l¹i hÕt 49

Sau mét thêi gian cñng cè lùc lîng, n¨m MËu Ngä (1558) TrÞnh KiÓm l¹i th©n cÇm ®¹i qu©n bÊt ngê ®¸nh vµo miÒn gi÷a trÊn S¬n Nam, b¾t ®îc tíng nhµ M¹c lµ Anh NhuÖ hÇu ®a vÒ hµnh t¹i Yªn Trêng (thuéc Thanh Ho¸ ngµy nay) råi giÕt chÕt.

N¨m Gi¸p Tý (1564), qu©n ®éi nhµ Lª do TrÞnh KiÓm trùc tiÕp chØ huy l¹i ®¸nh ra S¬n Nam ë çc huyÖn thuéc phñ Trêng Yªn (Ninh B×nh). Sau chiÕn dÞch nµy, qu©n ®éi Lª TrÞnh ®· lµm chñ mét phÇn trÊn S¬n Nam tõ s«ng Çi vÒ phÝa T©y50. Cho ®Õn n¨m 1592 qu©n Nam triÒu ®· lµm chñ c¶ vïng ®Êt phÝa T©y s«ng NhÞ gåm c¶ Th¨ng Long. Nhµ M¹c chØ cßn l¹i tõ phÝa §«ng s«ng NhÞ nhng d©n t×nh rÊt dao ®éng, thêng ch¹y theo vÒ qu©n Lª -TrÞnh. Gi÷a lóc ®ang bÞ nguy khèn nh vËy mµ vua M¹c lµ MËu Hîp vÉn kh«ng tõ bá thãi ¨n ch¬i hëng l¹c vµ d©m dËt. Mét viªn t-íng cã tµi thuû chiÕn cña nhµ M¹c lµ Bïi V¨n Khuª ®· buéc ph¶i ®em qu©n b¶n bé hµng nhµ Lª v× M¹c MËu Hîp mu cíp vî «ng. T-íng chØ huy qu©n Lª - TrÞnh rÊt vui mõng thu nhËn vµ cho Bïi V¨n Khuª gi÷ nguyªn chøc tíc, chØ huy thuû qu©n ®¸nh l¹i qu©n M¹c.

MÊt mét lùc lîng thuû qu©n m¹nh nhÊt, qu©n M¹c bÞ suy yÕu râ rÖt, ph¶i rót lui gi÷ s«ng Phiªn Th¸i (khóc s«ng §¸y gi¸p giíi hai huyÖn ý Yªn vµ Phong Doanh)51. ChiÕn sù ®· diÔn ra rÊt ¸c liÖt ë vïng bÕn ®ß §oan VÜ. Qu©n M¹c do Nam §¹o tíng qu©n NghÜa quèc c«ng b¾t binh d©n çc huyÖn §¹i An, ý Yªn, ®¾p luü ®Êt ë bªn s«ng, c¾m ch«ng tre ë hai bªn bê s«ng ®Ó chèng cù qu©n TrÞnh. Nhng qu©n TrÞnh ®· sai Bïi V¨n Khuª ngÇm ®a binh thuyÒn ra cöa s«ng råi vßng lªn ®¸nh tõ thîng lu, ®iÒu çc c¬

49 §¹i ViÖt sö ký toµn th, NXB Khoa häc x· héi, H. 1968, T. IV, tr. 142 - 143.50 Toµn th, S®d, T. IV, tr. 148.51 Toµn th, S®d, T. IV, tr. 190.

301

sung t¶ h÷u ®¸nh tõ h¹ lu lªn, cßn TrÞnh Tïng ®Ých th©n chØ huy trung qu©n ®¸nh th¼ng vµo trung lu. Qu©n M¹c bÞ bÊt ngê, trë tay kh«ng kÞp, tan vì bá thuyÒn ch¹y trèn. Çc tíng nhµ M¹c lµ TrÇn B¸ch Niªn vµ trªn 10 ngêi n÷a ra ®Çu hµng. Qu©n Nam triÒu thu ®îc 70 chiÕn thuyÒn, khÝ giíi nhiÒu v« kÓ. Thõa th¾ng qu©n Lª TrÞnh tiÕn vµo ®ãng dinh ë ý Yªn råi nhanh chãng tiÕn ra B×nh Lôc, qua s«ng Kim B¶ng (s«ng §¸y ch¶y qua huyÖn Kim B¶ng) tiÕn lªn ®¸nh chiÕm §«ng Kinh (Hµ Néi ngµy nay). Vua M¹c lµ MËu Hîp ph¶i bá thµnh §«ng Kinh mµ ch¹y vÒ H¶i D¬ng, råi sau ®ã bÞ qu©n Lª - TrÞnh b¾t giÕt .

§Õn ®©y vÒ c¬ b¶n cuéc néi chiÕn Nam - B¾c triÒu gi÷a hai tËp ®oµn phong kiÕn Lª - TrÞnh vµ M¹c chÊm døt. B¾c triÒu mÆc dï bÞ ®¸nh bËt ra khái Th¨ng Long, vua M¹c ®· bÞ b¾t vµ bÞ giÕt, nhng con ch¸u vµ d ®¶ng cña nhµ M¹c vÉn tiÕp tôc tæ chøc çc cuéc tÊn c«ng qu©n Lª - TrÞnh. VÒ sau qu©n M¹c rót lªn vïng rõng nói Cao B»ng x©y dùng c¬ së çt cø chèng l¹i nhµ Lª - TrÞnh mét vµi thËp kû n÷a råi míi bÞ dÑp hoµn toµn.

Nh vËy, suèt thêi kú chiÕn tranh Nam - B¾c triÒu trªn vïng ®Êt Nam §Þnh ®· diÔn ra rÊt nhiÒu trËn chiÕn ¸c liÖt, g©y bao nhiªu ®au th¬ng tang tãc cho nh©n d©n. Kh«ng chØ cã thÕ, võa míi chÊm døt cuéc chiÕn víi nhµ M¹c, trong néi bé triÒu Lª - TrÞnh ®· n¶y sinh m©u thuÉn míi. N¨m 1600, ba viªn tíng cña qu©n Lª - TrÞnh lµ Ph¹m Ng¹n, Ng« §×nh Nga vµ Bïi V¨n Khuª l¹i dÊy qu©n chèng l¹i chÝnh quyÒn ë vïng §¹i An (nay lµ vïng §éc Bé). Nh©n cí ®ã, NguyÔn Hoµng gi¶ xin ®i ®¸nh dÑp, råi ®em qu©n b¶n bé v-ît biÓn ch¹y vµo ThuËn Ho¸. BÊy giê çc tíng Ph¹m Ng¹n, Ng« §×nh Nga l¹i ®em qu©n vÒ víi nhµ M¹c, nhng do nghi ngê lÉn nhau, Ph¹m Ng¹n sai ngêi b¾n chÕt Bïi V¨n Khuª ë gi÷a s«ng. Vî Bïi V¨n Khuª lµ NguyÔn ThÞ Hiªn t×m çch tr¶ thï cho chång vµ ®· giÕt ®îc Ph¹m Ng¹n ë trªn s«ng Hoµng Giang (khóc s«ng Hång ë ng· ba TuÇn Vêng)52.

Tõ n¨m 1627 ®Õn 1672 chóa TrÞnh ®· 6 lÇn lÊy danh nghÜa vua Lª ®em qu©n ®¸nh chóa NguyÔn ë phÝa Nam. MÆc dï kh«ng cßn lµ chiÕn trêng trùc tiÕp trong cuéc xung ®ét TrÞnh - NguyÔn, nhng ®Êt Nam §Þnh, n¬i ®Æt trêng së (kho l¬ng tiÒn) S¬n Nam vÉn ph¶i cung cÊp l¬ng thùc, vò khÝ cho çc ®oµn thuyÒn qu©n

52 Sau khi giÕt ®îc Phan Ng¹n, tr¶ thï cho chång, NguyÔn ThÞ Hiªn gieo m×nh xuèng s«ng tù vÉn. Thi thÓ cña bµ ®îc vít lªn ch«n ë x· Gia Sinh, huyÖn Gia ViÔn, tØnh Ninh B×nh. Nh©n d©n ®Þa ph¬ng lËp ®Òn thê.

302

TrÞnh thêng xuyªn xuÊt ph¸t tõ cöa §¹i An theo ®êng biÓn tiÕn vµo §µng Trong6.

Ngoµi ra, tõ 1593 ®Õn 1677 ngêi n«ng d©n, vïng Nam §Þnh cßn liªn tôc ph¶i ®¨ng lÝnh, sung vµo çc ®éi qu©n tham gia néi chiÕn vµ ®i ®¸nh dÑp çc cuéc næi dËy cña d ®¶ng hä M¹c ë Cao B»ng. §ã lµ nh÷ng cuéc tranh giµnh phe ph¸i mµ g¸nh nÆng chiÕn tranh lu«n ®Ì nÆng lªn vai nh÷ng ngêi n«ng d©n.

ChiÕn tranh liªn miªn, ®ª ®iÒu thuû lîi kh«ng ®îc Nhµ níc quan t©m tu bæ, bän tham quan thõa hµnh l¹i t×m çch bít xÐn lµm cho ®ª ®iÒu bÞ xuèng cÊp nªn n¹n vì ®ª, lôt léi vµ h¹n h¸n x¶y ra thêng xuyªn. N¨m Canh TuÊt (1670) triÒu ®×nh Lª TrÞnh ®· ra lÖnh gi¸ng chøc HiÕn s¸t sø S¬n Nam lµ Lª TrÝ B×nh xuèng lµm Gi¸m s¸t ngù sö ®¹o H¶i D¬ng v× ®· cã biÓu hiÖn "tÝnh viÖc cha râ rµng" trong viÖc ®èc suÊt ®¾p ®ª ë vïng S¬n Nam 53.

S¬n Nam lµ vïng lu«n bÞ ®e do¹ bëi n¹n vì ®ª. Trong lÇn vì ®ª n¨m Canh Ngä (1690), triÒu ®×nh ph¶i sai quan ®i kh¸m xÐt çc huyÖn bÞ vì ®ª, tuú n¬i thiÖt h¹i ®Ó tha gi¶m quý thuÕ theo møc ®é kh¸c nhau54. N¨m Gi¸p TuÊt (1694) çc huyÖn ë trÊn S¬n Nam vµ H¶i D¬ng mÊt mïa, triÒu ®×nh l¹i ph¶i sai quan ®i kh¸m xÐt sù thiÖt h¹i, thu thuÕ nhiÒu Ýt kh¸c nhau55. §Æc biÖt lµ vµo mïa thu n¨m Quý Tþ (1713) ma dÇm kh«ng ngít, níc s«ng trµn ngËp, ®ª ë çc vïng S¬n T©y, S¬n Nam ®Òu bÞ vì. Vïng ®Êt S¬n Nam bÞ thiÖt h¹i nÆng: "hµng v¹n nãc nhµ bÞ cuèn tr«i, nh©n d©n bÞ ®ãi khæ". §Õn n¨m Kû DËu (1729) l¹i x¶y ra trËn vì ®ª lín ë ®ång b»ng B¾c Bé, triÒu ®×nh ®· ph¶i më kho thãc ë VÞ Hoµng (Nam §Þnh) ®Ó chÈn cÊp cho nh÷ng ngêi d©n bÞ ®ãi v× n¹n lôt56.

ChiÕn tranh, thiªn tai, n¹n ®ãi vµ t×nh tr¹ng d©n xiªu t¸n cïng víi n¹n hoµnh hµnh cña hµo cêng ë ®Þa ph¬ng lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn çc cuéc b¹o ®éng khëi nghÜa chèng l¹i quan cai trÞ ®Þa ph¬ng vµ triÒu ®×nh trong çc thÕ kû XVI - XVIII.

Ph¹m Hµng, ngêi x· Th× Vô, huyÖn §¹i An (thuéc NghÜa Hng ngµy nay) tù xng lµ Thiªn Nam chiªu th¶o ®« nguyªn so¸i næi binh 6 ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc, T. XIX, NXB V¨n Sö §Þa, H. 1960, tr. 37 53 Toµn th, S®d, T. IV, tr. 319.54 §¹i ViÖt sö ký toµn th, B¶n kû tôc biªn, NXB Khoa häc x· héi, H. 1982, tr. 48, 58, 95, 163.55 §¹i ViÖt sö ký toµn th, B¶n kû tôc biªn, NXB Khoa häc x· héi, H. 1982, tr. 48, 58, 95, 163.56 §¹i ViÖt sö ký toµn th, B¶n kû tôc biªn, NXB Khoa häc x· héi, H. 1982, tr. 48, 58, 95, 163.

303

chiÕm cø vïng nói §am Khª (Yªn M«, Ninh B×nh) chèng l¹i triÒu ®×nh. D©n çc lµng x· quanh vïng theo vÒ ®Õn h¬n mét v¹n ng-êi. Çc phñ Trêng Yªn (Ninh B×nh), Lý Nh©n (Hµ Nam) ®Òu cã ng-êi næi lªn hëng øng. Cha con LÔ Giang hÇu cña nhµ Lª còng ®i theo nghÜa qu©n. N¨m BÝnh Th©n (1596) TrÞnh Tïng sai tíng Bïi V¨n Khuª ®em qu©n xuèng cïng víi qu©n ®Þa ph¬ng lµ NguyÔn ThÓ hîp søc ®¸nh dÑp rÊt vÊt v¶ míi b¾t ®îc Ph¹m Hoµng gi¶i vÒ kinh. Cuéc khëi nghÜa míi bÞ dÑp tan.

Cïng lóc víi çc cuéc ®¸nh dÑp, víi mong muèn gi¶i quyÕt ®-îc tËn gèc nguyªn nh©n næ ra çc cuéc khëi nghÜa, n¨m Êt M·o (1735) triÒu ®×nh sai quan lµ NguyÔn HiÖu ®i kh¸m d©n lu t¸n ë S¬n Nam, xem xÐt sè d©n ®inh tõng nhµ, tuú theo sè d©n nhiÒu hay Ýt ®Ó gi¶m bít sè hé khÈu57. Tuy nhiªn viÖc lµm ®ã còng chØ lµ gi¶i ph¸p cÊp b¸ch nhÊt thêi.

Vµo gi÷a thÕ kû XVIII, ë vïng B¾c Bé cã rÊt nhiÒu cuéc khëi nghÜa n«ng d©n næ ra, trong ®ã cã nh÷ng cuéc næi dËy víi quy m« lín vµ tiªu biÓu nh khëi nghÜa cña NguyÔn TuyÓn, NguyÔn Cõ ë H¶i D¬ng, khëi nghÜa cña Hoµng C«ng ChÊt ë phÝa ®«ng lé S¬n Nam. Trong sè ®ã, trùc tiÕp cã quan hÖ ®Õn vïng ®Êt Nam §Þnh lµ cuéc khëi nghÜa do Hoµng C«ng ChÊt cÇm ®Çu næ ra n¨m 1739. §èc l·nh S¬n Nam Hoµng Kim Tr¶o tiÕn ®¸nh nhiÒu lÇn ®Òu bÞ thÊt b¹i. §Çu n¨m Canh Th©n (1740) TrÞnh Doanh chia qu©n lµm 3 ®¹o tiÕn xuèng ®¸nh Hoµng C«ng ChÊt. Cao QuËn c«ng TrÞnh KÝnh chØ huy bé binh theo ®êng bé, Tr×nh QuËn c«ng Hoµng C«ng Kú vµ Nh¹c Thä hÇu Ph¹m TrÇn T«ng chØ huy hai çnh qu©n thuû cïng tiÕn theo s«ng Hång ®¸nh xuèng. VÒ sau TrÞnh Doanh cßn cö NguyÔn Träng C¶nh thèng l·nh c¶ 3 ®¹o qu©n nµy tiÕn xuèng ®ãng ®ån ë Thîng Nguyªn (Xu©n Tr-êng) ®Ó chèng l¹i qu©n khëi nghÜa cña Hoµng C«ng ChÊt mµ vÉn cha th¾ng ®îc58.

Gi÷a lóc qu©n triÒu ®×nh ®ang ph¶i lo ®èi phã rÊt vÊt v¶ víi nghÜa qu©n Hoµng C«ng ChÊt th× ngay vµo ®Çu n¨m Canh Th©n (1740) t¹i vïng ®Êt Nam §Þnh l¹i næ ra cuéc khëi nghÜa lín do Vò §×nh Dung, §oµn Danh ChÊn vµ Tó Cao cÇm ®Çu. §©y lµ cuéc khëi nghÜa tiªu biÓu hoµn toµn n»m trªn ®Þa bµn ®Êt Nam §Þnh, phÇn lín nghÜa qu©n ®Òu lµ nh÷ng ngêi n«ng d©n Nam §Þnh. Vò §×nh Dung quª ë Cµ §«ng (nay thuéc x· Nam Cêng,

57 C¬ng môc, S®d, T. XVI, tr. 27, 4758 C¬ng môc, S®d, T. XVI, tr. 27, 47

304

huyÖn Nam Trùc). ¤ng lµ ngêi giái vâ nghÖ, gia t kh¸ gi¶, tÝnh t×nh kh¶ng kh¸i, th¬ng ngêi nghÌo, hay chu cÊp cho kÎ khã nªn ®-îc mäi ngêi trong vïng kÝnh träng. BÊt b×nh víi chÝnh s¸ch cai trÞ bÊt c«ng cña triÒu ®×nh Lª TrÞnh, «ng ®· tËp hîp nh©n d©n bÈy lµng Cµ vµ ba lµng Hãp næi lªn khëi nghÜa vµ trë thµnh thñ lÜnh tèi cao cña nghÜa qu©n.

Nh©n vËt sè hai cña cuéc khëi nghÜa lµ §oµn Danh ChÊn, quª ë lµng Cµ Trung (cïng x· Nam Cêng, huyÖn Nam Trùc). Lµ con mét «ng ®å nghÌo, ngay tõ ®Çu «ng ®· cïng Vò §×nh Dung bµn mu tËp hîp nghÜa binh. ¤ng ®îc cö chØ huy vïng 3 lµng Hãp. Nh©n vËt thø ba lµ Tó Cao, tªn thËt lµ Cao LÖnh Tr¹ch, giái vâ nghÖ, vèn lµ con ch¸u nhµ cã gia thÕ trong vïng, ®îc tuyÓn vµo Tó L©m côc nªn ®îc gäi lµ Tó Cao. Quª «ng ë lµng Cµ Trai, x· Ng©n Giµ (nay lµ x· Nam Cêng, huyÖn Nam Trùc). Trong thêi gian khëi nghÜa næ ra, «ng chØ huy cø ®iÓm Cµ Trai, ®¸nh th¾ng nhiÒu trËn quan träng, ®îc xÕp vµo hµng thø ba sau Vò §×nh Dung vµ §oµn Danh ChÊn. Ngoµi ba vÞ thñ lÜnh kÓ trªn, theo truyÒn thuyÕt ®Þa ph¬ng, çc tíng th©n cËn kh¸c cña thñ lÜnh nghÜa qu©n cßn cã NguyÔn ThÞ Sen, Vò §×nh Sö, TrÇn ThÞ H¹nh, Ch¸nh §oµi, Lª KiÒu, Tæng Tam, §inh B¾c, NguyÔn Quý Minh, NguyÔn Quý §øc...59

Çc t liÖu th tÞch nh ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc, LÞch triÒu hiÕn ch¬ng lo¹i chÝ...®Òu chÐp cuéc khëi nghÜa nµy lµ "giÆc Ng©n Giµ" theo tªn gäi ®Þa ph¬ng ®· næ ra cuéc khëi nghÜa ®Çu tiªn. Çc s¸ch ®Þa ph¬ng chÝ nh Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ, Nam Trùc th«ng chÝ, §¹i An huyÖn chÝ vµ bia tõ ®êng hä Ph¹m ë th«n Hµ L¹ng, huyÖn H¶i HËu ghi lµ "giÆc Cµ". ThÇn tÝch lµng Phó NghÜa l¹i gäi lµ "giÆc Hãp". Së dÜ cã çch gäi nh trªn lµ v× çc tµi liÖu nµy sö dông ®Þa danh çc lµng kh¸c nhau ®Ó gäi cuéc khëi nghÜa.

Cuéc khëi nghÜa næ ra trªn ®Þa bµn mét vïng ®Êt tròng, lÇy léi gÇn cöa s«ng Hång ë x· Ng©n Giµ vµ B¸o §¸p (gåm 7 lµng Cµ vµ 3 lµng Hãp) thuéc trÊn S¬n Nam, nay gåm çc x· Nam Cêng, Nam Quang, Nam Toµn, Nam An, Nam Ch©n, Nam Giang thuéc huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam §Þnh. NghÜa qu©n ®· ®¸nh mét trËn lín vµo phè Ch©n Ninh (huyÖn Trùc Ninh), ®¸nh b¹i quan qu©n cña triÒu ®×nh, giÕt chÕt viªn §èc l·nh Hoµng Kim Tr¶o vµ

59 Theo t liÖu cña Lª Xu©n Quang, bµi: T×m hiÓu vÒ cuéc khëi nghÜa Vò §×nh Dung ë trÊn S¬n Nam håi thÕ kû XVIII, T¹p chÝ NCLS sè 5/1982, tr. 60 - 61.

305

çc bé tíng NguyÔn ThÕ Siªu, TrÇn Danh Qu¸n. Thanh thÕ nghÜa qu©n ngµy cµng lan réng. Chóa TrÞnh lµ TrÞnh Doanh biÕt r»ng "giÆc Ninh X¸ (chØ cuéc khëi nghÜa cña NguyÔn TuyÓn, NguyÔn Cõ) cha thÓ ph¸ ngay ®îc, chi b»ng tríc hÕt h·y b¾t giÆc Ng©n Giµ ®Ó c¾t ®øt viÖn trî cña ®¶ng giÆc" 60. KÕ ho¹ch ®µn ¸p cña TrÞnh Doanh lµ ®¸nh tØa tõng cuéc khëi nghÜa theo chiÕn thuËt " bÎ ®òa tõng chiÕc". Cuéc khëi nghÜa cña Vò §×nh Dung trë thµnh môc tiªu ®¸nh dÑp ®Çu tiªn. Nhng thùc tÕ cho thÊy, ®µn ¸p ®îc nghÜa qu©n kh«ng ph¶i dÔ. Çc nghÜa binh cã tinh thÇn chiÕn ®Êu rÊt anh dòng. Sö chÐp: " giÆc Ng©n Giµ Vò §×nh Dung rÊt tinh qu¸i hung tîn, chç ë cña bän nµy kh«ng cã têng luü g×, chØ dùa vµo n¬i bïn lÇy lµm hiÓm trë, ®å ®¶ng th× m¹nh tîn, kh«ng sî chÕt. GÆp quan qu©n, chóng liÒn v¸c dao x«ng vµo chÐm bõa b·i, çc tíng nhiÒu lÇn bÞ thua”61.

§Ó ®µn ¸p cuéc khëi nghÜa, th¸ng 10 n¨m Canh Th©n (1740) TrÞnh Doanh trùc tiÕp ®em ®¹i qu©n theo ®êng s«ng Hång kÐo xuèng. Th¸ng 11 n¨m Êy, qu©n TrÞnh tiÕn ®Õn x· Vâ §iÖn, huyÖn Nam Xang (Lý Nh©n, Hµ Nam ngµy nay) råi kÐo ®Õn HiÕn Doanh (x· NÔ Ch©u, huyÖn Tiªn L÷, Hng Yªn). Tõ ®©y qu©n TrÞnh chia lµm nhiÒu ®¹o tiÕn vµo c¨n cø nghÜa qu©n. XuÊt qu©n buæi s¸ng, ®Õn tèi cïng ngµy qu©n TrÞnh tíi s«ng VÞ Hoµng. S¸ng sím h«m sau qu©n triÒu ®×nh ®Õn x· L¹c §¹o huyÖn Giao Thuû, nay lµ x· Hång Quang, huyÖn Nam Trùc. Qu©n khëi nghÜa tung hÕt lùc lîng ra ®¸nh tr¶ quyÕt liÖt. TrÞnh Doanh chia qu©n lµm nhiÒu çnh do çc tíng §inh V¨n Giai, NguyÔn §×nh Hoµn, Vò TÊt ThËn, Tr¬ng Khu«ng chØ huy bao v©y çc mÆt. NghÜa binh ®Æt mai phôc tiªu hao ®îc mét sè qu©n TrÞnh vµ giÕt chÕt mét viªn tíng cña çnh qu©n do Tr¬ng Khu«ng cÇm ®Çu. Nhng bÊy giê vµo mïa ®«ng, trêi hanh kh«, çc çnh ®ång bïn lÇy ®Òu c¹n níc, l¹i kh«ng cã thµnh luü phßng ngù kiªn cè nªn nghÜa qu©n ph¶i chiÕn ®Êu trong t×nh thÕ rÊt bÊt l¬Þ. Qu©n TrÞnh dïng kþ binh x«ng th¼ng vµo tõ mÆt chÝnh diÖn, mét çnh kh¸c do NguyÔn §×nh Hoµn chØ huy ®ång thêi tÊn c«ng tõ mÆt sau, phãng löa ®èt doanh tr¹i cña nghÜa binh, khãi löa ®Çy trêi. Sau mét thêi gian cÇm cù quyÕt liÖt, nghÜa binh hi sinh rÊt nhiÒu, çc thñ lÜnh nghÜa qu©n phÇn lín ®Òu tö trËn. Cuéc khëi nghÜa bÞ ®µn ¸p hoµn toµn vµo ngµy 21 th¸ng 11 n¨m Canh Th©n

60 C¬ng môc, S®d, T. XVII, tr. 57, 58.61 C¬ng môc, S®d, T. XVII, tr. 57, 58

306

(1740)62 sau gÇn mét n¨m chiÕn ®Êu63. Tõ ®ã x· Ng©n Giµ bÞ ®æi tªn thµnh x· Lai Çch.

§Ó ®èi phã víi çc cuéc khëi nghÜa cña nh©n d©n, Chóa TrÞnh cho ®Æt ë lé S¬n Nam mçi huyÖn mét chøc Phñ dô sø ®Ó hiÖp ®ång víi viªn §ån ngù sø vç vÒ chiªu tËp d©n ®Þa ph¬ng, phßng bÞ "giÆc cíp". Nhng çc viªn quan nµy rÊt hµ kh¾c, nhòng nhiÔu d©n. V× thÕ th¸ng 6 n¨m Nh©m TuÊt (1742) triÒu ®×nh ph¶i sai Nh÷ §×nh To¶n xuèng S¬n Nam H¹ ®Ó "dß xÐt sù tr¹ng"64.

Sau khi cuéc khëi nghÜa Ng©n Giµ bÞ dËp t¾t, n¨m 1751 nghÜa qu©n Hoµng C«ng ChÊt còng bÞ ®µn ¸p khèc liÖt ph¶i ch¹y lªn thîng du Thanh Ho¸, r«× chuyÓn lªn T©y B¾c tiÕp tôc ho¹t ®éng ë vïng §iÖn Biªn.

Cuéc khëi nghÜa Hoµng C«ng ChÊt võa t¹m l¾ng xuèng th× ë ®ång b»ng S¬n Nam l¹i cã nghÜa qu©n kh¸c næi dËy. N¨m MËu TuÊt (1778) ë vïng ven biÓn §«ng B¾c næ ra cuéc khëi nghÜa do Thóc To¹i ngêi Yªn Qu¶ng (Qu¶ng Ninh), NguyÔn Kim PhÈm vµ TrÇn Xu©n Tr¹ch (ngêi S¬n Nam) cÇm ®Çu. NghÜa qu©n tËp hîp ®îc hµng v¹n ngêi, ®¸nh ph¸ Yªn Qu¶ng. Viªn TrÊn thñ lµ §Æng §×nh ViÖn bÞ nghÜa qu©n b¾t. Qu©n triÒu ®×nh t¨ng cêng ®µn ¸p, nhng viªn TrÊn thñ míi ®îc cö ra Yªn Qu¶ng lµ NguyÔn §¨ng §oµn còng chØ ®ãng qu©n cè thñ kh«ng d¸m ®éng binh. Qu©n khëi nghÜa vît biÓn trµn vµo vïng S¬n Nam theo cöa L¸c ®Õn Giao Thuû. TrÊn thñ S¬n Nam lµ Ng« §×nh Hoµnh ph¶i ra søc ®¸nh míi ®Èy lïi ®îc nghÜa qu©n. Qu©n khëi nghÜa lui vÒ ®ãng ë s«ng Ng« §ång (huyÖn Giao Thuû). T¹i ®©y hä ®· ®¸nh b¹i cuéc tÊn c«ng cña qu©n triÒu ®×nh do Ng« §×nh Hoµnh cÇm ®Çu vµ thõa th¾ng tiÕn ®¸nh x· ThËn Vi, huyÖn Thîng Nguyªn, råi chia qu©n ®i ®¸nh çc n¬i. Chóa TrÞnh lµ TrÞnh S©m ph¶i sai Th©n Xu©n Thù ®em thuû binh cïng víi NguyÔn Phan, Hoµng Phïng C¬ phèi hîp ®¸nh dÑp.

Th©n Xu©n Thù thÊy khÝ thÕ nghÜa binh ®ang h¨ng h¸i nªn kh«ng d¸m ®¸nh. Qu©n khëi nghÜa tiÕn lªn ®¸nh óp c¶ HiÕn Doanh (ThÞ x· Hng Yªn). TrÞnh S©m ph¶i sai thªm TrÞnh Tù 62 Ngµy 21 th¸ng 11 hµng n¨m lµ ngµy giç nh÷ng ngêi trËn vong trong cuéc khëi nghÜa vÉn cö hµnh ë ®Þa ph¬ng. HiÖn cßn cã bµi v¨n cóng giç trËn. Xem thªm Lª Xu©n Quang, S®d.63 S¸ch C¬ng môc chÐp:"B¾t chÐm tíng suý cÇm ®Çu cña giÆc, b×nh ®Þnh ®îc giÆc Ng©n Giµ". Theo tµi liÖu cña Lª Xu©n Quang (S®d) th× chØ cã Tø Cao sèng sãt.64 C¬ng môc, S®d, T. XVIII, tr. 15, 19.

307

QuyÒn lµm HiÖp ®èc l·nh thuû ®¹o ®em qu©n ra ®èc søc viÖc ®¸nh dÑp. Tù QuyÒn cïng víi NguyÔn Phan tiÕn ®Õn ThËn Vi ®¸nh ph¸ ®îc c¨n cø nµy. NghÜa qu©n rót ra ngoµi biÓn chèt gi÷ nh÷ng n¬i hiÓm yÕu, liªn kÕt víi nhau ®ãn ®¸nh qu©n triÒu ®×nh khi cã c¬ héi, khi Èn khi hiÖn kh«ng nhÊt ®Þnh. VÒ sau chóa TrÞnh cö Hoµng §×nh B¶o lµm Thèng l·nh ®em binh thuyÒn tõ NghÖ An tiÕn ra phèi hîp víi Lª Quý §«n cho ngêi ®i chiªu dô. Cuèi cïng Thóc To¹i xin hµng. Cuéc khëi nghÜa bÞ dËp t¾t65.

Vïng ®Êt S¬n Nam H¹ ®· t¹m thêi b×nh yªn, nhng vÉn ngÇm chøa bªn trong sù bÊt b×nh ph¶n kh¸ng cña nh©n d©n víi sù thèi n¸t cña chÝnh quyÒn vua Lª chóa TrÞnh mµ ngêi ®¹i diÖn lµ TrÞnh S©m lóc ®ã. Cuéc khëi nghÜa T©y S¬n tõ §µng Trong ®· nh mét dßng s«ng lín héi nhËp tÊt c¶ çc cuéc khëi nghÜa trong c¶ níc. N¨m 1771 ba anh em ë Êp T©y S¬n, phñ Quy Nh¬n (B×nh §Þnh ngµy nay) lµ NguyÔn Nh¹c, NguyÔn HuÖ, NguyÔn L÷ ®· ®øng lªn ph¸t ®éng khëi nghÜa. NghÜa qu©n T©y S¬n ®· nhanh chãng lËt ®æ chÝnh quyÒn môc n¸t cña Chóa NguyÔn ë §µng Trong, ®¸nh tan ®éi qu©n x©m lîc Xiªm La. Trªn ®µ th¾ng lîi, mïa thu n¨m 1786, sau khi chiÕm ®îc thµnh Phó Xu©n, NguyÔn HuÖ chia qu©n lµm hai ®¹o tiÕn ra §µng Ngoµi lÊy danh nghÜa phï Lª diÖt TrÞnh, thèng nhÊt giang s¬n. §¹o tiÒn qu©n gåm 400 chiÕn thuyÒn do NguyÔn H÷u ChØnh cÇm ®Çu tiÕn ra tríc chiÕm VÞ Hoµng lµm bµn ®¹p tiÕn c«ng Th¨ng Long.

Ngµy 11 th¸ng 7 n¨m 1786 qu©n T©y S¬n do NguyÔn H÷u ChØnh chØ huy ®· chiÕm ®îc VÞ Hoµng. Qu©n TrÞnh kh«ng chèng cù næi bá ch¹y. Toµn bé sè l¬ng thùc gåm h¬n 100 v¹n héc thãc ®· n»m trong tay qu©n T©y S¬n. Mét ngän löa cao ®îc ®èt lªn b¸o hiÖu cho ®¹i qu©n tiÕn ra. S¸u ngµy sau, tøc ngµy 17 th¸ng 7 n¨m ®ã, ®¹i qu©n T©y S¬n gåm h¬n 1000 chiÕn thuyÒn do NguyÔn HuÖ trùc tiÕp chØ huy thuËn giã nåm thæi m¹nh còng å ¹t kÐo ra hîp binh ë VÞ Hoµng. T¹i ®©y, NguyÔn HuÖ cho th¶o hÞch ph¸t ®i çc n¬i kÓ téi hä TrÞnh tiÕm quyÒn vµ g¬ng cao s¸ch lîc phß Lª ®îc nh©n d©n nhiÖt liÖt hëng øng. ChØ trong vßng 10 ngµy nh©n d©n çc huyÖn quanh thµnh VÞ Hoµng (Thiªn B¶n, Thîng Nguyªn) ®· tËp trung c«ng søc xay lóa, gi· g¹o vµ huy ®éng hµng tr¨m chiÕc thuyÒn chë l¬ng thùc gióp qu©n T©y S¬n.

65 C¬ng môc, S®d, T. XIX, tr 60.

308

Tríc ®ã, khi qu©n T©y S¬n cha ®Õn VÞ Hoµng, Chóa TrÞnh nghe tin ®· sai Th¸i §×nh hÇu TrÞnh Tù QuyÒn ®em qu©n ®i chÆn ®êng. Nhng TrÞnh Tù QuyÒn cßn chï chõ cha ®i, m·i h¬n 10 ngµy sau míi kÐo qu©n ®i ®îc 30 dÆm ®êng th× qu©n T©y S¬n ®· lÊy ®îc VÞ Hoµng. Chóa TrÞnh khi ®ã lµ TrÞnh Kh¶i liÒn sai TrÞnh Tù QuyÒn ®ãng qu©n ë Kim §éng (Hng Yªn), LiÔn Trung hÇu §inh TÝch Nhìng ®em thñy binh gi÷ cöa s«ng Lç Giang (tøc s«ng Luéc), Tríng Trung hÇu §ç ThÕ D©n dµn qu©n ë bê s«ng Phï Sa (s«ng Hång thuéc ®Þa phËn lµng Phï Sa, huyÖn §«ng An, Hng Yªn). §¹i binh cña TrÞnh Tù QuyÒn dµn trËn ë Kim §éng. Qu©n T©y S¬n gi¬ng buåm th¼ng tiÕn. Qu©n cña §inh TÝch Nhìng chÆn ngang s«ng bµy trËn h×nh "ch÷ nhÊt", b¾n sóng "B¶o l©m" khiÕn qu©n T©y S¬n cã phÇn nao nóng, ph¶i lui. §Õn ®ªm, NguyÔn HuÖ dïng mu, sai ®em 5 chiÕc thuyÒn chiÕn chë toµn h×nh ngêi b»ng ném r¬m gi¬ng buåm tiÕn lªn phÝa ®éi h×nh qu©n TrÞnh. Qu©n cña §inh TÝch Nhìng tëng qu©n T©y S¬n tÊn c«ng thËt, suèt ®ªm cho çc lo¹i sóng b¾n vµo mÊy chiÕc thuyÒn cña ®èi ph¬ng. ThuyÒn vÉn tiÕn kh«ng hÒ nao nóng. §Õn gÇn s¸ng, qu©n TrÞnh míi biÕt lµ trong çc thuyÒn kia kh«ng hÒ cã ngêi. BiÕt lµ bÞ lõa th× còng lµ lóc ®¹n bÞ c¹n hÕt. Võa lóc Êy th× binh thuyÒn cña NguyÔn HuÖ Ëp ®Õn ®¸nh rÊt h¨ng. Qu©n TrÞnh tan vì. §inh TÝch Nhìng, §ç ThÕ DËn vµ TrÞnh Tù QuyÒn bá ch¹y. Qu©n T©y S¬n nhanh chãng lµm chñ c¶ vïng S¬n Nam 66.

Sau chiÕn th¾ng cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh nµy, qu©n T©y S¬n thõa th¾ng tiÕn lªn nh vò b·o. Qu©n TrÞnh kh«ng sao ng¨n næi. Qu©n T©y S¬n ®· tiÕn vµo chiÕm ®îc thµnh Th¨ng Long ngµy 21 th¸ng 7 n¨m 1786. Trong ®éi qu©n tiÕn vµo Th¨ng Long n¨m Êy cã nhiÒu ngêi quª ë Nam §Þnh. Tµi liÖu ®Þa ph¬ng cßn kÓ çc «ng §« Ch©u, Cai C, Cai Roanh vèn tríc bÞ b¾t lÝnh sung vµo qu©n doanh VÞ Hoµng. Khi qu©n T©y S¬n ®Õn, hä ®· bá hµng ngò qu©n TrÞnh ®i theo NguyÔn HuÖ ®¸nh vµo Th¨ng Long. Sau khi ®¸nh ®æ ®îc hä TrÞnh, trao l¹i quyÒn thèng trÞ B¾c Hµ cho vua Lª, NguyÔn HuÖ dÉn qu©n rót vÒ Phó Xu©n.

Do vua Lª hÌn yÕu vµ bÊt lùc, NguyÔn HuÖ cßn ph¶i mÊy lÇn n÷a tiÕn ra æn ®Þnh t×nh h×nh B¾c Hµ. Lîi dông lêi cÇu cøu cña vua Lª Chiªu Thèng, cuèi n¨m 1788 nhµ Thanh huy ®éng lùc lîng ®Õn 29 v¹n ngêi do T«n SÜ NghÞ cÇm ®Çu kÐo vµo x©m lîc níc ta.

66 C¬ng môc. S®d, T. XIX, tr 61.

309

Qu©n T©y S¬n ë Th¨ng Long theo kÕ ho¹ch cña Ng« Th× NhËm ®îc Ng« V¨n Së t¸n thµnh, ®· rót lui vÒ ®ãng gi÷ ë vïng Tam §iÖp - BiÖn S¬n chê ®¹i qu©n kÐo ra ®¸nh giÆc. Khi ®ã cã mét bé phËn qu©n T©y S¬n do viªn thèng lÜnh thuû qu©n tªn lµ Ch©n kÐo binh thuyÒn lui ®ãng ë cöa §¹i An thuéc S¬n Nam, råi sai ngêi b¸o tin cho NguyÔn HuÖ biÕt67. Trong nh÷ng ngµy qu©n T©y S¬n rót vÒ trÊn gi÷ Tam §iÖp vµ cöa §¹i An ®Ó cñng cè lùc l-îng chê c¬ héi ph¶n c«ng cho ®Õn cuéc hµnh qu©n thÇn tèc mïa xu©n n¨m Kû DËu (1789), ë çc phñ Lþ Nh©n, Thiªn Trêng vµ NghÜa Hng nh©n d©n ngµy ngµy híng vÒ qu©n ®éi T©y S¬n, chê ®îi vµ s½n sang tham gia qu©n T©y S¬n ®Ó ®¸nh giÆc gi¶i phãng quª h¬ng ®Êt níc. Theo tÊm bia ë ®×nh lµng Nho L©m vµ bµi vÞ ®Òn thê hä TrÇn ë Nho L©m th× hai anh em TrÇn B¸ Hai vµ TrÇn B¸ Ngäc ngêi ë lµng Nho L©m, phñ Thiªn Trêng bÞ chÝnh quyÒn Lª Chiªu Thèng b¾t ®i lÝnh. Hai «ng ®· vËn ®éng anh em trong ®éi tæ chøc lùc lîng chèng l¹i qu©n x©m lîc Thanh. Sau ®ã hai «ng ®· ®a lùc lîng cña m×nh gia nhËp vµo ®éi qu©n cña §« ®èc §«ng cïng tiÕn vµo gi¶i phãng Th¨ng Long68. Trong chiÕn th¾ng vang déi gi¶i phãng ®Êt níc cña qu©n T©y S¬n mïa xu©n n¨m 1789 râ rµng cã phÇn ®ãng gãp xøng ®¸ng cña nh©n d©n S¬n Nam H¹ nãi chung, Nam §Þnh nãi riªng. T¹i lµng L¬ng KiÖt cã lÔ héi ¨n TÕt “Mïng cïng”. Theo çch gi¶i thÝch d©n gian, phong tôc nµy cã tõ sau kh¸ng chiÕn chèng Thanh n¨m Kû DËu (1789). T-¬ng truyÒn d©n lµng cã rÊt nhiÒu ngêi d©n ®Þa ph¬ng ®· n« nøc tham gia nghÜa qu©n vµo dÞp trãc tÕt Nguyªn §¸n, kh«ng kÞp ¨n TÕt cïng gia ®×nh. Çc thñ lÜnh T©y S¬n høa víi d©n lµng r»ng sau khi chiÕn th¾ng sÏ trë vÒ vui TÕt víi d©n. Y hÑn, sau khi ®¹i ph¸ qu©n Thanh, nghÜa qu©n T©y S¬n ®· vÒ ®©y tæ chøc lÔ héi vui tÕt. Tõ ®ã trë ®i cø vµo dÞp cuèi th¸ng Giªng ©m lÞch d©n lµng l¹i tæ chøc lÔ héi ®Ó kû niÖm sù kiÖn ®ã.

2. ChuyÓn biÕn trong ®êi sèng kinh tÕ - x· héi Trong çc thÕ kû XVI - XVIII, vïng ®Êt Nam §Þnh vÉn sèng

chñ yÕu nhê vµo n«ng nghiÖp. T×nh h×nh ruéng ®Êt vµ n«ng nghiÖp n«ng th«n thêi kú nµy còng cã nhiÒu biÕn chuyÓn. Vµo ®Çu thÕ kû XVI, ruéng c«ng cßn trong tay nhµ níc rÊt Ýt. §Ó duy tr× chÕ ®é phong cÊp cho quan l¹i vµ c«ng thÇn, n¨m 1510 nhµ Lª ®· ph¶i ban hµnh lÖnh "truy t×m çc h¹ng ruéng cßn lät ë d©n, 67 NguyÔn Thu: Lª quý kû sù, NXB Khoa häc x· héi, H. 1974, tr. 11368 Lª Xu©n Quang: Hµo khÝ Nam Ninh, t liÖu cña phßng th«ng sö, UBND TØnh Hµ Nam Ninh. DÉn l¹i tõ LÞch sö Hµ Nam Ninh, T 1, Hµ Nam Ninh 1988, tr. 195.

310

cha vµo sæ quan ®Ó cÊp cho çc c«ng, hÇu, b¸ theo thø bËc kh¸c nhau"69. §Õn thêi kú chiÕn tranh Nam B¾c triÒu, nhµ M¹c dïng ruéng ®Êt c«ng chñ yÕu ®Ó cÊp cho qu©n sÜ. Sè ruéng ®Êt cßn l¹i ®Ó qu©n cÊp cho n«ng d©n kh«ng cßn bao nhiªu. Nh vËy lµ trong thùc tÕ, chÝnh s¸ch qu©n ®iÒn ban hµnh tõ thêi Lª s¬ ®· ph¸ s¶n. HiÖn tîng çc lo¹i ruéng ®Êt nhµ M¹c ®em cÊp cho çc c«ng thÇn vµ nh÷ng ngêi th©n thÝch biÕn thµnh së h÷u t nh©n, cóng tiÕn cho nhµ chïa hoÆc ®em chuyÓn nhîng trë nªn kh¸ phæ biÕn. T liÖu v¨n bia cho biÕt trªn ®Êt Nam §Þnh t×nh h×nh ruéng ®Êt thêi kú nµy còng diÔn ra t¬ng tù. Bia ®Ö nhÞ x· bi ë huyÖn Mü Léc, lËp n¨m 1554, ghi viÖc «ng bµ §µo T©n vµ TrÇn ThÞ cóng chïa 1 mÉu 6 sµo ruéng t. Bia ghi ruéng tÝn thÝ (1579) ghi «ng bµ TrÇn Thêi Ung vµ TrÇn ThÞ Giao x· Lai X¸, huyÖn Vô B¶n cóng chïa 4 mÉu ruéng t. Bia chïa Thanh Quang (1564) ghi viÖc bµ hä Bïi ë x· Ph¬ng §Ò, huyÖn Trùc Ninh cóng ruéng t cho chïa.. Bia HËu thÇn dùng n¨m 1793 ë x· QuÇn Anh, huyÖn H¶i HËu chÐp viÖc vî viªn tri phñ TrÇn C«ng ChÝnh lµ Ph¹m ThÞ Hoa cóng lµng QuÇn Anh, huyÖn H¶i HËu 14 mÉu ruéng vµ 140 quan tiÒn... Cã thÓ dÔ nhËn thÊy lµ trong t×nh h×nh nhµ níc trung ¬ng suy yÕu, kh«ng ®ñ søc qu¶n lý ruéng ®Êt theo quy chÕ cò, ruéng t vµ t h÷u ho¸ ruéng ®Êt ngµy cµng ph¸t triÓn. Çc lµng x· hÇu nh kh«ng cßn quyÒn g× ®èi víi ruéng ®Êt. Thªm vµo ®ã, ë x· th«n, bän cêng hµo ngang nhiªn cíp ruéng ®Êt, øc hiÕp d©n lµnh. T¹i Hoµnh Nha, mét th«n thuéc vïng biÓn Giao Thuû (nay thuéc Giao TiÕn, huyÖn Giao Thñy) ®Þa chñ cíp ruéng ®Êt cña n«ng d©n, g©y ra vô tranh chÊp kÐo dµi hµng chôc n¨m 70.

Trong kho¶ng niªn hiÖu D¬ng Hoµ (1635 - 1643), Ph¹m C«ng Trø ®îc cö lµm §èc ®ång trÊn S¬n Nam ®· ph¶i xö mét vô tranh chÊp ®Þa giíi gi÷a hai x· kÐo dµi mµ tr¶i qua mÊy ®êi quan vÉn kh«ng gi¶i quyÕt ®îc71. Còng t¹i ®©y «ng gÆp gì vµ ®îc lµm quen víi TrÞnh T¹c, khi ®ã cßn lµm TrÊn thñ S¬n Nam. Do mèi quan hÖ cò vµ cã thÓ do nh÷ng hiÓu biÕt s©u s¾c cña «ng vÒ t×nh h×nh ruéng ®Êt vµ n«ng th«n ë träng trÊn nµy mµ sau khi vÞ TrÊn thñ ®îc ngåi lªn ng«i Chóa, Ph¹m C«ng Trø ®· ®îc TrÞnh T¹c träng dông. Ph¹m C«ng Trø ®· ®Ò xuÊt nhiÒu chÝnh s¸ch vÒ ruéng ®Êt vµ n«ng th«n. N¨m Gi¸p TuÊt (1694) chÝnh quyÒn Lª - TrÞnh ban hµnh viÖc lµm sæ ruéng ®Êt, b¾t çc x· d©n së t¹i tõ nói s«ng 69 Toµn th, S®d, T. IV, tr. 3770 LÞch sö Giao TiÕn, huyÖn Xu©n Thuû71 Lª Quý §«n: KiÕn v¨n tiÓu lôc, NXB Khoa häc x· héi, H. 1977, tr. 282.

311

®Õn khe l¹ch, ruéng ®Êt, chïa miÕu, chî, bÕn ®ß vµ ®êng x¸ ®Òu ph¶i kª khai ghi chÐp hÕt c¶, gäi lµ "Tu tri b¹". C«ng viÖc to lín nµy ®· kÐo dµi hµng chôc n¨m míi hoµn thµnh.

Trong khi c«ng viÖc ®o ®¹c, lµm sæ ruéng vÉn ®ang tiÕn hµnh th× cuèi n¨m 1711, chóa TrÞnh C¬ng ®· nh©n danh vua Lª cho ban hµnh chÝnh s¸ch qu©n ®iÒn míi. Theo Phan Huy Chó th×: "LÖ cÊp ruéng ®Êt ë ®êi VÜnh ThÞnh, ®¹i kh¸i tham dông quy chÕ cò cña thêi Lª s¬. Nhng phÐp Êy còng ®· ®îc biÕn th«ng, cho nªn x· nµo cã c«ng ®iÒn mµ kh«ng cã lÖ cÊp th× vÉn cho ®îc chia nhau theo tôc lÖ, cha tõng lÊy phÐp c«ng mµ b¾t buéc ph¶i san ®Òu" 72. Nhng ë vµo thêi ®iÓm ®Çu thÕ kû XVIII ruéng c«ng lµng x· cßn l¹i rÊt Ýt, "chØ cã vïng trÊn S¬n Nam lµ cßn nhiÒu ruéng ®Êt c«ng" 73 mµ th«i.

S¬n Nam lµ vïng ®Êt míi, cßn nhiÒu vïng b·i båi cã thÓ khai ph¸, ruéng ®Êt c«ng tuy cßn nhiÒu, song còng kh«ng tr¸nh khái hiÖn tîng Èn lËu ruéng ®Êt ®Ó trèn thuÕ. N¨m 1742 mét viªn quan ngêi S¬n Nam lµ §«ng çc Lª Träng Thø ®îc cö ®i kh¸m xÐt vïng ruéng tròng ë quª m×nh, ®· ph¸t gi¸c ®îc h¬n 2000 mÉu ruéng Èn lËu, chñ yÕu lµ cña ®Þa chñ29. §Õn n¨m Quý Tþ (1773), con trai Lª Träng Thø lµ Lª Quý §«n cïng Ph¹m Huy §Ünh ®îc cö vÒ kh¸m xÐt ruéng ®Êt míi khai hoang ë ven biÓn S¬n Nam H¹, l¹i ph¸t hiÖn thªm 9000 mÉu ruéng lËu thuÕ74.

Thêi Lª Trung hng, sè ruéng ®Êt phong cÊp cho çc c«ng thÇn vµ th©n thÝch cña Hoµng gia gi¶m ®i râ rÖt. DiÖn tÝch ®Êt phong cho mçi trêng hîp còng kh«ng lín. Ch¼ng h¹n L¹i Quèc c«ng Bïi ChÝ, ngêi x· An L·ng, huyÖn Trùc Ninh, hai lÇn ®îc cÊp ruéng vµo ®êi Ho»ng §Þnh (1601 - 1619) vµ VÜnh Té (1619 - 1629) mµ chØ cã 10 mÉu ruéng ë quª nhµ31.

Trong khi ®ã së h÷u t nh©n cña ®Þa chñ cã xu híng ngµy cµng t¨ng. Tµi liÖu v¨n bia cho thÊy vµo ®Çu thÕ kû XVII cã nhiÒu ®Þa chñ, quan l¹i vµ quý téc cã thÓ cóng ruéng t cho chïa víi diÖn tÝch trªn 10 mÉu. Nh trêng hîp cña NguyÔn Ch©n Trùc ngêi x· Tr×nh Xuyªn, huyÖn Vô B¶n, vµo n¨m 1653 ®· cóng cho chïa mét lóc 10 mÉu ruéng. Bia "Hoµng Long ®iÖn bÞ ký" dùng vµo n¨m 72 Phan Huy Chó: S®d, T.III, tr. 70 - 71.73 C¬ng môc, S®d, T. XIX, tr. 32.29 Theo Lª tíng c«ng niªn ph¶.74 C¬ng môc, S®d, T. XIX, tr. 34.31 Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ.

312

1684 ë chïa x· Hoµng §an, huyÖn ý Yªn cho biÕt Hoµng Th¸i hËu TrÞnh ThÞ Ngäc ý cã tíi 246 mÉu ruéng çc lo¹i. Bµ ®· cóng cho 5 th«n, gi¸p ë lµng 41 mÉu ruéng. Ngay c¶ nh÷ng ®Þa chñ b×nh d©n hoÆc quan l¹i cÊp thÊp trë lªn giµu cã, tËp trung trong tay vµng b¹c tiÒn thãc hµng øc v¹n, ®Êt ®ai nhiÒu ë kh¾p n¬i, nh tr-êng hîp huyÖn L©n quª ë Thiªn B¶n32.

Ruéng cña çc ®Þa chñ thêng ë r¶i r¸c nhiÒu n¬i vµ sau mét vµi ®êi l¹i bÞ chia nhá theo tËp qu¸n ph©n chia tµi s¶n cho con ch¸u. V× thÕ ë B¾c Bé nãi chung vµ S¬n Nam nãi riªng kh«ng cã ®Þa chñ lín cã truyÒn thèng l©u ®êi. Kinh doanh trªn ruéng ®Êt t vÉn lµ lèi ph¸t canh thu t« cña quan hÖ phong kiÕn cò.

Trong thêi kú chiÕn tranh lo¹n l¹c, n«ng nghiÖp ë §µng Ngoµi gÆp nhiÒu khã kh¨n. Sö cò cã nh¾c tíi mét vµi biÖn ph¸p cña nhµ níc ®èi n«ng th«n vµ n«ng nghiÖp nh n¨m §inh M·o (1687), gÆp h¹n h¸n, thãc lóa sót kÐm, gi¸ g¹o cao vät, triÒu ®×nh sai quan trong kinh ®i ®Õn çc ®¹o xem xÐt h×nh thÕ ruéng ®Êt, lµm xe t¸t níc tíi ruéng75. HoÆc n¨m Quý Tþ (1713), níc lín vì ®ª, triÒu ®×nh ra lÖnh cho çc x· d©n chiÕu theo sè mÉu ruéng vµ suÊt ®inh trong hé nép tiÒn ®Ó thuª ngêi söa ®¾p ®ª ®iÒu76. N¨m Êt Tþ (1725) phñ Chóa ban hµnh quy chÕ vÒ ho¹t ®éng cña chøc quan Hµ §¹o lµ xem xÐt b·i båi ven s«ng t×nh tr¹ng båi lë ra sao ®Ó kÞp ®iÒu chØnh, x¸ t« thuÕ vµ kh¬i vÐt cho níc lu th«ng... Tuy nhiªn, chÝnh quyÒn Lª - TrÞnh kh«ng cßn ®ãng vai trß quan träng vµ tÝch cùc trong viÖc ch¨m lo s¶n xuÊt nh giai ®o¹n Lª s¬ n÷a.

§Ó duy tr× vµ b¶o vÖ cuéc sèng cña m×nh, ngêi n«ng d©n vïng S¬n Nam ph¶i tù m×nh lo më réng çc c«ng tr×nh thuû lîi, b¶o vÖ ®ª ®iÒu vµ t¨ng cêng khai hoang më réng diÖn tÝch canh t¸c. Trong bèi c¶nh ®ã, c«ng cuéc khai hoang ®îc tiÕn hµnh khÈn tr¬ng vµ liªn tôc trªn vïng ®Êt Nam §Þnh. Hµng v¹n mÉu ®Êt ®îc ®a vµo s¶n xuÊt. Tham gia khai hoang lóc nµy chñ yÕu lµ d©n c tõ çc vïng nghÌo ®ãi, bÞ chiÕn tranh tµn ph¸ vµ bÞ hµo cêng chiÕm ®Êt, kÐo nhau ra lËp lµng míi. Ngoµi d©n b¶n ®Þa, trong sè nh÷ng ngêi ®Õn khai hoang cßn cã ®«ng ®¶o c d©n thuéc çc trÊn, lé kh¸c cña vïng ch©u thæ B¾c Bé. HÇu hÕt ruéng ®Êt

32 Lª Quý §«n: S®d, tr. 46575 Ng« Cao L·ng: LÞch triÒu t¹p kû, NXB Khoa häc x· héi, H. 1975, T. II, tr. 104 - 105; 151 - 15276 C¬ng môc, S®d, T. XVI, tr. 51, 89 - 90.

313

do d©n lµng tù khai khÈn ®Òu trë thµnh ruéng t, do vËy lo¹i h×nh së h÷u nhá cña n«ng d©n tù canh ngµy cµng më réng. Mét vÝ dô ®iÓn h×nh kh«ng chØ riªng cho Nam §Þnh mµ cho c¶ vïng ®ång b»ng ven biÓn B¾c Bé lµ sù më réng ph¹m vi lµng cña x· QuÇn Anh, huyÖn H¶i HËu vµo çc thÕ kû XVI - XVII.

B»ng søc lao ®éng cÇn cï vµ ãc s¸ng t¹o, ngêi d©n xø Nam vÉn tõng bíc kh¾c phôc khã kh¨n ®Ó v¬n lªn. NhiÒu gièng lóa míi ®îc ®a vµo trång cÊy. Lª Quý §«n ®· quan s¸t vµ cho biÕt vµo thÕ kû XVIII, ë ch©u thæ B¾c Bé (chñ yÕu lµ S¬n Nam), n«ng d©n ®· gieo trång ®îc 27 gièng lóa mïa, 8 gièng lóa chiªm vµ 29 gièng lóa nÕp. Tr×nh ®é th©m canh ngµy cµng cao víi nhiÒu gièng lóa ng¾n ngµy, n¨ng suÊt cao. ¤ng viÕt: "Çc phñ Tiªn Hng, Kho¸i Ch©u, Lý Nh©n, Thiªn Trêng, KiÕn X¬ng, Th¸i B×nh, NghÜa Hng cÊy lóa chiªm, ®Êt ruéng mÇu mì ngh×n dÆm, ®ång b»ng mu«n kho¶nh, mét n¨m cÊy ®îc hai mïa, mçi mÉu s¶n xuÊt trÞ gi¸ h¬n 200 quan" 77 .

Ngoµi lóa lµ lo¹i c©y trång chñ yÕu, vïng ®Êt Nam §Þnh thêi kú nµy còng ®· trång ®îc nhiÒu lo¹i hoa mµu vµ c©y c«ng nghiÖp kh¸c nh da hÊu, thuèc lµo, b«ng, d©u t»m, cãi...

Nhê ®ång ®Êt mÇu mì phï sa, ngêi n«ng d©n cÇn cï s¸ng t¹o nªn vïng ®ång b»ng S¬n Nam trong ®ã cã Nam §Þnh vµo thÕ kû XVIII lµ n¬i kh¸ trï phó so víi çc n¬i kh¸c. Sö chÐp nhiÒu n¨m triÒu ®×nh dïng qu©n ®¸nh dÑp, çc n¬i d©n ph¶i khæ v× ®ãi kÐm, chØ cã S¬n Nam vµ NghÖ An hµng n¨m ®îc mïa, nhµ giµu phÇn nhiÒu chøa thãc. N¨m Kû DËu (1729) níc lín, ®ª s«ng NhÞ bÞ vì. TriÒu ®×nh ph¶i më kho thãc VÞ Hoµng ®Ó chuÈn cÊp cho d©n. N¨m 1741, triÒu ®×nh l¹i h¹ lÖnh ®ong 150 v¹n b¸t quan (lo¹i b¸t lín) thãc ë S¬n Nam, cø 50 b¸t quan thãc trÞ gi¸ 1 quan tiÒn78. Còng trong n¨m Êy vïng H¶i D¬ng bÞ ®ãi, triÒu ®×nh h¹ lÖnh trÝch sè thãc ®ong ®îc ë S¬n Nam lÊy 10 v¹n b¸t quan ph¸t chÈn cho d©n nghÌo79.

Còng theo sö cò th× vµo nh÷ng n¨m giÆc gi·, çc n¬i næi dËy, d©n gian bá c¶ cµy cÊy, çc thø tÝch tr÷ ë lµng xãm hÇu nh hÕt s¹ch. ChØ cã vïng S¬n Nam cßn h¬i kh¸ mét chót80. Tuy vËy nh÷ng n¨m ®îc mïa nh sö chÐp nh trªn kh«ng æn ®Þnh. Vïng

77 Lª Quý §«n: V©n ®µi lo¹i ng÷, NXB V¨n ho¸, H. 1962, T. II, tr. 15678 C¬ng môc, S®d, T. XVIII, tr. 7. 79 , C¬ng môc, S®d, T. XVIII, tr. 8.80 ,39 C¬ng môc, S®d, T. XVIII, tr. 14.

314

®ång b»ng ven biÓn S¬n Nam vÉn cã nh÷ng n¨m mÊt mïa do b·o lôt, triÒu ®×nh ph¶i x¸ t« thuÕ nh n¨m BÝnh Th©n (1776)81.

VÒ kinh tÕ thñ c«ng nghiÖp, nhiÒu nghÒ vèn ®· cã ë Nam §Þnh tõ sím nh dÖt v¶i ë Thiªn B¶n, nghÒ lµm ®å méc ë La Xuyªn, rÌn V©n Chµng, nghÒ ®ãng thuyÒn ë Giao Thuû, nghÒ dÖt chiÕu, nghÒ lµm g¹ch ngãi... ®Õn thÕ kû XVI ®· cã bíc ph¸t triÓn vît bËc.

Mét ngµnh nghÒ cã truyÒn thèng l©u ®êi ë Nam §Þnh lµ nghÒ lµm muèi. Suèt d¶i bê biÓn phñ Thiªn Trêng, NghÜa Hng nh©n d©n ®Òu biÕt lµm muèi theo ph¬ng ph¸p ph¬i níc biÓn ®· thÊm qua çt trªn s©n ch¹t. Muèi tõ l©u ®· trë thµnh thø hµng ho¸ phæ biÕn, cung cÊp cho c¶ níc. §Õn thÕ kû XVIII, triÒu ®×nh Lª TrÞnh b¾t ®Çu thi hµnh chÝnh s¸ch ®¸nh thuÕ chuyªn lîi vÒ muèi, ®Æt quan Gi¸m ®¬ng ®Ó tr«ng coi. Phµm d©n miÒn biÓn muèn nÊu muèi th× cho lµm t¸o ®inh (ngêi nÊu muèi), ngêi bu«n muèi th× cho lµm diªm hé (hé b¸n muèi), ®Òu ®îc miÔn trõ phó dÞch. §¸nh thuÕ tuú theo ®êng x¸ vËn chuyÓn gÇn hay xa, gi¸ cao thÊp kh¸c nhau. ë çc néi trÊn th× cø 100 c©n nép thuÕ 1 quan tiÒn, ë ngo¹i thÞ trÊn th× cø 100 c©n nép 3 tiÒn. §èi víi hé lµm muèi th× tÝnh sè muèi lµm ®îc chia thµnh 10 phÇn, lÊy 2 phÇn lµm muèi c«ng (nép cho nhµ níc). Çc diªm hé ngêi nµo cã bµi chØ cña quan Gi¸m ®¬ng cÊp cho míi ®îc ®Õn trêng muèi. Hä ph¶i mua muèi c«ng tríc råi míi ®îc mua muèi cña t¸o ®inh...

MÆc dï ®îc miÔn lao dÞch, nhng v× phÐp ®¸nh thuÕ muèi nµy qu¸ cao nªn nh÷ng ngêi kinh doanh nghÒ muèi ®Òu khèn ®èn. Hä buéc ph¶i t¨ng gi¸ muèi lµm ¶nh hëng ®Õn ®êi sèng cña nh©n d©n. ChÝnh v× thÕ mµ n¨m 1732 triÒu ®×nh ®· ph¶i b·i bá phÐp thuÕ chuyªn lîi vÒ muèi, d©n miÒn biÓn ®îc nÊu muèi vµ bu«n b¸n muèi tù do. Tõ ®©y d©n cho lµ tiÖn82.

Bªn c¹nh nh÷ng ngµnh nghÒ truyÒn thèng, cã mét sè nghÒ míi ®îc nhËp vµo ch¼ng h¹n nh t¹i lµng VÜnh, huyÖn ý Yªn vµo kho¶ng cuèi thÕ kû XVII cã mét «ng ngêi lµng ®îc bæ lµm quan ë vïng Cao B»ng, häc ®îc nghÒ ®an bå, cãt, khi vÒ hu ®· ®em d¹y l¹i cho d©n lµng. Tõ ®ã nghÒ ®an l¸t ph¸t triÓn ë lµng VÜnh vµ sau khi mÊt, «ng quan nµy ®îc d©n lµng thê lµm tæ s cña nghÒ ®an l¸t.

Nh×n chung çc nghÒ thñ c«ng ®· b¾t ®Çu cã xu híng h×nh thµnh çc lµng nghÒ. Ngoµi çc lµng nghÒ chuyªn chÕ biÕn 81 C¬ng môc, S®d, T. XIX, tr. 48.82 Phan Huy Chó: S®d, T. III, tr. 75.

315

thuû h¶i s¶n, lµm m¾m vµ nÊu rîu..., vµo ®Çu thÕ kû XVIII ®· xuÊt hiÖn lo¹i h×nh lµng chuyªn bu«n b¸n, trong ®ã B¸o §¸p lµ mét ®iÓn h×nh. Tuy nhiªn, çc lµng thñ c«ng vµ lµng bu«n vÉn cha hoµn toµn t¸ch rêi khái n«ng nghiÖp. S¶n xuÊt thñ c«ng nghiÖp vÉn ®îc coi lµ nghÒ phô cña gia ®×nh n«ng d©n lóc n«ng nhµn. Çc lµng nghÒ, lµng bu«n khi lµm ¨n khÊm kh¸ vÉn dµnh nh÷ng kho¶n tiÒn lín ®Ó tËu ruéng nh mét ph¬ng çch “phßng th©n”. §ã lµ ®Æc ®iÓm khiÕn kinh tÕ hµng ho¸ ph¸t triÓn chËm.

Vµo thÕ kû XVII - XVIII, ë Nam §Þnh ®· cã mét m¹ng líi chî kh¸ dµy ®Æc. Nh÷ng chî lín nh chî Ninh Cêng (x· H¶i Cêng, Trùc Ninh), chî Cån Chµm (x· H¶i Anh, huyÖn H¶i HËu) lµ n¬i trªn bÕn díi thuyÒn, cã tiÕng lµ nhén nhÞp vµo çc thÕ kû XVII - XVIII. Chî Chïa (huyÖn Nam Trùc), çch B¸o §¸p chøng 4 c©y sè thêng häp vµo çc ngµy 3,7,13, 17, 23, 27 lµ mét trung t©m bu«n b¸n trao ®æi hÇu nh cña c¶ vïng Nam §Þnh. Cïng víi chî Chïa cßn cã chî ViÒng mét n¨m häp mét phiªn vµo ngµy 8 th¸ng giªng, lµ h×nh thøc héi chî ®Çu xu©n cña c¶ vïng. Ngoµi ra cßn cã chî G¹o, chî H«m, chî S¾t... nèi tiÕp nhau häp trªn cïng mét ®Þa ®iÓm kÐo dµi tõ s¸ng cho ®Õn tËn tèi khuya.

Hµng ho¸ ®îc ®em ra trao ®æi bu«n b¸n ë çc chî lµ hµng n«ng s¶n, thuû s¶n, l©m thæ s¶n vµ çc s¶n phÈm thñ c«ng. Trõ nh÷ng hµng ho¸ thñ c«ng nghiÖp, phÇn lín nh÷ng n«ng, l©m, thuû s¶n ®em b¸n ®Òu cßn ë d¹ng tù nhiªn, cha cã gia c«ng chÕ biÕn. Vµo thêi gian nµy ®· h×nh thµnh mét sè phêng bu«n b¸n ho¹t ®éng trªn mét ®Þa bµn réng kh¾p nhiÒu n¬i.

Næi lªn gi÷a mét m¹ng líi chî vµ thÞ trêng ®Þa ph¬ng réng lín Êy lµ mét sè ®« thÞ ®ang h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn. Thiªn Tr-êng vèn lµ mét trung t©m chÝnh trÞ lín díi thêi TrÇn víi nhiÒu nhµ cöa cung thÊt cña Hoµng gia. §Õn thêi Lª, vïng ®Êt nµy tuy chØ cßn lµ mét qu©n doanh, nhng víi vÞ trÝ giao th«ng thuû bé thuËn tiÖn nªn VÞ Hoµng vÉn lµ mét c¬ së giao lu bu«n b¸n hµng ®Çu cña xø S¬n Nam. §Õn ®êi C¶nh Hng (n¨m 1741) n¬i ®©y trë thµnh lþ së cña lé S¬n Nam H¹. Trong çc thÕ kû XVII - XVIII, khi quan hÖ giao th¬ng cña çc th¬ng gia ph¬ng T©y t¨ng cêng sang çc níc ¸ §«ng, ®Æc biÖt lµ çc quèc gia ven biÓn, khi Phè HiÕn (HiÕn Doanh cò thuéc Hng Yªn) h×nh thµnh vµ phån thÞnh th× VÞ Hoµng còng trë nªn mét trung t©m bu«n b¸n sÇm uÊt. §©y lµ n¬i thu hót nguån hµng tõ miÒn biÓn ®a lªn, tõ vïng trung t©m ®ång b»ng B¾c Bé, kÓ c¶ vïng Phè HiÕn, Kinh Kú... ®a xuèng. Hµng ho¸ gåm ®ñ çc lo¹i s¶n phÈm n«ng nghiÖp, ng nghiÖp, thñ c«ng

316

nghiÖp, l©m nghiÖp, nhng phong phó h¬n c¶ lµ çc mÆt hµng t¬ lôa. Bªn c¹nh nh÷ng thµnh luü vµ trô së hµnh chÝnh cña chÝnh quyÒn, ë hai x· Tøc MÆc vµ N¨ng TÜnh huyÖn Mü Léc ®· xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn mét khu th¬ng m¹i. §ã lµ chî VÞ Hoµng (cßn gäi lµ chî VÞ Xuyªn), suèt ngµy ®ªm bu«n b¸n tÊp nËp. T¹i ®©y còng ®· h×nh thµnh mét sè d·y phè chÝnh nh phè VÞ Hoµng, phè §«ng MÆc, phè chî Kim Lò ... víi nh÷ng ®iÓm tô c ®«ng ®óc, trªn bÕn díi thuyÒn, trong thµnh ngoµi thÞ, ®êng ®i lèi l¹i ngang däc. PhÝa gi¸p bê s«ng §µo, n¬i bÕn ®ß Quan cã phè Nøa, phè Hµng Thãc, phè BÕn Ngù. Vµo s©u, vÒ phÝa t©y cã phè Hµng §ång, Hµng TiÖn, Hµng S¾t... Bªn c¹nh nh÷ng phè phêng chuyªn b¸n mét mÆt hµng, ®· cã nh÷ng ®êng phè b¸n t¹p phÈm, phôc vô nhu cÇu ®a d¹ng cña d©n chóng. cã thÓ nãi ®Õn thÕ kû XVIII, VÞ Hoµng bíc ®Çu trë thµnh mét khu ®« thÞ mµ phÇn thÞ ®ang cã xu híng ph¸t triÓn hoµ nhÞp víi mét lo¹t ®« thÞ ven s«ng biÓn vµo thÕ kû XVII - XVIII ë B¾c Bé.

3. ChuyÓn biÕn trong ®êi sèng v¨n ho¸Tõ sau n¨m 1527, khi triÒu M¹c thay thÕ triÒu Lª trÞ v× ®Êt

níc vµ tiÕp ®ã lµ çc cuéc chiÕn tranh Nam - B¾c triÒu, TrÞnh - NguyÔn liªn tôc diÔn ra, x· héi §¹i ViÖt ®· thay ®æi vÒ c¬ b¶n so víi thÕ kû tríc. ChiÕn tranh liªn miªn, ®Êt níc bÞ chia c¾t, khëi nghÜa n«ng d©n bïng næ kh¾p n¬i cïng víi sù ph¸t triÓn t¬ng ®èi tù do cña kinh tÕ hµng ho¸ ®· lµ nh÷ng t¸c nh©n khiÕn kû c-¬ng Nho gi¸o ®îc x¸c lËp chÆt chÏ ë cuèi thÕ kû XV ngµy cµng trë nªn láng lÎo. ThËm chÝ nhiÒu chuÈn mùc gi¸ trÞ cßn bÞ ®¶o lén. Trong bèi c¶nh ®ã, ®êi sèng t tëng ë çc thÕ kû XVI - XVIII cã phÇn phong phó, ®a diÖn nhng còng phøc t¹p h¬n rÊt nhiÒu.

Tuy nhiªn, dï cã nh÷ng ®æi thay, triÒu ®¹i nµo còng muèn dïng Nho gi¸o lµm c«ng cô thèng trÞ vµ lµm ph¬ng tiÖn ®Ó tuyÓn dông nh©n tµi phôc vô cho v¬ng triÒu m×nh. Díi sù thèng trÞ cña B¾c triÒu hay díi triÒu Lª -TrÞnh, Nho gi¸o vµ viÖc häc tËp thi cö theo tinh thÇn ®¹o Nho vÉn ®îc çc nhµ níc thèng trÞ duy tr×. Nh×n chung, çc kú thi H¬ng, thi Héi vÉn ®îc çc triÒu ®¹i më ®Òu ®Æn trõ trêng hîp cã chiÕn tranh hoÆc biÕn lo¹n ®Æc biÖt. Sè kú thi, sè ngêi ®ç ®¹t vµ sè bia tiÕn sÜ ®îc dùng chñ yÕu vµo thêi kú nµy.

Tõ thêi M¹c ®Õn thêi Lª Trung hng, Nam §Þnh nãi riªng vµ vïng S¬n Nam nãi chung lµ n¬i cã nhiÒu ngêi ®i häc vµ ®i thi. Theo lÖ ®Ò ra vµo ®Çu ®êi Lª Trung hng, kú §Ö tam trêng S¬n

317

Nam ®îc lÊy ®ç 1000 ngêi, kú §Ö tø lÊy ®ç 100 ngêi. Vµo kho¶ng niªn hiÖu ChÝnh Hoµ (1680 - 1704) v× häc trß lµm n¸o ®éng trêng thi nªn triÒu ®×nh ®· rót bít sè lÊy ®ç83. N¨m Canh Tý (1720) chóa TrÞnh C¬ng ®i tuÇn ph¬ng Nam, khi trë vÒ cã vµo th¨m tr-êng thi S¬n Nam, thÊy sè sÜ tö ®«ng gÊp béi, bÌn ra lÖnh t¨ng thªm 20 ngêi cho sè lÊy ®ç lo¹i H¬ng cèng (thµnh 80 ngêi). Lo¹i Sinh ®å tríc ®îc lÊy 600 ngêi, nay t¨ng thªm 200 ngêi thµnh 800 ngêi84. §Õn n¨m MËu Tý (1768), häc trß trÊn S¬n Nam nhê néi gi¸m Ph¹m Huy §Ünh tÊu tr×nh lªn TrÞnh S©m vµ ®îc Chóa chuÈn y cho kh«i phôc l¹i ng¹ch lÊy ®ç nh cò (H¬ng cèng 100 ngêi, Sinh ®å 1000 ngêi).

Theo thèng kª, trong kho¶ng thêi gian díi triÒu M¹c vµ Lª - TrÞnh, ®Êt Nam §Þnh ®· cã 26 ngêi ®ç ®¹i khoa (TiÕn sÜ trë lªn). Trong ®ã, nhiÒu nhÊt lµ huyÖn Nam Trùc (11 ngêi), tiÕp ®ã lµ huyÖn ý Yªn (4 ngêi), råi ®Õn huyÖn NghÜa Hng (3 ngêi). NÕu so víi tæng sè 65 ngêi ®ç ®¹i khoa cña Nam §Þnh trong suèt lÞch sö khoa cö ViÖt Nam thêi xa th× riªng trong thêi kú thÕ kû XV - XVIII sè nµy ®· chiÕm tíi 40%.

Trong sè 3 vÞ Tr¹ng nguyªn ngêi Nam §Þnh, cã 1 vÞ ®ç ®¹t vµ lµm quan díi triÒu M¹c. §ã lµ Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o (1524 - 1586). ¤ng quª ë lµng Cæ Chö, huyÖn Giao Thuû (nay thuéc x· Hång Quang, huyÖn Nam Trùc). ¤ng ®ç n¨m Canh TuÊt (1550) ®êi M¹c Phóc Nguyªn, khi 27 tuæi, ®îc phong tíc HÇu, lµm quan ®Õn Thîng th Bé L¹i. ¤ng ®· tõng ®îc cö ®i sø sang nhµ Minh. ThÊy chÝnh sù cña nhµ M¹c ngµy cµng rèi, «ng mÊy lÇn d©ng sí khuyªn can vua M¹c vµ xin tõ chøc nhng vua kh«ng nghe 85.

Cã mét tÇng líp mµ sù h×nh thµnh g¾n liÒn víi ho¹t ®éng häc hµnh thi cö ®· t¸c ®éng m¹nh ®Õn diÖn m¹o v¨n ho¸ xø Nam lµ nh÷ng ngêi kh«ng ®ç ®¹t. Kh«ng cã sè liÖu thèng kª, nhng víi quy m« tuyÓn ngêi cña thêi kú nµy th× sè ngêi øng thÝ kh«ng nhá. HÇu hÕt nh÷ng ngêi kh«ng gÆp may ë chèn trêng thi ®Òu trë thµnh nh÷ng «ng thÇy ®å, thÇy lang sèng víi n«ng d©n ë hÇu kh¾p çc lµng x·. Víi vèn liÕng ch÷ nghÜa cã ®îc, hä ®· gãp phÇn më mang d©n trÝ ë çc vïng quª.

Cã thÓ coi lµ mét nÐt míi trong ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn cña nh©n d©n håi thÕ kû XVI - XVIII lµ sù phôc hng cña ®¹o PhËt.

83 C¬ng môc, S®d, T. XIX, tr. 16.84 Ng« Cao L·ng: S®d, T1, tr. 7 - 8.85 Phan Huy Chó, S®d, T1, tr. 81.

318

Díi thêi Lª s¬, PhËt gi¸o Ýt cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn do chÝnh quyÒn trung ¬ng thùc thi çc biÖn ph¸p ®éc t«n Nho gi¸o.

HiÖn tîng phôc håi PhËt gi¸o vµo thêi M¹c vµ Lª Trung hng cã thÓ do nhiÒu nguyªn nh©n, nhng cã thÓ thÊy râ lµ do chiÕn tranh liªn miªn, d©n chóng khèn khæ dÔ ®i ®Õn víi ®¹o PhËt. MÆt kh¸c, çc triÒu ®¹i ë thêi kú nµy kh«ng cßn ®ñ søc duy tr× trËt tù Nho gi¸o vµ ®éc t«n Nho gi¸o nh tríc ®îc n÷a. Thªm vµo ®ã, ph¶i thõa nhËn chÝnh s¸ch kh¸ cëi më vÒ t tëng, tÝn ngìng cña çc vua triÒu M¹c vµ çc Chóa TrÞnh ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù phôc hng nµy.

ë vïng ®Êt S¬n Nam nãi chung, Nam §Þnh nãi riªng, trong vßng h¬n hai thÕ kû, PhËt gi¸o ph¸t triÓn kh¸ m¹nh. TÝn ®å ®¹o PhËt ngµy cµng ®«ng ®¶o, nhiÒu ng«i chïa cò ®îc tu bæ, nhiÒu chïa míi ®îc x©y dùng. Çc ng«i lín nh chïa Keo, chïa L¬ng, chïa ChÝnh...®Òu ®îc trïng tu hoÆc x©y dùng míi vµo kho¶ng thÕ kû XVII. HÇu nh lµng nµo còng cã tõ mét ®Õn hai ng«i chïa. Çc nhµ chïa ®Òu cã s s·i tr«ng nom. Nh÷ng ngêi giµu cã hoÆc kh«ng cã con thõa tù ®· cóng nhiÒu ruéng hËu cho chïa.

Ngoµi PhËt gi¸o, vµo thêi kú nµy §¹o gi¸o vµ çc tÝn ngìng d©n gian còng ph¸t triÓn, trong ®ã næi bËt nhÊt lµ tôc thê mÉu LiÔu H¹nh. Phñ DÇy vµ tôc thê mÉu LiÔu H¹nh lµ mét nÐt ®Æc s¾c trong tÝn ngìng d©n gian ViÖt Nam.

Mét trong nh÷ng nÐt hoµn toµn míi trong ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn cña nh©n d©n vïng ®ång b»ng ven biÓn Nam §Þnh ë çc thÕ kû XVI - XVIII lµ sù du nhËp ®¹o Thiªn Chóa do ngêi ch©u ¢u truyÒn b¸. Trong bèi c¶nh phong phó, ®a d¹ng vµ phøc t¹p cña ®êi sèng v¨n ho¸, t tëng ë çc thÕ kû nµy, çc vïng ®Êt gÇn çc cöa biÓn cña Nam §Þnh ®îc coi lµ n¬i ®Çu tiªn tiÕp xóc vµ du nhËp ®¹o Thiªn chóa ë miÒn B¾c níc ta. Theo çc t¸c gi¶ s¸ch ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc, c¨n cø vµo s¸ch T©y D¬ng bÝ lôc cho biÕt: "vµo th¸ng 3 n¨m Nguyªn Hoµ thø nhÊt ®êi Lª Trang T«ng (1533), cã ngêi T©y D¬ng tªn lµ Y-nª-khu (Ignatio) ®Õn x· Ninh C-êng, x· QuÇn Anh, huyÖn Nam Ch©n vµ x· Trµ Lò huyÖn Giao Thuû (nay thuéc x· Giao Xu©n) ngÊm ngÇm truyÒn gi¸o vÒ t¶ ®¹o gia t«"86. Nh÷ng ngêi ®Õn truyÒn ®¹o trong thêi kú ®Çu chñ yÕu thuéc héi Dßng Tªn (JÐsuite). Tõ nh÷ng ®iÓm nhá mét vµi lµng ®Çu tiªn ®ã, çc héi viªn Dßng Tªn ®· truyÒn ®¹o sang huyÖn Nam Ch©n, §¹i An, Yªn Khang...®Õn thÕ kû XVII vµ XVIII ®¹o Thiªn 86 C¬ng môc, S®d, T. XVI, tr. 7 - 8, 64.

319

Chóa ®· lan ra nhiÒu vïng kh¸c. Tõ cöa biÓn §¹i An, çc nhµ truyÒn gi¸o theo çc con tµu bu«n ngîc dßng s«ng VÞ Hoµng qua çc huyÖn Nam Sang, Ch¬ng D¬ng, Th¨ng Long, Kinh B¾c...®ã lµ nh÷ng ngêi thuéc ph¸i Minh R«. Cßn phÝa T©y nam s«ng Çi (nay thuéc Ninh B×nh, Hµ Nam...) thuéc ph¸i Phª R«87.

TriÒu ®×nh ®· nhiÒu lÇn ban s¾c lÖnh cÊm truyÒn b¸ "®¹o Hoa Lang" vµo çc n¨m Quý M·o (1663), BÝnh Tý (1669), Gi¸p TuÊt (1754) vµ Quý Tþ (1773) nhng nh nhËn xÐt cña çc sö thÇn triÒu NguyÔn thÕ kû XIX th×: "Gi¸o lý nµy (chØ ®¹o Thiªn Chóa) dïng Thiªn ®êng ®Þa ngôc ®Ó ph©n biÖt b¸o øng vÒ ®iÒu thiÖn, ®iÒu ¸c, còng gÇn gièng ®¹o PhËt... Nh÷ng ngêi d©n quª bÞ hä lµm cho mª hoÆc ®¾m ®uèi, dÇu cã lÖnh cÊm, chÕt còng kh«ng ®æi...v× lßng d©n bÞ che lÊp ®· l©u. §Õn nay l¹i cÊm ngÆt h¬n, nhng kh«ng thÓ nµo ng¨n cÊm ®îc"88.

Nh vËy, cã thÓ thÊy bøc tranh sinh ho¹t v¨n ho¸ t tëng tÝn ngìng ë vïng ®Êt Nam §Þnh trong çc thÕ kû XVI - XVIII kh¸ phong phó, ®a chiÒu vµ còng kh«ng kÐm phÇn phøc t¹p.

II. nöa ®Çu thÕ kû XIX (Díi triÒu NguyÔn)

1. Tæ chøc hµnh chÝnhN¨m 1802 cuéc chiÕn tranh gi÷a nhµ T©y S¬n vµ çc thÕ

lùc tµn d cña chÕ ®é chóa NguyÔn §µng Trong c¬ b¶n kÕt thóc víi viÖc NguyÔn ¸nh chiÕm thµnh Th¨ng Long. Mét v¬ng triÒu míi ®-îc thµnh lËp - triÒu NguyÔn (1802 - 1945). Dùa trªn tiÒn ®Ò do phong trµo T©y S¬n t¹o nªn, lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö ViÖt Nam mét l·nh thæ quèc gia thèng nhÊt ®îc x¸c lËp tõ b¾c ®Õn nam. D-íi thêi NguyÔn hÖ thèng tæ chøc vµ bé m¸y hµnh chÝnh kh«ng ngõng ®îc kiÖn toµn tõ trung ¬ng cho ®Õn ®Þa ph¬ng, ®Æc biÖt lµ sau nh÷ng c¶i çch lín díi triÒu vua Minh MÖnh (1820 - 1840).

Vµo ®Çu thÕ kû XIX Nam §Þnh lµ mét phÇn cña trÊn S¬n Nam H¹ thuéc B¾c Thµnh89. TrÊn S¬n Nam H¹ bao gåm 5 phñ, vÒ 87 Chu Thiªn, §inh Xu©n L©m: " T©y d¬ng Gia t« bÝ lôc..." T¹p chÝ NCLS sè 107/1968, tr. 5888 C¬ng môc, S®d, T. XVIII, tr. 7189 Díi thêi Gia Long tån t¹i hai khu vùc hµnh chÝnh réng lín lµ B¾c Thµnh vµ Gia §Þnh Thµnh. B¾c Thµnh (B¾c Bé) gåm 11 trÊn (5 néi trÊn - vïng ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé vµ 6 ngo¹i trÊn - vïng nói phÝa b¾c) vµ phñ Phông Thiªn. TrÊn S¬n Nam H¹ lµ

320

c¬ b¶n t¬ng ®¬ng víi hai tØnh Th¸i B×nh vµ Nam §Þnh ngµy nay. PhÇn ®Êt tØnh Nam §Þnh t¬ng øng víi hai phñ Thiªn Trêng vµ NghÜa Hng. Phñ Thiªn Trêng gåm 4 huyÖn lµ Giao Thuû, Nam Ch©n, Mü Léc, Thîng Nguyªn víi 34 tæng, 313 x·, th«n. Phñ NghÜa Hng gåm 4 huyÖn lµ Thiªn B¶n, §¹i An, Väng Doanh (n¨m 1822 ®æi lµ Phong Doanh) vµ ý Yªn víi 34 tæng, 265 x·, th«n. Tæng céng c¶ hai phñ gåm 8 huyÖn, 68 tæng, 578 x· th«n90. §Õn n¨m Minh MÖnh thø 3 (1822) ®æi tªn trÊn S¬n Nam H¹ thµnh trÊn Nam §Þnh. Tªn Nam §Þnh chÝnh thøc xuÊt hiÖn tõ ®©y. VÒ mÆt ®Þa giíi, trÊn Nam §Þnh so víi trÊn S¬n Nam H¹ c¬ b¶n kh«ng cã ®iÒu chØnh nµo.

N¨m 1831 Minh MÖnh tiÕn hµnh c¶i çch hµnh chÝnh chia ®Æt çc tØnh. Nam §Þnh lµ 1 trong sè 31 tØnh cña c¶ níc lóc bÊy giê. VÒ mÆt ®Þa giíi, so víi trÊn Nam §Þnh - S¬n Nam H¹, tØnh Nam §Þnh cã sù thu hÑp. Ba huyÖn Hng Nh©n, Duyªn Hµ, ThÇn Khª thuéc phñ Tiªn Hng tríc kia ®îc s¸p nhËp vµo tØnh Hng Yªn. PhÇn ®Êt hai phñ Thiªn Trêng vµ NghÜa Hng - tøc tØnh Nam §Þnh ngµy nay c¬ b¶n kh«ng cã g× thay ®æi, nhng cã mét sè ®iÒu chØnh. HuyÖn Nam Ch©n chia thµnh hai huyÖn Nam Ch©n vµ Ch©n Ninh (1833), ®Æt ph©n phñ Thiªn Trêng (1832, bá n¨m 1851) vµ ph©n phñ NghÜa Hng (1833). C¬ cÊu hµnh chÝnh trªn kh«ng cã g× thay ®æi lín cho ®Õn khi thùc d©n Ph¸p chiÕm Nam §Þnh.

VÒ tæ chøc bé m¸y cai trÞ cÊp trÊn - tØnh cã sù kh¸c biÖt gi÷a hai thêi kú tríc vµ sau 1831.

Tríc c¶i çch hµnh chÝnh ®øng ®Çu bé m¸y nhµ níc cÊp trÊn gåm 1 trÊn thñ (quan vâ), 1 HiÖp trÊn vµ 1 Tham hiÖp (quan v¨n). Çc c¬ quan chøc n¨ng gåm hai ty T¶ thõa vµ H÷u thõa, mçi ty cã

mét trong n¨m néi trÊn.90 Theo Tªn lµng x· ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XIX (thuéc çc tØnh tõ NghÖ TÜnh trë ra), NXB Khoa häc x· héi, H. 1981. Sè lîng çc tæng vµ x·, th«n tõng phñ, huyÖn nh sau: Phñ Thiªn Trêng:

- Giao Thuû (9 tæng, 86 x·, th«n, phêng, trang, tr¹i, Êp).- Nam Ch©n (13 tæng, 128 th«n, trang, tr¹i, phêng).- Mü Léc (7 tæng, 53 x·, trang).- Thîng Nguyªn (5 tæng, 46 x·, th«n, trang, tr¹i).

Phñ NghÜa Hng:- Thiªn B¶n (10 tæng, 92 x·, th«n, phêng, trang, tr¹i).- §¹i An (11 tæng, 76 x·, th«n, phêng).- Väng Doanh (7 tæng, 55 x·, th«n, phêng, tr¹i, së).- ý Yªn (6 tæng, 42 x·, th«n, phêng).

321

3 phßng. Ty T¶ thõa gåm çc phßng L¹i, Binh, H×nh, ty H÷u thõa gåm çc phßng Hé, LÔ, C«ng. Mçi ty, phßng phô tr¸ch mét lÜnh vùc, vÒ ®¹i thÓ còng gièng nh chøc n¨ng 6 bé ë kinh ®«. Sè lîng nh©n viªn çc ty, phßng trªn nhiÒu Ýt tuú thuéc vµo trÊn lín hay nhá. Theo çch ph©n lo¹i cña nhµ níc th× cã tíi 4 bËc, trong ®ã S¬n Nam H¹ - Nam §Þnh lµ 1 trong 5 trÊn thuéc hµng lín nhÊt. Quy ®Þnh n¨m 1802 nh sau: mçi ty ®Æt 1 C©u kª, 1 Cai hîp (n¨m 1821 ®æi lµm ch¸nh b¸t phÈm th l¹i), 1 Thñ hîp (n¨m 1821 ®æi lµm ch¸nh cöu phÈm th l¹i) vµ 22 B¶n ty, tæng céng sè nh©n viªn lµ 50 ngêi (n¨m 1808 t¨ng lªn 138 ngêi). Ngoµi ra cÊp trÊn cßn ®Æt chøc häc quan chuyªn tr¸ch vÒ gi¸o dôc vµ khoa cö, gäi lµ quan §èc häc. N¨m 1802 ®Æt §èc häc S¬n Nam H¹ (c¶ B¾c Thµnh lóc nµy chØ ®Æt quan §èc häc ë 4 trÊn S¬n Nam Thîng, S¬n Nam H¹, phñ Phông Thiªn vµ xø Kinh B¾c).

Sau c¶i çch hµnh chÝnh (1831), tæ chøc bé m¸y cai trÞ cÊp tØnh ®îc s¾p xÕp l¹i. Minh MÖnh ®Æt ra çc liªn tØnh do quan Tæng ®èc ®øng ®Çu91. Nam §Þnh vµ Hng Yªn lµ mét liªn tØnh gäi lµ §Þnh - Yªn. Quan Tæng ®èc vÒ nguyªn t¾c lµ ngêi tr«ng coi hai tØnh nhng chØ trùc tiÕp cai trÞ mét tØnh, tØnh cßn l¹i do quan TuÇn phñ trùc tiÕp cai qu¶n. Tæng ®èc §Þnh - Yªn lÜnh c«ng viÖc tuÇn phñ Nam §Þnh. §ång thêi ty T¶ thõa ®îc ®æi lµ ty NiÕt hay ¸n s¸t sø do quan ¸n s¸t ®øng ®Çu vµ ty H÷u thõa ®îc ®æi lµ ty Phiªn hay Bè chÝnh sø do quan Bè chÝnh ®øng ®Çu. Quan ¸n s¸t tr«ng coi çc viÖc kiÖn tông, h×nh ¸n, thanh trõng quan l¹i tha ho¸... Quan Bè chÝnh tr«ng coi viÖc thuÕ kho¸, tµi chÝnh, truyÒn ®¹t mÖnh lÖnh cña triÒu ®×nh... Ngoµi ra cßn cã quan L·nh binh phô tr¸ch vÒ qu©n sù vµ quan §èc häc phô tr¸ch vÒ gi¸o dôc vµ khoa cö.

Minh MÖnh còng chia çc tØnh ra ba lo¹i lín, võa vµ nhá, t-¬ng øng víi çc lo¹i lµ sè viªn chøc nhiÒu hay Ýt. Nam §Þnh lµ 1 trong 11 tØnh lín, v× thÕ mµ sè nh©n viªn (hai ty ¸n s¸t vµ Bè chÝnh) còng thuéc lo¹i ®«ng nhÊt. Ty Bè chÝnh gåm 1 Th«ng ph¸n, 1 Kinh lÞch, 69 Th l¹i (3 ch¸nh b¸t phÈm, 6 ch¸nh cöu phÈm, 60 vÞ nhËp lu). Ty ¸n s¸t gåm 1 Th«ng ph¸n, 1 Kinh lÞch, 44 Th l¹i (2 ch¸nh b¸t phÈm, 4 ch¸nh cöu phÈm, 40 vÞ nhËp lu). Tæng céng sè nh©n viªn hai ty lµ 117 ngêi (n¨m 1832 t¨ng lªn 127 ngêi, n¨m 1838 gi¶m xuèng cßn 75 ngêi, gi÷a thÕ kû XIX t¨ng lªn 80 ngêi,

91 Mçi liªn tØnh bao gåm 2 tØnh (trõ trêng hîp Thanh Ho¸ ®øng ®éc lËp vµ liªn tØnh S¬n - Hng - Tuyªn gåm 3 tØnh S¬n T©y, Hng Ho¸, Tuyªn Quang)

322

n¨m 1868 t¨ng lªn 154 ngêi)92. Cã thÓ nãi ®ã lµ mét bé m¸y cai trÞ t¬ng ®èi gän nhÑ.

Do vÞ trÝ quan träng cña vïng S¬n Nam H¹ - Nam §Þnh, nhµ NguyÔn ®· bè trÝ mét lùc lîng qu©n ®éi lín trªn ®Þa bµn. Qu©n ®éi ®Æt díi sù chØ huy cña quan L·nh binh (trêng hîp tØnh lín, thuéc khu vùc ven biÓn nh Nam §Þnh cã thªm 1 viªn phã L·nh binh vµ 1 viªn Thuû s L·nh binh). Lùc lîng qu©n ®éi ®ån tró bao gåm 10 c¬, 3 thuû vÖ, 6 ®éi ®Þnh uy, 2 ®éi ph¸o thñ, 1 vÖ Nam §Þnh, 1 c¬ Nam §Þnh, 2 ®éi §Þnh nghÜa, 1 ®éi §Þnh tîng, 1 ®éi TuÇn thµnh. ChØ tÝnh riªng biªn chÕ 10 c¬ ®· lµ 5.000 ngêi (quy ®Þnh n¨m 1802), 3 thuû vÖ lµ 1.512 ngêi (quy ®Þnh n¨m 1831)... Céng toµn bé sè lÝnh cña tÊt c¶ çc ®¬n vÞ vµo thêi ®iÓm cao nhÊt lªn tíi 8.309 ngêi bao gåm c¶ lÝnh tuyÓn vµ lÝnh mé93. Theo quy ®Þnh cña Nhµ níc th× cø 7 ®inh tuyÓn 1 lÝnh.

MÆc dï trÊn S¬n Nam H¹ råi trÊn - tØnh Nam §Þnh thêi NguyÔn cã ®Þa giíi réng h¬n tØnh Nam §Þnh ngµy nay (bao gåm c¶ tØnh Th¸i B×nh) nhng trung t©m hµnh chÝnh cña trÊn - tØnh lu«n lu«n ®îc ®Æt trªn ®Êt Nam §Þnh, cô thÓ lµ huyÖn Mü Léc phñ Thiªn Trêng. Thµnh trÊn S¬n Nam H¹ ®îc x©y dùng tõ n¨m Gia Long thø 3 (1805), t¹i ®Þa phËn 2 x· Tøc MÆc vµ N¨ng L thuéc tæng Mü Träng, huyÖn Mü Léc. Ban ®Çu thµnh ®¾p b»ng ®Êt, ®Õn n¨m Minh MÖnh 14 (1833) x©y l¹i b»ng g¹ch. Thµnh cã chu vi 830 trîng 7 thíc 3 tÊc94, cao 1 trîng 2 thíc 2 tÊc, hµo réng 6 trîng, s©u 6 thíc, më 4 cöa, cã 1 kú ®µi95. §©y lµ tØnh thµnh vµo lo¹i quy m« lín nhÊt trong sè çc tØnh thµnh cña c¶ níc bÊy giê. Trong thµnh cã c«ng ®êng dµnh cho quan Tæng ®èc, quan ¸n s¸t, quan Bè ch¸nh (dùng n¨m 1833) vµ c«ng s¶nh cho quan ch¸nh, phã L·nh binh, cho hai ty ¸n s¸t vµ Bè chÝnh (dùng n¨m 1834).

§èi víi çc cÊp phñ - huyÖn còng cã mét sè biÕn ®æi vÒ mÆt hµnh chÝnh. HuyÖn Nam Ch©n sau khi ®îc t¸ch thµnh hai huyÖn Nam Ch©n vµ Ch©n Ninh, sè tæng vµ sè x· th«n trong tæng cña tõng huyÖn cã sù co gi·n Ýt nhiÒu96. Tuy nhiªn bé m¸y cai trÞ çc cÊp phñ - huyÖn - tæng so víi tríc thÕ kû XIX, kÓ c¶ sau c¶i çch 92 Néi çc triÒu NguyÔn: Kh©m ®Þnh §¹i Nam héi ®iÓn sù lÖ, tËp 2, NXB ThuËn Ho¸, HuÕ, 1993, tr. 153 - 17393 Néi çc triÒu NguyÔn: Kh©m ®Þnh §¹i Nam héi ®iÓn sù lÖ, S®d, tËp 9, tr. 282-28694 Trîng lµ ®¬n vÞ ®o chiÒu dµi. Thíc, tÊc (tiÕng H¸n lµ xÝch, thèn) lµ çc ®¬n vÞ ®o lêng (chiÒu dµi, chiÒu réng). Trîng t¬ng ®¬ng víi 4m, b»ng 10 thíc, thíc b»ng 10 tÊc...95 §©y lµ theo §¹i Nam nhÊt thèng chÝ (§¹i Nam nhÊt thèng chÝ, tËp 3, NXB ThuËn Ho¸, HuÕ 1993, tr. 334). Kh©m ®Þnh §¹i Nam héi ®iÓn sù lÖ chÐp chiÒu cao cña thµnh lµ 9 thíc 2 tÊc (Kh©m ®Þnh §¹i Nam héi ®iÓn sù lÖ. S®d, tËp 13, tr. 146)

323

hµnh chÝnh thêi Minh MÖnh, vÒ c¬ b¶n kh«ng cã g× thay ®æi lín. §øng ®Çu çc phñ - huyÖn lµ çc chøc Tri phñ - Tri huyÖn. Trêng hîp nh÷ng phñ lín (bao gåm nhiÒu huyÖn) vµ huyÖn lín th× ®Æt hai tri phñ vµ hai tri huyÖn. §Õn n¨m 1823 Minh MÖnh quy ®Þnh mçi phñ huyÖn chØ cã mét viªn, trõ nh÷ng phñ, huyÖn cÇn ngêi lµm viÖc th× ®Æt thªm mét viªn ®ång Tri phñ hoÆc mét viªn HuyÖn thõa.

Theo nh÷ng quy ®Þnh cô thÓ ban hµnh n¨m 1827 th× phñ nµo sè ®inh cha ®Õn 2 v¹n ngêi, ruéng cha ®Õn 4 v¹n mÉu, huyÖn nµo sè ®inh cha ®Õn 5 ngµn ngêi, ruéng cha ®Õn 2 v¹n mÉu th× chØ ®Æt 1 tri phñ, 1 tri huyÖn. TrÊn S¬n Nam H¹ lóc ®Çu chØ cã hai huyÖn Nam Ch©n vµ Ch©n §Þnh lµ ®Æt thªm chøc HuyÖn thõa, nhng vÒ sau c¶ hai phñ Thiªn Trêng vµ NghÜa Hng ®Òu cã thªm chøc ®ång Tri phñ. Tuy nhiªn thêng th× Tri phñ hoÆc ®ång Tri phñ trùc tiÕp kiªm qu¶n mét huyÖn (còng cã khi h¬n) thuéc h¹t. NghÞ chuÈn n¨m 1833 cho phñ Thiªn Trêng kiªm qu¶n huyÖn Giao Thuû (®Æt thªm ë huyÖn nµy chøc HuyÖn thõa), viªn ®ång Tri phñ kiªm qu¶n huyÖn Thîng Nguyªn, cho phñ NghÜa Hng kiªm qu¶n huyÖn Thiªn B¶n, viªn ®ång Tri phñ kiªm qu¶n huyÖn Phong Doanh.97 Ngoµi ra ë cÊp phñ, huyÖn cßn cã quan chuyªn tr¸ch vÒ viÖc häc vµ thi cö. Phñ cã chøc Gi¸o thô, huyÖn cã chøc HuÊn ®¹o. Tuy nhiªn kh«ng ph¶i phñ huyÖn nµo còng ®Æt çc chøc nµy, thêng ph¶i lµ nh÷ng phñ, huyÖn viÖc häc hµnh vµ khoa cö ph¸t triÓn. Hai phñ Thiªn Trêng vµ NghÜa Hng ®Òu cã chøc Gi¸o thô. Çc huyÖn Nam Ch©n, Trùc Ninh, Thîng Nguyªn, §¹i An, ý Yªn, Phong Doanh cã chøc HuÊn ®¹o.

Theo quy ®Þnh n¨m 1802 vÒ viªn chøc cÊp phñ, huyÖn th× mçi phñ cã 2 §Ò l¹i, 10 Th«ng l¹i, mçi huyÖn cã 2 §Ò l¹i vµ 8 Th«ng l¹i, ®Õn n¨m 1820 chia lµm hai ban, mçi ban chia lµm hai thang. N¨m 1831 ®æi chøc §Ò l¹i thµnh L¹i môc. Mçi phñ huyÖn ®Æt 1 L¹i môc. Tuú theo khèi lîng c«ng viÖc l¹i chia thµnh 5 lo¹i phñ: phñ rÊt nhiÒu viÖc, phñ nhiÒu viÖc, phñ võa viÖc vµ phñ Ýt viÖc ®Ó lµm c¨n cø ®Æt 8, 7, 6 hay 5 Th«ng l¹i. Hai phñ Thiªn Trêng vµ NghÜa Hng thuéc lo¹i Ýt viÖc, chØ ®Æt 5 Th«ng l¹i. HuyÖn còng ph©n chia nh thÕ, víi sè th«ng l¹i t¬ng øng lµ 7, 6, 5 vµ 4.98

96 HuyÖn Giao Thuû t¨ng tõ 9 tæng 86 x· th«n lªn 10 tæng vµ 110 x· th«n vµo gi÷a thÕ kû XIX, huyÖn Mü Léc gi¶m tõ 53 xuèng cßn 51 x· th«n...97 Néi çc triÒu NguyÔn: Kh©m ®Þnh §¹i Nam héi ®iÓn sù lÖ, S®d, tËp 2, tr. 209.98 Néi çc triÒu NguyÔn: Kh©m ®Þnh §¹i Nam héi ®iÓn sù lÖ, S®d, tËp 2, tr. 231, 232.

324

Cïng víi viÖc x©y dùng vµ hoµn thiÖn hÖ thèng thµnh qu¸ch ë çc trÊn - tØnh, díi thêi NguyÔn lþ së hµnh chÝnh cÊp phñ nhiÒu n¬i còng cã thµnh b¶o vÖ tuy quy m« nhá h¬n. Thµnh phñ Thiªn Trêng cã chu vi 129 trîng, cao 6 thíc, më 3 cöa, ngoµi cã hµo bao quanh réng 2 trîng 5 tÊc. Thµnh nguyªn ë ®Þa phËn huyÖn Nam Ch©n, n¨m 1808 dêi ®Õn ®Þa phËn x· Kªnh §µo huyÖn Giao Thuû, n¨m 1833 chuyÓn ®Õn ®Þa phËn x· T¬ng §«ng huyÖn Giao Thuû. Thµnh phñ NghÜa Hng cã chu vi 271 trîng 2 thíc, cao 7 thíc 2 tÊc, më 3 cöa, cã hµo réng 2 trîng 5 thíc bao quanh. Thµnh nguyªn ë ®Þa phËn 2 x· Mi Kh«i vµ G«i S¬n, n¨m 1830 chuyÓn ®Õn ®Þa phËn 2 x· Th¸i La vµ Ch©u B¹c huyÖn Thiªn B¶n, n¨m 1854 dêi ®Õn x· Phï Sa huyÖn §¹i An. Cïng víi thµnh phñ, lþ së çc huyÖn còng cã thµnh ®Êt bao quanh nhng quy m« thêng hÑp h¬n. T¹i lþ së çc phñ huyÖn c«ng ®êng ®îc x©y dùng theo quy chÕ thèng nhÊt cña Nhµ níc.

§èi víi cÊp tæng, ®Çu ®êi Gia Long ®Æt chøc Tæng trëng, sau ®æi thµnh Cai tæng vµ cã thªm viªn phã Cai tæng gióp viÖc. §Õn n¨m 1822 quy ®Þnh cô thÓ chØ tæng nµo ®inh sè trªn 5 ngµn ngêi, ruéng ®Êt trªn 1 ngµn mÉu l¹i n»m çch huyÖn lþ 2 ngµy ®êng trë lªn míi ®Æt chøc phã Cai tæng.

Riªng cÊp x·, th«n tõ chç ngêi ®øng ®Çu lµ çc X· trëng vµ mçi x·, th«n cã thÓ cã tõ mét ®Õn nhiÒu X· trëng th× tõ n¨m 1828 ®æi thµnh chøc Lý trëng vµ mçi x·, th«n chØ cã mét Lý tr-ëng, trêng hîp x· lín cã thÓ cã thªm tõ mét ®Õn hai phã Lý trëng gióp viÖc.

2. T×nh h×nh kinh tÕ Sau h¬n nöa thÕ kû víi nh÷ng biÕn ®éng d÷ déi, nÒn kinh

tÕ ViÖt Nam bÞ tµn ph¸ nghiªm träng. V¬ng triÒu T©y S¬n cã ban hµnh mét sè chÝnh s¸ch kinh tÕ tÝch cùc, ®Æc biÖt lµ ®èi víi kinh tÕ n«ng nghiÖp. TiÕc r»ng v¬ng triÒu nµy tån t¹i qu¸ ng¾n ngñi nªn trong thùc tÕ hÇu hÕt nh÷ng chÝnh s¸ch cha ®îc triÓn khai bao nhiªu. Nhµ NguyÔn lªn cÇm quyÒn ý thøc rÊt râ ®iÒu nµy vµ th«ng qua çc chÝnh s¸ch ®îc ban hµnh trong suèt nöa thÕ kû ®· thÓ hiÖn râ ý ®Þnh nhanh chãng kh«i phôc vµ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ ®Êt níc. Tuy nhiªn, xuÊt ph¸t tõ nhiÒu nguyªn nh©n chñ quan vµ kh¸ch quan, nÒn kinh tÕ ViÖt Nam díi thêi NguyÔn ph¸t triÓn rÊt chËm ch¹p, råi mau chãng ®i ®Õn chç sa sót, khñng ho¶ng. Dï

325

cã ®¹t ®îc mét sè thµnh tùu ®¸ng ghi nhËn, nhÊt lµ trong lÜnh vùc khai hoang më réng diÖn tÝch canh t¸c, nhng nh×n chung xu híng ngµy cµng xÊu ®i, ®Ó ®Õn khi thùc d©n Ph¸p næ sóng x©m lîc, thùc lùc nÒn kinh tÕ ®Êt níc kh«ng ®¸p øng ®îc çc yªu cÇu vËt chÊt cho cuéc kh¸ng chiÕn vµ lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n dÉn ®Õn mÊt níc vµo cuèi thÕ kû XIX. Tuy cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng, song nh×n chung sù ph¸t triÓn kinh tÕ ë Nam §Þnh thêi kú nµy còng kh«ng n»m ngoµi bèi c¶nh chung ®ã.

Vµo ®Çu thÕ kû XIX, trªn toµn quèc ruéng c«ng bÞ thu hÑp chØ cßn kho¶ng 17% diÖn tÝch canh t¸c, së h÷u t nh©n ®· chiÕm vÞ trÝ bao trïm (83%) vµ chi phèi çc quan hÖ ruéng ®Êt. Tuy nhiªn, sù ph©n bè tû lÖ ruéng ®Êt c«ng t gi÷a çc miÒn, çc vïng kh«ng gièng nhau. §Þa ph¬ng cßn duy tr× tû lÖ ruéng c«ng lín h¬n c¶ chÝnh lµ trÊn S¬n Nam H¹, tøc hai tØnh Nam §Þnh vµ Th¸i B×nh ngµy nay. Theo nhËn xÐt cña Phan Huy Chó th× níc ta vµo cuèi ®êi Gia Long “... duy chØ cã trÊn S¬n Nam H¹ lµ cã nhiÒu ruéng ®Êt c«ng, ®Êt b·i c«ng... Cßn çc xø kh¸c th× çc h¹ng ruéng c«ng kh«ng cã mÊy”99. KÕt qu¶ nghiªn cøu ®Þa b¹ tØnh Th¸i B×nh ®· kh¼ng ®Þnh nhËn xÐt trªn. Qua ®Þa b¹ 140 x· th«n thuéc 5 huyÖn Ch©n §Þnh, §«ng Quan, Quúnh C«i, Thanh Quan, Vò Tiªn vµo n¨m 1805, tû lÖ c«ng ®iÒn thæ chiÕm 31,43% tæng diÖn tÝch çc lo¹i ruéng ®Êt, cßn l¹i lµ t ®iÒn 53,24% vµ çc lo¹i ®Êt ®ai kh¸c 15,33%100. T¹i Nam §Þnh, kÕt qu¶ kh¶o s¸t ®Þa b¹ 100 x· th«n thuéc 5 huyÖn Thîng Nguyªn, Mü Léc, Thiªn B¶n, Nam Ch©n, Väng Doanh (chñ yÕu lµ ba huyÖn ®Çu)- tøc lµ çc lµng x· thuéc khu vùc phÝa b¾c vµ t©y b¾c tØnh Nam §Þnh ngµy nay- cµng kh¼ng ®Þnh nhËn xÐt trªn cña Phan Huy Chó101. Tû lÖ c«ng ®iÒn ë ®©y lªn ®Õn 40,50% trong khi t ®iÒn chØ chiÕm 35,83%, cßn l¹i çc lo¹i ®Êt ®ai kh¸c chiÕm 23,67% (bao gåm thÇn tõ PhËt tù ®iÒn, çc h¹ng c«ng pha, ®Êt b·i ven s«ng, thæ tr¹ch viªn tr×). NÕu so s¸nh gi÷a ruéng ®Êt c«ng víi ruéng ®Êt t, tû lÖ chªnh lÖnh lµ 52,90% (ruéng c«ng) vµ 47,10% (ruéng ®Êt t). Lu ý r»ng còng vµo thêi ®iÓm ®ã trªn ®Þa bµn tØnh Hµ §«ng cò (nay lµ mét phÇn tØnh Hµ T©y) tû lÖ ruéng c«ng chØ cßn 14,59%

99 Phan Huy Chó: LÞch triÒu hiÕn ch¬ng lo¹i chÝ, NXB Sö häc, H. 1960, tr. 70100 Phan Huy Lª (chñ biªn), NguyÔn §øc Nghinh, Vò Minh Giang, Vò V¨n Qu©n: §Þa b¹ Th¸i B×nh, NXB ThÕ giíi, H. 1997.101 TiÕc r»ng chóng ta cha cã ®iÒu kiÖn khai th¸c nguån t liÖu ®Þa b¹ b¶o qu¶n t¹i Côc Lu tr÷ Nhµ níc (t¬ng ®èi ®Çy ®ñ). ë ®©y khai th¸c kho t liÖu ®Þa b¹ b¶o qu¶n t¹i ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m (kh«ng ®Çy ®ñ).

326

trong khi tû lÖ t ®iÒn lµ 65,34%102. Tuy kh«ng cã nhiÒu sè liÖu vÒ t×nh h×nh ruéng ®Êt çc huyÖn phÝa nam vµ ®«ng nam - tøc çc huyÖn Giao Thuû, H¶i HËu vµ nam NghÜa Hng - nhng qua sè liÖu mét vµi ®Þa b¹ cho thÊy h×nh nh cµng tiÕn gÇn ra phÝa biÓn tû lÖ ruéng c«ng cµng lín. X· QuÊt L©m, tæng Hoµnh Nha (nay thuéc Giao Thuû), x· Ph¬ng §Ò tæng QuÇn Ph¬ng (nay ®Òu thuéc huyÖn H¶i HËu) ®Êt ®ai hoµn toµn thuéc së h÷u c«ng céng. Nguyªn nh©n cña t×nh h×nh nµy cã nhiÒu song mét nguyªn nh©n c¨n b¶n cã lÏ do ph¬ng thøc h×nh thµnh lµng x· ë ®©y quy ®Þnh. PhÇn lín lµng x· Nam §Þnh ra ®êi do kÕt qu¶ cña çc cuéc khai hoang, mµ trong hÇu hÕt çc trêng hîp ®Êt ®ai khai khÈn ®-îc nÕu kh«ng ph¶i lµ toµn bé th× còng mét nöa bÞ biÕn thµnh së h÷u c«ng céng.

ViÖc c«ng ®iÒn cßn ®îc duy tr× víi tû lÖ lín nh vËy chøng tá ë Nam §Þnh vµo ®Çu thÕ kû XIX ruéng ®Êt c«ng vÉn cßn ®ãng mét vai trß quan träng trong ®êi sèng nh©n d©n vïng nµy. Ruéng ®Êt c«ng ®îc ph©n phèi cho çc thµnh viªn lµng x· theo quy ®Þnh cña phÐp qu©n ®iÒn ban bè n¨m Gia Long thø 3 (1804). Çch thøc chia ruéng thêi kú ®Çu thÓ hiÖn th¸i ®é u tiªn ®èi víi tÇng líp quan l¹i, binh lÝnh (quan l¹i vµ binh lÝnh ®îc chia tõ 7 phÇn ®Õn 18 phÇn trong lóc d©n ®inh cao nhÊt chØ ®îc chia 6 phÇn rìi). Tuy nhiªn ®Õn cuèi thêi Minh M¹ng ®· cã sù ®iÒu chØnh c¬ b¶n: xo¸ bá sù chªnh lÖch vÒ khÈu phÇn ruéng ®Êt gi÷a çc ®èi tîng chñ yÕu ®îc nhËn ruéng. MÆc dï vËy, còng cã mét thùc tÕ lµ sè ruéng ®Êt c«ng trªn ph©n bè kh«ng ®Òu gi÷a çc lµng x·. Cã 12 x· th«n hoµn toµn kh«ng cã c«ng ®iÒn trong khi còng cã tíi 19 x· th«n hoµn toµn kh«ng cã t ®iÒn. Sù ph©n bè kh«ng ®Òu ruéng ®Êt c«ng cho thÊy vai trß cña h×nh thøc së h÷u nµy gi÷a çc lµng x· kh«ng gièng nhau. Qua nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu gÇn ®©y vÒ lµng x·, nhÊt lµ ch¬ng tr×nh nghiªn cøu lµng B¸ch Cèc (x· Thµnh Lîi, huyÖn Vô B¶n) th× sù tån t¹i tØ lÖ lín c«ng ®iÒn cã liªn hÖ chÆt chÏ víi nh÷ng vïng cã nhiÒu ruéng tròng vµ gÇn ®ª.

Tuy nhiªn còng cã mét thùc tÕ rÊt ®¸ng chó ý lµ dï qu¸ tr×nh t h÷u ho¸ ë Nam §Þnh diÔn ra chËm ch¹p, nhng kh«ng v× thÕ mµ trong bé phËn së h÷u t nh©n ruéng ®Êt kÐm tËp trung. §iÒu nµy gièng víi Th¸i B×nh (së h÷u trung b×nh ë Th¸i B×nh ®¹t tíi trªn 9 mÉu). Qua nghiªn cøu mét sè trêng hîp, nh çc x· D¬ng Lai, B¸ch 102 Phan Huy Lª (chñ biªn), Vò Minh Giang, Vò V¨n Qu©n, Phan Ph¬ng Th¶o: §Þa b¹ Hµ §«ng, H. 1995

327

Cèc, An Nh©n tæng Tr×nh Xuyªn, x· §¹i §ª tæng An Cù (®Òu thuéc huyÖn Vô B¶n)... kh«ng hiÕm nh÷ng m¶nh ruéng hµng chôc mÉu vµ nh÷ng chñ së h÷u cã tíi vµi chôc mÉu ruéng (chñ së h÷u NguyÔn Nh Khuª ngêi lµng Qu¶ Linh, tæng Tr×nh Xuyªn, riªng ruéng x©m canh ë lµng An Nh©n cïng tæng ®· lµ 31 mÉu 1 thíc 6 tÊc, chñ ruéng Bïi V¨n NgËt ngêi lµng Hµo KiÖt, tæng Hµo KiÖt, riªng ruéng x©m canh, còng ë lµng An Nh©n, lµ 28 mÉu...). NhvËy, dï tû lÖ ruéng ®Êt t ë Nam §Þnh kh«ng cao, nhng trong mét chõng mùc nhÊt ®Þnh giai cÊp ®Þa chñ vÉn ph¸t triÓn ë ®©y. ViÖc ruéng ®Êt c«ng vÉn ®îc duy tr× víi mét tû lÖ lín nhng trong bé phËn ruéng ®Êt t l¹i cã sù tËp trung nhÊt ®Þnh lµ mét ®Æc ®iÓm cña chÕ ®é ruéng ®Êt vïng S¬n Nam H¹ ®Çu thÕ kû XIX.

Bøc tranh ruéng ®Êt trªn ®©y sÏ t¸c ®éng s©u s¾c ®Õn t×nh h×nh kinh tÕ (n«ng nghiÖp nãi riªng, còng nh toµn bé nÒn kinh tÕ nãi chung) vµ x· héi Nam §Þnh díi thêi NguyÔn.

Sau khi b×nh ®Þnh xong c¶ níc, vÊn ®Ò cÊp thiÕt ®Æt ra cho nhµ NguyÔn lµ ph¶i mau chãng phôc håi kinh tÕ n«ng nghiÖp. Nh÷ng biÕn ®éng x· héi d÷ déi tõ nh÷ng n¨m ba m¬i cña thÕ kû XVIII vµ kÐo dµi cho ®Õn ®Çu thÕ kû XIX ®· lµm cho nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp vïng ®ång b»ng B¾c Bé bÞ ph¸ ho¹i nghiªm träng, t×nh tr¹ng d©n xiªu t¸n trë thµnh vÊn ®Ò hÕt søc bøc xóc. Tríc t×nh h×nh ®ã, Nhµ níc ®· ¸p dông nhiÒu biÖn ph¸p nh»m chiªu tËp d©n xiªu t¸n trë vÒ quª cò lµm ¨n. Ch¼ng h¹n, n¨m 1805 triÒu ®×nh xuèng chiÕu cho çc trÊn tõ NghÖ An ra B¾c thu håi ruéng ®Êt cña d©n lu t¸n tõ tríc n¨m 1802 ®Ó cÊp cho quan qu©n cµy cÊy, ®îi d©n lu t¸n trë vÒ th× tr¶ l¹i, ®ång thêi miÔn thuÕ cho hä trong 3 n¨m.

C«ng cuéc khai hoang ®îc nhµ NguyÔn ®Æc biÖt quan t©m. Nam §Þnh lµ mét tØnh cã tíi 78 km bê biÓn. Phï sa hÖ thèng s«ng Hång, vµ c¶ hÖ thèng s«ng Th¸i B×nh dån xuèng ®©y, lµm cho tèc ®é tiÕn ra biÓn hµng n¨m ë vïng ®Êt nµy lªn tíi gÇn mét tr¨m mÐt. V× thÕ diÖn tÝch ®Êt sa båi ven biÓn ë Nam §Þnh rÊt lín, ®óng nh lêi t©u cña NguyÔn C«ng Trø: “Tríc thÇn ®Õn Nam §Þnh thÊy ruéng hoang ë çc huyÖn Giao Thuû, Ch©n §Þnh mªnh m«ng b¸t ng¸t. Ngoµi ra kh«ng biÕt mÊy ngh×n mÊy tr¨m mÉu n÷a, hái ra th× d©n ®Þa ph¬ng muèn khai khÈn nhng phÝ tæn nhiÒu, kh«ng ®ñ søc lµm...”. §©y thùc sù lµ mét tiÒm n¨ng lín vµ nÕu biÕt tæ chøc khai th¸c sÏ ®em l¹i nhiÒu hiÖu qu¶ kinh tÕ, x· héi. NguyÔn C«ng Trø ®Ò nghÞ “... NÕu cÊp cho tiÒn c«ng th× cã thÓ nhãm häp d©n nghÌo mµ khai khÈn, Nhµ níc phÝ tæn kh«ng mÊy

328

çi lîi tù nhiªn sÏ ®Õn v« cïng”. ¤ng nªu biÖn ph¸p cô thÓ: “CÊp tiÒn c«ng ®Ó lµm nhµ cöa, mua tr©u bß, n«ng cô, l¹i tù lîng cÊp tiÒn g¹o, l¬ng ¨n trong 6 th¸ng” cho d©n khai hoang, “... sai trÊn thÇn ®Õn kh¸m xÐt, phµm nh÷ng ®Êt hoang cã thÓ khai khÈn ®-îc, cho nh÷ng ngêi ®Þa ph¬ng giµu cã chia nhau tr«ng coi c«ng lµm, mé d©n nghÌo çc h¹t ®Õn khai khÈn, nh mé ®îc 50 ngêi th× lËp mét lµng, cho lµm lý trëng, mé ®îc 30 ngêi th× cho lµm mét Êp, ®Æt lµm Êp trëng, ®Òu tÝnh ®Êt chia cho”. §èi víi nh÷ng nghÜa binh tham gia khëi nghÜa Phan B¸ Vµnh «ng chñ tr¬ng: “... nay ai xin vÒ cho ®Õn së Doanh ®iÒn thó téi, theo søc mµ cÊp ruéng cho lµm. Nh÷ng chç ruéng ®Êt r¶i r¸c cã thÓ lËp thµnh lµng tr¹i, ®ñ 15 ngêi trë lªn th× xin lËp mét tr¹i, 18 ngêi trë lªn th× lËp mét gi¸p, ®Òu ®Æt tr¹i trëng vµ Êp trëng tr«ng coi, thÕ th× ®Êt sÏ kh«ng cã chç bá hoang”103. ChÝnh h×nh thøc khai hoang dinh ®iÒn do NguyÔn C«ng Trø khëi xíng ®· tá ra rÊt hiÖu qu¶ díi thêi NguyÔn. Hai huyÖn TiÒn H¶i (Th¸i B×nh), Kim S¬n (Ninh B×nh) ®îc thµnh lËp vµo çc n¨m 1828, 1829 lµ kÕt qu¶ cña chÝnh s¸ch nµy.

ë Nam §Þnh h×nh thøc khai hoang dinh ®iÒn còng ®îc ¸p dông. NhiÒu diÖn tÝch ®Êt ®ai vïng ven biÓn ®îc khai ph¸, nhiÒu lµng xãm míi ®îc h×nh thµnh. Cã thÓ kÓ tíi cuéc khai hoang thµnh lËp tæng Hoµnh Thu (nay thuéc huyÖn Giao Thuû) víi 14 Êp, tr¹i, gi¸p 104 nh mét dÉn chøng sinh ®éng. T¹i ®Þa bµn huyÖn H¶i HËu, NguyÔn C«ng Trø tæ chøc khai ph¸ vïng ®Êt båi thuéc h¶i phËn çc x· Ninh Cêng, Çt Gi¶ lËp ra tæng Ninh NhÊt víi 9 Êp tr¹i (sau t¨ng lªn 10) thêng gäi “cöu An nhÊt Phóc” gåm An L¹c, An Phó, An LÔ, An Phong, An NghiÖp, An Nh©n, An Tr¹ch, An §¹o, An NghÜa vµ Phóc H¶i. Tæng sè ruéng ®Êt khai khÈn ®îc lªn ®Õn trªn 5 ngµn mÉu.

Cïng víi c«ng cuéc khai hoang dinh ®iÒn cã sù hç trî cña Nhµ níc, h×nh thøc khai hoang do nh©n d©n tù tæ chøc còng ®îc ®Èy m¹nh. T¹i huyÖn Giao Thuû, tæng Hoµnh Nha ®· bÞ tµn ph¸ nÆng nÒ sau sù kiÖn ph¸ héi Ba L¹t (n¨m 1787 s«ng Hång chuyÓn híng dßng ch¶y, tõ cöa Hµ L¹n chuyÓn sang cöa Ba L¹t). C«ng cuéc khai hoang phôc ho¸, kh¾c phôc hËu qu¶ trªn cña nh©n d©n vïng Hoµnh Nha ®îc tiÕn hµnh kiªn tr×, bÒn bØ vµ ®Õn nh÷ng n¨m 103 Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn: §¹i Nam thùc lôc chÝnh biªn, NXB Khoa häc x· héi, H. 1964.104 §Çu thÕ kû XX tæng Hoµnh Thu gåm çc x· Du HiÕu, Qu©n Lîi, Thøc Ho¸, Tån Thµnh, Tù L¹c, çc Êp BØnh Di, Duy T¾c, §¾c Së, çc tr¹i HiÖt Cñ, Méc §øc, Ngìng Nh©n, Thuý DÜnh, çc gi¸p §Þch Gi¸o, Kh¾c NhÊt.

329

hai m¬i cña thÕ kû XIX ®· thu ®îc nh÷ng thµnh tùu quan quan träng. Riªng lµng Hoµnh Nha ®Õn n¨m 1829 ®· khai ph¸ ®îc 1986 mÉu 8 sµo 2 thíc. Cïng víi lµng Hoµnh Nha, çc lµng x· kh¸c thuéc tæng Hoµnh Nha còng ®Èy nhanh c«ng cuéc khai hoang phôc ho¸ x©y dùng l¹i xãm lµng. Lµng Hoµnh §«ng tiÕn ra phÝa biÓn ®Õn gi¸p ®Þa phËn Giao L¹c ngµy nay. Trªn khu cån çt B¹ch Sa cña lµng, d©n gèc tõ lµng Diªm §iÒn (nay thuéc huyÖn Th¸i Thuþ tØnh Th¸i B×nh), vèn lµm nghÒ chµi líi ®· ®Õn ®Þnh c, khai ph¸ ®Êt ®ai lËp nªn lµng Diªm §iÒn105. T¹i ®Þa bµn huyÖn H¶i HËu sau khi c«ng cuéc khÈn hoang thµnh lËp tæng Ninh NhÊt hoµn thµnh nh©n d©n tiÕp tôc më réng ®Þa bµn khai hoang, tiÕn sang khai khÈn tiÕp vïng biÓn phÝa nam tæng Ninh NhÊt vµ më mang khu Hoµi NghÜa, Hoµi §Þnh...

Cïng víi Giao Thuû, H¶i HËu, nh©n d©n NghÜa Hng còng ®Èy m¹nh c«ng cuéc khai hoang tiÕn ra phÝa biÓn. Díi thêi NguyÔn c¶ mét vïng ®Êt réng lín ®îc khai ph¸, nhiÒu lµng xãm ra ®êi, lËp thµnh tæng Sü L©m bao gåm 11 lµng...

Nh×n chung c«ng cuéc khai hoang, phôc ho¸ díi thêi NguyÔn, ®Æc biÖt lµ khai ph¸ çc vïng ®Êt míi, ®îc Nhµ níc rÊt chó ý, coi ®ã nh mét gi¶i ph¸p quan träng nh»m æn ®Þnh t×nh h×nh kinh tÕ - x· héi. T¹i vïng sa båi ven biÓn Nam §Þnh, b»ng nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau, võa cã sù hç trî vËt chÊt vµ tæ chøc cña chÝnh quyÒn, võa do nh©n d©n tù ®øng ra khai khÈn sau khi ®îc Nhµ níc cho phÐp, mét diÖn tÝch lín ®Êt ®ai ®· ®îc khai ph¸, nhiÒu lµng x· míi ®îc h×nh thµnh.

Trong lÞch sö khÈn hoang vïng Nam §Þnh cã hai ®ît ®îc tiÕn hµnh víi quy m« lín vµ ®¹t kÕt qu¶ h¬n c¶ - lÇn thø nhÊt lµ díi thêi Lª Th¸nh T«ng cuèi thÕ kû XV vµ lÇn thø hai lµ vµo thêi NguyÔn nöa ®Çu thÕ kû XIX. Thµnh tùu nµy gãp mét phÇn quan träng vµo viÖc æn ®Þnh ®êi sèng n«ng d©n, gi¶i quyÕt hËu qu¶ cña n¹n d©n lu t¸n vµ t×nh tr¹ng khã kh¨n cña çc nghÜa binh sau thÊt b¹i cña çc cuéc khëi nghÜa n«ng d©n, ®Æc biÖt lµ sau thÊt b¹i cña khëi nghÜa Phan B¸ Vµnh. §ã lµ mét thµnh tùu ®¸ng ghi nhËn. Thµnh tùu nµy cã phÇn ®ãng gãp kh«ng nhá cña Dinh ®iÒn sø NguyÔn C«ng Trø.

105 Tham kh¶o: TrÇn Duy H¶i: Tõ tæng Hoµnh Nha ®Õn huyÖn Xu©n Thuû - qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña mét vïng khai hoang ven biÓn Nam Hµ, LuËn v¨n tèt nghiÖp, Khoa Sö, §¹i häc Tæng hîp Hµ Néi, 1993.

330

Bªn c¹nh khai hoang, c«ng viÖc x©y ®¾p, cñng cè ®ª ®iÒu còng ®îc quan t©m. Ngoµi nh÷ng c«ng tr×nh do Nhµ níc ®Çu t, cßn cã nh÷ng ®o¹n ®ª do nh©n d©n chung gãp c«ng, cña ®Ó x©y dùng. Theo sè liÖu thèng kª vµo n¨m Minh M¹ng thø 10 (1829), toµn trÊn Nam §Þnh cã 78 x· th«n thuéc 12 huyÖn cã ®ª víi tæng chiÒu dµi lµ 24.665,7 trîng (trong ®ã cã 5.371,3 trîng ®ª s«ng Çi vµ 19.354,4 trîng ®ª s«ng nhì; 14.861,4 trîng ®ª chèng lôt vµ 9.804,3 trîng ®ª chèng mÆn)106. §Õn gi÷a thÕ kû XIX, theo s¸ch §¹i Nam nhÊt thèng chÝ, tæng chiÒu dµi toµn bé hÖ thèng ®ª tØnh Nam §Þnh lµ 63.481,7 trîng, gåm c¶ ®ª chèng lôt (16.084,9 trîng, trong ®ã 7163,3 trîng ®ª c«ng s«ng Çi vµ 8.921,6 trîng ®ª t s«ng nhá) vµ ®ª chèng mÆn (47.396,8 trîng, trong ®ã 12.266,6 trîng ®ª c«ng vµ 35.130 trîng ®ª t). ë c¶ hai thêi ®iÓm trªn ®ª tËp trung nhiÒu h¬n trªn ®Þa bµn tØnh Nam §Þnh ngµy nay. Nh÷ng huyÖn cã nhiÒu ®ª chèng lôt lµ Thîng Nguyªn, Mü Léc, Thiªn B¶n, nh÷ng huyÖn cã nhiÒu ®ª chèng mÆn lµ Ch©n Ninh, Giao Thuû, §¹i An.

§èi víi ®ª chèng lôt, huyÖn Thîng Nguyªn ®¾p thªm 550 tr-îng vµo n¨m 1835, huyÖn Mü Léc båi tróc vµ ®¾p míi thªm 3.757,9 trîng vµo ®êi Gia Long (1802 - 1820) vµ çc n¨m 1824, 1825, 1827, 1837, 1844, 1845 díi thêi Minh MÖnh, ThiÖu TrÞ)... §Æc biÖt hÖ thèng ®ª chèng nhiÔm mÆn ë çc huyÖn ven biÓn ®îc gia cè vµ ®¾p míi thªm rÊt nhiÒu107. HuyÖn Ch©n Ninh ®¾p thªm 531,7 trîng (n¨m 1828), huyÖn Giao Thuû ®¾p míi 1.872,3 trîng (n¨m 1843)108...

Nh÷ng nç lùc cña nhµ NguyÔn, cña çc cÊp chÝnh quyÒn trÊn - tØnh Nam §Þnh nh»m phôc håi vµ ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng nghiÖp, æn ®Þnh ®êi sèng n«ng d©n lµ mét thùc tÕ cÇn ph¶i ghi nhËn. XÐt mét çch kh¸ch quan, kh«ng ph¶i nh÷ng cè g¾ng ®ã kh«ng cã kÕt qu¶ nhÊt ®Þnh, ®Æc biÖt trong viÖc khai hoang më réng diÖn tÝch canh t¸c. Tuy nhiªn, xuÊt ph¸t tõ nhiÒu nguyªn nh©n mµ nh÷ng nç lùc cña Nhµ níc thêng kh«ng ®¹t ®îc kÕt qu¶ nh mong muèn hoÆc kh«ng ®¸p øng ®îc yªu cÇu thùc tiÔn cña nÒn s¶n xuÊt.

106 Néi çc triÒu NguyÔn: Kh©m ®Þnh §¹i Nam héi ®iÓn sù lÖ, S®d, tËp 13, tr. 136-137107 Nhµ NguyÔn chia ®ª chèng mÆn (Nam §Þnh) thµnh hai lo¹i: ®ª c«ng vµ ®ª t. §ª c«ng do Nhµ níc qu¶n lý. §ª t do phñ huyÖn qu¶n lý.108 Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn: §¹i Nam nhÊt thèng chÝ, tËp 3, NXB ThuËn Ho¸, HuÕ 1993, tr. 350-351.

331

MÆc dï nhµ NguyÔn rÊt quan t©m ®Õn vÊn ®Ò ®ª ®iÒu ë B¾c Bé, nhng cã lÏ do nhËn thøc kh«ng nhÊt qu¸n vÒ vÊn ®Ò nµy vµ nhiÒu nguyªn nh©n kinh tÕ, x· héi kh¸c mµ hiÖu qu¶ cña c«ng t¸c trÞ thuû rÊt h¹n chÕ. T liÖu lÞch sö cho biÕt ®· tõng cã cuéc tranh c·i kÐo dµi h¬n nöa thÕ kû trong triÒu ®×nh nhµ NguyÔn vÒ ®ª ®iÒu vïng ®ång b»ng B¾c Bé lµ lîi hay h¹i, nªn gi÷ ®ª hay bá ®ª. Do nhËn thøc cã phÇn lóng tóng nªn biÖn ph¸p cña Nhµ níc tá ra kh«ng døt kho¸t. Mét mÆt, nhµ NguyÔn vÉn tiÕp tôc båi tróc, gia cè ®ª ®iÒu nhng mÆt kh¸c còng ®· tõng thö nghiÖm bá ®ª ë mét vµi ®Þa ph¬ng. HËu qu¶, nh chóng ta ®Òu thÊy, ®· t¸c ®éng hÕt søc tiªu cùc ®Õn nÒn s¶n xuÊt, ®Æc biÖt lµ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ ®êi sèng n«ng d©n. XuÊt ph¸t tõ nguyªn nh©n trªn mµ trong suèt nöa ®Çu thÕ kû XIX vïng ®ång b»ng B¾c Bé nhiÒu n¨m ®ª vì, cã khi t¹i nhiÒu ®Þa ®iÓm, cã khi trªn ®Þa bµn mét trÊn, tØnh. Thèng kª theo sö s¸ch nhµ NguyÔn cho ta thÊy thùc tr¹ng rÊt xÊu cña c«ng t¸c trÞ thuû vïng ®ång b»ng B¾c Bé: n¨m 1803, 1804, 1819, 1854 vì ®ª ë B¾c Thµnh, n¨m 1807 vì ®ª trÊn S¬n Nam H¹, çc n¨m 1827, 1828, 1833, 1840, 1846, 1856, 1857 vì ®ª ë Nam §Þnh... §ª vì lµm cho mïa mµng thÊt b¸t, ®êi sèng nh©n d©n, nhÊt lµ n«ng d©n, trë nªn khèn ®èn vµ lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n g©y nªn nhiÒu biÕn ®éng x· héi.

Mét nguyªn nh©n kh¸c cã ¶nh hëng xÊu ®Õn sù ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng nghiÖp còng nh t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn ®êi sèng nh©n d©n lµ thiªn tai. ChÝnh sö ghi l¹i nh÷ng lÇn thiªn tai lín x¶y ra ë Nam §Þnh. Thùc ra th× thiªn tai kh«ng ph¶i lµ hiÖn tîng riªng cña thÕ kû XIX, tuy nhiªn hËu qu¶ cña nã tuú thuéc rÊt nhiÒu vµo kh¶ n¨ng phßng chèng vµ kh¾c phôc cña con ngêi. VÒ mÆt nµy, kh«ng ph¶i riªng Nam §Þnh, mµ hÇu kh¾p çc ®Þa ph¬ng kh¸c, t×nh h×nh chung cho thÊy sù chuÈn bÞ díi thêi NguyÔn kh«ng ®ñ søc ®èi phã víi thiªn tai. Sö chÐp vÒ nh÷ng trËn b·o lín ®æ bé vµo Nam §Þnh trong çc n¨m 1807, 1809, 1824, 1825, 1827, 1828, 1829, 1831, 1838, 1844, 1857... Mçi lÇn b·o lín lµ mét lÇn níc biÓn trµn vµo ph¸ vì hÖ thèng ®ª ng¨n mÆn, xo¸ bá thµnh qu¶ lao ®éng cña ngêi n«ng d©n. Råi nh÷ng ®ît h¹n h¸n lín x¶y ra vµo çc n¨m 1803, 1810, 1811,1816, 1820, 1824, 1826...

Tuy còng cã nh÷ng n¨m c¶ B¾c Thµnh cïng ®îc mïa nh çc n¨m 1823, 1824, 1825, 1827, hoÆc riªng Nam §Þnh ®îc mïa vµo çc n¨m 1832 (vô mïa), 1833, 1834, 1836, 1848, nhng nh÷ng dÊu hiÖu tÝch cùc ®ã kh«ng nhiÒu so víi nh÷ng n¨m mÊt mïa ®ãi kÐm. N¨m 1817 c¶ B¾c Thµnh lóa mïa ®Òu kÐm. N¨m 1820,

332

1823 (mïa Xu©n), n¨m 1824 (mïa H¹), n¨m 1826 thu ho¹ch kÐm, gi¸ g¹o t¨ng vät. §Çu n¨m 1827 Nam §Þnh g¹o ®¾t, d©n ®ãi, n¨m 1840 mÊt mïa... Thiªn tai (b·o lôt, h¹n h¸n) vµ sù kÐm hiÖu qu¶ trong c«ng t¸c trÞ thuû chÝnh lµ nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu dÉn tíi çc hËu qu¶ tiªu cùc cña s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ ®êi sèng n«ng d©n.

MÆc dï trong khung c¶nh chÝnh trÞ - x· héi kh«ng mÊy thuËn lîi cña nöa ®Çu thÕ kû XIX, nhÊt lµ díi t¸c ®éng cña chÝnh s¸ch träng n«ng cã phÇn cùc ®oan cña nhµ NguyÔn, nh×n chung kinh tÕ c«ng th¬ng ë Nam §Þnh thêi kú nµy vÉn cã bíc ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh.

Çc ngµnh thñ c«ng vµ lµng nghÒ truyÒn thèng xuÊt hiÖn tõ çc giai ®o¹n lÞch sö tríc ®©y tiÕp tôc ph¸t triÓn trong thÕ kû XIX. Ngoµi nh÷ng lµng nghÒ thñ c«ng næi tiÕng nh rÌn V©n Chµng (nay thuéc huyÖn Nam Trùc), ch¹m gç La Xuyªn (nay thuéc huyÖn ý Yªn)... S¸ch §¹i Nam nhÊt thèng chÝ chÐp vÒ çc lµng dÖt cã tiÕng nh V©n Çt huyÖn Thiªn B¶n (nay lµ huyÖn Vô B¶n), T-¬ng §«ng, Vò Lao, Hµnh ThiÖn, Hµ An huyÖn Giao Thuû (nay lµ hai huyÖn Xu©n Trêng vµ Giao Thuû), trong ®ã næi tiÕng nhÊt lµ V©n Çt. Theo quy ®Þnh n¨m Minh MÖnh thø 9 (1828), thî dÖt V©n Çt hµng n¨m ph¶i nép thuÕ v¶i tr¾ng 3 tÊm, d©n ®inh giµ c¶ hoÆc tµn tËt nép mét nöa. Çc lµng nh QuÇn Anh (nay thuéc huyÖn H¶i HËu), Trµ Lò, §¹i An, Thô Ých, An ThÞnh, L¹c H¶i (nay thuéc hai huyÖn Xu©n Trêng vµ Giao Thuû) cã nghÒ dÖt chiÕu. Lµng Hµo KiÖt huyÖn Thiªn B¶n (nay lµ Vô B¶n) cã nghÒ nÊu rîu ngon næi tiÕng. M¾m r¬i ngon cã ë lµng QuÇn Liªu huyÖn §¹i An (nay lµ H¶i HËu), lµng Dòng QuyÕt, L¹c ChÝnh, Dìng Hèi huyÖn ý Yªn, çc lµng Bång Tiªn, Hµnh ThiÖn, Dòng NhuÖ, Héi Khª, Trµ H¶i huyÖn Giao Thuû...

Trong lÜnh vùc th¬ng nghiÖp, hÖ thèng chî lµng më réng t¹o thµnh mét m¹ng líi réng kh¾p. S¸ch §¹i Nam nhÊt thèng chÝ chÐp ®Õn nhiÒu chî lín trong vïng. HuyÖn Thîng Nguyªn cã chî H¬ng PhÊn. HuyÖn Nam Ch©n cã çc chî Yªn, Hµnh QuÇn, B¸ch TÝnh, ThÇn Lé, QuÇn Anh (nay thuéc H¶i HËu). HuyÖn Giao Thuû cã çc chî Lau, Trµ Trung, Hµ L¹n, Trµ B¾c, L¹c NghiÖp, Trµ H¶i, Phó Yªn, Bång Tiªn. HuyÖn Phong Doanh cã çc chî Vò X¸, §« Quan, Çt §»ng, Hng X¸. HuyÖn ý Yªn cã chî ChuÕ CÇu, chî Hoµ, chî Thanh Nª. HuyÖn §¹i An cã chî §åi. NhiÒu chî lín cã quy m« vïng, nh chî phñ Thiªn Trêng (thuéc ®Þa phËn x· T¬ng §«ng huyÖn Giao Thuû, nay lµ Xu©n Trêng). §Æc biÖt trªn ®Þa bµn huyÖn Mü Léc - vïng

333

trung t©m cña c¶ trÊn - tØnh Nam §Þnh - cã nhiÒu chî lín, nh chî §«ng MÆc vµ næi tiÕng nhÊt lµ chî VÞ Hoµng (thuéc x· VÞ Hoµng), cßn cã tªn lµ chî VÞ Xuyªn (c¶ hai chî trªn ®Òu thuéc tæng §«ng MÆc, nay lµ thµnh phè Nam §Þnh)109. Çc lµng chuyªn nghÒ bu«n ®· xuÊt hiÖn tõ hµng tr¨m n¨m tríc vÉn tiÕp tôc duy tr× ë thÕ kû XIX.

§Çu thÕ kû XIX khu vùc trung t©m thµnh phè ngµy nay ®· trë thµnh mét n¬i phè x¸ ®«ng ®óc, bu«n b¸n tÊp nËp. N¨m 1839 Tæng ®èc §Þnh Yªn (Nam §Þnh vµ Hng Yªn) lµ TrÞnh Quang Khanh trong tËp thØnh an lªn vua Minh M¹ng cã ®o¹n viÕt: “... thuyÒn muång ®«ng ®óc tô häp ë h¹t Êy råi ®i bu«n b¸n ë çc tØnh Hµ Néi, H¶i D¬ng, Hng Yªn... thuyÒn ®Õn bu«n b¸n ë tØnh lþ cïng çc phñ Thiªn Trêng, NghÜa Hng vµ tØnh Ninh B×nh, tríc cha ®¸nh thuÕ, xin ®Æt thªm cöa quan VÞ Hoµng vµ hai chi Phï Sa, An L·ng trng thu tiÒn thuÕ quan, cho thuÕ lÖ vÒ d©n bu«n ®Òu ®îc ®ãng gãp ®ång ®Òu nhau...”. Møc thuÕ quy ®Þnh cho cöa VÞ Hoµng lµ 30.030 quan tiÒn (n¨m 1844 lªn 43.000 quan, n¨m nhuËn lµ 46.583 quan), nép mét nöa b»ng b¹c vµ mét nöa b»ng tiÒn. Nhµ níc quy ®Þnh sè tiÒn thuÕ nhng cho t nh©n lÜnh tr-ng110. Sè lîng kh¸ lín mét mÆt thÓ hiÖn ho¹t ®éng bu«n b¸n n¬i ®©y tÊp nËp, nhng mÆt kh¸c còng cho thÊy chÝnh s¸ch thuÕ kho¸ nÆng nÒ cña nhµ níc ®èi víi th¬ng nh©n.

Sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ thñ c«ng nghiÖp vµ th¬ng nghiÖp trªn thùc tÕ kh«ng ®îc sù n©ng ®ì cña Nhµ níc. Tr¸i l¹i, víi chÝnh s¸ch thuÕ nÆng nÒ vµ phiÒn phøc, Nhµ níc trë thµnh mét nh©n tè k×m h·m sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ c«ng th¬ng. §iÒu nµy, cïng víi thùc tr¹ng xÊu cña nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp, sù sa sót cña ®êi sèng n«ng d©n vµ nh÷ng biÕn ®éng x· héi ë nöa ®Çu thÕ kû XIX lµm cho sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ c«ng th¬ng ë Nam §Þnh kh«ng æn ®Þnh vµ kh«ng cã nh÷ng bíc bíc ngoÆt râ rÖt. Bøc tranh chung cña kinh tÕ Nam §Þnh nöa ®Çu thÕ kû XIX lµ tuy vÉn cã b-íc ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh, nhng kh«ng ®Òu. Trong khi cã nh÷ng bé phËn hay lÜnh vùc ®îc më réng th× ë bé phËn hay lÜnh vùc kh¸c l¹i bÞ thu hÑp. Sù ph¸t triÓn tiÖm tiÕn, thiÕu æn ®Þnh ®· kh«ng t¹o ra nh÷ng chuyÓn biÕn c¨n b¶n trong c¬ cÊu kinh tÕ - x· héi.

3. T×nh h×nh x· héi vµ khëi nghÜa n«ng d©n109 Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn: §¹i Nam nhÊt thèng chÝ, S®d, tr. 347, 348 110 Néi çc triÒu NguyÔn: Kh©m ®Þnh §¹i Nam héi ®iÓn sù lÖ, s®d, tËp 4, tr. 445. Cã thÓ h×nh dung khèi lîng tiÒn trªn lín nh thÕ nµo khi ta biÕt gi¸ 1 héc thãc thêi kú nµy dao ®éng tõ 1,5 quan ®Õn 3 quan (1 héc t¬ng ®¬ng víi gÇn 60 kg).

334

Cã mét thùc tÕ lÞch sö dÔ nhËn thÊy lµ x· héi Nam §Þnh díi thêi NguyÔn lu«n trong t×nh tr¹ng bÊt æn. §ã lµ hÖ qu¶ cña hµng lo¹t çc nh©n tè - chÝnh s¸ch cai trÞ cña nhµ NguyÔn, thùc tr¹ng nÒn kinh tÕ - x· héi cho ®Õn thêi kú nµy vµ nhiÒu nguyªn nh©n kh¸ch quan kh¸c.

Cho ®Õn thÕ kû XIX lµng ViÖt Nam ®· tr¶i qua mét lÞch sö tån t¹i vµ ph¸t triÓn hµng ngµn n¨m. Tõ nhiÒu thÕ kû tríc, lµng x· ®· bÞ tÇng líp cêng hµo thao tóng. T×nh h×nh nµy trë nªn ®Æc biÖt nghiªm träng vµo thÕ kû XIX, ®óng nh NguyÔn C«ng Trø nhËn xÐt: “... çi h¹i cêng hµo lµm cho con ngêi ta thµnh bå c«i, vî ngêi ta thµnh go¸ bôa, giÕt c¶ tÝnh m¹ng ngêi ta... Chç nµo chóng còng cïng nhau anh chÞ, chuyªn lîi lµm giµu, dèi c¶ quan trªn ®Ó tho¶ lßng riªng” 111. Nhµ NguyÔn ®· cã nh÷ng chÝnh s¸ch nh»m cè g¾ng kh¾c phôc n¹n cêng hµo nhng hÇu nh kh«ng mÊy hiÖu qu¶. T« thuÕ cña Nhµ níc kh«ng cao hoÆc kh«ng ph¶i khi nµo còng cao, nhng qua sù thao tóng cña cêng hµo ®· bÞ khuyÕch ®¹i thµnh su cao thuÕ nÆng. NhiÒu n«ng d©n bÞ ®Èy ®Õn ®êng cïng, ph¶i dêi lµng ra ®i thµnh d©n xiªu t¸n. HiÖn tîng d©n xiªu t¸n trë nªn rÊt trÇm träng ë thÕ kû XIX, ®Æc biÖt trªn ®Þa bµn çc trÊn - tØnh vïng ®ång b»ng B¾c Bé.

Mét nguyªn nh©n kh¸c còng kh«ng kÐm phÇn quan träng dÉn ®Õn thùc tÕ trªn lµ sù bÊt lùc cña Nhµ níc trong c«ng t¸c trÞ thuû, ®ª ®iÒu thêng xuyªn vì lë kh«ng chØ ph¸ ho¹i nÒn s¶n xuÊt mµ cßn ®Èy mét bé phËn ®«ng ®¶o n«ng d©n vµo t×nh c¶nh khèn khã. Råi thiªn tai dån dËp trong khi c«ng viÖc kh¾c phôc hËu qu¶ l¹i rÊt kÐm. N«ng d©n xiªu t¸n lµ bé phËn dÔ thu hót nhÊt cña çc phong trµo khëi nghÜa chèng l¹i triÒu ®×nh. Theo NguyÔn C«ng Trø th× nh÷ng kÎ “lµm lo¹n” kh«ng ph¶i ai xa l¹ mµ chÝnh lµ nh÷ng d©n ®ãi lu vong, kh«ng ruéng ®Êt, kh«ng nghÒ nghiÖp æn ®Þnh.

Díi thêi NguyÔn çc cuéc næi dËy chèng l¹i triÒu ®×nh diÔn ra liªn tôc, trªn kh¾p çc ®Þa bµn. Trªn thùc tÕ kh«ng ph¶i tÊt c¶ çc cuéc næi dËy ®Òu lµ çc phong trµo ®Êu tranh x· héi hay khëi nghÜa n«ng d©n. Tuy nhiªn, trong sè ®ã, ho¹t ®éng bao trïm vÉn lµ çc cuéc khëi nghÜa n«ng d©n ch©n chÝnh.

MÆc dï NguyÔn ¸nh ®· ®¸nh b¹i nhµ T©y S¬n, nhng cha ph¶i t×nh h×nh ®Êt níc ®· æn ®Þnh. Kh¾p mäi n¬i phong trµo

111 Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn: §¹i Nam thùc lôc chÝnh biªn, tËp 9, NXB Khoa häc x· héi, H. 1964, tr. 105

335

ph¶n kh¸ng vÉn liªn tôc diÔn ra. Theo thêi gian, còng víi sù bÊt æn cña t×nh h×nh kinh tÕ - x· héi, çc cuéc næi dËy chèng l¹i triÒu ®×nh nhµ NguyÔn ngµy mét nhiÒu h¬n, quyÕt liÖt h¬n. T¹i Nam §Þnh, ngay ®Çu thêi NguyÔn, vµo n¨m 1807 sö s¸ch ®· nh¾c ®Õn cuéc næi dËy cña hµng tr¨m n«ng d©n phñ Thiªn Trêng. Hä kÐo ®Õn bao v©y phñ thµnh, giÕt chÕt viªn tri phñ. N¨m 1808, hµo môc hai phñ Thiªn Trêng, NghÜa Hng s«i næi hëng øng phong trµo do XiÓn V¨n cÇm ®Çu. Hµng chôc n¨m sau ®ã, vµo cuèi thêi Gia Long vµ ®Çu thêi Minh M¹ng, vïng ®Êt Nam §Þnh lµ mét trong nh÷ng ®Þa bµn cña çc cuéc næi dËy, khëi nghÜa cña Vò §×nh Lôc - §Æng TrÇn Siªu, NguyÔn ThÕ Chung. Cuéc khëi nghÜa lín nhÊt ë vïng S¬n Nam H¹ - còng lµ mét trong sè çc phong trµo n«ng d©n tiªu biÓu nhÊt díi triÒu NguyÔn lµ cuéc khëi nghÜa cña Phan B¸ Vµnh.

Phan B¸ Vµnh ngêi lµng Minh Gi¸m, tæng LÞch Bµi, huyÖn Vò Tiªn, phñ KiÕn X¬ng, trÊn S¬n Nam H¹ (nay lµ x· Vò B×nh, huyÖn KiÕn X¬ng, tØnh Th¸i B×nh). Phan B¸ Vµnh nhµ nghÌo, må c«i cha tõ sím, tõ nhá ®· mu lîc trÝ dïng h¬n ngêi, l¹i lµ ngêi cã søc khoÎ phi thêng, nh nhËn xÐt cña Lª Träng Hµm - t¸c gi¶ Minh ®« sö: “Vµnh sinh ra çnh tay dµi vµ khoÎ nh vîn, giái b¾n,... cã thÓ phãng mòi lao giÕt ngêi çch ngoµi tr¨m bé, tr¨m lÇn kh«ng sai mét, cÇm b¾p cµy nÐm xa tõ ®Çu ®Õn cuèi ruéng, bao giê còng tróng ®Ých”, “B¸ Vµnh cã mu lîc trÝ dòng, l¹i cã ©n cã ®øc, ®©u ph¶i bän th¶o khÊu cã thÓ s¸nh ®îc”112.

Sau mét thêi gian chuÈn bÞ, n¨m 1826 Phan B¸ Vµnh chÝnh thøc ph¸t ®éng khëi nghÜa. §«ng ®¶o n«ng d©n vïng S¬n Nam H¹ næi dËy hëng øng. Ngay tõ ®Çu nghÜa qu©n ®· ®«ng ®Õn trªn n¨m ngh×n ngêi. Cïng víi Phan B¸ Vµnh, l·nh ®¹o khëi nghÜa cßn cã nhiÒu tíng lÜnh tµi giái, trong ®ã cã mét sè quª Nam §Þnh, nh çc tíng TrÇn B¸ Hùu, Hai §¸ng, Ba HÇm ®Òu ngêi lµng Trµ Lò, tæng Trµ Lò huyÖn Giao Thuû (nay lµ çc x· Xu©n Ph¬ng, Xu©n B¾c, Xu©n Trang huyÖn Xu©n Trêng).

§Þa bµn ho¹t ®éng buæi ®Çu cña nghÜa qu©n lµ vïng ven biÓn Giao Thuû råi lan nhanh ra hÇu hÕt çc tØnh vïng duyªn h¶i B¾c Bé - Nam §Þnh, Th¸i B×nh, H¶i D¬ng, H¶i Phßng, Qu¶ng Ninh. T¹i Nam §Þnh ®Þa bµn ho¹t ®éng chñ yÕu cña nghÜa qu©n lµ

112 PhÇn viÕt vÒ khëi nghÜa Phan B¸ Vµnh chñ yÕu dùa vµo - Lª Träng Hµm: Minh ®« sö, Phan Thóc Trùc: Quèc sö di biªn, Lª Nhng: Trµ Lò x· chÝ, Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn: §¹i Nam thùc lôc chÝnh biªn. Tham kh¶o: NguyÔn Phan Quang: Phong trµo n«ng d©n ViÖt Nam nöa ®Çu thÕ kû XIX, NXB Khoa häc x· héi, H. 1986.

336

huyÖn Giao Thuû (bÊy giê bao gåm c¶ hai huyÖn Xu©n Trêng vµ Giao Thuû ngµy nay). NghÜa qu©n ®· ®¸nh nhiÒu trËn lín g©y thiÖt h¹i nÆng cho qu©n triÒu ®×nh. Më ®Çu lµ çc trËn ®¸nh ®ån Trµ Lý vµ L©n H¶i (hai cöa biÓn quan träng cña trÊn Nam §Þnh) giÕt chÕt hai viªn thñ ngù lµ §Æng §×nh Miªn vµ NguyÔn Trung DiÔn. TiÕp ®ã nghÜa qu©n më réng ®Þa bµn ra çc huyÖn ven biÓn Th¸i B×nh, th¾ng lín ë trËn Cån Tiªn (nay thuéc huyÖn TiÒn H¶i tØnh Th¸i B×nh), giÕt chÕt TrÊn thñ Nam §Þnh lµ Lª MËu Cóc. TriÒu ®×nh cö nhiÒu tíng giái nh Tr¬ng Phóc §Æng, Tr¬ng V¨n Minh, NguyÔn C«ng Trø, NguyÔn §øc NhuËn..., huy ®éng binh lùc lín ®µn ¸p, nhng ®Òu thÊt b¹i. NghÜa qu©n tiÕp tôc th¾ng lín trong trËn Phó Cèc (Vò Tiªn, nay lµ Vò Th - Th¸i B×nh) giÕt chÕt phã VÖ uý NguyÔn V¨n TruyÒn vµ Qu¶n phñ TrÇn V¨n Th¹c, råi kÐo vÒ bao v©y phñ thµnh KiÕn X¬ng; trËn Cæ Trai (Nghi D¬ng, nay lµ KiÕn Thuþ - H¶i Phßng). TriÒu ®×nh tËp trung mét lùc lîng qu©n tinh nhuÖ ®Õn ®µn ¸p, nghÜa qu©n l¹i bÝ mËt rót vÒ ho¹t ®éng ë vïng phñ KiÕn X¬ng (Th¸i B×nh) vµ phñ Thiªn Trêng (Nam §Þnh). Kho¶ng ®Çu n¨m 1827, tríc søc Ðp cña qu©n triÒu ®×nh nghÜa qu©n lui vÒ vïng Trµ Lò.

Vµo ®Çu thÕ kû XIX Trµ Lò lµ mét x· lín gåm 3 th«n lµ Trµ B¾c - nay lµ x· Xu©n B¾c, Trµ §«ng - nay lµ x· Xu©n Ph¬ng, vµ Trµ Trung - nay lµ x· Xu©n Trung, ®Òu thuéc huyÖn Xu©n Trêng. Th«n Phó Nhai n»m gi÷a x· Trµ Lò. Trµ Lò lµ mét vïng tròng, kªnh m¬ng dµy ®Æc, næi lªn lµ mét sè cån b·i. Ngay khi cßn trong giai ®o¹n chuÈn bÞ vµ khi cuéc khëi nghÜa míi bïng næ Trµ Lò ®· ®ãng vai trß c¨n cø ®Þa buæi ®Çu cña nghÜa qu©n. §Õn ®©y nghÜa qu©n quyÕt ®Þnh x©y dùng c¨n cø Trµ Lò thµnh ph¸o ®µi cè thñ chèng l¹i qu©n triÒu ®×nh. Mét hÖ thèng phßng thñ kh¸ kiªn cè ®îc gÊp rót x©y dùng, trong ®ã ®¹i b¶n doanh ®îc ®Æt t¹i th«n Phó Nhai.

Khi triÒu ®×nh tËp trung binh lùc lín bao v©y c¨n cø Trµ Lò, nghÜa qu©n bÞ ®Èy vµo thÕ bÊt lîi vµ mÆc dï ®· chiÕn ®Êu dòng c¶m nhng cuèi cïng ®· bÞ ®µn ¸p. Phan B¸ Vµnh bÞ b¾t nh-ng trªn ®êng gi¶i vÒ B¾c Thµnh «ng ®· tù tö. Mét sè tíng lÜnh kh¸c còng bÞ b¾t, bÞ xö tö d· man. Cuéc khëi nghÜa thÊt b¹i, Minh M¹ng cho qu©n triÖt h¹ lµng Trµ Lò.

Cuéc khëi nghÜa Phan B¸ Vµnh còng nh toµn bé phong trµo n«ng d©n khëi nghÜa díi thêi NguyÔn tríc sau ®Òu bÞ ®µn ¸p. Tuy nhiªn sù ph¸t triÓn rÇm ré cña phong trµo nãi chung, còng nh trªn ®Þa bµn Nam §Þnh nãi riªng, chÝnh lµ sù ph¶n øng m¹nh mÏ

337

cña çc tÇng líp nh©n d©n tríc çc chÝnh s¸ch cai trÞ cña nhµ NguyÔn, ph¶n ¸nh sù bÊt æn cña t×nh t×nh kinh tÕ - x· héi thêi kú nµy. MÆc dï thÊt b¹i, çc cuéc næi dËy ®ã trong ®ã khëi nghÜa Phan B¸ Vµnh lµ mét trêng hîp tiªu biÓu, mét lÇn n÷a kh¼ng ®Þnh tinh thÇn quËt khëi vµ n¨ng lùc to lín cña giai cÊp n«ng d©n ViÖt Nam.

338

Ch¬ng IVTõ khi Ph¸p x©m lîc

®Õn khi thµnh lËp §¶ng

I. Phong trµo chèng Ph¸p ë Nam §Þnh trong nöa cuèi thÕ kû XIX

Tõ gi÷a thÕ kû XVIII, çc quèc gia ë T©y ¢u chuyÓn tõ chÕ ®é phong kiÕn sang chÕ ®é t b¶n chñ nghÜa. Chñ nghÜa t b¶n ®îc h×nh thµnh, cïng víi nã lµ mét nÒn kinh tÕ s¶n xuÊt hµng ho¸ ph¸t triÓn. H¬n lóc nµo hÕt, giíi t b¶n T©y ¢u cÇn cã nguyªn liÖu vµ thÞ trêng tiªu thô hµng ho¸. Ch©u ¢u dêng nh qu¸ nhá bÐ tríc nh÷ng tham väng kh«ng cïng cña giíi t b¶n. Vµ nh vËy, cïng víi sù h×nh thµnh cña chñ nghÜa t b¶n lµ sù ra ®êi chñ nghÜa thùc d©n. Çc quèc gia chËm tiÕn cña ph¬ng §«ng trë thµnh mét ®Þa chØ hÊp dÉn. Tµu chiÕn vµ ®¹i b¸c lµ biÓu trng søc m¹nh cña ph-¬ng T©y trªn con ®êng chinh phôc çc quèc gia ph¬ng §«ng.

Trong cuéc ®ua tranh quyÕt liÖt nh»m t×m kiÕm thÞ trêng vµ thuéc ®Þa ë ViÔn §«ng cïng víi çc níc t b¶n Anh, T©y Ban Nha, Bå §µo Nha, Hµ Lan..., thùc d©n Ph¸p t×m ®Õn ViÖt Nam muén h¬n, nhng b¸m ch¾c h¬n.113 Còng nh nhiÒu níc thùc d©n kh¸c, thùc d©n Ph¸p triÖt ®Ó sö dông c«ng thøc kinh ®iÓn cña chñ nghÜa thùc d©n lµ “gi¸o sü- th¬ng nh©n- binh lÝnh” trong qu¸ tr×nh x©m lîc níc ta.

Sau mét thêi gian dµi chuÈn bÞ, ngµy 1 th¸ng 9 n¨m 1858, liªn qu©n Ph¸p - T©y Ban Nha næ sóng tÊn c«ng §µ N½ng, më ®Çu cuéc chiÕn tranh chinh phôc v¬ng quèc §¹i Nam.114 Hµnh ®éng x©m lîc nµy cña chóng ®· ®Æt vËn mÖnh cña toµn d©n

113 Cã thÓ coi viÖc ngêi Bå §µo Nha ®¸nh chiÕm ®¶o Goa vµo n¨m 1511 lµ çi mèc lÞch sö ®¸nh ®Êu sù khëi ®Çu cña qu¸ tr×nh x©m thùc cña thùc d©n T©y ¢u ë khu vùc §«ng Nam ¸. TiÕp sau ®ã çc quÇn ®¶o mµ ngµy nay gäi lµ PhilÝppin vµ In®«nªxia còng lÇn lît r¬i vµo tay T©y Ban Nha vµ Hµ Lan. §Õn nöa sau thÕ kû XIX hÇu hÕt çc v¬ng quèc ë khu vùc, trõ Xiªm (Th¸i Lan) ®Òu bÞ thùc d©n ph¬ng T©y chinh phôc vµ n« dÞch. Theo nhiÒu nguån sö liÖu th× tõ cuèi thÕ kû XVI, ®Çu thÕ kû XVII nhiÒu th¬ng nh©n vµ gi¸o sü ph¬ng T©y ®· ®Õn xø §µng Ngoµi, trong ®ã cã ®Þa bµn Nam §Þnh, bu«n b¸n vµ truyÒn b¸ ®¹o C¬ §èc, nhng ph¶i ®Õn sau khi gi¸o sü Pigneau de BÐhaine (B¸ §a Léc) chÝnh thøc cam thiÖp s©u vµo cuéc "phôc quèc" cña NguyÔn ¸nh th× ©m mu x©m thùc cña ngêi Ph¸p ®èi víi ViÖt Nam míi trë nªn râ rµng.

339

téc ta tríc thö th¸ch sèng cßn. Hoµ cïng víi cuéc kh¸ng chiÕn anh dòng cña c¶ níc, nh©n d©n Nam §Þnh ®· ®ãng gãp mét phÇn xøng ®¸ng.

1. Phong trµo "Nam tiÕn" do Ph¹m V¨n NghÞ khëi xíng (1860)

§µ N½ng bÞ tÊn c«ng, ®iÒu ®ã cã nghÜa r»ng nÒn ®éc lËp d©n téc, chñ quyÒn ®Êt níc bÞ ®e do¹. Do vËy m©u thuÉn c¬ b¶n næi lªn hµng ®Çu lµ m©u thuÉn gi÷a toµn thÓ d©n téc ViÖt Nam víi thùc d©n Ph¸p. C¶ níc ®· dån søc cho mÆt trËn §µ N½ng. TriÒu ®×nh HuÕ ®· t¨ng viÖn vµ ®iÒu NguyÔn Tri Ph¬ng tõ Nam bé ra x©y thµnh, ®¾p luü ®Ó ng¨n c¶n bíc tiÕn qu©n cña ®Þch, kh«ng cho chóng trµn vµo ®Êt liÒn. Çc cuéc chiÕn ®Êu chèng thùc d©n Ph¸p ë §µ N½ng biÓu hiÖn râ h×nh ¶nh ®oµn kÕt d©n téc, vua t«i, qu©n d©n tríc giê phót ®Êt níc l©m nguy.

Qu©n Ph¸p nh÷ng tëng dïng chiÕn lîc “tèc chiÕn, tèc th¾ng” chiÕm §µ N½ng, sau ®ã tiÕn qu©n ra ®¸nh HuÕ, buéc triÒu NguyÔn ®Çu hµng. Nhng t¹i ®©y chóng ®· bÞ sa lÇy vµ buéc ph¶i thay ®æi chiÕn lîc tÊn c«ng. §Çu n¨m 1859, qu©n Ph¸p chän Gia §Þnh, mét vïng ®Êt xa kinh ®« HuÕ, lµm ®iÓm ®ét ph¸ míi.

TiÕng sóng kh¸ng Ph¸p ë b¸n ®¶o S¬n Trµ, §µ N½ng ®· väng ra ®Êt B¾c, ®Õn víi nh©n d©n Nam §Þnh. Mïa thu n¨m 1859, Hoµng gi¸p TiÕn sÜ Ph¹m V¨n NghÞ,115 ®èc häc Nam §Þnh ®· göi “Trµ S¬n kh¸ng sí” ®Õn vua Tù §øc ®Ó bµy tá nguyÖn väng cµng quyÕt t©m kh¸ng chiÕn cña sÜ d©n Nam §Þnh vµ ®Ò 114 Lùc lîng cña qu©n Ph¸p trong cuéc tÊn c«ng vµo §µ N½ng gåm cã kho¶ng 2500 qu©n, 13 chiÕn thuyÒn, trang bÞ vò khÝ hiÖn ®¹i, do ®« ®èc Ri-g«n ®ê Gi¬nui chØ huy. Víi lý do triÒu ®×nh HuÕ b¾t gi÷ gi¸o sÜ cña hä, T©y Ban Nha còng gãp thªm mét chiÕn thuyÒn vµ 450 binh sÜ.115 Ph¹m V¨n NghÞ (1805 - 1881), ngêi th«n Tam Quang, x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh. ¤ng ®Ëu tó tµi (n¨m 1825), cö nh©n (n¨m 1837) vµ hoµng gi¸p tiÕn sÜ (n¨m 1838). N¨m 1840, «ng ®îc cö lµm tri phñ Lý Nh©n. N¨m 1848, «ng ço quan vÒ quª më trêng d¹y häc. Häc trß ®Õn häc thÇy Ph¹m V¨n NghÞ rÊt ®«ng. NhiÒu ngêi trong sè häc trß ®ã ®· tiÕp nhËn ®îc tinh thÇn yªu níc cña thÇy vµ trë thµnh nh÷ng ngêi tæ chøc, chØ huy nhiÒu phong trµo chèng Ph¸p nh: Ph¹m Nh©n Lý, NguyÔn Cao, Tèng Duy T©n, §ç Huy LiÖu… N¨m 1857, «ng ®îc triÒu ®×nh HuÕ cöa lµm ®èc häc Nam §Þnh. N¨m 1859, «ng göi "Trµ S¬n kh¸ng sí" lªn vua Tù §øc ®Ó biÓu thÞ tinh thÇn kh¸ng chiÕn, sau ®ã «ng tæ chøc ®oµn qu©n "Nam tiÕn" ®¸nh Ph¸p. N¨m 1873, qu©n Ph¸p ®¸nh B¾c Kú lÇn thø nhÊt, «ng ®· tæ chøc nh©n d©n ®¸nh Ph¸p t¹i Phong Doanh, ý Yªn (Nam §Þnh). ¤ng mÊt ngµy 11 th¸ng 1 n¨m 1881 (tøc ngµy 12 th¸ng ch¹p n¨m Canh Th×n).

340

nghÞ cho phÐp «ng lËp mét ®éi nghÜa binh vµo chiÕn trêng ®¸nh giÆc. MÆc dï “Trµ S¬n kh¸ng sí” cña «ng kh«ng ®îc Tù §øc chÝnh thøc phª chuÈn, nhng víi tinh thÇn yªu níc vµ ý thøc tr¸ch nhiÖm cña mét kÎ sÜ tríc vËn mÖnh d©n téc, Ph¹m V¨n NghÞ vÉn ®øng ra gi¬ng cao cê nghÜa, chiªu binh vµo Nam ®¸nh Ph¸p. Tríc ®©y, dùa vµo bµi th¬ “Qu©n hµnh ®å gian tù thuËt” ngêi ta míi chØ cã thÓ ®o¸n ®Þnh qu©n sè cña ®éi nghÜa binh Êy vµo kho¶ng h¬n 300 ngêi.

“Tam b¸ch tinh binh, nhÊt tíng kúThiªn thanh ®¸o xø hiÓm thµnh di.”(Qu©n giái ba tr¨m mét ngän cêOai trêi hiÓm mÊy còng b¨ng qua).116

Nhng c¨n cø trªn mét sè tµi liÖu ®¸ng tin cËy, chóng ta cã thÓ biÕt cô thÓ h¬n vÒ ®éi qu©n cña Ph¹m V¨n NghÞ. Mét b¶n dô cña Tù §øc, do çc quan ë Néi çc lµ Ph¹m Phó Thø, Vò Xu©n X¸n, NguyÔn V¨n ... sao chÐp l¹i, ®Ò ngµy 17 th¸ng 3 n¨m Tù §øc thø 13 (tøc ngµy 17 th¸ng 4 n¨m 1860) ®· cho chóng ta biÕt ®îc nh sau: “Ph¹m V¨n NghÞ, ®èc häc Nam §Þnh, tu©n phông minh dô, chiªu mé th©n biÒn binh dòng 365 ngêi xin vµo qu©n thø Qu¶ng Nam ®Ó ®¸nh giÆc”.117 Nh vËy, ®éi nghÜa binh cña Ph¹m V¨n NghÞ cã tÊt c¶ 365 ngêi. Thµnh phÇn tham dù ®éi nghÜa binh lµ nh÷ng v¨n th©n, sü phu, cã ngêi tõng ®ç ®¹t cao (trong ®ã cã 5 cö nh©n vµ 8 tó tµi), häc trß, n«ng d©n ë Nam §Þnh vµ çc tØnh phô cËn nh Hµ Nam, Ninh B×nh. §oµn nghÜa binh cña «ng ®îc chia thµnh 3 ®¹o, 7 ®éi. §Ých th©n Ph¹m V¨n NghÞ chØ huy ®¹o trung qu©n. TiÒn ®¹o do ¸n s¸t Ph¹m V¨n Xêng vµ hËu qu©n do Phã b¶ng §Æng Ngäc CÇu chØ huy. Nh©n d©n Nam §Þnh ®· ®ãng gãp hµng v¹n quan tiÒn ®Ó mua s¾m vò khÝ, l¬ng thùc cho nghÜa qu©n.118

116 Ph¹m V¨n NghÞ: Qu©n hµnh ®å gian tù thuËt, in trong: NguyÔn V¨n HuyÒn (chñ biªn): Hoµng gi¸p tam ®¨ng Ph¹m V¨n NghÞ, th©n thÕ vµ sù nghiÖp, Së V¨n ho¸ Th«ng tin Nam Hµ, 1996, tr. 90.117 Bµi Dô cña vua Tù §øc, dÉn theo Lª Ng©n Giang: Ph¹m V¨n NghÞ víi phong trµo chèng Ph¸p cña nh©n d©n Nam Hµ vµ Ninh B×nh cuèi thÕ kû 19, LuËn ¸n tèt nghiÖp ®¹i häc, 1972, ký hiÖu LV 214, T liÖu khoa LÞch sö, trêng §¹i häc Khoa häc X· héi vµ Nh©n V¨n, H, tr. 18. Xem thªm TrÞnh Nhu: VÒ phong trµo chèng Ph¸p x©m lîc cuèi thÕ kû XIX ë Hµ Nam Ninh, NCLS, sè 3, 1977, tr. 43.118 Xem thªm NguyÔn V¨n HuyÒn (chñ biªn), s®d, tr. 16.

341

§îc sù ñng hé to lín vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn cña nh©n d©n, ®éi nghÜa binh ®· h¨ng h¸i luyÖn tËp, ngµy ®ªm chuÈn bÞ chiÕn ®Êu sèng cßn víi qu©n thï.

Ngµy 22 th¸ng 2 n¨m 1860 ®oµn nghÜa binh lµm lÔ xuÊt qu©n t¹i nhµ Häc chÝnh Nam §Þnh. §«ng ®¶o nh©n d©n vµ sü phu thµnh Nam ®· ®Õn tiÔn ®a hä, göi g¾m vµo ®oµn nghÜa binh quyÕt t©m chèng giÆc vµ niÒm tin chiÕn th¾ng. Sau mét th¸ng hµnh binh, ngµy 21 th¸ng 3 n¨m 1860, ®oµn nghÜa binh tíi HuÕ. Lóc ®ã t×nh h×nh chiÕn sù ®· thay ®æi. Qu©n Ph¸p ®· rót khái §µ N½ng, chuyÓn híng vµo phÝa Nam tÊn c«ng thµnh Gia §Þnh. ChiÕn trêng ®· lïi xa vµo phÝa Nam ®Õn 800 km. Nhng víi lßng yªu níc, kh«ng ng¹i gian khã, Ph¹m V¨n NghÞ cïng ®oµn nghÜa binh vÉn xin triÒu ®×nh cho vµo Nam ®¸nh giÆc. Tuy nhiªn, nguyÖn väng chÝnh ®¸ng Êy cña ®oµn nghÜa binh ®· kh«ng ®îc vua Tù §øc chÊp thuËn. Sù kiÖn nµy ®· bíc ®Çu béc lé m©u thuÉn gi÷a tinh thÇn kiªn quyÕt kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n víi th¸i ®é b¹c nhîc, cÇu hoµ cña triÒu NguyÔn, ®øng ®Çu lµ vua Tù §øc. Ph¹m V¨n NghÞ ®· ghi l¹i t©m t uÊt øc cña m×nh trong mét bµi c¶m hoµi nh sau:

SÜ hoµi phÉn kÝch t¬ng tiÒn v·n§Õ chuÈn gian lao th¶ høa håi.(Muèn tiÕn, qu©n ®ang ®Çy phÉn khÝchCho vÒ, vua nh÷ng ng¹i gian lao).119

Tuy vua Tù §øc kh«ng cho ®éi qu©n cña Ph¹m V¨n NghÞ vµo Nam chiÕn ®Êu, song «ng ta còng kh«ng thÓ kh«ng kh¼ng ®Þnh tinh thÇn yªu níc cña hä: “Nay nghÜ ®¬ng lóc bê biÓn cã giÆc, bän hä míi nghe cã chiÕu chØ lµm theo viÖc nghÜa, h¨ng h¸i diÖt thï. Tuy sè qu©n kh«ng nhiÒu, l¹i cha cã c«ng tr¹ng ®¸nh giÆc, nhng cã lßng diÖt ®Þch, thËt còng ®¸ng khen”.120

MÆc dï nguyÖn väng ®îc vµo Nam chiÕn ®Êu kh«ng thµnh vµ bÞ buéc trë vÒ quª, nhng hµnh ®éng nghÜa cö cña ®oµn qu©n Nam tiÕn ®ã ®· biÓu thÞ tÊm lßng yªu níc nång nµn, tinh thÇn ®oµn kÕt d©n téc chèng giÆc ngo¹i x©m cña nh©n d©n Nam §Þnh nãi riªng vµ sü d©n B¾c Hµ nãi chung. H×nh ®éng vµ

119 Ph¹m V¨n NghÞ: Kh©m phông chØ høa håi cung chøc thuËt hoµi, in trong: NguyÔn V¨n HuyÒn (chñ biªn), s®d, tr. 93.120 Bµi Dô cña vua Tù §øc, dÉn theo TrÞnh Nhu: VÒ phong trµo chèng Ph¸p x©m lîc cuèi thÕ kû XIX ë Hµ Nam Ninh, NCLS, sè 3, 1977, tr. 43.

342

ý chÝ kiªn quyÕt chèng giÆc cña Ph¹m V¨n NghÞ vµ sü d©n thµnh Nam ®· ®i vµo lÞch sö d©n téc nh mét biÓu tîng s¸ng ngêi cña chñ nghÜa yªu níc ViÖt Nam.

2. Phong trµo kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n Nam §Þnh khi thùc d©n Ph¸p ®¸nh chiÕm B¾c Kú lÇn thø nhÊt (1873)

Trong thêi gian Ph¹m V¨n NghÞ rong ruæi trªn ®êng Nam tiÕn, TiÕn sÜ Do·n Khª, §èc häc míi ë Nam §Þnh cïng víi çc Gi¸o thô, HuÊn ®¹o, Tri huyÖn cña Nam §Þnh kÞch liÖt ph¶n ®èi triÒu ®×nh nghÞ hoµ ®èi víi giÆc Ph¸p.121 Sù kiÖn nµy ®· më ®Çu cho phong trµo cña nh©n d©n ph¶n ®èi triÒu ®×nh HuÕ cÇu hoµ víi Ph¸p.

§øng tríc cuéc tÊn c«ng x©m lîc cña giÆc Ph¸p triÒu ®×nh HuÕ tá ra hÕt søc lóng tóng, kh«ng biÕt vµ kh«ng d¸m dùa vµo d©n, l¹i bÞ ph©n ho¸ thµnh n¨m bÌ b¶y çnh. Ph¸i chñ chiÕn vµ chñ hoµ tranh biÖn gay g¾t víi nhau vÒ kÕ s¸ch chèng giÆc, cuèi cïng ph¸i chñ hoµ th¾ng thÕ vµ triÒu ®×nh ®· quyÕt ®Þnh ký hiÖp íc Nh©m TuÊt (1862), c¾t 3 tØnh miÒn §«ng Nam Bé (Gia §Þnh, §Þnh Têng, Biªn Hoµ) cïng víi quÇn ®¶o C«n L«n cho Ph¸p. Mét phÇn m¸u thÞt cña Tæ quèc ta lät vµo tay thùc d©n Ph¸p. D©n chóng c¶ níc hÕt søc phÉn uÊt vµ bÊt b×nh; ®Æc biÖt lµ çc nho sü, nh÷ng ngêi lu«n tr¨n trë víi vËn mÖnh ®Êt níc. Th¸ng 11 n¨m 1864, sÜ tö trêng thi Nam §Þnh kh«ng hÑn mµ gÆp ®· cïng víi sÜ tö trêng thi Hµ Néi vµ Thõa Thiªn ph¶n ®èi triÒu ®×nh ký HiÖp íc Nh©m TuÊt b»ng çch kh«ng chÞu vµo trêng thi, hß la ®ßi ho·n kú thi H¬ng, viÕt nh÷ng lêi ph¶n ®èi lªn têng vµ cöa trêng thi. LÇn ®ã, nh÷ng ngêi khëi xíng ®· bÞ b¾t giam. ë Nam §Þnh hai sü tö §ç V¨n §Þnh vµ NguyÔn Huy §¹t ®· bÞ ph¹t ®ßn v× nh÷ng hµnh ®éng yªu níc nãi trªn.

Cuéc ®Êu tranh cña sÜ tö trêng Nam vµ çc trêng thi kh¸c lµ mét sù kiÖn lÞch sö cã ý nghÜa ®Æc biÖt. §èi víi nho sÜ th× trung qu©n lµ ®øc lín, ®øng ®Çu trong c¬ng thêng Nho gi¸o. ViÖc çc sÜ tö tÈy chay trêng thi rÊt cã thÓ bÞ khÐp vµo téi khi qu©n vµ bÞ ph¹t rÊt nÆng, nhng th«ng qua hµnh ®éng cña m×nh, hä ®· chøng tá ý thøc s½n sµng ®Æt lßng yªu níc vµ ý thøc tríc d©n téc lªn trªn ch÷ trung qu©n thiÓn cËn vµ mï qu¸ng.

121 D¬ng Kinh Quèc: Sù kiÖn lÞch sö ViÖt Nam 1858- 1945, tËp 1, NXB Khoa häc x· héi, Hµ Néi.1981, tr 17.

343

N¨m 1867, sau khi miÒn Lôc tØnh giµu cã lät vµo tay qu©n Ph¸p, nh©n d©n Nam §Þnh díi sù khëi xíng cña çc th©n hµo, sÜ phu ®· tù tæ chøc çc ®éi d©n binh, s½n sµng ®¸nh Ph¸p nÕu chóng tÊn c«ng ra B¾c kú.

Sau khi thùc d©n Ph¸p t¹m thêi cñng cè ®îc bé m¸y cai trÞ trªn ®Êt Nam kú, chóng liÒn më “cuéc viÔn chinh B¾c kú lÇn thø nhÊt” (n¨m 1873) mµ môc tiªu chñ yÕu lµ ®¸nh chiÕm Hµ Néi vµ Nam §Þnh. NÕu chiÕm ®îc hai vïng nµy chóng coi nh ®· lµm chñ toµn bé vïng ch©u thæ s«ng Hång vèn ®«ng d©n, nhiÒu cña. Víi chiÕn dÞch nµy, Ph¸p muèn b¾n mét mòi tªn tróng hai ®Ých: buéc triÒu ®×nh HuÕ ký mét hiÖp íc thõa nhËn chñ quyÒn cña Ph¸p ë Nam kú vµ th¨m dß sù ph¶n øng cña nhµ Thanh (Trung Quèc).

Sau khi chiÕm ®îc Hµ Néi (20 - 11 - 1873), G¸cniª (Fransis Garnier) më réng vïng chiÕm ®ãng b»ng çch tiÕn ®¸nh çc tØnh phÝa §«ng vµ Nam Hµ Néi. Chóng chiÕm Hng Yªn (23 - 11), Phñ Lý (26 - 11), Ninh B×nh (5 - 12). Ngµy 17 th¸ng 12 n¨m 1873, G¸cniª héi qu©n chiÕm ®¸nh thµnh Nam §Þnh theo hai híng T©y vµ Nam víi mét lùc lîng hçn hîp gåm 111 tªn.

Tríc khi qu©n Ph¸p ®Æt ch©n ®Õn quª h¬ng m×nh, nh©n d©n Nam §Þnh ®· chñ ®éng tæ chøc kh¸ng chiÕn. Díi sù l·nh ®¹o cña Ph¹m V¨n NghÞ vµ mét sè quan l¹i yªu níc, nh©n d©n ®· x©y dùng mét phßng tuyÕn chÆn giÆc t¹i ng· ba s«ng §éc Bé (n¬i s«ng §µo ®æ vµo s«ng §¸y), cöa ngâ tõ Ninh B×nh vµo Nam §Þnh. Binh lÝnh ë ®ån Phï Sa (x· Hoµng Nam, NghÜa Hng) do NguyÔn V¨n Lîi chØ huy còng hîp søc víi çnh qu©n ë §éc Bé cïng ®¸nh giÆc. Lùc lîng nghÜa qu©n ®îc bè trÝ, dµn thµnh thÕ trËn ë hai bªn bê s«ng ®Ó ®¸nh ®Þch. §Ó hç trî cho nghÜa qu©n, Ph¹m V¨n NghÞ ®· vËn ®éng nh©n d©n ®ãng gãp tre, gç lµm thµnh mét kÌ lín chÆn ngang dßng s«ng §¸y nh»m ng¨n chÆn bíc tiÕn c«ng cña ®Þch.

TiÕp nèi phßng tuyÕn §éc Bé, trªn khóc s«ng VÞ Hoµng (®o¹n ch¶y s¸t thµnh Nam §Þnh), lùc lîng d©n binh do §Æng Huy Trinh, cha con NguyÔn V¨n Hé vµ b¸ hé TrÇn ChÝ ThiÖn chØ huy còng ®· bè trÝ mét trËn ®Þa ®¸nh giÆc. ThÕ trËn chiÕn tranh nh©n d©n ®îc gi¨ng s½n, nh©n d©n Nam §Þnh trong t thÕ s½n sµng chiÕn ®Êu víi qu©n x©m lîc ®Ó b¶o vÖ xãm lµng, quª h¬ng. Ngµy 10 - 12 - 1873, tµu chiÕn Xcãocpi«ng (Scorpion), sau khi tham chiÕn t¹i Hµ Néi vµ Ninh B×nh, ®· xu«i theo dßng s«ng §¸y xuèng VÜnh TrÞ.

344

T¹i VÜnh TrÞ, chóng ®· bÞ ®¹o d©n binh do Ph¹m §¨ng Hµi (con Ph¹m V¨n NghÞ) chØ huy chÆn ®¸nh. Tuy nhiªn, tµu chiÕn ®Þch vÉn vît qua chiÕn tuyÕn nµy vµ ®i tíi vïng §éc Bé. Khi ®Õn ng· ba §éc Bé, qu©n ®Þch lät vµo trËn ®Þa mai phôc s½n cña qu©n ta. Chóng ®· bÞ qu©n cña Ph¹m V¨n NghÞ vµ NguyÔn V¨n Lîi tÊn c«ng d÷ déi. Tµu Xcoãcpi«ng bÞ m¾c kÑt bëi çc kÌ chÆn trªn s«ng vµ trë thµnh môc tiªu khai ho¶ cho çc lo¹i sóng cña nghÜa qu©n ®îc bè trÝ s½n ë hai bªn bê s«ng. Hai bªn giao chiÕn kÞch liÖt tõ kho¶ng 2 giê ®Õn 5 giê chiÒu. MÆc dï ®· b¾n bÞ th¬ng tµu Xcoãcpi«ng, tiªu diÖt mét sè tªn ®Þch, nhng cuèi cïng, do chªnh lÖch vÒ ho¶ lùc, qu©n ta ®· ph¶i rót lui, cßn qu©n ®Þch ®· ph¸ ®îc rµo c¶n trªn s«ng §µo, tiÕn vÒ thµnh Nam §Þnh.122

9 giê s¸ng ngµy 11 - 12 - 1873, tµu Xcoãcpi«ng ®· tiÕn gÇn ®Õn thµnh Nam §Þnh. Tríc khi ®Õn ®îc thµnh, chóng ®· bÞ chÆn ®¸nh quyÕt liÖt t¹i TiÓu Cèc. Quan binh cïng víi nhãm d©n binh do Ng« Lý DiÖn chØ huy ®· n· sóng vµo tµu giÆc, b¾n g·y cét buåm vµ cét thu l«i cña ®Þch. Tuy bÞ chÆn ®¸nh vµ thiÖt h¹i, nh-ng qu©n Ph¸p vÉn vît qua chiÕn tuyÕn, chia qu©n thµnh 3 mòi tiÕn lªn bê. §ãn ®îi chóng ë bê s«ng cã çc to¸n qu©n cña hµo môc §Æng Huy Trinh, NguyÔn V¨n Hé vµ TrÇn ChÝ ThiÖn. Ph¶i vÊt v¶ l¾m qu©n ®Þch míi lªn ®Õn bê. G¸cniª quyÕt ®Þnh tËp trung binh lùc c«ng ph¸ d÷ déi mÆt §«ng vµ Nam thµnh. HiÖp qu©n TrÇn VÜnh Çt, suÊt ®éi Ng« Lý DiÖn trùc tiÕp chØ huy chiÕn ®Êu trªn têng thµnh vµ ®· anh dòng hy sinh. TiÒn binh §Æng Huy Trinh bÞ ®Þch b¾t vµ giÕt h¹i v× «ng quyÕt kh«ng cam chÞu ®Çu hµng. Sau vµi giê chiÕn ®Êu gi÷ thµnh, ®Õn 1 giê tra ngµy 11 th¸ng 12 n¨m 1873 thµnh Nam r¬i vµo tay qu©n Ph¸p lÇn thø nhÊt.

T¹i trËn chiÕn kÞch liÖt nµy ®· ghi nhËn nhiÒu tÊm g¬ng hi sinh anh dòng cña nh÷ng ngêi con u tó cña thµnh Nam, nh NguyÔn V¨n Hé, TrÇn VÜnh Çt, Ng« Lý DiÖn, §Æng Huy Trinh cïng h¬n 100 binh sÜ kh¸c. Hä ®· t« hång lªn trang sö chèng giÆc ngo¹i x©m hµo hïng cña d©n téc ViÖt Nam nãi chung, cña m¶nh ®Êt Nam §Þnh nãi riªng.

122 Trong cuéc tÊn c«ng thµnh Nam §Þnh còng nh trong toµn bé cuéc chiÕn tranh x©m lîc níc ta thùc d©n Ph¸p ®· mua chuéc ®îc mét sè gi¸o d©n vµ gi¸o sü ®¹o C¬ §èc, lµm tay sai cho chóng. Xem NguyÔn Kh¸nh Toµn (chñ biªn), LÞch sö ViÖt Nam, tËp II, NXB Khoa häc X· héi, H, 1985, tr. 34 vµ Vò Ngäc Lý, Hµ Nam Ninh, 80 n¨m chèng thùc d©n Ph¸p x©m lîc gi¶i phãng quª h¬ng, Ban Nghiªn cøu su tÇm, Chi héi V¨n nghÖ d©n gian ViÖt Nam, Nam §Þnh, 2000, tr. 5-9.

345

Thµnh mÊt, nhng ý chÝ chiÕn ®Êu cña ngêi Nam §Þnh kh«ng mÊt. TiÕng sóng kh¸ng Ph¸p vÉn vang lªn kh¾p n¬i. NhiÒu c¨n cø kh¸ng chiÕn ®îc h×nh thµnh, tiªu biÓu lµ c¨n cø B¶o Long vµ An Hoµ.

C¨n cø kh¸ng chiÕn B¶o Long bao gåm çc lµng B¶o Long, Ch©u Ninh, Väc, çch phÝa B¾c thµnh Nam §Þnh kho¶ng 10km. Cø ®iÓm chÝnh ®îc x©y dùng trªn lµng B¶o Long (nay thuéc x· Mü Hoµ, Mü Léc). B¸ hé TrÇn ChÝ ThiÖn, ngêi tõng tham chiÕn t¹i thµnh Nam, chØ huy c¨n cø nµy. Sau khi thµnh Nam thÊt thñ, TrÇn ChÝ ThiÖn vÒ quª vËn ®éng nh©n d©n vµ tæ chøc lùc lîng kh¸ng chiÕn. ¤ng ®· ®em toµn bé tµi s¶n cña gia ®×nh ®Ó gióp ®ì cho nghÜa qu©n cã ®iÒu kiÖn kh¸ng chiÕn. Sau mét thêi gian ng¾n, B¶o Long ®· trë thµnh n¬i tËp hîp lùc lîng chiÕn ®Êu cña nh©n d©n vïng phÝa B¾c thµnh Nam §Þnh, trùc tiÕp uy hiÕp sù sèng cßn cña qu©n Ph¸p ë trong thµnh. NhËn thøc ®îc mèi nguy hiÓm tiÒm Èn ®ã, H¸c-m¨ng, viªn sÜ quan chØ huy h¬n 300 qu©n ®ån tró cña Ph¸p ë thµnh Nam §Þnh, ®· tËp hîp lùc lîng ®¸nh vµo khu c¨n cø kh¸ng chiÕn B¶o Long. Ngµy 20 th¸ng 12 n¨m 1873 qu©n ®Þch tÊn c«ng vµo B¶o Long tõ nhiÒu phÝa. T¹i ®©y, TrÇn ChÝ ThiÖn ®· trùc tiÕp chØ huy qu©n sÜ chiÕn ®Êu víi qu©n thï trong tõng ®êng lµng, ngâ xãm. ThËt kh«ng may, «ng bÞ tróng ®¹n vµ hi sinh. BÞ mÊt ngêi chØ huy, nghÜa qu©n ®· kh«ng gi÷ v÷ng ®-îc ®éi h×nh chiÕn ®Êu, ®µnh ph¶i rót lui, ph©n t¸n vÒ çc lµng xãm xung quanh.

Gièng nh TrÇn ChÝ ThiÖn, Ph¹m Nh©n Lý, mét trong nh÷ng vÞ chØ huy tõng tham gia chiÕn ®Êu ë mÆt trËn thµnh Nam, sau khi thµnh thÊt thñ, ®· trë vÒ quª h¬ng cïng víi nh©n d©n x©y dùng phong trµo kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p. Lµng An Hoµ quª «ng (nay thuéc x· Yªn B×nh, ý Yªn) ®· trë thµnh mét c¨n cø chèng Ph¸p quan träng ë Nam §Þnh. An Hoµ lµ mét vïng cã ®Þa thÕ hiÓm trë víi nhiÒu c©y cèi, cã nói Giµ ¸n ng÷, cã ®Þa bµn réng vµ cao thuËn cho viÖc ®ãng qu©n. T¹i ®©y, nghÜa qu©n ®· ®µo hµo, ®¾p luü chiÕn ®Êu kiªn cè ë phÝa Nam, n¬i ®Þch dÔ ®¸nh vµo. ChiÕn luü ®îc x©y dùng b»ng nh÷ng bøc têng ®Êt dµy vµ ®îc bao bäc bëi nh÷ng luü tre. Hµo ®îc ®µo s©u tõ 3 ®Õn 4m. An Hoµ còng lµ n¬i nghÜa qu©n tÝch tr÷ qu©n l¬ng, chÕ t¹o khÝ giíi. Cã tíi h¬n 50 lß rÌn chÕ t¹o g¬m, gi¸o, vµ çc lo¹i vò khÝ kh¸c. §Ó t¨ng thªm thanh thÕ vµ lùc lîng cho nghÜa qu©n, Ph¹m Nh©n Lý ®· mêi Ph¹m V¨n NghÞ123 lªn An Hoµ cïng tham gia kh¸ng chiÕn 123 Ph¹m Nh©n Lý lµ häc trß cña Ph¹m V¨n NghÞ.

346

chèng Ph¸p. §inh C«ng Tr¸ng ®ang l·nh ®¹o nghÜa qu©n ë Thanh Liªm còng h¨ng h¸i kÐo qu©n vÒ tô häp. An Hoµ nhanh chãng trë thµnh n¬i tËp trung lùc lîng kh¸ng chiÕn cña c¶ mét vïng réng lín, ®«ng d©n c. Lùc lîng nghÜa qu©n cã lóc lªn tíi 7.000 ngêi.

Kh«ng chÞu ngåi khoanh tay ®îi giÆc ®Õn, nghÜa qu©n An Hoµ díi sù chØ huy cña Ph¹m V¨n NghÞ, Ph¹m Nh©n Lý, §inh C«ng Tr¸ng, ®· chñ ®éng tæ chøc nhiÒu trËn ®¸nh trªn ®Þa bµn hai huyÖn ý Yªn vµ Vô B¶n, tiªu biÓu lµ nh÷ng trËn ®¸nh vµo An Léc, sµo huyÖt cña bän ph¶n ®éng, tay sai cña thùc d©n, t¹i Môa (ý Yªn), DÇn (Vô B¶n)… Sau nh÷ng ®ßn tÊn c«ng m¹nh cña nghÜa qu©n, ®Þch ®· nhËn thÊy cÇn ph¶i tËp trung binh lùc triÖt ph¸ c¨n cø nguy hiÓm nµy. Khi qu©n giÆc tíi, nghÜa qu©n ®· chiÕn ®Êu v« cïng anh dòng, hä dùa vµo hÖ thèng chiÕn luü ®Ó ®¸nh tr¶ quyÕt liÖt nh÷ng ®ît tiÕn c«ng cña ®Þch. Song cuèi cïng do bÊt lîi vÒ t¬ng quan vÒ ho¶ lùc vµ ph¬ng tiÖn chiÕn ®Êu nªn nghÜa qu©n ®· buéc ph¶i rót lui ®Ó b¶o toµn lùc lîng vµ chuyÓn sang nh÷ng vïng kh¸c tiÕp tôc chiÕn ®Êu.

Trong khi phong trµo chiÕn ®Êu cña nh©n d©n B¾c Kú nãi chung, nh©n d©n Nam §Þnh nãi riªng ®ang diÔn ra quyÕt liÖt, g©y cho qu©n Ph¸p nhiÒu khã kh¨n th× triÒu NguyÔn l¹i ký víi Ph¸p HiÖp íc ngµy 15 - 3 - 1874, c¾t h¼n cho Ph¸p 6 tØnh Nam Kú, më cöa s«ng Hång vµ mét sè c¶ng ®Ó cho ngêi Ph¸p vµo bu«n b¸n. TiÕp ®Õn, vµo th¸ng 8 n¨m 1874, Tù §øc l¹i ký thªm HiÖp íc th¬ng m¹i, c«ng nhËn ®éc quyÒn th¬ng m¹i cña Ph¸p ë ViÖt Nam. Nh vËy, mét lÇn n÷a, triÒu NguyÔn ®· tù t¸ch ra khái phong trµo ®Êu tranh cña d©n téc, ®i ngîc l¹i víi nguyÖn väng vµ ý chÝ quyÕt chiÕn cña nh©n d©n. Nguy h¹i h¬n, triÒu ®×nh cßn ra lÖnh gi¶i gi¸p çc ®éi nghÜa binh ë Nam kú vµ cÊm ®o¸n viÖc thµnh lËp çc ®éi d©n binh ë B¾c vµ Trung kú. Th¸i ®é ®Çu hµng ®ã cña vua t«i nhµ NguyÔn kh«ng thÓ nµo lµm lay chuyÓn ý chÝ s¾t ®¸ cña sÜ d©n Nam §Þnh quyÕt hy sinh b¶o vÖ quª h-¬ng. Tuy Ph¸p rót khái B¾c kú vµ Nam §Þnh, nhng nh©n d©n B¾c Kú vµ Nam §Þnh vÉn tiÕp tôc chuÈn bÞ kh¸ng chiÕn. V× vËy, khi qu©n Ph¸p tiÕn ®¸nh B¾c Kú lÇn thø hai th× phong trµo kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p l¹i bïng ph¸t m¹nh mÏ.

3. Phong trµo kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p tõ khi Ph¸p ®¸nh chiÕm B¾c Kú

347

lÇn thø hai (1882) ®Õn phong trµo CÇn V¬ngSau khi t×nh h×nh chiÕn sù ë Nam Kú t¹m æn ®Þnh, thùc

d©n Ph¸p mong muèn chiÕm lu«n c¶ vïng B¾c Kú. Chñ tr¬ng cña t b¶n Ph¸p lóc nµy lµ muèn lîi dông sù yÕu hÌn cña triÒu ®×nh HuÕ ®Ó dïng lùc lîng qu©n sù lµm ¸p lùc, buéc triÒu ®×nh ph¶i c«ng nhËn nÒn b¶o hé cña Ph¸p trong c¶ níc.

§Ó thùc hiÖn ©m mu nãi trªn, thèng ®èc Nam Kú L¬ Mia ®ê Vile (Le Myre de Villers) giao quyÒn chØ huy ®¸nh chiÕm B¾c Kú cho ®¹i t¸ h¶i qu©n Rivie (Henri RiviÌre). Ngµy 20 - 4 - 1882, Rivie göi tèi hËu th cho Hoµng DiÖu, Tæng ®èc thµnh Hµ Néi, buéc trong 3 tiÕng ®ång hå, qu©n ®éi triÒu ®×nh ph¶i h¹ vò khÝ ®Çu hµng. H¹n tr¶ lêi cha hÕt, qu©n Ph¸p ®ång lo¹t næ sóng c«ng ph¸ thµnh. ChØ sau vµi giê giao chiÕn, chóng ®· chiÕm ®îc thµnh Hµ Néi.

Rót kinh nghiÖm tõ cuéc kh¸ng chiÕn lÇn tríc, qu©n d©n Nam §Þnh ®· tÝch cùc chuÈn bÞ chiÕn ®Êu. Hä ®µo ®¾p c«ng sù, dùng chíng ng¹i vËt trªn s«ng ®Ó c¶n tÇu chiÕn ®Þch. Çc ®éi nghÜa binh ®îc thµnh lËp ë nhiÒu n¬i. Tinh thÇn chiÕn ®Êu cña nh©n d©n Nam §Þnh khiÕn qu©n Ph¸p hÕt søc dÌ chõng, ngay tªn chØ huy Rivie còng ph¶i thõa nhËn: "Çi nghiªm träng h¬n c¶, ®ã lµ Nam §Þnh. Ngay tõ khi qu©n ®éi ta ®Õn, «ng Tæng ®èc giµ l¹i cho t¨ng cêng h¬n n÷a viÖc phßng thñ («ng ta nãi lµm viÖc nµy tõ mét n¨m nay). «ng ta ®· tËp hîp ®îc nhiÒu binh lÝnh, ®· chiªu mé ®îc nh÷ng ngêi Tµu. Ngoµi nh÷ng sù kiÖn mµ chóng t«i thÊy cùc kú nghiªm träng Êy, «ng ta cßn chuÈn bÞ lµm nh÷ng chíng ng¹i vËt … Çi thµnh Êy cã th¸i ®é rÊt thï nghÞch."124

Tin qu©n Ph¸p ®¸nh chiÕm Hßn Gai vµo th¸ng 3 n¨m 1883 cµng lµm cho nh©n d©n Nam §Þnh chó ý ®Ò phßng qu©n ®Þch vµ ®Èy m¹nh c«ng viÖc chuÈn bÞ kh¸ng chiÕn h¬n n÷a. ChÝnh Rivie còng biÕt râ ®iÒu nµy: "T«i ®· chiÕm Hßn Gai, viÖc nµy cµng lµm cho th¸i ®é cña hä thªm thï nghÞch. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn Êy, t«i tÝnh ph¶i h¹ thµnh Nam §Þnh. §ã lµ mét trung t©m kh¸ng chiÕn ".125

Ngµy 23-3-1883, ®¹i t¸ Rivie ®Ých th©n chØ huy qu©n Ph¸p ®i ®¸nh Nam §Þnh víi mét lùc lîng kh¸ m¹nh gåm 10 tÇu chiÕn vµ 4 thuyÒn vËn t¶i. Chóng xuÊt qu©n tõ Hµ Néi, xu«i theo dßng s«ng Hång tiÕn vµo s«ng Ch©u. Sau khi chiÕm xong Phñ Lý (23-3-124 Th cña H. Rivie göi R©yna, ®¹i diÖn níc Ph¸p t¹i HuÕ ngµy 14/3/ 1883.125 Th cña H. Rivie göi R©yna, ®¹i biÖn níc Ph¸p t¹i HuÕ, ngµy 19/3/1883.

348

1883), ngay ngµy h«m sau qu©n ®Þch ®i theo s«ng §¸y, qua Ninh B×nh vµ tiÕn vµo vïng ®Êt Nam §Þnh. Trªn ®êng ®i, chóng héi víi hai çnh qu©n n÷a ë VÜnh TrÞ vµ §éc Bé. S¸ng ngµy 25-3-1883, qu©n Ph¸p tiÕn gÇn tíi thµnh Nam §Þnh vµ ®æ bé lªn bê, chiÕm cø §ån Thuû. Sau ®ã, Rivie göi tèi hËu th cho tæng ®èc Vò Träng B×nh yªu cÇu quan qu©n ph¶i h¹ vò khÝ vµ giao nép thµnh. §ßi hái ng¹o m¹n ®ã cña Rivie ®· bÞ quan qu©n b¸c bá.

Kh«ng nhËn ®îc th tr¶ lêi cña quan qu©n trong thµnh, 6 giê s¸ng ngµy 26-3-1883, Rivie ra lÖnh cho qu©n lÝnh næ sóng ph¸ thµnh. Nhng ngµy h«m ®ã thêi tiÕt xÊu, nªn qu©n Ph¸p chØ næ sóng gi¶ tÊn c«ng ®Ó th¨m dß chø cha thÓ tæ chøc ®¸nh lín ngay ®îc.

Ngµy h«m sau, Rivie l¹i ra lÖnh tÊn c«ng thµnh Nam §Þnh. 7 giê s¸ng lÝnh Ph¸p ®æ bé lªn bê, ®Õn 10 giê chóng ®ång lo¹t ph¸o kÝch vµo thµnh Nam §Þnh. §¸p tr¶ nh÷ng ®ît tiÕn c«ng cña qu©n Ph¸p, ®Ò ®èc Lª V¨n §iÕm vµ ¸n s¸t Hå B¸ ¤n trùc tiÕp chØ huy qu©n ®éi triÒu ®×nh phèi hîp cïng víi ®éi d©n binh gÇn 300 ngêi cña NguyÔn H÷u B¶n126 chiÕn ®Êu gi÷ thµnh. Qu©n ®Þch ®· ph¶i ®¬ng ®Çu víi søc kh¸ng cù m¹nh mÏ cña nh©n d©n thµnh Nam. Hµng tr¨m khÈu thÇn c«ng tõ trong thµnh n· ®¹n vµo chiÕn thuyÒn cña ®Þch. D©n chóng trong thµnh tù ®èt ch¸y nh÷ng khu nhµ l¸ suèt mét d¶i dµi 500m tõ phè Hµng Thao tíi §ß Quan t¹o thµnh hµng rµo löa vµ dùng çc chíng ng¹i vËt ng¨n bíc tiÕn c«ng cña ®Þch. Qu©n Ph¸p ph¶i hÕt søc vÊt v¶ míi tiÕn tíi ®-îc cæng thµnh. Trung t¸ Car« (Carreau) bÞ th¬ng g·y mét ch©n. ThÊy t×nh thÕ trë nªn nguy ngËp, Rivie cïng ®¹i uý c«ng binh §uyp¬miª (Dupommier) tËp trung qu©n c«ng ph¸ cöa §«ng (lµ cöa thµnh chÝnh) rÊt d÷ déi. §uyp¬miª ®· cho qu©n næ m×n ph¸ vì cæng thµnh råi ®¸nh trµn vµo. T¹i Cöa §«ng, qu©n d©n Nam §Þnh ®· chiÕn ®Êu hÕt søc ngoan cêng. §Ò ®èc Lª V¨n §iÕm x«ng pha gi÷a vßng löa ®¹n ®Ó chØ huy qu©n sÜ ®¸nh ®Þch. Khi bÞ tróng ®¹n vµ bÞ th¬ng rÊt nÆng ë bông, «ng ®· lÊy kh¨n chÝt ®Çu ®Ó buéc vÕt th¬ng ë bông kh«ng cho ruét lßi ra ngoµi, råi tiÕp tôc ®øng lªn chØ huy qu©n sÜ ®¸nh tr¶ qu©n Ph¸p cho ®Õn lóc trót h¬i thë cuèi cïng. ¸n s¸t Hå B¸ ¤n còng bÞ th¬ng nÆng.127 MÆc dï cã tinh thÇn chiÕn ®Êu cao, s½n sµng x¶ th©n v× sù tån vong

126 NguyÔn H÷u B¶n (tøc Êm Chiªu) con cña NguyÔn MËu KiÕn, mét l·nh tô næi tiÕng cña phong trµo yªu níc chèng Ph¸p ë Th¸i B×nh thêi ®ã.127 ¸n s¸t Hå B¸ ¤n ®· ®îc qu©n lÝnh ®a vÒ lµng An Duyªn, sau ®ã «ng mÊt t¹i quª nhµ ë lµng Quúnh §«i, Quúnh Lu, NghÖ An.

349

cña thµnh, song qu©n ta vÉn kh«ng c¶n næi qu©n ®Þch. Víi u thÕ vò khÝ vµ ho¶ lùc m¹nh, qu©n ®Þch ®· chiÕm ®îc cöa §«ng vµ dån qu©n ta sang phÝa cöa T©y. Sau nhiÒu giê giao chiÕn ¸c liÖt gi÷a hai bªn, vµo kho¶ng 1 giê chiÒu qu©n Ph¸p ®· chiÕm ®-îc thµnh Nam §Þnh.

Thµnh Nam mét lÇn n÷a r¬i vµo tay giÆc. MÊt thµnh lµ mét nçi ®au vµ tæn thÊt lín, nhng kh«ng v× thÕ mµ phong trµo kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n Nam §Þnh bÞ dËp t¾t, tr¸i l¹i, nã cµng diÔn ra s«i næi, m¹nh mÏ vµ quyÕt liÖt h¬n bao giê hÕt.

Sau khi qu©n Ph¸p chiÕm ®îc thµnh, lùc lîng kh¸ng chiÕn gåm qu©n binh vµ d©n binh ë Nam §Þnh ®· rót vÒ çc vïng Mü Träng, CÇu Gia, TiÓu Cèc, x©y dùng tuyÕn phßng thñ bao v©y qu©n ®Þch. Lùc lîng kh¸ng chiÕn ë ®©y ngµy ®ªm quÊy nhiÔu qu©n Ph¸p ë trong thµnh, khiÕn cho chóng ¨n kh«ng ngon, ngñ kh«ng yªn, lu«n lo sî v× cã thÓ bÞ tÊn c«ng bÊt cø lóc nµo.

Sau mÊy th¸ng trêi bÞ uy hiÕp, qu©n Ph¸p quyÕt ®Þnh tËp trung lùc lîng ®Ó ph¸ vì tuyÕn bao v©y cña qu©n ta. Ngµy 19-7-1983, ®Þch ®· huy ®éng mét binh lùc lín gåm 450 tªn, víi sù yÓm trî cña tµu chiÕn nèng ra cµn quÐt ë TiÓu Cèc. Sau nh÷ng trËn giao chiÕn kÞch liÖt gi÷a hai bªn, qu©n ta ®· ph¶i rót lui khái TiÓu Cèc, CÇu Gia vµ Mai X¸ ®Ó b¶o toµn lùc lîng kh¸ng chiÕn.

Trong khi qu©n d©n B¾c Kú nãi chung, qu©n d©n Nam §Þnh nãi riªng ®ang sôc s«i khÝ thÕ ®¸nh Ph¸p, vua t«i triÒu NguyÔn l¹i do dù vµ cuèi cïng ®· ®i tíi quyÕt ®Þnh ký hoµ íc H¸cm¨ng (Harmand) ngµy 25-8-1883 vµ ®iÒu íc Pat¬nèt (Paten«tre) ngµy 6-6-1884. Theo ®ã, vÒ c¨n b¶n níc ta ®· mÊt quyÒn ®éc lËp, tù chñ trªn ph¹m vi c¶ níc, triÒu ®×nh HuÕ chÝnh thøc thõa nhËn sù b¶o trî cña qu©n Ph¸p, mäi viÖc chÝnh trÞ, ngo¹i giao, kinh tÕ ®Òu do ngêi Ph¸p khèng chÕ vµ n¾m gi÷.

C«ng phÉn tríc sù ph¶n béi tr¾ng trîn lîi Ých d©n téc cña nhµ NguyÔn, cïng víi nh©n d©n c¶ níc d©n chóng Nam §Þnh bÊt chÊp lÖnh b·i binh cña triÒu ®×nh vÉn tiÕp tôc ®øng lªn cÇm vò khÝ chiÕn ®Êu víi qu©n thï. NhiÒu ®éi d©n binh vÉn tiÕp tôc h×nh thµnh. Díi sù l·nh ®¹o cña çc v¨n th©n, sÜ phu vµ nh©n d©n vïng Nam §Þnh, Th¸i B×nh, Hng Yªn vµ H¶i D¬ng vÉn tÝch cùc chuÈn bÞ cho nh÷ng trËn sèng m¸i víi qu©n "b¹ch quû".

Th¸ng 7 n¨m 1885 vua Hµm Nghi khëi nghÜa ë kinh thµnh HuÕ vµ sau ®ã ban chiÕu "CÇn V¬ng". SÜ d©n Nam §Þnh ®· lËp tøc ®øng lªn ®¸p lêi kªu gäi cña vÞ vua yªu níc. Tiªu biÓu cho

350

phong trµo CÇn V¬ng ë xø thµnh Nam lµ çc cuéc khëi nghÜa cña Ph¹m Nh©n Lý, T¹ HiÖn, Ph¹m Trung Thø…

C¨n cø An Hoµ lõng danh trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p lÇn thø nhÊt (1873) nay l¹i ®îc dùng lªn ®¸nh Ph¸p. ChØ huy nghÜa qu©n ë ®©y lµ Ph¹m Nh©n Lý vµ §inh C«ng Tr¸ng. Cïng thêi gian An Hoµ kh¸ng chiÕn th× NguyÔn Xu©n Gi¸ còng tæ chøc nghÜa qu©n ®¸nh Ph¸p t¹i vïng §Ò Cèc. Sau mét thêi gian chiÕn ®Êu víi nhiÒu lÇn tÊn c«ng ¸c liÖt, qu©n Ph¸p míi ph¸ vì hai c¨n cø nµy. NguyÔn Xu©n Gi¸ bÞ ®Þch b¾t vµ xö tö vµo ngµy 6-5-1884. Ph¹m Nh©n Lý vµ §inh C«ng Tr¸ng kÐo qu©n rót vµo vïng Thanh Ho¸, phèi hîp cïng nh©n d©n ë ®©y x©y dùng c¨n cø Ba §×nh tiÕp tôc ®¸nh Ph¸p.

Trong kho¶ng thêi gian tõ n¨m 1886 ®Õn n¨m 1891, ®Ò ®èc T¹ HiÖn nhiÒu lÇn tæ chøc vµ chØ huy qu©n sÜ ®¸nh tËp kÝch vµo çc ®ån bèt, phôc kÝch çc çnh qu©n tuÇn tiÔu cña ®Þch. TrËn tËp kÝch vµo VÜnh Trô n¨m 1887, nghÜa qu©n ®· b¾t sèng vµ xö tö tªn ph¶n quèc Vò V¨n B¸o. Trong trËn phôc kÝch t¹i ®Òn TrÇn (n¨m 1888) nghÜa qu©n T¹ HiÖn ®· tiªu diÖt ®îc nhiÒu tªn ®Þch. T¹ HiÖn cßn cho nghÜa qu©n cña m×nh ph¸ kú thi H¬ng ë Nam §Þnh, vËn ®éng çc sÜ tö bá thi chèng Ph¸p. Cuéc khëi nghÜa cña T¹ HiÖn ®· thùc sù g©y cho qu©n Ph¸p nhiÒu phen kinh hoµng, khiÕp vÝa.

Cuéc khëi nghÜa do Ph¹m Trung Thø l·nh ®¹o còng lµ mét trong nh÷ng cuéc khëi nghÜa lín ®¸ng chó ý ë Nam §Þnh. Ph¹m Trung Thø tõng tham gia nghÜa qu©n B·i SËy do NguyÔn ThiÖn ThuËt l·nh ®¹o. Nhng sau khi nghÜa qu©n B·i SËy gÆp nhiÒu khã kh¨n vµ chñ tíng NguyÔn ThiÖn ThuËt bá sang Trung Quèc, «ng ®· vÒ quª tæ chøc kh¸ng chiÕn. C¨n cø kh¸ng chiÕn cña «ng ®îc ®Æt t¹i lµng Thîng §ång (x· Yªn TiÕn, ý Yªn). T¹i ®©y «ng cïng víi §ç C«ng ThiÒm, Ph¹m V¨n S¾t, Ph¹m V¨n Thi, NguyÔn ThÕ ThÞ, Ph¹m Kim Th¶o…chiªu mé nghÜa qu©n, tÝch tr÷ l¬ng thùc, s¾m söa vò khÝ, tæ chøc ®éi ngò chiÕn ®Êu. Nh©n d©n nhiÒu n¬i ®· t×m ®Õn Thîng §ång ®Ó tham gia chiÕn ®Êu. Sau mét thêi gian chuÈn bÞ, ®Çu th¸ng 12 n¨m 1889 Ph¹m Trung Thø trùc tiÕp chØ huy nghÜa qu©n ®¸nh trËn më ®Çu vµo Phong Doanh, b¾t sèng ®îc tri huyÖn NguyÔn Quü ®em vÒ ®×nh lµng Thîng §ång xö tö.

Tríc tinh thÇn h¨ng h¸i chiÕn ®Êu cña qu©n sÜ, Ph¹m Trung Thø tæ chøc lùc lîng ®i ®¸nh chiÕm tØnh lþ Ninh B×nh. Thùc d©n Ph¸p ®· ph¸t hiÖn cuéc hµnh binh cña nghÜa qu©n nªn ®· ®em qu©n chÆn ®¸nh. NghÜa qu©n võa chiÕn ®Êu, võa rót vÒ khu

351

c¨n cø ®Ó b¶o toµn lùc lîng. Ngµy 10 th¸ng 12 n¨m 1889, qu©n Ph¸p tÊn c«ng lµng Thîng §ång, hai bªn ®· giao tranh kÞch liÖt. NghÜa qu©n ®· biÕt lîi dông ®Þa h×nh ®Ó ph¶n c«ng qu©n ®Þch, khiÕn qu©n Ph¸p buéc ph¶i ph¸ v©y th¸o ch¹y. ThiÕu uý S«r¬®«ng ®· bÞ nghÜa qu©n giÕt t¹i trËn.

Sau trËn ®¸nh nµy, ®o¸n biÕt thÕ nµo qu©n Ph¸p còng sÏ quay l¹i tÊn c«ng c¨n cø. Ph¹m Trung Thø ®· quyÕt ®Þnh rót qu©n vÒ vïng nói Nª (x· Yªn Lîi, ý Yªn) x©y dùng c¨n cø míi. Sau ®ã, qu©n Ph¸p liªn tôc ®¸nh ph¸ vµo c¨n cø cña nghÜa qu©n. Trong thÕ so s¸nh t¬ng quan lùc lîng chªnh lÖch kh«ng cã lîi cho nghÜa qu©n, Ph¹m Trung Thø ®· buéc ph¶i ph©n t¸n lùc lîng cña m×nh vÒ çc ®Þa ph¬ng. Lµng Thîng §ång cña «ng ®· bÞ qu©n ®Þch triÖt h¹.

Nh×n chung l¹i, ngay tõ buæi ®Çu thùc d©n Ph¸p næ sóng x©m lîc níc ta, nh©n d©n Nam §Þnh ®· cïng víi nh©n d©n c¶ níc tÝch cùc tham gia kh¸ng chiÕn chèng qu©n x©m lîc. Nam §Þnh thùc sù thµnh mét trung t©m kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p trªn ®Êt B¾c. Díi ngän cê cña çc v¨n th©n sÜ phu yªu níc, b»ng m¸u x¬ng cña m×nh, nh©n d©n Nam §Þnh ®· viÕt tiÕp nh÷ng trang sö ®Êu tranh anh dòng chèng ngo¹i x©m cña quª h¬ng.

II. Nh÷ng biÕn ®æi vÒ kinh tÕ - x· héi tõ cuèi thÕ kû xix ®Õn ®Çu thÕ kû xx

1. ChÝnh s¸ch cai trÞ cña thùc d©n Ph¸p ë Nam §ÞnhTõ cuèi thÕ kû XIX, çc phong trµo ®Êu tranh yªu níc chèng

Ph¸p cña nh©n d©n Nam §Þnh ®· dÇn l¾ng xuèng. Thùc d©n Ph¸p vÒ c¨n b¶n ®· hoµn thµnh c«ng cuéc b×nh ®Þnh vµ cã thÓ b¾t tay thùc hiÖn çc chÝnh s¸ch cai trÞ vµ khai th¸c thuéc ®Þa cña chóng.1.1. Ph©n chia l¹i ®Þa giíi hµnh chÝnh

Ngay sau khi b×nh ®Þnh xong, thùc d©n Ph¸p ®· nhanh chãng tiÕn hµnh viÖc ph©n chia l¹i ®Þa giíi hµnh chÝnh, bëi Nam §Þnh lµ mét tØnh lín, nÕu gi÷ nguyªn ®Þa giíi cò sÏ kh«ng cã lîi cho viÖc cai trÞ.

Tríc kia, Nam §Þnh bao gåm mét vïng réng lín ë hai bªn t¶ vµ h÷u ng¹n s«ng Hång víi 5 phñ 19 huyÖn. Sau khi ®¸nh chiÕm, thùc d©n Ph¸p ®· c¾t vïng t¶ ng¹n s«ng Hång cña Nam §Þnh ®Ó

352

thµnh lËp tØnh Th¸i B×nh (1890) vµ c¾t mét sè x· phÝa t©y b¾c cho s¸p nhËp vµo tØnh Hµ Nam.

ë cÊp huyÖn, do ®Þa bµn cña huyÖn Thîng Nguyªn tr¶i dµi theo s«ng Hång vµ s«ng Ch©u, khã cho viÖc qu¶n lý, nªn thùc d©n Ph¸p c¾t nhá çc phÇn ®Êt cña Thîng Nguyªn cho çc huyÖn l©n cËn. Hai huyÖn ý Yªn vµ Phong Doanh ®· ®îc triÒu NguyÔn, díi thêi vua Tù §øc (1834), s¸p nhËp l¹i lµm mét. §Õn n¨m 1886, Ph¸p t¸ch ra thµnh hai huyÖn ®éc lËp, sau ®ã vµo n¨m 1934, l¹i cho s¸p nhËp hai huyÖn nµy lµm mét, lÊy tªn chung lµ huyÖn ý Yªn.

CÊp phñ - mét cÊp trung gian gi÷a tØnh vµ huyÖn- bÞ xo¸ bá. Tªn cña phñ cò ®îc thay cho tªn huyÖn tríc ®©y do phñ thèng h¹t, cßn çc huyÖn kh¸c vÉn gi÷ nguyªn tªn gäi cò.

Toµ thµnh cò vèn lµ biÓu tîng cña chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng bÞ ph¸ bá ®Ó x©y dùng mét thµnh phè míi. Thµnh phè Nam §Þnh n»m trªn ®Þa bµn cña 3 lµng VÞ Hoµng, Phô Long vµ N¨ng TÜnh.

Nh vËy ®Õn ®Çu thÕ kû XX ë Nam §Þnh cã mét thµnh phè vµ 8 huyÖn. §ã lµ thµnh phè Nam §Þnh vµ çc huyÖn Mü Léc, Vô B¶n, ý Yªn, Trùc Ninh, Xu©n Trêng, Giao Thuû, NghÜa Hng vµ H¶i HËu.1.2. Tæ chøc bé m¸y cai trÞ

Còng gièng nh çc tØnh kh¸c ë B¾c Kú tríc Çch m¹ng th¸ng T¸m, Nam §Þnh bÞ ®Æt díi chÕ ®é "b¶o hé". Mét mÆt, ngêi Ph¸p vÉn duy tr× bé m¸y quan l¹i cña triÒu NguyÔn, mÆt kh¸c chóng l¹i thiÕt lËp thªm mét bé m¸y cai trÞ riªng, trùc tiÕp n¾m mäi quyÒn hµnh. §øng ®Çu tØnh Nam §Þnh lµ Tæng ®èc phô tr¸ch chung, ¸n s¸t coi viÖc t ph¸p, Bè chÝnh coi viÖc thuÕ kho¸ vµ §Ò ®èc coi viÖc binh. Nh÷ng viªn quan nµy do triÒu ®×nh HuÕ bæ nhiÖm víi sù phª chuÈn cña ngêi Ph¸p. Trªn thùc tÕ quyÒn lùc chÝnh trÞ ë tØnh Nam §Þnh hoµn toµn n»m trong tay viªn C«ng sø ngêi Ph¸p. Do Nam §Þnh lµ mét tØnh lín cã vÞ thÕ quan träng nªn cã thªm mét viªn phã sø gióp viÖc. Nh vËy ë cÊp tØnh, chÝnh quyÒn thùc d©n lµ mét lo¹i hÖ thèng chÝnh quyÒn kÐp, trong ®ã thùc d©n vµ phong kiÕn cè kÕt víi nhau ®Ó cïng cai trÞ.

Díi tØnh lµ huyÖn, ®øng ®Çu lµ çc Tri huyÖn. Tri huyÖn thay mÆt c«ng sø, Tæng ®èc cai qu¶n çc huyÖn. Cã mét sè nha l¹i gióp viÖc nh §Ò l¹i, Lôc sù, Thõa ph¸i.

353

Tæng lµ cÊp hµnh chÝnh trung gian gi÷a huyÖn vµ çc lµng x·. ë Nam §Þnh mçi huyÖn thêng cã trªn díi 10 tæng. §øng ®Çu tæng lµ ch¸nh, phã tæng. Mçi tæng thêng qu¶n lý trªn díi 10 lµng x·.

X· lµ cÊp hµnh chÝnh c¬ së. §øng ®Çu x· lµ LÝ trëng vµ Phã lÝ. Ngoµi ra cßn cã Héi ®ång Kú môc vµ çc chøc dÞch ®iÒu khiÓn c«ng viÖc cña lµng x·.

§Ó b¶o vÖ cho sù tån t¹i cña chÝnh quyÒn, còng nh s½n sµng ®èi phã víi çc phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n, chÝnh quyÒn thùc d©n ë Nam §Þnh ®· thiÕt lËp mét bé m¸y ®µn ¸p gåm çc së quan binh (lÝnh khè ®á, khè xanh vµ lÝnh c¬), së c¶nh s¸t, së mËt th¸m, ®Ò lao vµ toµ ¸n.

2. Nh÷ng biÕn ®æi vÒ kinh tÕ Díi t¸c ®éng cña c«ng cuéc khai th¸c thuéc ®Þa cña ngêi Ph¸p, cÊu tróc kinh tÕ-x· héi vµ bé mÆt cña Nam §Þnh ®· cã nh÷ng biÕn ®æi s©u s¾c vµ toµn diÖn. Tríc ®ã tØnh Nam §Þnh nh×n chung lµ mét tØnh n«ng nghiÖp víi cÊu tróc kinh tÕ kh¸ ®¬n gi¶n: n«ng nghiÖp chñ yÕu lµ ®éc canh c©y lóa víi kü thuËt l¹c hËu ®îc bæ sung thªm bëi thñ c«ng nghiÖp gia ®×nh vµ bu«n b¸n nhá. MÆc dï cã vÞ thÕ "trªn bÕn díi thuyÒn" kh¸ thuËn lîi, nh-ng thµnh Nam §Þnh tríc khi Ph¸p x©m lîc vÉn chØ lµ mét trung t©m chÝnh trÞ, hµnh chÝnh, qu©n sù . D©n chóng Nam §Þnh vèn cÇn cï, ®a tµi, ®a nghÖ, song dêng nh tuyÖt ®¹i ®a sè yªn phËn víi nghÒ n«ng. Ngêi cã tµi th× dèc t©m dèc søc lo viÖc bót nghiªn khoa cö. ChØ cã mét sè Ýt ngêi (hoÆc lµng) tr¨n trë, t×m ®êng tho¸t ra khái vßng quay bÕ t¾c cña nªn tiÓu n«ng truyÒn thèng. Cuèi thÕ kû XIX, sau khi t¹m thêi dËp t¾t ®îc çc phong trµo yªu níc cña nh©n d©n ta, thùc d©n Ph¸p b¾t tay vµo c«ng cuéc khai th¸c thuéc ®Þa cña chóng. §Ó t¹o ra ph¬ng tiÖn cho viÖc khai th¸c, bãc lét thuéc ®Þa mét çch quy m« vµ cã hÖ thèng, tríc hÕt ngêi Ph¸p ph¶i ®Çu t x©y dùng c¬ së h¹ tÇng cho mét cÊu tróc kinh tÕ míi. T¸c gi¶ cña toµn bé ch¬ng tr×nh x©y dùng nµy lµ §ume (Paul Doumer), toµn quyÒn §«ng D¬ng tõ 1897 ®Õn 1902. Víi mét sè vèn ®Çu t t¬ng ®èi lín vµ víi nhiÒu biÖn ph¸p d· man ®Ó t¨ng thuÕ vµ huy ®éng d©n phu b¶n xø, chØ trong vßng h¬n 10 n¨m mét c¬ së h¹ tÇng kinh tÕ míi ®· ®îc kiÕn lËp tõ B¾c ®Õn Nam. H¬n 2000km ®êng s¾t, hµng chôc ngh×n kil«mÐt ®êng «t«, hÖ thèng bu ®iÖn vµ ®iÖn tÝn, nhµ ng©n hµng ®· ®îc x©y

354

dùng xong.128 Hµng chôc ®« thÞ vµ trung t©m c«ng nghiÖp theo m« h×nh ph¬ng T©y ®· ra ®êi. Thµnh phè Nam §Þnh víi t çch mét ®« thÞ hiÖn ®¹i ®· ra ®êi trong bèi c¶nh chung nh thÕ.129

ChØ trong vßng h¬n chôc n¨m, bé mÆt thµnh phè ®· hoµn toµn ®æi kh¸c. Toµ thµnh cò ®· bÞ ngêi Ph¸p ph¸ dì tõng phÇn. Thay vµo ®ã lµ nh÷ng c«ng së, dinh thù míi mäc lªn. Nh÷ng ®êng phè míi ®îc r¶i nhùa, ®Ìn ®iÖn to¶ s¸ng ®ªm ®ªm. Kho tµng bÕn b·i, nhµ ga xe löa ®îc x©y dùng, t¹o c¬ së cho viÖc xuÊt hiÖn nhµ m¸y dÖt nhµ m¸y t¬, nhµ m¸y chai ... D©n c thµnh Nam còng t¨ng nhanh víi mét kÕt cÊu míi,130 ®ñ mÆt mäi thµnh phÇn cña c d©n ®« thÞ cËn ®¹i: c«ng nh©n, t s¶n, tiÓu t s¶n, häc sinh, trÝ thøc tù do, quan chøc thùc d©n vµ b¶n xø cïng mét sè kh«ng nhá n«ng d©n ven thÞ. Nam §Þnh dÇn dÇn trë thµnh mét trong ba ®« thÞ lín nhÊt B¾c kú thêi Ph¸p thuéc.2. 1. C«ng nghiÖp

Cã thÓ nãi Nam §Þnh lµ mét trong sè nh÷ng trung t©m c«ng nghiÖp ra ®êi sím nhÊt ë B¾c kú. Trong sè çc ngµnh c«ng nghiÖp, nghÒ dÖt ®îc giíi t b¶n Ph¸p quan t©m hµng ®Çu. Tõ l©u Nam §Þnh ®· lµ mét vïng cã nhiÒu lµng dÖt thñ c«ng truyÒn thèng, ®Êt ®ai vµ khÝ hËu l¹i rÊt thÝch hîp cho çc lo¹i c©y nhgai, ®ay, b«ng vµ d©u t»m lµ nh÷ng c©y cung cÊp nguyªn liÖu cho ngµnh c«ng nghiÖp dÖt. Çc tØnh l©n cËn nh Hµ Nam, Th¸i B×nh còng cã thÓ ph¸t triÓn thµnh çc vÖ tinh cung cÊp nguyªn liÖu. Nam §Þnh l¹i lµ mét tØnh n«ng nghiÖp, c d©n ®«ng ®óc nªn nguån nh©n c«ng rÊt dåi dµo, rÊt nhiÒu ngêi trong sè lao ®éng d thõa lµ nh÷ng ngêi thî dÖt th¹o nghÒ. H¬n n÷a, Nam §Þnh l¹i n»m ë vÞ trÝ trung t©m cña vïng h¹ ch©u thæ s«ng Hång, gÇn hai trung t©m kinh tÕ n¨ng ®éng cña c¶ níc lµ H¶i Phßng vµ Hµ Néi, giao th«ng thuû, bé rÊt thuËn tiÖn.

Nam §Þnh héi tô ®Çy ®ñ çc ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho ngêi Ph¸p chän lùa ®Ó x©y dùng mét trung t©m c«ng nghiÖp dÖt lín nhÊt c¶ níc. T¬ vµ sîi lµ hai lÜnh vùc ®îc t b¶n Ph¸p chó ý nhÊt.

128 ChØ tÝnh tíi n¨m 1912 ®· cã 2059 km ®êng s¾t, h¬n 20.000 km ®êng «t« vµ kho¶ng 14.000 km ®êng d©y ®iÖn tho¹i ®îc x©y dùng ë ViÖt Nam. Theo NguyÔn Kh¸nh Toµn (chñ biªn), s®d, tr. 96-97.129 ë phÇn sau chóng t«i sÏ viÕt râ h¬n vÒ sù h×nh thµnh cña thµnh phè Nam §Þnh.130 Theo sè liÖu thèng kª cña ngêi Ph¸p th× trong vßng 28 n¨m (tõ 1900 ®Õn 1928) d©n sè Nam §Þnh ®· t¨ng tõ kho¶ng 5000 ®Õn 35.000 ngêi. P. LÐvi, Indochine, Paris, 1931, tr. 205.

355

Tríc khi giíi t b¶n Ph¸p nhËp cuéc, vµo n¨m 1889, B¸ ChÝn Héi, mét t s¶n Hoa kiÒu ®· thµnh lËp mét xëng kÐo sîi thñ c«ng víi 9 m¸y kÐo sîi vµ gÇn 100 c«ng nh©n. N¨m 1894, toµn quyÒn §«ng D¬ng LanÐtx¨ng (De Lanessan) ®· ra mét nghÞ ®Þnh chi mét kho¶n ng©n s¸ch §«ng D¬ng cho §¸t®¬r¬ (Dadre) vµ §êpanhxª (Depince) lËp mét xëng thö nghiÖm. N¨m 1898, Toµn quyÒn §«ng D¬ng §ume (Paul Doumer) cho §¸t®¬r¬ x©y dùng mét nhµ m¸y t¬ ch¹y b»ng h¬i níc víi 6 lß ë trong thµnh phè. §Õn n¨m 1905, sau khi nhËn ®îc kho¶n tµi trî hµng v¹n Phê r¨ng, cïng çc trang thiÕt bÞ, §¸t®¬r¬ ®· x©y xong nhµ m¸y t¬ vµ b¸n l¹i cho C«ng ty ¬m t¬ B¾c Kú (SociÐtÐ Française des Filatures de la soie du Tonkin) cña Toãcten (Tortel) vµ £mªri (Ðmery). §îc sù gióp ®ì vÒ tiÒn vèn vµ çc trang thiÕt bÞ kü thuËt cña C«ng ty Aim¨ng®i (Aimandy) ë Ly«ng (Lyon), Toãcten vµ £mªri ®· thµnh lËp C«ng ty dÖt vµ xuÊt khÈu Ph¸p - ViÖt (SociÐtÐ Franco - Annamite des textiles et d'exportation) vµo n¨m 1920.

§Ó ph¸t triÓn ngµnh t»m t¬, trong kho¶ng tõ n¨m 1908 ®Õn n¨m 1923, thùc d©n Ph¸p ®· ®Çu t tíi 702.000 phê-r¨ng. Vµo n¨m 1924 tæng sè c«ng nh©n lµm viÖc ë nhµ m¸y t¬ ®· lªn tíi h¬n 6.000 ngêi. XuÊt khÈu t¬ kh«ng ngõng t¨ng, nÕu nh n¨m 1904 nhµ m¸y míi chØ xuÊt khÈu ®îc 1.715 kg th× ®Õn n¨m 1925 lîng xuÊt ®· lªn tíi 334.835kg. §Õn n¨m 1929, nhµ m¸y t¬ ë Nam §Þnh ®· cã mét c¬ së vËt chÊt bÒ thÕ phôc vô cho s¶n xuÊt víi 133 m¸y dÖt, 324 l« vµ 15.600 cäc.131

N¨m 1900, mét sè nhµ t b¶n Ph¸p, ®øng ®Çu lµ §uyp¬rª (DuprÐ) cña C«ng ty b«ng sîi B¾c kú (SociÐtÐ cotonniÌre du Tonkin) ®· hïn vèn víi t s¶n Hoa kiÒu ®øng ®Çu lµ B¸ ChÝn Héi cïng nhau më réng quy m« s¶n xuÊt xëng sîi. Trong qu¸ tr×nh cïng kinh doanh, víi u thÕ tréi h¬n h¼n vÒ vèn vµ kü thuËt, t b¶n Ph¸p ®· lÊn lít t s¶n Hoa kiÒu, ®Èy hä xuèng vÞ trÝ phô thuéc, chiÕm ®éc quyÒn vÒ qu¶n lý vµ s¶n xuÊt. Tèc ®é ph¸t triÓn cña nhµ m¸y kh«ng ngõng t¨ng lªn. Tõ xëng c¬ khÝ vµ nhµ sîi A ban ®Çu ®Õn n¨m 1939, nhµ m¸y ®· cã 3 nhµ sîi (nhµ sîi A - 1900, B - 1924, C - 1929), 3 nhµ dÖt (nhµ dÖt A - 1913, B - 1924 vµ C - 1937), 1 xëng nhuém (1913), 1 xëng c¬ khÝ (1900), 1 xëng ch¨n (1918), 1 nhµ m¸y ®iÖn (1931 - 1932). ThiÕt bÞ s¶n xuÊt cã 1.400 m¸y dÖt, 281 m¸y kÐo sîi (m¸y con) víi 106.036 cäc, 49 m¸y dÖt con, cïng nhiÒu m¸y mãc vµ thiÕt bÞ kh¸c. Sè lîng c«ng nh©n 131 Ph¹m Gia BÒn: S¬ kh¶o lÞch sö ph¸t triÓn c«ng nghiÖp ViÖt Nam, NXB V¨n sö ®Þa, H. 1957, tr 128

356

kh«ng ngõng t¨ng lªn, lóc ®Çu cã 100 c«ng nh©n, ®Õn n¨m 1913 cã h¬n 200 c«ng nh©n, n¨m 1935 cã 4.165 c«ng nh©n, ®Õn n¨m 1940 con sè ®ã lªn tíi 14.400 ngêi. DiÖn tÝch nhµ m¸y còng ngµy cµng ®îc më réng, ®Õn n¨m 1941 ®· lªn tíi 339.581m2, chiÕm 3/4 ®Êt cña lµng N¨ng TÜnh vµ 1/6 cña thµnh phè. Víi quy m« s¶n xuÊt trªn, nhµ m¸y sîi ®· thùc sù trë thµnh mét nhµ m¸y liªn hiÖp dÖt lín nhÊt §«ng D¬ng.132

§Ó cã ®îc c¬ ng¬i ®å sé ®ã, ngêi Ph¸p ®· ®Çu t mét khèi l-îng t b¶n rÊt lín. N¨m 1900 sè vèn ®Çu t ban ®Çu cña Ph¸p lµ 1,6 triÖu phê-r¨ng, n¨m 1910 sè vèn ®ã t¨ng lªn gÊp ®«i, n¨m 1930 sè vèn ®ã lµ 8 triÖu vµ ®Æc biÖt, ®Õn n¨m 1940 sè vèn kinh doanh ®ã t¨ng vät lªn gÊp h¬n 60 lÇn sè vèn ®Çu t ban ®Çu (100 triÖu phê-r¨ng).

Ngoµi hai nhµ m¸y lín kÓ trªn, Nam §Þnh cßn cã kh¸ nhiÒu çc nhµ m¸y s¶n xuÊt çc mÆt hµng kh¸ckh¸c.

Tõ n¨m 1894 ®Õn n¨m 1901, nhµ m¸y rîu Nam §Þnh ®îc x©y dùng vµ ®i vµo ho¹t ®éng s¶n xuÊt. Nã lµ mét chi nh¸nh s¶n xuÊt cña C«ng ty nÊu rîu §«ng D¬ng. Tõ mét c¬ së nhá bÐ ban ®Çu, ®Õn n¨m 1932 nhµ m¸y ®· s¶n xuÊt ®îc 3.450.000 lÝt rîu, vµ ®éi ngò c«ng nh©n nhµ m¸y lªn tíi 500 ngêi. §Ó cung øng nhu cÇu chai lä cho nhµ m¸y rîu, nhµ m¸y chai còng ®îc thµnh lËp. Ngoµi chai lä, nhµ m¸y cßn s¶n xuÊt thªm mét sè mÆt hµng thuû tinh vµ çc ®å gia dông kh¸c.

Nhµ m¸y ®iÖn ®îc khëi c«ng x©y dùng tõ n¨m 1913. §éng c¬ ®Çu tiªn ®îc l¾p ®Æt vµ ®a vµo khai th¸c sö dông vµo n¨m 1917. N¨m 1927, nhµ m¸y ®· cã thªm ®îc 2 ®éng c¬, cung cÊp 1.000.000 KW ®iÖn. N¨m 1929, ®éng c¬ thø 4 ®îc hoµn tÊt, n©ng tæng s¶n lîng cung cÊp ®iÖn ®Õn 1.120.000 KW. Víi s¶n l-îng ®iÖn nµy, nhµ m¸y kh«ng nh÷ng cung cÊp ®iÖn cho s¶n xuÊt c«ng nghiÖp vµ sinh ho¹t trong tØnh mµ cßn cho çc tØnh l©n cËn nh Th¸i B×nh, Ninh B×nh, Hµ Nam. N¨m 1933 ®· cã h¬n 1.000 gia ®×nh trong thµnh phè Nam §Þnh ®¨ng ký sö dông ®iÖn sinh ho¹t. Nhµ m¸y ®iÖn Nam §Þnh lµ mét trong nh÷ng nhµ m¸y lín nhÊt §«ng D¬ng lóc ®ã.

N¨m 1923, ngêi Ph¸p khëi c«ng x©y dùng nhµ m¸y níc vµ hÖ thèng cÊp níc. N¨m 1929, s¶n lîng níc cña nhµ m¸y ®¹t 3.000 m3/ngµy víi 24km ®êng èng dÉn níc.132 LÞch sö phong trµo ®Êu tranh çch m¹ng cña ®éi ngò c«ng nh©n nhµ m¸y liªn hiÖp dÖt Nam §Þnh (S¬ th¶o), Nam §Þnh, 1974, tr. 7- 9.

357

N¨m 1927, Mac«t« (E. Marcoteau) x©y dùng nhµ m¸y s¶n xuÊt ch¨n. S¶n phÈm cña nhµ m¸y ®îc b¸n ra trªn toµn câi §«ng D-¬ng.

N¨m 1930, C«ng ty th¬ng m¹i ¸ Ch©u ®· ®Çu t x©y dùng nhµ m¸y s¶n xuÊt çc lo¹i chiÕu, th¶m len, th¶m dõa vµ th¶m l«ng dª. S¶n phÈm chiÕu cña nhµ m¸y tõng ®îc xuÊt sang Xan Ph¬ranxÝtc« (San Francisco) ë Mü. Còng trong n¨m 1930, Luydª (Luzet) ®· thµnh lËp C«ng ty vËt liÖu x©y dùng víi 3 xëng s¶n xuÊt g¹ch, ngãi vµ cöa.

Mét sè nhµ t s¶n ë Nam §Þnh còng ®· ®Çu t vèn ®Ó më mang c«ng nghiÖp ë møc ®é võa vµ nhá. Hä cã thÓ chung vèn lµm ¨n víi t b¶n Ph¸p ®Ó kiÕm lêi hay tù më çc xëng dÖt t¹i nhµ riªng nh xëng dÖt Phïng Hng, Vò Xu©n S¾c, TrÇn §øc Kh¸nh, Kim Phó, Vò T CÊu...

Nh vËy, vµo cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX, ngµnh c«ng nghiÖp ë Nam §Þnh ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn kh¸ nhanh chãng. Cïng víi Sµi Gßn, Hµ Néi, H¶i Phßng, Nam §Þnh ®· trë thµnh mét trong nh÷ng trung t©m c«ng nghiÖp lín nhÊt §«ng D¬ng. C«ng nghiÖp thùc sù trë thµnh ngµnh kinh tÕ chiÕm tû träng cao trong c¬ cÊu kinh tÕ cña ®Þa ph¬ng, thu hót hµng v¹n lao ®éng trùc tiÕp trong çc nhµ m¸y, xÝ nghiÖp vµ rÊt nhiÒu lao ®éng gi¸n tiÕp phôc vô cho ho¹t ®éng cña çc c¬ së c«ng nghiÖp, ®Æc biÖt lµ c«ng nghiÖp dÖt. Tuy nhiªn, ngµnh c«ng nghiÖp ë Nam §Þnh thêi kú nµy còng béc lé nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh. Gi¸ trÞ s¶n lîng c«ng nghiÖp cao, nhng thµnh qu¶ lao ®éng Êy chñ yÕu r¬i vµo tay giíi chñ, cßn c«ng nh©n lao ®éng ch¼ng ®îc hëng lµ bao.

C«ng nghiÖp ë Nam §Þnh chñ yÕu lµ c«ng nghiÖp nhÑ, nh»m khai th¸c nh÷ng nguån lîi kinh tÕ cña ®Þa ph¬ng. Nh÷ng ®Æc ®iÓm nãi trªn phÇn nµo còng ph¶n ¸nh ®Æc ®iÓm chung cña nÒn c«ng nghiÖp níc ta díi thêi Ph¸p thuéc.2 .2. Th¬ng nghiÖp

Víi vÞ trÝ giao th«ng thuËn lîi, l¹i cã s½n tµi nguyªn vµ nguån nh©n lùc, thµnh Nam tõ l©u ®· lµ mét trong nh÷ng trung t©m ho¹t ®éng th¬ng m¹i ë vïng ch©u thæ s«ng Hång.

Tõ sau khi chiÕm ®îc Nam §Þnh, thùc d©n Ph¸p ®· ®Çu tvèn ®Ó x©y dùng c¬ së h¹ tÇng (lµm ®êng s¾t, x©y míi vµ n©ng cÊp çc tuyÕn ®êng thuû, bé, x©y dùng cÇu cèng, bÕn b·i, kho tµng...) ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho çc ho¹t ®éng khai

358

th¸c, kinh doanh bu«n b¸n ë Nam §Þnh. Sù ph¸t triÓn cña ngµnh giao th«ng vËn t¶i ®· nèi liÒn Nam §Þnh víi nhiÒu vïng ®Êt níc. Cïng víi sù h×nh thµnh çc c¬ së c«ng nghiÖp, ®Æc biÖt lµ hai nhµ m¸y t¬ vµ dÖt, çc c¬ së dÞch vô còng ph¸t triÓn theo... DiÖn m¹o thµnh phè Nam §Þnh tõng bíc thay ®æi.

§Ó phôc vô hµnh kh¸ch vµ chuyªn chë hµng hãa tõ Nam §Þnh ®i çc vïng miÒn trong c¶ níc, nhiÒu h·ng vËn t¶i ®· t×m kiÕm c¬ héi kinh doanh ë Nam §Þnh, trong ®ã ph¶i kÓ ®Õn çc h·ng næi tiÕng cña Ph¸p nh S«vag¬ (Sauvage), M¸cty §¸pbadi (Marty d'Abbadie)..., çc tµu vËn t¶i cña Hoa kiÒu nh Long M«n, Giang M«n, B¶o An, Th¸i An, TrÊn Ninh, Trµng An, Trµng Ch©u, Kim B×nh, Kim H»ng, T©n X¬ng vµ c¶ ®éi tµu hµng chôc chiÕc víi çc tªn quen thuéc nh Phi Long, Phi Phông, Phi Hïng, Phi L©n, Phi Hæ, Th¨ng Long, Ng« §ång...cña B¹ch Th¸i Bëi, NguyÔn H÷u Thu. Ho¹t ®éng tÊp nËp cña çc h·ng vËn t¶i ®êng thuû lµ mét trong nh÷ng b»ng chøng sinh ®éng cho sù ph¸t triÓn cña ngµnh th¬ng nghiÖp Nam §Þnh. N¬i ®©y ®· tõng lµ mét trung t©m th¬ng m¹i lín thu hót søc ngêi, søc cña trong níc vµ quèc tÕ. Trêng hîp B¹ch Th¸i Bëi lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh. Tuy kh«ng ph¶i lµ ngêi Nam §Þnh, nhng «ng ®· ®Õn thµnh phè Nam §Þnh t×m kiÕm c¬ héi kinh doanh vµ ®· ph¸t tµi trªn m¶nh ®Êt nµy, trë thµnh mét trong nh÷ng tø ®¹i gia giµu cã nhÊt ViÖt Nam lóc ®ã: "NhÊt SÜ, nh× Ph¬ng, tam X-¬ng, tø Bëi".

Th¬ng nh©n ngêi Hoa ®Õn më çc cöa hµng bu«n b¸n g¹o, thuèc b¾c, t»m t¬, chÌ kh«... Hä x©y dùng nªn c¶ mét khu phè bu«n b¸n (phè Kh¸ch). Th¬ng nh©n ngêi Ên §é ®Õn b¸n v¶i. Çc th¬ng nh©n Ph¸p còng t×m ®Õn kinh doanh, bu«n b¸n vµ lµm giµu ë Nam §Þnh. Ba r«ng (Baron) b¸n hµng t¹p ho¸, Xir©yp«n (Syreypol) ®¹i lý dÇu cho h·ng dÇu löa Socony, B«®«ng (Baudon) kinh doanh kh¸ch s¹n...

Trong thµnh phè ®· cã nh÷ng tªn phè g¾n liÒn víi mét lo¹i hµng ho¸ nh Hµng §ång, Hµng §êng, Hµng GiÊy, Hµng S¾t, Hµng Rîu...,hoÆc nh÷ng d·y phè chuyªn kinh doanh hµng v¶i, thuèc b¾c, thuèc T©y, giÊy, vËt liÖu x©y dùng (gç, tre, nøa...), ®å mü nghÖ, phô tïng c¬ khÝ (« t«, xe ®¹p, m¸y mãc...), v¨n phßng phÈm...

Nhµ hµng, kh¸ch s¹n ®îc dùng lªn nh»m ®¸p øng nhu cÇu Èm thùc, nghØ ng¬i cña çc kh¸ch hµng vµ ngêi qua l¹i. Cã çc kh¸ch s¹n lín cña ngêi Ph¸p nh PhÈm Anh Nghi, Nam ViÖt, hµng ¨n

359

cña ngêi Hoa nh ViÔn Lai LÇu, cña ngêi ViÖt nh Qu¶ng Nguyªn, Qu¶ng Hng...

§Ó ®¸p øng nhu cÇu trao ®æi vµ lu th«ng hµng ho¸ ngµy cµng t¨ng, nhiÒu chî ®· ®îc më t¹i kh¾p çc huyÖn thÞ trªn toµn tØnh. Thµnh phè cã 4 chî lín lµ chî Rång, chî Phîng (hay cßn gäi lµ chî §ß ChÌ), chî VÞ Hoµng vµ chî Cöa Trêng, trong ®ã chî Rång ®îc xÕp vÞ trÝ thø hai ë B¾c Kú sau chî §ång Xu©n (Hµ Néi) vÒ c¶ quy m« vµ ho¹t ®éng kinh doanh. Ngoµi ra, Nam §Þnh cßn cã h¬n 100 chî lín nhá t¹i çc huyÖn, tæng, lµng x·. Sù ph¸t triÓn m¹nh cña hÖ thèng m¹ng líi chî tõ thµnh phè ®Õn n«ng th«n ®· chøng tá sù ph¸t triÓn nhanh vµ m¹nh cña ngµnh th¬ng nghiÖp Nam §Þnh. Th-¬ng nghiÖp ®· trë thµnh mét trong nh÷ng ngµnh kinh tÕ quan träng ë Nam §Þnh thêi Ph¸p thuéc.2. 3. Thñ c«ng nghiÖp

Quan niÖm "nhÊt nghÖ tinh, nhÊt th©n vinh" tõ l©u ®· trë thµnh lÏ sèng cña cña ngêi thî Nam §Þnh, cho nªn tõ tríc khi Ph¸p x©m lîc, n¬i ®©y ®· cã mét ®éi ngò ®«ng ®¶o thî thñ c«ng lµnh nghÒ vµ tµi hoa. S¶n phÈm ®îc lµm ra tõ bµn tay lao ®éng vµ khèi ãc s¸ng t¹o cña ngêi thî xø thµnh Nam næi tiÕng lµ ®Ñp vµ tinh x¶o.

Thî thñ c«ng Nam §Þnh s¶n xuÊt ®îc hÇu hÕt çc mÆt hµng thiÕt yÕu ®¸p øng nhu cÇu tiªu dïng trong tØnh vµ xuÊt khÈu ®i nhiÒu n¬i kh¸c. Tuy nhiªn díi thêi Ph¸p thuéc ngêi thî thñ c«ng Nam §Þnh gÆp kh«ng Ýt khã kh¨n, bëi s¶n phÈm hä lµm ra ph¶i c¹nh tranh quyÕt liÖt víi hµng nhËp ngo¹i tõ nhiÒu níc, ®Æc biÖt lµ Trung Quèc vµ Ph¸p. Mét sè nghÒ thñ c«ng ë Nam §Þnh cã lóc chao ®¶o tëng chõng kh«ng thÓ tån t¹i. §· cã nh÷ng ngêi thî ph¶i bá nghÒ ®Ó chuyÓn sang çc ngµnh kinh tÕ kh¸c.

Sau nh÷ng có va vÊp, chao ®¶o tríc sù c¹nh tranh quyÕt liÖt cña hµng ngo¹i nhËp, ®a phÇn ngêi thî thñ c«ng Nam §Þnh vÉn kiªn tr× b¸m nghÒ vµ t×m çch ph¸t triÓn. Hä ®Çu t vèn vµ kü thuËt ®Ó n©ng cao chÊt lîng, h¹ gi¸ thµnh s¶n phÈm nh»m thu hót çc kh¸ch hµng ®Õn víi hä. Tõ sau chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, thî thñ c«ng thµnh lËp çc héi ®oµn thÓ b¶o vÖ çc quyÒn lîi riªng cña giíi m×nh. §©y còng lµ mét ®iÒu kiÖn quan träng cho sù trô v÷ng cña ngµnh thñ c«ng cña c¶ níc nãi chung vµ Nam §Þnh nãi riªng.

Tuy nhiªn, çc ho¹t ®éng thñ c«ng nghiÖp ë Nam §Þnh cßn g¾n chÆt víi n«ng nghiÖp, phô thuéc vµo n«ng nghiÖp. ChØ trõ

360

mét sè phè nghÒ ë thµnh phè cã tÝnh chuyªn nghiÖp cao, cßn ë n«ng th«n sè çc lµng chuyªn, thî chuyªn kh«ng nhiÒu. §©y chÝnh lµ mÆt h¹n chÕ cña thñ c«ng nghiÖp ë Nam §Þnh2. 4. N«ng nghiÖp

Mét trong nh÷ng sù biÕn chuyÓn lín, dÔ nhËn thÊy nhÊt trong ho¹t ®éng kinh tÕ n«ng nghiÖp ë Nam §Þnh ®Çu thÕ kû XX lµ sù h×nh thµnh çc vïng chuyªn canh trång b«ng. §©y chÝnh lµ hÖ qu¶ cña viÖc h×nh thµnh trung t©m c«ng nghiÖp dÖt ë Nam §Þnh. ë mét sè n¬i thùc d©n Ph¸p ®· buéc n«ng d©n Nam §Þnh ph¶i trång b«ng thay cho lóa. VÝ dô, çc lµng Ngäc Côc, NghÜa X¸, Thîng Phóc (Giao Thuû), lµng An ThuÇn, L· §iÒn, Phó Hµo, B¸ch Cèc, Trõng Uyªn, Ng« X¸ (Mü Léc), lµng Ph¬ng §Ó, Ph¬ng Khª, Léng Khª (Trùc Ninh), lµng Tri An, B¸ch TÝnh, Hng §Ô, §« Quan (Nam Trùc)... Mét sè n¬i nh huyÖn NghÜa Hng, tÊt c¶ çc x· ®Òu trång b«ng, trång lóa. ë H¶i HËu, mçi lµng ph¶i trõ ra h¬n 200 mÉu trång b«ng.

Nh vËy, bªn c¹nh c©y lóa lµ c©y trång chÝnh chiÕm nhiÒu diÖn tÝch trång trät nhÊt vµ còng lµ c©y trång chñ ®¹o ®Ó nu«i sèng hµng chôc v¹n ngêi d©n, th× b«ng trë thµnh lo¹i c©y trång ®øng ë vÞ trÝ thø hai. §©y lµ biÕn ®æi quan träng nhÊt trong c¬ cÊu c©y trång ë Nam §Þnh thêi cËn ®¹i.

3. Nh÷ng biÕn ®æi vÒ x· héiTrong qu¸ tr×nh khai th¸c vµ bãc lét çc nguån lîi kinh tÕ ë

Nam §Þnh, bªn c¹nh viÖc du nhËp vÒ Nam §Þnh mét ph¬ng thøc s¶n xuÊt míi - ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa, thùc d©n Ph¸p vÉn duy tr× ph¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn lçi thêi, l¹c hËu. Díi t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh nãi trªn, x· héi ViÖt Nam nãi chung vµ x· héi Nam §Þnh nãi riªng ®· cã nh÷ng chuyÓn biÕn s©u s¾c. 3.1. Giai cÊp ®Þa chñ

NÕu nh cuéc çch m¹ng t s¶n tÊn c«ng vµo giai cÊp ®Þa chñ phong kiÕn vµ xo¸ bá nã, thiÕt lËp quyÒn thèng trÞ cña giai cÊp t s¶n, th× t¹i ViÖt Nam t b¶n Ph¸p vÉn duy tr× vµ dung dìng cho giai cÊp ®Þa chñ. Do ®ã, giai cÊp ®Þa chñ kh«ng nh÷ng kh«ng bÞ mÊt ®i khi chñ nghÜa t b¶n th©m nhËp vµo mµ cßn ®îc cñng cè, ph¸t triÓn h¬n tríc, thËm chÝ cßn trë thµnh c¬ së x· héi vµ lµ chç dùa v÷ng ch¾c cña chñ nghÜa t b¶n Ph¸p.

361

Trªn ph¹m vi c¶ níc, ®Þa chñ chiÕm kho¶ng 7% c d©n n«ng th«n, nhng së h÷u tíi 50% ruéng ®Êt canh t¸c.133 Riªng ë Nam §Þnh, ®Þa chñ chØ chiÕm kho¶ng 2% d©n sè vµ së h÷u kho¶ng 20% tæng sè ruéng ®Êt.134 §Þa chñ Nam §Þnh chñ yÕu lµ ®Þa chñ võa vµ nhá, së h÷u tõ 1,8 - 18ha. ChØ cã mét sè Ýt lµ ®¹i ®Þa chñ chiÕm nhiÒu ruéng ®Êt cña n«ng d©n, ®iÓn h×nh nh Vò Ngäc Ho¸nh cã tíi 828 ha (360 ha ë hai huyÖn Xu©n Trêng vµ Giao Thuû, 468 ha ë H¶i HËu).135 §Þa chñ ë Nam §Þnh vÉn sö dông ph-¬ng thøc bãc lét cò "ph¸t canh thu t«" ®Ó bãc lét n«ng d©n. Møc t« tuú thuéc vµo chÊt lîng ruéng ®Êt vµ tÝnh çch ç nh©n cña tõng ®Þa chñ. Nh×n chung møc ®Þa t« dao ®éng trong kho¶ng 40% ®Õn 65% s¶n lîng thu ho¹ch ®îc.

Trong c«ng cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc, cã nh÷ng ®Þa chñ thÓ hiÖn tinh thÇn yªu níc b»ng çch hëng øng çc phong trµo ®Êu tranh chèng Ph¸p, nhng phÇn lín v× lîi Ých ç nh©n nªn ñng hé trËt tù thùc d©n nöa phong kiÕn, thËm chÝ s½n sµng hîp t¸c víi Ph¸p chèng l¹i phong trµo yªu níc.3.2. Giai cÊp n«ng d©n

N«ng d©n lµ lùc lîng chiÕm tuyÖt ®¹i ®a sè c d©n Nam §Þnh (trªn 90%) nhng kh«ng ph¶i lµ thuÇn nhÊt. It nhÊt hä còng ph©n ho¸ thµnh 3 tÇng líp kh¸c nhau: trung n«ng, bÇn n«ng vµ cè n«ng. Trung n«ng lµ nh÷ng ngêi cã t¬ng ®èi ®ñ ruéng ®Êt canh t¸c ®Ó tù s¶n xuÊt vµ nu«i sèng m×nh, kh«ng ph¶i b¸n søc lao ®éng vµ còng kh«ng cã kh¶ n¨ng tham gia bãc lét ngêi kh¸c. BÇn n«ng lµ nh÷ng ngêi n«ng d©n nghÌo, thiÕu ruéng ®Êt vµ c«ng cô s¶n xuÊt nªn ph¶i lµm thuª cho ®Þa chñ ®Ó cã thªm thu nhËp. Cè n«ng lµ nh÷ng ngêi hoµn toµn kh«ng cã ruéng ®Êt. Hä lµ tÇng líp khèn cïng nhÊt ë n«ng th«n Nam §Þnh. N¹n su, thuÕ, t«, tøc, lÔ l¹t nÆng nÒ buéc ngêi n«ng d©n ph¶i b¸n ®i nguån ®Êt ®ai Ýt ái cña m×nh ®Ó trang tr¶i çc kho¶n chi phÝ, sè ruéng ®ã nhanh chãng r¬i vµo tay ®Þa chñ cêng hµo. ChÝnh viÖc ph¶i b¸n ®Êt ®· dÉn ®Õn qu¸ tr×nh bÇn cïng ho¸ cña ngêi n«ng d©n. Kh«ng cßn ®êng nµo kh¸c hä ph¶i phô thuéc vµo ®Þa chñ, nhËn ruéng ph¸t

133 NguyÔn V¨n Kh¸nh: C¬ cÊu kinh tÕ- x· héi ViÖt Nam thêi thuéc ®Þa 1858 - 1945, NXB §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, H. 2000, tr. 138.134 Ban ChÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh: LÞch sö §¶ng bé Nam §Þnh 1930- 1975, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, H. 2001, tr. 55.135 Ban ChÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh: LÞch sö §¶ng bé Nam §Þnh 1930- 1975, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, H. 2001, tr. 50.

362

canh, chÞu sù bãc lét nÆng nÒ nhÊt ®Ó cã ®îc miÕng c¬m, manh ¸o.

Nçi khæ cùc cña ngêi n«ng d©n cµng t¨ng thªm khi diÖn tÝch canh t¸c Ýt ái cña Nam §Þnh cßn bÞ t b¶n Ph¸p cíp ®o¹t lµm ®ån ®iÒn. §Õn cuèi thÕ kû XIX, ngêi Ph¸p ®· lËp 6 ®ån ®iÒn ë Nam §Þnh víi diÖn tæng tÝch lªn tíi 2.648 ha. N¨m 1890 Buèc Gioanh Mefr¬ (Bourgoin Meffre) lËp ®ån ®iÒn réng 6 ha, sau ®ã anh em G«be Frer¬ (Gobert FrÐros) lËp 2 ®ån ®iÒn tæng céng 90 ha vµo çc n¨m 1890 vµ 1891. Trong 2 n¨m tiÕp theo §uyp«ng vµ §«ren ®· chiÕm gÇn 20 ha lËp thªm 2 ®ån ®iÒn. §Æc biÖt vµo n¨m 1896 Mar«ng ®· chiÕm cø c¶ mét vïng b·i biÓn réng lín víi diÖn tÝch 2.534 ha.136

N«ng d©n ë çc vïng chiªm tròng nh ý Yªn, Vô B¶n, Mü Léc lµ nh÷ng n¬i cã ®êi sèng ®ãi kÐm nhÊt so víi çc vïng kh¸c trong tØnh. N¹n ®ãi cµng trë nªn nghiªm träng vµo nh÷ng n¨m lôt léi mÊt mïa. NhiÒu n«ng d©n ®· ph¶i bá lµng lªn thµnh phè t×m kiÕm viÖc lµm. ChØ mét phÇn trong sè hä ®· trë thµnh c«ng nh©n, tiÓu th¬ng, tiÓu chñ. Cßn l¹i ®a sè r¬i vµo nanh vuèt cña nh÷ng cai mé phu vµ bÞ ®a vµo lµm viÖc ë çc ®ån ®iÒn cao su ë Nam Kú hoÆc ë nh÷ng thuéc ®Þa xa x«i kh¸c cña Ph¸p ë T©n ThÕ giíi hay tËn ch©u Phi. ë ®ã nh÷ng n«ng d©n khèn khæ nµy bÞ ®¸nh ®Ëp, hµnh h¹, ngîc ®·i, kh«ng cßn hy väng mang ®îc tÊm th©n tµn vÒ quª cha ®Êt tæ.137

Kho¶ng 60% c«ng nh©n t¹i çc hÇm má ë Hßn Gai, CÈm Ph¶, Cao B»ng, Th¸i Nguyªn lµ ngêi Nam §Þnh vµ Th¸i B×nh. Theo tµi liÖu cña mét häc gi¶ ngêi Ph¸p th× trong sè ngêi Nam §Þnh ®i "tha h¬ng cÇu thùc” cã kho¶ng 30% lªn m¹n ngîc, 10% sang Lµo.138 Cã nhiÒu ngêi kh«ng biÕt lµm g×, ®i ®©u, ®· bá nhµ, bá quª h¬ng ®i ¨n mµy, ¨n xin kh¾p n¬i.

Díi ¸ch thèng trÞ cña thùc d©n vµ phong kiÕn, n«ng d©n Nam §Þnh ®· bÞ dån vµo bíc ®êng cïng. §ã chÝnh lµ nguyªn nh©n s©u xa khiÕn hä tÝch cùc tham gia vµo nhiÒu phong trµo yªu níc, ®Æc biÖt lµ tõ khi hä ®îc gi¸c ngé vµ tæ chøc l¹i díi ngän cê tiªn phong cña giai cÊp c«ng nh©n.136 Ban ChÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh: LÞch sö §¶ng bé Nam §Þnh 1930 - 1975, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, H. 2001, tr. 50137 §Ó hiÓu râ h¬n c¶nh sèng ®o¹ ®µy cña ngêi d©n Nam §Þnh t¹i çc ®ån ®iÒn Nam Kú thêi ®ã xin xem thªm håi ký “Phó RiÒng ®á" cña TrÇn Tö B×nh (NXB Lao §éng, H. 1965). 138 P. Gourou: N«ng d©n ë ®ång b»ng B¾c Kú, Pari 1936, tr. 214.

363

3. 3. Giai cÊp c«ng nh©n§éi ngò c«ng nh©n Nam §Þnh ®îc h×nh thµnh cïng víi qu¸

tr×nh khai th¸c thuéc ®Þa ë Nam §Þnh. Vµo ®Çu thÕ kû XX sè l-îng c«ng nh©n íc tÝnh kho¶ng 1,5 v¹n ngêi.

C«ng nh©n Nam §Þnh cã mét tr×nh ®é kü thuËt kh¸ cao, cã t¸c phong c«ng nghiÖp v× hä sím ®îc tiÕp cËn víi nÒn kü nghÖ tiªn tiÕn cña ph¬ng T©y vµ sèng tËp trung chñ yÕu t¹i thµnh phè Nam §Þnh. Hä l¹i cã quan hÖ mËt thiÕt víi n«ng d©n, v× phÇn lín cã nguån gèc xuÊt th©n tõ n«ng d©n. V× cã chung kÎ thï lµ ®Õ quèc vµ phong kiÕn nªn hä ®· ®oµn kÕt l¹i ®Ó cïng chèng l¹i kÎ thï chung.

§êi sèng lao ®éng vËt chÊt vµ tinh thÇn cña c«ng nh©n hÕt søc khæ cùc. Hä ph¶i lao ®éng tõ 12 ®Õn 14 giê mçi ngµy, ®iÒu kiÖn lao ®éng hÕt søc thÊp kÐm nªn nhiÒu bÞ tai n¹n lao ®éng dÉn ®Õn th¬ng tËt hoÆc tö vong, trong khi ®ã hä kh«ng ®îc h-ëng mét chÕ ®é b¶o hiÓm th©n thÓ nµo. L¬ng thÊp kh«ng ®ñ cho hä cã mét møc sèng tèi thiÓu, ®· thÕ hä l¹i ph¶i ®ãng nh÷ng kho¶n thuÕ v« lÝ nh thuÕ th©n (mçi suÊt 2,5®), thuÕ c tró (1,57® cho nh÷ng ngêi ë ngo¹i thµnh) cïng víi nhiÒu thø lÔ l¹t kh¸c. Trong khi ®ã hä cßn bÞ bän chñ, ®èc c«ng ®¸nh ®Ëp, cóp ph¹t, ®e do¹ sa th¶i. Nh×n chung, ®êi sèng cña c«ng nh©n Nam §Þnh hÕt søc thª th¶m vµ bÊp bªnh. ChÝnh v× lý do ®ã nªn c«ng nh©n Nam §Þnh ®· sím ®øng lªn ®Êu tranh víi giíi chñ ®Ó ®ßi l¹i çc quyÒn lîi kinh tÕ, tù do, d©n chñ.

Trong qu¸ tr×nh ®Êu tranh ®ßi çc quyÒn lîi, vµ nhÊt lµ tõ khi ®îc tiÕp nhËn chñ nghÜa M¸c- Lªnin, ®éi ngò c«ng nh©n Nam §Þnh sím gi¸c ngé ý thøc giai cÊp, sím nhËn râ kÎ thï d©n téc còng chÝnh lµ kÎ thï giai cÊp. C«ng nh©n Nam §Þnh ®· tÝch cùc h¨ng h¸i ®øng lªn ®Êu tranh. Vµo nöa sau nh÷ng n¨m 1920, Nam §Þnh chÝnh lµ mét trong nh÷ng trung t©m cña phong trµo c«ng nh©n ViÖt Nam, gãp phÇn thóc ®Èy qu¸ tr×nh h×nh thµnh mét chÝnh ®¶ng cña giai cÊp c«ng nh©n ë ViÖt Nam.3. 4. Giai cÊp t s¶n

Sau chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø nhÊt (1914- 1918), ®éi ngò t s¶n Nam §Þnh ®· ®îc h×nh thµnh mét çch râ rÖt. Nguån gèc xuÊt th©n cña t s¶n Nam §Þnh chñ yÕu tõ nghÒ thÇu kho¸n, ®¹i lý cho Ph¸p.... HÇu hÕt çc nhµ t s¶n Nam §Þnh ®Òu tËp trung ë thµnh phè vµ chñ yÕu kinh doanh trong lÜnh vùc th¬ng nghiÖp. Hä thêng mua çc hµng ho¸ cña ®Õ quèc b¸n l¹i cho nh©n d©n

364

kiÕm lêi, mét sè bá vèn vµo viÖc kinh doanh c«ng nghiÖp (chñ yÕu lµ c«ng nghiÖp nhÑ), mét sè kinh doanh trong lÜnh vùc thÇu kho¸n, còng cã kh«ng Ýt çc t s¶n kiªm ®Þa chñ. Næi tiÕng nhÊt trong giíi t s¶n ngêi ViÖt ë Nam §Þnh lµ B¹ch Th¸i Bëi, «ng ®· tõng kinh doanh trong lÜnh vùc thÇu kho¸n råi chuyÓn sang kinh doanh trong lÜnh vùc vËn t¶i ®êng thuû, vµ lµ ngêi tõng c¹nh tranh th¾ng lîi víi t b¶n Hoa KiÒu vµ t b¶n Ph¸p ë Nam §Þnh.

Nh×n chung, cho ®Õn tríc cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ thÕ giíi n¨m 1929, t s¶n Nam §Þnh kh«ng chØ Ýt ái vÒ sè lîng mµ cßn yÕu vÒ thÕ lùc kinh tÕ vµ chÝnh trÞ. VÒ thÕ lùc kinh tÕ, hä cßn yÕu h¬n c¶ t s¶n Hoa KiÒu. Do bÞ t s¶n Ph¸p vµ Hoa kiÒu c¹nh tranh, chÌn Ðp nªn t s¶n Nam §Þnh còng cã nh÷ng m©u thuÉn víi ®Õ quèc, nhng vÒ kinh tÕ th× hä l¹i t×m thÊy lîi Ých trong sù liªn minh víi chñ nghÜa t b¶n ph¬ng T©y ®Ó lµm giµu b»ng çch bãc lét søc lao ®éng cña nh©n d©n. ChÝnh ®Æc ®iÓm nµy ®· quy ®Þnh th¸i ®é chÝnh trÞ cña giai cÊp t s¶n. Mét mÆt, hä chèng ®Õ quèc vµ phong kiÕn, t¸n thµnh ®éc lËp, d©n chñ, vµ tù do. MÆt kh¸c, hä l¹i gi÷ th¸i ®é dÌ dÆt, lõng chõng, ng¶ theo çch m¹ng khi phong trµo çch m¹ng lªn cao vµ còng s½n sµng tho¶ hiÖp khi ®Õ quèc khñng bè m¹nh. Nh×n chung hä thÝch c¶i l¬ng h¬n lµ çch m¹ng.139

3.5. TÇng líp tiÓu t s¶nTõ cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX, ®éi ngò tiÓu t s¶n ph¸t

triÓn nhanh chãng theo ®µ ®« thÞ ho¸ ë Nam §Þnh. Hä bao gåm çc thÞ d©n, thî thñ c«ng, tiÓu th¬ng, tiÓu chñ, häc sinh, trÝ thøc, sèng tËp trung thµnh phè, çc thÞ x· vµ thÞ trÊn. Hä hîp thµnh mét tÇng líp rÊt ®«ng ®¶o ë Nam §Þnh. §Õn n¨m 1928, chØ riªng ë thµnh phè Nam §Þnh ®· cã kho¶ng 38.000 d©n.

§êi sèng cña tÇng líp tiÓu t s¶n ë Nam §Þnh nãi chung lµ thÊp vµ kh¸ bÊp bªnh. Çc tiÓu th¬ng, tiÓu chñ bÞ t s¶n níc ngoµi chÌn Ðp, nªn khã ®iÒu kiÖn më réng s¶n xuÊt vµ kinh doanh. Ph¹m vi s¶n xuÊt vµ kinh doanh cña hä lµ tiÓu c«ng nghÖ, tiÓu th¬ng m¹i, h¬n n÷a hä ph¶i g¸nh chÞu nh÷ng kho¶n thuÕ suÊt nÆng nÒ.

139 Trong mét c«ng tr×nh nghiªn cøu cña m×nh vÒ chñ nghÜa d©n téc ViÖt Nam, sö gia ngêi Mü William Duiker viÕt: "Khuynh híng chÝnh trÞ cña çc bé phËn trong giai cÊp t s¶n (ViÖt Nam) ®îc ph©n cÊp tõ chñ nghÜa d©n téc c¶i l¬ng ®Õn chñ nghÜa tho¶ hiÖp thuÇn tuý; vµ mçi khi ngêi Ph¸p tá ra muèn dµnh cho çc ®Ò nghÞ c¶i çch cña hä mét vµi nh©n nhîng tèi thiÓu th× hä hoµn toµn biÕn khái vò ®µi chÝnh trÞ." Duiker, The Rise of Nationalism in Vietnam, 1900-1940, Ithaca and London, Cornell University Press, tr. 105.

365

ChØ cã mét sè Ýt tiÓu t s¶n lµ trÝ thøc vµ c«ng chøc cã thu nhËp kh¸ cao. VÒ th¸i ®é chÝnh trÞ, trõ mét sè cã quan hÖ mËt thiÕt víi ®Õ quèc, cßn phÇn lín ®éi ngò tiÓu t s¶n ë Nam §Þnh cã lßng yªu níc, c¨m thï bän ®Õ quèc vµ tay sai, giµu tinh thÇn ®Êu tranh çch m¹ng. Thùc tÕ tiÓu t s¶n, ®Æc biÖt lµ giíi trÝ thøc, häc sinh lµ ngßi næ cho çc phong trµo çch m¹ng ë Nam §Þnh ®Çu thÕ kû XX.

Nh×n chung, díi t¸c ®éng cña hai cuéc khai th¸c thuéc ®Þa tríc vµ sau chiÕn tranh htÕ giíi lÇn thø nhÊt ®· lµm xuÊt hiÖn çc giai tÇng x· héi míi ë Nam §Þnh, ®¹i diÖn cho ph¬ng thøc s¶n xuÊt míi t b¶n chñ nghÜa. Çc lùc lîng x· héi míi chØ lµ thiÓu sè, n¾m trong tay mét tiÒm lùc kinh tÕ hÕt søc h¹n hÑp. C¬ cÊu x· héi truyÒn thèng ë Nam §Þnh ®· biÕn ®æi, vµ x¸o trén m¹nh, nhng cha bÞ ph¸ vì vµ thay ®æi c¨n b¶n. ChÝnh ®iÒu nµy ®· lµm béc lé râ tÝnh chÊt nöa thuéc ®Þa nöa phong kiÕn cña x· héi ViÖt Nam nãi chung vµ x· héi Nam §Þnh nãi riªng.

4. V¨n ho¸ - gi¸o dôc4.1. VÒ v¨n ho¸

Nh÷ng biÕn ®æi vÒ kinh tÕ - x· héi vµ qu¸ tr×nh giao lu tiÕp xóc v¨n ho¸ §«ng - T©y ë Nam §Þnh ®· dÉn ®Õn nh÷ng chuyÓn biÕn míi trong sinh ho¹t v¨n ho¸. Sù chuyÓn biÕn ®ã ®îc biÓu hiÖn râ nÐt nhÊt trong sù h×nh thµnh nÕp sèng ®« thÞ ë thµnh phè Nam §Þnh.

Cã thÓ h×nh dung Ýt nhÊt ba lo¹i nÕp sèng vµ lèi sèng chÝnh ë thµnh Nam thêi cËn ®¹i. Cã mét Nam §Þnh c«ng nh©n sèng vµ sinh ho¹t theo nhÞp cña tiÕng cßi tÇm trong nhµ m¸y dÖt, m¸y t¬. §©y lµ nhÞp sèng, ®ång thêi còng lµ mét ®Æc trng v¨n ho¸ ®iÓn h×nh cña mét trung t©m c«ng nghiÖp cËn ®¹i. Cã mét Nam §Þnh thø hai lµ Nam §Þnh cña ngêi ven thÞ. Hµng ngµy trung t©m c«ng nghiÖp nµy thu hót hµng ngh×n ngêi tõ çc lµng quª l©n cËn. Hä lµ nh÷ng n«ng d©n lam lò kÐo vµo thµnh phè t×m viÖc lµm thªm trong nh÷ng ngµy n«ng nhµn, lµ nh÷ng bµ, nh÷ng c« ¸o n©u quÇn n¸i ®en, ®Çu chÝt kh¨n má qu¹ kÜu kÞt g¸nh gång ®ñ çc mÆt hµng n«ng s¶n vµo b¸n trong thµnh phè. Hä ®¹i diÖn cho mét nÕp sèng "nhµ quª" hay "nöa tØnh nöa quª" ë thµnh Nam §Þnh. Nhãm ngêi ®¹i diÖn cho lèi sèng thø ba ë thµnh Nam cËn ®¹i, lèi sèng "T©y ho¸", ngµy cµng trë nªn ®«ng ®¶o h¬n. Hä lµ nh÷ng quan chøc thùc d©n, nh÷ng nhµ t s¶n b¶n xø vµ níc ngoµi, tiÓu th¬ng, c«ng chøc, häc sinh, trÝ thøc vv… Tuy r»ng kh«ng

366

ph¶i ai trong sè nµy còng ®ñ ®iÒu kiÖn duy tr× nÕp sèng phong lu theo kiÓu "tèi rîu s©m banh, s¸ng s÷a bß", nhng nh×n chung hä sinh ho¹t, suy nghÜ vµ øng xö theo mét lèi míi, mang ¶nh hëng râ nÐt cña v¨n minh ph¬ng T©y.

Nhng mÆt kh¸c, qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸ vµ viÖc du nhËp lèi sèng ph¬ng T©y vµo thµnh Nam còng lµm n¶y ra nh÷ng thãi h tËt xÊu míi nh trém cíp, ®Ü ®iÕm, nghiÖn hót. Thêi cËn ®¹i çc c« ®Çu thµnh Nam còng tõng næi tiÕng trong c¶ níc.

Râ rµng ë thµnh phè Nam §Þnh, chóng ta dÔ nhËn thÊy nh÷ng yÕu tè v¨n ho¸ truyÒn thèng ë møc ®é nµo ®ã lo·ng nh¹t ®i, nh÷ng yÕu tè v¨n ho¸ ph¬ng T©y tõng bíc ®îc du nhËp vµ ph¸t triÓn kh¸ nhanh chãng.

Trong khi v¨n ho¸ ®« thÞ ph¸t triÓn m¹nh mÏ, cã nhiÒu biÓu hiÖn tÝch cùc vµ tiÕn bé, th× ngîc l¹i ë n«ng th«n Nam §Þnh ®êi sèng v¨n ho¸ cña nh©n d©n kh«ng ®îc c¶i thiÖn. Çc hñ tôc trong cíi xin, ma chay, ®×nh ®¸m, h¬ng Èm vµ nÕp sèng gia trëng trong gia ®×nh truyÒn thèng... vÉn cßn ®Ì nÆng lªn cuéc sèng cña ngêi n«ng d©n. Tuy vËy, nhê mèi giao lu gi÷ thµnh thÞ vµ n«ng th«n ngµy mét t¨ng cêng, nÕp sèng vµ çch nghÜ cña c d©n n«ng th«n Nam §Þnh, ®Æc biÖt lµ líp trÎ, còng dÇn dÇn biÕn ®æi.140

4. 2. VÒ gi¸o dôcTõ khi Ph¸p x©m chiÕm Nam §Þnh cho ®Õn cuèi thÕ kû XIX

vµ nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX, vÒ c¨n b¶n thùc d©n Ph¸p vÉn gi÷ nguyªn tr¹ng hÖ thèng gi¸o dôc cò (Nho häc) ë Nam §Þnh. Tuy nhiªn, thùc d©n Ph¸p còng cã söa ®æi thªm mét chót vÒ viÖc häc vµ viÖc thi. Häc sinh ®i häc ph¶i häc thªm ch÷ Ph¸p vµ ch÷ quèc ng÷, to¸n vµ çch trÝ, cßn thÝ sinh ®i thi t¹i trêng thi Nam §Þnh th× ngoµi çc néi dung thi cò sÏ cã thªm thi quèc ng÷ vµ bµi dÞch t×nh nguyÖn Ph¸p v¨n ra quèc ng÷. Thùc d©n Ph¸p còng lËp mét trêng ®µo t¹o çc th«ng ng«n viªn cho Ph¸p.

§Õn n¨m 1915 ®· diÔn ra kú thi H¬ng cuèi cïng ë trêng thi Nam §Þnh. §©y chÝnh lµ ®iÓm mèc ®¸nh dÊu sù chÊm døt cña nÒn khoa cö Nho gi¸o ë Nam §Þnh.141 Thay vµo ®ã ChÝnh phñ thùc

140 Gièng nh ë nhiÒu n¬i kh¸c qu¸ tr×nh nµy ®«i khi còng t¹o ra ë thµnh Nam nh÷ng "có sèc v¨n ho¸" (cultural shock) ®¸ng kÓ. HiÖn tîng nµy ®· ®îc NguyÔn BÝnh ghi l¹i rÊt cã h×nh tîng trong bµi th¬ Ch©n quª næi tiÕng cña «ng.141 ViÖc chÊm døt sù tån t¹i cña trêng thi Nho häc ë Nam §Þnh kh«ng cã nghÜa lµ nÒn gi¸o dôc Nho gi¸o ë ®©y ®· ço chung. Cho tíi tríc Çch m¹ng th¸ng T¸m ë nhiÒu lµng

367

d©n cho lËp ra çc trêng "Ph¸p-ViÖt", tõng bíc chuyÓn dÇn nÒn gi¸o dôc theo m« h×nh ph¬ng T©y.

Tríc khi nÒn gi¸o dôc Nho häc chÊm døt, thùc d©n Ph¸p ®· tiÕn hµnh c¶i çch viÖc häc. Ch¬ng tr×nh gi¸o dôc ®îc chia lµm 3 cÊp: Êu häc, tiÓu häc, trung häc. ChØ cã thµnh phè míi cã bËc cao ®¼ng tiÓu häc, cßn ë huyÖn chØ cã 2 bËc lµ Êu häc vµ tiÓu häc.

Sau khi nÒn Nho häc chÊm døt, ch¬ng tr×nh gi¸o dôc ®îc chØnh ®æi l¹i víi 3 cÊp bËc: tiÓu häc, trung häc vµ ®¹i häc. Tuy nhiªn, ë Nam §Þnh chØ cã ®Õn bËc trung häc. Còng gièng nh tríc ®©y, Nam §Þnh ®ãng vai trß trung t©m gi¸o dôc cña c¶ mét vïng S¬n Nam H¹, çc häc sinh tõ çc tØnh Th¸i B×nh, Hµ Nam, Ninh B×nh ®Õn ®©y häc tËp, tËp trung chñ yÕu t¹i hai trêng Cöa B¾c vµ Thµnh Chung.

N¨m 1922, Gi¸o héi Ph¸p cho lËp trêng Th¸nh T©m (SacrÐ Coeur) dµnh cho n÷ vµ trêng Xanh T«m¸t §acanh (Saint Thomas d'Aquin) dµnh cho nam ë bËc cao ®¼ng tiÓu häc. Ngoµi ra, gi¸o héi cßn më §¹i chñng viÖn ®Ó ®µo t¹o çc tu sÜ.

Lóc ®Çu Ph¸p cÊm viÖc më trêng t thôc, nhng do nhu cÇu cña d©n chóng, nhÊt lµ çc tri thøc, viªn chøc vµ nh÷ng ngêi giµu cã, Ph¸p ®· cho më çc trêng t ë Thµnh phè Nam §Þnh. Cho ®Õn n¨m 1940, ®· xuÊt hiÖn mét sè trêng t ë Nam §Þnh nh Minh T©n, Hång §øc, HuÖ §øc, Trung TrÝ...

Cã thÓ hiÓu kh¸i qu¸t vÒ t×nh h×nh gi¸o dôc ë Nam §Þnh vµo ®Çu nh÷ng n¨m 1930 qua nh÷ng sè liÖu trong b¸o ço cña Tæng ®èc TrÇn V¨n Th«ng, theo ®ã thµnh phè cã 5 trêng kiªm bÞ (t¬ng ®¬ng cÊp I) sau:

- Trêng con g¸i 9 líp: 335 häc sinh.- Trêng Cöa B¾c 19 líp: 836 häc sinh.- Trêng Vên D©u 6 líp: 259 häc sinh.- Trêng BÕn Cñi 9 líp: 414 häc sinh - Trêng Gèc Ng¸i 6 líp: 279 häc sinh 142

Tiªu biÓu nhÊt ë Nam §Þnh lµ trêng Thµnh Chung. §©y lµ tr-êng trung häc duy nhÊt ë vïng §«ng B¾c Kú ®îc thµnh lËp theo

x·, vµ thËm chÝ ë ngay trong thµnh phè nhiÒu líp häc cña çc thÇy ®å vÉn cã ngêi häc. 142 DÉn theo Vò Ngäc Lý: Thµnh Nam xa, NXB V¨n ho¸ th«ng tin, Nam §Þnh, 1997, tr. 200.

368

NghÞ ®Þnh sè 2455 ngµy 24 th¸ng 8 n¨m 1920 cña Toµn quyÒn §«ng D¬ng M«rÝt L«ng (Maurice Long). Trêng khai gi¶ng kho¸ häc ®Çu tiªn niªn kho¸ 1920 - 1921, víi 45 häc sinh ®îc chia thµnh hai líp (n¨m thø nhÊt vµ n¨m thø hai). Lóc nµy trêng cha cã ®Þa ®iÓm riªng nªn ph¶i häc nhê t¹i trêng Cöa B¾c. Niªn kho¸ 1922 - 1923, trêng më thªm ®îc mét líp n¨m thø ba. §Õn ngµy 2 th¸ng 9 n¨m 1923, Gi¸m ®èc Nha häc chÝnh B¾c kú cho phÐp më thªm líp n¨m thø t. Ng«i trêng míi ®· ®îc x©y dùng t¹i ®Çu phè BÕn Ngù. Nh vËy ®Õn n¨m 1923 - 1924, trêng Thµnh Chung ®· cã 4 líp. Theo NghÞ ®Þnh sè 2419 ngµy 23-9-1924 cña Toµn quyÒn §«ng D¬ng, ®· ®æi tªn trêng lµ Cao ®¼ng tiÓu häc Ph¸p- ViÖt (Ecole Primaire SupÐrieure Franco indigÌne). N¨m 1942, trêng ®æi tªn mét lÇn n÷a lµ trêng trung häc (CollÌge).

Ngay tõ nh÷ng n¨m ®Çu míi thµnh lËp, thÇy vµ trß trêng Thµnh Chung ®· sím béc léc tinh thÇn yªu níc. Hä ®· tõng h¨ng h¸i tham gia phong trµo ®Êu tranh ®ßi chÝnh quyÒn thùc d©n Ph¸p ph¶i th¶ cô Phan Béi Ch©u (1925) vµ tham gia lÔ truy ®iÖu cô Phan Ch©u Trinh (1926). NhiÒu häc sinh bÞ ®uæi häc v× tham gia çc ho¹t ®éng yªu níc ®· b¾t mèi víi tæ chøc çch m¹ng, t×m çch sang Qu¶ng Ch©u (Trung Quèc) tham dù çc líp cña ®ång chÝ NguyÔn ¸i Quèc. NhiÒu ngêi ®· ®îc kÕt n¹p vµo Héi ViÖt Nam Thanh niªn Çch m¹ng vµ trë vÒ quª h¬ng g©y dùng çc phong trµo ®Êu tranh çch m¹ng.

Cïng víi çc trêng Sas¬lu L«ba (Chasseloup Laubat, Sµi gßn), Quèc Häc (HuÕ), Trêng B¶o hé (Bëi, Hµ Néi), trêng Thµnh Chung Nam §Þnh lµ mét trong nh÷ng nguån cung cÊp chÝnh nh÷ng chiÕn sÜ vµ nh÷ng nhµ l·nh ®¹o kiªn trung, kiÖt xuÊt cho phong trµo çch m¹ng níc ta nh §Æng Xu©n Khu (Trêng Chinh), NguyÔn §øc C¶nh, NguyÔn Danh §íi, NguyÔn V¨n Hoan, NguyÔn C¬ Th¹ch ...

Nh×n chung, chuyÓn biÕn lín nhÊt vÒ gi¸o dôc ë Nam §Þnh tõ cuèi thÕ kû thø XIX ®Õn ®Çu thÕ kû XX lµ sù lôi tµn cña nÒn gi¸o dôc Nho häc vµ thay vµo ®ã lµ nÒn gi¸o dôc míi (T©y häc). Còng gièng nh çc n¬i kh¸c, thùc d©n Ph¸p ®· h¹n chÕ viÖc ph¸t triÓn gi¸o dôc ë Nam §Þnh, bëi chóng sî nÕu ®µo t¹o cao vµ réng sÏ lµm cho d©n chóng thøc tØnh, nguy h¹i cho nÒn thèng trÞ cña chóng. Do ®ã, gi¸o dôc ë Nam §Þnh míi dõng l¹i ë mét cÊp ®é thÊp, chñ yÕu lµ tiÓu häc vµ chØ cã mét sè rÊt Ýt ngêi ®îc ®i häc, cßn ®¹i ®a sè nh©n d©n vÉn mï ch÷. Tuy nhiªn, chÝnh nÒn gi¸o dôc Êy ®· s¶n sinh ra mét tÇng líp trÝ thøc T©y häc yªu níc, chèng

369

®èi l¹i sù cai trÞ thùc d©n Ph¸p ë Nam §Þnh. Lùc lîng häc sinh ë Nam §Þnh tuy kh«ng nhiÒu, nhng l¹i rÊt n¨ng ®éng, tµi hoa, nh¹y c¶m, giµu lßng yªu níc, lµ ngßi næ cho nhiÒu phong trµo ®Êu tranh çch m¹ng ë trong nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX.

5. Sù ra ®êi thµnh phè Nam §ÞnhSau khi chiÕm ®îc thµnh Nam §Þnh, n¨m 1884, thùc d©n

Ph¸p ®· b¾t ®Çu tÝnh ®Õn viÖc x©y dùng mét thµnh phè ë ®©y. ChÝnh quyÒn thùc d©n cho më thÇu ®Ó b¹t thµnh, lÊp hµo. C« T Hång, mét nhµ thÇu kho¸n lín ë Hµ Néi, ngêi ®· tõng ph¸ thµnh Hµ Néi, ®· tróng thÇu ®Ó lµm c«ng viÖc nµy.

Sau khi mÆt b»ng san lÊp xong, ®« thÞ ®îc quy ho¹ch l¹i cho phï hîp víi yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi. §Þa phËn thµnh phè n»m trªn vïng ®Êt cña 3 lµng N¨ng TÜnh, Phô Long, VÞ Hoµng, thªm phÇn ®Êt VÞ Xuyªn vµ §«ng H¹c. Thµnh phè Nam §Þnh ®îc chia thµnh 9 khu phè (quartier) víi 40 phè (Rue). Tªn çc ®êng phè thêng g¾n víi çc ®Þa danh cña Ph¸p (phè Hµng Nåi- Paris), tªn n-íc (Phè Ph¸p Quèc- Rue de France), tªn cña nh÷ng sÜ quan Ph¸p tham gia chØ huy çc cuéc tÊn c«ng x©m chiÕm ViÖt Nam nh phè Harmand (BÕn Thãc), ®êng Fransis Garnier hoÆc dÞch tªn phè cò tõ tiÕng ViÖt ra tiÕng Ph¸p, ch¼ng h¹n phè Hµng S¾t thµnh Rue du Fer, phè hµng §ång thµnh Rue du Cuivre. DiÖn tÝch cña thµnh phè íc tÝnh trªn 6km2 (dµi kho¶ng 4,4km, réng 1,4km). KÕt cÊu ®-êng phè theo kiÓu « bµn cê víi çc ®êng ngang vµ ®êng däc, mét kiÓu kÕt cÊu ®« thÞ rÊt thÞnh hµnh ë ph¬ng T©y.

Çc c«ng së cña ngêi Ph¸p lÇn lît mäc lªn trªn çc phè phêng nh: Toµ C«ng sø, Toµ ¸n T©y, Së Kho b¹c, Së Th¬ng chÝnh, Nhµ gi©y thÐp, Së Y tÕ, Së Lôc lé (c«ng chÝnh), Trêng häc, Së Gi¸m binh, §Ò lao, Së MËt th¸m ...

Bªn c¹nh çc c«ng së lµ çc nhµ m¸y, xÝ nghiÖp nh nhµ m¸y chai, nhµ m¸y rîu, nhµ m¸y t¬, nhµ m¸y sîi, nhµ m¸y níc, nhµ m¸y ®iÖn... Çc phè chuyªn kinh doanh nh hµng §ång, hµng §êng, hµng GiÊy, phè Kh¸ch, hµng S¾t, hµng Rîu... Çc kh¸ch s¹n, nhµ hµng phôc vô cho nhu cÇu nghØ ng¬i, gi¶i trÝ nh PhÈm Anh Nghi, Nam ViÖt, ViÔn Lai LÇu, Qu¶ng Nguyªn, Qu¶ng Hng... HÖ thèng chî phôc vô nhu cÇu trao ®æi hµng ho¸ rÊt ph¸t triÓn, trong ®ã cã 4 chî lín nh chî Rång, chî Phîng, chî VÞ Hoµng, chî Cöa Trêng.

§Ó thuËn lîi cho ho¹t ®éng ®i l¹i, lu th«ng hµng ho¸, ngoµi viÖc ph¸t triÓn vµ n©ng cÊp çc tuyÕn ®êng thuû (§ß ChÌ, §ß

370

Quan) vµ çc tuyÕn ®êng bé liªn tØnh (®êng sè 10, 12, 21) vµ liªn huyÖn (r¶i ®¸ hoÆc r¶i nhùa ®êng), thùc d©n Ph¸p cßn më tuyÕn ®êng s¾t Hµ Néi- Nam §Þnh (1903).

DiÖn m¹o cña thµnh phè Nam §Þnh ®· kh¸c xa so víi thµnh Nam xa. NÕu nh Thµnh Nam xa ®îc tæ chøc theo m« h×nh thµnh thÞ phong kiÕn víi phÇn thµnh nÆng h¬n phÇn thÞ, th× Nam §Þnh ®Çu thÕ kû XX lµ mét thµnh phè cã cÊu tróc ®« thÞ hiÖn ®¹i kiÓu ph¬ng T©y víi nhiÒu chøc n¨ng, mµ chñ yÕu lµ chøc n¨ng kinh tÕ- th¬ng m¹i, cã çc c¬ së h¹ tÇng cÇn thiÕt cho sù ph¸t triÓn cña thµnh phè vÒ tÊt c¶ çc mÆt kinh tÕ - chÝnh trÞ - v¨n ho¸ - x· héi.

Tríc sù lín m¹nh vµ ph¸t triÓn cña thµnh phè, ngµy 17 th¸ng 10 n¨m 1921, toµn quyÒn §«ng D¬ng ®· ra quyÕt ®Þnh c«ng nhËn Nam §Þnh ®îc hëng quy chÕ cña mét thµnh phè cÊp II.

Thµnh phè Nam §Þnh kh«ng chØ lµ mét thµnh phè c«ng th-¬ng nghiÖp næi tiÕng ®Çu thÕ kû XX, mµ cßn trë thµnh mét trung t©m sinh ho¹t v¨n ho¸ - t tëng lín, mét ®iÓm tiÕp xóc cña çc luång giao lu v¨n ho¸ §«ng - T©y. Çc cô Phan Béi Ch©u, L¬ng V¨n Can ®Òu ®· t×m ®Õn thµnh phè Nam §Þnh, tuyªn truyÒn vµ vËn ®éng sù ñng hé cña nh©n d©n Nam §Þnh tham gia phong trµo §«ng Du vµ §«ng kinh nghÜa thôc. Héi Thanh niªn Çch m¹ng ViÖt Nam còng ph¸t triÓn c¬ së b¾t ®Çu tõ thµnh phè. ChÝnh thµnh phè Nam §Þnh ®· t¹o ra çc ®iÒu kiÖn vÒ vËt chÊt - x· héi cÇn thiÕt cho phong trµo yªu níc çch m¹ng cña nh©n d©n Nam §Þnh ®Çu thÕ kû XX. Kh¸c víi thÕ kû tríc, ®Õn ®Çu thÕ kû XX phong trµo yªu níc ®· chuyÓn tõ ®Þa bµn n«ng th«n lªn thµnh phè. HÇu hÕt çc cuéc ®Êu tranh lín nhá cña çc giai tÇng x· héi ë Nam §Þnh ®Òu næ ra chñ yÕu ë thµnh phè.

III. Phong trµo yªu níc çch m¹ng ë Nam §Þnh ®Çu thÕ kû XX

Díi t¸c ®éng cña hai cuéc khai th¸c thuéc ®Þa (lÇn thø nhÊt: 1897 - 1914, lÇn thø hai: 1919 - 1929), x· héi ViÖt Nam ®· cã nh÷ng biÕn chuyÓn hÕt søc c¨n b¶n. §ã lµ sù chuyÓn ®æi tõ mét cÊu tróc x· héi-chÝnh trÞ §«ng ph¬ng truyÒn thèng sang mét x· héi thuéc ®Þa nöa phong kiÕn víi 6 giai tÇng c¬ b¶n: quan chøc thùc d©n, t s¶n b¶n xø, tiÓu t s¶n, c«ng nh©n, ®Þa chñ vµ n«ng d©n. Vµ còng tõ ®Çu thÕ kû XX, çc trµo lu t tëng çch m¹ng d©n chñ t s¶n ë ph¬ng T©y, sau ®ã lµ t tëng çch m¹ng v« s¶n tõ níc Nga X« viÕt ®· ®îc truyÒn b¸ réng r·i vµo ViÖt Nam. §ã chÝnh lµ

371

nh÷ng tiÒn ®Ò quan träng nhÊt cho bíc ph¸t triÓn nh¶y vät vÒ chÊt cña phong trµo yªu níc ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XX. Nh©n d©n Nam §Þnh ®· h¨ng h¸i hoµ m×nh vµo phong trµo ®Êu tranh s«i næi cña çc giai tÇng x· héi trong níc, tiªu biÓu lµ çc phong trµo:

- Phong trµo §«ng Du vµ Phong trµo NghÜa Thôc.- Phong trµo tÈy chay t s¶n níc ngoµi.- Phong trµo ®ßi tù do d©n chñ nh÷ng n¨m 1925 - 1926.- Phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n.

1. Phong trµo §«ng Du vµ Phong trµo NghÜa ThôcSau cuéc c¶i çch Minh TrÞ n¨m 1868, níc NhËt ®· tiÕn

nhanh trªn con ®êng hiÖn ®¹i ho¸, vµ trë thµnh mét níc t b¶n hïng m¹nh ë Ch©u ¸. N¨m 1905, qu©n NhËt ®· ®¸nh b¹i qu©n Nga, buéc Nga ph¶i ký hoµ íc Pètx¬mao (Portsmonth), nhîng cho NhËt nhiÒu quyÒn lîi ë Trung Quèc, TriÒu Tiªn vµ b¸n ®¶o Xakhalin. ChiÕn th¾ng cña NhËt ®· g©y ®îc tiÕng vang lín trªn thÕ giíi, nhÊt lµ ®èi víi çc d©n téc ë Ch©u ¸. NhËt nghiÔm nhiªn ®îc coi lµ "anh c¶ da vµng", lµ niÒm hy väng víi çc d©n téc ch©u ¸. Mét trµo lu sïng NhËt lan réng ë Trung Quèc, TriÒu Tiªn vµ çc níc §«ng Nam ¸. ë ViÖt Nam, sau thÊt b¹i cña phong trµo CÇn V¬ng, trong çc çc sÜ phu yªu níc xuÊt hiÖn xu híng ®i t×m ngo¹i viÖn. NhËt B¶n trë thµnh n¬i göi g¾m kú väng cøu níc cña nhiÒu sÜ phu. XuÊt ph¸t tõ ý nghÜ ®ã, khi bµn vÒ vÊn ®Ò cÇu ngo¹i viÖn, NguyÔn Hµm ®· kÕt luËn: "VËy b©y giê muèn t×m ngo¹i viÖn kh«ng g× b»ng sang NhËt lµ h¬n".143

N¨m 1905 Phan Béi Ch©u sang NhËt. T¹i ®©y, sau khi tham kh¶o ý kiÕn cña L¬ng Kh¶i Siªu, mét nhµ c¶i çch lín ngêi Trung Quèc, vµ mét sè chÝnh kh¸ch NhËt, cô Phan ®· viÕt th vÒ níc kªu gäi thanh niªn yªu níc xuÊt d¬ng sang NhËt du häc, ®îc ®«ng ®¶o nh©n d©n hëng øng. KÕ s¸ch xuÊt d¬ng sang NhËt cña Phan Béi Ch©u ®· lµm dÊy lªn phong trµo §«ng Du s«i næi trong kho¶ng thêi gian tõ 1905 - 1908. NhiÒu ngêi ®· quyªn gãp tiÒn cña gióp ®ì çc thanh niªn sang NhËt du häc.

Khi vÒ níc, b¶n th©n Phan Béi Ch©u còng tÝch cùc ®i çc n¬i trong níc ®Ó trùc tiÕp vËn ®éng. ¤ng ®· ®Õn Nam §Þnh 3 lÇn vµ gÆp ®îc «ng §µm TrÝ Tr¹ch, ngêi lµng §Þch Tr¹ch, Vô B¶n cïng nhiÒu sÜ phu yªu níc tiÕn bé kh¸c. Sau nh÷ng lÇn gÆp gì víi

143 Xem Phan Béi Ch©u: Tù phª ph¸n, NXB V¨n-Sö §Þa, H. 1957, tr. 24.

372

cô Phan, «ng Tr¹ch ®· ®øng ra tÝch cùc vËn ®éng nh©n d©n trong tØnh quyªn gãp tiÒn cña gióp ®ì cho çc häc sinh sang NhËt du häc, nhµ «ng còng trë hµnh ®iÓm gÆp gì cña nh÷ng ngêi cã chung chÝ híng. Mét sè thanh niªn trÝ thøc cña tØnh nh §Æng H÷u B»ng, §Æng Tö MÉn ...®· lªn ®êng xuÊt d¬ng.

¤ng Vò V¨n Thôy (tøc Hµn LÜnh) ë lµng Thanh CÇu (x· Nam TiÕn, huyÖn Nam Trùc) lµ mét trong nh÷ng ngêi h¨ng h¸i tham gia phong trµo §«ng Du. N¨m 1907, «ng tæ chøc cho mét nhãm thanh niªn xuÊt d¬ng do §oµn Th¸m H¶i (tøc Tó TuyÕt) dÉn ®Çu. ThËt kh«ng may nh÷ng viÖc nµy bÞ thùc d©n Ph¸p ph¸t hiÖn, c¶ nhãm bÞ b¾t, duy chØ cã «ng §inh Träng Liªn trèn tho¸t sang Xiªm ho¹t ®éng.

¤ng Bïi Tr×nh Khiªm, mét nhµ gi¸o ë lµng V©n TËp, x· Minh T©n, huyÖn Vô B¶n, ®· dïng th¬ v¨n cæ ®éng thanh niªn xuÊt d-¬ng häc tËp.

Bªn c¹nh phong trµo §«ng Du lµ phong trµo NghÜa thôc. N¨m 1905, Phan Ch©u Trinh cã dÞp sang NhËt vµ ®îc ghÐ th¨m trêng Kh¸nh øng NghÜa Thôc (Keio) ë Tokyo. Phan Ch©u Trinh ®· ®îc tËn m¾t chøng kiÕn nh÷ng ®æi thay cña níc NhËt trªn con ®êng c¶i çch vµ gÆp gì ®«ng ®¶o çc chÝ sÜ cña çc níc ch©u ¸ ®ang cã mÆt ë NhËt ®Ó häc hái kinh nghiÖm duy t©n ®Êt níc.

Vµo cuèi n¨m 1906, t¹i nhµ «ng Cö Néi DuÖ (B¾c Ninh) ®· diÔn ra mét cuéc häp quyÕt ®Þnh sÏ thµnh lËp mét trêng häc t theo m« h×nh cña Kh¸nh øng NghÜa Thôc t¹i Hµ Néi. Th¸ng 3 n¨m 1907, L¬ng V¨n Can cïng mét sè sÜ phu tiÕn bé kh¸c ®· më trêng §«ng Kinh NghÜa Thôc t¹i sè 4 Hµng §µo, Hµ Néi.

Trêng §«ng Kinh nghÜa thôc (§KNT) theo m« h×nh Kh¸nh øng NghÜa Thôc cña NhËt, nghÜa lµ cã c x¸, th viÖn. Néi dung häc tËp chó träng ®Õn çc m«n khoa häc tù nhiªn vµ thùc nghiÖm nh To¸n, VËt lý, Ho¸ häc, Sinh vËt, §Þa lý, Kü thuËt... Trêng rÊt chó träng ®Õn d¹y ngo¹i ng÷, nhÊt lµ tiÕng Ph¸p v× theo quan ®iÓm cña nhµ trêng th× cã häc ngo¹i ng÷ míi cã thÓ tiÕp thu ®îc nh÷ng thµnh tùu tõ bªn ngoµi. Bªn c¹nh ®ã, trêng rÊt quan t©m ®Õn viÖc d¹y lÞch sö nh»m thøc tØnh lßng tù hµo d©n téc vµ chÝ khÝ ®Êu tranh cña nh©n d©n. Trêng còng khuyÕn khÝch s¸ng t¸c th¬ v¨n ®Ó tuyªn truyÒn cho nÕp sèng míi, chèng lèi häc cò, bµi trõ hñ tôc, kªu gäi dïng ®å néi ho¸ vµ kh¬i dËy lßng yªu níc...

Trµo lu cÊp tiÕn thÊm ®Ém néi dung yªu níc cña §KNT ®· nhanh chãng t×m ®îc c¬ së x· héi trong ®«ng ®¶o çc tÇng líp

373

quÇn chóng. ¶nh hëng cña phong trµo nghÜa thôc lan ®Õn Nam §Þnh, mét vïng ®Êt cã bÒ dµy truyÒn thèng hiÕu häc vµ ®Êu tranh bÊt khuÊt, ®îc nh©n d©n ë ®©y hëng øng m¹nh mÏ.

¤ng L¬ng V¨n Can, mét l·nh tô cña phong trµo §KNT, ®· nhiÒu lÇn ®Õn ng«i nhµ sè 7, phè BÕn Ngù, thµnh phè Nam §Þnh ®Ó gÆp gì víi çc sÜ phu yªu níc, tiÕn bé ë ®©y bµn vÒ viÖc ph¸t triÓn nghÜa thôc trªn ®Êt thµnh Nam, ®ång thêi cung cÊp çc tµi liÖu cña §KNT ®Ó vËn ®éng, tuyªn truyÒn nh©n d©n tham gia. Ng«i nhµ sè 7 phè BÕn Ngù trë thµnh mét ®iÓm hÑn çc sÜ phu yªu níc cÊp tiÕn cña Nam §Þnh. Hä cïng nhau tô häp vÒ ®©y cïng bµn luËn viÖc níc. Mét phong trµo canh t©n x· héi, thùc hiÖn nÕp sèng míi, ®æi míi çch häc ®· diÔn ra s«i næi kh¾p n¬i tõ thµnh thÞ ®Õn th«n quª. NhiÒu sÜ phu ®· ®øng lªn vËn ®éng vµ tæ chøc nh©n d©n ®µo giÕng, ®¾p ®êng, thùc hiÖn nÕp sèng vÖ sinh s¹ch sÏ, bµi trõ çc hñ tôc l¹c hËu trong héi hÌ, ®×nh ®¸m, ma chay, cíi xin... lËp nghÜa s¬ng ®Ó gióp ®ì ngêi nghÌo khã, ho¹n n¹n. Nhµ gi¸o Bïi Tr×nh Khiªm ®· dïng nh÷ng ¸ng th¬ v¨n cña §KNT ®Ó d¹y cho çc häc trß cña m×nh, kh¬i gîi vµ kÝch thÝch lßng yªu níc chèng Ph¸p. Tó tµi L¬ng V¨n Th¨ng ë Lò Phong còng më trêng d¹y häc, truyÒn b¸ th¬ v¨n cña §KNT ®Ó tuyªn truyÒn vµ gi¸o dôc lßng yªu níc cho çc häc sinh vµ thanh niªn ®Þa ph-¬ng. ¤ng Ph¹m Cao §µm ë Ch©u B¹c (nay thuéc x· Céng Hoµ, huyÖn Vô B¶n) ®· thµnh lËp héi §ång Ých, tËp hîp çc sÜ phu yªu níc tiÕn bé cïng bµn viÖc níc, b×nh th¬ v¨n cña §KNT.

Lo sî tríc sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña phong trµo, thùc d©n Ph¸p ®· t×m çch c©u kÕt víi NhËt B¶n nh»m dËp t¾t phong trµo. Ph¸p vµ NhËt ®· ký víi nhau mét hiÖp íc, theo ®ã Ph¸p ®ång ý cho NhËt vµo bu«n b¸n ë ViÖt Nam, cßn vÒ phÇn m×nh NhËt cam kÕt kh«ng ®Ó cho çc nhµ yªu níc ViÖt Nam tró ngô vµ ho¹t ®éng trªn ®Êt NhËt. Phan Béi Ch©u vµ çc du häc sinh bÞ trôc xuÊt. ë trong níc, Ph¸p ra lÖnh ®ãng cöa çc trêng nghÜa thôc. Phong trµo §«ng Du tan r· vµo cuèi n¨m 1908.

MÆc dï cuèi cïng ®Òu thÊt b¹i, nhng c¶ hai phong trµo yªu n-íc ®Çu thÕ kû XX ®· gãp phÇn thøc tØnh lßng yªu níc cña nh©n d©n c¶ níc nãi chung, Nam §Þnh nãi riªng, bíc ®Çu tÊn c«ng vµo ý thøc hÖ phong kiÕn, më ®êng cho mét luång t tëng míi, t tëng d©n chñ t s¶n, trªn c¬ së ®ã ®· gãp phÇn chuÈn bÞ vÒ mÆt tinh thÇn cho çc phong trµo ®Êu tranh réng lín sau ®ã.

2. Phong trµo tÈy chay t s¶n níc ngoµi

374

Ngay tõ khi míi ra ®êi, giai cÊp t s¶n ViÖt Nam nãi chung vµ t s¶n ë Nam §Þnh nãi riªng ®· chÞu khèng chÕ cña t b¶n Ph¸p vµ sù c¹nh tranh cña t b¶n ngêi Hoa. T s¶n Hoa kiÒu lµ lùc lîng gi÷ vÞ trÝ thø hai sau t b¶n ngêi Ph¸p trong viÖc n¾m gi÷ çc ngµnh kinh tÕ ë ViÖt Nam.

§Ó chèng l¹i thÕ lùc kinh tÕ cña t s¶n Hoa kiÒu vµ t¹o ®µ cho sù ph¸t triÓn cña chÝnh m×nh, n¨m 1919 t s¶n ViÖt Nam ®· dÊy lªn phong trµo "tÈy chay Kh¸ch tró" ë çc thµnh phè, thÞ x· nh Sµi Gßn, Hµ Néi, H¶i Phßng, Nam §Þnh ... T¹i çc thµnh phè nµy, ngêi ta khuyªn nhau kh«ng mua hµng cña ngêi Hoa vµ kªu gäi mäi ngêi mua hµng néi ho¸. T s¶n ViÖt Nam nªu khÈu hiÖu: "Ngêi ViÖt Nam kh«ng g¸nh vµng ®i ®æ s«ng Ng«", "Ngêi An Nam mua b¸n víi ng-êi An Nam"...

Trong phong trµo tÈy chay t s¶n Hoa kiÒu ë Nam §Þnh, cã nhµ t s¶n d©n téc B¹ch Th¸i Bëi ®· quyÕt t©m tranh ®Êu víi thÕ lùc t s¶n cña ngêi Hoa ë Nam §Þnh trong ngµnh vËn t¶i ®êng thuû. N¨m 1909, B¹ch Th¸i Bëi ®· chuyÓn c¶ gia ®×nh vÒ thµnh phè Nam §Þnh lËp nghiÖp. ¤ng quyÕt ®Þnh sÏ ®Çu t vµo kinh doanh ngµnh vËn t¶i ®êng thuû, ngµnh mµ cã qu¸ Ýt c¬ héi cho «ng thµnh c«ng v× bao nhiªu lîi thÕ hÇu nh ®Òu bÞ t s¶n ngêi Hoa vµ Ph¸p chiÕm hÕt.

Khëi ®Çu, B¹ch Th¸i Bëi thuª 3 chiÕc tµu cña H·ng vËn t¶i M¸cty §¸pba®i (Marty d'Abbadie) ®Ó chuyªn chë hµnh kh¸ch. Võa míi ch©n ít ch©n r¸o vµo nghÒ, «ng ®· vÊp ph¶i sù c¹nh tranh quyÕt liÖt cña çc th¬ng nh©n Hoa kiÒu. BiÕt râ thÕ vµ lùc cña B¹ch Th¸i Bëi trong kinh doanh vËn t¶i ®êng thuû kh«ng ®¸ng lµ bao, hä tËp hîp lùc lîng, cè kÕt nhau l¹i víi ý ®å bãp chÕt «ng.

Còng thõa biÕt th¬ng nh©n Hoa kiÒu cã thÕ m¹nh, lùc m¹nh, giµu kinh nghiÖm trong th¬ng trêng, l¹i nhiÒu mu ma, quû quyÖt, nhng B¹ch Th¸i Bëi quyÕt kh«ng chÞu lïi bíc, s½n sµng chÊp nhËn mét cuéc ®Êu kh«ng c©n søc. Vµ mét cuéc c¹nh tranh quyÕt liÖt trªn mÆt níc ®· diÔn ra gi÷a mét bªn lµ B¹ch Th¸i Bëi vµ mét bªn lµ t s¶n Hoa kiÒu, thËm chÝ cã c¶ t b¶n Ph¸p. Cuéc th-¬ng chiÕn ®ã b¾t ®Çu tõ gi¸ cíc vËn chuyÓn. B¹ch Th¸i Bëi mét mÆt cho h¹ gi¸ vÐ, ®ång thêi n©ng cao chÊt lîng phôc vô kh¸ch. §Ó ®èi phã l¹i, t s¶n Hoa kiÒu l¹i cho gi¶m gi¸ vÐ thÊp h¬n vµ chÊt lîng phôc vô tèt h¬n. Do ph¶i liªn tôc h¹ gi¸ ®Ó c¹nh tranh, 3 chiÕc tµu «ng thuª mçi th¸ng chØ thu ®îc tõ 15 ®Õn 20 ®ång, trong khi gi¸ thuª tµu mçi th¸ng lµ 2000 ®ång. Tríc mét ®èi thñ m¹nh h¬n

375

vÒ mäi mÆt, B¹ch Th¸i Bëi ®· ®øng trªn bê vùc ph¸ s¶n. ¤ng ®· thÊt b¹i trong cuéc c¹nh tranh vÒ gi¸ vÐ, cíc phÝ vËn t¶i vµ chÊt l-îng phôc vô.

Khi nguy c¬ vì nî chØ cßn trong gang tÊc, B¹ch Th¸i Bëi vÉn quyÕt kh«ng lïi bíc. ¤ng ®· cè t×m ra cho m×nh mét ph¬ng s¸ch míi ®Ó tho¸t hiÓm vµ trong thêi kh¾c quyÕt ®Þnh ®ã, bÝ quyÕt thµnh c«ng cña «ng chÝnh lµ viÖc ph¸t huy tinh thÇn d©n téc trong kinh doanh.

B¹ch Th¸i Bëi cho ngêi ®i tuyªn truyÒn t¹i çc bÕn tµu ®Ó gi·i bµy sù thiÖt h¬n trong viÖc kinh doanh cho çc hµnh kh¸ch nghe, khuyªn ngêi ViÖt Nam nªn gióp ®ì lÉn nhau míi cã thÓ c¹nh tranh víi ngêi Kh¸ch ®îc. Khi tinh thÇn d©n téc ®îc thøc tØnh, ®«ng ®¶o hµnh kh¸ch ®· t×m ®Õn víi B¹ch Th¸i Bíi. ¤ng cßn ®Æt mét èng ®ùng tiÒn trªn tµu ®Ó kªu gäi çc hµnh kh¸ch h¶o t©m bá chót Ýt tiÒn gióp ®ì cho chñ tµu cã thÓ ®øng v÷ng. ý tëng ®éc ®¸o, mang ®Ëm tinh thÇn d©n téc nµy ®· gióp cho B¹ch Th¸i Bëi kh«ng nh÷ng kh«ng bÞ ph¸ s¶n mµ cßn ph¸t triÓn m¹nh mÏ. ChØ mét thêi gian sau «ng ®· më thªm ®îc nhiÒu tuyÕn giao th«ng ®êng thuû quan träng nèi liªn Nam §Þnh víi çc tØnh trong c¶ níc.

§Ó giµnh th¾ng lîi, B¹ch Th¸i Bëi ®· sö dông triÖt ®Ó viÖc qu¶ng ço trªn b¸o chÝ nh tê Nam Phong, tê l'Eveil Economique de l' Indochine (Kinh tÕ §«ng D¬ng thøc tØnh). B¶n th©n B¹ch Th¸i Bëi còng ®· s¸ng lËp ra tê Khai ho¸ víi môc ®Ých h« hµo chÊn hng thùc nghiÖp, dung hoµ hai nÒn v¨n ho¸ §«ng - T©y, vµ qu¶ng b¸ cho c«ng viÖc lµm ¨n cña m×nh.

Tríc sù lín m¹nh cña B¹ch Th¸i Bëi, mét sè h·ng vËn t¶i cña t s¶n Hoa kiÒu, t s¶n Ph¸p còng bÞ ph¸ s¶n do bÞ mÊt kh¸ch vµo tay B¹ch Th¸i Bëi. N¨m 1915, C«ng ty M¸cty §¸pba®i ph¸ s¶n. N¨m 1917 C«ng ty §Ðts¬oen®¬ (Deschawander) còng bÞ ph¸ s¶n. B¹ch Th¸i Bëi ®· mua l¹i toµn bé tµu cña hai C«ng ty nµy vµ tµu cña çc t s¶n ngêi Hoa bÞ ph¸ s¶n.

§Õn ®Çu n¨m 1917, B¹ch Th¸i Bëi ®· cã mét ®éi tµu lín víi 30 chiÕc gåm c¶ tµu vµ sµ lan, thµnh lËp "Giang H¶i lu©n thuyÒn B¹ch Th¸i C«ng ty" kh¼ng ®Þnh sù lín m¹nh cña m×nh trong kinh doanh.

Nh vËy, trªn m¶nh ®Êt thµnh Nam, B¹ch Th¸i Bëi tõ hai bµn tay tr¾ng ®· quyÕt t©m lao vµo th¬ng trêng ®Ó giµnh l¹i nh÷ng quyÒn lîi kinh tÕ mµ ®¸ng nhÏ ra t s¶n ViÖt Nam ph¶i ®îc hëng.

376

Th¾ng lîi cña nhµ t s¶n d©n téc B¹ch Th¸i Bëi trong cuéc th¬ng chiÕn khèc liÖt víi t s¶n níc ngoµi kh«ng chØ cã ý nghÜa kinh tÕ mµ cßn cã søc cæ vò m¹nh mÏ trong nh©n d©n, nã kh¬i dËy tinh thÇn d©n téc, th«i thóc kh¸t väng lµm giµu chÝnh ®¸ng cña ngêi ViÖt Nam ngay trªn chÝnh quª h¬ng m×nh.

3. Phong trµo ®ßi tù do d©n chñ nh÷ng n¨m 1925 - 1926

Díi t¸c ®éng cña çc trµo lu t tëng çch m¹ng, phong trµo d©n téc ë ViÖt Nam sau chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt ph¸t triÓn s«i næi vµ nhanh chãng chuyÓn m×nh sang mét giai ®o¹n míi.

Phong trµo ®ßi tù do d©n chñ ®îc dÊy lªn tõ n¨m 1923, råi ph¸t triÓn tíi ®Ønh cao vµo nh÷ng n¨m 1925 - 1926, víi hai cuéc ®Êu tranh tiªu biÓu nhÊt lµ cuéc ®Êu tranh ®ßi th¶ cô Phan Béi Ch©u vµ lÔ truy ®iÖu cô Phan Ch©u Trinh.

Vµo th¸ng 6 n¨m 1925, ®Ó ng¨n chÆn çc ho¹t ®éng yªu níc cña Phan Béi Ch©u, mËt th¸m Ph¸p ®· b¾t cãc Cô ë Trung Quèc, råi ®a vÒ giam gi÷ t¹i nhµ tï Ho¶ Lß (Hµ Néi), dù ®Þnh bÝ mËt thñ tiªu. Trªn ®êng bÞ gi¶i vÒ níc, cô Phan ®· t×m çch göi ®îc mét bøc th cho «ng L©m Lîng Sinh, chñ bót tê Binh sù t¹p chÝ t¹i Hµng Ch©u (Trung Quèc). Ngay lËp tøc, nhiÒu tê b¸o ë Trung Quèc ®· ®¨ng tin cô Phan Béi Ch©u bÞ b¾t vµ kÞch liÖt lªn ¸n hµnh ®éng b¾t ngêi tr¾ng trîn cña thùc d©n Ph¸p, xem ®©y lµ mét hµnh ®éng vi ph¹m ®Õn quy chÕ ngo¹i giao. Tê Le Courrier de Hai Phong (Tin tøc H¶i Phßng) ë ViÖt Nam còng cho ®¨ng t¶i tin nµy. Thùc d©n Ph¸p ®· kh«ng thÓ bng bÝt vô viÖc nµy. Tin cô Phan Béi Ch©u - mét nhµ yªu níc lín ®îc nh©n d©n kÝnh träng - bÞ b¾t nhanh chãng ®îc lan truyÒn réng r·i, t¹o ra mét xóc c¶m m¹nh mÏ trong çc tÇng líp d©n chóng c¶ níc. Mét lµn sãng ®Êu tranh ®ßi th¶ cô Phan Béi Ch©u nhanh chãng ®îc dÊy lªn. Nh©n d©n Nam §Þnh còng tÝch cùc tham gia ®Êu tranh ®ßi thùc d©n Ph¸p ph¶i th¶ nhµ yªu níc Phan Béi Ch©u.

Tríc ¸p lùc ®Êu tranh m¹nh mÏ cña nh©n d©n, thùc d©n Ph¸p buéc ph¶i ®em cô Phan ra xÐt xö c«ng khai. Ngµy 23 th¸ng 11 n¨m 1925, nhiÒu thanh niªn, trÝ thøc yªu níc ë Nam §Þnh ®· lªn Hµ Néi, võa ®Ó bµy tá lßng t«n kÝnh, ¸i mé cô Phan, võa ®Ó g©y ¸p lùc víi toµ ¸n thùc d©n.

T¹i phiªn toµ, tríc Héi ®ång xö ¸n cïng ®«ng ®¶o quÇn chóng nh©n d©n, tó tµi NguyÔn Kh¾c Doanh ngêi lµng DÇm, x·

377

Nam B×nh, huyÖn Nam Trùc ®· can ®¶m tù nguyÖn xin chÕt thay cho cô Phan. NghÜa cö nµy cña «ng ®· ®îc nhiÒu b¸o ®a tin vµ b×nh luËn, thùc sù g©y xóc ®éng lßng ngêi, kÝch thÝch tinh thÇn yªu níc trong mäi tÇng líp nh©n d©n, ®Æc biÖt lµ giíi häc sinh vµ trÝ thøc trong c¶ níc.

Còng gièng nh çc n¬i kh¸c, t¹i Nam §Þnh, c«ng nh©n, thanh niªn, häc sinh, sinh viªn, trÝ thøc... ®· lµm ®¬n, lÊy ch÷ ký göi Toµn quyÒn Varenne ®ßi th¶ cô Phan.

Tríc søc m¹nh cña quÇn chóng nh©n d©n, thùc d©n Ph¸p buéc ph¶i huû bá b¶n ¸n chung th©n khæ sai, ©n x¸ cho Phan Béi Ch©u, vµ ®a cô vÒ an trÝ t¹i HuÕ.

Trong khi th¾ng lîi cña cuéc ®Êu tranh ®ßi th¶ nhµ yªu níc Phan Béi Ch©u cßn ®Ó l¹i nh÷ng d ©m tèt ®Ñp trong lßng ngêi d©n Nam §Þnh th× ngµy 16-3-1926 cô Phan Ch©u Trinh - mét trong nh÷ng l·nh tô ®îc mÕn mé nhÊt cña phong trµo yªu níc ViÖt Nam tõ trÇn. Tin cô mÊt ®· thùc sù g©y xóc ®éng lín trong mäi tÇng líp nh©n d©n. Phong trµo truy ®iÖu vµ ®Ó tang cô Phan Ch©u Trinh ë Sµi Gßn ®· lan réng trªn ph¹m vi c¶ níc.

Ho¶ng sî tríc sù ph¸t triÓn rÇm ré cña phong trµo, thùc d©n Ph¸p ®· ra lÖnh cÊm tæ chøc truy ®iÖu cô Phan Ch©u Trinh. Hµnh ®éng nµy kh«ng nh÷ng kh«ng cÊm ®îc mµ cµng lµm cho phong trµo ph¸t triÓn m¹nh h¬n, trong ®ã häc sinh vµ sinh viªn lµ lùc lîng h¨ng h¸i nhÊt.

T¹i Nam §Þnh, mét sè trÝ thøc tiÕn bé nh Tó Du, Tó Kh¾c, Cö B×nh ®øng ra xin phÐp nhµ cÇm quyÒn tæ chøc lÔ truy ®iÖu cô Phan, nhng ®· kh«ng ®îc chÊp thuËn. LËp tøc häc sinh trong trong çc trêng häc ë Thµnh phè Nam §Þnh mµ nßng cèt lµ häc sinh tr-êng Thµnh Chung ®· b·i kho¸ ®Ó biÓu thÞ sù ph¶n ®èi quyÕt ®Þnh trªn cña chÝnh quyÒn thùc d©n. §ång thêi çc häc sinh ®· to¶ ra çc ®êng phè, khu lao ®éng vËn ®éng nh©n d©n cïng phèi hîp ®Êu tranh. Cuéc ®Êu tranh cña çc häc sinh ®· ®îc ®«ng ®¶o nh©n d©n hëng øng. §Ó ®èi phã l¹i, chÝnh quyÒn thùc d©n ë Nam §Þnh ®· b¾t kho¶ng 200 häc sinh mµ chóng nghi lµ cÇm ®Çu vÒ giam t¹i Së CÈm tra xÐt. Hµnh ®éng ®µn ¸p cña chÝnh quyÒn cµng lµm cho quÇn chóng thªm phÉn né, c¬ng quyÕt ®Êu tranh m¹nh mÏ h¬n. Cuèi cïng thùc d©n Ph¸p ®· ph¶i nhîng bé, cho phÐp nh©n d©n ®îc tæ chøc lÔ truy ®iÖu cô Phan.

LÔ truy ®iÖu cô Phan ®îc nh©n d©n Nam §Þnh tæ chøc träng thÓ t¹i nghÜa trang B¾c TÕ (Mü Träng, Mü X¸, ngo¹i thµnh

378

Nam §Þnh). H«m tæ chøc tang lÔ, cã hµng ngh×n ngêi ®Õn nghÜa trang dù lÔ truy ®iÖu. Tham dù buæi lÔ träng thÓ nµy kh«ng chØ cã ngêi d©n Nam §Þnh mµ cßn cã nhiÒu ngêi ®Õn tõ Hµ Nam, Th¸i B×nh. Tríc bµn thê, ngêi d©n Nam §Þnh trang träng treo ¶nh cô Phan vµ ®«i c©u ®èi:

" Truy ®iÖu T©y Hå nhËtHo¸n tØnh quèc d©n hån."(Ngµy truy ®iÖu T©y Hå

Thøc tØnh hån d©n níc).144

LÔ truy ®iÖu thÓ hiÖn sù tiÕc th¬ng v« h¹n cña ngêi d©n Nam §Þnh ®èi víi mét nhµ yªu níc lín cña d©n téc, thøc tØnh lßng yªu níc trong nh©n d©n. §ång thêi ®©y còng lµ dÞp ngêi d©n Nam §Þnh biÓu d¬ng lùc lîng, thÓ hiÖn sù ®oµn kÕt, g¾n bã ®Êu tranh ®ßi çc quyÒn tù do d©n chñ.

Sau lÔ truy ®iÖu, chÝnh quyÒn thùc d©n Ph¸p ®· t×m çch ng¨n chÆn ¶nh hëng cña phong trµo. Chóng sa th¶i mét sè c«ng nh©n, ®uæi häc nhiÒu häc sinh ®· tham gia phong trµo ®Êu tranh ®ßi truy ®iÖu cô Phan Ch©u Trinh. ChØ tÝnh riªng trêng Thµnh Chung, 54 häc sinh bÞ ®uæi h¼n, trong ®ã cã nh÷ng ngêi sau nµy trë thyµnh nh÷ng l·nh tô kiÖt xuÊt cña çch m¹ng ViÖt Nam nh §Æng Xu©n Khu, NguyÔn §øc C¶nh, NguyÔn Têng Loan... vµ 63 häc sinh kh¸c bÞ ®×nh chØ cã thêi h¹n, nhiÒu häc sinh kh¸c bÞ cÊm thi vµ lu ban. Mét sè thÇy gi¸o còng bÞ thuyªn chuyÓn.

Hµnh ®éng trÊn ¸p cña chÝnh quyÒn thùc d©n ®· kh«ng lµm nhôt ®îc ý chÝ cña tÇng líp thanh niªn, häc sinh vµ trÝ thøc Nam §Þnh. Mét sè häc sinh bÞ ®uæi häc vµ tù th«i häc ®· quyÕt chÝ ra ®i t×m con ®êng míi ®Ó cøu níc. Cã nh÷ng ngêi vît biªn giíi sang Qu¶ng Ch©u (Trung Quèc) tham dù çc kho¸ huÊn luyÖn cña NguyÔn ¸i Quèc, ®îc kÕt n¹p vµo Héi Thanh niªn Çch m¹ng ViÖt Nam, sau nµy trë vÒ níc ®· trë thµnh nh÷ng h¹t nh©n trong çc phong trµo ®Êu tranh yªu níc theo khuynh híng v« s¶n.

4. Phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n Nam §Þnh

144 T¸c gi¶ cña ®«i c©u ®èi næi tiÕng trªn lµ TrÇn Quang TÆng (tøc Khæng), mét c«ng nh©n yªu níc thµnh Nam lµm thuª cho h·ng tµu cña B¹ch Th¸i Bëi. Sau nµy, TrÇn Quang TÆng ®· tÝch cùc tham gia phong trµo c«ng nh©n ë Nam §Þnh vµ trë thµnh mét çn bé trung kiªn cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng.

379

MÆc dï nÒn kinh tÕ ViÖt Nam ®· cã nhiÒu biÕn chuyÓn míi trong hai cuéc khai th¸c thuéc ®Þa, nhng ®êi sèng cña nh©n d©n lao ®éng vÉn hÕt søc cùc khæ, ®Æc biÖt lµ giai cÊp c«ng nh©n. Çc ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt nh ¨n ë, mÆc, ®iÒu kiÖn lao ®éng... ®Òu rÊt thÊp kÐm. C«ng nh©n kh«ng ®îc hëng bÊt cø mét chÕ ®é b¶o hiÓm th©n thÓ nµo. Thêi gian lµm viÖc cña c«ng nh©n thêng bÞ kÐo dµi tõ 10 ®Õn 14 giê mçi ngµy. Cã n¬i nh khu dÖt Nam §Þnh, ngµy lµm viÖc cña c«ng nh©n trong n¨m 1924 ®îc quy ®Þnh b×nh qu©n lµ 12 giê. TiÒn l¬ng cña c«ng nh©n l¹i rÊt thÊp. Ch¼ng h¹n, l¬ng c«ng nhËt cña c«ng nh©n nhµ m¸y dÖt Nam §Þnh tõ 0,25 ®Õn 0,35 ®ång mçi ngµy, b×nh qu©n kho¶ng trªn díi 10 ®ång mét th¸ng. Mét sè n¬i kh¸c thu nhËp cßn thÊp h¬n n÷a. Møc l¬ng ®ã kh«ng ®ñ duy tr× mét møc sèng tèi thiÓu víi møc gi¸ c¶ sinh ho¹t hÕt søc ®¾t ®á. Ngoµi ®ång l¬ng rÎ m¹t, ®iÒu kiÖn lao ®éng cùc khæ, c«ng nh©n cßn bÞ ®µy ®o¹ vÒ thÓ x¸c vµ tinh thÇn. Hä bÞ ngîc ®·i, ®¸nh ®Ëp, sa th¶i, cóp l¬ng vµ ®èi xö nh n« lÖ. Trong ®iÒu kiÖn lao ®éng hÕt søc tåi tÖ, kh«ng cã b¶o hiÓm, nh÷ng tai n¹n lao ®éng nghiªm träng kÓ c¶ tö vong lu«n r×nh rËp ngêi c«ng nh©n. Riªng nhµ m¸y sîi Nam §Þnh trong çc n¨m tõ 1926 ®Õn 1930 ®· cã 417 c«ng nh©n bÞ th¬ng v× tai n¹n lao ®éng, trong ®ã cã 8 ngêi chÕt, 154 ngêi bÞ côt tay. ChÝnh c¶nh sèng cïng cùc nµy ®· thóc ®Èy c«ng nh©n h¨ng h¸i ®Êu tranh.

Phong trµo c«ng nh©n ViÖt Nam cã nh÷ng chuyÓn biÕn tõ ®Çu nh÷ng n¨m 20 khi NguyÔn ¸i Quèc tÝch cùc truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c - Lªnin vÒ trong níc. §Õn n¨m 1925, NguyÔn ¸i Quèc thµnh lËp tæ chøc Héi Thanh niªn Çch m¹ng ViÖt Nam. Th«ng qua çc ho¹t ®éng tÝch cùc cña tæ chøc nµy, chñ nghÜa M¸c - Lªnin ®· ®îc truyÒn b¸ s©u réng trong phong trµo c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng. Giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam ®· hiÓu biÕt h¬n vÒ Çch m¹ng th¸ng Mêi Nga, tiÕp thu ¸nh s¸ng cña chñ nghÜa céng s¶n, vïng dËy ®Êu tranh, tríc hÕt lµ chÜa mòi nhän vµo t b¶n thùc d©n Ph¸p.

Hoµ chung víi khÝ thÕ ®Êu tranh cña giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam håi ®Çu thÕ kû XX, c«ng nh©n Nam §Þnh ngay tõ thêi kú ®Çu còng ®· tù tæ chøc nhiÒu cuéc ®Êu tranh chèng l¹i sù ¸p bøc bãc lét cña bän thùc d©n. Nam §Þnh trë thµnh mét ®iÓm s¸ng trong phong trµo ®Êu tranh cña giai cÊp c«ng nh©n c¶ níc, víi nhiÒu cuéc ®Êu tranh tiªu biÓu.

380

Ngay tõ th¸ng 5 n¨m 1909 ë Nam §Þnh ®· næ ra cuéc b·i c«ng ®Çu tiªn cña n÷ c«ng nh©n nhµ m¸y chai ph¶n ®èi viÖc chñ dïng bän T©y ®en kh¸m xÐt th©n thÓ chÞ em khi tan tÇm trë vÒ.145 Tõ ngµy 27 th¸ng 2 ®Õn ngµy 7 th¸ng 3 n¨m 1924, 100 c«ng nh©n ë nhµ m¸y t¬ b·i c«ng chèng l¹i viÖc chñ b¾t chôp ¶nh, lµm thÎ c¨n cíc.

Ngµy 11 th¸ng 9 n¨m 1924, toµn thÓ c«ng nh©n nhµ m¸y rîu Nam §Þnh tiÕp bíc cuéc ®Êu tranh cña c«ng nh©n nhµ m¸y rîu H¶i D¬ng, Hµ Néi chèng l¹i sù ®èi xö th« b¹o cña R¬ga, Gi¸m ®èc nhµ m¸y. NÐt míi cña cuéc ®Êu tranh nµy lµ sù phèi hîp cña c«ng nh©n trong mét ngµnh ë nh÷ng ®Þa ph¬ng kh¸c nhau vµ cïng theo ®uæi mét môc ®Ých. ý thøc giai cÊp cña c«ng nh©n B¾c Kú nãi chung vµ c«ng nh©n Nam §Þnh nãi riªng bíc ®Çu ®· ®îc béc lé.

Ngµy 24-9-1924, 250 c«ng nh©n xëng dÖt ®ãng m¸y ®ång lo¹t b·i c«ng. Khëi nguån cña cuéc b·i c«ng nµy b¾t ®Çu tõ viÖc tªn ®èc c«ng M¨ngd«lª (Manzolet) tuyªn bè c¾t tiªu chuÈn b¸nh m× ¨n ®ªm vµ gi¶m tiÒn c«ng lao ®éng cña c«ng nh©n ë xëng dÖt. PhÉn né tríc viÖc quyÒn lîi cña m×nh bÞ chiÕm ®o¹t, c«ng nh©n ®· tæ chøc b·i c«ng ®Ó ph¶n ®èi. Tuy cuéc ®Êu tranh nµy cha giµnh ®îc th¾ng lîi, nhng nã ®· ®¸nh dÊu mét bíc tiÕn míi cña phong trµo c«ng nh©n nhµ m¸y, khi ®· biÕt ®oµn kÕt nhau l¹i ®Ó cïng tranh ®Êu.

Næi bËt nhÊt lµ cuéc ®Êu tranh ngµy 30 th¸ng 4 n¨m 1925 cña 2.500 c«ng nh©n nhµ m¸y sîi Nam §Þnh. C«ng nh©n ®Êu tranh ®ßi chñ ph¶i bá ®¸nh ®Ëp, ph¶n ®èi viÖc sa th¶i 300 c«ng nh©n tríc ®ã, ph¶i t¨ng l¬ng tõ 4 xu lªn 5 xu, 6 xu mét ngµy. §©y lµ lÇn ®Çu tiªn mét phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n trong ph¹m vi toµn nhµ m¸y, thu hót ®îc mét lùc lîng c«ng nh©n tham gia ®«ng h¬n h¼n so víi çc cuéc ®Êu tranh tríc ®ã. Cuéc ®Êu tranh nµy ®¸nh dÊu sù trëng thµnh vÒ tæ chøc vµ ý thøc tËp thÓ cña c«ng nh©n nhµ m¸y, cã t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn phong trµo çch m¹ng cña ®Þa ph¬ng vµ toµn quèc. Cuéc b·i c«ng nµy thùc sù g©y mét tiÕng vang lín. Trong b¶n tham luËn ®äc t¹i §¹i héi Quèc tÕ céng s¶n lÇn thø VI (th¸ng 8/1928), ®ång chÝ NguyÔn An (NguyÔn V¨n T¹o) ®· nh¾c tíi cuéc ®Êu tranh nh mét b»ng chøng

145 Ban ChÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh: LÞch sö §¶ng bé Nam §Þnh, 1930-1975, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, H. 2000, tr. 57.

381

cho kh¶ n¨ng çch m¹ng vµ sù trëng thµnh cña giai cÊp v« s¶n §«ng D¬ng.146

PhÉn né tríc viÖc tªn ®èc c«ng Ðt sam (Essam) v« cí ®¸nh chÞ NguyÔn ThÞ V¸ bÞ träng th¬ng, ngµy 30 th¸ng 8 n¨m 1926, toµn thÓ c«ng nh©n xëng sîi ®· b·i c«ng ®Ó biÓu thÞ sù ph¶n ®èi hµnh ®éng b¹o ngîc trªn, ph¶n ®èi çc hµnh ®éng ®¸nh ®Ëp vµ yªu cÇu bän chñ ph¶i båi thêng cho chÞ NguyÔn ThÞ V¸. Tríc sù ®Êu tranh kiªn quyÕt cña c«ng nh©n xëng sîi, chñ nhµ m¸y ®· ph¶i nhîng bé, nhËn båi thêng cho n¹n nh©n vµ høa sÏ h¹n chÕ viÖc ®¸nh ®Ëp c«ng nh©n.

Trong phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n Nam §Þnh tõ ®Çu thÕ kû XX ®Õn gi÷a nh÷ng n¨m 1920, c«ng nh©n Nam §Þnh ®· biÕt sö dông h×nh thøc ®Êu tranh phæ biÕn nhÊt cña giai cÊp c«ng nh©n lµ b·i c«ng ®Ó chèng l¹i sù ¸p bøc, bãc lét cña bän t b¶n Ph¸p ë Nam §Þnh. Phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n Nam §Þnh thêi kú nµy cßn mang nÆng tÝnh tù ph¸t, môc tiªu ®Êu tranh chÝnh vÉn híng vµo viÖc ®ßi çc quyÒn lîi vÒ kinh tÕ, c¶i thiÖn ®êi sèng sinh ho¹t. Tuy nhiªn, phong trµo còng ®· thÓ hiÖn ®îc ý thøc giai cÊp, ý thøc tæ chøc kû luËt, cung cÊp nh÷ng bµi häc kinh nghiÖm h÷u Ých cho c«ng nh©n Nam §Þnh bíc tiÕp trªn nh÷ng chÆng ®êng tranh ®Êu sau ®ã.

N¨m 1927, çc chi héi cña Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn ®îc thµnh lËp ë Nam §Þnh. §Õn n¨m 1928, TØnh bé Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn l©m thêi thµnh lËp. Çc héi viªn cña Héi ®· nhanh chãng tham gia çc ho¹t ®éng ®Êu tranh cña c«ng nh©n Nam §Þnh.

Më ®Çu cho thêi kú ®Êu tranh cña c«ng nh©n Nam §Þnh cã sù hç trî, chØ ®¹o vµ tæ chøc cña Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn lµ cuéc ®Êu tranh cña 24 n÷ c«ng nh©n thuéc xëng dÖt Nhµ m¸y sîi. §· tõ l©u, còng nh çc xëng kh¸c, çc n÷ c«ng nh©n ë ®©y thêng xuyªn bÞ ®¸nh ®Ëp, cóp ph¹t, nhiÒu ngêi bÞ trõ ph¹t tíi 0,05® trong khi thu nhËp mçi ngµy cña hä chØ cã 0,18®. Do ®ã, tõ l©u hä ®· mang s½n lßng c«ng phÉn, uÊt øc, chØ chê cã dÞp bïng ph¸t. H¬n n÷a, hä l¹i ®îc gi¸c ngé tinh thÇn ®Êu tranh cña çc héi viªn Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn nªn nh©n viÖc tªn Ðt sam ®¸nh chÞ §¸n, çc n÷ c«ng nh©n lËp tøc b·i c«ng. Hä göi ®¬n ®ßi chñ nhµ m¸y ph¶i t¨ng l¬ng, gi¶m giê lµm, b·i bá viÖc ®¸nh ®Ëp. Cuéc b·i c«ng kÐo dµi h¬n mét tuÇn. Tríc th¸i ®é 146 Ban ChÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh, s®d, tr. 58.

382

®Êu tranh kiªn quyÕt cña çc n÷ c«ng nh©n, bän chñ ®· ph¶i nh-îng bé. Chóng chÊp nhËn t¨ng l¬ng tõ 18 xu lªn 20 xu mçi ngµy, høa sÏ kh«ng ®¸nh ®Ëp, møc cóp ph¹t gi¶m xuèng cßn 2 xu, nhng t×m mäi çch tho¸i th¸c vÒ yªu cÇu c¾t gi¶m giê lµm. MÆc dï kh«ng ®îc tho¶ m·n tÊt c¶ çc yªu cÇu, nhng ®©y lµ mét th¾ng lîi quan träng, kÝch thÝch phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n Nam §Þnh.

Tiªu biÓu nhÊt ph¶i kÓ ®Õn cuéc ®Êu tranh cña c«ng nh©n nhµ m¸y sîi Nam §Þnh vµo th¸ng 3 n¨m 1929. Nguyªn nh©n dÉn ®Õn cuéc b·i c«ng nµy b¾t ®Çu tõ viÖc chñ nhµ m¸y t¨ng thªm sè m¸y, sa th¶i 1/3 sè c«ng nh©n nhng kh«ng gi¶m viÖc, toµn bé lîng c«ng viÖc ®ã trót lªn ®Çu sè c«ng nh©n cßn l¹i. Võa ph¶i lµm viÖc cËt lùc mµ kh«ng ®îc t¨ng thªm ®ång l¬ng nµo, lµn sãng bÊt b×nh ®· bïng lªn trong c«ng nh©n. Do ®ã, s¸ng ngµy 20 th¸ng 3 n¨m 1929, toµn bé c«ng nh©n xëng A b·i c«ng. TiÕp ®ã, c«ng nh©n xëng B b·i c«ng ®Ó hëng øng. C«ng nh©n ®· lµm ®¬n göi lªn phßng giÊy ®Ó ®Ò ®¹t çc yªu s¸ch cña m×nh nh t¨ng l¬ng, kh«ng ®îc ®¸nh ®Ëp c«ng nh©n, gäi thî ®· bÞ gi·n trë l¹i lµm viÖc.

Lóc ®Çu, bän chñ nhµ m¸y kh«ng nh÷ng ®· kh«ng chÊp thuËn çc yªu s¸ch ®ã, tªn ®èc c«ng ngêi Ph¸p cßn th¼ng tay ®¸nh ®Ëp çc ®¹i diÖn cña c«ng nh©n, thËm chÝ chóng cßn d¸n yÕt thÞ ®e do¹ ®uæi çc c«ng nh©n tham gia b·i c«ng. PhÉn né tríc çc hµnh ®éng ngang ngîc ®ã, c«ng nh©n nhµ m¸y sîi quyÕt kh«ng lïi bíc. Hä cßn bÇu ra mét ban l·nh ®¹o viÕt çc th«ng b¸o, khÈu hiÖu kªu gäi çc c«ng t¸c ®Êu tranh tíi cïng. Ngµy nµo c«ng nh©n còng tËp trung tríc cöa phßng giÊy vµ cæng ra vµo xëng sîi, nh»m g©y ¸p lùc buéc bän chñ ph¶i thùc hiÖn çc yªu s¸ch cña m×nh.

Sau 10 ngµy tranh ®Êu kh«ng khoan nhîng, ngµy 29 th¸ng 3, bän chñ nhµ m¸y ®· buéc ph¶i chÊp nhËn t¨ng l¬ng c«ng nhËt cho thî ®øng m¸y sîi con tõ 18 xu lªn 24 xu, l¬ng thî ®æ sîi tõ 11 xu lªn 13 xu mét ngµy.

Trong cuéc ®Êu tranh nµy, c«ng nh©n nhµ m¸y sîi ®· biÕt ®oµn kÕt tõng bé phËn, tõng kÝp ®Ó t¹o thµnh mét lùc lîng thèng nhÊt, biÕt sö dông çc khÈu hiÖu trong ®Êu tranh, liªn tôc ®a ®¬n mét çch dån dËp ®Ó g©y ¸p lùc, buéc bän chñ ph¶i nhîng bé. NÐt míi trong cuéc ®Êu tranh nµy lµ lÇn ®Çu tiªn c«ng nh©n ®· tù bÇu ra mét bé phËn l·nh ®¹o ®Ó ®éng viªn vµ tæ chøc c«ng

383

nh©n ®Êu tranh. Th¾ng lîi cña cuéc ®Êu tranh cña c«ng nh©n nhµ m¸y sîi ®· t¹o nªn mét tiÕng vang lín, gãp phÇn t¹o ®éng lùc thóc ®Èy viÖc tiÕn tíi thµnh lËp mét chÝnh ®¶ng cña giai cÊp c«ng nh©n. Trong cuéc häp cña Tæng bé Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn ë Qu¶ng Ch©u, ®ång chÝ Ng« Gia Tù, ®¹i biÓu cña Kú bé B¾c kú, ®· m¹nh d¹n ®Ò nghÞ thµnh lËp §¶ng Céng s¶n vµ ®· lÊy cuéc ®Êu tranh cña c«ng nh©n nhµ m¸y sîi Nam §Þnh lµm minh chøng cho sù trëng thµnh cña giai cÊp c«ng nh©n vµ yªu cÇu cÊp thiÕt ph¶i cã sù l·nh ®¹o cña mét ®¶ng céng s¶n trong phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n.

Nh×n chung, çc cuéc ®Êu tranh, mµ ®iÓn h×nh nhÊt lµ cuéc ®Êu tranh cña c«ng nh©n nhµ m¸y sîi, ®· ®¸nh dÊu sù trëng thµnh râ rÖt cña ®éi ngò c«ng nh©n Nam §Þnh vÒ tr×nh ®é tæ chøc, ph¬ng ph¸p ®Êu tranh vµ tr×nh ®é gi¸c ngé giai cÊp. Sù tr-ëng thµnh vît bËc trong ®Êu tranh cña giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam nãi chung vµ ®éi ngò c«ng nh©n Nam §Þnh nãi riªng ®ßi hái ph¶i cã sù l·nh ®¹o cña mét ®¶ng céng s¶n ®Ó thóc ®Èy phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n lªn mét tÇm cao míi.

384

Ch¬ng VSù ra ®êi cña tæ chøc céng s¶n vµ

phong trµo ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc(1929-1945)

I. Phong trµo çch m¹ng theo ®êng lèi céng s¶n

1. Qu¸ tr×nh truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµo Nam §Þnh

Th¸ng 6 n¨m 1925, NguyÔn ¸i Quèc ®· thµnh lËp Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn t¹i Qu¶ng Ch©u (Trung Quèc). Sau khi ra ®êi, Héi ®· c«ng bè Ch¬ng tr×nh vµ §iÒu lÖ cña m×nh. Th«ng qua ch¬ng tr×nh cña Héi, ta cã thÓ thÊy râ ®êng lèi chÝnh trÞ cña Héi lµ:

- Thùc hiÖn çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc sau ®ã tiÕn hµnh çch m¹ng x· héi chñ nghÜa.

- Thµnh lËp ChÝnh phñ c«ng n«ng binh, thùc hiÖn chÝnh s¸ch ph¸t triÓn s¶n xuÊt, xo¸ bá t b¶n vµ x©y dùng x· héi céng s¶n ë ViÖt Nam.

- §oµn kÕt víi giai cÊp v« s¶n vµ phong trµo çch m¹ng thÕ giíi.

§Ó ph¸t triÓn, Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn ®· cö ngêi vÒ níc vËn ®éng, lùa chän vµ ®a ngêi sang Qu¶ng Ch©u ®Ó ®µo t¹o, huÊn luyÖn vµ båi dìng vÒ chÝnh trÞ, tæ chøc. Gi÷a n¨m 1925, Lª Hång S¬n, ph¸i viªn cña Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn tõ Qu¶ng Ch©u vÒ Nam §Þnh gÆp §inh Ch¬ng D¬ng147 ®Æt 147 §inh Ch¬ng D¬ng (1885-1972) ngêi x· Léc Liªm (nay lµ x· H¶i Léc), huyÖn H¶i HËu, Thanh Ho¸. ¤ng tham gia phong trµo yªu níc tõ ®Çu thÕ kû XX, tõng xuÊt d¬ng theo Phan Béi Ch©u sang NhËt. Sau ®ã, «ng vÒ ho¹t ®éng ë Trung Quèc. ¤ng tõng bÞ ®Þch b¾t nhiÒu lÇn. Sau Çch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945 «ng tÝch cùc ñng hé ChÝnh phñ ViÖt Nam D©n chñ Céng hoµ do Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®øng ®Çu. ¤ng ®îc bÇu

385

vÊn ®Ò vËn ®éng thanh niªn yªu níc ë Nam §Þnh sang Qu¶ng Ch©u häc tËp. Sù kiÖn nµy diÔn ra t¹i ng«i nhµ sè 7 phè BÕn Ngù. Lóc nµy t×nh h×nh chÝnh trÞ ë Nam §Þnh rÊt nãng bëi çc phong trµo ®Êu tranh d÷ déi vµ quyÕt liÖt cña häc sinh, thanh niªn vµ quÇn chóng nh©n d©n ®ßi chÝnh quyÒn thuéc ®Þa ph¶i th¶ cô Phan Béi Ch©u vµ ®Ó tang cô Phan Chu Trinh. ChÝnh trong cuéc ®Êu tranh cña nh÷ng n¨m 1925- 1926 vµ sù ®µn ¸p cña kÎ thï ®· thóc ®Èy mét sè thanh niªn, häc sinh yªu níc t×m ®Õn víi Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn.

Hoµng VÜ Hïng, häc sinh Nam §Þnh ®Çu tiªn ®· ®îc §inh Ch-¬ng D¬ng tÝn nhiÖm cö ®i më ®êng. §Õn cuèi n¨m 1926, ®· cã 3 ®oµn ®îc tæ chøc ®i theo çc ng¶ ®êng kh¸c nhau ra Mãng Çi, vît biªn giíi ViÖt-Trung sang Qu¶ng Ch©u (Trung Quèc). Tuy nhiªn, do thùc d©n Ph¸p tæ chøc kiÓm so¸t vµ phong to¶ rÊt g¾t gao, nªn chØ cã 10 ngêi ®Õn ®îc Qu¶ng Ch©u an toµn nh NguyÔn Danh Thä, NguyÔn C«ng Thu, NguyÔn Têng Loan, TrÇn Trung TÝn, L· Quý TiÕp... Nh÷ng ngêi nµy ®· ®îc kÕt n¹p vµo Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn, ®îc tham gia çc líp huÊn luyÖn do NguyÔn ¸i Quèc trùc tiÕp gi¶ng d¹y. Hä ®îc häc, ®äc vµ nghiªn cøu vÒ t×nh h×nh quèc tÕ, lÞch sö tiÕn ho¸ nh©n lo¹i, çc giai ®o¹n ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t b¶n, phong trµo gi¶i phãng d©n téc, çc ph-¬ng ph¸p çch m¹ng cña T«n DËt Tiªn, vÒ çch m¹ng th¸ng Mêi Nga, lÞch sö çc tæ chøc §Ö nhÊt quèc tÕ, §Ö nhÞ quèc tÕ, §Ö tam quèc tÕ, çc tæ chøc quÇn chóng quèc tÕ nh Quèc tÕ Thanh niªn, Quèc tÕ n«ng d©n, C«ng héi §á quèc tÕ. Hä ®îc huÊn luyÖn çc kü n¨ng vÒ ph¬ng ph¸p, kinh nghiÖm trong viÖc vËn ®éng vµ tæ chøc x©y dùng N«ng héi, C«ng héi, Hîp t¸c x·...

PhÇn lín nh÷ng häc viªn nµy sau khi ®îc ®µo t¹o ®· trë vÒ níc tuyªn truyÒn vµ x©y dùng çc c¬ së çch m¹ng, g©y dùng phong trµo.

Tõ gi÷a n¨m 1926 ®Õn ®Çu n¨m 1927, Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn ®· ph¸t triÓn m¹nh vÒ Nam §Þnh th«ng qua 3 nguån chÝnh: Nguån thø nhÊt lµ nh÷ng häc sinh cña trêng Thµnh Chung, sau khi sang Qu¶ng Ch©u tham dù çc kho¸ huÊn luyÖn vµ ®îc kÕt n¹p vµo Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn ®· vÒ Nam §Þnh, Th¸i B×nh vµ çc tØnh l©n cËn ®Ó g©y dùng phong trµo. Nguån thø hai gåm çc nhµ Nho, nhµ gi¸o ho¹t ®éng trong nhãm "TËp Kinh kh¸ch s¹n" ë Nam §Þnh cã quan hÖ víi çc héi viªn cña Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn ë Hµ Néi, ®· tÝch cùc vËn lµ ®¹i biÓu Quèc héi kho¸ I. ¤ng lµ t¸c gi¶ cña nhiÒu bµi th¬ yªu níc næi tiÕng.

386

®éng x©y dùng phong trµo ë ®Þa ph¬ng. Nguån thø ba lµ çc héi viªn ë tØnh ngoµi ®îc Héi cö vÒ ho¹t ®éng t¹i Nam §Þnh nh §µo §×nh MÉn (Th¸i B×nh), §ç Quang Nh©n, Lª ThiÒu Hng (Thanh Ho¸), NguyÔn Têng Thuý (NghÖ An).

Tuy chØ cã Ýt héi viªn ban ®Çu, nhng víi sù n¨ng ®éng, tÝch cùc ho¹t ®éng x©y dùng phong trµo nªn ®Õn cuèi n¨m 1927 ë Nam §Þnh ®· cã ®Õn 8 chi héi cña Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn. §ã lµ çc chi héi ®êng phè, chi héi gi¸o dôc, chi héi ghÐp cña çc c«ng nh©n, chi héi häc sinh cña trêng Thµnh Chung, chi héi häc sinh trêng Cöa B¾c vµ chi héi c«ng nh©n nhµ m¸y sîi Nam §Þnh, víi hµng chôc çc héi viªn. Thµnh phÇn tham gia Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn chñ yÕu lµ häc sinh, gi¸o viªn, c«ng nh©n vµ nh÷ng ngêi yªu níc kh¸c.

MÆc dï ®ang trªn ®µ lín m¹nh vµ ph¸t triÓn, nh÷ng ho¹t ®éng cña çc chi héi Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn còng ®· béc lé nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh. Çc chi héi cßn mang tÝnh biÖt lËp, cha cã sù g¾n kÕt thùc sù. ViÖc vËn ®éng vµ kÕt n¹p héi viªn chñ yÕu cßn giíi h¹n trong tÇng líp trÝ thøc, häc sinh, vµ dùa vµo quan hÖ dßng hä hoÆc quan hÖ ç nh©n lµ chñ yÕu.

Trong khi ®ã phong trµo ®Êu tranh ë Nam §Þnh ®ang ph¸t triÓn ë møc ®é cao, ®ßi hái sù l·nh ®¹o thèng nhÊt gi÷a çc chi héi. Tríc yªu cÇu cÊp thiÕt ®ã, th¸ng 9 n¨m 1927, Kú bé Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn B¾c Kú ®· cö NguyÔn Danh §íi ®¹i diÖn cho Kú bé vÒ Nam §Þnh tæ chøc häp mÆt víi 3 çn bé chñ chèt cña Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn ë Nam §Þnh lµ NguyÔn V¨n Hoan, Vò Huy Hµo vµ TrÇn Trung TÝn. Cuéc häp ®· diÔn ra t¹i khu nghÜa ®Þa Hoa kiÒu (Mü X¸, Thµnh phè Nam §Þnh). T¹i cuéc häp nµy, çc thµnh viªn ®· cïng nhau ®¸nh gi¸ l¹i t×nh h×nh ho¹t ®éng, bµn b¹c ph¬ng híng thèng nhÊt bíc ®Çu vÒ tæ chøc cña Héi ë Nam §Þnh, ®a phong trµo tranh ®Êu cña c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng tiÕp tôc tiÕn lªn. Mét Ban ChÊp hµnh tØnh bé l©m thêi gåm ba ngêi do NguyÔn V¨n Hoan lµm bÝ th ®· ®îc thµnh lËp.148

Ngay sau khi thµnh lËp, Ban ChÊp hµnh TØnh bé l©m thêi ®· nhanh chãng b¾t tay vµo thùc hiÖn çc nhiÖm vô ®Ò ra. §Ó gióp ®ì phong trµo çch m¹ng ë tØnh b¹n, TØnh bé ®· quyÕt ®Þnh cö

148 NguyÔn V¨n Hoan gi÷ chøc bÝ th, kiªm phô tr¸ch c«ng t¸c tæ chøc vµ giao th«ng liªn l¹c. Vò Huy Hµo phô tr¸ch tµi chÝnh vµ kiÓm so¸t. TrÇn Trung TÝn phô tr¸ch c«ng t¸c tuyªn truyÒn. Theo Ban ChÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh, s®d, tr. 69.

387

çc ®ång chÝ Vò KhÕ BËt, §µo Gia Lùu vµ NguyÔn H÷u TiÕn sang Hµ Nam ®Ó ph¸t triÓn çc c¬ së Héi.

Trong thêi kú nµy, nhiÒu s¸ch b¸o, tµi liÖu çch m¹ng, ®Æc biÖt lµ cuèn §êng K¸ch mÖnh ®· ®îc bÝ mËt chuyÓn vÒ Nam §Þnh. §©y lµ cuèn s¸ch tËp hîp çc bµi gi¶ng cña l·nh tô NguyÔn ¸i Quèc t¹i çc líp huÊn luyÖn t¹i Qu¶ng Ch©u, lµ mét t¸c phÈm lý luËn s¾c bÐn, gîi më nh÷ng ph¬ng ph¸p çch m¹ng vµ ®îc xem nh cÈm nang ®èi víi çc nhµ ho¹t ®éng çch m¹ng ë Nam §Þnh. ViÖc thµnh lËp TØnh bé Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn vµ sù tiÕp nhËn cuèn §êng K¸ch mÖnh ®· cã t¸c dông thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña çc chi bé Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn trong ph¹m vi toµn tØnh vµ sù chuyÓn híng ®Êu tranh cøu níc theo khuynh híng v« s¶n. §Õn cuèi n¨m 1928, çc chi héi cña Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn ®· lan réng ®Òu trªn ph¹m vi toµn tØnh, tõ thµnh phè xuèng n«ng th«n. T¹i thµnh phè Nam §Þnh, nhiÒu chi héi míi ®îc thµnh lËp trong çc nhµ m¸y, trêng häc, h·ng bu«n... T¹i çc huyÖn ý Yªn, Xu©n Trêng, Trùc Ninh, H¶i HËu... ®Òu cã çc chi Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn vµ ph¸t triÓn m¹nh.

Sù ph¸t triÓn nhanh, m¹nh cña Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn ë Nam §Þnh ®· thu hót sù quan t©m vµ gióp ®ì cña Kú bé B¾c kú. Th¸ng 4 n¨m 1928 Kú Bé ®· cö TrÞnh §×nh Cöu vÒ Nam §Þnh më líp huÊn luyÖn thªm cho çc çn bé cña tØnh. T¹i líp häc, çc häc viªn cã dÞp ®îc hiÓu biÕt thªm vÒ lý luËn çch m¹ng, chñ nghÜa t b¶n, chñ nghÜa ®Õ quèc, çch m¹ng th¸ng th¸ng Mêi, chÕ ®é X« viÕt, çc tæ chøc çch m¹ng, vµ çc bíc c«ng t¸c çch m¹ng...

Do çc çn bé ®îc trang bÞ thªm kiÕn thøc nªn c«ng t¸c tuyªn truyÒn cña TØnh bé trë nªn phong phó, ®a d¹ng h¬n vµ mang l¹i hiÖu qu¶ râ rÖt, kh«ng chØ ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò gi¸c ngé tinh thÇn yªu níc mµ ®· ®Ò cËp trùc tiÕp tíi néi dung çch m¹ng v« s¶n. Mïa hÌ n¨m 1928, §Æng Xu©n Khu (tøc Trêng Chinh) ®· lËp ra tê D©n cµy ®Ó phôc vô c«ng t¸c tuyªn truyÒn quÇn chóng. Tê D©n cµy in lit«, ra ®îc 19 sè ë lµng Hµnh ThiÖn. B¸o tån t¹i ®Õn ngµy 1 th¸ng 5 n¨m 1931 th× ph¶i ®×nh b¶n.

Kh«ng chØ tæ chøc çc chi héi bÝ mËt, Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn Nam §Þnh ®· biÕt lîi dông çc tæ chøc c«ng khai nh Héi bãng ®¸, Héi hiÕu, phêng hä ®Ó tuyªn truyÒn, vËn ®éng quÇn chóng. Víi sù ho¹t ®éng tÝch cùc cña m×nh, ®Õn cuèi n¨m

388

1928, mét sè nhµ m¸y, xÝ nghiÖp ë Nam §Þnh ®· thµnh lËp ®îc çc tiÓu tæ c«ng héi. Cßn n«ng d©n còng lËp ®îc tæ chøc n«ng héi ë mét vµi n¬i. Sù lín m¹nh cña Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn Nam §Þnh ®· cã t¸c ®éng ®Õn sù ph©n ho¸ trong tæ chøc ViÖt Nam Quèc d©n ®¶ng, mét sè héi viªn cña tæ chøc nµy ®· chuyÓn sang hµng ngò cña Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn nh Nghiªm Tö Tr×nh, Ph¹m Tu©n.

Th¸ng 9 n¨m 1928, TØnh bé l©m thêi ®· triÖu tËp héi nghÞ ®¹i biÓu TØnh bé Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn Nam §Þnh. Tham dù Héi nghÞ cã 6 ®¹i biÓu lµ TrÇn V¨n Lan, TrÇn Quang TÆng, §µo Gia Lùu, Bïi Xu©n MÉn, NguyÔn V¨n Hoan, Vò Huy Hµo. T¹i cuéc häp, çc ®¹i biÓu cïng nhau tiÕn hµnh kiÓm ®iÓm ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ sau h¬n mét n¨m ho¹t ®éng, ®ång thêi ®Ò ra çc néi dung c«ng t¸c trong thêi kú tíi, cö ®¹i diÖn ®i tham dù Héi nghÞ Kú bé Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn B¾c Kú. T¹i cuéc häp nµy çc ®¹i biÓu ®· quyÕt ®Þnh bÇu ra Ban ChÊp hµnh TØnh bé chÝnh thøc, gåm 3 ngêi lµ NguyÔn V¨n Hoan (bÝ th), §µo Gia Lùu vµ Vò Huy Hµo. Bíc sang n¨m 1929, NguyÔn V¨n Hoan nhËn tr¸ch nhiÖm cña Kú bé B¾c kú ®· chuyÓn sang Ninh B×nh ®Ó ph¸t triÓn c¬ së Héi t¹i ®©y. TØnh bé míi ®îc thµnh lËp víi gåm cã ba ngêi lµ NguyÔn V¨n Phóc (bÝ th), Ph¹m Gia vµ §µo Gia Lùu.

Nh vËy chØ trong kho¶ng gÇn 3 n¨m ho¹t ®éng, tõ çc héi viªn ®Çu tiªn, Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn Nam §Þnh ®· kh«ng ngõng lín m¹nh víi nhiÒu çc chi héi ë thµnh phè vµ ®Þa ph-¬ng. C«ng t¸c tæ chøc còng kh«ng ngõng ®îc cñng cè vµ kiÖn toµn ®Ó ®¶m b¶o sù l·nh ®¹o thèng nhÊt cña Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn. Tuy trong kho¶ng thêi gian nµy, ho¹t ®éng chñ yÕu cña Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn Nam §Þnh nÆng vÒ x©y dùng c¬ së trong quÇn chóng nh©n d©n, nhng Héi còng ®· chó träng ®Õn viÖc tuyªn truyÒn chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ tham gia vµo çc cuéc ®Êu tranh cña c«ng nh©n.

Çc héi viªn rÊt tÝch cùc tham gia vµo ho¹t ®éng truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c - Lªnin díi nhiÒu h×nh thøc phong phó, ®a d¹ng. Çc líp huÊn luyÖn cÊp tèc ®îc më ra kh¾p n¬i, tõ tËp trung ®Õn ph©n t¸n, thËm chÝ cã líp chØ cã vµi ba ngêi. Tµi liÖu s¸ch b¸o çch m¹ng tõ níc ngoµi göi vÒ ®îc çc héi viªn truyÒn tay nhau ®äc vµ phæ biÕn cho quÇn chóng. NhiÒu tµi liÖu b»ng tiÕng Ph¸p còng ®· ®îc chi héi trêng häc dÞch ra tiÕng ViÖt ®Ó phôc vô c«ng t¸c båi dìng vµ ph¸t triÓn tæ chøc.

389

N¨m 1928, thùc hiÖn chñ tr¬ng "v« s¶n ho¸" cña Kú bé B¾c kú, çc çn bé, héi viªn cña Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn ®· h¨ng h¸i ®i vµo çc nhµ m¸y, xÝ nghiÖp lao ®éng. Mét sè héi viªn cña çc tØnh b¹n, ch¼ng h¹n nh KhuÊt Duy TiÕn, Ng« Huy Ngô, Mai ThÞ Vò Trang, TrÞnh ThÞ UyÓn... ®· vÒ Nam §Þnh cïng tham gia phong trµo v« s¶n ho¸. Trong qu¸ tr×nh cïng sèng vµ lao ®éng víi c«ng nh©n, çc héi viªn, nhÊt lµ häc sinh, trÝ thøc, tiÓu t s¶n ®· cã ®iÒu kiÖn hiÓu h¬n vÒ giai cÊp c«ng nh©n, tù rÌn luyÖn vµ n©ng cao ý thøc çch m¹ng cho chÝnh b¶n th©n m×nh. Qua phong trµo v« s¶n ho¸, chñ nghÜa M¸c - Lªnin ®· ®îc truyÒn b¸ s©u réng vµo giai cÊp c«ng nh©n Nam §Þnh, tõ ®ã giai cÊp c«ng nh©n Nam §Þnh ®· tiÕn bé h¬n vÒ nhËn thøc t tëng vµ tr×nh ®é tæ chøc. Do ®ã ®· t¹o nªn sù chuyÓn biÕn vÒ chÊt trong phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n Nam §Þnh nh÷ng n¨m 1928 - 1929.

Tõ khi cã tæ chøc cña Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn, nhiÒu cuéc ®Êu tranh ®· næ ra quyÕt liÖt, tiªu biÓu lµ çc cuéc b·i c«ng cña c«ng nh©n nhµ m¸y sîi Nam §Þnh (ngµy 23 th¸ng 11 n¨m 1928), cuéc ®×nh c«ng cña toµn bé phu kÐo xe Nam §Þnh (ngµy 4 th¸ng 10 n¨m 1929), ®Æc biÖt lµ cuéc b·i c«ng cña c«ng nh©n nhµ m¸y sîi (th¸ng 3 n¨m 1929) ®· g©y tiÕng vang vµ ¶nh hëng lín ®Õn phong trµo ®Êu tranh c¶ níc. Çc cuéc ®Êu tranh ®ã kh«ng chØ dõng l¹i ë viÖc ®ßi çc quyÒn lîi kinh tÕ mµ ®· thÓ hiÖn râ ý thøc giai cÊp, ý thøc trong chÝnh trÞ.

Trong qu¸ tr×nh l·nh ®¹o phong trµo c«ng nh©n Nam §Þnh, çc çn bé Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn ®· nhËn thÊy sù cÇn thiÕt cña viÖc thµnh lËp §¶ng Céng s¶n , bëi Héi kh«ng ®ñ n¨ng lùc ®Ó l·nh ®¹o phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n. Cuèi n¨m 1928, t¹i cuéc häp cña Kú bé Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn (Tõ S¬n, B¾c Ninh), NguyÔn V¨n Hoan, ®¹i biÓu TØnh bé Nam §Þnh ®· nªu râ vÊn ®Ò nµy. Còng trong kú häp cña Kú bé Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn (tõ ngµy 23 ®Õn ngµy 29 th¸ng 3 n¨m 1929) t¹i S¬n T©y, TrÇn V¨n Lan ®· ®Ò xuÊt yªu cÇu bøc thiÕt cña çc héi viªn vÒ viÖc thµnh lËp §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®Ó ®¸p øng yªu cÇu vÒ l·nh ®¹o cña quÇn chóng.

§Õn ®Çu th¸ng 5 n¨m 1929, t¹i §¹i héi thø nhÊt cña Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn, ®oµn ®¹i biÓu Kú bé B¾c kú ®· ®a ra ®Ò nghÞ gi¶i t¸n tæ chøc ®ã vµ thµnh lËp §¶ng Céng s¶n. §Ò nghÞ nµy ®· bÞ b¸c bá nªn ®oµn ®¹i biÓu B¾c kú bá §¹i héi ra vÒ. §Õn ngµy 17 th¸ng 6 n¨m 1929, §«ng D¬ng Céng s¶n ®¶ng

390

(§DCS§) ®îc thµnh lËp, c«ng bè tuyªn ng«n vµ ®iÒu lÖ cña ®¶ng vµ ph¸t hµnh b¸o Bóa liÒm lµm c¬ quan tuyªn truyÒn. Sù kiÖn nµy ®· cã t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn sù chuyÓn biÕn phong trµo çch m¹ng ë Nam §Þnh. Ngµy 19 th¸ng 6 n¨m 1929 (chØ 2 ngµy sau khi thµnh lËp §DCS§), Ban TØnh uû l©m thêi §DCS§ Nam §Þnh ®îc thµnh lËp, bao gåm NguyÔn Híi (bÝ th), NguyÔn V¨n Ngä vµ Lª Ngäc R. Trô së cña Ban TØnh uû ®îc ®Æt t¹i ng«i nhµ sè 12 phè Mü T×nh vµ mét sè ng«i nhµ kh¸c ë Mü X· (Mü Träng). Ngay sau khi ra ®êi, Ban TØnh uû ®· ®Ò ra mét ch¬ng tr×nh hµnh ®éng míi:

- Xóc tiÕn x©y dùng çc chi bé §DCS§, kÕt n¹p çc ®¶ng viªn míi tõ çc héi viªn tiªn tiÕn trong tæ chøc Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn.

- Nhanh chãng tæ chøc huÊn luyÖn vµ ®µo t¹o çn bé cho phong trµo.

- Ph¸t triÓn çc tæ chøc vµ çc cuéc ®Êu tranh cña quÇn chóng.

Thùc hiÖn chñ tr¬ng trªn, TØnh uû Nam §Þnh ®· nhanh chãng b¾t tay vµo viÖc.

- VÒ c«ng t¸c tuyªn truyÒn, TØnh uû ®· thiÕt lËp ®îc mét c¬ së in th¹ch ®Æt t¹i phè H¶i Phßng, ®êng 110 (nay lµ ®êng NguyÔn Du) ®Ó in çc tµi liÖu bÝ mËt, truyÒn ®¬n, b¸o chÝ cña Trung ¬ng nh V« s¶n, Bóa liÒm, tê TiÒn Phong cña tØnh... Çc tµi liÖu in Ên ®îc ph©n ph¸t tuyªn truyÒn ®Õn quÇn chóng.

- VÒ kÕt n¹p §¶ng viªn, c«ng t¸c tiÕn hµnh chän lùa vµ kÕt n¹p ®¶ng viªn ®îc tiÕn hµnh rÊt chÆt chÏ. §èi tîng chÝnh lµ nh÷ng héi viªn cña tæ chøc Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn, t¸n thµnh chñ nghÜa céng s¶n, t¸n thµnh chÝnh c¬ng cña §DCS§ ®ang ho¹t ®éng tÝch cùc. NÕu thuéc thµnh phÇn c«ng nh©n, hoÆc ®· tham gia v« s¶n ho¸ sÏ ®îc kÕt n¹p ngay, cßn nÕu thuéc thµnh phÇn kh¸c vµ cha v« s¶n ho¸ th× ph¶i tr¶i qua thªm 6 th¸ng dù bÞ n÷a. §©y thùc chÊt lµ mét qu¸ tr×nh s¸ng läc vÒ tæ chøc, n©ng cao ý thøc gi¸c ngé cho çc ®¶ng viªn. §a sè çc héi viªn Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn Nam §Þnh t×nh nguyÖn tham gia vµo §¶ng vµ mong muèn ®îc kÕt n¹p vµo §¶ng. Ngay tõ ®ît ®Çu tiªn, ë Nam §Þnh ®· cã 250 héi viªn Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn ®îc kÕt n¹p vµo §¶ng. Thµnh phÇn ®¶ng viªn gåm : tiÓu t s¶n (18%), n«ng d©n (35%), c«ng nh©n (40%), çc thµnh

391

phÇn kh¸c (7%)149. Nh vËy, lùc lîng ®¶ng viªn lµ c«ng - n«ng chiÕm ®a sè.

- Võa míi ®îc thµnh lËp, §¶ng bé Nam §Þnh ®· b¾t tay vµo l·nh ®¹o çc cuéc ®Êu tranh cña c«ng nh©n. S¸ng ngµy 12 th¸ng 1 n¨m 1929, nh©n viÖc ®èc c«ng Gi«ly (Joly) ®¸nh mét c«ng nh©n t¹i nhµ m¸y ®Ìn, chi bé §¶ng ®· lËp tøc vËn ®éng h¬n 100 c«ng nh©n b·i c«ng, ®a çc yªu s¸ch ®ßi bän chñ kh«ng ®îc ®¸nh thî, ph¶i t¨ng l¬ng, kh«ng ®îc b¾t ngêi ®×nh c«ng. Tríc ¸p lùc ®Êu tranh cña c«ng nh©n, bän chñ ®· chÊp nhËn çc yªu s¸ch. §©y lµ cuéc ®Êu tranh ®Çu tiªn díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng giµnh ®îc th¾ng lîi, cã t¸c dông cæ vò tinh thÇn ®Êu tranh cña c«ng nh©n Nam §Þnh.

Còng trong n¨m 1929, nhiÒu h×nh thøc ®Êu tranh liªn tiÕp næ ra ë çc ®Þa ph¬ng. Nh©n ngµy chèng ®Õ quèc chiÕn tranh 1 - 8, hÇu hÕt nh÷ng n¬i cã c¬ së §¶ng ë Thµnh phè Nam §Þnh, çc huyÖn ý Yªn, Xu©n Trêng, Trùc Ninh ®Òu treo cê bóa liÒm, r¶i truyÒn ®¬n...

Nh»m ®a quÇn chóng ë Nam §Þnh vµo çc tæ chøc c«ng héi vµ n«ng héi, Trung ¬ng §DCS§ ®· cö TrÇn V¨n Söu vÒ Nam §Þnh x©y dùng C«ng héi ®á. §Õn gi÷a th¸ng 7 n¨m 1929, Tæng C«ng héi ®á Nam §Þnh ®îc thµnh lËp, víi nhiÒu c¬ së trong çc nhµ m¸y, xÝ nghiÖp.

ViÖc thµnh lËp §¶ng bé §«ng D¬ng Céng s¶n §¶ng Nam §Þnh lµ sù kiÖn quan träng, ®¸nh dÊu bíc chuyÓn biÕn vÒ chÊt cña phong trµo çch m¹ng ®Þa ph¬ng. Tõ ®©y, phong trµo çch m¹ng ®Þa ph¬ng ®· cã §¶ng Céng s¶n trùc tiÕp l·nh ®¹o vµ ph¸t triÓn víi quy m« ngµy cµng lín. Tuy vËy, §«ng D¬ng Céng s¶n §¶ng còng cha cã C¬ng lÜnh hoµn chØnh, cha chØ ®¹o viÖc chuyÓn ®¶ng mét çch chÆt chÏ, lµm cho nhiÒu ®¶ng viªn cha ®îc gi¸o dôc, rÌn luyÖn kü vÒ lËp trêng quan ®iÓm. T×nh h×nh ®ã ®· ¶nh hëng tíi tinh thÇn ®Êu tranh cña §¶ng bé sau nµy.

Ngay tõ nh÷ng ngµy ®Çu míi thµnh lËp, §¶ng bé Céng s¶n Nam §Þnh ®· tá râ tÝnh chiÕn ®Êu vµ kh¶ n¨ng tæ chøc cña m×nh b»ng viÖc ph¸t ®éng nhiÒu cuéc ®Êu tranh s«i næi ë çc nhµ m¸y. ChØ trong vßng h¬n mét th¸ng ®· næ ra 4 cuéc b·i c«ng cña thî M¸y §Ìn (19-6), thî nÒ (4-7) vµ tõ ngµy 7 ®Õn ngµy 18-7-1929 thî Nhuém, thî guång nhµ m¸y Sîi b·i c«ng. Tõ ngµy 20 ®Õn

149 Ban ChÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh, s®d, tr. 81.

392

ngµy 21/7/1929 n÷ c«ng nh©n M¸y Lê tiÕp tôc b·i c«ng. TÊt c¶ çc cuéc b·i c«ng ®Òu thu ®îc th¾ng lîi.

2. Nam §Þnh trong cao trµo çch m¹ng 1930 - 1931Ngµy 3-2-1930, §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ra ®êi l·nh ®¹o

toµn d©n téc tiÕn hµnh cuéc t s¶n d©n quyÒn çch m¹ng nh»m gi¶i phãng d©n téc vµ gi¶i phãng giai cÊp. Ngay sau khi §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®îc thµnh lËp, §¶ng bé §«ng D¬ng Céng s¶n §¶ng Nam §Þnh trë thµnh mét §¶ng bé thèng nhÊt cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam (®Õn th¸ng 10/1930 ®æi tªn lµ §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng). Sù kiÖn §¶ng ra ®êi lµ bíc ngoÆt quan träng cña çch m¹ng ViÖt Nam, t¹o nªn chuyÓn biÕn lín cho phong trµo çch m¹ng Nam §Þnh.

Lóc nµy, do ¶nh hëng trùc tiÕp cña thiªn tai liªn tiÕp, ®êi sèng cña nh©n d©n v« cïng ®iªu ®øng. Riªng trËn b·o th¸ng 6 n¨m T©n Tþ (30-7-1929) ®· lµm ®æ gÇn 8 v¹n ng«i nhµ vµ mÊt kho¶ng 10 v¹n mÉu lóa. Cïng víi h¹n h¸n, mÊt mïa, ë Nam §Þnh hµng lo¹t nhµ m¸y ph¶i ®ãng cöa, c«ng nh©n, viªn chøc mÊt viÖc khiÕn mäi tÇng líp nh©n d©n l©m vµo hoµn c¶nh v« cïng khã kh¨n.

C¨n cø vµo t×nh h×nh cô thÓ cña ®Þa ph¬ng vµ qu¸n triÖt chñ tr¬ng, ®êng lèi cña Trung ¬ng, TØnh uû Nam §Þnh ®Ò ra nh÷ng nhiÖm vô cô thÓ, nh»m x©y dùng vµ ph¸t triÓn m¹nh mÏ çc tæ chøc quÇn chóng trong c«ng nh©n, cñng cè §¶ng bé, ph¸t ®éng mét lµn sãng ®Êu tranh míi. §Çu tiªn lµ cuéc ®Êu tranh cña n÷ c«ng nh©n nhµ m¸y chiÕu ngµy 15-3-1930. Kh«ng khÝ cña cuéc b·i c«ng cha l¾ng th× 10 ngµy sau, còng t¹i thµnh phè Nam §Þnh ®· næ ra cuéc tæng b·i c«ng cña toµn thÓ c«ng nh©n nhµ m¸y sîi víi møc ®é quyÕt liÖt vµ quy m« lín cha tõng cã. Cuéc tæng b·i c«ng næ ra trong kh«ng khÝ s«i sôc chuÈn bÞ çc ho¹t ®éng m¹nh nh»m kû niÖm ngµy quèc tÕ lao ®éng vµ chµo mõng §¶ng ra ®êi do TØnh uû ph¸t ®éng.

Ngµy 25-3, nh©n viÖc mét ®èc c«ng ngêi Ph¸p ®¸nh c«ng nh©n ë xëng dÖt A, çc ®¶ng viªn trong xëng dÖt A kªu gäi c«ng nh©n ®ãng m¸y ph¶n ®èi. NhËn ®îc b¸o ço, TØnh uû Nam §Þnh quyÕt ®Þnh n¾m lÊy thêi c¬ ph¸t ®éng c«ng nh©n toµn nhµ m¸y b·i c«ng ®Ó ®Êu tranh. Mét uû ban ®×nh c«ng ®îc thµnh lËp. HÇu hÕt çc xëng s¶n xuÊt ®Òu ngõng viÖc khiÕn nhµ m¸y hoµn toµn bÞ tª liÖt. Tõ môc tiªu ban ®Çu cña xëng dÖt lµ chèng ®¸nh ®Ëp, §¶ng bé ®· l·nh ®¹o c«ng nh©n nªu thªm çc khÈu hiÖu, yªu

393

s¸ch t¨ng l¬ng, gi¶m giê lµm, ®ßi bá mét sè quy ®Þnh v« lý, ®ßi ®uæi mét sè cai gian ¸c, chèng khñng bè thî b·i c«ng nh»m tËp hîp ®«ng ®¶o quÇn chóng, ®Èy ®Êu tranh lªn cao h¬n. Hßng dËp t¾t b·i c«ng, chñ m¸y sîi cÊu kÕt víi nhµ cÇm quyÒn b¾t mét sè ngêi chóng nghi lµ cÇm ®Çu, dïng tiÒn mua chuéc l«i kÐo c«ng nh©n ®i lµm, c«ng bè t¨ng l¬ng cho thî nhng lo¹i trõ t¨ng l¬ng cho c«ng nh©n xëng dÖt nh»m c« lËp c«ng nh©n dÖt n¬i ch©m ngßi cuéc b·i c«ng víi toµn nhµ m¸y. §Ó ®Ëp tan ©m mu cña bän chñ t b¶n, TØnh uû ®· tËp trung chØ ®¹o, cñng cè ban l·nh ®¹o b·i c«ng, ®ång thêi ph¸t ®éng nh©n d©n toµn tØnh ñng hé cuéc ®Êu tranh c«ng nh©n. Nhµ m¸y nhÊt lo¹t ®ãng m¸y rÇm rÇm kÐo lªn ®ßi gÆp chñ nhµ m¸y nªu thªm yªu s¸ch: ®uæi thî ph¶i râ lý do; thî èm ®îc nghØ mét ngµy kh«ng bÞ sa th¶i vµ bÞ ph¹t, cho nghØ nöa giê ¨n c¬m tra; ®uæi hai viªn cai tµn ¸c ë xëng Sîi.

Tríc t×nh h×nh ®ã, bän chñ mét mÆt khÊt lÇn, mÆt kh¸c chóng cÇu cøu nhµ cÇm quyÒn ®a lùc lîng ®Õn gi¶i t¸n c«ng nh©n, nhng c«ng nh©n vÉn xiÕt chÆt ®éi ngò kh«ng nao nóng. Khi binh lÝnh x«ng vµo b¾t ba c«ng nh©n, h¬n 3000 thî ®· bÊt chÊp luìi lª, sóng èng µo ¹t x«ng tíi giµnh giËt ngêi bÞ b¾t. Nhµ cÇm quyÒn ph¶i huy ®éng mét lùc lîng lín ®Õn míi gi¶i t¸n ®îc. Hµnh ®éng tr¸o trë, khñng bè cña chñ cµng lµm t¨ng sù c¨m phÉn cña c«ng nh©n, h¬n 4000 c«ng nh©n m¸y sîi, dÖt vÉn tiÕp tôc kiªn quyÕt b·i c«ng lµm tª liÖt s¶n xuÊt tõ 29-3-1930 ®Õn trung tuÇn th¸ng 4-1930.

§Ó tá t×nh ®oµn kÕt ñng hé c«ng nh©n m¸y sîi Nam §Þnh, çc tÇng líp nh©n d©n thµnh phè, nh©n d©n çc vïng n«ng th«n trong tØnh nh XuÊt Cèc, An Cõ, Tiªu B¶ng (ý Yªn), L¹c NghiÖp (Xu©n Trêng), th«n Chanh (NghÜa Hng) cïng c«ng héi mét sè tØnh Hµ Néi, H¶i Phßng, H¶i D¬ng ®· quyªn gãp tiÒn, g¹o göi ñng hé c«ng nh©n m¸y Sîi b·i c«ng.

Tríc tinh thÇn kiªn quyÕt ®Êu tranh cña c«ng nh©n ngµy 12-4, chñ nhµ m¸y yÕt thÞ nhËn gi¶i quyÕt nh÷ng yªu s¸ch c¬ b¶n cña c«ng nh©n vµ gäi thî ®i lµm. Môc tiªu chñ yÕu cña cuéc b·i c«ng ®· ®¹t ®îc, ngµy 16-4 ban l·nh ®¹o b·i c«ng quyÕt ®Þnh ®Ó c«ng nh©n trë l¹i lµm.

Díi sù l·nh ®¹o chÆt chÏ vµ quyÕt t©m cña TØnh uû, sau 21 ngµy gian khæ ®Êu tranh víi tinh thÇn ®oµn kÕt kh«ng lïi bíc, kh«ng khoan nhîng cña c«ng nh©n, ®îc sù ñng hé ®©ú t×nh nghÜa h÷u ¸i giai cÊp cña çc tÇng líp nh©n d©n trong vµ ngoµi

394

tØnh, cuéc b·i c«ng ®· vît qua mäi sù khã kh¨n, thö th¸ch giµnh ®-îc th¾ng lîi c¬ b¶n. VÒ kinh tÕ, thî ®îc t¨ng l¬ng 10%, ®îc rót nöa giê lµm mét ngµy nhng quan träng h¬n lµ th¾ng lîi mang ý nghÜa chÝnh trÞ do cuéc b·i c«ng ®em l¹i. §©y lµ cuéc ®Êu tranh cã quy m« lín nhÊt thêi kú ®ã, kh¼ng ®Þnh vai trß l·nh ®¹o §¶ng, n©ng cao tr×nh ®é gi¸c ngé çch m¹ng, gi¸c ngé giai cÊp cña c«ng nh©n, cæ vò m¹nh mÏ tinh thÇn ®Êu tranh cña nh©n d©n trong tØnh. Kh«ng nh÷ng thÕ cuéc ®Êu tranh cßn g©y chÊn ®éng d luËn trong níc vµ c¶ níc Ph¸p.

Cuéc ®Êu tranh cña gÇn 4000 c«ng nh©n nhµ m¸y sîi chÝnh thøc më ®Çu cao trµo çch m¹ng 1930-1931 cña toµn tØnh vµ còng gãp phÇn më ®Çu cao trµo çch m¹ng toµn quèc do §¶ng l·nh ®¹o.

Tuy ph¶i tho¶ hiÖp víi ®Êu tranh cña c«ng nh©n, nhng ngay sau ®ã chÝnh quyÒn thùc d©n phong kiÕn tiÕn hµnh v©y b¾t çc çn bé l·nh ®¹o çch m¹ng. Ngµy 6-5-1930, chóng v©y r¸p c¬ quan TØnh uû ë ngâ Hµng KÑo, b¾t ®îc NguyÔn Híi ®ang bµn giao phong trµo cho TrÇn V¨n Söu- bÝ th TØnh uû míi do Trung -¬ng ®Ò cö vÒ cïng víi hai çn bé kh¸c. Tríc t×nh h×nh ®ã, çc çn bé chñ chèt ë Nam §Þnh ®· chñ ®éng lËp l¹i Ban TØnh uû. Ban TØnh uû míi do KhuÊt Duy TiÕn lµm bÝ th.

Lµ mét trong ba trung t©m lín ë B¾c Kú n¬i cã phong trµo ®Êu tranh rÇm ré cña giai cÊp c«ng nh©n, Nam §Þnh ®· ®îc Th-êng vô Trung ¬ng §¶ng chän ®Ó kh¶o s¸t thùc tÕ, trªn c¬ së ®ã x©y dùng luËn c¬ng chÝnh trÞ cña §¶ng. Th¸ng 7-1930, ®îc Trung ¬ng giao nhiÖm vô, TrÇn V¨n Lan ®· ®a TrÇn Phó vÒ Nam §Þnh ®Ó kh¶o s¸t phong trµo vµ ®êi sèng cña c«ng nh©n. TrÇn Phó ®· dµnh nhiÒu thêi gian ®Ó kh¶o s¸t phong trµo c«ng nh©n, xuèng häp trùc tiÕp víi çc chi bé c«ng nh©n nhµ m¸y sîi ®Ó n¾m t×nh h×nh c¬ së, lµm viÖc víi Ban TØnh uû Nam §Þnh.

Sau khi ®îc cñng cè, TØnh uû quyÕt ®Þnh trªn c¬ së th¾ng lîi cña cuéc ®Êu tranh ngµy 25-3 kªu gäi c«ng nh©n tiÕp tôc ®Êu tranh ®ßi t¨ng l¬ng, gi¶m giê lµm, n«ng d©n ®ßi gi¶m su, thuÕ, b·i bá héi ®ång c¶i l¬ng vµ sæ chi thu. Phong trµo cã tiÕn triÓn râ rÖt vµ lan ra chiÒu réng. Tõ ngµy 25-7 ®Õn ngµy 25-9 liªn tiÕp næ ra 6 cuéc b·i c«ng, biÓu t×nh cña c«ng nh©n xëng dÖt nhµ m¸y Sîi vµ nhµ m¸y T¬.

Lóc nµy phong trµo X« viÕt NghÖ TÜnh lªn m¹nh, chÝnh quyÒn thùc d©n ®ang khñng bè d÷ déi çc cuéc ®Êu tranh cña

395

quÇn chóng. Thùc hiÖn chñ tr¬ng cña Trung ¬ng "ñng hé NghÖ TÜnh ®á" vµ "chèng khñng bè tr¾ng", ®¶ng bé ®· l·nh ®¹o c«ng nh©n toµn thµnh phè tæ chøc mÝt tinh truy ®iÖu 8 n«ng d©n TiÒn H¶i (Th¸i B×nh) bÞ ®Þch b¾n chÕt trong cuéc biÓu t×nh ngµy 14-10-1930. Theo dù ®Þnh cuéc mit tinh sÏ diÔn ra vµo ngµy 22-10. KÕ ho¹ch bÞ lé, nhµ cÇm quyÒn tung lùc lîng mËt th¸m, lÝnh khè xanh chèng ph¸ ng¨n chÆn quÇn chóng, song cuéc mÝt tinh vÉn ®îc tæ chøc. Tuy cuéc mÝt tinh diÔn ra kh«ng trän vÑn nh kÕ ho¹ch, nhng m¸u cña c«ng nh©n Nam §Þnh ®· ®æ v× nh÷ng ngêi b¹n n«ng d©n lao khæ. Th¸i ®é bÊt khuÊt cña nh÷ng chiÕn sÜ çch m¹ng bÞ b¾t nh Ng« Huy Ngô, TrÇn §×nh Quú...tríc quÇn chóng çch m¹ng ®· ®Ó l¹i niÒm xóc ®éng s©u s¾c vµ lµ nh÷ng tÊm g¬ng s¸ng ngêi cho quÇn chóng çch m¹ng noi theo, ngay kÎ thï còng ph¶i kÝnh phôc.

Phèi hîp víi phong trµo c«ng nh©n, n«ng d©n çc ®Þa ph-¬ng còng tÝch cùc tham gia ®Êu tranh. ë ý Yªn, çc chi bé §¶ng vËn ®éng quÇn chóng ®Êu tranh ®ßi quyÒn lîi thiÕt thùc. Phô n÷ th«n XuÊt Cèc kh«ng ®i cÊy thuª cho bän ®Þa chñ ®Ó ph¶n ®èi ®Þa chñ h¹ c«ng. Nh©n d©n nhiÒu lµng ký ®¬n kiÖn lý trëng l¹m bæ trong thu thuÕ khiÕn tri huyÖn ý Yªn ph¶i lÖnh cho lý trëng thu ®óng thuÕ quy ®Þnh.

§Õn cuèi n¨m 1930 phong trµo c¶ níc ®· d©ng thµnh cao trµo ®ßi hái §¶ng ph¶i cã c¬ng lÜnh hoµn chØnh ®Ó l·nh ®¹o çch m¹ng toµn quèc. Th¸ng 10-1930 Trung ¬ng ®· häp héi nghÞ lÇn thø nhÊt th«ng qua LuËn c¬ng ChÝnh trÞ vµ bÇu ra Ban ChÊp hµnh Trung ¬ng. Nhê LuËn c¬ng cña §¶ng, TØnh uû Nam §Þnh ®· kh¾c phôc ®îc thiÕu sãt tríc ®ã trong ®Êu tranh x©y dùng §¶ng, t¨ng cêng c«ng t¸c t tëng, quan t©m ®óng møc tíi c«ng t¸c n«ng vËn, t¨ng cêng çn bé cho n«ng th«n ®i s©u ph¸t ®éng quÇn chóng nh©n d©n ®Êu tranh. TØnh uû cßn cö NguyÔn Do·n ChÊp- TØnh uû viªn ch¾p mèi l¹i toµn bé c¬ së n«ng th«n trong tØnh vµ c¶ Ninh B×nh, t¹o ®µ cho phong trµo n«ng th«n ph¸t triÓn.

Nh©n dÞp kû niÖm Çch m¹ng th¸ng Mêi Nga n¨m 1930, ®¶ng bé l¹i ph¸t ®éng mét ®ît ho¹t ®éng m¹nh mÏ ®Ó ®Èy phong trµo çch m¹ng ®Þa ph¬ng lªn mét bíc. ë n«ng th«n nhiÒu n¬i tæ chøc treo cê, r¶i truyÒn ®¬n ®Ó kû niÖm. ë thµnh phè häc sinh tæ chøc r¶i truyÒn ®¬n trªn çc ®êng phè, tèi 6-11 thµnh phè rung lªn trong 6 tiÕng næ lín, s¸ng 7-11 ph¸o næ tríc cæng m¸y sîi, c«ng nh©n hß reo vang dËy. §Õn tèi, thî m¸y ®Ìn lµm chËp ®iÖn ë nhiÒu n¬i trong thµnh phè.

396

Nh÷ng ho¹t ®éng ®ã khiÕn cho chÝnh quyÒn thùc d©n ®Þa ph¬ng ho¶ng hèt, liÒn ra lÖnh v©y r¸p b¾t ®i 54 ®¶ng viªn vµ quÇn chóng çch m¹ng giam t¹i §Ò lao Nam §Þnh. §Õn cuèi n¨m 1930 hÇu hÕt çc TØnh uû viªn bÞ b¾t hoÆc chuyÓn c«ng t¸c. Ban TØnh uû míi ®îc kiÖn toµn do Bïi Xu©n MÉn lµm bÝ th. TØnh uû míi tËp trung chØ ®¹o nh÷ng viÖc cÇn kÝp, trong ®ã chó träng phôc håi cñng cè c¬ së ë thµnh phè sau khñng bè. Thêi gian nµy, c¬ quan chØ ®¹o cña xø uû còng ®Æt t¹i phè Hµng §ång. Nam §Þnh trë thµnh ®Çu mèi giao th«ng liªn l¹c cña xø uû víi çc tØnh Th¸i B×nh, Hµ Nam, Ninh B×nh.

Nh»m thèng nhÊt sù chØ ®¹o phong trµo n«ng th«n, th¸ng 2-1931, tØnh uû tæ chøc héi nghÞ "th«n bé" t¹i Phóc ChØ, huyÖn ý Yªn. Sau héi nghÞ th«n bé, cïng víi tê b¸o TiÒn Phong, tØnh uû cßn xuÊt b¶n thªm tê b¸o "N«ng d©n" (sau ®æi tªn lµ Hëng øng) ®Ó tuyªn truyÒn ®êng lèi çch m¹ng cho ®¶ng viªn vµ quÇn chóng n«ng th«n. Nhê c«ng t¸c tuyªn truyÒn kh«ng mÖt mái, phong trµo ®Êu tranh cña n«ng d©n ë bíc ph¸t triÓn râ rÖt. Trong nöa ®Çu n¨m 1930, ®Êu tranh cña n«ng d©n ®· næ ra ë Xu©n Trêng, ý Yªn, Giao Thuû. Môc tiªu ®Êu tranh lóc ®Çu lµ chèng ®Þa chñ c-êng hµo, v× quyÒn lîi kinh tÕ sau ®· tiÕn lªn biÓu t×nh cã vò trang tù vÖ. Tiªu biÓu nhÊt lµ cuéc ®Êu tranh khÊt su thuÕ vµo gi÷a n¨m 1931 ë Phong Doanh, NghÜa Hng, ý Yªn, Xu©n Trêng.

Phong trµo cña c«ng nh©n, n«ng d©n ®· thóc ®Èy thanh niªn häc sinh ®Êu tranh. T¹i Thµnh phè Nam §Þnh häc sinh trêng Thµnh Chung ®Êu tranh chèng l¹i mét sè gi¸o s ngêi Ph¸p cã hµnh ®éng xóc ph¹m ®Õn lßng tù t«n d©n téc cña häc sinh ViÖt Nam v.v...

§îc thö th¸ch qua thùc tÕ ®Êu tranh, phong trµo çch m¹ng vµ ®éi ngò çn bé, ®¶ng viªn lín m¹nh kh«ng ngõng. Th¸ng 3-1931, sè ®¶ng viªn toµn tØnh mÆc dï bÞ ®Þch khñng bè vÉn cã tíi 150 ®¶ng viªn thuéc 16 trêng häc, ®êng phè, nhµ m¸y, vµ 30 th«n, x·. Cã 295 ®oµn viªn c«ng héi; 200 héi viªn n«ng héi; 22 ®oµn viªn §oµn thanh niªn ph¶n ®Õ. Tæ chøc phô n÷ còng h×nh thµnh ë mét sè n¬i thuéc huyÖn ý Yªn, Giao Thuû. Çc tæ chøc quÇn chóng biÕn tíng nh héi hiÕu, héi cÊp, héi gãp èng... còng h×nh thµnh ë çc vïng n«ng th«n thu hót nhiÒu quÇn chóng tham gia. Tõ ®ã §¶ng cã ®iÒu kiÖn tõng bíc gi¸o dôc, gi¸c ngé quÇn chóng.

397

Tõ thùc tÕ nçi ®au khæ níc mÊt, nhµ tan, l¹i ®îc §¶ng tuyªn truyÒn, gi¸o dôc, nh©n d©n Nam §Þnh ®· s«i sôc ®Êu tranh ®ßi çc quyÒn lîi kinh tÕ vµ chÝnh trÞ. Suèt qu¸ tr×nh ®ã (1930-1931), kh«ng lóc nµo kÎ thï ngõng tÊn c«ng ph¸ ho¹i phong trµo çch m¹ng víi chÝnh s¸ch hai mÆt: Mua chuéc vµ khñng bè tr¾ng g©y nh÷ng tæn thÊt kh«ng nhá cho phong trµo çch m¹ng ®Þa ph¬ng. Trong 2 n¨m 1930-1931, ®Þch ®· b¾t trªn 200 çn bé, ®¶ng viªn vµ quÇn chóng çch m¹ng, hÇu hÕt çc tØnh uû viªn, ®¶ng viªn cèt çn trong tØnh, ®¶ng viªn ë thµnh phè ®Òu bÞ b¾t. Chóng ®a ra toµ Nam ¸n xö thËt nÆng b»ng h×nh luËt Gia Long ®Ó r¨n ®e quÇn chóng. Sau nhiÒu ®ît ®Þch khñng bè ë thµnh phè, n«ng th«n, ph¸ vì c¬ quan TØnh uû, Xø uû, ®Õn th¸ng 1-1932, Ban TØnh uû cuèi cïng cña Nam §Þnh bÞ b¾t. Tõ ®©y phong trµo çch m¹ng ®Þa ph¬ng bíc vµo thêi kú tho¸i trµo.

Cao trµo çch m¹ng 1930-1931 ®· ghi l¹i mét trang sö vÎ vang trong lÞch sö ®Êu tranh kiªn cêng bÊt khuÊt cña nh©n d©n Nam §Þnh. §©y lµ cuéc vËn ®éng çch m¹ng s©u réng cña §¶ng vµ quÇn chóng nh©n d©n, bíc ®Çu x©y dùng ®îc khèi c«ng n«ng liªn minh trªn thùc tÕ vµ gãp phÇn më ®Çu mét cao trµo ®Êu tranh míi trong c¶ níc.

3. Cuéc ®Êu tranh chèng khñng bè tr¾ng (1932-1935)Sau cao trµo çch m¹ng X« viÕt NghÖ-TÜnh, thùc d©n Ph¸p

tiÕp tôc chÝnh s¸ch ®µn ¸p, khñng bè, nh»m tiªu diÖt hoµn hoµn §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng vµ ®Ì bÑp ý chÝ ph¶n kh¸ng cña nh©n d©n ta. Kh¾p Nam §Þnh, chóng theo dâi ngêi bÞ t×nh nghi, truy n· ngêi trèn tr¸nh, gi¸m s¸t, lµm khã dÔ nh÷ng gia ®×nh cã ngêi nhµ lµ chÝnh trÞ ph¹m.

KÕt hîp víi nh÷ng biÖn ph¸p ®ã, chÝnh quyÒn thùc d©n cßn thi hµnh mét chÝnh s¸ch mþ d©n ®a vua bï nh×n B¶o §¹i vÒ th¨m Nam §Þnh. Hai lÇn chóng më héi chî ë thµnh phè (1933 vµ 1935) hßng g©y kh«ng khÝ phån vinh gi¶ t¹o. Chóng cßn gi¶m ¸n cho mét sè chÝnh trÞ ph¹m s¾p hÕt h¹n tï... S¸ch b¸o mª tÝn, dÞ ®oan, ®îc tù do lan trµn. Rîu cån, thuèc phiÖn ®îc tung ra nhiÒu h¬n, nh»m ®Çu ®éc, mª hoÆc d©n ta. Th¸ng 11 n¨m 1934 chÝnh quyÒn thùc d©n cßn khuyÕn khÝch mét sè quan l¹i vÒ hu lËp ra Héi PhËt gi¸o B¾c Kú nh»m ®¸nh l¹c híng sù chó t©m cña quÇn chóng. ChØ trong mét thêi gian ng¾n Héi PhËt gi¸o B¾c Kú còng b¾t rÔ ®îc ë Nam §Þnh, Th¸i B×nh vµ mét sè tØnh kh¸c. Mét chi nh¸nh cña Héi ®îc thµnh lËp ë thµnh phè vµo ®Çu n¨m 1935, ph¸t

398

hµnh tê b¸o Tam B¶o b»ng ch÷ quèc ng÷ ®Ó cæ vò cho Phong trµo chÊn hng PhËt gi¸o. Tuy nhiªn, còng gièng nh ë çc tØnh kh¸c ë B¾c kú, phong trµo nµy chØ thu hót ®îc mét sè Ýt ngêi trong tÇng líp trªn, chñ yÕu ë n«ng th«n. Cßn ®¹i ®a sè quÇn chóng, nhÊt lµ c«ng nh©n, vÉn tá th¸i ®é thê ¬.150

Trong khi ®ã, tæng khñng ho¶ng kinh tÕ vÉn tiÕp tôc hoµnh hµnh. S¶n xuÊt ®×nh ®èn. NhiÒu nhµ m¸y chØ cßn thoi thãp.151

Mïa mµng vÉn sót kÐm v× thiªn tai. N«ng s¶n th× h¹ gi¸ ghª gím.152

Bän thèng trÞ t×m çch trót hËu qu¶ cña cuéc khñng ho¶ng lªn ®Çu d©n b¶n xø. NhiÒu thø thuÕ míi ®îc ®Æt ra, trong ®ã cã thuÕ ngô, thuÕ th©n, thuÕ m«n bµi, thuÕ thæ tr¹ch t¨ng 20%. Chñ çc nhµ m¸y ra søc gi·n thî, h¹ l¬ng, t¨ng cêng bãc lét c«ng nh©n.

Còng nh trong c¶ níc, do hµnh ®éng khñng bè ®iªn cuång cña ®Þch vµo cuèi thêi kú cao trµo, §¶ng bé Nam §Þnh ®· tæn thÊt hÕt søc nghiªm träng. C¬ së çch m¹ng chØ cßn l¹i mét sè chi bé vïng B¾c NghÜa Hng, ý Yªn vµ Xu©n Trêng. Sè ®¶ng viªn vµ quÇn chóng çch m¹ng cßn l¹i bÞ mÊt liªn l¹c víi cÊp trªn. Ngêi ngõng ho¹t ®éng, ngêi t¹m l¸nh ®i n¬i kh¸c. Nhng sè ®«ng vÉn gi÷ niÒm tin vµo §¶ng, vµo çch m¹ng. NhiÒu ®¶ng viªn vÉn tù ®éng ho¹t ®éng, l·nh ®¹o quÇn chóng ®Êu tranh hoÆc t×m mäi çch gi÷ liªn hÖ víi nhau, chê c¬ héi kh«i phôc phong trµo.

ë ý Yªn, sau vô khñng bè th¸ng 8-1931, cê §¶ng vÉn xuÊt hiÖn trªn nói MÆc S¬n, truyÒn ®¬n vÉn r¶i r¸c ë mét sè ®Þa ®iÓm. ë B¾c NghÜa Hng, trong suèt n¨m 1932, çc c¬ së §¶ng vÉn tiÕp tôc duy tr× liªn hÖ víi nhau, xóc tiÕn tuyªn truyÒn çch m¹ng, ph¸t triÓn lùc lîng ë çc th«n Tranh CÇu, Thøc Vô, Ph¹m X¸...

Cuèi n¨m 1932, ®Çu n¨m 1933, mét sè çn bé, l·nh ®¹o cña §¶ng vît ngôc vÒ ®Þa ph¬ng ®· ®îc §¶ng bé vµ nh©n d©n B¾c NghÜa Hng vµ An Cõ hÕt lßng nu«i dìng, ch¨m sãc, b¶o vÖ. Do ®ã, mÆc dï trong hoµn c¶nh ®Þch truy n· g¾t gao, cã ®ång chÝ

150 Xem thªm Ph¹m Hång Tung: Die Politisierung der Massen in Vietnam, 1925-1939, Logos, Berlin, 2002, tr. 320-323 vµ Woodside, Alexander B., Community and Revolution in Modern Vietnam, Boston, Miffin Company, 1976, tr. 192-195.151 Nhµ m¸y Ch¨n Ma-c«-t« chØ cßn 6 m¸y trong sè 22 çi ho¹t ®éng. M¸y Sîi ®ãng cöa mÊy tuÇn liÒn vµ thêng chØ lµm tõ 2 ®Õn 5 ngµy mét tuÇn.152 Gi¸ thãc n¨m 1932 chØ cßn b»ng 2/5 gi¸ thãc tríc n¨m 1930 (chuyªn kh¶o vÒ Nam §Þnh cña Sa-pu-la, §· dÉn)

399

®· ë An Cõ tíi mét n¨m. §Õn th¸ng 1-1933, l¹i bÞ ®Þch khñng bè d÷ déi, çc chi bé B¾c NghÜa Hng míi ngõng ho¹t ®éng. N¨m 1933, chi bé L¹c NghiÖp, Xu©n Trêng ®· tù ®éng ph¸t ®éng quÇn chóng chèng bän ®Þa chñ cêng hµo x©m ph¹m quyÒn lîi quÇn chóng b»ng h×nh thøc ph¸t ®¬n kiÖn kÕt hîp víi vËn ®éng quÇn chóng kh«ng chÞu nép thuÕ lµm ¸p lùc, ®ßi cêng hµo ph¶i bá çc kho¶n l¹m bæ. Chi bé cßn huy ®éng quÇn chóng ®Êu tranh ng¨n chÆn cêng hµo ©m mu ¨n tiÒn cña th¬ng nh©n ®Þnh xÎ ®ª Thanh Quan cho thuyÒn ra vµo, lµm thiÖt h¹i ®Õn mïa mµng. C¶ hai cuéc ®Êu tranh ®Òu th¾ng lîi hoµn toµn.

ë thµnh phè, trong n¨m 1933, khi B¶o §¹i vÒ dù héi chî Nam §Þnh, trong häc sinh cã phong trµo vËn ®éng lét mÆt n¹ tªn vua bï nh×n vµ ph¸ cuéc ®ãn tiÕp. N¨m 1934, häc sinh vµ binh lÝnh yªu níc ®· ®øng ra vËn ®éng nh©n d©n tÈy chay kh«ng ®i xem mét g¸nh xiÕc ngo¹i quèc xóc ph¹m ®Õn danh dù cña d©n téc ViÖt Nam. Tuy ®©y lµ mét sù kiÖn nhá, nhng l¹i cã tiÕng vang chÝnh trÞ rÊt lín, cæ vò ý thøc d©n téc tr«ng ph¹m vi toµn quèc.153

Trong çc nhµ tï Hµ Néi, S¬n La, C«n §¶o nh÷ng ®¶ng viªn, quÇn chóng çch m¹ng Nam §Þnh vÉn tiÕp tôc ho¹t ®éng, nªu cao tinh thÇn ®Êu tranh bÊt khuÊt, chèng chÕ ®é hµ kh¾c cña ®Þch, chèng t tëng bi quan, hoang mang, ch¸n n¶n. NhiÒu ®ång chÝ ®· ng· xuèng. Mét sè ®ång chÝ t×m mäi çch vît ngôc vÒ ®Þa ph¬ng ho¹t ®éng. §ång chÝ Tèng V¨n Tr©n ®· ba lÇn vît C«n §¶o míi vÒ ®îc ®Êt liÒn, tham gia ho¹t ®éng ë Nam Bé l¹i bÞ ®Þch b¾t vµ hy sinh.

Trong nh÷ng n¨m 1934-1935, phong trµo çch m¹ng trong c¶ níc dÇn dÇn håi phôc. Th¸ng 3-1935, §¹i héi §¶ng lÇn thø nhÊt ë Ma-cao, ®¸nh dÊu mét bíc quan träng trong qu¸ tr×nh ®Êu tranh kh«i phôc tæ chøc §¶ng. Tuy vËy, lóc nµy liªn l¹c gi÷a Trung ¬ng vµ Nam §Þnh vÉn cha lËp l¹i ®îc. Chñ tr¬ng cña Trung ¬ng vÉn ch-a cã ®iÒu kiÖn truyÒn ®¹t vÒ. Nhng mét sè ®¶ng viªn võa ë tï vÒ ®· b¾t tay vµo viÖc kh«i phôc phong trµo, x©y dùng çc tæ chøc 153 §©y lµ mét g¸nh xiÕc lín cña ngêi Anh cã tªn lµ Harsonton. Khi vÒ Nam §Þnh biÓu diÔn, lóc ®Çu còng ®îc kh¸n gi¶ hoan nghªnh. Nhng trong tiÕt môc vui gi÷a hai mµn trß th»ng hÒ cña g¸nh xiÕc nµy ®· l¨ng nhôc ngêi ViÖt Nam, gäi hä lµ "nh÷ng ngêi An Nam bÈn thØu". LËp tøc kh¸n gi¶ ph¶n ®èi quyÕt liÖt. Häc sinh, trÝ thøc ë thµnh phè vËn ®éng mäi ngêi cïng tÈy chay g¸nh xiÕc. Vô nµy còng ®îc b¸o chÝ têng thuËt nªn ®i tíi ®©u g¸nh xiÕc còng bÞ tÈy chay. Hä ph¶i b¸n dÇn çc con thó. Vµo ®Õn Vinh g¸nh xiÕc cã nguy c¬ bÞ tan vì, tªn chñ ph¶i tù tö. Sau ®ã chÝnh thùc d©n ph¶i trî cÊp cho g¸nh xiÕc, ®ång thêi Ðp buéc häc sinh, sinh viªn vµ viªn chøc ®i xem ®Ó cøu g¸nh xiÕc.

400

quÇn chóng th«ng qua çc h×nh thøc biÕn tíng nh»m tËp hîp quÇn chóng, chuÈn bÞ ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng trë l¹i. ë Tiªu B¶ng, Nhuéng (ý Yªn), cã héi HiÕu, phêng B¸t ©m. C«ng nh©n m¸y sîi cã nhãm t-¬ng trî, héi hiÕu hû, phêng ©m nh¹c, nhãm ch¬i hä, héi ®¸ bãng… C¬ së quÇn chóng b¾t ®Çu ®îc kh«i phôc, phong trµo ®Êu tranh trong c«ng nh©n ®· b¾t ®Çu ®îc dÊy l¹i víi h×nh thøc thÊp, thÝch hîp. Th¸ng 3-1936, thî xëng dÖt lµm ®¬n tè ço hµnh ®éng bØ æi cña ®èc c«ng C«t-ta (Costa) ®ßi chñ ph¶i ®æi tªn nµy ®i n¬i kh¸c. Nh÷ng ho¹t ®éng trªn tuy cßn lÎ tÎ nhng ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc kh«i phôc nhanh chãng phong trµo çch m¹ng ®Þa ph¬ng sau thêi kú khñng bè tr¾ng.

4. Nam §Þnh trong thêi kú MÆt trËn d©n chñ §«ng D-¬ng 1936 -1939

Tõ cuèi n¨m 1935, t×nh h×nh thÕ giíi cã nh÷ng chuyÓn biÕn quan träng. Chñ nghÜa ph¸t xÝt ngµy cµng bµnh tríng, nguy c¬ chiÕn tranh thÕ giíi ngµy cµng râ rÖt nhng phong trµo chèng chiÕn tranh, chèng ph¸t xÝt còng ngµy cµng lªn cao. §Æc biÖt, th¾ng lîi cña MÆt trËn nh©n d©n Ph¸p ®· ¶nh hëng trùc tiÕp, cã lîi cho çch m¹ng níc ta.

Trong níc, çc tÇng líp nh©n d©n, kÓ c¶ t s¶n, ®Þa chñ vµ nh©n sÜ, sèng trong bÇu kh«ng khÝ ngét ng¹t do ¶nh hëng cña khñng ho¶ng kinh tÕ. Mäi giai tÇng trong x· héi ®ang mong mái nh÷ng c¶i çch d©n chñ cÇn thiÕt.

Mïa hÌ n¨m 1936, Trung ¬ng §¶ng häp héi nghÞ lÇn thø nhÊt, dùa vµo NghÞ quyÕt cña §¹i héi quèc tÕ Céng s¶n lÇn thø VII, c¨n cø vµo t×nh h×nh thùc tÕ trong níc héi nghÞ ®i ®Õn nh÷ng quyÕt ®Þnh quan träng: t¹m g¸c khÈu hiÖu "§¸nh ®æ ®Õ quèc Ph¸p" vµ "tÞch thu ruéng ®Êt cña ®Þa chñ, phong kiÕn chia cho d©n cµy", lËp mÆt trËn nh©n d©n ph¶n ®Õ (sau ®æi lµ MÆt trËn thèng nhÊt d©n chñ §«ng D¬ng) nh»m tËp hîp mäi lùc lîng d©n téc ®Êu tranh hîp ph¸p vµ nöa hîp ph¸p ®ßi çc quyÒn tù do, d©n chñ, c¬m ¸o, hoµ b×nh. Sù chuyÓn híng chØ ®¹o chiÕn lîc cña Trung ¬ng §¶ng ®· gãp phÇn ®a phong trµo çch m¹ng toµn quèc ®ang phôc håi lªn mét bíc míi. N¨m 1936 tríc sù ®Êu tranh m¹nh mÏ cña nh©n d©n tiÕn bé Ph¸p vµ nh©n d©n ta, chÝnh phñ Ph¸p ph¶i tr¶ tù do cho mét sè tï chÝnh trÞ vµ ban hµnh mét sè quyÒn tù do d©n chñ cho çc thuéc ®Þa.

401

V× c¬ quan l·nh ®¹o cña TØnh uû Nam §Þnh cha ®îc lËp l¹i nªn cho ®Õn kho¶ng nöa ®Çu 1937, hÇu hÕt çc çn bé, ®¶ng viªn ë çc ®Þa ph¬ng tù bµn b¹c tæ chøc ho¹t ®éng.

Thµnh phè Nam §Þnh, n¬i tËp trung ®«ng ®¶o c«ng nh©n lµ n¬i ch©m ngßi cho cuéc ®Êu tranh ®ßi quyÒn d©n sinh d©n chñ trong thêi kú nµy. Tõ ngµy 31-10-1935 ®Õn ngµy 6-10-1937 t¹i Nam §Þnh ®· næ ra 33 cuéc ®Êu tranh - mét kû lôc vÒ çc cuéc ®Êu tranh tõ tríc tíi giê. Næi bËt nhÊt lµ cuéc ®Êu tranh cã quy m« cha tõng thÊy cña 8.000 c«ng nh©n nhµ m¸y sîi kÐo dµi h¬n mét th¸ng tõ 2-2-1937 ®Õn 3-3-1937 ®ßi t¨ng l¬ng, ®ßi thi hµnh luËt lao ®éng vµ chèng ®¸nh ®Ëp. Trong qu¸ tr×nh ®Êu tranh, uû ban ®Êu tranh ®îc thµnh lËp, l·nh ®¹o c«ng nh©n tæ chøc nh÷ng cuéc mÝt tinh vµ biÓu t×nh tuÇn hµnh nh»m biÓu d¬ng lùc lîng vµ ®éng viªn tinh thÇn cña 8.000 c«ng nh©n b·i c«ng. Uû ban ®Êu tranh cßn cö ®Þa biÓu ®i gÆp viÖn trëng ViÖn d©n biÓu B¾c Kú, gÆp G« §a154(Justin Godart) ®ßi can thiÖp víi chñ m¸y sîi. Tríc søc m¹nh ®Êu tranh cña c«ng nh©n bän t b¶n ph¶i gi¶i quyÕt nh÷ng yªu s¸ch c¬ b¶n cña c«ng nh©n, thi hµnh chÕ ®é lµm viÖc 8 giê mét ngµy, t¨ng 25% l¬ng cho thî. Do khÝ thÕ ®Êu tranh cña quÇn chóng, do tËn dông ®îc mäi ®iÒu kiÖn thuËn lîi, hÇu hÕt çc cuéc ®Êu tranh thu ®îc th¾ng lîi.

Sau thêi gian tÝch cùc ch¾p mèi, th¸ng 5-1937 Ban vËn ®éng thµnh lËp TØnh uû h×nh thµnh vµ sau mét thêi gian ng¾n, TØnh uû l©m thêi ®îc lËp l¹i do §Æng H÷u R¹ng lµm bÝ th. Sau ®ã §Æng H÷u R¹ng chuyÓn c«ng t¸c, TrÇn Ho¹t ®îc cö lµm bÝ th. Tõ ®Êy cho tíi cuèi n¨m 1938, phong trµo çch m¹ng Nam §Þnh ®îc sù chØ ®¹o thèng nhÊt ®· tiÕn lªn bíc míi ph¸t triÓn thµnh cao trµo. B¸m s¸t ®êng lèi cña Trung ¬ng trong t×nh h×nh míi, Ban TØnh uû ®· tËp trung l·nh ®¹o c«ng t¸c tuyªn truyÒn rréng r·i chñ nghÜa M¸c - Lª nin vµ ®êng lèi chÝnh s¸ch cña §¶ng. C¬ quan ®¹i lý s¸ch b¸o t¨ng cêng ph¸t hµnh s¸ch b¸o c«ng khai cña §¶ng vµ çc s¸ch b¸o tiÕn bé kh¸c. C¬ quan ®¹i lý s¸ch b¸o cña §¶ng thùc tÕ ®· trë thµnh trô së c«ng khai cña §¶ng ®Ó liªn hÖ víi quÇn chóng.

154 G«®a (Justin Godart) lµ ph¸i viªn cña chÝnh phñ B×nh d©n Ph¸p ®îc cö sang ®iÒu tra t×nh h×nh xø §«ng D¬ng vµo ®Çu n¨m 1937. Nh©n dÞp nµy §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng ®· ph¸t ®éng mét phong trµo quÇn chóng réng lín, biÓu t×nh, ®ãn tiÕp vµ ®a nguyÖn väng cho G«®a. Tuy G«®a kh«ng vÒ ®iÒu tra t¹i Nam §Þnh nhng ®¶ng bé ®Þa ph¬ng còng tæ chøc ®îc cuéc vËn ®éng thu thËp ý nguyÖn nh©n d©n lao ®éng vµ cö mét sè ®oµn ®¹i biÓu vÒ Hµ Néi trao cho G«®a.

402

Trªn c¬ së tæ chøc §¶ng ®îc cñng cè, çc tæ chøc quÇn chóng còng cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn m¹nh mÏ. Dùa vµo lêi høa cña thèng sø B¾c Kú Saten (Ch©tel), lµ ®ång ý cho c«ng nh©n lËp héi ¸i h÷u, c«ng nh©n mét sè nhµ m¸y, mét sè ngµnh ®· xóc tiÕn thµnh lËp nhiÒu ¸i h÷u. ë thµnh phè cã çc héi ¸i h÷u cña c«ng nh©n m¸y sîi, Së Lôc lé, thî méc, thî ch¹m, thî thuû tinh ... Trong häc sinh cã héi ¸i h÷u cùu häc sinh çc trêng tiÓu häc, trêng t thôc. ë n«ng th«n cã héi ¸i h÷u thî dÖt ë H¹c Ch©u, thî rÌn ë Thä Vùc (Xu©n Trêng). Ho¹t ®éng cña çc héi ¸i h÷u võa quan t©m ®Õn ®êi sèng vËt chÊt, tinh thÇn, võa gãp phÇn t×m viÖc lµm cho héi viªn. Thùc chÊt ho¹t ®éng cña héi ¸i h÷u ®· mang tÝnh nghiÖp ®oµn, thu hót ®«ng ®¶o quÇn chóng tham gia.

Çc tæ chøc quÇn chóng hîp ph¸p ë n«ng th«n vïng Xu©n Tr-êng, Trùc Ninh, Giao Thuû, Nam Trùc còng ph¸t triÓn m¹nh nh Héi n«ng d©n, Héi t¬ng tÕ, Héi t v¨n, häc sinh ®oµn, Héi ©m nh¹c. §oµn thanh niªn d©n chñ, Thanh niªn x· héi còng tÝch cùc ho¹t ®éng thu hót ®oµn viªn. Çc héi c«ng khai ®îc nhµ cÇm quyÒn cho phÐp lËp nh Héi ¸nh s¸ng, Héi Híng ®¹o, nhÊt lµ Héi truyÒn b¸ quèc ng÷ ®îc §¶ng ®a ngêi vµo, híng çc ho¹t ®éng cña Héi, nh»m võa n©ng cao gióp nh©n d©n häc v¨n ho¸, võa kÕt hîp tuyªn truyÒn lßng yªu níc, yªu tù do, tiÕn bé.

Lóc nµy, ngoµi ®¹i lý s¸ch b¸o çnh t¶ cña §¶ng tuyªn truyÒn çc s¸ch b¸o çch m¹ng vµ tiÕn bé rÊt cã hiÖu qu¶, nhiÒu s¸ch b¸o tõ Hµ Néi ®îc chuyÓn vÒ còng ®îc chuyÓn t¶i ®Õn nhiÒu vïng trong tØnh nh çc cuèn “VÊn ®Ò d©n cµy" cña Qua Ninh (Trêng Chinh) vµ V©n §×nh (Vâ Nguyªn Gi¸p), "NhËt ký tuyÖt thùc chÝn ngµy rìi" cña Phan §×nh Kh¶i (Lª §øc Thä). TØnh còng thµnh lËp mét c¬ së in ë L¹c NghiÖp (Xu©n Trêng) ®Ó in çc truyÒn ®¬n, b¸o chÝ cña cÊp trªn göi vÒ, võa in çc tµi liÖu cña §¶ng bé. Nhê c«ng t¸c tuyªn truyÒn ph¸t triÓn réng r·i, ®¶ng viªn, quÇn chóng nh©n d©n hiÓu râ ®îc vai trß cña §¶ng vµ h¨ng h¸i b-íc vµo cuéc ®Êu tranh ®ßi quyÒn d©n sinh, d©n chñ do §¶ng ph¸t ®éng.

Tõ gi÷a n¨m 1937 trë ®i phong trµo ®Êu tranh ®ßi d©n sinh, d©n chñ rÊt s«i næi kh¾p thµnh thÞ tíi n«ng th«n víi sù tham gia cña mäi tÇng líp nh©n d©n vµ ®· giµnh ®îc mét sè quyÒn lîi thiÕt yÕu nh viÖc c«ng sø Nam §Þnh ph¶i häp héi ®ång ho¸ gi¸ quy ®Þnh gi¸ g¹o. Chñ çc nhµ m¸y, chñ xëng ph¶i gi¶i quyÕt mét phÇn sinh ho¹t ®¾t ®á cho thî m¸y t¬, m¸y sîi, m¸y rîu.

403

N«ng d©n mét sè vïng còng ®Êu tranh ®ßi quyÒn d©n sinh th¾ng lîi nh ë Xu©n Trêng nh©n d©n ®ßi cêng hµo ph¶i tr¶ 50 mÉu b·i s«ng ë §«ng An, kiÖn lý trëng lËu thuÕ ë H¹c Ch©u, chèng phï thu l¹m bæ ë Xu©n B¶ng. ë Nam Trùc, n«ng d©n DÞch LÔ ®Êu tranh buéc cêng hµo, h¬ng lý ph¶i tr¶ l¹i ruéng c«ng. ë Quü §ª, Quü Thîng huyÖn Trùc Ninh nh©n d©n ®· v¹ch mÆt bän cêng bµo ®Þa ph¬ng khai man 30 suÊt ®inh chiÕm ®o¹t 18 mÉu ruéng buéc tæng ®èc ph¶i can thiÖp...

Tõ nh÷ng cuéc ®Êu tranh cña çc tÇng líp nh©n d©n lao ®éng ®ßi quyÒn lîi kinh tÕ, §¶ng bé ®· tæ chøc, tuyªn truyÒn gi¸o dôc ý thøc chÝnh trÞ vµ ®a çc chñ tr¬ng, ®êng lèi cña §¶ng vµo çc tæ chøc quÇn chóng. Trong cuéc bÇu cö nghÞ viÖn d©n biÓu B¾c Kú, tØnh uû chñ tr¬ng ®a ngêi cña §¶ng ra øng cö ®ång thêi liªn hiÖp víi ph©n chi §¶ng x· héi Ph¸p ë Nam §Þnh vµ mét sè ngêi tiÕn bé thuéc tÇng líp trªn ñng hé nh÷ng øng cö viªn tiÕn bé víi danh nghÜa lµ ngêi cña MÆt trËn nh©n d©n, ®ång thêi v¹ch mÆt, tÈy chay nh÷ng tªn tay sai ®¾c lùc cña ®Õ quèc. Cuéc vËn ®éng d©n chñ lan réng kh¾p toµn tØnh, ®îc nh©n d©n s«i næi hëng øng, thùc sù lµ mét cuéc vËn ®éng chÝnh trÞ s©u réng ë Nam §Þnh, ®em ®Õn cho nh©n d©n mét hµo khÝ míi. S«i næi nhÊt lµ cuéc mÝt tinh víi h¬n 4000 ngêi tham gia vµo th¸ng 3 - 1938 cuéc mÝt tinh lÊy danh nghÜa c«ng khai lµ ®a tiÔn c«ng sø A-l¬-m¨ng nhng thùc chÊt lµ cuéc biÓu d¬ng lùc lîng ®ßi tù do lËp nghiÖp ®oµn, tù do héi häp, ®ßi t¨ng l¬ng,... Cuéc mÝt tinh diÔn ra ngay t¹i s©n ga Nam §Þnh. §©y lµ cuéc mÝt tinh c«ng khai lín nhÊt, lµ ®Ønh cao cña phong trµo, cã ¶nh hëng lín trong thêi kú MÆt trËn d©n chñ.

Ph¸t huy khÝ thÕ trªn, ngµy 29-7-1938, §¶ng bé l¹i tæ chøc c«ng nh©n biÓu t×nh lÊy cí "®ãn thèng sø Saten (Chatel)" ®Ó ®-a yªu s¸ch ®ßi tù do d©n chñ. Bän thèng trÞ ®a c¶nh s¸t ®Õn gi¶i t¸n nhng ®oµn biÒu t×nh vÉn tuÇn hµnh ®Õn toµ sø. Sau khi x« s¸t, ®Þch ®· b¾t 49 ngêi. QuÇn chóng bÞ b¾t ®· tuyÖt thùc ph¶n ®èi. §Þch buéc ph¶i xö chiÕu lÖ, ph¹t vi c¶nh. Kh«ng dõng l¹i ë ®ã, ®oµn ®¹i biÓu c«ng nh©n Nam §Þnh kÐo lªn tËn Hµ Néi yªu cÇu thanh tra lao ®éng ph¶i can thiÖp ®ßi huû bá b¶n ¸n v« lý trªn. ViÖc ®Êu tranh ®ã kh«ng nh÷ng ®îc nh©n d©n trong tØnh mµ nh©n d©n çc tØnh kh¸c còng göi tiÒn vÒ ®ång t×nh ñng hé.

Còng n¨m 1938, §¶ng bé Nam §Þnh cßn vËn ®éng ®îc ®«ng ®¶o quÇn chóng vÒ dù cuéc mÝt tinh lín ë khu §Êu X¶o (Hµ Néi) ®Ó kû niÖm ngµy quèc tÕ lao ®éng nh»m ñng hé MÆt trËn nh©n

404

d©n Ph¸p, ph¶n ®èi bän ph¶n ®éng thuéc ®Þa, ®ßi tù do d©n chñ vµ yªu cÇu phßng thñ §«ng D¬ng.

Tõ n¨m 1936 hoµ nhÞp cïng phong trµo c¶ níc phong trµo ®Êu tranh ®ßi d©n sinh chñ ë Nam §Þnh diÔn ra rÇm ré vµ giµnh ®îc nh÷ng th¾ng lîi. Nhng tõ khi c«ng sø Lèt - de (Lodger) ®æi vÒ Nam §Þnh, nhÊt lµ tõ khi MÆt trËn nh©n d©n Ph¸p ®æ, th¸i ®é cña bän thèng trÞ thay ®æi, ngµy cµng ra mÆt khñng bè phong trµo çch m¹ng. Bän ph¶n ®éng thuéc ®Þa l¹i tr¾ng trîn tíc bá nh÷ng quyÒn tù do d©n chñ tèi thiÓu mµ nh©n d©n ®· giµnh ®îc tríc ®ã. Chóng cÊm ho¹t ®éng vµ xo¸ bá nh÷ng trô së c«ng khai cña çc héi ¸i h÷u, truy lïng çc c¬ së in vµ ph¸t hµnh s¸ch b¸o tiÕn bé. HÇu hÕt çn bé ®¶ng ë ®¹i lý s¸ch b¸o çnh t¶ ®· bÞ b¾t. Trong ®ît nµy ®Þch ®· lôc xÐt, b¾t 22 ®¶ng viªn, quÇn chóng çch m¹ng ë Nam §Þnh. Sau ®ã Ýt l©u çc héi qu¸n t¹m thêi cña ¸i h÷u ®Òu bÞ gi¶i t¸n. NhiÒu phè lao ®éng bÞ canh g¸c, ai ra vµo thêng xuyªn bÞ xÐt hái. Thî thuyÒn tham gia ®×nh c«ng biÓu t×nh, hay cã ch©n trong ¸i h÷u thî thuyÒn ph¶i ngõng ho¹t ®éng, çc tæ chøc quÇn chóng çch m¹ng ph¶i chuyÓn vµo ho¹t ®éng bÝ mËt. Phong trµo çch m¹ng Nam §Þnh t¹m l¾ng.

II. Nam §Þnh trong cuéc vËn ®éng gi¶i phãng d©n téc vµ Çch m¹ng th¸ng T¸m (1939 - 1945)

1. Chèng khñng bè, kh«i phôc phong trµoNgµy 1-9-1939 chiÕn tranh thÕ giíi thø II bïng næ. Kh«ng chØ

cã Ph¸p mµ xø §«ng D¬ng thuéc Ph¸p còng bÞ l«i kÐo vµo chiÕn tranh. Bíc vµo cuéc chiÕn thùc d©n Ph¸p chñ tr¬ng ph¸t xÝt ho¸ bé m¸y cai trÞ, th¼ng tay ®µn ¸p phong trµo çch m¹ng ë chÝnh quèc vµ çc níc thuéc ®Þa. Thµnh phè Nam §Þnh lµ n¬i ®ãng qu©n cña trung ®oµn ph¸o thñ B¾c Kú thø t (4l RTT) víi lùc lîng 500 tªn vµ mét ®¹i ®éi lÝnh khè xanh. Hai ®ån L¹c QuÇn vµ Tam Toµ ¸n ng÷ c¶ mét vïng n«ng th«n duyªn h¶i. Ngoµi sè mËt th¸m lµnh nghÒ, Së mËt th¸m Nam §Þnh cßn cã m¹ng líi chØ ®iÓm tíi 165 tªn, ®ã lµ lùc lîng s½n sµng ®µn ¸p phong trµo çch m¹ng.

Cïng víi viÖc v¬ vÐt, l¹c quyªn, lïng b¾t trai tr¸ng thanh niªn vµo lÝnh phôc vô chiÕn tranh, thùc d©n Ph¸p th¼ng tay triÖt ph¸ phong trµo çch m¹ng, tÊn c«ng vµo §¶ng Céng s¶n. T¹i Nam §Þnh, th¸ng 9 n¨m 1939 ®Þch ®· tiÕn hµnh 122 vô kh¸m xÐt, b¾t 46 ®¶ng viªn vµ quÇn chóng çch m¹ng ho¹t ®éng c«ng khai trong

405

thêi kú MÆt trËn d©n chñ. Mäi quyÒn d©n chñ tèi thiÓu nhÊt ®Òu bÞ thñ tiªu.

TØnh uû Nam §Þnh ®· nhËn râ sù thay ®æi ®ét biÕn cña t×nh h×nh vµ ®· cã ph¬ng ¸n ®èi phã. Tæ chøc §¶ng ®· chó ý x©y dùng c¬ së bÝ mËt, thuyªn chuyÓn çn bé nhng do bé phËn ho¹t ®éng c«ng khai cßn lóng tóng, cha kÞp thêi rót vµo bÝ mËt nªn ®· bÞ tæn thÊt nÆng nÒ ngay trong ®ît khñng bè ®Çu tiªn.

Qu¸n triÖt NghÞ quyÕt Héi nghÞ Trung ¬ng lÇn thø 6 (11 - 1939) vÒ viÖc chuyÓn híng chØ ®¹o chiÕn lîc, ®Æt nhiÖm vô gi¶i phãng d©n téc lµ nhiÖm vô hµng ®Çu cña çch m¹ng §«ng D¬ng, tØnh uû Nam §Þnh ®· quyÕt ®Þnh 3 nhiÖm vô tríc m¾t lµ: Cñng cè çc c¬ së §¶ng, tiÕp tôc duy tr× ph¸t triÓn çc tæ chøc quÇn chóng; Tuyªn truyÒn, gi¸o dôc nhiÖm vô míi cho toµn §¶ng n©ng cao tinh thÇn quyÕt t©m chèng ®Õ quèc, gi¶i phãng d©n téc; L·nh ®¹o quÇn chóng ®Êu tranh ®ßi quyÒn lîi thiÕt thùc.

§îc sù chØ ®¹o cña TØnh uû, phong trµo çch m¹ng sau khñng bè ®· cã chuyÓn biÕn míi. Trªn 20 ®¶ng viªn ho¹t ®éng bÝ mËt ®· ®îc ch¾p mèi liªn l¹c vµ sinh ho¹t ë 7 chi bé c¬ së. Çc tæ chøc quÇn chóng biÕn tíng díi h×nh thøc héi t¬ng tÕ, héi hiÕu hû, héi ©m nh¹c vÉn ®îc duy tr×, më réng vµ ®i vµo ho¹t ®éng bÝ mËt. Tæ chøc quÇn chóng trong tr¹i lÝnh khè ®á ®îc x©y dùng díi h×nh thøc nhãm ch¬i hä, nhãm ®äc b¸o. Trong ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng míi v« cïng khã kh¨n ®Ó t¹o chç dùa v÷ng ch¾c cho phong trµo quÇn chóng, ®Çu n¨m 1940, §¶ng bé ®· thµnh lËp §oµn thanh niªn ph¶n ®Õ gåm 15 ngêi chän tõ ®oµn thanh niªn d©n chñ chuyÓn sang. Trªn c¬ së cñng cè tæ chøc, x©y dùng phong trµo, §¶ng bé ®· tæ chøc çc ho¹t ®éng phï hîp nh treo cê §¶ng, ph¸t t¸n truyÒn ®¬n ë nh÷ng n¬i quan träng nh Thµnh phè Nam §Þnh, ®ån binh L¹c QuÇn, ®ån §oan Ng« §ång, Phñ lþ Xu©n Tr-êng,... kªu gäi ®Êu tranh chèng t¨ng giê lµm, chèng b¾t phu, b¾t lÝnh, sung c«ng tµi s¶n,...

Sau çc ®ît khñng bè, §¶ng ph¶i rót vµo ho¹t ®éng bÝ mËt, mét sè ®¶ng viªn, quÇn chóng cã phÇn dao ®éng. Tríc t×nh h×nh ®ã ®¶ng bé t¨ng cêng çc biÖn ph¸p gi¸o dôc nh gi¸o dôc thêi sù, in vµ ph¸t hµnh b¸o TiÕn lªn, tæ chøc çc líp huÊn luyÖn ng¾n ngµy vÒ t×nh h×nh, nhiÖm vô vµ kinh nghiÖm ho¹t ®éng bÝ mËt cho çn bé, ®¶ng viªn.

Cïng thêi gian ®ã thùc d©n Ph¸p l¹i tiÕp tôc khñng bè d÷ déi. ChiÒu 21-4-1940 ®óng lóc mét sè b¸o chÝ çch m¹ng võa ®îc

406

chuyÓn ®Õn c¬ quan tØnh uû th× mËt th¸m Ëp vµo b¾t çn bé l·nh ®¹o chñ chèt cña tØnh (cã c¶ bÝ th tØnh uû) cïng toµn bé tµi liÖu cha kÞp thñ tiªu. S¸ng h«m sau ®Þch kÐo vÒ v©y b¾t c¬ quan in b¸o TiÕn lªn cña xø uû t¹i Thä Vùc (Xu©n Trêng), b¾t ®îc m¸y ch÷, ph¬ng tiÖn in vµ nhiÒu tµi liÖu. Ng« Duy Phín, bÝ th Liªn tØnh uû C còng bÞ b¾t t¹i ®©y. Suèt nh÷ng th¸ng cuèi n¨m 1940 çc vô b¾t bí, v©y r¸p diÔn ra liªn miªn ë Nam §Þnh. Phong trµo çch m¹ng Nam §Þnh bÞ tæn thÊt nÆng nÒ, trªn 80 ngêi bÞ b¾t trong ®ã 14 ®¶ng viªn, quÇn chóng çch m¹ng ®· bÞ ®a ra toµ ¸n Nam xÐt xö víi møc ¸n tõ 5 n¨m ®Õn khæ sai chung th©n. Sau khi Ph¸p ®Çu hµng ph¸t xÝt §øc chóng l¹i b¾t thªm 10 ®¶ng viªn ®a ®i ¸n trÝ. Lóc nµy, toµn bé Ban l·nh ®¹o TØnh uû, hÇu hÕt çn bé, ®¶ng viªn ®Òu bÞ b¾t. Toµn tØnh chØ cßn l¹i chi bé Hµ Çt vµ mét sè quÇn chóng, çn bé ë Thµnh phè Nam §Þnh, Xu©n Trêng. Çc tæ chøc quÇn chóng kh«ng cßn çn bé tæ chøc, híng dÉn còng dÇn tan vì.155

Cuèi th¸ng 9 n¨m 1940 qu©n NhËt tiÕn vµo chiÕm ®ãng §«ng D¬ng, toµn d©n téc ta l©m vµo c¶nh "mét cæ hai trßng". Trong bèi c¶nh ®ã, tiÕng sóng khëi nghÜa ë B¾c S¬n, L¹ng S¬n, Nam Kú, §« L¬ng ®· th«i thóc m¹nh mÏ tinh thÇn çch m¹ng cña çc tÇng líp nh©n d©n. ë Thµnh phè Nam §Þnh, truyÒn ®¬n vµ ¸p phÝch chèng chiÕn tranh l¹i xuÊt hiÖn. QuÇn chóng l¹i tô häp víi nhau trong çc nhãm häc nghÒ, häc v¨n ho¸, bÝ mËt nghiªn cøu s¸ch b¸o çch m¹ng... cê §¶ng l¹i tung bay trªn c©y g¹o ë Tr×nh Xuyªn (Vô B¶n). Nh©n d©n Hµ Çt ®Êu tranh ®ßi bän cêng hµo chia l¹i c«ng ®iÒn, ®ßi l¹i 50 mÉu ruéng bÞ ®Þa chñ Hµnh ThiÖn bao chiÕm. §éi tù vÖ ë Hµ Çt ®îc thµnh lËp.

§Çu th¸ng N¨m n¨m 1941 Héi nghÞ Ban chÊp hµnh Trung -¬ng §¶ng lÇn thø 8 ®· häp díi sù chñ tr× cña l·nh tô NguyÔn ¸i Quèc t¹i P¾c Bã, Cao B»ng. Héi nghÞ tiÕp tôc hoµn thiÖn viÖc chuyÓn híng chØ ®¹o chiÕn lîc cña §¶ng trong t×nh h×nh míi, quyÕt ®Þnh t¹m g¸c khÈu hiÖu çch m¹ng ruéng ®Êt, ®Æt nhiÖm vô gi¶i phãng d©n téc lµ nhiÖm vô hµng ®Çu cña çch m¹ng ViÖt Nam. Héi nghÞ chñ tr¬ng thµnh lËp ViÖt Nam §éc lËp §ång minh (gäi t¾t lµ ViÖt Minh), x©y dùng lùc lîng çch m¹ng c¶ vÒ chÝnh trÞ vµ qu©n sù, c¶ ë miÒn nói, n«ng th«n vµ thµnh thÞ, chuÈn bÞ khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn.

155 Theo Ban ChÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh, s®d, tr. 151-152.

407

NghÞ quyÕt Trung ¬ng 8 ®· t¹o nªn bíc chuyÓn biÕn m¹nh mÏ trong phong trµo çch m¹ng toµn quèc. Tuy nhiªn ë Nam §Þnh, do tæ chøc §¶ng cha kÞp håi phôc, cho nªn phong trµo cøu quèc chØ cã mét sè ®iÓm s¸ng lÎ tÎ ë vµi ®Þa ph¬ng. ë vïng Nhuéng, Tiªu B¶ng, V¨n X¸ (ý Yªn) mét sè c¬ së §¶ng ®· ®îc kh«i phôc. ë NghÜa Hng mét sè ®¶ng viªn ®· tù ®éng ho¹t ®éng, c¨n cø vµo ®êng lèi míi cña §¶ng mµ vËn ®éng quÇn chóng. Mét sè n¬i ®· lËp ®îc Héi Cøu quèc cña thanh niªn vµ phô n÷. Bíc ®Çu çc tµi liÖu cña ViÖt Minh ®îc tuyªn truyÒn ë n«ng th«n Nam §Þnh.156

§Çu n¨m 1943, thùc hiÖn NghÞ quyÕt cña Thêng vô Trung -¬ng §¶ng, Ban C«ng vËn cña Xø uû B¾c Kú nhiÒu lÇn cö çn bé vÒ thµnh phè x©y dùng l¹i phong trµo c«ng nh©n. MÆc dï t×nh h×nh rÊt khã kh¨n, nhng ®Õn gi÷a n¨m 1943 ®· h×nh thµnh ®îc Ban çn sù c«ng vËn tØnh. Ban çn sù lµm nhiÖm vô c«ng t¸c C«ng vËn ®ång thêi lµm nhiÖm vô cña Ban çn sù tØnh.157 Dùa vµo ®êng lèi míi cña Trung ¬ng §¶ng, c¨n cø t×nh h×nh thùc hiÖn ë ®Þa ph¬ng, Ban çn sù tËp trung vµo chØ ®¹o mét sè nhiÖm vô cÇn kÝp nh»m mau chãng tËp hîp çc çn bé, ®¶ng viªn võa ë tï vÒ lµm h¹t nh©n l·nh ®¹o phong trµo, xóc tiÕn tuyªn truyÒn ch-¬ng tr×nh ®¸nh Ph¸p ®uæi NhËt cña MÆt trËn ViÖt Minh, l·nh ®¹o quÇn chóng giµnh giËt nh÷ng quyÒn lîi sèng cßn tríc m¾t, ph¸t triÓn phong trµo vÒ n«ng th«n. Kho¶ng cuèi n¨m 1943 hai chi bé ë thµnh phè ®· ®îc phôc håi víi 8 ®¶ng viªn. Ban çn sù còng thiÕt lËp ®îc liªn l¹c víi xø uû. Mét sè tê b¸o çch m¹ng nh b¸o Cøu Quèc, Cê gi¶i phãng... ®îc chuyÓn vÒ thµnh phè, ph©n ph¸t trong quÇn chóng çch m¹ng. NhiÒu ®ît ph¸t t¸n truyÒn ®¬n nh©n dÞp nh÷ng ngµy kû niÖm lín tè ço téi ¸c cña NhËt - Ph¸p, giíi thiÖu ch-¬ng tr×nh cøu níc cña ViÖt Minh. §oµn thanh niªn cøu quèc cßn tæ chøc nh÷ng cuéc tranh luËn trong thanh niªn häc sinh, v¹ch trÇn luËn ®iÖu lõa bÞp, x¶o tr¸ cña giÆc NhËt. Çc tæ chøc thanh niªn cøu quèc, häc sinh cøu quèc, c«ng nh©n cøu quèc... ®îc thµnh lËp ë thµnh phè. Thùc hiÖn chñ tr¬ng x©y dùng lùc lîng vò trang mét ®éi tù vÖ cña thµnh phè ®îc thµnh lËp, bao gåm 10 ®éi viªn, cã trang bÞ sóng lôc vµ vò khÝ th« s¬. §éi ®· tæ chøc huÊn luyÖn

156 Trong s¸ch LÞch sö §¶ng bé tØnh Nam §inh, 1930-1975,NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, 2001, tr. 153 th× çc sù kiÖn nµy ®îc chÐp tríc héi nghÞ Trung ¬ng 8 ?157 Ban Çn sù tØnh lóc ®ã gåm ba ngêi: Tïng Giang (trëng ban), n÷ ®ång chÝ Söu (tøc S©m ë Hng Yªn sang) phô tr¸ch phong trµo c«ng nh©n vµ ®ång chÝ §øc phô tr¸ch c«ng t¸c vËn ®«ng thanh niªn häc sinh. Theo Ban ChÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh, s®d, tr. 156.

408

qu©n sù vµ chÝnh trÞ cho ®éi viªn s½n sµng chuÈn bÞ khëi nghÜa khi thêi c¬ ®Õn.

MÆc dï Nam §Þnh lµ mét trong nh÷ng trung t©m c«ng nghiÖp lín nhÊt, nhng trªn thùc tÕ trong thêi kú nµy cã rÊt Ýt cuéc ®Êu tranh lín cña c«ng nh©n. MÆc dï çc çn bé c«ng vËn cña §¶ng ®· l¨n lén hÕt søc m×nh ®Ó kh«i phôc phong trµo, nhng cho ®Õn gi÷a n¨m 1943, ngoµi cuéc b·i c«ng cña 300 c«ng nh©n nhµ m¸y t¬ (ngµy 1 th¸ng 5 n¨m 1943) kh«ng næ ra mét cuéc ®Êu tranh ®¸ng kÓ nµo cña c«ng nh©n Nam §Þnh. Nguyªn nh©n cña t×nh h×nh nµy chñ yÕu n»m ë chç: trong thêi kú nµy, do t¸c ®éng cña chiÕn tranh, ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña çc ngµnh c«ng nhiÖp nãi chung ®Òu bÞ ngng trÖ. Hµng ngh×n c«ng nh©n, trong ®ã cã nhiÒu cèt çn cña phong trµo, ®· bÞ sa th¶i, ph¶i ph©n t¸n vÒ n«ng th«n.158

§Ó ph¸t triÓn phong trµo çch m¹ng ë n«ng th«n, Ban çn sù ®· th«ng qua nh÷ng c«ng nh©n, häc sinh ë n«ng th«n ®Ó x©y dùng c¬ së. Tõng bíc, §¶ng bé ®· ch¾p nèi l¹i ®îc mét sè c¬ së ë Trùc Ninh, H¶i HËu, Giao Thuû, Xu©n Trêng. §Æc biÖt ë ý Yªn phong trµo ph¸t triÓn kh¸ s«i næi. §éi tù vÖ ë Nhuéng ®îc huÊn luyÖn qu©n sù cã trang bÞ c¶ vò khÝ th« s¬. Th«n Nhuéng cã phong trµo m¹nh, lµ n¬i ®îc chän ®Æt c¬ quan Ên lo¸t cña Liªn tØnh uû C vµ cña xø uû B¾c Kú. Chi bé §¶ng ë ®©y ®· ph¸t huy kh¸ nhiÒu s¸ng kiÕn, tæ chøc ®îc nh÷ng cuéc mÝt tinh cã cuéc tíi hµng tr¨m ngêi dù ®Ó giíi thiÖu ch¬ng tr×nh cøu níc cña mÆt trËn ViÖt Minh. Trªn c¬ së phong trµo ph¸t triÓn m¹nh, nh©n d©n ®· ®Êu tranh chèng nép thãc hîp ®ång (thãc ph¶i nép theo ®Çu mÉu). N¨m 1944 n«ng d©n ë ®©y kh«ng ai chÞu nép thãc, tri huyÖn ý Yªn ph¶i ®a lÝnh vÒ ®èc thóc. ë Hoµnh Nha (Giao Thuû) nh©n d©n ®Êu tranh ®ßi chia l¹i c«ng ®iÒn ®· giµnh ®îc th¾ng lîi.

Tõ nh÷ng n¨m 1944, nhê ®îc xø uû t¨ng cêng çn bé phô tr¸ch n«ng héi, phong trµo n«ng th«n ®îc quan t©m ®óng møc cã ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn kh¸ ®ång ®Òu. ë Vô B¶n nh©n d©n ®· chèng NhËt b¾t nhæ lóa trång ®ay, thu thãc t¹.

Phong trµo çch m¹ng ®ang cã híng ph¸t triÓn thuËn lîi th× thùc d©n Ph¸p më ®ît khñng bè míi. Suèt 6 th¸ng cuèi n¨m 1944 chóng tæ chøc 5 lÇn v©y r¸p b¾t ®îc hai uû viªn Ban çn sù vµ

158 Mét vÝ dô: n¨m 1942 sè c«ng nh©n nhµ m¸y sîi Nam §Þnh ®· gi¶m tõ 14.400 ngêi xuèng cßn 5.484 ngêi.

409

trªn 20 ®¶ng viªn, quÇn chóng çch m¹ng ®em ®i cÇm tï. C¬ së §¶ng ë thµnh phè vµ ý Yªn ®Òu bÞ ph¸ vì, liªn l¹c gi÷a tØnh vµ xø uû còng bÞ gi¸n ®o¹n.

2. Cao trµo kh¸ng NhËt cøu níc (3 -1945 ®Õn 8 -1945)Ngµy 9-3-1945 NhËt lµm ®¶o chÝnh qu©n sù, lËt ®æ chÝnh

quyÒn thùc d©n Ph¸p, ®éc chiÕm §«ng D¬ng. T¹i Nam §Þnh, sau cuéc ®¶o chÝnh ph¸t xÝt NhËt ra søc æn ®Þnh t×nh h×nh, cñng cè ®Þa vÞ, lõa bÞp vÒ chÝnh trÞ, khñng bè phong trµo çch m¹ng ®ång thêi v¬ vÐt tµi lùc phôc vô chiÕn tranh. Ngoµi viÖc chiÕm ®ãng çc vÞ trÝ cò cña ngêi cña Ph¸p, chóng t¨ng cêng lùc lîng ë n¬i xung yÕu, ®iÒu thªm mét trung ®éi lÝnh xuèng ®ãng ë V¨n Lý (H¶i HËu) ®Ó kiÓm so¸t bê biÓn. B¶o an ®oµn ®îc x©y dùng ë kh¾p çc th«n xãm khu phè. Nh÷ng hµnh ®éng theo dâi, b¾t bí çn bé vµ c¬ së çch m¹ng liªn tiÕp diÔn ra nhÊt lµ ë thµnh phè. Cïng víi chÝnh s¸ch qu©n sù ph¸t xÝt, chÝnh s¸ch v¬ vÐt kiÖt quÖ l¬ng thùc, thùc phÈm cña NhËt ®· khiÕn cho 212.218 ngêi d©n Nam §Þnh gôc chÕt thª th¶m trong n¹n ®ãi ®Çu n¨m 1945... Hµnh ®éng ¸p bøc, bãc lét cña ph¸t xÝt NhËt ®· lµm trµo d©ng ngän sãng c¨m phÉn trong çc tÇng líp nh©n d©n.

MÆc dï ph¸t xÝt NhËt dïng mäi thñ ®o¹n ®Ó khèng chÕ phong trµo çch m¹ng nhng ë nhiÒu n¬i quÇn chóng ®· phÉn uÊt tiÕn hµnh ph¸ tµi s¶n cña NhËt, tù vÖ thµnh phè ®èt kho x¨ng dÇu cña NhËt ë bªn ®ß ChÌ (Thµnh phè Nam §Þnh), ®èt kho ®ay ë lµng G¹o (Vô B¶n).

Th¸ng 4-1945, c¬ quan l·nh ®¹o cña TØnh uû ®îc Xø uû bæ sung thªm mét sè çn bé nªn kiÖn toµn ®îc tæ chøc. Ban çn sù ®· häp bµn ph©n c«ng çn bé phô tr¸ch phong trµo tõng ®Þa bµn ®Ó t×m çch ch¾p nèi phôc håi c¬ së, nhÊt lµ phong trµo ë çc huyÖn phÝa Nam tØnh. Lóc nµy, Xø uû còng ph©n c«ng Hµ KÕ TÊn trùc tiÕp phôc tr¸ch phong trµo çch m¹ng Nam §Þnh vµ Hµ Nam. Th¸ng 5-1945 Hµ KÕ TÊn vÒ Nam §Þnh triÖu tËp Héi nghÞ Ban çn sù t¹i QuÇn Liªu. T¹i Héi nghÞ nµy, Ban çn sù tØnh ®îc Xø uû chÝnh thøc c«ng nhËn do Ph¹m Ngäc Hå lµm trëng ban.

Héi nghÞ ®· nghiªn cøu ChØ thÞ NhËt - Ph¸p b¾n nhau vµ hµnh ®éng cña chóng ta cña Ban Thêng vô Trung ¬ng §¶ng, ®ång thêi thèng nhÊt ®¸nh gi¸ t×nh h×nh phong trµo çch m¹ng ®Þa ph¬ng lóc nµy cã nhiÒu ®iÒu kiÖn kh¸ch quan thuËn lîi; kÎ thï ®ang trong t×nh tr¹ng khñng ho¶ng s©u s¾c; nh©n d©n, nhÊt lµ quÇn chóng lao ®éng ®ang s«i sôc c¨m thï ph¸t xÝt NhËt

410

vµ chê mong çch m¹ng. Héi nghÞ còng th¶o luËn kh¾c phôc t t-ëng h÷u khuynh, kh«ng d¸m ph¸t ®éng phong trµo quÇn chóng m¹nh mÏ, sî ®Þch khñng bè vµ t tëng thiÕu tin vµo nghÞ lùc çch m¹ng cña quÇn chóng ®ang trong c¬n ®ãi kÐm. Héi nghÞ ®· ®i ®Õn quyÕt ®Þnh ph¸t ®éng Cao trµo chèng NhËt cøu níc, s½n sµng ®ãn thêi c¬ khëi nghÜa vµ ®Ò ra mét sè viÖc cô thÓ cÇn kÝp.

Gi÷a lóc t×nh thÕ xoay chuyÓn nhanh chãng, cã lîi cho çch m¹ng th× phong trµo çch m¹ng Nam §Þnh l¹i ®îc t¨ng cêng thªm lùc lîng. NhiÒu çn bé, §¶ng viªn võa tho¸t khái nhµ tï ®Õ quèc trë vÒ ®· kÞp thêi n¾m b¾t t×nh h×nh vµ chñ trêng cña §¶ng vµ lao ngay vµo ho¹t ®éng bÊt chÊp sù theo dâi, khèng chÕ cña kÎ thï.

Sau khi NghÞ quyÕt Héi nghÞ QuÇn Liªu ®îc truyÒn ®¹t xuèng c¬ së, phong trµo çch m¹ng ë ®Þa ph¬ng trçi dËy m¹nh mÏ. BÊt chÊp sù r×nh rËp kiÓm to¶ cña ph¸t xÝt NhËt, s¸ch b¸o çch m¹ng vÉn lu hµnh réng r·i trong quÇn chóng. Ban çn sù ®Æc biÖt coi träng çc h×nh thøc ph¸t t¸n truyÒn ®¬n, tuyªn truyÒn xung phong, mÝt tinh v¹ch téi ¸c cña ph¸t xÝt NhËt vµ tay sai, kªu gäi mäi ngêi tham gia MÆt trËn ViÖt Minh ®¸nh ®æ ph¸t xÝt. TruyÒn ®¬n cña ViÖt Minh ®· bÝ mËt lät vµo çc c«ng së, tr¹i lÝnh, ngay c¶ phßng lµm viÖc cña chØ huy NhËt, b¶o an binh, n¬i c«ng ®êng cña tØnh trëng, huyÖn ®êng. §Æc biÖt, ®éi tuyªn truyÒn xung phong cña tØnh ho¹t ®éng rÊt tÝch cùc, cã b¾n sóng, ®èt ph¸o vµ diÔn thuyÕt ph¸t t¸n truyÒn ®¬n liªn tiÕp diÔn ra ë çc chî Çt Xuyªn, Trµ Trung (Xu©n Trêng); Cæ LÔ, Ninh C-êng, Chî Gi¸ (Trùc Ninh), ®×nh lµng Hng LÔ (Nam Trùc). Noi g¬ng ®éi tuyªn truyÒn xung phong çc huyÖn Xu©n Trêng, ý Yªn còng tranh thñ çc buæi häp chî ®Ó tæ chøc diÔn thuyÕt ë ç chî Thµnh Çch, Kho¸i, NghÌ, Chanh, Nhuéng ®Ó nãi râ nçi thèng khæ cña nh©n d©n vµ n¹n ®ãi lµ do NhËt g©y ra, kªu gäi nh©n d©n tham gia vµ ñng hé ViÖt Minh cøu níc. Nh÷ng cuéc diÔn thuyÕt trªn thu hót hµng tr¨m, hµng ngµn ngêi ®Õn dù. Tin ViÖt Minh diÔn thuyÕt cã cê ®á sao vµng, cã b¾n sóng lan ®i rÊt nhanh, g©y hng phÊn trong nhiÒu quÇn chóng. Mét sè Thanh niªn cøu quèc ë Hoµnh Nha còng tæ chøc diÔn thuyÕt xung phong t¹i chî BÓ (Giao Thuû). Bµ con bµn t¸n s«i næi vÒ ViÖt Minh, coi ViÖt Minh lµ vÞ cøu tinh cña nh©n d©n trong t×nh c¶nh níc s«i löa báng nµy. Nh÷ng ho¹t ®éng ®ã khiÕn cho thanh thÕ cña MÆt trËn ViÖt Minh lªn cao cha tõng thÊy.

411

Víi chÝnh s¸ch ®oµn kÕt toµn d©n cña §¶ng, çc tæ chøc ViÖt Minh ®· thu hót ®îc nhiÒu tÇng líp nh©n d©n tham gia. Ngoµi lùc lîng chÝnh lµ c«ng nh©n, n«ng d©n, thanh niªn, häc sinh ë thµnh phè cßn l«i kÐo ®îc mét sè t s¶n vµ con çi cña hä. NhiÒu tiÓu th¬ng, tiÓu chñ còng tham gia ñng hé çch m¹ng. Mét sè ®Þa chñ ë n«ng th«n vµ mét sè vÞ chøc s¾c cña çc t«n gi¸o còng nhËn râ ®êng lèi cøu níc ®óng ®¾n cña MÆt trËn ViÖt Minh lµ ®óng ®¾n vµ c«ng khai hoÆc bÝ mËt ñng hé MÆt trËn.

Çc c¬ së cøu quèc ph¸t triÓn rÊt nhanh trong toµn tØnh. Thanh niªn Cøu quèc lµ tæ chøc thu hót quÇn chóng ®«ng ®¶o nhÊt. Lùc lîng Tù vÖ Cøu quèc ®îc x©y dùng hµng lo¹t, nhÊt lµ ë nh÷ng n¬i cã phong trµo kh¸. T¹i çc huyÖn Xu©n Trêng, Giao Thuû, H¶i HËu, ý Yªn mçi huyÖn cã tíi hµng chôc x· x©y dùng ®îc c¬ së ViÖt Minh, çc huyÖn Trùc Ninh, NghÜa Hng, Nam Trùc cßn thµnh lËp Ban vËn ®éng ViÖt Minh huyÖn. Ngay c¶ ë nh÷ng n¬i cã ®«ng ®ång bµo theo ®¹o Thiªn Chóa nh ë Ninh Cêng, L¸c M«n (Trùc Ninh), QuÇn Ph¬ng (H¶i HËu), Quü NhÊt, QuÇn Liªu (NghÜa Hng), çc tæ chøc cøu quèc còng ®îc thµnh lËp vµ ph¸t triÓn nhanh chãng. ë mét sè vïng nh Mü Träng (ngo¹i thµnh Nam §Þnh), L¬ng KiÖt, Hµo KiÖt (Vô B¶n), Thîng §ång (ý Yªn) mét sè ®¶ng viªn, quÇn chóng çch m¹ng mÆt dï cha b¾t liªn l¹c ®îc víi çc tæ chøc §¶ng vÉn tiÕn hµnh phæ biÕn çc chñ tr¬ng cña §¶ng vµ ChØ thÞ NhËt - Ph¸p b¾n nhau vµ hµnh ®éng cña chóng ta, tËp hîp quÇn chóng, tæ chøc lùc lîng ®Ó ®ãn thêi c¬ s½n sµng khëi nghÜa.

Tríc cao trµo çch m¹ng ngµy cµng d©ng cao, çc tæ chøc Thanh niªn x· héi, B¶o an ®oµn cña bän tay sai th©n NhËt còng ra søc ®i tuyªn truyÒn cho chÝnh phñ bï nh×n vµ bän ph¸t xÝt, nhng ®i ®Õn ®©u chóng còng bÞ quÇn chóng tÈy chay. LuËn ®iÖu tuyªn truyÒn lõa bÞp cña NhËt ®· bÞ thùc tiÔn cuéc sèng, ®Æc biÖt lµ n¹n ®ãi d÷ déi bãc trÇn. Mét sè n¬i ë H¶i HËu, NghÜa Hng, Nam Trùc, Xu©n Trêng, Giao Thuû ta ®· ®a quÇn chóng tèt vµo tæ chøc B¶o an ®oµn ®Ó phèi hîp víi Tù vÖ Cøu quèc tæ chøc canh g¸c, b¶o vÖ çc cuéc häp cña §¶ng, gi÷ an ninh n¬i xãm lµng. Nhê cã chiÕn thuËt s¸ng t¹o ®ã nhiÒu tæ chøc do ®Þch lËp ra ®· ®îc híng vµo lµm nh÷ng viÖc x· héi cã Ých cho nh©n d©n. NhiÒu b¶o an binh trë thµnh quÇn chóng çch m¹ng. §éi bãng ®¸ Trùc Ninh ho¹t ®éng hîp ph¸p ®· trë thµnh n¬i tËp hîp quÇn chóng cña çch m¹ng.

412

§Ó thóc ®Èy cao trµo kh¸ng NhËt, cñng cè tæ chøc, Ban çn sù Nam §Þnh ®· më mét líp huÊn luyÖn cÊp tèc cho çn bé c¬ së hai huyÖn Trùc Ninh, NghÜa Hng båi dìng vÒ t×nh h×nh vµ nhiÖm vô çch m¹ng, Ch¬ng tr×nh vµ §iÒu lÖ cña mÆt trËn ViÖt Minh còng nh c«ng t¸c chuÈn bÞ khëi nghÜa. ë Tiªu B¶ng (ý Yªn) cßn më ®îc mét líp huÊn luyÖn theo Ch¬ng tr×nh cña MÆt trËn ViÖt Minh. Trªn c¬ së çc líp båi dìng chÝnh trÞ vµ ®oµn thÓ cøu quèc ®îc tæ chøc, §¶ng bé ph¸t ®éng çc tæ chøc c¬ së çch m¹ng h-ëng øng phong trµo s¾m vò khÝ, ®uæi thï chung. Çc c¬ së ®Òu ra søc rÌn s¾m vò khÝ. Çc ®éi viªn tù vÖ, mçi ngêi tù trang bÞ cho m×nh mét lo¹i vò khÝ th« s¬. Riªng lùc lîng vò trang ë Ngßi, Nhuéng ®· mua ®îc sóng ng¾n, tíc ®îc sóng trêng cña ch¸nh tæng lµng NghÌ ®Ó trang bÞ cho çn bé vµ ®éi viªn.

GÇn s¸t thêi kú khëi nghÜa, çc h×nh thøc ®Êu tranh cµng thªm s«i ®éng vµ quyÕt liÖt, tõ h×nh thøc vËn ®éng cøu ®ãi th«ng thêng nh kªu gäi t¬ng trî, l¹c quyªn trong nh©n d©n ®Õn h×nh thøc "khÊt thùc" buéc çc nhµ giµu ph¶i cho nh©n d©n vay. QuyÕt liÖt h¬n n÷a lµ ViÖt Minh ë L¬ng KiÖt (Vô B¶n) ®· tæ chøc cho quÇn chóng ph¸ kho ®ay cña NhËt ë ®×nh lµng chia cho d©n. Bän thèng trÞ biÕt mµ ®µnh bã tay.

Tríc khÝ thÕ çch m¹ng lªn cao, quÇn chóng kh¾p çc ®Þa ph¬ng ®· vïng dËy trÊn ¸p bän tay sai. T¹i Thîng §ång (ý Yªn), mét lý trëng gian tham ®· bÞ nh©n d©n ®a ra v¹ch téi. Lùc lîng çch m¹ng ®· trõng trÞ tªn ch¸nh b¶o an ë Nhuéng ngoan cè, cã hµnh ®éng chèng ph¸ çch m¹ng. Th c¶nh ço ®· bá vµo tËn nhµ, ®Çu giêng cña huyÖn trëng NghÜa Hng vµ mét sè tay sai gian ¸c kh¸c. Cê, ¶nh cña NhËt vµ bï nh×n ë Phßng th«ng tin Hµnh ThiÖn (Xu©n Trêng) bÞ xÐ tan. Cê ®á Sao Vµng ®îc c¾m ngay trªn nãc trô së B¶o an huyÖn Xu©n Trêng vµ ®ån ®oan Ng« §ång (Giao Thuû), huyÖn ®êng ë Bo (ý Yªn).

Trong bèi c¶nh phong trµo çch m¹ng toµn quèc ®ang d©ng cao, nh÷ng ho¹t ®éng ë ®Þa ph¬ng ®· bíc ®Çu ng¨n chÆn ®îc hµnh ®éng chèng ph¸ çch m¹ng cña chÝnh quyÒn bï nh×n huyÖn, x· - nhÊt lµ ë s¸u huyÖn phÝa nam cña tØnh. Cã n¬i, ViÖt Minh ho¹t ®éng c«ng khai, luyÖn tËp qu©n sù c¶ ban ngµy. §Ó ®èi phã víi t×nh h×nh trªn, th¸ng 6-1945, ®Þch më mét ®ît khñng bè trµn lan trªn ®Þa bµn thµnh phè. GÇn 100 çn bé, ®¶ng viªn vµ quÇn chóng çch m¹ng bÞ b¾t, trong ®ã cã c¶ Trung Duþ - Uû viªn Ban Çn sù ®îc ph©n c«ng phô tr¸ch thµnh phè vµ ba huyÖn Mü Léc, ý Yªn, Vô B¶n. HÇu hÕt çc c¬ së çch m¹ng võa

413

®îc phôc håi vµ x©y dùng thªm ®Òu bÞ ph¸ vì. ChØ cßn mét sè Ýt c¬ së ViÖt Minh trong c«ng nh©n, thanh niªn, häc sinh, phô n÷, b¶o an binh vÉn cßn tiÕp tôc ho¹t ®éng. Vô khñng bè nµy mét mÆt n»m trong mu ®å trÊn ¸p trµn lan cña ph¸t xÝt NhËt hßng chÆn ®øng, g©y tæn thÊt nÆng nÒ cho phong trµo çch m¹ng thµnh phè. Nhng mÆt kh¸c ®©y còng lµ kÕt qu¶ cña t×nh tr¹ng thiÕu c¶nh gi¸c, chñ quan cña mét sè c¬ së çch m¹ng vµ çn bé ®Þa ph¬ng.

Sau ®ît khñng bè mét thêi gian ng¾n, Ban Çn sù kÞp thêi bæ sung thªm NguyÔn ViÖt Hïng ®Ó ®¶m b¶o sù l·nh ®¹o, chØ ®¹o cña tØnh víi çc huyÖn gi÷a lóc t×nh thÕ çch m¹ng chuyÓn biÕn hÕt søc mau lÑ. Thêi c¬ giµnh chÝnh quyÒn ®· ®Õn gÇn.

3. Khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn Trong kho¶ng thêi gian rÊt ng¾n (tõ ngµy 09-3-1945 ®Õn

th¸ng 8-1945), §¶ng bé Nam §Þnh ®· gÊp rót x©y dùng lùc lîng, chuÈn bÞ mäi mÆt cho tæng khëi nghÜa. Tuy lóc nµy phong trµo ë thµnh phè bÞ khñng bè d÷ déi, nhng qu¶ng ®¹i quÇn chóng ®îc kh«ng khÝ çch m¹ng toµn quèc cæ vò vÉn tin tëng vµo ngän cê ViÖt Minh, s½n sµng vïng lªn khi thêi c¬ ®Õn.

Trong khi Êy, cuéc chiÕn tranh thÕ thíi thø hai ®· bíc vµo giai ®o¹n cuèi. Ngµy 09-5-1945, §øc ph¶i ký HiÖp íc ®Çu hµng Liªn X« vµ phe §ång minh kh«ng ®iÒu kiÖn. Cuéc chiÕn ë Th¸i B×nh D-¬ng còng nhanh chãng ®i vµo håi quyÕt liÖt nhÊt. Sau cuéc tÊn c«ng cña Hång qu©n Liªn X« vµo M·n Ch©u Lý, nhÊt lµ sau khi Mü nÐm hai qu¶ bom nguyªn tö xuèng Hiroshima vµ Nagasaki, níc NhËt hoµn toµn bÞ ®¸nh quþ. Ngµy 15-8-1945, NhËt Hoµng ph¶i tuyªn bè ®Çu hµng §ång minh. ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai kÕt thóc t¹o ®iÒu kiÖn kh¸ch quan hÕt søc thuËn lîi cho nh©n d©n ViÖt Nam vïng lªn giµnh chÝnh quyÒn vÒ tay m×nh.

Ngµy 13-8-1945, Trung ¬ng §¶ng triÖu tËp Héi nghÞ toµn quèc t¹i T©n Trµo (Tuyªn Quang) vµ ®ªm h«m ®ã, Uû ban khëi nghÜa ph¸t b¶n qu©n lÖnh sè 1, hiÖu triÖu toµn d©n vïng lªn giµnh chÝnh quyÒn.

Lóc nµy, Ban Çn sù tØnh ®ang tËp trung chØ ®¹o phong trµo ë çc huyÖn phÝa nam. MÆc dÇu cha nhËn ®îc lÖnh khëi nghÜa cña Trung ¬ng, nhng do n¾m ch¾c chñ tr¬ng cña §¶ng nªn ngay chiÒu 15-8, khi çc ®ång chÝ l·nh ®¹o tØnh nhËn ®îc tin NhËt ®Çu hµng §ång minh, tin nh©n d©n Hµ Néi ®ang sôc s«i

414

chuÈn bÞ khëi nghÜa159 ®· triÖu tËp cuéc häp Ban Çn sù vµ mét sè çn bé chñ chèt ë Trùc Ninh, quyÕt ®Þnh ph¸t lÖnh khëi nghÜa. Héi nghÞ thèng nhÊt quyÕt ®Þnh khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn ë çc huyÖn phÝa nam tríc, nhanh chãng ph¸t triÓn lùc lîng çch m¹ng ra tÊt c¶ çc huyÖn, sau ®ã tiÕn lªn giµnh chÝnh quyÒn tØnh ë thµnh phè Nam §Þnh. HuyÖn Trùc Ninh ®îc chän lµm ®ét ph¸ khÈu cho khëi nghÜa toµn tØnh.

Tõ ngµy 17-8 ®Õn 22-8, díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng bé vµ MÆt trËn ViÖt Minh, nh©n d©n ë çc ®Þa ph¬ng ®· nhÊt tÒ næi dËy ®Ëp tan bé m¸y thèng trÞ cña ®Õ quèc, phong kiÕn, thiÕt lËp chÝnh quyÒn çch m¹ng cña nh©n d©n.

Ngµy 17-8 khëi nghÜa thµnh c«ng ë huyÖn Trùc NinhNgµy 18-8 khëi nghÜa thµnh c«ng ë huyÖn Nam Trùc. Tõ ngµy 18-8, §éi Danh dù cña Xø uû160 nhËn lÖnh vÒ çc

tØnh phÝa Nam ®Ó tuyªn truyÒn chuÈn bÞ tæng khëi nghÜa. ChiÒu tèi ngµy 18-8 t¹i Chî Rång, ®éi Danh dù ®· ph¸t b¸o, dïng loa phãng thanh tuyªn truyÒn khëi nghÜa. Hµng ngµn ngêi kÐo tíi dù t¹o thµnh cuéc mÝt tinh lín. TiÕng h¸t, tiÕng h« khÈu hiÖu "§¶ ®¶o chÝnh phñ bï nh×n!", "ViÖt Nam hoµn toµn ®éc lËp!", hõng hùc khÝ thÕ, th«i thóc nh©n d©n hµnh ®éng. Nhng tíi giê phót nµy, phÇn lín ®¶ng viªn vµ quÇn chóng çch m¹ng cßn bÞ giam gi÷ trong nhµ tï ph¸t xÝt. NhiÒu ®¶ng viªn cßn l¹i r¶i r¸c ë kh¾p n¬i ®· liªn l¹c víi nhau, bµn b¹c thèng nhÊt ®Ó ®i ®Õn quyÕt ®Þnh ph¶i gi¶i phãng tï chÝnh trÞ cµ coi ®ã lµ nhiÖm vô bøc thiÕt vµ khÈu hiÖu hµnh ®éng løc nµy. Çc ®ång chÝ ®¶ng viªn, trong ®ã cã mét sè ®¶ng viªn §¶ng D©n chñ cïng víi quÇn chóng c¬ së çch m¹ng to¶ ®i vËn ®éng th©n nh©n chÝnh trÞ ph¹m ®Êu tranh ®ßi th¶ chång, con, em m×nh. S¸ng 19-8, hµng tr¨m th©n nh©n chÝnh trÞ ph¹m ®îc huy ®éng tËp trung thµnh ®oµn biÓu t×nh, tiÕn vÒ dinh tØnh trëng ®ßi th¶ ngêi th©n cña m×nh. Trong nhµ tï, çc chÝnh trÞ ph¹m còng trùc tiÕp yªu s¸ch ®ßi tØnh trëng ph¶i tr¶ tù do

Tríc cuéc ®Êu tranh cã sù kÕt hîp chÆt chÏ ®ã, chÝnh quyÒn bï nh×n buéc ph¶i xin víi NhËt tr¶ tù do cho nh÷ng ngêi bÞ Ph¸p

159 Tin do anh Th©n (anh rÓ cña ®ång chÝ Ph¹m Ngäc Lª) lµm th«ng ph¸n ë Toµ sø Hµ Néi vÒ quª th«ng b¸o l¹i.160 §éi Danh dù do Thanh uû Hµ Néi thµnh lËp, sau trùc thuéc Xø uû B¾c Kú, do ®ång chÝ Cao T©m lµm ®éi trëng, ho¹t ®éng tõ th¸ng 4 - th¸ng 9 n¨m 1945.

415

b¾t tríc ngµy NhËt ®¶o chÝnh. Sè cßn l¹i bÞ NhËt ®a sang giam gi÷ ë Së HiÕn binh.161

Th¾ng lîi bíc ®Çu cæ vò m¹nh mÏ quÇn chóng çch m¹ng. Cuéc ®Êu tranh ®îc më réng, chÜa th¼ng mòi nhän vµo ph¸t xÝt NhËt. ChiÒu ngµy 19-8, hµng ngµn quÇn chóng c«ng nh©n, n«ng d©n, tiÓu th¬ng, häc sinh biÓu t×nh tuÇn hµnh díi cê ®á sao vµng, biÓu ng÷ "ñng hé ViÖt Minh!", "Gi¶i phãng chÝnh trÞ ph¹m!" kÐo ®Õn Së HiÕn binh NhËt. Tríc khÝ thÕ m·nh liÖt cña quÇn chóng, NhËt ®· ph¶i th¶ hÇu hÕt çc chÝnh trÞ ph¹m bÞ giam ë ®ã. Th¾ng lîi cña cuéc ®Êu tranh ®ßi th¶ tï chÝnh trÞ ®· t¨ng lùc lîng cho çch m¹ng, lµm hoang mang tinh thÇn hµng ngò cña ®Þch vµ lµm tª liÖt ý chÝ chèng ®èi cña chóng.

Ngay ®ªm 19-8, çc ®¶ng viªn míi ra tï ®· cÊp tèc häp t¹i hiÖu Uyªn Th¸i162 - c¬ së çch m¹ng cña ViÖt Minh, ph©n c«ng nhau cïng víi mét sè anh em ®¶ng D©n chñ cïng ®i huy ®éng quÇn chóng may cê vµ biÓu ng÷ ®Ó khëi nghÜa. Lóc nµy lùc lîng tiÓu ®oµn b¶o an binh gåm 500 lÝnh ë Nam §Þnh ®· bÞ ph©n ho¸. NhiÒu ngêi ®· ph¶i ng¶ vÒ phÝa çch m¹ng.

Ngµy 20-8-1945, gi÷a lóc çc çn bé, ®¶ng viªn ®ang xóc tiÕn gÊp mäi mÆt ®Ó khëi nghÜa th× Hµ KÕ TÊn (Xø uû viªn phô tr¸ch Nam §Þnh) vÒ ®Õn Thµnh phè. §ång chÝ ®· häp víi ®¶ng viªn vµ çc lùc lîng cèt çn ®Ó chØ ®¹o vµ thèng nhÊt kÕ ho¹ch khëi nghÜa. Ngay ®ªm ®ã, Uû ban khëi nghÜa ®îc thµnh lËp gåm Hµ KÕ TÊn, TrÇn V¨n M¹c, Vò §øc Oong, NguyÔn Danh §Þch, §ç Nguyªn T©n, §Æng Ch©u TuÖ,... do Hµ KÕ TÊn lµm chñ tÞch. Cïng ngµy 20-8, §éi tuyªn truyÒn vò trang cña B¾c Bé phñ ®îc NguyÔn Khang (thêng vô Xø uû) giao nhiÖm vô vÒ Nam §Þnh phèi hîp víi ®Þa ph¬ng khëi nghÜa. VÒ tíi Nam §Þnh, thÊy kh«ng khÝ khëi nghÜa ®· s«i sôc, ®éi ®· vµo th¼ng dinh tØnh trëng thuyÕt phôc TØnh trëng NguyÔn Huy X¬ng ®Çu hµng; ®ång thêi yªu cÇu nhµ in Tr¬ng Ph¸t ph¶i cho in gÊp 3 v¹n tê truyÒn ®¬n kªu gäi nh©n d©n ®i mÝt tinh vµo chiÒu ngµy 21-8.

§Ó tËp trung, Uû ban khëi nghÜa ®· cö ®¹i diÖn ®Õn trao ®æi, tho¶ thuËn víi NhËt nh÷ng vÊn ®Ò quan träng. §¹i diÖn cña Bé t lÖnh NhËt høa kh«ng can thiÖp vµo c«ng viÖc cña ta; ®Ó cho ta b¾t nh÷ng tªn tay sai cßn lÈn trèn trong doanh tr¹i NhËt; bÝ 161 Nay lµ trô së Uû ban nh©n d©n Thµnh phè Nam §Þnh.162 C¬ së liªn l¹c cña çc ®ång chÝ ®¶ng viªn Céng s¶n vµ ViÖt Minh ë phè P«nbe nay lµ ®êng TrÇn Hng §¹o.

416

mËt chuyÓn cho ta mét sè vò khÝ mµ chóng ph¶i bµn giao cho qu©n §ång minh. VÒ phÝa ta sÏ ®¶m b¶o tÝnh m¹ng vµ tµi s¶n cña NhËt, t¹o ®iÒu kiÖn cho c«ng d©n NhËt muèn ë l¹i ViÖt Nam sinh sèng theo nguyÖn väng cña hä.

N¾m ch¾c t×nh h×nh mäi mÆt, Uû ban khëi nghÜa quyÕt ®Þnh gÊp rót huy ®éng quÇn chóng néi, ngo¹i thµnh tæ chøc mét cuéc mÝt tinh biÓu d¬ng lùc lîng thËt lín vµo chiÒu ngµy 21-8 t¹i dèc Lß Tr©u.

Trong ®ªm 20 vµ s¸ng ngµy 21-8, truyÒn ®¬n kªu gäi nh©n d©n mÝt tinh ®îc r¶i kh¾p thµnh phè vµ çc cïng l©n cËn. ChiÒu h«m ®ã, c¶ thµnh phè lµ mét rõng cê ®á sao vµng. QuÇn chóng néi, ngo¹i thµnh vµ çc huyÖn l©n cËn, gåm ®ñ çc giai cÊp, çc tÇng líp rÇm ré ®æ vÒ dèc Lß Tr©u tËp trung tríc lÔ ®µi uy nghi. §Õn 3 giê chiÒu, cuéc mÝt tinh khai m¹c. Nh¹c bµi TiÕn qu©n ca vang lªn. Cê ®á sao vµng tung bay. GÇn ba v¹n quÇn chóng h©n hoan hëng nh÷ng giê phót ®éc lËp ®Çu tiªn trong ®êi, l¾ng nghe lêi hiÖu triÖu cña ViÖt Minh kªu gäi nh©n d©n næi dËy giµnh chÝnh quyÒn vµ thùc hiÖn 10 chÝnh s¸ch cña MÆt trËn ViÖt minh. Uû ban khëi nghÜa tuyªn bè xo¸ bá chÝnh quyÒn bï nh×n, thiÕt lËp chÝnh quyÒn çch m¹ng. Uû ban nh©n d©n çch m¹ng l©m thêi tØnh Nam §Þnh ®îc thµnh lËp, gåm 7 ngêi do §Æng Ch©u TuÖ lµm Chñ tÞch. Uû ban nh©n d©n çch m¹ng l©m thêi thµnh phè Nam §Þnh do NguyÔn V¨n Hoan lµm chñ tÞch ra m¾t nh©n d©n. KÕt thóc cuéc mÝt tinh lµ tiÕng h« khÈu hiÖu cña mäi ngêi vang ®éng kh¾p thµnh phè.

Ngay sau ®ã, lùc lîng çch m¹ng ph©n c«ng nhau khÈn tr-¬ng kÐo ®i chiÕm Dinh tØnh trëng, Tr¹i b¶o an binh, Së Liªm phãng cïng çc c«ng së kh¸c. ChØ cßn Ng©n hµng lµ n¬i NhËt ngoan cè chiÕm gi÷ víi lý do ph¶i bµn giao cho §ång minh. ViÖc kh«ng chiÕm ®îc ng©n hµng ®· g©y nhiÒu khã kh¨n vÒ vÊn ®Ò tµi chÝnh cho chÝnh quyÒn míi sau nµy.

Çch m¹ng th¸ng T¸m ë Nam §Þnh diÔn ra nhanh gän. ChØ trong vßng s¸u ngµy (tõ ngµy 17-8 ®Õn 22-8), toµn bé chÝnh quyÒn ®Þch tõ tØnh ®Õn huyÖn, ®· sôp ®æ hoµn toµn. Çch m¹ng Th¸ng t¸m n¨m 1945 thµnh c«ng ®· më ra cho toµn thÓ d©n téc ViÖt Nam nãi chung vµ nh©n d©n Nam §Þnh nãi riªng mét bíc ngoÆt vÜ ®¹i nhÊt trong lÞch sö, mét cuéc ®æi ®êi cha tõng cã ®èi víi mçi ngêi d©n.

417

Th¾ng lîi cña Çch m¹ng th¸ng T¸m ë Nam §Þnh lµ ®Ønh cao cña cuéc vËn ®éng cøu níc h¬n 80 n¨m rßng, lµ kÕt qu¶ sù vËn dông ®óng ®¾n çc chñ tr¬ng, ®êng lèi cña §¶ng ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng yªu cÇu cÊp thiÕt mµ phong trµo çch m¹ng ®Æt ra trong t×nh h×nh míi. §ã còng lµ kÕt qu¶ cña søc vïng lªn quËt khëi cña hµng v¹n nh©n d©n Nam §Þnh theo lêi hiÖu triÖu cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh "®em søc ta mµ tù gi¶i phãng cho ta!". Víi cuéc Çch m¹ng th¸ng T¸m, lÞch sö Nam §Þnh bíc sang mét trang míi.

418

Ch¬ng VIkh¸ng chiÕn chèng thùc d©n ph¸p

vµ ®Õ quèc mü x©m lîcbíc ®Çu x©y dùng c¬ së vËt chÊt cho cnxh

I. Kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p

1. §Êu tranh gi÷ v÷ng vµ cñng cè chÝnh quyÒn çch m¹ng, x©y dùng lùc lîng çch m¹ng (9/1945 - 12/1946)

Víi cuéc Çch m¹ng th¸ng T¸m chÝnh quyÒn míi ®· ®îc thiÕt lËp, nh©n d©n ta ®· ®îc gi¶i phãng khái ¸ch ¸p bøc, bãc lét cña thùc d©n, phong kiÕn. Nhng n»m trong t×nh h×nh chung cña c¶ ®Êt níc, sau khi chÝnh quyÒn çch m¹ng ®îc thµnh lËp, §¶ng bé vµ nh©n d©n Nam §Þnh còng ph¶i ®èi phã víi nhiÒu khã kh¨n phøc t¹p. Thï trong giÆc ngoµi ®e do¹, t×nh h×nh ®Êt níc ë vµo thÕ ngµn c©n treo sîi tãc.

VÒ kinh tÕ, mäi ngµnh s¶n xuÊt ®Òu sót kÐm, ®×nh ®èn. S¶n xuÊt n«ng nghiÖp suy gi¶m, ruéng ®Êt hoang ho¸ nhiÒu. Mïa lò n¨m 1945, níc s«ng Hång lªn to, nhiÒu ®o¹n ®ª xung yÕu cña tØnh thuéc h¹ lu h÷u ng¹n cã nguy c¬ bÞ vì. TiÕp ®ã l¹i ®Õn n¹n h¹n h¸n, nhiÒu ruéng ®Êt kh«ng cµy cÊy ®îc. N¹n ®ãi l¹i cã kh¶ n¨ng t¸i diÔn. Riªng n¹n ®ãi th¸ng 3-1945 ®· cíp ®i kho¶ng 20 v¹n ®ång bµo trong tØnh. Nh÷ng ngêi sèng sãt, søc khoÎ gi¶m sót, bÖnh tËt nhiÒu, thiÕu l¬ng ¨n, thiÕu ruéng ®Êt hoÆc kh«ng cã ruéng cµy do bÞ ®Þa chñ tíc ®o¹t hoÆc bÞ cÇm cè. Ngµnh c«ng nghiÖp, thñ c«ng nghiÖp gÇn nh ®×nh trÖ. Mét sè xÝ nghiÖp cña t b¶n nh Nhµ m¸y chai, Nhµ m¸y chiÕu, Nhµ m¸y rîu... kh«ng ho¹t ®éng. Nhµ m¸y sîi - mét liªn hiÖp sîi - v¶i lín nhÊt §«ng D¬ng (sè c«ng nh©n cã thêi kú tËp trung tíi h¬n 14.000 ngêi), do thiÕu nguyªn liÖu vµ bÞ tµn ph¸, lóc nµy chØ cßn 2.000 c«ng nh©n, s¶n xuÊt cÇm chõng. Hµng ngh×n khung cöi dÖt tay do thiÕu nguyªn liÖu còng ngõng ho¹t ®éng. Hµng v¹n c«ng nh©n, thî thñ c«ng vµ d©n nghÌo thµnh thÞ kh«ng cã viÖc lµm, ®êi sèng c¬ cùc, bÊp bªnh. Hµng ho¸ khan hiÕm, n¹n ®Çu c¬ tÝch tr÷ ph¸t triÓn. VÒ tµi

419

chÝnh, ng©n quü, kho b¹c nãi chung kh«ng cßn g×. Gi÷a lóc ®ã, çc thÕ lùc ®Õ quèc nóp díi danh nghÜa qu©n §ång minh ®Ó tíc vò khÝ qu©n ®éi NhËt còng trµn vaß tõ hai ®Çu ®Êt níc. Thùc chÊt lµ chóng muèn lËt ®æ chÝnh quyÒn çch m¹ng non trÎ.

Sau Çch m¹ng th¸ng T¸m, vÉn cßn mét bé phËn qu©n NhËt ®ãng ë thµnh phè Nam §Þnh chê ngµy gi¶i gi¸p. Cuèi th¸ng 9 - 1945, hai trung ®oµn vµ mét s ®oµn cña qu©n Tëng Giíi Th¹ch kÐo vµo ®ãng ë thµnh phè Nam §Þnh. B¸m gãt chóng lµ bän ViÖt Quèc.163 Lîi dông danh nghÜa qu©n §ång minh chóng s¸ch nhiÔu ta ®ñ ®iÒu, v¬ vÐt hµng ho¸, l¬ng thùc, thùc phÈm b»ng lo¹i tiÒn Quan Kim, Quèc TÖ ®· mÊt gi¸ trÞ; che chë gióp ®ì bän ViÖt Quèc g©y rèi, khiªu khÝch, vu ço chÝnh quyÒn çch m¹ng. Tr¾ng trîn h¬n, chóng cho binh lÝnh ra ®êng g©y rèi trËt tù trÞ an, cíp ®o¹t tµi s¶n cña nh©n d©n. Nh÷ng phÇn tö c¬ héi, ph¶n çch m¹ng, nhÊt lµ bän ph¶n ®éng lîi dông ®¹o Thiªn Chóa,164 ra søc tuyªn truyÒn g©y khã kh¨n cho viÖc ph¸t triÓn çc ®oµn thÓ cøu quèc còng nh x©y dùng vµ cñng cè chÝnh quyÒn çch m¹ng.

VÒ phÝa chñ quan §¶ng bé Nam §Þnh cßn thiÕu kinh nghiÖm trong c«ng t¸c l·nh ®¹o chÝnh quyÒn. Çc tæ chøc quÇn chóng nãi chung míi ®îc x©y dùng. Lùc lîng vò trang ®Þa ph¬ng ®ang h×nh thµnh, trang bÞ cßn nghÌo nµn. Tæ chøc §¶ng ë c¬ së, nhÊt lµ ë x· cßn Ýt vµ cha ®¸p øng kÞp thêi nh÷ng ®ßi hái cÊp b¸ch cña phong trµo çch m¹ng trong giai ®o¹n míi. ThuËn lîi c¬ b¶n nhÊt ®èi víi chÝnh quyÒn çch m¹ng non trÎ lµ ®îc sù ñng hé m¹nh mÏ cña quÇn chóng. Trong mäi hoµn c¶nh çc tÇng líp nh©n d©n thµnh Nam nãi riªng vµ c¶ níc nãi chung lu«n lu«n v÷ng tin vµo Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vµ ViÖt Minh, s½n sµng "®em hÕt tÝnh m¹ng vµ cña c¶i" ®Ó b¶o vÖ ®éc lËp lËp d©n téc vµ b¶o vÖ chÕ ®é míi.

Ngay sau khi Çch m¹ng th¸ng T¸m thµnh c«ng, ngµy 3 - 9 - 1945 Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· triÖu tËp phiªn häp ®Çu tiªn cña Héi ®ång ChÝnh phñ, ®Ò ra s¸u nhiÖm vô cÊp b¸ch cÇn ph¶i lµm ngay nh»m ph¸t ®éng mét chiÕn dÞch t¨ng gia s¶n xuÊt ®Ó chèng ®ãi, më phong trµo chèng n¹n mï ch÷, tæ chøc tæng tuyÓn cö víi chÕ ®é phæ th«ng ®Çu phiÕu, thùc hiÖn quyÒn tù do d©n 163 Lóc ®ã ë Nam §Þnh tæ chøc ViÖt Quèc (ViÖt Nam Quèc d©n ®¶ng) cã trô së ë sè 41 phè Lª Quý §«n (nay lµ phè Phan Béi Ch©u), gÇn ga tµu ho¶. 164 Trong thêi gian ®ã kho¶ng 20% d©n sè Nam §Þnh theo ®¹o Thiªn Chóa. Cã mét sè huyÖn gi¸o d©n chiÕm tíi 40% d©n sè. §©y lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò t«n gi¸o-chÝnh trÞ nh¹y c¶m nhÊt trong lÞch sö cËn-hiÖn ®¹i Nam §Þnh.

420

chñ cña nh©n d©n; cÇn kiÖm, liªm chÝnh, bµi trõ nh÷ng thãi h tËt xÊu do chÕ ®é thùc d©n phong kiÕn ®Ó l¹i; bá thuÕ th©n, thuÕ chî, thuÕ ®ß, tuyÖt ®èi cÊm hót thuèc phiÖn; tuyªn bè tù do tÝn ngìng vµ l¬ng gi¸o ®oµn kÕt.165

Ngµy 25 - 11 - 1945 Trung ¬ng §¶ng còng ra chØ thÞ Kh¸ng chiÕn kiÕn quèc, kh¼ng ®Þnh "Cuéc çch m¹ng §«ng D¬ng lóc nµy vÉn lµ cuéc çch m¹ng d©n téc gi¶i phãng. Cuéc çch m¹ng Êy ®ang tiÕp diÔn, nã cha hoµn thµnh, v× níc ta cha hoµn toµn ®éc lËp".166 KhÈu hiÖu cña §¶ng lóc nµy vÉn lµ "D©n téc trªn hÕt! Tæ quèc trªn hÕt!"167 §¶ng ta cßn chØ râ "KÎ thï chÝnh cña chóng ta lóc nµy lµ thùc d©n Ph¸p x©m lîc. Ph¶i tËp trung ngän löa ®Êu tranh vµo chóng".168

Thùc hiÖn lêi kªu gäi cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vµ chØ thÞ Kh¸ng chiÕn kiÕn quèc cña Ban chÊp hµnh Trung ¬ng §¶ng, §¶ng bé Nam §Þnh ®· ®Ò ra mét sè nhiÖm vô tríc m¾t lóc nµy lµ:

- X©y dùng, cñng cè vµ kiÖn toµn chÝnh quyÒn çc cÊp; x©y dùng vµ më réng MÆt trËn ViÖt Minh, thu hót mäi tÇng líp nh©n d©n vµo mÆt trËn d©n téc thèng nhÊt chèng thùc d©n Ph¸p x©m lîc.

- KhÈn tr¬ng gi¶i quyÕt n¹n ®ãi, tÝch cùc chèng giÆc dèt; ra søc c¶i thiÖn ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn cña nh©n d©n; vËn ®éng quÇn chóng h¨ng h¸i vµ thùc hiÖn ®êi sèng míi.

- TrÊn ¸p kÞp thêi bän ph¶n ®éng çch m¹ng vµ nh÷ng phÇn tö lµm tay sai cho ®Õ quèc ph¸ ho¹i çch m¹ng, gi÷ g×n trËt tù an ninh.

- §èi víi qu©n ®éi Tëng Giíi Th¹ch, ®a ra khÈu hiÖu "Hoa- ViÖt th©n thiÖn" ®Ó thùc hiÖn s¸ch lîc hoµ ho·n, gi¸o dôc quÇn chóng ®Ò cao c¶nh gi¸c, ph¸ ©m mu ®en tèi cña chóng; sö dông ¸p lùc cña quÇn chóng, kÕt hîp víi chøc n¨ng cña chÝnh quyÒn çch m¹ng, nh»m ng¨n chÆn kÞp thêi nh÷ng hµnh ®éng vi ph¹m chñ quyÒn d©n téc.

- §Èy m¹nh c«ng t¸c ph¸t triÓn §¶ng, më réng vµ t¨ng cêng sù l·nh ®¹o cña §¶ng trªn mäi lÜnh vùc c«ng t¸c.169 165 Xem Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, tËp 4, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, H, 1995, tr. 7-9.166 V¨n kiÖn §¶ng vÒ kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p, NXB Sù thËt, H, 1986, tËp I, tr. 30. 167 S¸ch trªn, tr. 30.168 S¸ch trªn, tr. 31.169 Ban ChÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh, s®d, tr. 201-202.

421

V× vËy nhiÖm vô cÊp b¸ch vµ quan träng hµng ®Çu cña §¶ng bé vµ nh©n d©n trong tØnh lµ dån toµn lùc vµo viÖc x©y dùng vµ b¶o vÖ chÝnh quyÒn nh©n d©n tríc sù tiÕn c«ng ®Çy ¸c ý cña nh÷ng kÎ thï cã tiÒm lùc qu©n sù lín m¹nh, tµn ¸c vµ nguy hiÓm.

Ngay sau khi chÝnh quyÒn çch m¹ng vÒ tay nh©n d©n, UBND çch m¹ng l©m thêi çc cÊp ®· tuyªn bè xo¸ bá toµn bé hÖ thèng chÝnh quyÒn vµ tæ chøc chÝnh trÞ cña chÕ ®é thùc d©n, phong kiÕn tõ tØnh tíi x·. §ång thêi §¶ng bé ®· tæ chøc mét sè cuéc tuÇn hµnh, thÞ uy cña lùc lîng vò trang vµ d©n qu©n tù vÖ toµn tØnh ë thµnh phè ®Ó biÓu d¬ng lùc lîng, cæ vò tinh thÇn çch m¹ng cña quÇn chóng. Lùc lîng liªm phãng phèi hîp víi lùc lîng trËt tù ph¸t hiÖn vµ triÖt ph¸ trô së bÝ mËt cña bän ViÖt Nam Quèc d©n ®¶ng ë phè TrÇn Hng §¹o - Thµnh phè Nam §Þnh, thu nhiÒu tµi liÖu ph¶n ®éng. ChÝnh quyÒn çch m¹ng thùc hiÖn quèc h÷u ho¸ mét sè c¬ së kinh tÕ nh»m phôc vô lîi Ých c«ng céng cña nh©n d©n nh Nhµ m¸y §Ìn, Nhµ m¸y Níc, Bu ®iÖn, Kho b¹c, Së Thuû n«ng- C«ng chÝnh. Trong khi kiªn quyÕt ®Ëp tan bé m¸y thèng trÞ cña thùc d©n phong kiÕn, chÝnh quyÒn çch m¹ng vÉn sö dông nh÷ng nh©n viªn thuéc chÝnh quyÒn cò. Hai lÇn Uû ban nh©n d©n çch m¹ng l©m thêi Nam §Þnh quyÕt ®Þnh më réng thµnh phÇn, mêi thªm mét sè trÝ thøc, nh©n sÜ tiÕn bé tham gia nh»m më réng vµ cñng cè khèi ®oµn kÕt toµn d©n.

ChÊp hµnh s¾c lÖnh cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vµ çc chØ thÞ, híng dÉn cña Trung ¬ng, §¶ng bé vµ ViÖt Minh Nam §Þnh tiÕn hµnh ®ît tuyªn truyÒn, vËn ®éng nh©n d©n tham gia bÇu cö Quèc héi vµ Héi ®ång nh©n d©n çc cÊp rÊt s«i næi, s©u réng tíi tõng th«n xãm, ngâ phè. Tõ cuèi n¨m 1945, phong trµo thi ®ua lËp thµnh tÝch chµo mõng ngµy héi lín cña d©n téc ®îc ph¸t ®éng réng r·i trong çc tÇng líp nh©n d©n. KhÝ thÕ çch m¹ng bõng lªn trong çc nhµ m¸y, trªn ®ång ruéng. Cµng gÇn ®Õn ngµy bÇu cö, çc ho¹t ®éng cæ ®éng, tuyªn truyÒn cµng nhén nhÞp. Kh¾p çc ng¶ ®êng, n¬i c«ng céng, ®×nh chïa lín, çc ®Þa ®iÓm, dù ®Þnh ®Æt hßm phiÕu... ®Òu treo cê, c¨ng khÈu hiÖu næi bËt çc dßng ch÷ "ViÖt Nam ®éc lËp mu«n n¨m!", "Hå Chñ tÞch mu«n n¨m!", "TÊt c¶ cö tri h·y ®Õn n¬i bá phiÕu!".

Trong khi ®ã çc ®¶ng ph¸i ph¶n ®éng ë Nam §Þnh võa nóp bãng qu©n Tëng, võa cÊu kÕt víi çc phÇn tö l¹c hËu, nhÊt lµ bän cêng hµo lý dÞch tríc ®©y ë çc lµng x·, ®ång thêi ra søc l«i kÐo gi¸o d©n, hßng t¹o ra çi gäi lµ "lùc lîng ®èi lËp" ë Nam §Þnh.

422

Chóng mét mÆt r¸o riÕt tuyªn truyÒn, xuyªn t¹c chñ tr¬ng chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ vµ ViÖt Minh, mÆt kh¸c t×m çch ph¸ ho¹i cuéc bÇu cö. Cã n¬i chóng còng ®a ra danh s¸ch gåm 15 øng cö viªn cña chóng mµ chóng gäi lµ "nh÷ng ngêi yªu níc ch©n chÝnh".

MÆc dï vËy, nhê sù ñng hé, ®ång lßng cña nh©n d©n, cuéc bÇu cö Quèc héi vµ Héi ®ång nh©n d©n çc cÊp vÉn diÔn ra mét çch tèt ®Ñp. Trong ngµy bÇu cö Quèc héi mïng 6 th¸ng 1 n¨m 1946 gÇn 100% sè cö tri ®· ®i bá phiÕu vµ trong sè 36 v¹n cö tri ®i bÇu th× 33 v¹n cö tri ®· bá phiÕu tÝn nhiÖm nh÷ng øng cö viªn do MÆt trËn ViÖt Minh giíi thiÖu.170

Ngµy 20 -1 - 1946 çc cö tri Nam §Þnh l¹i n« nøc ®i bÇu cö Héi ®ång nh©n d©n cÊp tØnh vµ tiÕn hµnh bÇu cö Héi ®ång nh©n d©n cÊp x· vµo ngµy 18-3-1946. §©y thùc chÊt lµ cuéc ®Êu tranh giai cÊp quyÕt liÖt ë n«ng th«n. Giai cÊp n«ng d©n, chñ yÕu lµ bÇn cè n«ng, díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng bé ®· biÓu thÞ ý chÝ çch m¹ng, c¬ng quyÕt gi÷ v÷ng vµ cñng cè thµnh qu¶ çch m¹ng võa giµnh ®îc, chèng l¹i ©m mu vµ hµnh ®éng ph¸ ho¹i cña bän ®Þa chñ cêng hµo vµ mét sè phÇn tõ ph¶n ®éng, c¬ héi hßng chui vµo chÝnh quyÒn ®Ó chiÕm ®Þa vÞ, giµnh giËt quyÒn lîi giai cÊp vµ ç nh©n cña chóng ®· bÞ çch m¹ng tíc bá. Tuy ë mét sè x· ë çc huyÖn H¶i HËu, Trùc Ninh, Nam Trùc v× t×nh h×nh chÝnh trÞ cßn phøc t¹p nªn cha tiÕn hµnh bÇu cö ®îc, song nh×n chung cuéc bÇu cö Héi ®ång nh©n d©n tØnh, x· ®· kÕt thóc th¾ng lîi, chän ra ®îc nh÷ng ®¹i biÓu xøng ®¸ng cña nh©n d©n lao ®éng. Ba phÇn t sè nµy lµ lùc lîng thanh niªn giµu lßng yªu níc vµ nhiÖt t×nh çch m¹ng. Riªng Héi ®ång nh©n d©n tØnh cã mét sè trÝ thøc vµ nh©n sÜ tiÕn bé tham gia. §©y lµ mét bíc quan träng ®Ó cñng cè chÝnh quyÒn çch m¹ng non trÎ. Tuy nhiªn, ë mét sè n¬i, do thiÕu c¶nh gi¸c nªn mét vµi phÇn tö thuéc ®¶ng ph¸i ph¶n ®éng, ®Þa chñ cêng hµo chui vµo chÝnh quyÒn x·, hoÆc cã n¬i ®Ó chóng chui vµo uû ban hµnh chÝnh cÊp huyÖn, g©y cho ta khã kh¨n sau nµy.

Gi÷a lóc toµn §¶ng bé vµ qu©n d©n ®Þa ph¬ng ®ang h¨ng h¸i thùc hiÖn ChØ thÞ kh¸ng chiÕn kiÕn quèc cña Trung ¬ng §¶ng vµ tiÕn hµnh bÇu cö Héi ®ång nh©n d©n çc cÊp th× mét tin vui lín ®· ®Õn víi §¶ng bé vµ nh©n d©n trong tØnh: Chñ tÞch Hå ChÝ 170 Trong danh s¸ch 82 vÞ øng cö ë tØnh Nam §Þnh ®· cã 17 vÞ tróng cö, trong ®ã cã çc «ng: TrÇn Huy LiÖu, NguyÔn V¨n Tè, NguyÔn V¨n Tr©n, §Æng Xu©n ThiÒu, Bïi §×nh Khiªm, Hå §øc Thµnh, NguyÔn TÊn Gi Träng, Bïi Xu©n MÉn, Vò §øc ¢n, §Æng Ch©u TuÖ, §inh Kh¾c Anh, Vò Xu©n S¾c, Lª Träng NghÜa ...

423

Minh vÒ th¨m Nam §Þnh. ChiÒu ngµy 10-1-1946 t¹i trô së Uû ban hµnh chÝnh tØnh, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· nãi chuyÖn th©n mËt víi ®¹i diÓu çc tÇng líp nh©n d©n, ®¹i biÓu çc t«n gi¸o vµ çn bé çc ngµnh, çc giíi trong tØnh. B¶y giê s¸ng ngµy 11-1-1946 tríc h¬n mét v¹n çn bé, bé ®éi vµ nh©n d©n mÝt tinh tríc trô së Uû ban hµnh chÝnh tØnh, B¸c ©n cÇn nh¾c nhë mäi ngêi ph¶i ®oµn kÕt, th¬ng yªu nhau, ch¨m lo mäi mÆt c«ng t¸c, ñng hé ChÝnh phñ. Sau ®ã, B¸c ®· th¨m vµ th©n mËt chia quµ cho çc ch¸u ®¹i diÖn thiÕu nhi thµnh phè Nam §Þnh. Trong thêi gian ë Nam §Þnh, B¸c cßn ®Õn th¨m vµ cho quµ çc ch¸u må c«i ®ang ®îc nu«i d-ìng ë nhµ TÕ bÇn vµ nhµ Dôc Anh. §©y lµ lÇn ®Çu tiªn chñ tÞch Hå ChÝ Minh vÒ th¨m Nam §Þnh. Nh÷ng lêi chØ b¶o ©n cÇn cña Ngêi ®· ®Ó l¹i Ên tîng s©u s¾c vµ cæ vò §¶ng bé, nh©n d©n Nam §Þnh ®oµn kÕt, phÊn ®Êu, kh¾c phôc nh÷ng khã kh¨n trë ng¹i, tiÕp tôc ®i lªn trong giai ®o¹n çch m¹ng míi.

Thùc hiÖn chñ tr¬ng cña §¶ng vµ nh÷ng lêi c¨n dÆn cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, §¶ng bé Nam §Þnh rÊt coi träng c«ng t¸c x©y dùng khèi ®oµn kÕt toµn d©n. MÆt trËn ViÖt Minh cã uy tÝn lín trong nh©n d©n. Çc héi cøu quèc cña n«ng d©n, thanh niªn, phô n÷ vµ c«ng nh©n kh«ng ngõng ®îc cñng cè vµ ph¸t triÓn. TiÕp ®ã Héi PhËt gi¸o cøu quèc, C«ng gi¸o cøu quèc, C«ng th¬ng cøu quèc, nhi ®ång cøu quèc còng ®îc thµnh lËp. Çn bé cña §¶ng, MÆt trËn ViÖt Minh vµ cña çc ngµnh, giíi ®îc huÊn luyÖn, ®µo t¹o cÊp tèc ®Ó ®a vÒ çc ®Þa ph¬ng lµm nhiÖm vô tuyªn truyÒn, gi¸o dôc, tæ chøc quÇn chóng. ChØ tÝnh ®Õn cuèi th¸ng 8-1945, toµn tØnh ®· thu hót hµng v¹n quÇn chóng tham gia çc tæ chøc Héi, ®oµn thÓ cøu quèc (c«ng nh©n cøu quèc cã 15.000 héi viªn; thanh niªn cøu quèc cã 7.000 ®oµn viªn; phô n÷ cøu quèc chiÕn tû lÖ 0,8% d©n sè). 171

§Ó më réng vµ cñng cè h¬n n÷a khèi ®¹i ®oµn kÕt toµn d©n, ngµy 1- 10 - 1946, Héi Liªn hiÖp quèc d©n ViÖt Nam (gäi t¾t lµ Liªn ViÖt) tØnh Nam §Þnh ®· ®îc thµnh lËp, bao gåm mÆt trËn ViÖt Minh, çc ®oµn thÓ cøu quèc trong MÆt trËn ViÖt Minh vµ çc tæ chøc ngoµi MÆt trËn ViÖt Minh (®oµn thanh niªn ViÖt Nam, Héi Liªn hiÖp phô n÷ ViÖt Nam). Héi Liªn ViÖt cßn thu hót c¶ nh÷ng ç nh©n yªu níc, tiÕn bé ®øng ngoµi MÆt trËn ViÖt Minh. §©y lµ mét bíc ph¸t triÓn míi cña mÆt trËn d©n téc thèng nhÊt ë ®Þa ph¬ng.

171 Theo: Ban ChÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh, s®d, tr. 208.

424

§Ó ch¨m lo, c¶i thiÖn ®êi sèng nh©n d©n, Uû ban nh©n d©n çch m¹ng l©m thêi tØnh Nam §Þnh ®· xo¸ bá çc lo¹i thuÕ bÊt c«ng do chÝnh quyÒn thùc d©n, phong kiÕn ®Æt ra, nhÊt lµ thuÕ th©n, b·i bá ®éc quyÒn thuÕ muèi, thuÕ rîu. ChÝnh quyÒn çc ®Þa ph¬ng ®· l·nh ®¹o nh©n d©n h¨ng h¸i ®ãng gãp hµng chôc v¹n c©y tre, hµng ngµn g¸nh r¬m r¹ vËn chuyÓn lªn mÆt çc ®ª s«ng Hång, s«ng §¸y, s«ng §µo ®Ó ®¾p ®ª chèng lôt. Qua nhiÒu ngµy ®ªm lao ®éng khÈn tr¬ng cña hµng v¹n con ngêi, viÖc ®¾p ®ª chèng lôt ®· giµnh th¾ng lîi. §©y lµ viÖc lµm thÓ hiÖn tÝnh u viÖt cña chÕ ®é míi, v× lîi Ých cña nh©n d©n, ®îc toµn d©n ñng hé, t¹o niÒm tin tëng v÷ng ch¾c cña quÇn chóng ®èi víi chÝnh quyÒn çch m¹ng.

Nh©n d©n trong tØnh cßn ph¸t huy tinh thÇn ®oµn kÕt, t-¬ng th©n, t¬ng ¸i gióp ®ì lÉn nhau vît qua khã kh¨n thiÕu ®ãi. Çc tæ chøc ®oµn thÓ vËn ®éng héi viªn lËp hò g¹o chèng ®ãi, quyªn gãp l¬ng thùc gióp ®ì nh÷ng gia ®×nh ®ang bÞ ®øt b÷a. Lµng x· nµo còng h« hµo lËp quü nghÜa s¬ng, tiÕt kiÖm l¬ng thùc, tiÕt kiÖm tiªu dïng ®Ó t¬ng trî, gióp ®ì ngêi nghÌo ®ãi. ChÝnh quyÒn çch m¹ng ra lÖnh nghiªm cÊm triÖt ®Ó n¹n ®Çu c¬, tÝch tr÷ l¬ng thùc, n¹n nÊu rîu b»ng g¹o. Nh©n d©n trong tØnh quyªn gãp ®îc hµng tr¨m tÊn g¹o, cøu tÕ cho hµng ngµn gia ®×nh bÞ ®ãi. TÝnh riªng huyÖn NghÜa Hng tõ th¸ng 9-1945 ®Õn th¸ng 3-1946 ®· quyªn gãp ®îc 12 tÊn g¹o. MÆt trËn ViÖt Minh kÞp thêi ph©n sè g¹o cøu ®ãi cho 1.000 hé d©n ë ®Þa ph¬ng.

Song song víi phong trµo "Nhêng c¬m sÎ ¸o", "L¸ lµnh ®ïm l¸ r¸ch", §¶ng bé cßn tËp trung chØ ®¹o çc ®Þa ph¬ng ®Èy m¹nh t¨ng gia s¶n xuÊt, tËn dông mäi nguån ®Êt ®Ó trång rau mµu, c©y l¬ng thùc ng¾n ngµy kÞp thêi chèng ®ãi vµ phßng ®ãi. ChÝnh quyÒn çch m¹ng thùc hiÖn chÝnh s¸ch gi¶m thuÕ ®iÒn thæ 20%, tiÕn hµnh kª khai ruéng ®Êt v¾ng chñ, giao cho nh÷ng ngêi thiÕu ruéng ®Êt trång trät; thùc hiÖn chÝnh s¸ch ho·n nî, xo¸ nî cho n«ng d©n. KhÈu hiÖu "tÊc ®Êt, tÊc vµng", kh«ng ®Ó mét tÊc ®Êt hoang ®· trë thµnh hµnh ®éng thùc tÕ, m¹mh mÏ cña mäi ngêi d©n. N¨m 1946, toµn tØnh ®¾p trªn 77.000m3 ®Êt vµ 6.000m3 ®¸ cho ®ª s«ng; 20.000m3 ®¸ cho ®ª biÓn. DiÖn tÝch trång cÊy vµ n¨ng suÊt çc lo¹i c©y l¬ng thùc cña n¨m 1946 ®Òu t¨ng h¬n n¨m tríc. N¹n ®ãi ®îc ®Èy lïi, ®êi sèng nh©n d©n lao ®éng ®îc c¶i thiÖn mét phÇn. Cuéc ®Êu tranh kh«i phôc s¶n xuÊt vµ c¶i thiÖn ®êi sèng cho nh©n d©n vïng n«ng th«n ë Nam §Þnh kh«ng chØ gÆp nh÷ng

425

khã kh¨n do thiªn tai, bÖnh dÞch g©y ra mµ cßn vÊp ph¶i søc kh¸ng cù m¹nh mÏ cña tÇng líp ®Þa chñ ph¶n ®éng ë ®Þa ph¬ng. Do sù ph¸ ho¹i cña chóng mµ s¾c lÖnh gi¶m t« cña chÝnh phñ kh«ng ®îc thùc hiÖn triÖt ®Ó ë nhiÒu n¬i. ë Êp Xu©n Thuû (H¶i HËu), mét trong nh÷ng ®Þa chñ lín nhÊt Nam §Þnh lµ Vò Ngäc Ho¸nh, ®· c¶ gan dïng sóng b¾n vµo ®oµn n«ng d©n biÓu t×nh ®ßi gi¶m t«, lµm mét ngêi chÕt vµ hai ngêi bÞ th¬ng. Qua sù cè nµy §¶ng bé vµ chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng ®· rót ra ®îc mét sè bµi häc kinh nghiÖm vÒ mèi liªn hÖ gi÷a viÖc cñng cè khèi ®¹i ®oµn kÕt toµn d©n vµ viÖc kiªn quyÕt trÊn ¸p bän ph¶n ®éng.

ë çc nhµ m¸y, xÝ nghiÖp, chÝnh quyÒn çch m¹ng thùc hiÖn luËt ngµy lµm 8 giê; quy ®Þnh chÕ ®é lao ®éng ®¶m b¶o cho c«ng nh©n ®îc quyÒn lµm viÖc, häc tËp, nghØ ng¬i, tù do ho¹t ®éng, héi häp trong çc ®oµn thÓ quÇn chóng vµ tæ chøc cña nhµ níc mµ kh«ng bÞ chñ cÊm ®o¸n, ng¨n trë. Uû ban nh©n d©n çch m¹ng cßn lËp héi ®ång gi÷a chñ vµ thî, cã ®¹i biÓu chÝnh quyÒn tham gia ®Ó quy ®Þnh møc tiÒn l¬ng tèi thiÓu, viÖc t¨ng l¬ng cho c«ng nh©n, quy ®Þnh çc quyÒn lîi kh¸c mµ c«ng nh©n ®îc hëng. Do ®ã, chñ nhµ m¸y Sîi ®· ph¶i t¨ng l¬ng cho c«ng nh©n tõ 50 ®Õn 70% (so víi tríc) vµ cø 4 th¸ng mét lÇn, mçi ngêi thî ®îc mua mét kilogram v¶i cña nhµ m¸y víi gi¸ rÎ. ChÝnh quyÒn cßn cung cÊp g¹o hµng th¸ng cho c«ng nh©n theo gi¸ quy ®Þnh vµ gi¶i quyÕt viÖc lµm cho c«ng nh©n thÊt nghiÖp.

Cuéc ®Êu tranh chèng "giÆc dèt" ë Nam §Þnh còng lµ mét cuéc vËn ®éng v¨n ho¸ cã ý nghÜa chÝnh trÞ quan träng. Trong lÞch sö, Nam §Þnh vèn lµ mét vïng ®Êt häc, ®Êt khoa b¶ng cña c¶ níc. ThÕ mµ chÝnh s¸ch ngu d©n cña thùc d©n Ph¸p ®· lµm trªn 90% d©n sè Nam §Þnh bÞ mï ch÷. Theo lêi hiÖu triÖu cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh phong trµo häc ch÷ quèc ng÷ ®îc dÊy lªn réng kh¾p tõ thµnh thÞ ®Õn n«ng th«n. Çc líp häc ®îc më ngay trong nhµ d©n, ë ®×nh, chïa, ®Òn. NhiÒu cô giµ 60 - 70 tuæi còng say sa ngåi häc ®¸nh vÇn, ghÐp ch÷. Víi sù nç lùc thi ®ua ngêi ngêi ®i häc, nhµ nhµ ®i häc, chØ trong thêi gian ng¾n hµng chôc v¹n ngêi ®· biÕt ®äc, biÕt viÕt. Riªng huyÖn Vô B¶n, cã 2,5 v¹n ngêi biÕt ®äc, biÕt viÕt. H¬n 80% d©n sè trong huyÖn tho¸t mï ch÷. VÒ gi¸o dôc phæ th«ng, mçi x· hoÆc liªn x· cã mét trêng cÊp I. HuyÖn nµo còng cã tõ mét ®Õn hai trêng cÊp II. Phong trµo toµn d©n ®i häc lµ mét trong nh÷ng nÐt tiªu biÓu cña quª h¬ng Nam §Þnh ®ang cïng d©n téc v¬n lªn lµm chñ cuéc ®êi m×nh.

426

Phong trµo ®êi sèng míi còng ®îc ph¸t ®éng rÇm ré, s«i næi. T×nh tr¹ng xa hoa l·ng phÝ ®îc h¹n chÕ mét phÇn. TÖ n¹n do x· héi cò ®Ó l¹i (lu manh, nhµ thæ, nghiÖn hót, cê b¹c) bÞ triÖt ®Ó ng¨n cÊm vµ xö lý thÝch ®¸ng. ë n«ng th«n n¹n x«i thÞt trong ma chay, cíi xin gÇn nh chÊm døt. Çc ho¹t ®éng v¨n ho¸ tõng bíc ®îc ph¸t triÓn theo v¨n minh, tiÕn bé. Phong trµo gi÷ vÖ sinh, phßng bÖnh trong nh©n d©n ®îc mäi ngêi, mäi nhµ tÝch cùc thùc hiÖn.

Thùc hiÖn s¾c lÖnh vÒ Quü ®éc lËp vµ tæ chøc TuÇn lÔ vµng, ®éng viªn søc hy sinh, ®ãng gãp cña ®ång bµo ñng hé nÒn ®éc lËp cña Tæ quèc, nh©n d©n thµnh phè Nam §Þnh ®· ñng hé 30 l¹ng vµng, 165 l¹ng b¹c, 107 v¹n ®ång. Riªng huyÖn Vô B¶n quyªn gãp ®îc 14 l¹ng vµng, 43 l¹ng b¹c, 4.536 ®ång. HuyÖn ý Yªn 1 kg vµng. HuyÖn Trùc Ninh 2 l¹ng vµng, 2 chiÕc nhÉn, 1 ®«i khuyªn vµng, 5.500 kg thãc vµ 314.921 ngµn ®ång. Gi¸m môc Hå Ngäc CÈn (toµ gi¸m môc Bïi Chu) ®· gãp mét d©y ®eo tîng th¸nh b»ng vµng (nÆng 1 l¹ng 4 ®ång c©n)... Trong cuéc vËn ®éng Quü ®éc lËp vµ TuÇn lÔ vµng, Nam §Þnh ®îc xÕp thø ba so víi çc tØnh trong c¶ níc.

Khi thùc d©n Ph¸p g©y hÊn ë Nam Bé, cïng víi nh©n d©n c¶ níc, §¶ng bé vµ nh©n d©n Nam §Þnh lu«n híng vÒ miÒn Nam ruét thÞt. Çc cuéc mÝt tinh, biÓu t×nh ph¶n ®èi thùc d©n Ph¸p x©m lîc ®· diÔn ra ë kh¾p n¬i, biÓu thÞ quyÕt t©m ñng hé chÝnh phñ Hå ChÝ Minh kh¸ng chiÕn. Hµng tr¨m thanh niªn xung phong ghi tªn gia nhËp ®oµn qu©n Nam tiÕn. Th¸ng 10 - 1945 mét chi ®éi Nam tiÕn cña Nam §Þnh (t¬ng ®¬ng víi 1 tiÓu ®oµn) lªn ®êng vµo Nam chiÕn ®Êu, ®îc bæ sung vµo mÆt trËn T©y Nguyªn. Phong trµo quyªn gãp ñng hé ®ång bµo Nam Bé kh¸ng chiÕn ®· thu ®îc gÇn 5 v¹n ®ång; 250 kg g¹o vµ mét sè thuèc men, vò khÝ.

Díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng bé, chÝnh quyÒn vµ Liªn ViÖt tØnh phong trµo quÇn chóng t×nh nguyÖn tham gia lùc lîng vò trang, luyÖn tËp qu©n sù, s¾m söa vò khÝ, b¶o vÖ tæ quèc ®· thu hót nhiÒu thanh niªn c¶ l¬ng lÉn gi¸o trong c«ng nh©n, n«ng d©n vµ çc tÇng líp lao ®éng. Tõ x· ®Õn huyÖn ®Òu cã ®¬n vÞ tù vÖ lu ®éng. Thµnh phè Nam §Þnh cã bèn ®¹i ®éi tù vÖ. TØnh héi PhËt gi¸o cøu quèc còng tæ chøc ®îc mét trung ®éi tù vÖ gåm 24 çc nhµ s trÎ, trong ®ã cã hai ni c«, tham gia.

ViÖc x©y dùng lùc lîng vò trang tËp trung còng ®îc coi träng. Tõ mét chi ®éi gi¶i phãng qu©n (chi ®éi 19) trong Çch

427

m¹ng th¸ng T¸m, §¶ng bé Nam §Þnh ®· t¨ng cêng çn bé l·nh ®¹o vµ ph¸t triÓn lùc lîng, biªn chÕ thµnh nhiÒu ®¬n vÞ chiÕn ®Êu. Th¸ng 2 - 1946, tæ chøc thªm mét ®¹i ®éi quyÕt tö qu©n; x©y dùng trung ®oµn 19 gåm 3 tiÓu ®oµn (75, 69, 101) vµ mét ®¹i ®éi trî chiÕn. Çc chiÕn sÜ trong trung ®oµn ®a sè lµ nh÷ng héi viªn u tó trong çc ®oµn thÓ cøu quèc vµ mét sè binh sÜ cò ®îc gi¸c ngé. Riªng tiÓu ®oµn 75 hÇu hÕt lµ lùc lîng tù vÖ Nhµ m¸y sîi. Nh»m n©ng cao søc chiÕn ®Êu cña lùc lîng vò trang çch m¹ng, §¶ng bé Nam §Þnh kh«ng ngõng t¨ng cêng vai trß l·nh ®¹o cña §¶ng trong qu©n ®éi; sè ®¶ng viªn trong lùc lîng vò trang ®· lªn tíi 50 ngêi, chiÕm tû lÖ gÇn 20% trong tæng sè ®¶ng viªn cña toµn §¶ng bé. Mét sè çn bé l·nh ®¹o cña tØnh ®îc cö sang trùc tiÕp chØ huy cÊp trung ®oµn, cÊp tiÓu ®oµn, ®¹i ®éi vµ lµm chÝnh trÞ viªn tõ cÊp trung ®éi trë lªn.

Víi sù nç lùc phÊn ®Êu cña §¶ng, qu©n vµ d©n trong tØnh, nh÷ng khã kh¨n bíc ®Çu ®· dÇn ®îc kh¾c phôc, ®êi sèng nh©n d©n æn ®Þnh, chÝnh quyÒn tõ tØnh tíi c¬ së ®îc cñng cè, gi÷ v÷ng. Trªn c¬ së ®ã, §¶ng bé ®· l·nh ®¹o nh©n d©n tõng bíc lµm thÊt b¹i ©m mu g©y rèi hßng lËt ®æ chÝnh quyÒn çch m¹ng cña bän Tëng Giíi Th¹ch; ®Êu tranh chèng l¹i sù léng quyÒn vµ bÊt c«ng cña chñ t b¶n, ®iÓn h×nh lµ cuéc ®×nh c«ng ngµy 13- 11 - 1946 cña 3.000 c«ng nh©n nhµ m¸y sîi. Cuéc ®Êu tranh kÐo dµi ®Õn ngµy toµn quèc kh¸ng chiÕn, g©y thiÖt h¹i lín cho bän chñ.

ChÝnh quyÒn çch m¹ng ®îc gi÷ v÷ng, lùc lîng vò trang vµ çc tæ chøc quÇn chóng ngµy cµng ph¸t triÓn ®· t¹o ra søc m¹nh to lín ®Ó qu©n d©n Nam §Þnh cã ®iÒu kiÖn bíc vµo cuéc kh¸ng chiÕn l©u dµi, gian khæ chèng thùc d©n Ph¸p x©m lîc.

2. ChiÕn ®Êu giam ch©n ®Þch trong thµnh phè, chuÈn bÞ kh¸ng chiÕn l©u dµi

Tríc d· t©m x©m lîc cña thùc d©n Ph¸p, ngµy 20 - 12 - 1946, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ra lêi kªu gäi ®ång bµo toµn quèc ®øng lªn kh¸ng chiÕn cøu quèc. Trong lêi kªu gäi, Ngêi ®· kh¼ng ®Þnh:

"Chóng ta muèn hoµ b×nh, chóng ta ph¶i nh©n nhîng, nhng chóng ta cµng nh©n nhîng, thùc d©n Ph¸p cµng lÊn tíi, v× chóng quyÕt t©m cíp níc ta lÇn n÷a!

Kh«ng! chóng ta thµ hy sinh tÊt c¶, chø nhÊt ®Þnh kh«ng chÞu mÊt níc, nhÊt ®Þnh kh«ng chÞu lµm n« lÖ ...

428

Dï ph¶i gian lao kh¸ng chiÕn, nhng víi mét lßng kiªn quyÕt hy sinh, th¾ng lîi nhÊt ®Þnh vÒ d©n téc ta".172

Ngµy 22 - 12 - 1946, Trung ¬ng §¶ng ra ChØ thÞ toµn d©n kh¸ng chiÕn, v¹ch ra nh÷ng nÐt lín vÒ ®êng lèi kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n ta. Ph¬ng ch©m lµ kh¸ng chiÕn toµn d©n, toµn diÖn, l©u dµi vµ tù lùc çnh sinh.

Cïng víi c¶ níc, qu©n vµ d©n thµnh Nam v÷ng vµng bíc vµo cuéc thö löa víi ý chÝ s¾t ®¸ vµ niÒm tin quyÕt th¾ng. Tríc khi cuéc kh¸ng chiÕn toµn quèc næ ra, Ban chØ huy mÆt trËn gåm §ç Mêi - BÝ th TØnh uû, NguyÔn H÷u Ninh - Chñ tÞch Uû ban hµnh chÝnh tØnh Nam §Þnh, Hµ KÕ TÊn - ChÝnh trÞ viªn trung ®oµn 34, Cao Xu©n Hæ, Trung ®oµn trëng trung ®oµn 34 ®· häp t¹i th«n Mü Träng (ngo¹i thµnh Nam §Þnh) nghe ®ång Hoµng S©m - khu trëng khu II vÒ truyÒn ®¹t mËt lÖnh vµ chñ tr¬ng cña Trung ¬ng §¶ng, phæ biÕn kinh nghiÖm t¸c chiÕn ë H¶i Phßng, L¹ng S¬n vµ Nam Bé; bµn thèng nhÊt kÕ ho¹ch t¸c chiÕn, chØ râ nhiÖm vô cña qu©n d©n Nam §Þnh trong viÖc chuÈn bÞ khÈn tr¬ng mäi mÆt ®Ó tiÕn hµnh cuéc chiÕn tranh toµn d©n, toµn diÖn, trêng kú.

Hai m¬i bèn giê ngµy 19 - 12 - 1946, c¶ thµnh phè Nam §Þnh rÒn vang tiÕng sóng më ®Çu cuéc kh¸ng chiÕn chèng x©m lîc.

Tù vÖ thµnh phè næ m×n ng¶ c©y to däc ®êng TrÇn Hng §¹o vµ ng· t Cöa §«ng ®Õn toµ thÞ s¶nh. NhiÒu ngêi d©n thµnh phè ®· kh«ng ngÇn ng¹i mang ®å ®¹c cña m×nh (tñ, sËp) ra ®-êng lµm vËt chíng ng¹i chÆn bíc tiÕn cña qu©n ®Þch. Nh©n d©n çc khu nhµ l¸ (V¨n MiÕu), tr¹i con g¸i (vî lÝnh khè ®á) næi löa tù ®èt nhµ ë cña m×nh. Nh÷ng ®¸m chaý bèc lªn ë kh¾p n¬i, c¶ thµnh phè rùc lªn nh mét biÓn löa. Cuéc chiÕn ®Êu diÔn ra liªn tôc vµ quyÕt liÖt.

Dùa vµo trang bÞ vò khÝ hiÖn ®¹i, vµo qu©n sè, kinh nghiÖm t¸c chiÕn..., ®Þch cè søc tiÕn lªn. Cuéc chiÕn ®Êu cña ta nh»m kiÒm chÕ, tiªu hao sinh lùc ®Þch trong thµnh phè diÔn ra dµi ngµy vµ mçi lóc mét ¸c liÖt h¬n. Ta vµ ®Þch ®¸nh lÊn, giµnh nhau tõng c¨n nhµ, gãc phè, tõng nhµ m¸y, xÝ nghiÖp. Thùc d©n Ph¸p t¨ng cêng chi viÖn c¶ thuû, lôc, kh«ng qu©n ®¸nh gi¶i v©y cho thµnh phè. Cïng víi qu©n d©n thµnh phè, qu©n d©n çc huyÖn l©n cËn còng tÝch cùc phèi hîp ®¸nh ®Þch vµ lËp c«ng lín trong çc trËn tËp kÝch phôc kÝch tiªu diÖt chóng ë khu N¨ng TÜnh, khu Sîi C (Nhµ m¸y DÖt Nam §Þnh), bÕn §ß Quan, Nhµ m¸y 172 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, tËp 4, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, H. 1995,

429

T¬... b¾n ch×m mét ca n«, b¾n ch¸y hµng chôc xe c¬ giíi vµ tiªu diÖt hµng tr¨m tªn ®Þch, thu nhiÒu qu©n trang, qu©n dông.

Trong cuéc chiÕn ®Êu kh«ng c©n søc Êy ®· xuÊt hiÖn nhiÒu tÊm g¬ng chiÕn ®Êu dòng c¶m, kh«ng sî hy sinh, quyÕt t©m giÕt giÆc lËp c«ng. §iÓn h×nh lµ §oµn B¹ch H¹c - chÝnh trÞ viªn trung ®éi (tiÓu ®oµn 69), TriÖu Hµn - tiÓu ®oµn trëng (tiÓu ®oµn 69) dòng m·nh chØ huy ®¬n vÞ chiÕn ®Êu díi lµn ma ®¹n cña kÎ thï, trong trËn tÊn c«ng vÞ trÝ ®Þch ë khu Ga vµ tr¹i Car« (Carreau), lËp c«ng suÊt s¾c. Ph¹m S¬n - c«ng nh©n vËn chuyÓn, tù vÖ nhµ m¸y Sîi míi t×nh nguyÖn vµo bé ®éi thuéc tiÓu ®oµn 75 - hai lÇn xung phong nhËn nhiÖm vô ®©m bom ba cµng vµo vÞ trÝ ®ãng qu©n cña ®Þch ë Nhµ B¨ng. N÷ chiÕn sÜ cøu th¬ng NguyÔn ThÞ Ca, gÆp ®Þch nh¶y dï, khi dï võa ch¹m ®Êt ®· dïng chai thuèc bÊt ngê ®Ëp vµo ®Çu tªn giÆc, sau ®ã dïng vá chai vì ®©m chÕt h¾n, thu mét sóng tiÓu liªn. Trong trËn cuèi cïng ®¸nh ®Þch gi¶i v©y thµnh phè (10-3-1947), cã tiÓu ®éi ®· chiÕn ®Êu ®Õn viªn ®¹n cuèi cïng vµ anh dòng hy sinh, trong ®ã cã 4 anh em ruét cïng chung chiÕn hµo chiÕn ®Êu lµ T¹ Quang Kh¶, T¹ Quang Hång, T¹ Quang ThuÊn, T¹ Quang §øc.

Ngµy 6 - 1- 1947 qu©n d©n Nam §Þnh ®· b¸nh b¹i cuéc hµnh qu©n chi viÖn quy m« lín cña ®Þch, g©y cho chóng nhiÒu thiÖt h¹i vÒ ngêi vµ cña. ChiÕn th¾ng to lín nµy ®· ®îc Chñ tÞch Hå ChÝ Minh thay mÆt Quèc héi vµ ChÝnh phñ ®iÖn khen ngîi vµ quyÕt ®Þnh tÆng trung ®oµn 34 danh hiÖu "Trung ®oµn tÊt th¾ng". Héi nghÞ qu©n sù toµn quèc (häp tõ ngµy 12 ®Õn 16 - 1 - 1947) ®· khen ngîi chiÕn c«ng cña qu©n d©n Nam §Þnh vµ nªu g¬ng anh dòng chèng thuû, lôc, kh«ng qu©n ®Þch.

Sau 86 ngµy ®ªm liªn tôc chiÕn ®Êu, qu©n d©n Nam §Þnh ®· k×m chÕ, giam ch©n mét lùc lîng lín qu©n viÔn chinh Ph¸p, giÕt vµ lµm bÞ th¬ng 400 tªn, trong ®ã cã nhiÒu sÜ quan vµ lÝnh ¢u - Phi, b¾t sèng 6 tªn, thu nhiÒu vò khÝ, qu©n trang, qu©n dông.

Cïng víi thñ ®« Hµ Néi vµ mét sè thµnh phè, thÞ x· kh¸c ë B¾c Bé, cuéc chiÕn ®Êu cña qu©n d©n Nam §Þnh ®· lµm thÊt b¹i ©m mu ®¸nh nhanh, th¾ng nhanh cña thùc d©n Ph¸p, gãp phÇn cïng c¶ níc cã thªm thêi gian cñng cè vµ x©y dùng lùc lîng, chuÈn bÞ cho cuéc kh¸ng chiÕn l©u dµi.

Qua chiÕn ®Êu ¸c liÖt lùc lîng ta vÉn ®îc b¶o toµn vµ ngµy cµng trëng thµnh. Bé ®éi ®Þa ph¬ng, nhÊt lµ trung ®oµn 34 cã

430

thªm nhiÒu kinh nghiÖm chiÕn ®Êu ®éc lËp, hç trî cho bé ®éi ®Þa ph¬ng vµ d©n qu©n du kÝch ®øng lªn chñ ®éng chiÕn ®Êu sau nµy.

3. X©y dùng lµng chiÕn ®Êu, cñng cè hËu ph¬ng, chèng ®Þch lÊn chiÕm (1947 - 10/1949)

Sau khi chiÕm ®îc mÊy thµnh phè trèng rçng, thùc d©n Ph¸p tiÕp tôc ®a qu©n sang §«ng D¬ng. Môc tiªu cña chóng trong thêi gian nµy lµ chiÕm lÊy nh÷ng ®êng giao th«ng chÝnh, lËp vµnh ®ai b¶o vÖ thµnh phè, thÞ x·, trªn c¬ së ®ã ®¸nh nèng ra tiªu diÖt lùc lîng cña ta vµ nhanh chãng kÕt thóc chiÕn tranh.

ë Nam §Þnh, thùc hiÖn ©m mu më réng chiÕm ®ãng theo chiÕn thuËt vÕt dÇu loang, ®Þch ®· më nhiÒu cuéc cµn quÐt xung quanh thµnh phè ®Ó khñng bè nh©n d©n, ph¸ c¬ së, g©y t©m lý cÇu an, dô dç, thóc Ðp d©n håi c vµ ®Èy lùc lîng ta ra ngoµi. Bän ph¶n ®éng ®Þa ph¬ng, nhÊt lµ sè gi¸o d©n ph¶n ®éng cïng mét sè ®Þa chñ cêng hµo ngãc ®Çu dËy, ®øng ra lËp tÒ, dâng, b¾t d©n nép t« cho ®Þch x©y dùng ®ån bèt. Tõ th¸ng 4 ®Õn th¸ng 6-1947, chóng ®· ®ãng thªm mét sè vÞ trÝ ngoµi thµnh phè nh §ß Quan, V¹n DiÖp (Nam Phong - Nam Trùc), §Ö NhÊt (Mü Trung), B¶o Long (Mü Hµ), Lª X¸ (Mü ThÞnh) thuéc huyÖn Mü Léc vµ Xu©n Mai (B×nh Lôc - Hµ Nam). Còng trong thêi gian nµy, ®Þch cßn tæ chøc mét sè trËn ®¸nh ra vïng tù do (giíi h¹n trong ph¹m vi 15km) ®Ó khñng bè tinh thÇn nh©n d©n, cíp bãc l¬ng thùc, thùc phÈm vµ ®Ó v©y quÐt lùc lîng cña ta, nhng ®Òu bÞ ta ®¸nh tr¶ ®Ých ®¸ng nh çc trËn Chî DÇn (Vô B¶n) ngµy 31-3-1947, trËn Lª X¸ (Mü ThÞnh, Mü Léc), Nói G¨m (Vô B¶n) ngµy 2-5-1947.

§Ó ng¨n chÆn çc cuéc hµnh qu©n cµn quÐt cña giÆc, qu©n vµ d©n Nam §Þnh tÝch cùc chÆn ®¸nh, g©y cho chóng nhiÒu thiÖt h¹i, trong ®ã cã nhiÒu trËn ®¸nh g©y tiÕng vang lín nh trËn §¹i §ª (Vô B¶n) ngµy 1-6-1947, trËn ®¸nh Quang S¸n (Mü Léc) th¸ng 7-1947.

§Ó tÝch cùc ng¨n chÆn çc cuéc cµn quÐt cña ®Þch çc ®¬n vÞ bé ®éi ®· ®a lùc lîng vÒ çc ®Þa ph¬ng hç trî, ph¸t triÓn chiÕn tranh du kÝch. §¹i ®éi 11 (thuéc trung ®oµn 34), ho¹t ®éng vò trang tuyªn truyÒn g©y c¬ së ë vïng t¹m chiÕm Mü Léc, ngo¹i thµnh Nam §Þnh. TiÕp ®ã, ®¹i ®éi 77 vµ 36 ®îc ®iÒu vÒ ho¹t ®éng ë vïng t¹m chiÕm huyÖn Nam Trùc vµ Vô B¶n... Çc ®¬n vÞ, ®¹i ®éi ®éc lËp ®· d×u d¾t lùc lîng d©n qu©n du kÝch tõ chç

431

chØ lµm nhiÖm vô canh g¸c, b¶o vÖ xãm lµng tiÕn tíi tù ®éng tæ chøc ®¸nh ®Þch. Do ®ã, n¨m 1947, bé ®éi chñ lùc ®¸nh 75 trËn th× bé ®éi ®Þa ph¬ng ®¸nh 24 trËn, d©n qu©n du kÝch ®¸nh 40 trËn. Tiªu biÓu cho thµnh tÝch chiÕn ®Êu lµ ®éi du kÝch Mai Mü (Thµnh Mü) ®· ®îc ®¹i héi §¶ng bé tØnh biÓu d¬ng.

ChiÕn tranh du kÝch ph¸t triÓn ®· ng¨n chÆn ®îc mét phÇn ho¹t ®éng cña ®Þch, t¹o ®iÒu kiÖn cho çn bé cña ta ®i vµo tuyªn truyÒn, gi¸o dôc quÇn chóng, phôc håi c¬ së. Nh©n d©n vïng t¹m chiÕm, mÆc dÇu tríc sù khñng bè cña giÆc cã mét bé phËn nhá dao ®éng, hoang mang, nhng ®¹i bé phËn quÇn chóng rÊt tin tëng vµo cuéc kh¸ng chiÕn do chÝnh phñ cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh l·nh ®¹o. NhiÒu ngêi ®· tÝch cùc gióp ®ì, b¶o vÖ çn bé, bé ®éi ho¹t ®éng. V× vËy, phong trµo quÇn chóng ë nh÷ng vïng ®Þch chiÕm ®ãng dÇn dÇn phôc håi. Nh©n d©n çc vïng bÞ ®Þch uy hiÕp tæ chøc triÖt ph¸ cÇu, ®êng, ®¾p ô ng¨n c¬ giíi cña ®Þch, thùc hiÖn khÈu hiÖu vên kh«ng, nhµ trèng khi ®Þch tíi. Çc x· Liªn Minh, Liªn Ph¬ng, Lª Lîi, B¶o Xuyªn, Cèc Thµnh, Thanh C«i (Vô B¶n), ph¸ sËp 6 cÇu, ®¸nh ®æ 70 cét ®iÖn, bãc 3.500m ®êng s¾t. Trªn ®êng 12, ®êng 10 cø 50m l¹i ®¾p mét ô ®Êt ®Ó ng¨n xe c¬ giíi cña ®Þch... Toµn tØnh ®· lµm ®îc 9.954 ô ®Êt, 35.768 hè ho¶ mai vµ hè tr¸nh m¸y bay, 55 km giao th«ng hµo. ViÖc rµo lµng kh¸ng chiÕn chèng ®Þch cµn quÐt còng ®îc tiÕn hµnh ë nhiÒu ®Þa ph¬ng nh §¹i An, Phó Hµo (Nam Trùc), DÞch DiÖp, Çt Trung (Trùc Ninh), Thîng §ång, An L¹c (ý Yªn), L¹c Ch©u, Hµnh ThiÖn (Xu©n Trêng), Qu¶ Linh, Hµo KiÖt (Vô B¶n), NghÜa LÔ, Quang S¸n, Nh©n NhuÕ, TiÓu Liªm (Mü Léc). Nh©n d©n trong tØnh cßn ®µo ®îc 3.481 hÇm bÝ mËt.

§Ó më réng khèi ®oµn kÕt toµn d©n, tËp hîp mäi lùc lîng nh©n d©n tham gia kh¸ng chiÕn, MÆt trËn Liªn ViÖt ®îc cñng cè vµ ph¸t triÓn, thu hót nh÷ng ngêi cßn ë ngoµi çc tæ chøc cøu quèc. §ång thêi tØnh uû quyÕt ®Þnh rót mét sè çn bé ngµnh, giíi ®îc trng tËp phôc vô nhiÖm vô qu©n sù trë vÒ ch¨m lo cñng cè vµ ®Èy m¹nh ho¹t ®éng cña çc tæ chøc quÇn chóng. Tõ ®ã, çc ®oµn thÓ cøu quèc võa ph¸t triÓn m¹nh mÏ, võa ®îc kiÖn toµn hÖ thèng çc ban chÊp hµnh chÝnh thøc çc cÊp.

Víi nh÷ng cè g¾ng ®ã nªn mÆc dï ®Þch t¨ng cêng lÊn chiÕm, ®µn ¸p, khñng bè d· man, phong trµo çch m¹ng ®Þa ph-¬ng, chÝnh quyÒn d©n chñ nh©n d©n ë tõng c¬ së trong tØnh vÉn ®îc gi÷ v÷ng, lµm c¬ së cho viÖc x©y dùng, ph¸t triÓn çc tæ chøc quÇn chóng, ®¸p øng yªu cÇu cña cuéc kh¸ng chiÕn toµn

432

d©n, toµn diÖn. Tõ ®Çu n¨m 1947 ®Õn cuèi n¨m 1949, trong giai ®o¹n ®Çu cuéc kh¸ng chiÕn ®Çy khã kh¨n thö th¸ch, díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng bé tØnh vµ cña çc cÊp uû §¶ng, phong trµo çch m¹ng ®Þa ph¬ng ®· cã bíc ph¸t triÓn míi.

VÒ x©y dùng lùc lîng, çc ®éi qu©n du kÝch x· võa t¸c chiÕn, võa x©y dùng ®· trëng thµnh nhanh chãng, cã kinh nghiÖm chiÕn ®Êu b¶o vÖ xãm lµng. §Õn th¸ng 9-1949, du kÝch toµn tØnh cã h¬n 45.000 ngêi (gÊp h¬n hai lÇn so víi n¨m 1948). Phong trµo tßng qu©n giÕt giÆc cøu níc s«i næi ë kh¾p çc ®Þa ph¬ng. Sè thanh niªn ghi tªn tßng qu©n trong n¨m 1949 lªn tíi gÇn 9.000 ngêi. Bé ®éi ®Þa ph¬ng tõ mét ®¹i ®éi §Ò Th¸m ®Õn th¸ng 3 - 1948 ®· x©y dùng thªm tiÓu ®oµn Duyªn H¶i. Cuèi n¨m 1949, ®· cã 20 trung ®éi du kÝch tËp trung ë çc huyÖn. Çc c¬ quan qu©n sù nh tØnh ®éi, huyÖn ®éi, x· ®éi ®Òu ®îc cñng cè vµ kiÖn toµn gióp cÊp uû l·nh ®¹o c«ng t¸c qu©n sù ®i vµo nÒn nÕp.

Phong trµo rµo lµng kh¸ng chiÕn ngµy cµng ph¸t triÓn ë çc ®Þa ph¬ng. §Õn th¸ng 10-1949, ®· x©y dùng ®îc 90 lµng chiÕn ®Êu, ®µo 17.180m hµo giao th«ng, 23.263 hè chiÕn ®Êu ç nh©n, 1.841 hÇm bÝ mËt, ®¾p 9.470 ô vµ dùng 249 cæng tre phôc vô chiÕn ®Êu. ViÖc tiªu thæ kh¸ng chiÕn tiÕp tôc ®îc ®Èy m¹nh. HÇu hÕt çc ®êng giao th«ng lín, çc cÇu cèng, thÞ trÊn quan träng ®Òu bÞ ph¸ ho¹i. ViÖc rµo lµng kh¸ng chiÕn tuy cßn kh¸c nhau vÒ quy m«, h×nh thøc, song thùc chÊt ®· thóc ®Èy phong trµo toµn d©n ®¸nh giÆc lªn mét bíc míi.

MÆc dï trong ®iÒu kiÖn thêi chiÕn cùc kú khã kh¨n, §¶ng bé vµ chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng vÉn ch¨m lo båi dìng søc d©n, tiÕp tôc thùc hiÖn chÝnh s¸ch kinh tÕ cña chÝnh phñ nh thùc hiÖn gi¶m t«, gi¶m tøc, t¹m giao, t¹m cÊp ruéng ®Êt cña viÖt gian cho nh÷ng hé n«ng d©n kh«ng cã ruéng hoÆc thiÕu ruéng ®Êt ®Ó cµy cÊy. Tõ phong trµo thi ®ua ¸i quèc, §¶ng bé ®· ph¸t ®éng phong trµo t¨ng gia s¶n xuÊt, thùc hiÖn kinh tÕ tù tóc tù cÊp. Hai vô lóa chiªm - mïa n¨m 1948 ®Òu kh¸ tèt, b×nh qu©n mçi mÉu thu ho¹ch 6 t¹ mét vô, ®a tæng s¶n lîng n¨m 1948 lªn 227.000 tÊn thãc (n¨m 1947 lµ 222.000 tÊn). S¶n xuÊt muèi còng ®îc më mang thªm. S¶n lîng muèi t¨ng t¬ng ®èi nhanh, ®¸p øng yªu cÇu lín cña kh¸ng chiÕn.

C«ng nghiÖp vµ thñ c«ng nghiÖp còng ®îc ®Èy m¹nh nh çc nghÒ kÐo sîi, dÖt v¶i, dÖt lôa ë Vô B¶n, H¶i HËu, NghÜa Hng,

433

nghÒ lµm giÊy, thuû tinh, thuéc da, ®óc gang, ®ång, lµm ngßi bót ë ý yªn, H¶i HËu, Trùc Ninh, ®· s¶n xuÊt ®îc nhiÒu mÆt hµng ®¸p øng yªu cÇu vÒ ®êi sèng, sinh ho¹t vµ häc tËp cña nh©n d©n, phôc vô cho s¶n xuÊt vµ chiÕn ®Êu. Trong khãi löa chiÕn tranh phong trµo b×nh d©n häc vô tiÕp tôc ph¸t triÓn m¹nh. §Õn th¸ng 10-1949, toµn tØnh ®· cã 250.908 ngêi tho¸t n¹n mï ch÷. Çc huyÖn ý Yªn, Vô B¶n, H¶i HËu ®· thanh to¸n ®îc 80% sè ngêi mï ch÷. NÒn gi¸o dôc phæ th«ng ®îc chó träng chØ ®¹o, t¹o ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn. Toµn tØnh cã 341 trêng tiÓu häc víi 16.789 häc sinh. Ngoµi trêng trung häc NguyÔn KhuyÕn ®· cã thªm 6 trêng t thôc: NguyÔn Trêng Té, Nam H¶i (H¶i HËu); Néi Hoµng, TrÝ Thµnh, Trung häc ý yªn (ý yªn); Quang Trung (Xu©n Trêng). §¶ng bé cßn ph¸t ®éng ®Êu tranh chèng v¨n ho¸ n« dÞch, ®åi truþ cña ®Þch trong vïng t¹m chiÕm vµ ®Èy m¹nh cuéc vËn ®éng x©y dùng ®êi sèng míi ë vïng ®Þch cha kiÓm so¸t.

Ngµnh y tÕ vÉn duy tr× tèt ho¹t ®éng kh¸m, ch÷a bÖnh cho nh©n d©n vµ bé ®éi. N¨m 1948, tØnh ®· thµnh lËp çc ban y tÕ x·, 8 tr¹m cøu th¬ng, 30 nhµ hé sinh (®· ®ì cho 2.384 s¶n phô). Çc huyÖn ®Òu cã phßng ph¸t thuèc, ®· ph¸t thuèc cho hµng v¹n ngêi bÖnh; hµng n¨m tiªm chñng ®Ëu cho nh©n d©n. BÖnh viÖn D©n y cña tØnh ®îc chia lµm hai ph©n viÖn phôc vô nh©n d©n. Ph©n viÖn ë phÝa B¾c tØnh gåm 1 b¸c sÜ, 6 y t¸, 6 hé lý; ph©n viÖn ë phÝa nam gåm 1 y sÜ, 10 y t¸, 10 hé lý. N¨m 1948 bÖnh viÖn ®· ch÷a cho 1.740 ngêi bÖnh.

Nh÷ng kÕt qu¶ trªn ®· lµm cho ®êi sèng kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi cña nh©n d©n trong tØnh ®îc c¶i thiÖn tõng bíc trong qu¸ tr×nh kh¸ng chiÕn vµ kiÕn quèc, ®éng viªn mäi ngêi h¨ng h¸i, s¶n xuÊt vµ phôc vô chiÕn ®Êu.

4. Tõng bíc ph¸t triÓn lùc lîng, chèng ®Þch më réng chiÕm ®ãng, gi¶i phãng quª h¬ng (10/1949 - 7/1954)

Th¾ng lîi cña çch m¹ng ViÖt Nam cïng víi nh÷ng th¾ng lîi cña qu©n d©n Lµo, C¨mpuchia trªn chiÕn trêng §«ng D¬ng trong nh÷ng n¨m 1949 ®· ®Æt qu©n x©m lîc Ph¸p ngµy cµng sa lÇy, ®Õ quèc Mü cµng can thiÖp s©u vµo chiÕn tranh ViÖt Nam.

434

§Ó xoay chuyÓn t×nh thÕ, tõ ngµy 13 - 5 - 1949, ChÝnh phñ Ph¸p cö tíng R¬ve (Revers), tæng tham mu trëng qu©n ®éi Ph¸p cïng 6 nghÞ sÜ Quèc héi Ph¸p sang nghiªn cøu t×nh h×nh §«ng D-¬ng vµ ®Æt ra mét kÕ ho¹ch míi mang tªn kÕ ho¹ch R¬ve víi néi dung c¬ b¶n lµ: Më réng ph¹m vi chiÕm ®ãng ®ång b»ng vµ trung du B¾c bé; phong to¶ biªn giíi ViÖt - Trung; t¨ng cêng x©y dùng lùc lîng c¬ ®éng cµn quÐt; më nh÷ng ®ît tiÕn c«ng lín; cñng cè, ®Ò cao nguþ quyÒn lµm c«ng cô tiÕp tôc thùc hiÖn chÝnh s¸ch "dïng ngêi ViÖt, ®¸nh ngêi ViÖt".

Trong ©m mu më réng ph¹m vi chiÕm ®ãng ®ång b»ng B¾c Bé, ®Þch ®· chän 6 huyÖn phÝa nam Nam §Þnh lµm mét trong nh÷ng ®iÓm ®ét ph¸, v× ®©y lµ vïng ®Êt ph× nhiªu, d©n c ®«ng ®óc, l¹i lµ vïng cã ®ång bµo theo ®¹o Thiªn Chóa nhiÒu nhÊt ë miÒn duyªn h¶i B¾c Bé, thuéc gi¸o héi ®Þa phËn Bïi Chu, xung quanh cã biÓn §«ng, s«ng Hång, s«ng §µo, s«ng §¸y bao bäc, thuËn tiÖn cho ®Þch dïng thuû qu©n lôc chiÕn tiÕn c«ng chiÕm ®ãng.

Trung tuÇn th¸ng 10-1949, ®Þch tËp trung ba binh ®oµn c¬ ®éng më cuéc hµnh qu©n ¡ngt¬raxit (Angtheracile), thùc hiÖn kÕ ho¹ch R¬ve. Ngµy 18-10-1949 ®Þch cho 6 tµu chiÕn, 2 ca n« chë 2 tiÓu ®oµn theo s«ng Hång ®æ qu©n lªn H¹c Ch©u, Liªu §«ng (Xu©n Trêng) ®¸nh chiÕm Hµnh ThiÖn, Bïi Chu (n¬i cã toµ gi¸m môc). Ngay lËp tøc, bän ph¶n ®éng ë khu vùc nµy - chñ yÕu lµ bän ph¶n ®éng trong gi¸o phËn Bïi Chu - ®îc trang bÞ vò khÝ, më réng chiÕm ®ãng, h×nh thµnh mét vµnh ®ai an toµn b¶o vÖ sµo huyÖt Bïi Chu. Sau ®ã, ®Þch dïng lùc lîng lín tiÕp tôc ®¸nh chiÕm çc huyÖn Giao Thuû, NghÜa Hng, H¶i HËu, Trùc Ninh, Nam Trùc.

KÌm theo nh÷ng hµnh ®éng qu©n sù, ®Þch cßn sö dông nh÷ng thñ ®o¹n chÝnh trÞ rÊt th©m ®éc, cÊu kÕt víi bän cÇm ®Çu ph¶n ®éng trong gi¸o héi Thiªn Chóa ®Ó bän nµy ®Æc lùc tiÕp tay cho chóng. §îc giÆc Ph¸p cÊp sóng èng, mét sè tªn thÇy tu ph¶n ®éng ®· kho¸c ¸o nhµ binh, ®eo lon sÜ quan, chØ huy vÖ sÜ cïng giÆc Ph¸p ®i cµn quÐt, triÖt ph¸ çc c¬ së kh¸ng chiÕn, c-íp bãc çc h¬ng th«n, g©y nªn nh÷ng téi ¸c hÕt søc d· man.173

173 Th¸ng 4 n¨m 1947 chóng ®· ph¸i Hoµng Quúnh, mét thÇy tu ph¶n ®éng tõ Ph¸t DiÖm vÒ Bïi Chu lËp ra Thanh niªn C«ng gi¸o diÖt céng, ®iªn cuång tuyªn truyÒn chèng céng trong gi¸o d©n. Hoµng Quúnh cßn cho b¸n TÝn phiÕu chèng céng, quyªn gãp tiÒn cña ®Ó lËp ra mét ®éi vò trang chèng çch m¹ng mang tªn Tù vÖ C«ng gi¸o. Bän nµy ®· trùc tiÕp tham gia cµn quÐt, v©y b¾t, tra kh¶o çn bé, khñng bè nh©n d©n, kh¬i s©u thªm m©u thuÉn l¬ng - gi¸o.

435

Do cha lêng hÕt ®îc møc ®é ®¸nh ph¸ ¸c liÖt cña ®Þch vµ cßn chñ quan cho lµ ®Þch chØ ®¸nh th¨m dß råi rót nªn ta cha tÝch cùc chñ ®éng ®Ò phßng chiÕn ®Êu. V× vËy, trong vßng cha ®Çy hai th¸ng, ®Þch ®· ®¸nh chiÕm hÇu hÕt çc huyÖn phÝa Nam tØnh, dùng tÒ, ®ãng bèt, khèng chÕ lùc lîng kh¸ng chiÕn. Tõ ®©y, nh©n d©n 6 huyÖn phÝa Nam bíc vµo thêi kú "hai n¨m, bèn th¸ng" ®Çy ®au th¬ng vµ uÊt hËn.

Tríc t×nh h×nh ®ã, díi sù l·nh ®¹o cña Trung ¬ng §¶ng vµ Liªn khu uû III tØnh uû Nam §Þnh ®· chØ ®¹o çc ®Þa ph¬ng nghiªm tóc rót kinh nghiÖm, söa ch÷a sai lÇm, khuyÕt ®iÓm; ®Ò ra çc ph¬ng ¸n cñng cè, x©y dùng lùc lîng vµ t¸c chiÕn phï hîp víi yªu cÇu, nhiÖm vô míi. Çc ®¶ng bé kÞp thêi uèn n¾m nh÷ng nhËn thøc kh«ng ®óng ®¾n, cö çn bé trë vÒ c¬ së b¸m ®Êt, b¸m d©n, x©y dùng l¹i phong trµo, tõng bíc lµm râ ©m mu lîi dông t«n gi¸o, chia rÏ l¬ng - gi¸o cña kÎ thï; cñng cè ph¸t triÓn lùc lîng vò trang ®Þa ph¬ng, d©n qu©n du kÝch, lµm nßng cèt cho phong trµo toµn d©n ®¸nh giÆc ë ®Þa ph¬ng.

Cuèi th¸ng 4 n¨m 1951, t¹i c¨n cø ®Þa ViÖt B¾c, theo chñ tr-¬ng cña §¶ng, Bé Tæng t lÖnh më héi nghÞ tæng kÕt kinh nghiÖm chiÕn dÞch Hoµng Hoa Th¸m vµ ra quyÕt ®Þnh më chiÕn dÞch Quang Trung (tøc chiÕn dÞch Hµ-Nam-Ninh) nh»m tiªu diÖt mét bé phËn quan träng sinh lùc cña ®Þch, ph¸ mét m¶ng nguþ qu©n nguþ quyÒn, t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc phôc håi c¬ së, ph¸t triÓn du kÝch chiÕn tranh vµ b¶o vÖ tµi s¶n, tÝnh m¹ng, mïa mµng cña nh©n d©n.

§¶ng uû MÆt trËn vµ Bé chØ huy ®· x¸c ®Þnh híng chÝnh cña chiÕn dÞch lµ Ninh B×nh sÏ do §¹i ®oµn 304 vµ 308 ®¶m nhiÖm. Híng quan träng lµ Hµ Nam do §¹i ®oµn 320 ®¶m nhiÖm. Híng ho¹t ®éng phèi hîp lµ Nam §Þnh. §ªm 28, r¹ng ngµy 29-5-1951, ®îc bé ®éi ®Þa ph¬ng vµ d©n qu©n du kÝch dÉn ®êng, ®¹i ®oµn 308 ®· næ sóng tiÕn c«ng cø ®iÓm §¹i Phong vµ Non N-íc ë thÞ x· Ninh B×nh më mµn chiÕn dÞch.

T¹i híng Nam §Þnh, nh÷ng ngµy ®Çu chiÕn dÞch, tinh thÇn nguþ qu©n, nguþ quyÒn hoang mang, dao ®éng. Mét sè tªn ®¶o ngò hoÆc ra hµng ta. 200 vÖ sÜ ë Bïi Chu ®Êu tranh víi chØ huy ®ßi vÒ nhµ. 20 lÝnh nguþ ë thµnh phè Nam §Þnh ®ßi gi¶i ngò. Bän chØ huy hèt ho¶ng véi ®iÒu 5 tiÓu ®oµn øng chiÕn vÒ phÝa b¾c Nam §Þnh b¶o vÖ phßng tuyÕn s«ng §¸y. Thay cho nh÷ng cuéc cµn quÐt, sôc s¹o, chóng ®iªn cuång nÐm bom, b¾n ph¸ çc

436

th«n xãm nghi cã bé ®éi, ®ång thêi ®iÒu qu©n nghi binh ®¸nh l¹c híng qu©n ta.

Võa ®¸nh ®Þch, võa rót kinh nghiÖm, kh¾c phôc nh÷ng khã kh¨n, yÕu kÐm, Thêng vô tØnh uû Nam §Þnh x¸c ®Þnh quyÕt t©m xèc m¹nh phong trµo, b¾t kÞp thêi c¬, ®Æt lªn hµng ®Çu c«ng t¸c khuyÕch tr¬ng th¾ng lîi s©u réng trong quÇn chóng cïng víi viÖc ph¸ r· nguþ quyÒn cña ®Þch; tËp trung 2/3 sè çn bé thµnh lËp nh÷ng ®éi tuyªn truyÒn vò trang; chØ ®¹o çn bé, ®¶ng viªn ph¶i b¸m ®Êt, b¸m d©n. §Þch m¹nh ta luån tr¸nh, ®Þch ®i ta trë l¹i, kiªn tr× gian khæ t¹o mäi ®iÒu kiÖn ®Ó ho¹t ®éng bÝ mËt vµ chuÈn bÞ mäi mÆt chèng ®Þch khñng bè. MÆc dï lóc nµy, qu©n øng chiÕn cña ®Þch cßn cha rót, vô chiªm ®ang thu ho¹ch, c¬ së cña ta cha æn ®Þnh, nhng tØnh uû vÉn chñ tr¬ng quyÕt t©m ®Èy m¹nh viÖc ph¸ nguþ quyÒn c¬ së cña ®Þch; quy ®Þnh tr¸ch nhiÖm tù lùc cho x· bé, bé ®éi vµ c«ng an. CÊp trªn chØ hç trî trong trêng hîp cÇn thiÕt.

§îc x¸c ®Þnh t tëng quyÕt t©m b¸m ®Êt, b¸m d©n, nh©n lóc ®Þch lóng tóng, çn bé, ®¶ng viªn, lùc lîng vò trang vµ b¸n vò trang ®· luån trë l¹i ®Þa ph¬ng ho¹t ®éng. ë çc huyÖn phÝa Nam, nhiÒu c¬ së tr¶i qua mét thêi gian kh«i phôc, cñng cè ®· dÇn dÇn v÷ng vµng. §Ó lµm ®µ cho quÇn chóng vïng dËy, c«ng an vµ bé ®éi ®Þa ph¬ng dòng c¶m, mu trÝ luån s©u ®ét kÝch vÞ trÝ Tø Trïng (H¶i HËu), b¾n bÞ th¬ng nÆng tªn cha cè ph¶n ®éng Vò §øc Kh©m,174 sau ®ã chÆn viÖn th¾ng lîi ë Chî Míi. §ã lµ mét ®ßn bÊt ngê quËt m¹nh vµo vïng sau lng ®Þch, lµm cho hµng ngò tay sai ®· hoang mang, rung ®éng m¹nh. Nh©n ®µ ®ã, çc chi bé c¬ së ®· kÞp thêi ph¸t ®éng quÇn chóng vïng dËy ®Êu tranh lµm ¸p lùc cho viÖc ph¸ nguþ quyÒn c¬ së. TÝnh chung ba huyÖn H¶i HËu, Xu©n Trêng, NghÜa Hng ta ®· thuyÕt phôc ®îc 68 ban tÒ, bëi vËy míi cã ®iÒu kiÖn vµo vïng ®Þch "T¹m chiÕm s©u", ch¾p nèi l¹i mét sè chi bé ë NghÜa Hng l©u nay vÉn bÞ mÊt liªn l¹c, kh«i phôc ®îc nhiÒu c¬ së vïng Thiªn Chóa gi¸o khã kh¨n nhÊt nh Xu©n L¹c, Lôc Thuû, Trêng Trung Linh (Xu©n Trêng) vµ Phó Ninh- T©n Khai (Giao Thuû).

ë çc huyÖn Vô B¶n, ý Yªn tuy cã khã kh¨n h¬n, nhng còng ®· gi¶i t¸n hÇu hÕt çc ban tÒ ®Þch võa lËp l¹i.

174 Vò §øc Kh©m lµ mét trong nh÷ng cha cè ph¶n ®éng nhÊt ë Nam §Þnh, ®· trùc tiÕp tham gia chØ huy nhiÒu cuéc cµn quÐt, v©y b¾t vµ tra tÊn d· man çn bé kh¸ng chiÕn, giÕt tíi 400 çn bé kh¸ng chiÕn. (Xem: Ban ChÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh, s®d, tr. 288).

437

B»ng sù kiªn tr×, vît mäi gian khæ, hy sinh, qu©n d©n ta ®· tõng bíc chiÕn ®Êu giµnh giËt víi ®Þch tõng vïng ®Êt, lµm thÊt b¹i ©m mu chia rÏ l¬ng - gi¸o cña kÎ thï, giµnh l¹i thÕ chñ ®éng. Díi sù l·nh ®¹o trùc tiÕp cña khu uû III, vµ sù nç lùc vît bËc cña qu©n d©n ®Þa ph¬ng, ta ®· më ®îc khu du kÝch vµ khu c¨n cø du kÝch réng lín, nèi liªn khu A, B Mü Léc, Vô B¶n vµ B¾c ý yªn xuèng Nam Trùc, Trùc Ninh, qua miÒn Trung, miÒn H¹ NghÜa Hng, ®Õn H¶i HËu, Nam Xu©n Trêng vµ Giao Thuû. C¶ bé ®éi chñ lùc vµ qu©n d©n ®Þa ph¬ng ®· diÖt vµ bøc rót 40 vÞ trÝ ¢u - Phi vµ b¶o chÝnh ®oµn, 87 bèt dâng vò trang (trong sè 103 bèt toµn tØnh). Riªng bé ®éi ®Þa ph¬ng vµ d©n qu©n du kÝch ®· diÖt gÇn 800 tªn, thu 236 sóng trêng, 15 tiÓu liªn, 6 trung liªn, 1 ®¹i liªn, gÇn 4 tÊn ®¹n dîc vµ nhiÒu qu©n trang, qu©n dông. Vïng t¹m chiÕm bÞ thu hÑp l¹i xung quanh thµnh phè Nam §Þnh vµ thÞ x· Bïi Chu víi b¸n kÝnh tõ 5 - 10km; mét phÇn ven s«ng §¸y vµ mét sè ®êng giao th«ng huyÕt m¹ch sè 10, 21. KÓ tõ ®©y ®· chÊm døt thêi kú ®en tèi "Hai n¨m, bèn th¸ng" (10-1949 ®Õn 2-1952). §ã lµ mét th¾ng lîi to lín cña qu©n d©n Nam §Þnh.

Ngµy 23-2-1952, ®Þch bá Hoµ B×nh rót ch¹y. Cïng víi thÊt b¹i ë Hoµ B×nh, viÖc b×nh ®Þnh cña ®Þch trong n¨m 1951 bÞ ph¸ vì. ¢m mu cña tíng §êl¸t §ê T¸txinhi ®Þnh giµnh l¹i thÕ chñ ®éng tiÕn c«ng trªn chiÕn trêng B¾c bé kh«ng ®¹t ®îc... T×nh thÕ ®ã buéc ®Þch ph¶i lµm l¹i c«ng viÖc "b×nh ®Þnh" mµ chóng ®· thùc hiÖn mét phÇn trong n¨m 1951. Chóng l¹i mang qu©n chñ lùc vÒ cµn quÐt ®ång b»ng, nh»m tiªu diÖt bé ®éi chñ lùc cña ta, khñng bè nh©n d©n, v¬ vÐt tµi s¶n, b¾t thanh niªn bæ xung qu©n sè thiÕu hôt, dùng l¹i bé m¸y nguþ quyÒn.

Tõ gi÷a n¨m 1952, ngoµi viÖc thêng xuyªn tæ chøc cµn quÐt cì ®¹i ®éi, tiÓu ®oµn thùc hiÖn ©m mu lÊn chiÕm, b×nh ®Þnh, ®Þch cßn tæ chøc nhiÒu cuéc hµnh qu©n quy m« lín, dµi ngµy víi cêng ®é v« cïng ¸c liÖt trªn ®Þa bµn Nam §Þnh. §ã lµ cuéc cµn lÊy tªn Bêr«tanh¬ (Bretagne) vµo çc khu du kÝch phÝa nam tØnh trong th¸ng 11, th¸ng 12 n¨m 1952. Thùc d©n Ph¸p ®· huy ®éng 21 tiÓu ®oµn thuéc 5 binh ®oµn c¬ ®éng, 50 khÈu ph¸o lín, 550 xe c¬ giíi çc lo¹i, 22 m¸y bay, 8 tµu chiÕn, cµn quÐt liªn tiÕp vµo çc huyÖn phÝa nam tØnh.

Tõ 28-5 ®Õn 27- 7 - 1953 ®Þch cho 7 tiÓu ®oµn lÝnh Ph¸p vµ nguþ qu©n phèi hîp víi lùc lîng tÒ, dâng ®Þa ph¬ng cµn quÐt, cíp ph¸ huyÖn Giao Thuû, ®èt ch¸y trªn 1.000 tÊn thãc, b¾n chÕt 400 tr©u bß, b¾t gÇn 1.000 thanh niªn, cÊm kh«ng cho d©n cµy

438

cÊy xung quanh vÞ trÝ, ®a gi¸o d©n ®i cíp cña l¬ng d©n nh»m g©y l¹i t×nh tr¹ng l¬ng gi¸o xung ®ét nh håi cuèi n¨m 1949. Tõ 31 - 7 ®Õn 21 - 8 - 1953 chóng l¹i tËp trung 13 tiÓu ®oµn bé binh, 5 tµu chiÕn, 21 can« më trËn cµn mang tªn Tarangte®¬ vµo H¶i HËu, NghÜa Hng. Tõ çc chèt, ®Þch to¶ ra tµn ph¸ çc th«n xãm, b¾t 5.000 thanh niªn, lËp thªm 3 tiÓu ®oµn "khinh qu©n". Chóng khñng bè mét çch khèc liÖt ë ngay nh÷ng n¬i tËp trung ®ång bµo theo ®¹o Thiªn Chóa. §iÓn h×nh nh vô ®Þch b¾n mét lóc 40 thanh niªn ë V¨n Gi¸o (NghÜa Hng), tµn s¸t 17 ngêi lµ c¬ së kh¸ng chiÕn ë Tang §iÒn (H¶i HËu) hßng uy hiÕp tinh thÇn yªu níc cña gi¸o d©n. Cuèi th¸ng 11 - 1953 thùc d©n Ph¸p l¹i ®a vÒ 4 binh ®oµn c¬ ®éng, 4 tiÓu ®oµn "khinh qu©n", trªn 300 xe c¬ giíi më cuéc cµn Bid«ng vµo 4 huyÖn: H¶i HËu, NghÜa Hng, Nam Trùc, Trùc Ninh...

MÆc dï lùc lîng kh«ng c©n søc, qu©n vµ d©n trong tØnh vÉn kiªn cêng chiÕn ®Êu ®Ó b¶o vÖ khu du kÝch, chèng ®Þch b×nh ®Þnh, tranh thñ mäi ®iÒu kiÖn cã thÓ tËp hîp çc lùc lîng quÇn chóng, ®Èy m¹nh chiÕn tranh nh©n d©n, gi¶i phãng ®Êt ®ai, thu hÑp vïng chiÕm ®ãng cña chóng; phèi hîp víi bé ®éi chñ lùc chÆn ®¸nh ®Þch cµn quÐt lµm cho ®Þch tæn thÊt nÆng nÒ vÒ sinh lùc vµ ph¬ng tiÖn chiÕn tranh, nh trËn tËp kÝch tr¹i huÊn luyÖn V¹n B¶o ë thµnh phè Nam §Þnh ngµy 28-4-1953, diÖt gän 1 tiÓu ®oµn, b¾t 500 tªn ®Þch. TrËn tËp kÝch ®Þch ë §ç X¸ (Nam Trùc) th¸ng 7 - 1953 tiªu diÖt 160 tªn trong ®ã cã tªn thiÕu tíng GilÝt (Gilles), chØ huy cuéc cµn.175 Næi lªn trong thêi gian nµy lµ nh÷ng ®éi du kÝch ë vïng Thiªn Chóa gi¸o ®· trëng thµnh nhanh chãng, dòng c¶m ®¸nh ®Þch lËp nhiÒu thµnh tÝch xuÊt s¾c: Du kÝch x· H¶i Xu©n (H¶i HËu) trong mét ngµy ®¸nh 13 trËn; Du kÝch x· Hång Phong (NghÜa Hng) ®éc lËp t¸c chiÕn ®¸nh ®Þch cµn quÐt vµo x·, diÖt mét ®¹i ®éi vµ b¾t sèng mét sè tªn... V× vËy bé m¸y nguþ quyÒn vµ hÖ thèng tÒ dâng cña ®Þch bÞ ph¸ tõng m¶ng. Khu du kÝch vµ c¨n cø du kÝch réng lín ë ®Þa ph¬ng ®îc gi÷ v÷ng vµ ph¸t triÓn lùc lîng vò trang ®Þa ph¬ng trëng thµnh. C¬ së kh¸ng chiÕn ë nhiÒu n¬i, kÓ c¶ vïng tËp trung ®ång bµo theo ®¹o Thiªn Chóa còng ®îc cñng cè vµ ph¸t triÓn.

175 Trong trËn chiÕn ®Êu chèng cuéc cµn Bid«ng ta ®· ®¸nh ®Þch 182 trËn lín nhá, diÖt gÇn 1.000 tªn, h¹ mét m¸y bay, ph¸ huû 12 xe c¬ giíi, tËp kÝch khu B¾c TÕ ®¸nh ta 1 tiÓu ®oµn, diÖt 1 ®¹i héi ®Þch, thu gÇn 200 sóng

439

Nh vËy, bíc vµo chiÕn cuéc §«ng - Xu©n 1953 - 1954 qu©n d©n Nam §Þnh ®· t¹o ®îc thÕ vµ lùc míi cho cuéc kh¸ng chiÕn ®ang bíc vµo giai ®o¹n quyÕt liÖt nhÊt.

Tíi tríc chiÕn dÞch lÞch sö §iÖn Biªn Phñ, qu©n d©n Nam §Þnh ®· cã bíc trëng thµnh nhanh chãng. Sù phèi hîp gi÷a ba thø qu©n ngµy cµng nhÞp nhµng, cµng ®¸nh cµng m¹nh, lµm cho ®Þch ph¶i lïi vµo thÕ bÞ bao v©y uy hiÕp nghiªm träng. §¸ng chó ý lµ lùc lîng du kÝch ë çc ®Þa ph¬ng, trong ®ã cã nhiÒu ®éi du kÝch vïng Thiªn Chóa gi¸o ph¸t triÓn m¹nh c¶ vÒ sè lîng, trang bÞ vµ kh¶ n¨ng ®éc lËp t¸c chiÕn tiªu biÓu nh du kÝch x· Hång Phong (NghÜa Hng) ®· ®¸nh trªn 100 trËn.176 Theo thèng kª cha ®Çy ®ñ, thêi gian nµy qu©n d©n Nam §Þnh ®· ®¸nh ®Þch gÇn 1.600 trËn, tiªu diÖt 9.000 tªn ®Þch, ph¸ huû 76 xe c¬ giíi, b¾n ch¸y 2 m¸y bay, 8 tµu chiÕn, thu gÇn 1.000 sóng vµ nhiÒu qu©n trang, qu©n dông kh¸c.177

Võa tæ chøc toµn d©n chèng cµn, §¶ng bé Nam §Þnh võa chó ý ph¸t ®éng quÇn chóng ph¸ hoang, ®Èy m¹nh s¶n xuÊt vµ tiÕt kiÖm. ChÝnh quyÒn çc ®Þa ph¬ng ®· quyªn gãp ®îc h¬n 1.000 tÊn thãc cøu ®ãi lóc gi¸p h¹t, t¹m giao, t¹m cÊp hµng ngµn mÉu ruéng cho n«ng d©n nghÌo cµy cÊy; chØ ®¹o tÝch cùc thi hµnh chÝnh s¸ch gi¶m t«, ®em l¹i quyÒn lîi chÝnh ®¸ng cho ngêi n«ng d©n. Trong khãi löa chiÕn tranh ¸c liÖt, chóng ta vÉn cè g¾ng duy tr× çc ho¹t ®éng y tÕ, gi¸o dôc, ch¨m lo søc khoÎ cho nh©n d©n vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho hµng ngµn em häc sinh tíi líp. PhÊn khëi tríc nh÷ng quyÒn lîi do çch m¹ng ®em l¹i, n«ng d©n gi¸o còng nh l¬ng h¨ng h¸i tham gia s¶n xuÊt, chiÕn ®Êu vµ thùc hiÖn nghÜa vô ®ãng gãp thuÕ n«ng nghiÖp. V× vËy ®Þa ph¬ng ®· cã thãc dù tr÷ nu«i çn bé, bé ®éi kh¸ng chiÕn vµ cung cÊp cho chiÕn trêng.

Tõ n¨m 1953, phong trµo thanh niªn xung phong tßng qu©n ph¸t triÓn s«i næi, ®Òu kh¾p ë çc th«n x·. NhiÒu thanh niªn ë thµnh thÞ ra vïng c¨n cø nép ®¬n tßng qu©n. NhiÒu ®Þa ph¬ng ®· vît chØ tiªu giao qu©n vµ tæ chøc chu ®¸o cho con em ra chiÕn trêng ®¸nh giÆc. ViÖc ®ãng gãp søc cña, chi viÖn cho chiÕn trêng §iÖn Biªn Phñ còng bõng lªn, s«i næi, trªn nhiÒu mÆt. Vô chiªm xu©n 1954, toµn tØnh ®· cÊy thªm ®îc 3.529 mÉu ruéng; ®ãng ®îc 9.348 tÊn thãc thuÕ n«ng nghiÖp, ®¹t 80% møc

176 §Õn ®Çu n¨m 1954 lùc lîng du kÝch Nam §Þnh íc tÝnh cã kho¶ng 11.000 ngêi.177 Theo: Ban ChÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh, s®d, tr. 368.

440

huy ®éng c¶ n¨m vµ vît møc chØ tiªu Liªn khu giao, kÞp thêi chi viÖn l¬ng thùc cho tiÒn tuyÕn. Cïng víi qu©n d©n çc tØnh phÝa B¾c, hµng v¹n d©n c«ng Nam §Þnh tÊp nËp thå l¬ng, t¶i ®¹n ra phÝa tríc. Víi khÈu hiÖu "TÊt c¶ cho §iÖn Biªn Phñ chiÕn th¾ng!", nh©n d©n Nam §Þnh ®· huy ®éng hµng ngµn tÊn g¹o, hµng tr¨m kilogram ®Ëu, l¹c, võng, hµng ngµn b¸nh thuèc lµo. hµng ngµn kilogram muèi, ç, t«m kh« göi tíi çc chiÕn sÜ. §ã lµ nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ cña lßng yªu níc, cña tinh thÇn tÊt c¶ v× kh¸ng chiÕn, tÊt c¶ v× chiÕn th¾ng §iÖn Biªn Phñ, cña qu©n d©n Nam §Þnh.

Ngµy 7-5-1954, l¸ cê ®á sao vµng cña ta phÇn phËt bay trªn nãc hÇm tíng §ê Çtt¬ri (De Catries) ®¸nh dÊu thÊt b¹i hoµn toµn cña qu©n ®éi Ph¸p ë chiÕn trêng §iÖn Biªn Phñ .

ChiÕn th¾ng §iÖn Biªn Phñ ®· gi¸ng ®ßn quyÕt ®Þnh vµo ý ®å x©m lîc cña ®Õ quèc Ph¸p vµ cã t¸c dông quyÕt ®Þnh thóc ®Èy sù tiÕn triÓn cña Héi nghÞ Gi¬-ne-v¬ bµn vÒ lËp l¹i hoµ b×nh ë ViÖt Nam.

Trªn ®µ th¾ng lîi, ®ªm ngµy 25 - 5 - 1954, bé ®éi chñ lùc ®· phèi hîp víi bé ®éi ®Þa ph¬ng tiªu diÖt hoµn toµn vÞ trÝ Thøc Ho¸ (Giao Thuû) b¾t 650 tªn, thu toµn bé vò khÝ, qu©n trang, qu©n dông. Ngµy 4 - 6 - 1954, qu©n ta tiÕp tôc tiÕn c«ng tiªu diÖt vÞ trÝ §«ng Biªn (H¶i HËu). Sau 12 giê chiÕn ®Êu ta ®· giµnh th¾ng lîi, tiªu diÖt mét sè tªn, b¾t sèng 500 tªn.

ChiÕn th¾ng nµy ®· ®Ëp tan m¾t xÝch cuèi cïng cña vµnh ®ai cø ®iÓm phßng vÖ vïng Duyªn H¶i - Nam §Þnh, buéc chóng ph¶i rót bá mét lo¹t vÞ trÝ kh¸c. Víi quyÕt t©m giµnh th¾ng lîi trong chiÕn dÞch §«ng - Xu©n, trong vßng nöa ®Çu n¨m 1954, bé ®éi ®Þa ph¬ng vµ d©n qu©n du kÝch Nam §Þnh ®· ®¸nh trªn 1.600 trËn (trong ®ã du kÝch ®¸nh 800 trËn) diÖt vµ lµm bÞ th-¬ng trªn 3000 tªn, thu hµng tr¨m sóng çc lo¹i, ph¸ huû gÇn 100 xe c¬ giíi. Th¾ng lîi ®ã gãp phÇn tiªu diÖt mét bé phËn sinh lùc cña ®Þch, kiÒm chÕ, giam ch©n ®Þch ë ®ång b»ng, t¹o ®iÒu kiÖn t¸c chiÕn thuËn lîi cho qu©n vµ d©n ta ë chiÕn trêng chÝnh. Víi ®Ønh cao lµ chiÕn th¾ng §«ng Biªn, Thøc Ho¸, chóng ta ®· gãp phÇn ®Ëp tan ý ®å chiÕm ®ãng ®ång b»ng B¾c Bé cña ®Þch. Do ®ã, trong khi héi nghÞ Gi¬-ne-v¬ cha kÕt thóc, th× trung tuÇn th¸ng 6 ®Þch ®· rôc rÞch rót khái Nam §Þnh. Vµ ®Õn 9 giê ngµy 1-7-1954 thùc d©n Ph¸p ®· rót toµn bé çc vÞ trÝ cßn l¹i (theo lèi cuèn chiÕu) ë Ng« §ång, Hµnh ThiÖn, Bïi Chu, L¹c QuÇn, Cæ LÔ vµ cuèi cïng lµ thµnh phè Nam §Þnh.

441

Cuéc ®Êu tranh b¶o vÖ chÝnh quyÒn cßn non trÎ vµ kh¸ng chiÕn trêng kú chèng thùc d©n Ph¸p x©m lîc cña d©n téc ta nãi chung vµ nh©n d©n Nam §Þnh nãi riªng ®· giµnh th¾ng lîi vÎ vang.

Trong qu¸ tr×nh chØ ®¹o kh¸ng chiÕn, tuy cã mét sè h¹n chÕ, vÊp v¸p, thËm chÝ cã sai lÇm, song thµnh qu¶ mµ qu©n d©n Nam §Þnh ®¹t ®îc lµ c¬ b¶n vµ rÊt to lín. Th¾ng lîi ®ã chÝnh lµ kÕt qu¶ cña sù phÊn ®Êu kh«ng mÖt mái, cña tinh thÇn vµ kh¶ n¨ng çch m¹ng cña §¶ng bé vµ qu©n d©n trong tØnh. Th¾ng lîi cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p x©m lîc ë Nam §Þnh n»m trong th¾ng lîi chung cña toµn d©n téc trong cuéc trêng chinh vÜ ®¹i díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng vµ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh. Ngoµi nh÷ng nguyªn nh©n chung, nh×n tõ gãc ®é ®Þa ph¬ng th× ®©y tríc hÕt lµ th¾ng lîi cña khèi ®oµn kÕt toµn d©n, gi¸o còng nh l¬ng, c«ng nh©n, n«ng d©n vµ mäi tÇng líp nh©n d©n giµu lßng yªu níc, quyÕt t©m ph¸t huy cao ®é hµo khÝ §«ng A giÕt giÆc, b¶o vÖ quª h¬ng, nßi gièng.

Víi nh÷ng thµnh c«ng ®· ®¹t ®îc, nh÷ng kinh nghiÖm vµ c¶ thö th¸ch t«i luyÖn trong chiÕn tranh çch m¹ng, §¶ng bé vµ qu©n d©n trong tØnh cµng thªm v÷ng tin cïng c¶ níc bíc vµo mét thêi kú míi cña lÞch sö d©n téc.

II. Kh«i phôc kinh tÕ ph¸t triÓn v¨n ho¸ - x· héi, thùc hiÖn kÕ ho¹ch 5 n¨m lÇn thø nhÊt (1954 - 1965)

1. Cuéc ®Êu tranh chèng cìng Ðp di c, hoµn thµnh c¶i çch ruéng ®Êt vµ phôc håi kinh tÕ (1954 - 1957)

Th¾ng lîi cña qu©n vµ d©n ta trong cuéc tiÕn c«ng chiÕn lîc §«ng- Xu©n 1953 - 1954 víi ®Ønh cao lµ chiÕn dÞch §iÖn Biªn Phñ ®· ®Ëp tan ý chÝ x©m lîc cña thùc d©n Ph¸p, buéc chÝnh phñ Ph¸p ph¶i ký hiÖp ®Þnh Gi¬-ne-v¬ vÒ §«ng D¬ng vµo ngµy 20/7/1954, c«ng nhËn ®éc lËp, chñ quyÒn, thèng nhÊt vµ toµn vÑn l·nh tæ cña ViÖt Nam, Lµo, C¨m pu chia.

Cuéc kh¸ng chiÕn trêng kú, gian khæ cña d©n téc ViÖt Nam chèng ®Õ quèc Ph¸p ®· giµnh th¾ng lîi vÎ vang, miÒn B¾c hoµn toµn gi¶i phãng, bíc vµo thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi, miÒn Nam tiÕp tôc cuéc çch m¹ng d©n téc d©n chñ nh©n d©n. Sau nhiÒu n¨m bÞ ®Þch chiÕm ®ãng, ®Õn ngµy 1-7-1954, ®Þa bµn Nam §Þnh hoµn toµn s¹ch bãng qu©n thï. ChiÕn tranh kÕt thóc,

442

nhng ®Ó l¹i cho nh©n d©n Nam §Þnh nh÷ng hËu qu¶ nÆng nÒ vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸ - x· héi.

ë tØnh Nam §Þnh, 90% sè lµng, x· bÞ ®Þch t¹m chiÕm l©u ngµy (1949-1954), trong ®ã cã 24% sè lµng, x· cã ®ån bèt giÆc. ChØ riªng 6 huyÖn phÝa Nam tØnh ®· cã 212 th«n cã ®ån bèt cña ®Þch. Vïng n«ng th«n trong nh÷ng n¨m chiÕn tranh bÞ tµn ph¸ nÆng nÒ. Ruéng ®Êt bÞ bá hoang do ®Þch lËp vµnh ®ai tr¾ng quanh ®ån bèt, ven tuyÕn ®ª s«ng §¸y, çc trôc ®êng giao th«ng sè 10, 21, 55. Khi hoµ b×nh lËp l¹i c¶ tØnh cã tíi 9000 mÉu ruéng hoang ®Çy cá l¸c, d©y thÐp gai vµ m×n cña ®Þch cµi l¹i. HÖ thèng n«ng giang, ®ª, kÌ, cèng, ®êng giao th«ng bÞ ph¸ h h¹i nÆng. NhiÒu gia ®×nh bÞ giÆc cíp bãc, ®èt ph¸, hoÆc kh«ng cã ruéng, gièng, vèn, tr©u bß ®Ó s¶n xuÊt, ®êi sèng rÊt khã kh¨n, ®a ®Õn t×nh tr¹ng ®ãi r¸ch nghiªm träng.

Thµnh phè Nam §Þnh bÞ ®Þch chiÕm ®ãng tõ ®Çu n¨m 1947, ®Õn tríc ngµy 1-7-1954 chØ cã 31 c¬ së c«ng th¬ng nghiÖp lo¹i nhá, thuª mín 180 c«ng nh©n. Ngoµi nhµ m¸y sîi, nhµ m¸y t¬, çc c¬ së c«ng nghiÖp, thñ c«ng nghiÖp kh¸c ®Òu rÊt nhá bÐ cïng çc trang thiÕt bÞ cò kü, l¹c hËu. Nhµ m¸y t¬ cã gÇn 200 m¸y mãc çc lo¹i th× chØ cßn kho¶ng 40 m¸y mãc ch¹y t¹m ®îc. Nguyªn vËt liÖu thiÕu thèn nghiªm träng. NhiÒu c¬ së bÞ ®Þch ph¸ h háng nÆng, hoÆc th¸o gì mang ®i nhiÒu bé phËn m¸y mãc quan träng. Trªn mét v¹n c«ng nh©n thµnh phè kh«ng cã viÖc lµm l©m vµo t×nh c¶nh tóng quÉn. Cã gia ®×nh ph¶i b¸n quÇn ¸o, ®å ®¹c, thËm chÝ ph¶i b¸n con ®Ó cã b÷a ch¸o cÇm h¬i.178 Khi tiÕp qu¶n thµnh phè Nam §Þnh, cã tíi 400 c¨n hé v¾ng chñ. Thµnh phè x¬ x¸c, tiªu ®iÒu, kh«ng ®iÖn, níc, ®êng phè ®Çy r¸c rëi, ho¹t ®éng th¬ng m¹i, dÞch vô cÇm chõng. Hµng ho¸ trë nªn khan hiÕm, gi¸ c¶ t¨ng vät ...

Do hËu qu¶ tµn khèc cña chiÕn tranh, h¬n 80% d©n sè mï ch÷. §a sè trÎ em thÊt häc, nhÊt lµ con em n«ng d©n vµ çc tÇng líp lao ®éng thµnh thÞ. HÖ thèng bÖnh viÖn kh«ng ®îc më mang; thuèc ch÷a bÖnh khan hiÕm. Sè ngêi m¾c bÖnh sèt rÐt, dÞch t¶, ®Ëu mïa, da liÔu ngµy cµng t¨ng vµ cßn gÇn 400 ngêi m¾c bÖnh phong kh«ng ®îc cøu ch÷a. Çc tÖ n¹n x· héi nh trém c¾p, cê b¹c, m¹i d©m, nghiÖn hót, mª tÝn dÞ ®oan, hñ tôc l¹c hËu trong viÖc cíi, viÖc tang vèn ®· ®îc kh¾c phôc mét phÇn trong nh÷ng ngµy

178 Xem: Sù kiÖn lÞch sö §¶ng Nam §Þnh (7-1954 - 12-1957), tr. 4.

443

®Çu sau Çch m¹ng th¸ng T¸m, nay hoµnh hµnh trë l¹i c¶ ë n«ng th«n vµ thµnh thÞ.

Sau ngµy 1 - 7 - 1954, qu©n Ph¸p rót ch¹y, nhng ®Ó l¹i kh¸ ®«ng sè nguþ qu©n, nguþ quyÒn, b¶o an d©n vÖ vµ çc tæ chøc ®¶ng ph¸i ph¶n ®éng víi mét sè lîng lín vò khÝ qu©n dông mµ chÝnh quyÒn çch m¹ng cha thÓ kiÓm so¸t ®îc. Tuy quan thÇy chóng ®· bÞ ®¸nh b¹i, song ®©y còng lµ mét mèi ®e do¹ cho an ninh chÝnh trÞ ë thµnh phè.

Nh÷ng th¸ng cuèi n¨m 1954, ®Çu n¨m 1955, bän ph¶n ®éng t¨ng cêng ho¹t ®éng con thoi tõ Hµ Néi - Nam §Þnh - H¶i Phßng vµ ngîc l¹i. Chóng in giÊy th«ng hµnh gi¶, bÝ mËt tung tõ H¶i Phßng vÒ, cÊp cho nh÷ng ngêi di c, dÉn ®êng vµ tæ chøc çc vô g©y rèi, cìng Ðp ®ång bµo di c vµo Nam. Mét mÆt chóng tung ra çc tin ®ån, lõa bÞp gi¸o d©n l¬ng thiÖn, nh: "Chóa ®· vµo Nam, ë l¹i miÒn B¾c sÏ kh«ng cã ®¹o." vµ: "Nga-Mü s¾p ®¸nh nhau, Mü sÏ nÐm bom nguyªn tö xuèng miÒn B¾c." MÆt kh¸c chóng tæ chøc nhiÒu vô g©y rèi, chèng ph¸ chÝnh quyÒn ë vïng ®«ng gi¸o d©n, nhÊt lµ ë xø ®¹o Bïi Chu.

§Ó æn ®Þnh gi¸ c¶, phôc vô ®êi sèng nh©n d©n, chÝnh quyÒn çch m¹ng ë Nam §Þnh ®· thùc hiÖn çc biÖn ph¸p kinh tÕ tÝch cùc nh b·i bá çc lo¹i thuÕ, c¨n cíc, ®¶m phô quèc phßng, an ninh... do chÕ ®é cò ®Æt ra. Çc chî, cöa hµng cöa hiÖu ho¹t ®éng trë l¹i. Çn bé vµ nh©n d©n ®îc häc tËp chÝnh s¸ch n«ng nghiÖp. Phong trµo toµn d©n ®oµn kÕt, t¬ng trî lÉn nhau, khai hoang phôc ho¸, ®Èy m¹nh s¶n xuÊt ®îc ph¸t ®éng. Lùc lîng vò trang trong tØnh ®· tÝch cùc rµ ph¸ bom m×n, gì rµo thÐp gai, thu dän s¾t thÐp xung quanh çc ®ån bèt, vïng vµnh ®ai tr¾ng, t¹o ®iÒu kiÖn cho nh©n d©n khai ph¸ ®Êt hoang, ®¶m b¶o s¶n xuÊt an toµn. §îc Nhµ níc cho vay vèn mua s¾m n«ng cô, tr©u bß, nh©n d©n trong tØnh ®· t¬ng trî gióp ®ì lÉn nhau vÒ lao ®éng, gièng vèn, nhanh chãng kh«i phôc l¹i s¶n xuÊt. §Õn th¸ng 9-1954, 90% tæng sè ruéng hoang ho¸ ®· ®îc kh«i phôc l¹i. Hµng v¹n ngµy c«ng lao ®éng ®· ®îc huy ®éng ®µo ®¾p hµng triÖu mÐt khèi ®Êt cñng cè ®ª, kÌ, cÇu cèng, lµm thuû lîi cÊp níc chèng h¹n lµm vô mïa. Çc biÖn ph¸p trõ s©u, diÖt chuét, ch¨m bãn lóa vµ hoa mµu ®îc çc ®Þa ph¬ng tÝch cùc thùc hiÖn.

T¹i thµnh phè Nam §Þnh, ngµy 3-7-1954, Uû ban qu©n qu¶n ®îc thµnh lËp, ®· c«ng bè 8 chÝnh s¸ch vµ 10 ®iÒu kû luËt ®èi víi vïng míi gi¶i phãng, kªu gäi nguþ qu©n, nguþ quyÒn vµ c«ng chøc

444

cò ra tr×nh diÖn. GÇn mét tr¨m çn bé d©n chÝnh, §¶ng, çn bé çc ngµnh cña Liªn khu III vµ cña Nam §Þnh ®îc cö tham gia tiÕp qu¶n thµnh phè. Uû ban qu©n chÝnh thµnh phè ®· kÞp thêi chØ ®¹o kiÖn toµn çc uû ban khu phè; ®Èy m¹nh c«ng t¸c tuyªn truyÒn ®Ó nh©n d©n hiÓu râ chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ ChÝnh phñ, ®ång thêi vËn ®éng nh©n d©n lµm vÖ sinh, quÐt dän ®êng phè, söa sang çc nhµ vÖ sinh c«ng céng, kh«i phôc hÖ thèng ®iÖn, níc vµ më thªm chî phôc vô sinh ho¹t cña nh©n d©n.

ë nhµ m¸y sîi, nhËn râ ©m mu ph¸ ho¹i cña qu©n Ph¸p khi rót ch¹y, ngay tõ nh÷ng ngµy ®Çu ®Þch rót qu©n, chi bé nhµ m¸y ®· kÞp thêi l·nh ®¹o c«ng nh©n ®Êu tranh víi chñ vµ lËp ra ban b¶o vÖ nhµ m¸y, tæ chøc canh g¸c gi÷ g×n thiÕt bÞ m¸y mãc vµ tµi s¶n cña nhµ m¸y; thu dän, che ch¾n lau chïi b¶o qu¶n m¸y mãc cho ®Õn khi ChÝnh phñ cã quyÕt ®Þnh phôc håi nhµ m¸y.

Nhê tinh thÇn chñ ®éng, tÝch cùc cña çc cÊp, çc ngµnh vµ tinh thÇn h¨ng h¸i cña çn bé, nh©n d©n trong tØnh, kh«ng khÝ lao ®éng s¶n xuÊt ë çc ®Þa ph¬ng ®îc ®Èy m¹nh, ®êi sèng cña nh©n d©n tõ thµnh thÞ ®Õn n«ng th«n sím ®îc æn ®Þnh.

Ngµy 22-3-1955, tæ gi¸m s¸t quèc tÕ thi hµnh hiÖp ®Þnh Gi¬-ne-v¬ ®Õn Nam §Þnh. ë ®©u, tæ gi¸m s¸t quèc tÕ còng ®îc chøng kiÕn sù t«n träng tù do tÝn ngìng, t«n gi¸o, thiÖn chÝ cña çc cÊp chÝnh quyÒn çch m¹ng, viÖc tù do ®i l¹i, hµnh lÔ cña gi¸o d©n ë çc nhµ thê (kÓ c¶ nhµ thê hä lÎ); ®îc nghe 400 gi¸o d©n Ninh Cêng tè ço ©m mu cña bän ph¶n ®éng dô dç cìng Ðp hä di c. Do chØ ®¹o chÆt chÏ, ta ®· phèi hîp víi tæ gi¸m s¸t quèc tÕ tæ chøc, gióp ®ì gi¶i quyÕt nhanh gän cho hµng tr¨m ngêi ë träng ®iÓm Bïi Chu vµ Sa Ch©u xin ra ®i kh«ng ®Ó ®Þch kiÕm cí, vu ço.

Nhê nh÷ng biÖn ph¸p kiªn quyÕt, kÞp thêi, cuéc ®Êu tranh chèng dô dç, cìng Ðp ®ång bµo di c vµo Nam ®· ®¹t ®îc kÕt qu¶ kh¸ tèt: çc tr¹i tËp trung ®ång bµo di c lËp ra tr¸i phÐp ë thµnh phè Nam §Þnh, H¶i HËu, Giao Thuû ®· bÞ gi¶i t¸n. Tõ th¸ng 8-1854 ®Õn th¸ng 5-1955, ta ®· tuyªn truyÒn, vËn ®éng hµng tr¨m gia ®×nh vµ h¬n 3000 ngêi tù nguyÖn rót ®¬n, tr¶ l¹i giÊy th«ng hµnh, yªn t©m ë l¹i quª h¬ng. Th¸ng 6-1955, trong 15 ngµy ®· cã 936 gi¸o d©n ®Õn gÆp chÝnh quyÒn tè ço nh÷ng kÎ chñ mu dô dç, cìng Ðp ®ång bµo di c. §Æc biÖt tõ ngµy 5 ®Õn ngµy 9-7-1954, ®ång bµo ®· ph¸t hiÖn vµ gióp chÝnh quyÒn ®Ëp tan ©m mu cña bän ph¶n ®éng ®éi lèt Thiªn Chóa gi¸o tËp trung gi¸o

445

d©n ë 14 xø vÒ Xu©n Minh (Xu©n Trêng) ®Ó tuyªn truyÒn, xuyªn t¹c chÝnh s¸ch t«n gi¸o cña §¶ng, kÝch ®éng g©y rèi trËt tù trÞ an vµ cìng bøc ®ång bµo di c. §Õn sau ngµy 20-7-1955, mÆc dï lÎ tÎ vÉn cßn mét sè gia ®×nh xin ®i, nhng vÒ c¬ b¶n t×nh h×nh ®· ®îc æn ®Þnh.

Tuy nhiªn, trong cuéc ®Êu tranh chèng ®Þch dô dç, cìng Ðp ®ång bµo di c, nhiÒu n¬i cßn bÞ ®éng, lóng tóng, chñ quan thiÕu c¶nh gi¸c, chËm ph¸t hiÖn ©m mu cña ®Þch. Cã n¬i bÞ chi phèi, hoang mang tríc hµnh ®éng tr¾ng trîn cña ®Þch nªn nhËn ®Þnh t×nh h×nh cã lóc thiÕu chÝnh x¸c cha chñ ®éng ®èi phã trÊn ¸p bän ph¶n ®éng ®Çu sá, ®Ó chóng lîi dông s¬ hë cña ta ngµy cµng ho¹t ®éng r¸o riÕt, lõa bÞp, cìng bøc ®ång bµo di c.179

Song song víi viÖc tiÕp qu¶n vïng míi gi¶i phãng, chèng ®Þch cìng Ðp ®ång bµo di c, §¶ng bé Nam §Þnh ®· l·nh ®¹o nh©n d©n thùc hiÖn th¾ng lîi hai nhiÖm vô lín lµ c¶i çch ruéng ®Êt vµ phôc håi, ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n ho¸ - x· héi.

Trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, Nam §Þnh míi thùc hiÖn mét phÇn gi¶m t« vµ c¶i çch ruéng ®Êt ë mét sè x· thuéc vïng tù do, nay tiÕp tôc tiÕn hµnh võa ph¸t ®éng quÇn chóng ®ßi gi¶m t«, thùc hiÖn gi¶m tøc, võa më réng c¶i çch ruéng ®Êt vµo ®ît bèn vµ ®ît n¨m. Hµng v¹n çn bé ®îc çc cÊp uû huy ®éng vµo cuéc vËn ®éng nµy. Cuèi n¨m 1955 Uû ban c¶i çch Trung ¬ng ®· cö bèn ®éi c¶i çch ruéng ®Êt vÒ Nam §Þnh ®Ó lµm thÝ ®iÓm ë H¶i Phóc, H¶i Léc (H¶i HËu). §Çu n¨m 1956, cuéc vËn ®éng c¶i çch ruéng ®Êt ë Nam §Þnh ®îc tiÕn hµnh trªn quy m« toµn tØnh. Çc çn bé ®îc cö xuèng thùc hiÖn "b¾t rÔ", "x©u chuçi", "th¨m nghÌo, hái khæ", thùc hiÖn "ba cïng" (cïng ¨n, cïng ë, cïng lµm) ®Ó t×m hiÓu ®êi sèng, t©m t, nguyÖn väng cña quÇn chóng vµ vËn ®éng hä tham gia vµo c«ng cuéc c¶i çch ruéng ®Êt. §Õn cuèi n¨m 1956 c¶i çch ruéng ®Êt ®· ®îc tiÕn hµnh ë 249 x·, tÞch thu, trng thu ®îc 22.789 mÉu ruéng cña ®Þa chñ vµ nhµ chung chia cho n«ng d©n nghÌo. VÒ c¬ b¶n c¶i çch ruéng ®Êt ®· giµnh th¾ng lîi cã tÝnh chiÕn lîc, gãp phÇn quan träng mang l¹i cuéc sèng Êm no cho hµng v¹n n«ng d©n nghÌo. Giai cÊp ®Þa chñ, phong kiÕn ë ®Þa ph¬ng, mét sè ®èi tîng chñ yÕu cña çch m¹ng d©n téc, d©n chñ ®· bÞ xo¸ bá. QuyÒn chiÕm h÷u ruéng ®Êt cña 179 Do m¾c mu ®Þch vµ mét phÇn do çn bé ®Þa ph¬ng cha kÞp n¾m b¾t t×nh h×nh vµ kÞp thêi ®èi phã, nªn chØ trong mét thêi gian ng¾n (tõ th¸ng 7/1954 ®Õn th¸ng 5/1955) ®· cã 37.914 gi¸o d©n, 144 linh môc vµ tu sü rêi bá lµng m¹c quª h¬ng di c vµo Nam.

446

®Þa chñ phong kiÕn bÞ thñ tiªu. N«ng d©n hÕt søc phÊn khëi, tin tëng vµo sù l·nh ®¹o cña §¶ng vµ lµ ngêi thùc sù lµm chñ n«ng th«n c¶ vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸ vµ x· héi. §ã lµ c¬ së t¹o ra nÒn t¶ng míi, më ra mét triÓn väng míi cho viÖc x©y dùng chÕ ®é x· héi míi ë miÒn B¾c. Tuy nhiªn trong c¶i çch ruéng ®Êt ta cã ph¹m mét sè sai lÇm nghiªm träng. ë hÇu hÕt çc ®Þa ph¬ng, ®éi c¶i çch ruéng ®Êt ®· léng quyÒn, kh«ng phèi hîp c«ng t¸c víi ®¶ng bé vµ chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng. ë nhiÒu n¬i ®· tæ chøc ®Êu tè trµn lan, kh«ng nh÷ng lµm tæn h¹i nghiªm träng ®Õn khèi ®oµn kÕt d©n téc mµ thËm chÝ cßn ®¸nh c¶ vµo c¬ së §¶ng ë ®Þa ph¬ng. Cã tíi 51% sè vô do ®éi c¶i çch xö lý lµ oan sai180. Khi ph¸t hiÖn sai lÇm, §¶ng ®· kÞp thêi cã chÝnh s¸ch söa sai, nhng còng ph¶i tíi th¸ng 10 n¨m 1957 nhiÖm vô sña sai míi c¬ b¶n hoµn thµnh.181

§©y lµ mét kinh nghiÖm ®au ®ín vµ mét bµi häc x¬ng m¸u ®èi víi §¶ng bé vµ nh©n d©n Nam §Þnh.

2. C¶i t¹o x· héi chñ nghÜa ®èi víi n«ng nghiÖp, thñ c«ng nghiÖp vµ c«ng th¬ng nghiÖp t b¶n t doanh (1958 - 1960)

Gi÷a lóc nh©n d©n trong tØnh ®ang s«i næi bíc vµo thêi kú c¶i t¹o, ph¸t triÓn kinh tÕ th× ngµy 13-8-1958 Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vÒ dù héi nghÞ s¶n xuÊt vô mïa ë Nam §Þnh vµ th¨m hîp t¸c x· thÝ ®iÓm ®Çu tiªn ë x· Yªn TiÕn (ý yªn)182. Ngêi chØ thÞ cho çn bé vµ nh©n d©n ®Þa ph¬ng ph¶i quyÕt t©m thùc hiÖn vô mïa th¾ng lîi, tr¸nh chñ quan, tÝch cùc ch¨m bãn phßng trõ s©u bÖnh cho lóa. Ngêi khen ngîi ba huyÖn ý yªn, Vô B¶n, Mü Léc ®· cÊy vît kÕ ho¹ch 7.850 mÉu lóa vµ nh¾c nhë ®ång bµo çc n¬i kh¸c thi ®ua lµm theo.

Ngµy 15-9-1959, Hå Chñ tÞch l¹i vÒ kiÓm tra t×nh h×nh chèng h¹n ë Nam §Þnh. Ngêi c¨n dÆn çn bé, nh©n d©n trong tØnh ph¶i quyÕt t©m chèng h¹n. Mäi ngêi ph¶i ®oµn kÕt, gióp ®ì nhau chiÕn th¾ng thiªn tai, ®Èy m¹nh s¶n xuÊt, ngµy cµng lµm

180 Theo: Ban ChÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh, s®d, tr. 410.181 Trong qu¸ tr×nh söa sai cã 4.899 hé bÞ quy sai lµ ®Þa chñ (trong ®ã cã 1647 hé bÞ quy lµ ®Þa chñ cêng hµo gian ¸c) vµ 3626 hé bÞ quy sai lµ phó n«ng ®· ®îc h¹ thµnh phÇn, 158 ¸n tö h×nh ®· ®îc minh oan, 1448 ngêi ®îc tr¶ tù do, 1929 hé ®îc ®Òn bï tµi s¶n. (Theo: Ban ChÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh, s®d, tr. 411).182 Tríc ®ã, ngµy 24- 4-1957 Chñ tÞch Hå ChÝ Minh còng ®· vÒ th¨m nhµ m¸y DÖt vµ mét sè c¬ së s¶n xuÊt vµ ®¬n vÞ bé ®éi ë Nam §Þnh.

447

nhiÒu ra cña c¶i, vËt chÊt, ®em l¹i h¹nh phóc cho mäi nhµ, ®a ®Êt níc tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi.

Cuèi n¨m 1958, mét xu thÕ ®i vµo lµm ¨n tËp thÓ ®· xuÊt hiÖn trong cao trµo vËn ®éng hîp t¸c ho¸ ë Nam §Þnh. Tíi cuèi n¨m 1960, toµn tØnh ®· cã gÇn 90% sè hé n«ng d©n vµo hîp t¸c x· n«ng nghiÖp, trong ®ã cã kho¶ng 10% hîp t¸c x· cÊp cao. Trong bèi c¶nh lÞch sö lóc ®ã, khi mµ c¶ níc ®ang tËp trung søc cho cuéc ®Êu tranh thèng nhÊt ®Êt níc, hoµn thµnh cuéc çch m¹ng d©n téc d©n chñ nh©n d©n trong ph¹m vi c¶ níc, th× th¾ng lîi cña c«ng cuéc tËp thÓ ho¸ n«ng nghiÖp cã mét ý nghÜa chÝnh trÞ rÊt quan träng. Nã ®¶m b¶o x©y dùng Nam §Þnh trë thµnh mét bé phËn cña hËu ph¬ng lín, s½n sµng chi viÖn tèi ®a vÒ søc ngêi søc cña cho tiÒn tuyÕn lín miÒn Nam, ®ång thêi cñng cè niÒm tin cña nh©n d©n vµo chÕ ®é x· héi míi.

Tuy nhiªn trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn, Nam §Þnh còng nh ë nhiÒu ®Þa ph¬ng kh¸c ®· m¾c ph¶i mét sè sai lÇm. NhiÒu n¬i çn bé tá ra nãng véi, duy ý chÝ, ch¹y theo thµnh tÝch nªn ®· kh«ng t«n träng ®Çy ®ñ c¶ ba nguyªn t¾c c¬ b¶n cña tËp thÓ ho¸ n«ng nghiÖp XHCN lµ tù nguyÖn, cïng cã lîi vµ tõ thÊp ®Õn cao, khiÕn cho m« h×nh hîp t¸c x· nÆng vÒ h×nh thøc mµ kÐm hiÖu qu¶ vÒ kinh tÕ.

§èi víi c«ng nghiÖp vµ thñ c«ng nghiÖp, sau ba n¨m kh«i phôc kinh tÕ (1954-1957), c«ng nghiÖp quèc doanh míi ®îc phôc håi vµ ph¸t triÓn. Trong thêi kú kh«i phôc kinh tÕ, viÖc qu¶n lý vÉn cßn theo nÒ nÕp cò, chÕ ®é tiÒn l¬ng cha ®îc x©y dùng, ch-a ®i vµo h¹ch to¸n kinh tÕ, n¨ng suÊt lao ®éng cßn thÊp. Trong khi ®ã c«ng nghiÖp t doanh vµ thñ c«ng nghiÖp ç thÓ chiÕm 70% gi¸ trÞ tæng s¶n lîng c«ng nghiÖp ®Þa ph¬ng, kh«ng ®¸p øng ®îc nhu cÇu s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, tiªu dïng vµ xuÊt khÈu. Çc xÝ nghiÖp t doanh ®Òu tËp trung ë thµnh phè vµ çc thÞ trÊn, tr×nh ®é qu¶n lý, kü thuËt cßn th« s¬, l¹c hËu. Çc nhµ t s¶n d©n téc, mét mÆt dùa vµo nhµ níc ®Ó kinh doanh, mÆt kh¸c vÉn kh«ng ngõng bãc lét c«ng nh©n lao ®éng.

Tõ cuèi n¨m 1958, Nam §Þnh triÓn khai cuéc vËn ®éng c¶i tiÕn qu¶n lý xÝ nghiÖp. ViÖc qu¶n lý kinh tÕ kh«ng cã kÕ ho¹ch chuyÓn dÇn sang chÕ ®é h¹ch to¸n kinh tÕ, chÕ ®é tiÒn l¬ng 21 bËc cña Nhµ níc ®îc ban hµnh. §éi ngò c«ng nh©n trong tØnh ®· cã nh÷ng hiÓu biÕt bíc ®Çu vÒ nguyªn t¾c c¬ b¶n trong viÖc qu¶n lý kinh tÕ x· héi chñ nghÜa. ý thøc lµm chñ tËp thÓ vµ ®¹o

448

®øc, t¸c phong cña ngêi lao ®éng míi ®îc x©y dùng. Bé m¸y qu¶n lý xÝ nghiÖp ®îc cñng cè.

Trong qu¸ tr×nh vËn ®éng c¶i tiÕn qu¶n lý xÝ nghiÖp, phong trµo thi ®ua hoµn thµnh vît møc kÕ ho¹ch Nhµ níc ®îc liªn tôc ph¸t ®éng. §Æc biÖt n¨m 1960, phong trµo ph¸t triÓn m¹nh, liªn tôc vµ mang tÝnh tËp thÓ ®Ëm nÐt, quan t©m tíi vÊn ®Ò c¶i tiÕn kü thuËt, ¸p dông thao t¸c tiªn tiÕn vµo s¶n xuÊt. Næi bËt nhÊt lµ ë nhµ m¸y dÖt Nam §Þnh, trong ba n¨m (1958-1960) c«ng nh©n ®· ph¸t huy ®îc 485 s¸ng kiÕn, ®Èy m¹nh viÖc thùc hiÖn thao t¸c tiªn tiÕn, gãp phÇn quan träng lµm cho gi¸ trÞ tæng s¶n l-îng cña nhµ m¸y b×nh qu©n hµng n¨m t¨ng 23%. NhiÒu ®¬n vÞ vµ ç nh©n ®¹t danh hiÖu tiªn tiÕn, chiÕn sü thi ®ua. Bèn c«ng nh©n ®îc tuyªn d¬ng lµ Anh hïng lao ®éng.

S¶n xuÊt thñ c«ng nghiÖp còng dÇn ®îc tæ chøc l¹i theo con ®êng hîp t¸c x· cïng víi viÖc c¶i t¹o c«ng th¬ng nghiÖp t b¶n tdoanh. Qua 4 ®ît häc tËp, ®· cã 128 hé s¶n xuÊt t nh©n tù nguyÖn hîp doanh víi nhµ níc, nhiÒu xÝ nghiÖp c«ng t hîp doanh ra ®êi. Trªn 80% ngêi bu«n b¸n nhá trong diÖn c¶i t¹o ®· vµo hîp t¸c x· hoÆc chuyÓn sang trùc tiÕp s¶n xuÊt.

§Õn cuèi n¨m 1960, Nam §Þnh hoµn thµnh kÕ ho¹ch n¨m c¶i t¹o x· héi chñ nghÜa, ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n ho¸ x· héi. Th¾ng lîi ®ã ®· ®em l¹i nh÷ng chuyÓn biÕn çch m¹ng to lín trong ®êi sèng kinh tÕ, chÝnh trÞ cña nh©n d©n trong tØnh. Tõ nÒn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp riªng lÎ cã nhiÒu yÕu tè l¹c hËu, manh món, thñ c«ng nghiÖp ç thÓ, c«ng th¬ng nghiÖp t b¶n t doanh ®· trë thµnh nÒn kinh tÕ tËp thÓ, c«ng t hîp doanh vµ mét phÇn quèc doanh. Trong c«ng cuéc c¶i t¹o x· héi chñ nghÜa, thµnh phÇn kinh tÕ quèc doanh cµng lín m¹nh vµ chiÕm u thÕ râ rÖt, ph¸t huy vai trß l·nh ®¹o kinh tÕ ë ®Þa ph¬ng.

3. KÕ ho¹ch 5 n¨m lÇn thø nhÊt, bíc ®Çu x©y dùng c¬ së vËt chÊt - kü thuËt cho x· héi chñ nghÜa ë ®Þa ph-¬ng (1961-1965)

Tõ sau §¹i héi §¶ng toµn quèc lÇn thø III (1960) miÒn B¾c níc ta b¾t tay vµo viÖc thùc hiÖn kÕ ho¹ch 5 n¨m lÇn thø nhÊt, võa x©y dùng c¬ së vËt chÊt kü thuËt cho chñ nghÜa x· héi, tiÕp tôc c¶i t¹o x· héi chñ nghÜa, cñng cè vµ hoµn thiÖn quan hÖ s¶n xuÊt, n©ng cao ®êi sèng nh©n d©n vÒ mäi mÆt, ®ång thêi t¨ng cêng cñng cè quèc phßng, gi÷ g×n trËt tù an ninh b¶o vÖ sù nghiÖp

449

x©y dùng x· héi chñ nghÜa, gãp phÇn thiÕt thùc vµo sù nghiÖp ®Êu tranh thèng nhÊt níc nhµ.

Bíc vµo thùc hiÖn kÕ ho¹ch 5 n¨m lÇn thø nhÊt, bªn c¹nh nh÷ng thuËn lîi, Nam §Þnh còng cßn kh«ng Ýt khã kh¨n. Quan hÖ s¶n xuÊt ®· ®îc thay ®æi nhng míi chØ lµ bíc ®Çu, n¨ng suÊt lao ®éng nãi chung cßn thÊp. Tèc ®é ph¸t triÓn s¶n xuÊt, c¶i t¹o kü thuËt trong çc ngµnh nghÒ cßn rÊt chËm. C«ng th¬ng nghiÖp bíc ®Çu ph¸t triÓn, nhng thÞ trêng n«ng th«n cha ®¸p øng yªu cÇu cña c«ng nghiÖp.

T×nh h×nh míi ®ßi hái c«ng t¸c l·nh ®¹o ph¶i ®îc c¶i tiÕn, nhng tr×nh ®é çn bé ë tÊt c¶ çc cÊp nãi chung cha tiÕn kÞp, cßn yÕu kÐm nhiÒu mÆt. T tëng b¶o thñ, tù t, tù lîi cßn nÆng, tËp qu¸n lµm ¨n riªng lÎ cha ®îc kh¾c phôc. Tríc t×nh h×nh hîp t¸c x· gÆp khã kh¨n khiÕn cho nhiÒu mÆt tiªu cùc béc lé, mét sè n¬i cã t×nh tr¹ng x· viªn xin ra hîp t¸c x·. Cïng víi nh÷ng khã kh¨n ®ã, bän gi¸n ®iÖp biÖt kÝch cña Mü-DiÖm vµ çc phÇn tö ph¶n ®éng ®· t×m çch ph¸ ho¹i c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë ®Þa ph¬ng ®· lµm cho t×nh h×nh thªm phøc t¹p.

Do §¶ng bé vµ chÝnh quyÒn çc cÊp l·nh ®¹o chÆt chÏ viÖc cñng cè vµ më réng cuéc vËn ®éng c¶i tiÕn qu¶n lý hîp t¸c x· n«ng nghiÖp, cñng cè quan hÖ s¶n xuÊt ë n«ng th«n mµ tõ ®Çu n¨m 1963 hiÖn tîng x· viªn xin ra hîp t¸c x· gi¶m dÇn. Nh÷ng tiªu cùc ph¸t sinh tõ tr×nh ®é qu¶n lý non kÐm vµ vi ph¹m quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n còng dÇn dÇn ®îc kh¾c phôc. 89,6% sè hé n«ng d©n ®· vµo hîp t¸c x· n«ng nghiÖp; 74,4% sè hîp t¸c x· chuyÓn tõ bËc thÊp lªn bËc cao. Çc hîp t¸c x· ®· x©y dùng ®îc kÕ ho¹ch s¶n xuÊt cô thÓ cho tõng vô, tõng n¨m, t¹o ®îc khÝ thÕ míi trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp.

C¬ së vËt chÊt kü thuËt trong n«ng nghiÖp ®îc quan t©m ®Çu t x©y dùng mét bíc. Trong 2 n¨m 1964 - 1965, thuû lîi ®îc coi lµ biÖn ph¸p kü thuËt hµng ®Çu trong n«ng nghiÖp. 99% sè hîp t¸c x· cã ®éi thuû lîi chuyªn m«n, x©y dùng ®îc nhiÒu c«ng tr×nh thuû lîi lín vµ nhá, trong ®ã cã hai tr¹m b¬m lo¹i lín, 44 tr¹m lo¹i nhá. Nh©n d©n ®· giµnh 50 triÖu ngµy c«ng ®µo ®¾p 66 triÖu mÐt khèi ®Êt, ®óc 28.860m3 bª t«ng, phôc vô c«ng t¸c thuû lîi. Phong trµo thi ®ua lµm ph©n bãn, c¶i tiÕn n«ng cô, chän gièng míi ®îc ph¸t ®éng s«i næi ë nhiÒu n¬i. N¨ng suÊt lóa tõ 3,5 tÊn thãc/ha (n¨m 1960) lªn 3,9 tÊn thãc/ha n¨m 1965. Sè hîp t¸c x· ®¹t

450

5 tÊn thãc/ ha ngµy cµng nhiÒu. §êi sèng cña x· viªn ®îc c¶i thiÖn dÇn.

Song song víi cuéc vËn ®éng c¶i tiÕn qu¶n lý hîp t¸c x·, c¶i tiÕn kü thuËt, cuéc vËn ®éng n©ng cao ý thøc, tr¸ch nhiÖm, t¨ng cêng qu¶n lý kinh tÕ, tµi chÝnh, chèng quan liªu, tham «, l·ng phÝ, gäi t¾t lµ cuéc vËn ®éng "ba x©y, ba chèng" còng thu ®îc nh÷ng th¾ng lîi kh¶ quan.

S¶n xuÊt ph¸t triÓn víi gi¸ trÞ tæng s¶n lîng hµng n¨m t¨ng 6%. Nh÷ng lÜnh vùc c«ng nghiÖp ®îc chó träng ph¸t triÓn ë Nam §Þnh trong thêi kú nµy lµ ®iÖn lùc, vËt liÖu x©y dùng, chÕ biÕn n«ng s¶n, dîc liÖu vµ ®Æc biÖt lµ ngµnh c¬ khÝ... Quy m« cña nhiÒu xÝ nghiÖp ®îc më réng, ®éi ngò c«ng nh©n ngµy cµng ®«ng ®¶o, c¬ së vËt chÊt cña çc ngµnh ®îc t¨ng cêng, c«ng nghiÖp phôc vô n«ng nghiÖp ngµy cµng tèt h¬n.

KÕ ho¹ch 5 n¨m lÇn thø nhÊt ®ang thùc hiÖn cã kÕt qu¶ th× bÞ gi¸n ®o¹n bëi cuéc chiÕn tranh ph¸ ho¹i miÒn B¾c cña ®Õ quèc Mü. Tuy chØ thùc hiÖn ®îc 4 n¨m, nhng víi nh÷ng thµnh tùu ®¹t ®îc, Nam §Þnh ®· bíc ®Çu kh¾c phôc ®îc t×nh tr¹ng nghÌo nµn, l¹c hËu, c¶i thiÖn mét bíc ®êi sèng cña nh©n d©n, gãp phÇn xøng ®¸ng vµo sù nghiÖp x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë MiÒn B¾c. Nhng ý nghÜa lín h¬n lµ qua thùc tiÔn, tr×nh ®é c«ng t¸c, n¨ng lùc l·nh ®¹o cña cÊp, çc ngµnh, cña çn bé trong tØnh ngµy cµng trëng thµnh thªm vµ nhÊt lµ thêi kú nµy ®· ®Ó l¹i cho Nam §Þnh nh÷ng bµi häc quý b¸u trong buæi ®Çu x©y dùng chñ nghÜa x· héi.

Tuy nhiªn trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn kÕ ho¹ch 5 n¨m lÇn thø nhÊt, ë miÒn B¾c nãi chung còng nh ë Nam §Þnh nãi riªng ®· béc lé nh÷ng khuyÕt ®iÓm do t tëng gi¸o ®iÒu, chñ quan nãng véi g©y ra. Mét sè ngµnh nghÒ, nhÊt lµ çc nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng do kh«ng ®îc quan t©m ®óng møc nªn bÞ mai mét. ViÖc x©y dùng å ¹t çc hîp t¸c x· cÊp cao dÉn ®Õn t×nh tr¹ng suy gi¶m n¨ng lùc s¶n xuÊt trong n«ng nghiÖp. Bé m¸y qu¶n lý cång kÒnh, chi phÝ ®Çu t cho s¶n xuÊt lín, t×nh tr¹ng rong c«ng, phãng ®iÓm, tÖ tham «, l·ng phÝ, quan liªu xuÊt hiÖn, n¨ng suÊt lao ®éng kh«ng æn ®Þnh, thËm chÝ cã xu híng gi¶m. Tuy c¬ chÕ kinh tÕ tËp trung quan liªu, bao cÊp cha béc lé hÕt nh÷ng h¹n chÕ cña nã, song ®· bíc ®Çu biÓu hiÖn nh÷ng mÆt kh«ng phï hîp víi thùc tiÔn.

451

4. Gãp phÇn ®¸nh th¾ng cuéc chiÕn tranh ph¸ ho¹i cña ®Õ quèc Mü, ®Èy m¹nh s¶n xuÊt, chi viÖn cho tiÒn tuyÕn lín (1965 - 1975)

ThÊt b¹i trong chiÕn lîc "chiÕn tranh ®Æc biÖt", ®Õ quèc Mü ph¶i trùc tiÕp ®a qu©n vµo MiÒn Nam thùc hiÖn chiÕn lîc "chiÕn tranh côc bé", ®ång thêi leo thang më réng chiÕn tranh ra miÒn B¾c b»ng kh«ng qu©n vµ h¶i qu©n, hßng ng¨n c¶n sù chi viÖn cña hËu ph¬ng ®èi víi tiÒn tuyÕn lín.

Tríc t×nh h×nh míi, c¶ níc ®· "kÞp thêi chuyÓn híc vÒ t tëng vµ tæ chøc, chuyÓn híng x©y dùng kinh tÕ vµ t¨ng cêng quèc phßng",183 lµm cho miÒn B¾c ®ñ søc ®¸nh th¾ng chiÕn tranh ph¸ ho¹i cña ®Õ quèc Mü, ®¶m b¶o chi viÖn to lín cho cuéc ®Êu tranh ë miÒn Nam. §Ó thùc hiÖn nhiÖm vô quan träng vµ cÊp b¸ch nµy, mét sè ®Þa giíi hµnh chÝnh ®îc ®iÒu chØnh l¹i ®Ó çc ®Þa ph-¬ng cã ®ñ ®iÒu kiÖn ®èi phã víi t×nh h×nh khi chiÕn tranh næ ra. Ngµy 21-4-1965, Uû ban Thêng vô Quèc héi ®· th«ng qua quyÕt ®Þnh sè 103/Q§-TVQH phª chuÈn viÖc thµnh lËp tØnh míi Nam Hµ trªn c¬ së s¸p nhËp hai tØnh Nam §Þnh vµ Hµ Nam.

Thùc hiÖn quyÕt ®Þnh cña ChÝnh phñ vµ NghÞ quyÕt sè 111/NQ-TW vÒ viÖc hîp nhÊt hai tØnh, Nam Hµ nhanh chãng kiÖn toµn bé m¸y tæ chøc §¶ng vµ chÝnh quyÒn, ®oµn thÓ çc cÊp. Ngµy 4-6-1965 Ban chÊp hµnh §¶ng bé hai tØnh Nam §Þnh vµ Hµ Nam häp, liªn tÞch bµn thèng nhÊt hai Ban chÊp hµnh §¶ng bé tØnh vµ chuÈn bÞ thùc hiÖn nh÷ng nhiÖm vô tríc m¾t. Héi nghÞ x¸c ®Þnh nhiÖm vô cÊp b¸ch cña toµn §¶ng bé lóc nµy lµ ®oµn kÕt toµn qu©n, toµn d©n Nam Hµ ph¸t huy thuËn lîi ®Ó ®éng viªn mäi lùc lîng, kh¾c phôc khã kh¨n, ®Èy m¹nh s¶n xuÊt vµ chiÕn ®Êu, quyÕt t©m cïng nh©n d©n c¶ níc ®¸nh th¾ng giÆc Mü x©m lîc, ra søc x©y dùng vµ b¶o vÖ chÕ ®é x· héi chñ nghÜa ë miÒn B¾c, tÝch cùc chi viÖn cho miÒn Nam.

Ngay sau thêi gian hîp nhÊt, tØnh ®· tiÕn hµnh s¬ kÕt c«ng t¸c x©y dùng lµng chiÕn ®Êu, häc tËp kinh nghiÖm x©y dùng lµng chiÕn ®Êu Liªn Minh (huyÖn Vô B¶n), lµng chiÕn ®Êu cña çc tØnh b¹n trong Qu©n khu. Çc huyÖn NghÜa Hng, H¶i HËu, Xu©n Trêng, Giao Thuû tËp trung x©y dùng çc ®iÓn h×nh lµng chiÕn ®Êu trªn ®Þa bµn cña huyÖn m×nh. Lùc lîng d©n qu©n tù vÖ ë çc lµng chiÕn ®Êu ®îc tæ chøc huÊn luyÖn chÆt chÏ, thùc

183 NghÞ quyÕt héi nghÞ Ban ChÊp hµnh Trung ¬ng §¶ng lÇn thø 11, th¸ng 3 n¨m 1965.

452

sù lµ lùc lîng nßng cèt xung kÝch trong lao ®éng s¶n xuÊt, x©y dùng hîp t¸c x· vµ gi÷ g×n an ninh trËt tù ë th«n xãm. Mçi th«n cã tõ 1 ®Õn 2 trung ®éi ®îc huÊn luyÖn kü thuËt s½n sµng chiÕn ®Êu ®¸nh ®Þch nh¶y dï, ®ét nhËp ®êng s«ng, ®êng bé s¸t víi ®Þa h×nh, biÕt t¸c chiÕn ®éc lËp vµ phèi hîp t¸c chiÕn tèt. Tõ th¸ng 6 ®Õn th¸ng 10 n¨m 1965, cã 155 x· trong tØnh ®· x©y dùng ®îc lµng chiÕn ®Êu.

T¹i çc träng ®iÓm giao th«ng, lùc lîng phßng kh«ng phèi hîp víi nh©n d©n çc ®Þa ph¬ng x©y dùng çc tr¹m b¸o ®éng phßng kh«ng, tr¹m ®iÒu phèi giao th«ng vµ nhiÒu väng g¸c m¸y bay ®Þch, gi÷ g×n an ninh trËt tù. Nh©n d©n thµnh phè vµ çc vïng träng ®iÓm ®îc s¬ t¸n vÒ çc vïng quª, kho tµng, tµi s¶n quan träng ®îc ph©n t¸n ®Ó tr¸nh tæn thÊt khi bÞ nÐm bom.

KÓ tõ trËn nÐm bom ®Çu tiªn xuèng vïng biÓn H¶i ThÞnh, H¶i HËu ngµy 22 th¸ng 5 n¨m 1965 ®Õn cuèi th¸ng 11 n¨m 1965, kh«ng qu©n Mü ®· liªn tôc ®¸nh ph¸ 145 ®Þa ®iÓm, bao gåm thµnh phè Nam §Þnh vµ çc môc tiªu qu©n sù, kinh tÕ, giao th«ng, thuû lîi ë çc ®Þa ph¬ng. Cã thêi gian nh trong th¸ng 9, bÇu trêi Nam §Þnh kh«ng ngµy nµo ngít tiÕng m¸y bay Mü. Cêng ®é quy m« ®¸nh ph¸ cña chóng kh«ng ngõng t¨ng cao, g©y cho ta thiÖt h¹i kh«ng Ýt vÒ ngêi vµ cña. Trong toµn bé çc ®ît ®¸nh ph¸ Nam Hµ nöa cuèi n¨m 1965 ®Þch nÐm xuèng gÇn 500 qu¶ bom ph¸, 2.300 qu¶ bom bi, b¾n 68 qu¶ tªn löa, rèc-kÐt... Bom ®¹n Mü ®· lµm chÕt 146 ngêi, 213 ngêi bÞ th¬ng, gÇn 1.000 ng«i nhµ bÞ ph¸ háng, 2 cÇu lín bÞ sËp, h¬n mét chôc tÇu, thuyÓn bÞ ®¾m. Nhµ m¸y DÖt, nhµ m¸y T¬ bÞ thiÖt h¹i lín vÒ nhµ xëng, m¸y mãc.

MÆc dÇu vËy, ngay tõ trËn ®Çu ra qu©n ®èi mÆt víi kÎ thï, qu©n d©n Nam Hµ ®· chiÕn ®Êu rÊt dòng c¶m ®Ó b¶o vÖ ngêi, tµi s¶n, b¶o vÖ huyÕt m¹ch giao th«ng chi viÖn cho tiÒn tuyÕn, võa duy tr×, gi÷ v÷ng s¶n xuÊt, gi÷ g×n an ninh trËt tù, b¾n r¬i 42 m¸y bay giÆc Mü. Víi chiÕn c«ng nµy, ®¬n vÞ tù vÖ thµnh phè vµ trung ®oµn 250 ®îc tÆng thëng Hu©n ch¬ng ChiÕn c«ng h¹ng NhÊt. Tù vÖ khu phè 4, khu phè 6, nhµ m¸y liªn hîp DÖt vµ chi côc x¨ng dÇu ®îc tÆng thëng Hu©n ch¬ng ChiÕn c«ng h¹ng Ba. Ngµy 10-7-1965, qu©n d©n Nam Hµ long träng mÝt tinh ®ãn nhËn cê thëng lu©n lu "QuyÕt t©m ®¸nh th¾ng giÆc Mü x©m lîc!" cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh.

Tõ n¨m 1966 ®Õn cuèi n¨m 1968 ®Þch cµng t¨ng cêng ®¸nh ph¸. Kh«ng chØ môc tiªu qu©n sù mµ çc c¬ së giao th«ng,

453

kinh tÕ còng bÞ chóng ®¸nh ph¸ nhiÒu lÇn. Cêng ®é chiÕn tranh gia t¨ng nhanh chãng. Trong 6 th¸ng ®Çu n¨m 1967, sè lÇn tèp m¸y bay ho¹t ®éng lµ 1.622, gÊp 3,7 lÇn so víi n¨m 1965; sè lÇn chiÕc m¸y bay ®Þch ®¸nh ph¸ lµ 1450, gÊp 4,38 lÇn so víi n¨m 1965 vµ b»ng 70% n¨m 1966, sè trËn ®¸nh tr¶ m¸y bay ®Þch cña qu©n d©n ta lµ 442 lÇn, gÊp 4,25 lÇn so víi n¨m 1965 vµ b»ng 98% n¨m 1966. Trong 6 th¸ng ®Çu n¨m 1967 ®Þch ®· ®¸nh ph¸ çc môc tiªu trong tØnh 3881 tÊn bom, t¨ng gÊp 5,2 lÇn so víi n¨m 1965 vµ b»ng 79% n¨m 1966. Ngoµi ra chóng cßn déi xuèng ®ång ruéng, lµng m¹c, phè phêng trªn ®Þa bµn tØnh 50.750 qu¶ bom bi, 107 qu¶ tªn löa, 4.207 qu¶ rèc-kÐt vµ 194 qu¶ ®¹n ph¸o.

Ngay tõ khi cã lÖnh ®éng viªn thêi chiÕn cña Chñ tÞch níc vµ quyÕt ®Þnh cña ChÝnh phñ, thanh niªn nam, n÷ Nam §Þnh ®· dÊy lªn phong trµo tßng qu©n ®¸nh Mü rÊt s«i næi. ë çc th«n x·, khèi phè, çc ®oµn viªn thanh niªn h¨m hë ®Õn çc Ban qu©n sù, çc tr¹m kh¸m tuyÓn qu©n ®Ò nghÞ ®îc xÐt chän nhËp ngò. ChØ mét huyÖn NghÜa Hng ®· cã 6.000 l¸ ®¬n t×nh nguyÖn. Riªng th¸ng 4-1965 ®· cã h¬n 3.000 nam, n÷ thanh niªn gia nhËp qu©n ®éi. Mét sè çn bé, chiÕn sü ®îc cö tham gia chiÕn ®Êu ë chiÕn trêng miÒn Nam. N¨m 1968 toµn tØnh cã trªn 20 ngh×n nam, n÷ thanh niªn nhËp ngò, ®¹t 102% chØ tiªu tuyÓn qu©n. §«ng ®¶o thanh niªn theo ®¹o Thiªn Chóa h¨ng h¸i tßng qu©n, tham gia chiÕn ®Êu trªn çc chiÕn trêng ®¸nh Mü. Trong phong trµo thi ®ua n¨m 1968, toµn tØnh cã 8 ®¬n vÞ vµ ç nh©n ®îc Nhµ níc tuyªn d-¬ng, tÆng thëng Hu©n ch¬ng Qu©n c«ng vµ hu©n ch¬ng ChiÕn c«ng.

Qua gÇn 4 n¨m chèng chiÕn tranh ph¸ ho¹i lÇn thø nhÊt cña ®Õ quèc Mü, tÝnh ®Õn ngµy 8-11-1968, çc lùc lîng vò trang Nam Hµ ®· b¾n r¬i 86 m¸y bay ph¶n lùc Mü (trong ®ã d©n qu©n tù vÖ b¾n r¬i 10 chiÕc), gãp phÇn b¾n ch×m mét tµu biÖt kÝch, b¾n ch¸y mét tµu chiÕn vµ mét tµu biÖt kÝch kh¸c, b¶o vÖ v÷ng ch¾c vïng trêi, vïng biÓn quª h¬ng.

Ngµy 1 - 11 - 1968, Mü tuyªn bè chÊm døt nÐm bom vµ mäi hµnh ®éng chiÕn tranh kh¸c chèng níc ViÖt Nam D©n chñ Céng hoµ, chÊp nhËn ngåi vµo ®µm ph¸n ë Héi nghÞ bèn bªn Pa-ri.

Tr¶i qua cuéc chiÕn tranh ph¸ ho¹i lÇn thø nhÊt cña ®Õ quèc Mü, hÇu hÕt çc c¬ së vËt chÊt, nhµ xëng, cÇu cèng ë Nam §Þnh ®Òu bÞ tµn ph¸ nÆng nÒ. Thµnh phè Nam §Þnh gÇn nh bÞ huû diÖt, s¶n xuÊt ®×nh ®èn. Tõ n¨m 1969, qu©n vµ d©n Nam §Þnh

454

®· tranh thñ thêi gian hoµ b×nh, tõng bíc kh¾c phôc khã kh¨n, gian khæ, kh¾c phôc hËu qu¶ chiÕn tranh, rµ ph¸ bom m×n, b¶o ®¶m an toµn cho çc tuyÕn giao th«ng vËn t¶i, ®Èy m¹nh mäi mÆt s¶n xuÊt.

MÆc dï bÞ ®¸nh ®au ë miÒn Nam vµ thÊt b¹i trong cuéc chiÕn tranh ph¸ ho¹i miÒn B¾c níc ta, ®Õ quèc Mü vÉn cha tõ bá ©m mu ®en tèi cña chóng. Hßng cøu nguy cho qu©n nguþ, c¾t ®øt chi viÖn cña hËu ph¬ng lín miÒn b¾c cho chiÕn trêng miÒn Nam, tæng thèng NÝch-x¬n ra lÖnh cho kh«ng qu©n, h¶i qu©n ®¸nh ph¸ trë l¹i miÒn B¾c. Ngµy 16-4-1972, Mü cho mét lùc lîng lín m¸y bay, cã c¶ B52 å ¹t ®¸nh ph¸ H¶i Phßng vµ thñ ®« Hµ Néi.

Cuéc chiÕn tranh ph¸ ho¹i lÇn thø hai cña ®Õ quèc Mü vµo Nam §Þnh më ®Çu b»ng sù kiÖn ®¸nh ph¸ n«ng trêng R¹ng §«ng, vµ liªn tôc tõ ®ã suèt trong 188 ngµy ®ªm, kh«ng qu©n Mü ®· ®¸nh ph¸ 633 trËn vµo 893 môc tiªu kh¸c nhau. B×nh qu©n mçi ngµy Nam §Þnh ph¶i chÞu 3 trËn nÐm bom. Sè m¸y bay tham gia ®¸nh ph¸ thµnh phè lªn tíi 1.345 lît chiªc, trong ®ã riªng th¸ng 7-1972 lµ 544 lît chiÕc. Thñ ®o¹n ®îc chó träng nhÊt lµ tËp trung cÊp tËp ®¸nh ph¸ çc khu c«ng nghiÖp trong thµnh phè Nam §Þnh, thêng xuyªn ®¸nh ph¸ giao th«ng, phong to¶ ®êng s«ng vµ ®êng biÓn. §Þch cßn cho 50 lît chiÕc m¸y bay ®¸nh vµo ®ª ®iÒu, 350 trËn ®¸nh vµo khu d©n c, dïng chiÕn tranh t©m lý lung l¹c tinh thÇn nh©n d©n.

Do cã kinh nghiÖm tõ cuéc chiÕn tranh ph¸ ho¹i lÇn thø nhÊt vµ sím cã kÕ ho¹ch chuÈn bÞ c«ng t¸c phßng kh«ng, s¬ t¸n nh©n d©n vµ c¬ së, trang thiÕt bÞ çc c¬ së quèc phßng, kinh tÕ ë çc vïng träng ®iÓm, bè trÝ lùc lîng t¸c chiÕn, ®¸nh ®Þch nªn mÆc dï trong cuéc chiÕn tranh ph¸ ho¹i lÇn thø hai, ®Þch tËp trung ®¸nh ph¸ v« cïng ¸c liÖt c¶ vÒ quy m«, cêng ®é (nh trong th¸ng 7 - 1972) kÕt hîp çc thñ ®o¹n t©m lý chiÕn th©m ®éc, qu©n vµ d©n Nam Hµ vÉn cïng qu©n d©n miÒn B¾c kiªn tr× chÞu ®ùng gian khæ, anh dòng ®¸nh tr¶ mäi hµnh ®éng chiÕn tranh ph¸ ho¹i cña kÎ thï. Trong lÇn thø hai nµy, lùc lîng vò trang trong tØnh ®· b¾n r¬i 28 m¸y bay, b¾n ch¸y 2 tµu chiÕn cña ®Þch. Riªng lùc l-îng vò trang ®Þa ph¬ng lËp c«ng lín, hiÖu suÊt chiÕn ®Êu cao gÊp hai lÇn cuéc chiÕn ®Êu chèng chiÕn tranh ph¸ ho¹i lÇn thø nhÊt cña ®Õ quèc Mü.

§Ó ®¶m b¶o th¾ng lîi cho cuéc chiÕn ®Êu l©u dµi ®Çy gian khæ hy sinh, Nam §Þnh kh«ng chØ quan t©m x©y dùng lùc lîng,

455

ph¸t triÓn kh¶ n¨ng s½n sµng chiÕn ®Êu, mµ cßn quan t©m ph¸t triÓn toµn diÖn çc mÆt kinh tÕ - x· héi ®Ó gãp phÇn cïng miÒn B¾c võa chiÕn ®Êu giái, võa lµ hËu ph¬ng v÷ng ch¾c cña tiÒn tuyÕn lín miÒn Nam.

Ngay tõ n¨m ®Çu tiªn vµo cuéc chiÕn ®Êu chèng chiÕn tranh ph¸ ho¹i (1965), víi khÝ thÕ thi ®ua "Tay bóa, tay sóng ", "Tay cµy, tay sóng " s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®· giµnh th¾ng lîi lín: n¨ng suÊt lóa t¨ng 3,18%, tæng s¶n lîng l¬ng thùc t¨ng 3,26% so víi n¨m 1964. Sè thãc thu ho¹ch tréi h¬n 10.031 tÊn, ®µn lîn t¨ng 27,2% ®µn bß t¨ng 3,6%. TØnh ®· ®ãng gãp nghÜa vô cho Nhµ níc 26.977 tÊn thãc. Vô mïa "th©m canh th¾ng Mü" cña Nam Hµ béi thu lín, víi s¶n lîng cao nhÊt so víi 5 n¨m 1961 - 1965. Trång trät vît 8% kÕ ho¹ch, n¨ng suÊt lóa ®¹t 23,6 t¹ trªn mét hÐc-ta. Çc huyÖn thuéc vïng chuyªn canh lóa lµ H¶i HËu ®¹t 28 t¹ trªn mét hÐc-ta, Xu©n Trêng, Trùc Ninh ®¹t 26 t¹ trªn mét hÐc-ta. 44 x·, 154 hîp t¸c x·, 1.157 ®éi s¶n xuÊt ®¹t vµ vît n¨ng suÊt "ngh×n c©n" mét mÉu B¾c Bé. Bíc sang n¨m 1967, khi cuéc chiÕn tranh ph¸ ho¹i cña ®Õ quèc Mü lªn tíi thêi ®iÓm quyÕt liÖt nhÊt th× s¶n xuÊt n«ng nghiÖp trong tØnh vÉn tiÕp tôc ph¸t triÓn. Vô mïa 1967, cã huyÖn trong tØnh ®¹t b×nh quana 27 t¹ thãc trªn mét hÐc-ta, vît qua cöa ¶i "5 tÊn". Vïng ®ång ruéng ®¹t "5 tÊn" chiÕm 46% diÖn tÝch toµn tØnh. 18 ®éi s¶n xuÊt cña çc ®Þa ph¬ng trong tØnh ®îc Héi ®ång ChÝnh phñ c«ng nhËn lµ tæ, ®éi lao ®éng X· héi chñ nghÜa.

Trong nh÷ng n¨m chiÕn tranh, Nam Hµ ®Òu thùc hiÖn ®Çy ®ñ chØ tiªu, ®óng thêi gian vÒ ®ãng gãp l¬ng thùc, thùc phÈm víi Nhµ níc. Th¸ng 7 - 1967, toµn tØnh hoµn thµnh nghÜa vô l¬ng thùc vô chiªm xu©n sím nhÊt miÒn B¾c, ®îc Thñ tíng ChÝnh phñ göi ®iÖn khen. N¨m 1968 Nam Hµ nép nghÜa vô l¬ng thùc vît 9,4% kÕ ho¹ch. §©y lµ vô thø 7 trong vïng 3 n¨m liÒn Nam Hµ giao vît chØ tiªu l¬ng thùc.

Trong chiÕn tranh, c«ng nghiÖp lµ mét trong nh÷ng môc tiªu tËp trung ®¸nh ph¸ cña ®Þch. Nhng do cã kÕ ho¹ch kÞp thêi s¬ t¸n, ph©n t¸n çc c¬ së s¶n xuÊt vµ cã híng ®i ®óng ®¾n nªn c«ng nghiÖp ®Þa ph¬ng vÉn ®îc duy tr×, ph¸t triÓn, kÞp thêi phôc vô n«ng nghiÖp, quèc phßng vµ ®êi sèng nh©n d©n. Trong n¨m 1965 mÆc dï võa s¶n xuÊt, võa s¬ t¸n, ph©n t¸n lùc lîng, c«ng nghiÖp vµ thñ c«ng nghiÖp trong tØnh vÉn ®¹t 91,9% kÕ ho¹ch. N¨m 1966 t×nh h×nh chiÕn sù trë nªn ¸c liÖt h¬n nhng s¶n xuÊt vÉn gi÷ v÷ng vµ ph¸t triÓn, nhiÒu c¬ së s¶n xuÊt míi ®îc

456

x©y dùng. N¨m 1967 ®· cã 20/40 xÝ nghiÖp quèc doanh ®Þa ph-¬ng hoµn thµnh vµ vît møc kÕ ho¹ch. Mét sè xÝ nghiÖp ph¶i gi¸n ®o¹n ho¹t ®éng do bÞ ®Þch ®¸nh ph¸ vÉn hoµn thµnh kÕ ho¹ch nh c¬ së dÖt, t¬, c¬ khÝ, hîp t¸c x· Th¸ng Mêi, ¸nh ThÐp, xÝ nghiÖp ®iÖn. N¨m 1968 tiÒm lùc c«ng nghiÖp ®Þa ph¬ng t¨ng lªn ®¸ng kÓ. Mét sè c¬ së c«ng nghiÖp míi ®îc x©y dùng vµ b¾t ®Çu ®i vµo s¶n xuÊt. Trªn ®Þa bµn Nam §Þnh lóc nµy kÓ c¶ quèc doanh, c«ng t hîp doanh cã 40 c¬ së s¶n xuÊt duy tr× ho¹t ®éng. Thi ®ua víi tiÒn tuyÕn, 6 th¸ng ®Çu n¨m 1968, nhµ m¸y Liªn hîp dÖt Nam §Þnh ®· hoµn thµnh 3 triÖu mÐt v¶i göi tÆng ®ång bµo niÒm Nam ruét thÞt.

ChiÕn tranh ¸c liÖt, nhng sù nghiÖp y tÕ, gi¸o dôc vµ v¨n ho¸ phôc vô ®êi sèng nh©n d©n vÉn ®îc duy tr× vµ cñng cè. Ngoµi viÖc ®¶m b¶o çc giêng bÖnh phôc vô kh¸m, ch÷a bÖnh, cÊp cøu n¹n nh©n chiÕn tranh, çc ®Þa ph¬ng ®Èy m¹nh phong trµo phßng bÖnh ®¶m b¶o vÖ sinh n¬i ¨n ë, lµm viÖc vµ tiªm phßng chèng çc bÖnh hiÓm nghÌo cho nh©n d©n. C«ng t¸c v¨n ho¸ th«ng tin, b¸o chÝ, hÖ thèng ph¸t thanh, truyÒn thanh ®· cè g¾ng b¸m s¸t nhiÖm vô chÝnh trÞ. Çc h×nh thøc sinh ho¹t v¨n ho¸ nh chiÕu phim, v¨n c«ng, th«ng tin cæ ®éng vÉn duy tr× phôc vô nh©n d©n ë c¬ së. §Æc biÖt lµ phong trµo "TiÕng h¸t ¸t tiÕng bom" ngµy cµng s«i næi kÞp thêi ®éng viªn qu©n d©n ®Þa ph-¬ng võa s¶n xuÊt võa chiÕn ®Êu. TÝnh ®Õn cuèi n¨m 1967 toµn tØnh cã 655 tæ, ®éi v¨n nghÖ gåm 13.162 diÔn viªn. T¹i héi diÔn mïa xu©n 1967 cã 450 tæ ®éi v¨n nghÖ tham gia víi 1040 tiÕt môc.

Sù nghiÖp gi¸o dôc còng ®îc duy tr× vµ ph¸t triÓn tèt trong thêi chiÕn. Phong trµo bæ tóc v¨n ho¸ ®îc duy tr×, kÓ c¶ ë nh÷ng n¬i chiÕn sù x¶y ra ¸c liÖt nhÊt. Çc cÊp häc phæ th«ng, nhÊt lµ cÊp II vµ cÊp III vÉn ph¸t triÓn c¶ ®éi ngò gi¸o viªn, trêng líp vµ häc sinh. Phong trµo "D¹y tèt, häc tèt" gãp phÇn n©ng cao chÊt l-îng gi¶ng d¹y vµ häc tËp. TÝnh ®Õn gi÷a n¨m 1965 Nam §Þnh lµ mét trong bèn tØnh ®îc c«ng nhËn hoµn thµnh kÕ ho¹ch 5 n¨m lÇn thø nhÊt vÒ bæ tóc v¨n ho¸, ®îc ®ãn nhËn Hu©n ch¬ng lao ®éng h¹ng Ba vµ B»ng khen cña Bé gi¸o dôc. Trong çc kú thi häc sinh giái toµn miÒn B¾c hai n¨m 1966 - 1968, n¨m nµo tØnh còng ®¹t nhiÒu gi¶i cao vÒ ç nh©n vµ ®ång ®éi (n¨m 1966 cã 24/73 gi¶i; n¨m 1968 cã 4 gi¶i ®ång ®éi vµ 27/51 gi¶i ç nh©n)... ngµy 25-10-1968, ngµnh gi¸o dôc cña tØnh ®· vinh dù ®îc ®ãng nhËn th khen cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh.

457

BÞ thÊt b¹i nÆng nÒ ë c¶ hai miÒn Nam - B¾c níc ta, ®Çu n¨m 1973 ®Õ quèc Mü buéc ph¶i ký hiÖp ®Þnh Pa-ri, chÊm døt chiÕm tranh vµ lËp l¹i hoµ b×nh ë ViÖt Nam. Theo ®ã, qu©n ®éi Mü vµ ch hÇu ph¶i rót khái ViÖt Nam. §Õ quèc Mü ph¶i cam kÕt t«n träng çc quyÒn c¬ b¶n cña ViÖt Nam lµ ®éc lËp, chñ quyÒn thèng nhÊt vµ toµn vÑn l·nh thæ. Nhng ë miÒn Nam, chóng vÉn ngoan cè thùc hiÖn chiÕn lîc "ViÖt Nam ho¸ chiÕn tranh", t¨ng c-êng cñng cè nguþ qu©n, nguþ quyÒn, tiÕp tôc chia c¾t l©u dµi ®Êt níc ta.

Thùc hiÖn nghÜa vô cña hËu ph¬ng lín, Nam Hµ ®· ®· huy ®éng lùc lîng san lÊp hè bom trªn ®êng quèc lé 1A vµ ®êng 21, ®a lùc lîng xe th«ng tuyÕn tõ 300 xe lªn 800 xe / ngµy. Ngay ®ît giao qu©n ®Çu n¨m 1973, toµn tØnh ®· cã 7.741 t©n binh bæ sung cho çc chiÕn trêng, vît chØ tiªu so víi kÕ ho¹ch ®îc giao. Hai ®ît tuyÓn qu©n n¨m 1974 ®¹t 100,7% kÕ ho¹ch. §ît tuyÓn qu©n ®Çu n¨m 1975, toµn tØnh tuyÓn giao 13.718 t©n binh. Ngoµi viÖc tuyÓn qu©n, chi viÖn søc ngêi cho tiÒn tuyÕn lín, §¶ng bé, qu©n vµ d©n Nam §Þnh cßn khÈn tr¬ng tæ chøc ®ît cung cÊp lín cho chiÕn trêng ®îc 8.600 tÊn l¬ng thùc, hµng ngµn tÊn thùc phÈm.

Hëng øng phong trµo thi ®ua "Mçi ngêi lµm viÖc b»ng hai" nh»m gãp phÇn lín nhÊt vµo sù nghiÖp gi¶i phãng miÒn Nam., nhiÒu c¬ quan vµ ®¬n vÞ c«ng t¸c ®· cã phong trµo "Giê lµm viÖc gi¶i phãng miÒn Nam", thanh niªn cã phong trµo "T×nh nguyÖn vît møc kÕ ho¹ch". Nhµ m¸y dÖt Nam §Þnh dÖt thªm 15.000m lôa mõng chiÕn th¾ng v× miÒn Nam. XÝ nghiÖp dÖt D©n Sinh dÖt vît møc 15.000m v¶i. Còng trong phong trµo thi ®ua nµy ngµnh c¬ khÝ s¶n xuÊt 500 m¸y b¬m thuèc trõ s©u, 100 m¸y ®Ëp lóa. XÝ nghiÖp c¬ khÝ C50 ph¸t ®éng phong trµo "Lµm thªm 1 tÊn s¶n phÈm" trong th¸ng 4 n¨m 1975 ®Ó mõng miÒn Nam th¾ng lîi. Çc Hîp t¸c x· n«ng nghiÖp ®· b¸n cho Nhµ níc 400 tÊn thÞt vÞt, ®a hµng ngµn tÊn thãc tiÕt kiÖm chi viÖn cho võng míi gi¶i phãng.

Trong cuéc chiÕn ®Êu chèng chiÕn tranh ph¸ ho¹i b»ng kh«ng qu©n vµ h¶i qu©n cña ®Õ quèc Mü, qu©n vµ d©n Nam Hµ ®· vît qua mäi khã kh¨n, gian khæ, ®oµn kÕt thèng nhÊt ý chÝ vµ hµnh ®éng, t¹o thµnh søc m¹nh tæng hîp to lín, s¶n xuÊt vµ chiÕn ®Êu giái gãp phÇn ®¸nh th¾ng mäi hµnh ®éng ph¸ ho¹i cña chóng, b¶o vÖ v÷ng ch¾c quª h¬ng vµ miÒn B¾c x· héi chñ nghÜa. Ngµy 30-4-1975, miÒn Nam hoµn toµn gi¶i phãng. Trong

458

niÒm vui chung cña c¶ níc, qu©n d©n Nam Hµ rÊt phÊn khëi tù hµo v× ®· tÝch cùc gãp phÇn vµo th¾ng lîi chung cña c¶ d©n téc.

459

Ch¬ng VII

cïng c¶ níc tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi (1975 - 2000)

I. giai ®o¹n tõ n¨m 1975 ®Õn n¨m 19801. Thùc hiÖn kÕ ho¹ch 5 n¨m lÇn thø hai

Sau khi miÒn Nam hoµn toµn gi¶i phãng, cïng víi nh©n d©n c¶ níc, nh©n d©n Nam §Þnh phÊn khëi, h©n hoan chµo mõng ngµy toµn th¾ng. KhÝ thÕ çch m¹ng d©ng cao, kh¾p n¬i n« nøc thi ®ua lao ®éng s¶n xuÊt vµ c«ng t¸c. Hµng ngµn çn bé, ®¶ng viªn, chiÕn sü an ninh trong tØnh l¹i h¨ng h¸i t×nh nguyÖn vµo Nam tham gia tiÕp qu¶n vïng míi gi¶i phãng, gãp phÇn æn ®Þnh cuéc sèng nh©n d©n.

Tõ ngµy 28-10-1975 hai tØnh Nam Hµ vµ Ninh B×nh ®îc s¸p nhËp thµnh tØnh Hµ Nam Ninh. Môc ®Ých cña viÖc s¸t nhËp tØnh lµ t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n ho¸ vµ t¨ng cêng kh¶ n¨ng quèc phßng ë ®Þa ph¬ng.

Nh»m tËp trung søc m¹nh cña toµn d©n phÊn ®Êu giµnh th¾ng lîi tõng bíc trªn tÊt c¶ çc mÆt s¶n xuÊt, tõ ngµy 3/2/1976 ®Õn 31/12/1978 toµn tØnh dÊy lªn phong trµo thi ®ua quyÕt t©m thùc hiÖn vît møc kÕ ho¹ch. Trong çc hîp t¸c x· n«ng nghiÖp cã phong trµo "Häc tËp vµ lµm theo hîp t¸c x· H¶i Quang" - L¸ cê ®Çu vÒ tæ chøc l¹i s¶n xuÊt, hoµn chØnh thuû n«ng, th©m canh t¨ng n¨ng suÊt. Ngµnh c«ng nghiÖp tiÕp tôc ph¸t ®éng phong trµo "Giµnh ba ®iÓm cao" - §Èy m¹nh ph¸t huy s¸ng kiÕn, hîp lý ho¸ s¶n xuÊt, c¶i tiÕn kü thuËt. §oµn thanh niªn ph¸t ®éng phong trµo ch¨n nu«i vµ cÊy trång gièng míi. Héi phô n÷ nªu khÈu hiÖu thi ®ua "Giái viÖc níc, ®¶m viÖc nhµ, quyÕt t©m lµm trßn c«ng viÖc gia ®×nh vµ x· héi".

Trªn lÜnh vùc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, víi träng t©m lµ gi¶i quyÕt tèt vÊn ®Ò l¬ng thùc, thùc phÈm, toµn tØnh tËp trung kh¶ n¨ng hoµn chØnh thuû n«ng, x©y dùng çc tr¹m, tr¹i vµ lµm thÝ ®iÓm c¬ giíi ho¸ n«ng nghiÖp. Tõ n¨m 1976 - 1978 c«ng t¸c x©y dùng c¬ b¶n, thuû lîi ®· ®¹t kÕt qu¶ tèt. Hµ Nam Ninh lµ tØnh ®Çu tiªn cña miÒn B¾c cã 6 tr¹m b¬m ®iÖn cì lín, gåm 19 m¸y,

460

c«ng suÊt mçi m¸y tõ 10.000 - 30.000m3/giê, 25 tr¹m ®iÖn lo¹i võa vµ nhá víi tæng c«ng suÊt 10,6kw phôc vô cho çc tr¹m b¬m. HÖ thèng thuû n«ng gåm 269 kªnh tíi tiªu phôc vô cho 149.000 ha hai vô chÝnh vµ 50.000 ha vô ®«ng. KÕt hîp thuû lîi víi giao th«ng n«ng th«n, toµn tØnh ®· x©y dùng hµng tr¨m cÇu c¬ giíi, cÇu d©n dông phôc vô cho s¶n xuÊt vµ sinh ho¹t cña nh©n d©n. TØnh ®· tiÕn hµnh lµm thÝ ®iÓm c¬ giíi ho¸ ë huyÖn Nam Ninh vµ ®· ®¹t ®îc nh÷ng kÕt qu¶ bíc ®Çu: ®a diÖn tÝch ruéng ®îc cµy bõa b»ng m¸y tõ 15% n¨m 1975 lªn gÇn 74% n¨m 1976. Phong trµo th©m canh, chuyªn canh, t¨ng vô vµ më réng diÖn tÝch trång c©y ph¸t triÓn m¹nh mÏ.

ViÖc tæ chøc l¹i s¶n xuÊt, c¶i tiÕn c«ng t¸c qu¶n lý ®îc ®Èy m¹nh. Çc hîp t¸c x· nhá quy m« th«n ®îc hîp nhÊt thµnh hîp t¸c x· liªn th«n, hîp t¸c x· toµn x·. Tõng hîp t¸c x· lËp çc ®éi chuyªn: cÇy, cÊy, lµm ph©n bãn, gièng, thuû lîi, ch¨n nu«i, trång c©y... Sè hîp t¸c x· "tiªn tiÕn" vµ "kh¸" t¨ng tõ 26,8% n¨m 1977 lªn 32% n¨m 1979. Bªn c¹nh viÖc tæ chøc s¾p xÕp lao ®éng t¹i chç, tõ n¨m 1977 ®Õn n¨m 1979 tØnh cßn tÝch cùc vËn ®éng vµ tæ chøc chÆt chÏ cho 20 v¹n lao ®éng ®i x©y dùng çc vïng kinh tÕ míi vµ çc nhu cÇu chung cña c¶ níc. Tæ chøc quai ®ª lÊn biÓn ë vïng biÓn NghÜa Hng, lËp ra mét x· míi (x· Nam §iÒn) ®a hµng tr¨m hé d©n ®Õn ®Þnh c, ph¸t triÓn s¶n xuÊt.

Nhê tËp trung chØ ®¹o cña tØnh vµ nç lùc cña toµn d©n, diÖn tÝch gieo trång vµ s¶n lîng lîng n«ng s¶n ®Òu t¨ng. So víi b×nh qu©n 5 n¨m tríc, toµn tØnh ®· t¨ng thªm 26.000 ha gieo trång (chñ yÕu t¨ng vô ®«ng) vµ t¨ng gÇn 26.000 tÊn mµu quy thãc. Tæng s¶n lîng l¬ng thùc quy thãc b×nh qu©n cña 5 n¨m (1976 - 1980) ®¹t trªn 70 v¹n tÊn/ n¨m. Hµng tr¨m hîp t¸c x· ®¹t 5 tÊn thãc/ ha, ®Æc biÖt HTX Xu©n TiÕn (Xu©n Thuû) ®¹t trªn 10 tÊn thãc/ha. Çc huyÖn H¶i HËu, Xu©n Thuû, Nam Ninh ®¹t gÇn 7 tÊn thãc/ ha, toµn tØnh ®· cung cÊp trªn 3 v¹n tÊn l¬ng thùc cho nhµ níc.

Ch¨n nu«i cã bíc ph¸t triÓn t¬ng ®èi kh¸ ë c¶ hai lÜnh vùc: ch¨n nu«i tËp thÓ, quèc doanh vµ ch¨n nu«i gia ®×nh. HÇu hÕt çc hîp t¸c x· ®Òu x©y dùng tr¹i ch¨n nu«i lîn, quy m« ®µn lîn trªn díi 200 con, cã tr¹i lín quy m« 1.000 con. HuyÖn Nam Ninh dÉn ®Çu vÒ phong trµo nu«i lîn tËp thÓ, hµng n¨m tæng sè lîn nu«i tõ 18 - 20 ngµn con, tiÕp theo lµ huyÖn H¶i HËu (14 - 17 ngµn con), Xu©n Thuû (11 - 15 ngµn con). Tõ n¨m 1976 - 1980 toµn tØnh

461

ch¨n nu«i b×nh qu©n mçi n¨m trªn 66 v¹n con lîn. §µn tr©u bß vÉn ®îc duy tr× tèt, ®¶m b¶o søc kÐo cho n«ng nghiÖp.

Mèi quan hÖ hîp t¸c s¶n xuÊt gi÷a çc ngµnh vµ çc xÝ nghiÖp, ®éi ngò çn bé, c«ng nh©n lµnh nghÒ còng ®îc t¨ng c-êng. Gi¸ trÞ s¶n lîng toµn ngµnh b×nh qu©n 5 n¨m (1976 - 1980) ®¹t 295 triÖu ®ång, t¨ng 57,2% so víi b×nh qu©n 5 n¨m tríc. N¨m 1979 cã 7 huyÖn ®¹t gi¸ trÞ s¶n lîng c«ng nghiÖp, mçi huyÖn 10 triÖu ®ång. Riªng huyÖn Nam Ninh vµ thµnh phè Nam §Þnh mçi ®¬n vÞ ®¹t gÇn 40 triÖu ®ång. Ngµnh tiÓu thñ c«ng nghiÖp ®îc më réng. NhiÒu hîp t¸c x· n«ng nghiÖp ph¸t triÓn tiÓu thñ c«ng nghiÖp ®¹t gi¸ trÞ kinh tÕ tõ 2 - 4 triÖu ®ång, chiÕm tõ 40 - 60% gi¸ trÞ kinh tÕ c«ng n«ng nghiÖp cña x·. Çc nghÒ truyÒn thèng cña nh©n d©n ®îc ph¸t huy gãp phÇn s¶n xuÊt nhiÒu hµng tiªu dïng vµ xuÊt khÈu. Trong n¨m 1976 - 1980 gi¸ trÞ hµng xuÊt khÈu b×nh qu©n t¨ng 99,3% so víi b×nh qu©n n¨m n¨m tríc .

C«ng t¸c giao th«ng ®· cã nhiÒu cè g¾ng tu bæ, phôc håi vµ lµm míi trªn 200km mÆt ®êng, 49 cÇu çc lo¹i vµ kÕt hîp víi thuû lîi ®Èy m¹nh phong trµo giao th«ng n«ng th«n.

Çc ho¹t ®éng tµi chÝnh, ng©n hµng gi¸ c¶ ... tÝch cùc phôc vô s¶n xuÊt, gãp phÇn t¨ng cêng qu¶n lý kinh tÕ. Cuéc ®æi tiÒn th¸ng 5 n¨m 1978 toµn tØnh ®· tiÕn hµnh nhanh gän, an toµn. Trong ®iÒu kiÖn nguån vèn, vËt t cña Nhµ níc cã h¹n, víi ph¬ng ch©m "Nhµ níc vµ nh©n d©n, Trung ¬ng vµ ®Þa ph¬ng cïng lµm", toµn tØnh ®· huy ®éng thªm hµng chôc triÖu ®ång tiÒn vèn, hµng triÖu ngµy c«ng ®Ó x©y dùng çc c«ng tr×nh s¶n xuÊt vµ phóc lîi. V× vËy, gi¸ trÞ tµi s¶n cè ®Þnh trong 5 n¨m ®· t¨ng thªm 350 triÖu ®ång.

Sù nghiÖp gi¸o dôc lu«n ®îc l·nh ®¹o tØnh quan t©m, ph¸t triÓn c¶ sè vµ chÊt lîng. §Õn n¨m 1979 ngµnh gi¸o dôc mÇm non ®· thu hót 58% sè ch¸u trong ®é tuæi vµo nhµ trÎ, 64% sè ch¸u trong ®é tuæi ®Õn líp mÉu gi¸o. Gi¸o dôc phæ th«ng ph¸t triÓn t-¬ng ®èi ®ång ®Òu, kÓ c¶ n¬i cã ®ång bµo theo ®¹o Thiªn Chóa. Toµn tØnh phæ cËp xong líp 1, b¶y huyÖn phæ cËp xong líp 2, thu hót hÇu hÕt çc ch¸u líp 4 vµo líp 5 vµ 30% líp 7 vµo líp 8; 56% çn bé chñ chèt x·, 53% sè ®¶ng viªn vµ 47% sè thanh niªn tèt nghiÖp v¨n ho¸ cÊp II. TruyÒn thèng "D¹y tèt, häc tèt" vÉn ®îc duy tr×. Ho¹t ®éng v¨n ho¸ th«ng tin, y tÕ ®îc më réng xuèng c¬ së. Phong trµo v¨n nghÖ quÇn chóng, x©y dùng gia ®×nh v¨n ho¸ míi ®îc ®«ng ®¶o nh©n d©n hëng øng tham gia. M¹ng líi truyÒn

462

thanh cña tØnh ®· ®Õn ®îc 311 x· cã ®µi tiÕp ©m vµ 6 huyÖn cã ®µi ph¸t sãng cùc ng¾n. ViÖc ch¨m sãc søc khoÎ ban ®Çu cho nh©n d©n cã nhiÒu tiÕn bé. 8 huyÖn ®îc c«ng nhËn ®¹t tiªu chuÈn s¶n xuÊt thuèc nam vµ ch©m cøu, 2 huyÖn lµm xong viÖc qu¶n lý søc khoÎ toµn d©n.

Tuy nhiªn, do c¬ së vËt chÊt cßn nghÌo nµn, tr×nh ®é khoa häc kü thuËt cßn thÊp vµ nhÊt lµ n¨ng lùc qu¶n lý kinh tÕ cña çn bé cßn h¹n chÕ, trong khi hËu qu¶ chiÕn tranh cßn nÆng nÒ, thiªn tai liªn tiÕp x¶y ra, viÖc s¸p nhËp tØnh ch¼ng nh÷ng ®· kh«ng t¹o ra nh÷ng thuËn lîi nh mong muèn, mµ tr¸i l¹i cßn g©y thªm nhiÒu khã kh¨n, trë ng¹i cho sù ph¸t triÓn, khiÕn ®êi sèng nh©n d©n chËm ®îc c¶i thiÖn.2. Gãp phÇn b¶o vÖ biªn giíi vµ chñ quyÒn l·nh thæ

Gi÷a lóc nh©n d©n trong tØnh ®ang h¨ng h¸i lao ®éng s¶n xuÊt, phÊn ®Êu hoµn thµnh kÕ ho¹ch 5 n¨m lÇn thø hai th× chiÕn tranh biªn giíi x¶y ra, ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn cuéc sèng cña nh©n d©n toµn tØnh. Tõ cuèi n¨m 1978 hiÖn tîng ngêi Hoa ®ang sinh sèng ë níc ta, do bÞ l«i kÐo, xói dôc bá ra ®i hµng lo¹t ®· g©y ra x¸o ®éng trËt tù x· héi. Hµ Nam Ninh, nhÊt lµ thµnh phè Nam §Þnh vèn cã rÊt nhiÒu ngêi Hoa lµm ¨n, sinh sèng nªn sù kiÖn nµy ®· cã t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn t×nh h×nh mäi mÆt cña tØnh. §Ó kh¾c phôc, çc cÊp bé §¶ng vµ chÝnh quyÒn ®· cè g¾ng t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho ngêi ra ®i, gióp ®ì ngêi ë l¹i, ®ång thêi nghiªm trÞ nh÷ng kÎ chñ mu g©y rèi ph¸ ho¹i, gi÷ v÷ng an ninh, tiÕp tôc x©y dùng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi.

Khi chiÕn tranh biªn giíi x¶y ra, trong khÝ thÕ sôc s«i cña c¶ níc, tØnh ®· kÞp thêi ®iÒu ®éng 2 trung ®oµn bé ®éi ®Þa ph-¬ng lªn biªn giíi phÝa B¾c tham gia chiÕn ®Êu. Hµng v¹n thanh niªn viÕt ®¬n t×nh nguyÖn ra mÆt trËn. Çc lùc lîng d©n qu©n, tù vÖ, thanh niªn trong çc trêng häc ®îc t¨ng cêng tËp luyÖn qu©n sù, çc ngµnh çc giíi thùc hiÖn nÕp sèng qu©n sù ho¸. TØnh thµnh lËp mét s ®oµn qu©n dù nhiÖm s½n sµng phèi hîp víi bé ®éi ®Þa ph¬ng, t¹o nªn thÕ trËn nh©n d©n v÷ng ch¾c.

Çc ®ît tuyÓn qu©n ®Òu vît møc. Riªng n¨m 1978 sè qu©n t¨ng 2,5 lÇn so víi n¨m cao nhÊt thêi kú chèng Mü. Hµng n¨m, çc kÕ ho¹ch, ph¬ng ¸n an ninh quèc phßng ®Òu ®îc bæ sung hoµn chØnh, phï hîp víi t×nh h×nh míi. Lùc lîng vò trang ®Þa ph¬ng ®-îc huÊn luyÖn tèt lu«n thêng trùc s½n sµng chiÕn ®Êu b¶o vÖ quª h¬ng.

463

C«ng t¸c an ninh chÝnh trÞ, trËt tù an toµn x· héi ®· cã bíc chuyÓn biÕn tÝch cùc. Lùc lîng c«ng an nh©n d©n lu«n t¨ng cêng gi¸o dôc ý thøc c¶nh gi¸c çch m¹ng, s½n sµng ®Ëp tan ©m mu cña bän ph¶n ®éng. Khi t×nh h×nh diÔn biÕn phøc t¹p còng lµ lóc phong trµo toµn d©n tham gia b¶o vÖ an ninh Tæ quèc ®îc t¨ng cêng vµ ®Èy m¹nh. Trªn 2 v¹n tæ an ninh nh©n d©n, hµng tr¨m tæ b¶o vÖ c¬ quan, xÝ nghiÖp ®îc x©y dùng vµ huÊn luyÖn, ®· gãp phÇn tÝch cùc gi÷ g×n ®oµn kÕt néi bé, b¶o vÖ trËt tù, an toµn x· héi, ®Èy lïi nh÷ng tiªu cùc trong lÜnh vùc kinh tÕ, ®êi sèng x· héi, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Èy m¹nh s¶n xuÊt, c«ng t¸c. Nhê ®ã ho¹t ®éng cña bän ph¶n ®éng ®· bÞ kiÒm chÕ ®Õn møc tèi ®a, t¹o ®îc sù chuyÓn biÕn míi trong sù nghiÖp ®Êu tranh chèng çc lo¹i ph¶n çch m¹ng, b¶o vÖ an ninh Tæ quèc.

Bé m¸y chÝnh quyÒn çc cÊp tõ tØnh ®Õn c¬ së ®îc cñng cè, kiÖn toµn. Sau viÖc hîp nhÊt hai tØnh, mét sè huyÖn, thÞ x· vµ çc tiÓu khu cña thµnh phè Nam §Þnh ®· s¾p xÕp l¹i. Tõng bíc thùc hiÖn ph©n cÊp qu¶n lý kinh tÕ, x· héi cho cÊp huyÖn, t¹o ®iÒu kiÖn cho çc ban, ngµnh trong khèi chÝnh quyÒn ph¸t huy n¨ng lùc hoµn thµnh nhiÖm vô chuyªn m«n cña m×nh.

Ho¹t ®éng cña çc tæ chøc ®oµn thÓ trong giai ®o¹n nµy kh¸ s«i næi, ph¸t huy ®îc vai trß nßng cét trong çc phong trµo thi ®ua lao ®éng s¶n xuÊt, tiÕt kiÖm, v¨n ho¸, ®êi sèng, x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc x· héi chñ nghÜa. §oµn thanh niªn chó träng gi¸o dôc lý tëng céng s¶n cho ®oµn viªn thanh niªn víi néi dung t tëng "Tuæi trÎ víi ®Êt níc ", ®· dÊy lªn khÝ thÕ çch m¹ng míi trong çc lÜnh vùc khoa häc kü thuËt vµ s¶n xuÊt. Hµng ngµn ®oµn viªn thanh niªn h¨ng h¸i tiÕn qu©n vµo phong trµo lµm thuû lîi, lµm ph©n bãn, ®¶m nhiÖm çc vïng lóa cao s¶n ®¹t hiÖu qu¶ cao. NhiÒu s¸ng kiÕn c¶i tiÕn kü thuËt, c¶i tiÕn qu¶n lý ®îc thùc hiÖn gãp phÇn t¨ng n¨ng suÊt, chÊt lîng s¶n phÈm tèt, lµm lîi cho nhµ níc nhiÒu triÖu ®ång. §oµn thanh niªn ®· kÕt hîp víi nhµ tr-êng lµm tèt c«ng t¸c gi¸o dôc thiÕu niªn nhi ®ång vµ ch¨m sãc con em çc gia ®×nh liÖt sü, th¬ng binh. Thùc hiÖn nghÜa vô b¶o vÖ Tæ quèc, hµng ngh×n thanh niªn ®· t×nh nguyÖn xung phong ra mÆt trËn. V× vËy çc ®ît giao qu©n ë çc ®Þa ph¬ng trong tØnh ®Òu hoµn thµnh vît møc kÕ ho¹ch. Thi ®ua víi nam giíi, Héi phô n÷ çc cÊp ®· tÝch cùc ®éng viªn chÞ em ph¸t huy tinh thÇn "Ba ®¶m ®ang", h¨ng h¸i thi ®ua trong phong trµo "Ngêi phô n÷ míi x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc". Héi viªn Phô n÷ thùc sù lµ lùc lîng xung kÝch trong viÖc ch¨n nu«i, lµm bÌo hoa d©u, cÊy vµ

464

ch¨m sãc lóa, hoa mµu ®óng kü thuËt. §Æc biÖt lµ ph¸t huy vai trß to lín trong phong trµo thi ®ua nu«i con khoÎ, d¹y con ngoan, x©y dùng gia ®×nh v¨n ho¸ míi. Héi n«ng d©n tuy míi ®îc thµnh lËp nhng ®· nhanh chãng æn ®Þnh tæ chøc, néi dung ho¹t ®éng cña çc cÊp héi theo híng tËp trung ®éng viªn tinh thÇn lao ®éng s¶n xuÊt cÊy hÕt diÖn tÝch, ch¨m sãc lóa tèt vµ thu ho¹ch nhanh gän.

MÆt trËn Tæ quèc ®îc cñng cè vµ n©ng cao chÊt lîng ho¹t ®éng. Thùc hiÖn ®iÒu lÖ cña MÆt trËn Tæ quèc ViÖt Nam, Uû ban MÆt trËn Tæ quèc çc x·, phêng ®îc thµnh lËp, t¨ng cêng nhiÒu çn bé cã kinh nghiÖm lµm c«ng t¸c vËn ®éng quÇn chóng theo chØ thÞ 19 cña TØnh uû vÒ viÖc thµnh lËp tæ mÆt trËn trªn ®Þa bµn d©n c. §Õn quý III n¨m 1978 toµn tØnh ®· cã trªn 26.000 tæ mÆt trËn. Do ®ã ®· t¨ng cêng ®îc khèi ®oµn kÕt toµn d©n, ph¸t huy quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n tham gia qu¶n lý nhµ níc, qu¶n lý x· héi, t¹o nªn çc phong trµo quÇn chóng s©u réng trong tØnh ®Èy m¹nh s¶n xuÊt, chiÕn ®Êu, gi÷ g×n an ninh th«n xãm. MÆt trËn c¬ së trong tØnh cßn tÝch cùc vËn ®éng nh©n d©n b¸n l¬ng thùc, thùc phÈm vµ cho Nhµ níc vay tiÒn, vay thãc ®Ó ñng hé nh©n d©n çc tØnh biªn giíi phÝa B¾c. KÕt qu¶ ®· vËn ®éng ñng hé ®îc trªn 116.000 ®ång, trªn 86.300 kg l¬ng thùc cïng hµng ngµn ®å dïng häc tËp cña häc sinh, kÞp thêi chuyÓn lªn çc tØnh biªn giíi gióp ®ång bµo ®ang lóc khã kh¨n. Thùc hiÖn chñ tr-¬ng chÝnh s¸ch cña §¶ng vÒ "T«n träng tù do tÝn ngìng vµ kh«ng tÝn ngìng", MÆt trËn çc cÊp ®· t¨ng cêng sù ®oµn kÕt gi÷a ®ång bµo cã ®¹o vµ ®ång bµo l¬ng, x©y dùng t×nh lµng nghÜa xãm tèt ®Ñp trong vïng cã ®ång bµo theo ®¹o Thiªn Chóa.

II. Tõng bíc th¸o gì khã kh¨n, ph¸t triÓn kinh tÕ (1981 - 1985)

Trong 5 n¨m x©y dùng kinh tÕ theo híng s¶n xuÊt lín x· héi chñ nghÜa, bªn c¹nh nh÷ng kÕt qu¶ ®¹t ®îc, c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ quan liªu bao cÊp ®· béc lé ngµy mét râ h¬n nh÷ng bÊt cËp trÇm träng. MÆt kh¸c l¹i bÞ chiÕn tranh biªn giíi vµ thiªn tai (ma lò n¨m 1978, b·o 1980) chi phèi, nªn tõ n¨m 1979 - 1980 mäi mÆt s¶n xuÊt vµ ®êi sèng nh©n d©n trong tØnh cã chiÒu híng ®i xuèng. Tæng s¶n lîng l¬ng thùc n¨m 1979 so víi n¨m 1976 gi¶m 20 v¹n tÊn, l¬ng thùc b×nh qu©n ®Çu ngêi n¨m 1980 chØ cßn 229 kg (n¨m 1976 lµ 337kg/ngêi). §ã chÝnh lµ nh÷ng tÝn hiÖu ®Çu tiªn cña cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ-x· héi kÐo dµi tíi cuèi nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû tríc.

465

Thùc hiÖn th«ng b¸o sè 22 ngµy 21/10/1980 cña Ban BÝ thTrung ¬ng §¶ng, tØnh chØ ®¹o çc ®Þa ph¬ng lµm thö kho¸n s¶n phÈm ®èi víi c©y lóa. NhiÒu HTX trong tØnh ®· tiÕn hµnh kho¸n s¶n phÈm. §Õn th¸ng 1 n¨m 1981, trong tæng sè 564 hîp t¸c x· n«ng nghiÖp toµn tØnh cã 116 hîp t¸c x· thùc hiÖn kho¸n s¶n phÈm 100% diÖn tÝch, 184 hîp t¸c x· kho¸n mét phÇn diÖn tÝch ®èi víi c©y lóa. §Æc biÖt, sau khi cã chØ thÞ 100 CT/TW ngµy 13/1/1981 vÒ c¶i tiÕn c«ng t¸c kho¸n, më réng kho¸n s¶n phÈm ®Õn nhãm lao ®éng vµ ngêi lao ®éng trong hîp t¸c x·, TØnh uû kÞp thêi cã nghÞ quyÕt 12 ngµy 21/1/1981 nh»m qu¸n triÖt vµ chØ ®¹o thùc hiÖn kho¸n s¶n phÈm trong toµn tØnh. TÊt c¶ çc ®¶ng bé ®Òu nhanh chãng tuyªn truyÒn vµ tæ chøc thùc hiÖn. N«ng d©n v« cïng phÊn khëi ®ãn nhËn, coi ®©y lµ mét ph¬ng thøc h÷u hiÖu ®Ó thóc ®Èy s¶n xuÊt, ®a n«ng nghiÖp tho¸t khái vßng suy tho¸i. §Õn hÕt quý I n¨m 1981 toµn tØnh ®· c¬ b¶n thùc hiÖn xong viÖc kho¸n s¶n phÈm c©y lóa ®Õn ngêi lao ®éng, ®ång thêi tiÕn tíi kho¸n s¶n phÈm c©y mµu vµ mét sè ngµnh nghÒ. Tõ ®ã, tinh thÇn lµm chñ, khÝ thÕ lao ®éng s¶n xuÊt, kü thuËt canh t¸c vµ sù ®Çu t vµo s¶n xuÊt cña çc hé x· viªn ®îc t¨ng lªn. Nh÷ng ®¬n vÞ cã liªn quan chÆt chÏ víi n«ng nghiÖp ®· cã ý thøc tr¸ch nhiÖm phôc vô tèt h¬n. C«ng t¸c qu¶n lý ®îc c¶i tiÕn mét bíc, çc cÊp huyÖn vµ c¬ së ®· chñ ®éng v¬n lªn trong chØ ®¹o s¶n xuÊt vµ kinh doanh.

MÆc dï vÉn cha tho¸t ®îc ra khái t×nh tr¹ng khñng ho¶ng, nhng tõ n¨m 1981 - 1985, t×nh h×nh kinh tÕ, x· héi cã nhiÒu chuyÓn biÕn kh¶ quan. DiÖn tÝch c©y l¬ng thùc t¨ng: n¨m 1980 lµ 298.077 ha, n¨m 1981 lµ 339.436 ha. Tæng s¶n l¬ng thùc qui thãc n¨m 1981 ®¹t 79,7 v¹n tÊn, n¨m 1982 lµ 93,4 v¹n tÊn, cao nhÊt tõ tríc tíi nay. Tõ n¨m 1983 ®Õn n¨m 1985 n¨ng xuÊt lóa b×nh qu©n toµn tØnh ®¹t 57,42 t¹/ha trªn diÖn tÝch hai lóa, t¨ng 18% so víi 3 n¨m tríc. Tæng s¶n lîng thãc b×nh qu©n mçi n¨m 80,8 v¹n tÊn, t¨ng 21% vµ b×nh qu©n l¬ng thùc s¶n xuÊt theo ®Çu ngêi ®¹t 305 kg, t¨ng 6% so víi 3 n¨m 1981 - 1982. ViÖc chØ ®¹o x©y dùng vïng th©m canh cao s¶n, ruéng cao s¶n víi trªn 6 v¹n ha ®· t¬ng ®èi æn ®Þnh vµ cã t¸c dông râ rÖt.

§èi víi viÖc trång c©y c«ng nghiÖp, sau mÊy n¨m bÞ gi¶m, ®Õn n¨m 1982 ®· ®îc phôc håi. Tõ n¨m 1983 ®Õn n¨m 1985 diÖn tÝch c©y c«ng nghiÖp ®îc më réng nh»m t¨ng nguån hµng xuÊt khÈu vµ nguyªn liÖu cho c«ng nghiÖp. N¨m 1985 diÖn tÝch t¨ng 11,8%, s¶n lîng t¨ng ®¸ng kÓ, nhÊt lµ s¶n lîng thuèc l¸ t¨ng

466

gÊp ®«i; l¹c t¨ng 80,6%, ®ay t¨ng 35,6% ... bíc ®Çu t¹o ®îc chuyÓn biÕn trong c¬ cÊu c©y trång vµ c¬ cÊu s¶n xuÊt n«ng nghiÖp.

Cuèi n¨m 1981, tØnh thùc hiÖn kho¸n s¶n phÈm trong ch¨n nu«i ®· t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn ®µn lîn tËp thÓ. N¨m 1982 ch¨n nu«i lîn tËp thÓ chØ cßn b»ng 32,8% n¨m 1976. §Õn n¨m 1985 çc tr¹i ch¨n nu«i cña hîp t¸c x· bÞ gi¶i thÓ hoµn toµn. Song ch¨n nu«i gia ®×nh l¹i ph¸t triÓn m¹nh c¶ sè lîng vµ chÊt lîng. Tõ n¨m 1983-1985 ®µn lîn lai t¨ng, träng lîng lîn xuÊt chuång t¨ng nªn tæng s¶n lîng lîn toµn tØnh b×nh qu©n t¨ng 22,8% so víi 3 n¨m tríc. NhiÒu ®Þa ph¬ng ®Èy m¹nh ch¨n nu«i ®éng vËt cã sõng, riªng ®µn bß gia ®×nh t¨ng 67,5%. ViÖc nu«i trång, khai th¸c thuû s¶n còng ®îc quan t©m h¬n. Mét sè vïng ven biÓn ®· nu«i vµ khai th¸c t«m xuÊt khÈu. Phong trµo trång c©y nh©n d©n vÉn tiÕp tôc ph¸t triÓn. TØnh tõng bíc thùc hiÖn chñ tr¬ng giao ®Êt, giao rõng, kinh tÕ hé gia ®×nh ®îc t¹o ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn.

Trong khi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cã bíc ph¸t triÓn míi th× s¶n xuÊt c«ng nghiÖp, tiÓu thñ c«ng nghiÖp l©m vµo t×nh tr¹ng khan hiÕm vËt t, n¨ng lîng, nguyªn liÖu... trÇm träng. Tõ n¨m 1979-1983 nguån cung øng vËt t tõ Trung ¬ng vÒ tØnh chØ ®¶m b¶o ®îc tõ 30-50% kÕ ho¹ch. Çc ®¬n vÞ s¶n xuÊt ph¶i tù c©n ®èi kÕ ho¹ch ®Ó ®¶m b¶o s¶n xuÊt. Sau quyÕt ®Þnh 25/CP vµ 26/CP cña Héi ®ång ChÝnh phñ (21/1/1981), nhiÒu xÝ nghiÖp quèc doanh, hîp t¸c x· tiÓu thñ c«ng nghiÖp ®· tiÕn hµnh chÊn chØnh bé m¸y, c¶i tiÕn c«ng t¸c qu¶n lý, chñ ®éng khai th¸c nguyªn vËt liÖu, tËn dông phÕ liÖu, chuyÓn ®æi mÆt hµng s¶n xuÊt, ®éng viªn khuyÕn khÝch ngêi lao ®éng. V× vËy ®· ®¶m b¶o ®îc viÖc lµm vµ thu nhËp cho c«ng nh©n, x· viªn. N¨m 1981 gi¸ trÞ s¶n lîng ®¹t 96,8% kÕ ho¹ch, n¨m 1982 ®· cã chuyÓn biÕn ®i lªn ®¹t gi¸ trÞ 305 triÖu ®ång, vît 6,2% kÕ ho¹ch nhng vÉn cha b»ng møc cao nhÊt cña n¨m 1978, trong ®ã c«ng nghiÖp quèc doanh gi¶m nhiÒu. §êi sèng c«ng nh©n viªn chøc gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n. Lµ mét trung t©m c«ng nghiÖp, t×nh tr¹ng trªn ®©y cã thÓ coi lµ dÊu hiÖu râ rÖt nhÊt cña cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ-x· héi ë Nam §Þnh.

§Ó th¸o gì khã kh¨n, tØnh rÊt chó träng c«ng t¸c xuÊt, nhËp khÈu. Nguån hµng xuÊt khÈu chñ yÕu lµ n«ng s¶n víi mét sè mÆt hµng chñ lùc lµ cãi, l¹c, ®ay... Ba n¨m 1980-1982 c«ng t¸c xuÊt khÈu ®· cã tiÕn bé bíc ®Çu. Riªng n¨m 1982 tæng gi¸ trÞ xuÊt khÈu ®¹t 190,7 triÖu ®ång, trong ®ã xuÊt khÈu ®Þa ph¬ng

467

chiÕm 31% ®Õn n¨m 1985 ®¹t 600 triÖu ®ång. B×nh qu©n gi¸ trÞ xuÊt khÈu 3 n¨m 1983 - 1985 ®¹t 506 triÖu ®ång. Nhê thu ®îc ngo¹i tÖ, hµng n¨m tØnh ®· nhËp vÒ mét sè vËt t, hµng ho¸ cÇn thiÕt nh ph©n ®¹m, l©n, thuèc trõ s©u, s¾t, thÐp, xi m¨ng, sîi nhùa PVC... phôc vô s¶n xuÊt vµ nhu cÇu sinh ho¹t cña nh©n d©n. DiÔn biÕn cña lÜnh vùc ph©n phèi lu th«ng trong 5 n¨m (1981-1985) hÕt søc phøc t¹p, cung cÇu mÊt c©n ®èi nghiªm träng, hµng ho¸ khan hiÕm, gi¸ c¶ biÕn ®éng vît khái sù kiÓm so¸t cña çc c¬ quan qu¶n lý. Doanh sè b¸n lÎ n¨m 1982 cña th-¬ng nghiÖp x· héi chñ nghÜa chiÕm 86,8% thÞ trêng x· héi, ®Õn n¨m 1985 chØ cßn 67%. Béi chi tiÒn mÆt ngµy cµng lín. N¨m 1982 sè thu tiÒn mÆt b»ng 78,4% sè chi, ®Õn n¨m 1985 chØ cßn 70%. Sau cuéc ®æi tiÒn ngµy 14/9/1985, tèc ®é l¹m ph¸t l¹i t¨ng nhanh, gi¸ c¶ leo thang hµng ngµy, ®êi sèng cña çn bé, c«ng nh©n hëng l¬ng gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n.

MÆc dï gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n vÒ ®êi sèng vËt chÊt, song víi truyÒn thèng cña tØnh " BiÕt lo çi lo chung cña c¶ níc", nh©n d©n trong tØnh lu«n lu«n lµm trßn çc nghÜa vô ®îc giao. Tõ n¨m 1980-1982, b×nh qu©n møc huy ®éng cña Nhµ níc vÒ l¬ng thùc t¨ng 36,1%, khèi lîng thÞt lîn h¬i t¨ng 3,5% so víi 3 n¨m tríc. Ba n¨m 1983-1985 so víi 3 n¨m 1980-1982 gi¸ trÞ vËt t, hµng ho¸ ®Þa ph¬ng ®iÒu vÒ Trung ¬ng t¨ng 16,2%. Trong 5 n¨m, tØnh ®· tæ chøc cho hµng chôc v¹n ngêi ®i x©y dùng çc vïng kinh tÕ míi, riªng 3 n¨m 1983-1985 sè ngêi ®i x©y dùng vïng kinh tÕ míi ®· lªn tíi con sè 705.000.

VÒ mÆt gi¸o dôc, ®µo t¹o, tÝnh ®Õn n¨m 1985 toµn tØnh ®· hoµn thµnh phæ cËp v¨n ho¸ cÊp II cho çn bé chñ chèt x·. Cuéc vËn ®éng gi¸o dôc ®¹o ®øc çch m¹ng trong nhµ trêng ®îc coi träng vµ cã kÕ ho¹ch. ViÖc ®µo t¹o, båi dìng çn bé, gi¸o viªn ®îc quan t©m n©ng cao tr×nh ®é ®¹i häc b»ng h×nh thøc t¹i chøc ®ang ®îc më réng. Cuéc vËn ®éng thùc hiÖn phong trµo " 5 døt ®iÓm " trong ngµnh y tÕ ®îc duy tr× vµ ®Èy m¹nh, 5 huyÖn, thÞ, x· trong tØnh ®îc Bé Y tÕ c«ng nhËn hoµn thµnh " 5 døt ®iÓm ". Toµn tØnh ®· thùc hiÖn viÖc "§«ng T©y y kÕt hîp" cã hiÖu qña trong c«ng t¸c kh¸m vµ ch÷a bÖnh. Tõ n¨m 1981 - 1985 ngµnh y tÕ cña tØnh ®îc nhËn cê lu©n lu cña chñ tÞch Héi ®ång Bé trëng. Çc ho¹t ®éng v¨n ho¸, th«ng tin, v¨n häc nghÖ thuËt, ph¸t thanh, truyÒn thanh, s¸ng t¸c xuÊt b¶n b¸o chÝ ®· cã bíc tiÕn bé trong viÖc híng vÒ c¬ së, phôc vô c¬ së. HuyÖn H¶i HËu 8 n¨m liÒn gi÷ v÷ng l¸ cê ®Çu cña c¶ níc vÒ c«ng t¸c v¨n ho¸ th«ng tin

468

cÊp huyÖn. TØnh ®îc Bé v¨n ho¸ c«ng nhËn hoµn thµnh chØ tiªu x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ c¬ së hai n¨m 1984 - 1985.

Thêi gian tõ n¨m 1981 ®Õn 1985 lµ thêi kú kh¸ ®Æc biÖt trong lÞch sö hiÖn ®¹i cña ®Êt níc nãi chung còng nh cña ®Þa ph-¬ng nãi riªng. §©y lµ thêi kú khñng ho¶ng, ®êi sèng nh©n d©n trong tØnh cha bao giê gÆp nhiÒu khã kh¨n ®Õn thÕ. HÇu hÕt çc ngµnh s¶n xuÊt ®Òu suy gi¶m. C¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ tËp trung, quan liªu bao cÊp, hµnh chÝnh mÖnh lÖnh ®· lµm suy kiÖt n¨ng lùc s¸ng t¹o, triÖt tiªu çc nguån lùc kinh tÕ - x· héi khiÕn mäi cè g¾ng cña l·nh ®¹o vµ nh©n d©n ®Þa ph¬ng nh»m th¸o gì khã kh¨n, kh¾c phôc t×nh h×nh ®¹t hiÖu qu¶ rÊt thÊp.

ChÝnh t×nh tr¹ng khñng ho¶ng kinh tÕ-x· héi vµ ®ßi hái bøc xóc cña t×nh h×nh ®ã ®· t¹o ra søc Ðp thùc tÕ cho viÖc h×nh thµnh ®êng lèi ®æi míi cña §¶ng, trong ®ã chØ thÞ vÒ kho¸n s¶n phÈm trong n«ng nghiÖp (1981) lµ bíc khëi ®Çu.

III. Díi ¸nh s¸ng cña ®êng lèi ®æi míi1. Bíc ®Çu thùc hiÖn ®êng lèi ®æi míi (1986 - 1991)

Bíc vµo c«ng cuéc ®æi míi, t×nh h×nh chung ë tØnh cã nhiÒu khã kh¨n, phøc t¹p. Kinh tÕ mÊt c©n ®èi nghiªm träng, ®êi sèng nh©n d©n lao ®éng c¶ ë n«ng th«n vµ thµnh phè cùc kú khã kh¨n.

Díi ¸nh s¸ng cña nghÞ quyÕt §¹i héi §¶ng lÇn thø VI vµ §¹i héi §¶ng bé tØnh lÇn thø IV, môc tiªu chñ yÕu trong kÕ ho¹ch 5 n¨m 1986 - 1990 cña tØnh ®îc x¸c ®Þnh tõng bíc æn ®Þnh t×nh h×nh kinh tÕ - x· héi trªn c¬ së æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn s¶n xuÊt, nhÊt lµ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, tËp trung ®Çu t cho n«ng nghiÖp, ®ång thêi chó träng ph¸t triÓn s¶n xuÊt hµng tiªu dïng vµ hµng xuÊt khÈu, n©ng cao n¨ng suÊt, hiÖu qu¶ çc ho¹t ®éng s¶n xuÊt, kinh doanh, t¨ng nhanh xuÊt, nhËp khÈu, më réng liªn kÕt, hîp t¸c vµ triÖt ®Ó thùc hiÖn tiÕt kiÖm, x¸c ®Þnh c¬ cÊu ®Çu t hîp lý tõ tØnh ®Õn c¬ së, tiÕp tôc hoµn chØnh, x©y dùng, t¨ng cêng qu¶n lý, khai th¸c vµ ®a vµo sö dông cã hiÖu qu¶ çc c¬ së vËt chÊt kü thuËt phôc vô cho s¶n xuÊt vµ ®êi sèng, nhÊt lµ cho th©m canh n«ng nghiÖp; n©ng cao chÊt lîng s¶n phÈm trong c«ng nghiÖp, tiÓu thñ c«ng nghiÖp, hµng ho¸ xuÊt khÈu. BiÖn ph¸p quan träng lµ ph¶i ®a nhanh tiÕn bé khoa häc kü thuËt vµo s¶n xuÊt cïng víi viÖc cñng cè, hoµn thiÖn quan hÖ s¶n xuÊt míi XHCN, cÇn h×nh thµnh vµ thùc hiÖn c¬ chÕ qu¶n lý míi. TËp trung cè g¾ng gi¶i

469

quyÕt c«ng ¨n viÖc lµm cho ngêi lao ®éng, æn ®Þnh ®êi sèng nh©n d©n.

Bíc vµo thùc hiÖn kÕ ho¹ch 5 n¨m (1986 - 1990) trong lÜnh vùc kinh tÕ, n«ng nghiÖp ®îc x¸c ®Þnh lµ mÆt trËn hµng ®Çu nªn mäi nguån lùc ®Òu u tiªn ®Çu t cho n«ng nghiÖp nh»m t¹o b-íc chuyÓn biÕn m¹nh mÏ. Tõ khi thùc hiÖn NghÞ quyÕt 10 cña Bé chÝnh trÞ "VÒ ®æi míi qu¶n lý kinh tÕ n«ng nghiÖp" (10 - 1988), c¬ chÕ qu¶n lý trong n«ng nghiÖp vµ n«ng th«n cã bíc chuyÓn biÕn râ rÖt. N¨ng lùc s¶n xuÊt tõng bíc ®îc gi¶i phãng t¹o ra nh÷ng ®éng lùc míi vµ thùc sù cëi trãi cho s¶n xuÊt. Cïng víi kinh tÕ tËp thÓ, kinh tÕ hé x· viªn ®îc x¸c ®Þnh ®· t¹o ®iÒu kiÖn hç trî nhau thóc ®Èy cho n«ng nghiÖp ph¸t triÓn vµ x©y dùng n«ng th«n míi. Víi chñ tr¬ng ph¸t triÓn n«ng nghiÖp theo híng th©m canh, chuyªn canh vµ toµn diÖn mµ tËp trung vµo th©m canh lóa, nhÊt lµ vô lóa chiªm xu©n, tØnh ®· cñng cè vµ më réng vïng th©m canh lóa cã n¨ng suÊt cao ë H¶i HËu, Xu©n Trêng, Giao Thuû, NghÜa Hng, Trùc Ninh. ViÖc øng dông tiÕn bé khoa häc vµo s¶n xuÊt ®îc khuyÕn khÝch, nhÊt lµ ®æi míi c¬ cÊu gièng vµ c¬ cÊu mïa vô cïng víi viÖc ¸p dông çc biÖn ph¸p th©m canh, xen canh, ®a d¹ng ho¸ çc lo¹i c©y trång vËt nu«i. Tõ n¨m 1986 - 1990 thêi tiÕt tuy tõng vô, tõng n¬i bÞ thiªn tai, s©u bÖnh, thµnh tÝch næi bËt lµ s¶n xuÊt l¬ng thùc, thùc phÈm. S¶n lîng l¬ng thùc quy thãc b×nh qu©n 5 n¨m 1986 - 1990 ®¹t 762 ngµn tÊn, t¨ng 11,2% so víi b×nh qu©n thêi kú 1981 - 1985 vµ tõ n¨m 1988 trë ®i, s¶n lîng l¬ng thùc cña tØnh ®· ®¹t trªn 1 triÖu tÊn. N¨m 1991, mÆc dï vô chiªm bÞ thiªn tai nÆng nhng do vô mïa ®¹t n¨ng suÊt cao, nªn s¶n luîng l¬ng thùc c¶ n¨m vÉn ®¹t 785,2 ngµn tÊn. NhiÒu ®iÓn h×nh th©m canh tèt xuÊt hiÖn vµ nh©n réng. NhiÒu HTX ®¹t trªn 10tÊn/ha 2 vô nh Xu©n Ph¬ng, Xu©n TiÕn, Xu©n Kiªn (Xu©n Tr-êng), H¶i B¾c, H¶i T©n, H¶i Xu©n (H¶i HËu), Trung §«ng, Trùc Th¸i (Trùc Ninh)... Nhê s¶n xuÊt l¬ng thùc t¨ng nªn tuy d©n sè cßn t¨ng ë møc cao nhng l¬ng thùc quy thãc b×nh qu©n ®Çu ngêi vÉn t¨ng tõ 298 kg (1985) lªn 342 kg n¨m 1990. N¨m 1991 tuy bÞ thiªn tai, s©u bÖnh vô chiªm xu©n nhng b×nh qu©n l¬ng thùc vÉn ®¹t 316 kg /ngêi.

Bªn c¹nh s¶n xuÊt lóa, tØnh chñ tr¬ng më réng s¶n xuÊt vô ®«ng trong ®ã coi träng ph¸t triÓn c©y mµu l¬ng thùc cã tÝnh chÊt mòi nhän nh ng« gièng míi, l¹c vµ khoai t©y. Riªng l¹c, khoai t©y ®îc quy ho¹ch trång theo vïng phôc vô cho xuÊt khÈu ®¹t hiÖu qña cao nh Nam Trùc, Trùc Ninh, ý Yªn, Vô B¶n. Cho tíi n¨m

470

1988 n¨ng suÊt khoai t©y ®¹t 80,89 t¹/ha, l¹c 11,86 t¹/ha, ng« 19 t¹/ha s¶n lîng ng« ®¹t 39.882 tÊn.

Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®êng lèi ®æi míi, c¬ cÊu c©y trång, vËt nu«i tõng bíc ®îc chuyÓn dÞch mét çch hîp lý nh»m ®-a ch¨n nu«i trë thµnh ngµnh s¶n xuÊt chÝnh, phï hîp víi nÒn kinh tÕ hµng ho¸. §Æc biÖt viÖc ®a tiÕn bé khoa häc kü thuËt vµo ch¨n nu«i nh c¶i t¹o gièng sö dông thøc ¨n c«ng nghiÖp ... ®· gióp tØnh vùc dËy ®îc ngµnh s¶n xuÊt nµy sau mét thêi gian bÞ gi¶m sót. Cho tíi n¨m 1990, 1991 tuy ch¨n nu«i vÉn cßn nhiÒu khã kh¨n, nh-ng s¶n lîng thÞt h¬i xuÊt chuång cña tØnh ®· ®¹t 35 ngµn tÊn, t¨ng 33% so víi n¨m 1985. Nhê sù ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng nghiÖp mét çch ®ång ®Òu nªn Hµ Nam Ninh kh«ng nh÷ng gi¶i quyÕt ®-îc c¬ b¶n vÊn ®Ò l¬ng thùc ®ñ ¨n mµ nhiÒu hé n«ng d©n ®· cã l¬ng thùc dù tr÷. §êi sèng nh©n d©n bíc ®Çu ®îc æn ®Þnh.

NghÒ ç trong nh©n d©n ®îc phôc håi vµ ph¸t triÓn b»ng nhiÒu h×nh thøc phong phó. NghÒ nu«i trång thuû s¶n tuy míi h×nh thµnh, nhng ®· cã tÝn hiÖu kh¶ quan. NhiÒu gia ®×nh ë NghÜa Hng, Xu©n Trêng, Giao Thuû ®· nhËn ®Êu thÇu çc vïng khai th¸c t«m, nu«i cua biÓn, trång rau c©u xuÊt khÈu ®¹t hiÖu qu¶ kinh tÕ cao.

S¶n xuÊt c«ng nghiÖp vµ tiÓu thñ c«ng nghiÖp trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi c¬ chÕ tõ c¬ chÕ bao cÊp sang h¹ch to¸n kinh doanh cã nhiÒu khã kh¨n bì ngì nhng ®· cã sù chuyÓn biÕn míi. Tõ n¨m 1988 çc xÝ nghiÖp quèc doanh hîp t¸c x· tiÓu thñ c«ng nghiÖp ®Òu tiÕn hµnh s¾p xÕp l¹i s¶n xuÊt, ®æi míi qu¶n lý, ®æi míi c«ng nghÖ vµ híng s¶n xuÊt vµo phôc vô 4 ch¬ng tr×nh kinh tÕ lµ l¬ng thùc, thùc phÈm, hµng tiªu dïng vµ hµng xuÊt khÈu. Trong bíc chuyÓn ®æi, bªn c¹nh nh÷ng ®¬n vÞ s¶n xuÊt kinh doanh thua lç ph¶i chuyÓn híng s¶n xuÊt hoÆc gi¶i thÓ ®· cã nh÷ng ®¬n vÞ cã çch tæ chøc qu¶n lý vµ ®Çu t thÝch hîp, s¶n xuÊt cã hiÖu qu¶. Mét sè mÆt hµng míi nh ®ay xe, t«m vµ thÞt ®«ng l¹nh xuÊt khÈu, may mÆc, ®iÖn tö ... chiÕm lÜnh thÞ trêng tõng bíc lµm thay ®æi mÆt hµng c«ng nghiÖp quèc doanh ®Þa ph¬ng. Trong 5 n¨m 1986 - 1990 gi¸ trÞ c«ng nghiÖp ®Þa ph¬ng t¨ng b×nh qu©n 1,4% n¨m. Riªng n¨m 1990 t¨ng 7,2% so víi n¨m 1985.

B»ng çc h×nh thøc hîp t¸c, liªn doanh liªn kÕt trong s¶n xuÊt, mèi quan hÖ gi÷a c«ng nghiÖp trung ¬ng ®ãng trªn ®Þa bµn tØnh víi c«ng nghiÖp ®Þa ph¬ng bíc ®Çu chuyÓn biÕn. Nhµ

471

m¸y Liªn hîp dÖt, nhµ m¸y dÖt lôa, xÝ nghiÖp may xuÊt khÈu ®· cã nh÷ng hîp ®ång kinh tÕ víi mét sè xÝ nghiÖp, hîp t¸c x· tiÓu thñ c«ng nghiÖp ®Þa ph¬ng ®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt vµ gi¶i quyÕt viÖc lµm cho ngêi lao ®éng.

Kinh tÕ ngoµi quèc doanh cã bíc ph¸t triÓn víi çc h×nh thøc tæ chøc ®a d¹ng, gãp phÇn ®¸ng kÓ vµo s¶n xuÊt hµng ho¸ tiªu dïng cña tØnh, thu hót ®îc nhiÒu lao ®éng. §Õn n¨m 1990 sè lao ®éng c«ng nghiÖp t nh©n, ç thÓ vµ hé gia ®×nh tØnh cã kho¶ng 42 ngµn ngêi, t¹o ra 62,7 tû ®ång gi¸ trÞ tæng lîng (theo gi¸ cè ®Þnh n¨m 1989) gÊp 3,2 lÇn n¨m 1985 vµ tû träng c«ng nghiÖp t nh©n, ç thÓ vµ c«ng nghiÖp gia ®×nh so víi tæng s¶n l-îng c«ng nghiÖp ®Þa ph¬ng cña tØnh t¨ng lªn râ rÖt, ®Õn n¨m 1991 chiÕm tíi 31,7%.

Song nh×n chung thêi kú nµy c«ng nghiÖp vµ tiÓu thñ c«ng nghiÖp cha t¹o ®îc híng ®i râ rÖt vµ cã phÇn sa sót nghiªm träng, s¶n xuÊt chñ yÕu lµ gia c«ng. §©y chÝnh lµ hËu qu¶ nÆng nÒ nhÊt cña c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ cò, lµm cho Nam §Þnh mÊt dÇn thÕ m¹nh truyÒn thèng víi t çch lµ mét trong nh÷ng trung t©m c«ng nghiÖp-th¬ng m¹i lín cña c¶ níc.

Ch¬ng tr×nh hµng xuÊt khÈu trong ®iÒu kiÖn thÞ trêng cã nhiÒu biÕn ®éng phøc t¹p, nhÊt lµ thÞ trêng truyÒn thèng víi çc níc XHCN bÞ thu hÑp, nhng ho¹t ®éng ngo¹i th¬ng ®· cè g¾ng t×m kiÕm, më réng thÞ trêng míi ®Ó ®Èy m¹nh kinh doanh xuÊt nhËp khÈu. Do vËy, gi¸ trÞ kim ng¹ch xuÊt khÈu thêi kú 1986-1990 ®¹t tèc ®é t¨ng trëng b×nh qu©n hµng n¨m lµ 17,2%. Mét sè s¶n phÈm t¨ng kh¸ nh ¸o dÖt kim, hµng thªu, kh¨n t¾m, khoai t©y, l¹c. TØnh còng ®· xuÊt khÈu ®îc mét sè mÆt hµng míi nh t«m ®«ng l¹nh, t¬ t»m, may mÆc, nÊm mì. Nhng mét sè mÆt hµng truyÒn thèng l¹i bÞ gi¶m nh cãi, th¶m len, long nh·n, ®ay t¬. Hµng nhËp khÈu ®· gãp phÇn quan träng vµo viÖc c©n ®èi mét sè vËt t, hµng ho¸ phôc vô s¶n xuÊt, ®êi sèng cña nh©n d©n.

VÒ ho¹t ®éng néi th¬ng, do c¬ chÕ kinh tÕ ®æi míi, ngay tõ n¨m 1987 TØnh uû ®· ra nghÞ quyÕt chuyÓn ho¹t ®éng th¬ng nghiÖp quèc doanh sang h¹ch to¸n kinh doanh theo c¬ chÕ thÞ tr-êng g¾n víi viÖc s¾p xÕp l¹i tæ chøc th¬ng nghiÖp. Nhng do chÞu ¶nh hëng s©u nÆng cña thêi kú bao cÊp, th¬ng nghiÖp quèc doanh vµ hîp t¸c x· mua b¸n cha thÝch nghi ®îc víi c¬ chÕ kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn, nhiÒu ®¬n vÞ bÞ thua lç kÐo dµi, kh«ng cßn ®ñ kh¶ n¨ng ho¹t ®éng, buéc ph¶i gi¶i thÓ. Do sù lóng tóng trong

472

tæ chøc, qu¶n lý, nhiÒu ®¬n vÞ còng ®Ó thÊt tho¸t vèn, vËt t cña nhµ níc mét çch nghiªm träng.

Th¬ng nghiÖp t nh©n ®· ph¸t triÓn chiÕm lÜnh phÇn lín kh©u b¸n lÎ vµ c¶ mét phÇn b¸n bu«n nªn tû träng th¬ng nghiÖp ngoµi quèc doanh trong tæng møc b¸n lÎ x· héi tõ 52% (n¨m 1985) t¨ng lªn 68,3% n¨m 1991. §iÒu ®¸ng lu ý lµ th¬ng nghiÖp ngoµi quèc doanh trong xu thÕ bung ra ®· cã nh÷ng ho¹t ®éng tiªu cùc, phi ph¸p nh s¶n xuÊt vµ tiªu thô hµng gi¶, bu«n lËu.

Ho¹t ®éng tµi chÝnh, ng©n hµng bíc ®Çu ®· chuyÓn theo c¬ chÕ míi, cè g¾ng t¹o thªm nguån thu cho ng©n s¸ch vµ huy ®éng çc nguån vèn, nhÊt lµ vèn tiÕt kiÖm trong d©n c, ®¸p øng çc yªu cÇu ®Çu t, cÊp vèn thiÕt thùc, gãp phÇn khèng chÕ l¹m ph¸t chung.

§Çu t x©y dùng c¬ b¶n ®îc ®iÒu chØnh theo híng tËp trung cho 4 ch¬ng tr×nh kinh tÕ - x· héi, chó träng nh÷ng c«ng tr×nh phôc vô s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, x©y dùng çc tr¹m b¬m vµ ®Çu t thiÕt bÞ cho hÖ thèng çc tr¹m b¬m lín. Hµ Nam Ninh tõng bíc hoµn chØnh hÖ thèng thuû n«ng, khai th¸c khu kinh tÕ míi Cån Lu, Cån Ng¹n (Xu©n Thuû), Nam §iÒn (NghÜa Hng). M¹ng líi ®iÖn ®îc më réng, x©y dùng çc xÝ nghiÖp t«m ®«ng l¹nh, thÞt ®«ng l¹nh, ¬m t¬, se ®ay, may mÆc. §ång thêi tØnh còng bíc ®Çu quan t©m, ®Çu t cñng cè x©y dùng c¬ së h¹ tÇng vÒ giao th«ng, çc c«ng tr×nh phóc lîi theo ph¬ng ch©m "nhµ níc vµ nh©n d©n cïng lµm ". Ngµnh vËn t¶i ph¸t triÓn c¶ quèc doanh, tËp thÓ vµ t nh©n. Ngµnh th«ng tin bu ®iÖn víi ph¬ng ch©m "Trung ¬ng vµ ®Þa ph¬ng cïng lµm" nªn ngµnh tranh thñ ®îc sù hç trî cña Tæng côc Bu ®iÖn, thay thÕ vµ trang bÞ çc thiÕt bÞ hiÖn ®¹i, n©ng cao chÊt lîng th«ng tin liªn l¹c. Ngµnh ®· chi h¬n 250.000.000® ®Ó mua s¾m trang thiÕt bÞ míi, l¾p ®Æt çc tæng ®µi Telex, x©y dùng tuyÕn çp tõ c¬ VU tíi tuyÕn vi ba ICS... Thêi gian nµy, tØnh còng ®· tranh thñ ®îc mét sè vèn tµi trî quèc tÕ ®Ó x©y dùng míi vµ hoµn thiÖn mét sè c«ng tr×nh phôc vô s¶n xuÊt vµ ®êi sèng nh©n d©n.

Sù nghiÖp gi¸o dôc - ®µo t¹o ®· cã cè g¾ng lín, nhÊt lµ nç lùc duy tr× vµ ph¸t triÓn çc ngµnh häc, cÊp häc, chó ý chÊt lîng gi¸o dôc, tõng bíc thùc hiÖn ®a d¹ng ho¸ trêng häc, quan t©m d¹y nghÒ cho häc sinh, cñng cè çc trêng chuyªn, líp chän. Nam §Þnh lµ mét trong 4 tØnh ®îc c«ng nhËn phæ cËp gi¸o dôc tiÓu häc vµ lµ ®¬n vÞ tiªn tiÕn xuÊt s¾c cña ngµnh gi¸o dôc toµn quèc.

473

VÒ c«ng t¸c y tÕ, tØnh ®· triÓn khai çc c«ng tr×nh ch¨m sãc søc khoÎ ban ®Çu cho nh©n d©n, thùc hiÖn tèt ch¬ng tr×nh tiªm chñng më réng cho trÎ em. DÞch vô y tÕ ph¸t triÓn, c¶i thiÖn mét bíc ®iÒu kiÖn kh¸m ch÷a bÖnh cho nh©n d©n. C«ng t¸c tuyªn truyÒn, vËn ®éng nh©n d©n thùc hiÖn kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh ®îc coi träng nªn tû lÖ ph¸t triÓn d©n sè n¨m 1991 chØ cßn 1,9%. Tuy nhiªn, sè ngêi thiÕu vµ kh«ng cã viÖc lµm thêng xuyªn hµng n¨m vÉn trªn díi 5 v¹n ngêi. §©y lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p nhÊt, cÇn ph¶i cã nh÷ng chiÕn lîc ph¸t triÓn ®ång bé th× míi cã thÓ gi¶i quyÕt ®îc trong t¬ng lai.

Nh÷ng thµnh tùu bíc ®Çu trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®êng lèi ®æi míi ®· ®em l¹i sù khëi s¾c míi trªn çc lÜnh vùc kinh tÕ - x· héi ë ®Þa ph¬ng. C¬ chÕ tËp trung quan liªu bao cÊp tõng bíc ®îc xo¸ bá, h×nh thµnh nªn nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn vËn ®éng theo c¬ chÕ thÞ trêng víi ®Þnh híng XHCN. C¬ cÊu kinh tÕ vµ c¬ cÊu ®Çu t cã sù chuyÓn biÕn theo híng tËp trung vµo 4 ch-¬ng tr×nh kinh tÕ x· héi, ®· ®¹t ®îc nhiÒu kÕt qu¶ kh¶ quan. Çc ho¹t ®éng, khoa häc kü thuËt, v¨n ho¸ - x· héi, y tÕ ®îc ®Èy m¹nh. §êi sèng nh©n d©n æn ®Þnh dÇn vµ cã bíc c¶i thiÖn... §©y lµ nh÷ng tiÒn ®Ò hÕt søc quan träng t¹o ®µ cho nh©n d©n trong tØnh tiÕp tôc ®Èy m¹nh c«ng cuéc ®æi míi, hoµn thµnh çc môc tiªu kinh tÕ x· héi trong giai ®o¹n 1992-1996.

2. Ph¸t huy th¾ng lîi bíc ®Çu, hoµn thµnh çc môc tiªu kinh tÕ - x· héi 1992 - 1996

Theo NghÞ quyÕt kú häp thø 10 Quèc héi kho¸ VIII, tØnh Hµ Nam Ninh ®îc t¸ch thµnh 2 tØnh Nam Hµ vµ Ninh B×nh tõ ngµy 1-4-1992. Nam §Þnh n»m trong tØnh Nam Hµ.

Trªn c¬ së nh÷ng kÕt qu¶ ®· ®¹t ®îc vµ quyÕt t©m ®Èy m¹nh c«ng cuéc ®æi míi, n¨m 1992, TØnh ®· ra quyÕt ®Þnh sè 115Q§-UB thùc hiÖn giao quyÒn sö dông ruéng ®Êt l©u dµi cho n«ng d©n, ph¸t huy quyÒn tù chñ cña hé n«ng d©n trong s¶n xuÊt. C«ng t¸c thuû lîi ®îc tØnh ®Æc biÖt coi träng, ®Çu t nhiÒu trang thiÕt bÞ cho çc hÖ thèng tr¹m b¬m lín, t¨ng cêng x©y dùng c¬ së vËt chÊt kü thuËt n«ng nghiÖp n«ng th«n. §¶ng bé, chÝnh quyÒn çc cÊp còng ®Æc biÖt coi träng chØ ®¹o ®a tiÕn bé khoa häc míi vµo çc kh©u träng yÕu nh»m t¹o ra n¨ng suÊt cao. Còng tõ n¨m 1992 tØnh triÓn khai nhiÒu ch¬ng tr×nh, dù ¸n ph¸t triÓn n«ng nghiÖp nh ch¬ng tr×nh cÊp I ho¸ gièng lóa, ch¬ng tr×nh ph¸t triÓn ch¨n nu«i vµ xuÊt khÈu, ch¬ng tr×nh lóa lai, ng« lai, dù

474

¸n trång rõng... víi sè vèn ®Çu t trªn 1 tû ®ång. Trªn c¬ së ®ã, tèc ®é ®a khoa häc c«ng nghÖ vµo s¶n xuÊt kh«ng ngõng ®Èy m¹nh. Çc gièng lóa lai, lóa ®Æc s¶n cña ®Þa ph¬ng ®îc sö dông cho n¨ng suÊt vµ gi¸ trÞ hµng ho¸ cao. Nam Hµ trë thµnh tØnh ®i ®Çu trong cuéc çch m¹ng gièng lÇn thø hai. Cïng víi gièng míi, ph¬ng thøc canh t¸c míi, viÖc thùc hiÖn th©m canh, xen canh, chuyÓn dÞch c¬ cÊu mïa vô mét çch ®ång bé ®· gióp cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cã bíc ph¸t triÓn liªn tôc, æn ®Þnh. Tèc ®é ph¸t triÓn n«ng nghiÖp b×nh qu©n t¨ng tõ 4,7% thêi kú 1986-1990 lªn 8%/n¨m thêi kú 1991-1995. §Æc biÖt, s¶n xuÊt l¬ng thùc cã tèc ®é t¨ng trëng cao nhÊt tõ tríc tíi nay. Tæng s¶n lîng quy thãc b×nh qu©n ®¹t 1.063.200 tÊn, t¨ng 39,5% so víi thêi kú 1986 - 1990. N¨m 1995 n¨ng suÊt lóa ®¹t 10,5tÊn/ha, tæng s¶n lîng l¬ng thùc quy thãc ®¹t 902.600 tÊn. N¨m 1996, mÆc dï bÞ thiªn tai nh-ng s¶n lîng l¬ng thùc vÉn ®¹t 878.800 tÊn. L¬ng thùc b×nh qu©n ®Çu ngêi n¨m 1995 ®¹t 478 kg, n¨m 1996 ®¹t 460 kg vµ Nam §Þnh cã møc b×nh qu©n l¬ng thùc cao h¬n møc b×nh qu©n chung c¶ níc. S¶n xuÊt lóa cña tØnh ®· tõng bíc tiÕp cËn thÞ trêng vµ trë thµnh s¶n phÈm hµng ho¸, kh«ng nh÷ng ®¸p øng nhu cÇu ®Þa ph¬ng mµ cßn trë thµnh nguån hµng xuÊt khÈu.

C©y mµu l¬ng thùc diÖn tÝch hµng n¨m biÕn ®éng tõ 13.000 - 15.000 ha, trong ®ã 70% lµ mµu l¬ng thùc vô ®«ng. Riªng ng« ®«ng t¨ng nhanh tõ 1.000 ha n¨m 1992 lªn 2.958 ha n¨m 1996. S¶n lîng mµu quy thãc ®¹t tõ 33.000 tÊn ®Õn 45.000 tÊn.

Ch¨n nu«i gia sóc, gia cÇm ph¸t triÓn vÒ sè lîng vµ t¨ng nhanh vÒ chÊt lîng. Thêi kú nµy, viÖc ch¨n nu«i còng chuyÓn m¹nh sang híng s¶n xuÊt hµng ho¸ víi gièng ngo¹i vµ ch¨n nu«i kÕt hîp theo ph¬ng ph¸p truyÒn thèng ®îc tõng bíc më réng trong nh©n d©n. NhiÒu hé gia ®×nh ®· më réng quy m« kinh doanh ch¨n nu«i lîn n¸i, lîn siªu n¹c, gµ c«ng nghiÖp ... cã thu nhËp kh¸, s¶n lîng lîn thÞt xuÊt chuång n¨m 1995 cña tØnh ®¹t 49.800 tÊn n¨m 1996 ®¹t 35.800 tÊn. NghÒ nu«i trång, ®¸nh b¾t thuû h¶i s¶n, nu«i t«m, ç níc ngät vµ níc lî ®îc më réng. S¶n lîng ç níc ngät n¨m 1995 ®¹t 8.000 tÊn t¨ng 33,3% víi n¨m 1990. NghÒ lµm muèi còng ®îc duy tr× vµ ph¸t triÓn, cã n¨m s¶n lîng ®¹t tíi trªn 100.000 tÊn.

S¶n xuÊt c«ng nghiÖp, tiÓu thñ c«ng nghiÖp sau khi tæ chøc s¾p xÕp l¹i bíc ®Çu ®· vît qua khã kh¨n. Tõ n¨m 1993 s¶n xuÊt ®· t¨ng dÇn. NhiÒu doanh nghiÖp thÝch øng dÇn víi c¬ chÕ míi.

475

C«ng nghiÖp quèc doanh ®îc cñng cè, c«ng nghiÖp ngoµi quèc doanh vµ tiÓu thñ c«ng t¨ng nhanh, nhÊt lµ khu vùc t nh©n, ç thÓ ph¸t triÓn. Gi¸ trÞ tæng s¶n lîng c«ng nghiÖp - tiÓu thñ c«ng nghiÖp b×nh qu©n n¨m 1991 - 1995 t¨ng 5%, trong ®ã quèc doanh t¨ng 1,9%/n¨m, c«ng nghiÖp ngoµi quèc doanh t¨ng 9,3%/n¨m. N¨m 1996 t¨ng 9,1%; ®· cã 18 ngµnh trong sè 19 ngµnh c«ng nghiÖp cã møc s¶n xuÊt kh¸, s¶n phÈm chñ yÕu t¨ng trªn 70%. Bíc ®Çu h×nh thµnh nh÷ng khu vùc kinh tÕ träng ®iÓm nh: Khu vùc c«ng nghiÖp - tiÓu thñ c«ng nghiÖp thµnh phè Nam §Þnh vµ çc vïng phô cËn, tõng bíc ®æi míi thiÕt bÞ c«ng nghÖ dÖt, may. Trong 5 n¨m b×nh qu©n gi¸ trÞ ngµnh may mÆc t¨ng 70%.

Khu vùc kinh tÕ ven biÓn tËp trung vµo çc nghÒ: kÐo sîi, dÖt líi FE, s¶n xuÊt vµ söa ch÷a tÇu thuyÒn ®¸nh ç vµ vËn t¶i. Gi¸ trÞ c«ng nghiÖp - tiÓu thñ c«ng nghiÖp vïng ven biÓn t¨ng 8,2% / n¨m. Nh÷ng kÕt qu¶ trªn tuy míi lµ bíc ®Çu nhng ®ã lµ tÝn hiÖu gãp phÇn thóc ®Èy chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ trong nh÷ng n¨m tíi trªn ®Þa bµn tØnh.

Cïng víi viÖc ®Èy m¹nh ph¸t triÓn kinh tÕ, nh÷ng n¨m gÇn ®©y, víi ph¬ng ch©m "nhµ níc vµ nh©n d©n cïng lµm", tØnh ®· khai th¸c vµ huy ®éng çc nguån vèn ®Ó tËp trung cho x©y dùng, ®æi míi m¸y mãc, trang thiÕt bÞ kü thuËt, t¹o ra c¬ së vËt chÊt phôc vô ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi. Hµng n¨m, tØnh giµnh kho¶ng 17% chi ng©n s¸ch ®Ó u tiªn ®Çu t cho thuû lîi, giao th«ng, çc c«ng tr×nh c«ng nghiÖp, c«ng tr×nh phóc lîi x· héi. Thêi kú nµy phong trµo quÇn chóng x©y dùng ®êng giao th«ng n«ng th«n, trêng häc, bÖnh viÖn, hÖ thèng ®iÖn ®îc ph¸t ®éng m¹nh mÏ. NhiÒu c«ng tr×nh míi ®îc x©y dùng vµ ®a vµo khai th¸c sö dông nh d©y chuyÒn bia NADA, c¶ng H¶i ThÞnh giai ®o¹n mét vµ tr¹m b¬m Quü §é, Kinh Thanh, cÇu §ß Quan, bÕn xe Nam §Þnh, chî Rång... Më réng m¹ng líi ®iÖn lùc, x©y dùng líi ®iÖn 110 vµ 220KV, víi 1.668 km ®êng ®iÖn cao thÕ vµ h¬n 24.000 km ®êng ®iÖn h¹ thÕ. HÖ thèng bu chÝnh viÔn th«ng, m¹ng líi ®iÖn tho¹i ph¸t triÓn réng kh¾p... Tranh thñ nguån vèn níc ngoµi, tØnh ®· x©y dùng míi vµ c¶i t¹o 7652 phßng häc.

Trong hai n¨m 1995-1996, tØnh huy ®éng nguån vèn vµ ngµy c«ng quy ra tiÒn lµ 344,5 tû ®ång, trong ®ã 78% lµ do nh©n d©n ®ãng gãp ®Ó n©ng cÊp vµ lµm míi 2.381 km ®êng... Nh÷ng c«ng tr×nh kü thuËt h¹ tÇng ®îc x©y dùng ®· vµ ®ang

476

ph¸t huy t¸c dông, t¹o ®µ cho tØnh cã bíc ph¸t triÓn nhanh h¬n trong nh÷ng n¨m cuèi cïng cña thÕ kû.

C«ng t¸c xuÊt khÈu cã ®µ ph¸t triÓn míi, gi¸ trÞ hµng xuÊt khÈu t¨ng tõ 5,5 triÖu USD n¨m 1991 lªn 15 triÖu USD n¨m 1995, ®Õn n¨m 1996 ®¹t tíi 37,3triÖu USD. LÜnh vùc qu¶n lý tµi chÝnh, ng©n hµng tõng bíc ®îc ®æi míi gãp phÇn vµo viÖc kiÒm chÕ l¹m ph¸t, æn ®Þnh thÞ trêng. MÆc dï nguån thu h¹n chÕ, yªu cÇu chi t¨ng nhng ngµnh cè g¾ng khai th¸c çc nguån thu ®¶m b¶o yªu cÇu chi thiÕt yÕu, ®ång thêi chó träng x©y dùng ng©n s¸ch x·. §Õn n¨m 1995 cã 45 x· thµnh lËp quü tÝn dông nh©n d©n, víi tæng sè cæ phÇn 2,5 tû ®ång vµ cã doanh sè cho vay 20 tû ®ång. Quü tÝn dông nh©n d©n gãp phÇn tÝch cùc ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ gia ®×nh, thùc hiÖn xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ë n«ng th«n.

Th¬ng nghiÖp quèc doanh tõng bíc ®îc tæ chøc s¾p xÕp l¹i, vÉn gi÷ vai trß chi phèi thÞ trêng víi çc mÆt hµng thiÕt yÕu vµ vËt t chiÕn lîc phôc vô s¶n xuÊt vµ ®êi sèng nh©n d©n. Çc h×nh thøc th¬ng nghiÖp t nh©n ph¸t triÓn m¹nh cïng víi th¬ng nghiÖp quèc doanh, t¹o sù lu th«ng hµng ho¸ th«ng suèt, phong phó, gãp phÇn gi÷ cho gi¸ c¶ t¬ng ®èi æn ®Þnh.

NÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ë Hµ Nam. Kinh tÕ quèc doanh qua s¾p xÕp tõ trªn 300 ®¬n vÞ cßn l¹i 174 doanh nghiÖp nhµ níc cã ®îc trang bÞ thªm thiÕt bÞ c«ng nghÖ míi, n©ng cao hiÖu qu¶ s¶n xuÊt vµ chÊt lîng s¶n phÈm. NhiÒu doanh nghiÖp ®· thÝch øng víi c¬ chÕ míi, lµm ¨n cã l·i nh-ng còng cßn nhiÒu doanh nghiÖp lµm ¨n thua lç kÐo dµi, ®êi sèng çn bé, c«ng nh©n rÊt khã kh¨n.

VÒ thµnh phÇn kinh tÕ tËp thÓ, çc HTX ë nhiÒu ngµnh kinh tÕ ®îc tæ chøc l¹i s¶n xuÊt trªn c¬ së tù nguyÖn, cïng gãp vèn, tµi s¶n vµ ®æi míi c«ng t¸c qu¶n lý ®¹t hiÖu qu¶ thiÕt thùc. Çc HTX n«ng nghiÖp thùc hiÖn ®æi míi c«ng t¸c qu¶n lý theo quyÕt ®Þnh 115 cña UBND tØnh víi 5 néi dung ®æi míi ho¹t ®éng cña HTX, ®ång thêi sím giao quyÒn sö dông ruéng ®Êt æn ®Þnh, l©u dµi, x¸c lËp quyÒn tù chñ s¶n xuÊt cho hé n«ng d©n.

Kinh tÕ ç thÓ ph¸t triÓn trªn kh¾p çc ®Þa bµn. Çc lµng nghÒ truyÒn thèng ®îc kh«i phôc vµ ph¸t triÓn lµng nghÒ míi. 114 doanh nghiÖp t nh©n vµ C«ng ty tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n ®îc thµnh lËp. Kinh tÕ t nh©n, ç thÓ ho¹t ®éng n¨ng ®éng, t¹o viÖc lµm, t¨ng s¶n phÈm vµ t¨ng tû träng GDP tõ 25,5% n¨m 1991 lªn 33% n¨m 1995.

477

Trªn c¬ së nÒn kinh tÕ ®Þa ph¬ng cã møc t¨ng trëng kh¸, ®êi sèng cña nh©n d©n æn ®Þnh vµ nhiÒu mÆt ®îc c¶i thiÖn. Sè hé cã møc sèng kh¸ trë lªn chiÕm 33,1%. Sè hé nghÌo gi¶m, n¨m 1996 cßn 12,57%. Phong trµo xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, gióp nhau lµm kinh tÕ gia ®×nh, gi¶i quyÕt viÖc lµm ®îc çc cÊp, çc ngµnh, çc ®oµn thÓ nh©n d©n vµ çc tæ chøc x· héi thùc sù quan t©m. Nhê ®ã ®êi sèng cña nh©n d©n tõng bø¬c ®îc c¶i thiÖn. §Õn n¨m 1996 100% sè x· trong tØnh ®· cã ®êng «t« ®Õn trung t©m x·, 84,17% sè hé n«ng ®©n ®· cã nhµ x©y m¸i ngãi, m¸i b»ng, 100% sè x· vµ 97,54% sè hé n«ng th«n ®· cã ®iÖn th¾p s¸ng sinh ho¹t. GÇn 48% sè hé cã ti vi. M¹ng líi ®iÖn tho¹i ®· më réng tíi çc x· vµ 1,5% sè hé gia ®×nh cã ®iÖn tho¹i.

Çc chÝnh s¸ch x· héi, nhÊt lµ chÝnh s¸ch ®èi víi ngêi cã c«ng víi çch m¹ng ®îc thùc hiÖn tèt. Víi ®¹o lý "Uèng níc nhí nguån", phong trµo ®Òn ¬n ®¸p nghÜa, çc ho¹t ®éng tõ thiÖn ®îc çc tÇng líp nh©n d©n ®ång lßng hëng øng. Trong sè 1.160 bµ mÑ ViÖt Nam anh hïng cña tØnh, tÊt c¶ çc mÑ cßn sèng ®Òu ®îc çc c¬ quan, xÝ nghiÖp, çc tæ chøc kinh tÕ, x· héi nhËn ch¨m sãc, phông dìng. 9.000 sæ tiÕt kiÖm t×nh nghÜa ®· ®îc trao cho nh÷ng ngêi, gia ®×nh cã c«ng. TØnh còng x©y dùng ®îc 1.350 ng«i nhµ t×nh nghÜa. Nh÷ng ngêi c« ®¬n, trÎ em tËt nguyÒn ®îc quan t©m gióp ®ì

Sù nghiÖp gi¸o dôc ®µo t¹o cã bíc ph¸t triÓn míi c¶ vÒ quy m«, chÊt lîng, gi÷ v÷ng vµ ph¸t huy ®îc truyÒn thèng hiÕu häc, d¹y tèt, häc tèt. N¨m 1994-1995 ngµnh gi¸o dôc - ®µo t¹o cña tØnh lµ ®¬n vÞ duy nhÊt dÉn ®Çu toµn quèc vÒ çc chØ tiªu thi ®ua, l¸ cê ®Çu toµn ngµnh vµ nhiÒu n¨m liÒn lµ ®¬n vÞ dÉn ®Çu ngµnh gi¸o dôc toµn quèc. Sè ngêi ®i häc b×nh qu©n mçi n¨m t¨ng 4,6%. Toµn tØnh ®· hoµn thµnh phæ cËp gi¸o dôc tiÓu häc, cã 116/225 x·, phêng, thÞ trÊn phæ cËp gi¸o dôc trung häc c¬ së. ViÖc x©y dùng c¬ së vËt chÊt cho nhµ trêng vµ c«ng t¸c x· héi ho¸ gi¸o dôc ®îc cÊp uû ®¶ng, chÝnh quyÒn vµ nh©n d©n quan t©m ®ång t×nh thùc hiÖn.

TØnh ®· triÓn khai ®ång bé çc ch¬ng tr×nh ch¨m sãc søc khoÎ ban ®Çu cho nh©n d©n vµ thùc hiÖn tèt tiªm chñng 6 lo¹i v¾c xin phßng bÖnh cho trÎ em, tiÕn tíi thanh to¸n çc bÖnh phong, lao, m¾t hét. Ngµnh y tÕ còng ®· s¶n xuÊt, cung øng mét sè lîng lín thuèc phßng ch÷a bÖnh cho nh©n d©n trong tØnh.

478

Çc ho¹t ®éng v¨n ho¸, thÓ thao, v¨n häc nghÖ thuËt, b¸o chÝ, ph¸t thanh truyÒn h×nh ®æi míi néi dung vµ ph¬ng thøc ho¹t ®éng, b¸m s¸t cuéc sèng vµ ®éng viªn phong trµo thi ®ua lao ®éng s¶n xuÊt, gãp phÇn tÝch cùc vµo viÖc tuyªn truyÒn ®-êng lèi ®æi míi cña §¶ng.

C«ng t¸c quèc phßng, an ninh ®îc çc cÊp uû §¶ng, chÝnh quyÒn chó träng, thêng xuyªn gi¸o dôc n©ng cao ý thøc quèc phßng cho çc cÊp çc ngµnh vµ toµn d©n, nhê ®ã huy ®éng ®îc søc m¹nh tæng hîp cña nh©n d©n, cña hÖ thèng chÝnh trÞ vµ çc lùc lîng vò trang ®Ó b¶o vÖ an ninh quèc gia, gi÷ g×n trËt tù an toµn x· héi. Nh÷ng n¨m qua, tØnh còng lu«n chó ý cñng cè, n©ng cao chÊt lîng ho¹t ®éng cña d©n qu©n tù vÖ, dù bÞ ®éng viªn vµ chñ ®éng ®èi phã víi mäi t×nh huèng, ®ång thêi kÕt hîp chÆt chÏ x©y dùng kinh tÕ víi cñng cè quèc phßng, quèc phßng víi an ninh vµ thùc hiÖn tèt chÝnh s¸ch hËu ph¬ng qu©n ®éi.

§èi víi vïng biÓn, víi ý thøc gi÷ v÷ng chñ quyÒn, an ninh, biªn giíi vïng biÓn vµ trËt tù x· héi ë khu vùc vïng biÓn, tØnh ®· t¨ng c-êng hiÖu lùc qu¶n lý nhµ níc ®èi víi vïng biÓn. Th«ng qua ho¹t ®éng "Ngµy biªn phßng toµn d©n" hµng n¨m vµ phong trµo "Toµn d©n ch¨m lo b¶o vÖ biªn giíi", phong trµo kÕt hîp gi÷a çc ®oµn thÓ vµ bé ®éi biªn phßng ®îc triÓn khai, thu ®îc kÕt qu¶ tèt qua ®ã n©ng cao nhËn thøc vµ tr¸ch nhiÖm cña toµn d©n trong sù nghiÖp x©y dùng vµ b¶o vÖ v÷ng ch¾c biªn giíi vïng biÓn cña Tæ quèc, ®ång thêi lùc lîng bé ®éi biªn phßng còng ®îc x©y dùng v÷ng m¹nh.

Thùc hiÖn NghÞ quyÕt Trung ¬ng 3 vÒ "Chèng diÔn biÕn hoµ b×nh", c«ng t¸c gi¸o dôc, tuyªn truyÒn n©ng cao ý thøc c¶nh gi¸c çch m¹ng cho mäi tÇng líp nh©n d©n ®îc ®Èy m¹nh. Çc m« h×nh tù qu¶n ®îc x©y dùng nh phong trµo tù qu¶n trong çc c¬ quan, xÝ nghiÖp "th«n xãm b×nh yªn gia ®×nh hoµ thuËn ë n«ng th«n", "xø, hä ®¹o vµ gia ®×nh gi¸o d©n tiªn tiÕn"... Nhê tÊt c¶ nh÷ng cè g¾ng trong lÜnh vùc quèc phßng an ninh nªn nh÷ng n¨m qua, mÆc dï çc thÕ lùc thï ®Þch vµ çc phÇn tö xÊu t¨ng c-êng ho¹t ®éng, cïng víi t¸c ®éng mÆt tr¸i cña c¬ chÕ thÞ trêng lµm n¶y sinh nh÷ng phøc t¹p míi nh m©u thuÉn néi bé nh©n d©n ë Mü Th¾ng, Giao Thuû, çc ®iÓm nãng tranh chÊp ®Êt ®ai (Nam Thanh) nhng an ninh chÝnh trÞ vÉn ®îc gi÷ v÷ng, trËt tù an toµn x· héi cã chuyÓn biÕn tiÕn bé gãp phÇn vµo viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña tØnh.

479

Bèn n¨m x©y dùng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi theo ®êng lèi ®æi míi cña §¶ng, tuy thuËn lîi lµ c¬ b¶n, nhng còng cßn nhiÒu khã kh¨n bÊt cËp ... TiÒm n¨ng cña tØnh cha ®îc kh¬i dËy, tÝnh n¨ng ®éng cha cao, t×nh h×nh kinh tÕ nh×n chung vÉn cßn søc ú lín, ®Æc biÖt lµ cha t¹o ®îc ngµnh c«ng nghiÖp mòi nhän cho ®Þa ph¬ng. C¬ cÊu kinh tÕ chuyÓn biÕn chËm. C«ng nghiÖp vµ x©y dùng míi chiÕm 19% GDP, ngµnh dÖt truyÒn thèng ®øng tríc khã kh¨n gay g¾t. Trong n«ng nghiÖp, tû träng ch¨n nu«i míi ®¹t xÊp xØ 30% gi¸ trÞ, tû xuÊt hµng ho¸ thÊp. Th¬ng m¹i quèc doanh tríc sù c¹nh tranh cña c¬ chÕ thÞ trêng ®· béc lé râ sù yÕu kÐm, tèc ®é t¨ng trëng GDP cña tØnh chËm, cha æn ®Þnh...

Tuy vËy víi tinh thÇn kiªn tr×, tù lùc phÊn ®Êu, quyÕt t©m ®a ®êng lèi cña §¶ng chÝnh s¸ch cña nhµ níc vµo cuéc sèng, §¶ng bé, nh©n d©n trong tØnh ®· t¹o ®îc bíc chuyÓn biÕn quan träng vÒ kinh tÕ - x· héi, ®êi sèng nh©n d©n ®îc c¶i thiÖn bíc ®Çu. C¬ së vËt chÊt vµ c¬ së h¹ tÇng ®îc ®Çu t x©y dùng, n«ng th«n Nam §Þnh ®ang khëi s¾c ... Nh÷ng thµnh tùu ®¹t ®îc trong 4 n¨m qua (1992-1996) ®· t¹o ra thÕ vµ lùc ®Ó qu©n d©n toµn tØnh tiÕp tôc ®Èy m¹nh sù nghiÖp çch m¹ng trong nh÷ng n¨m cuèi cïng cña thÕ kû XX.

3. TiÕp tôc thùc hiÖn ®êng lèi míi, ph¸t triÓn kinh tÕ theo híng c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ (1997 - 2000)

Tríc yªu cÇu ph¸t triÓn míi, theo NghÞ quyÕt kú häp thø X Quèc héi kho¸ IX, Nam Hµ t¸ch thµnh hai tØnh Nam §Þnh vµ Hµ Nam. Sau 32 n¨m ph¸t triÓn víi t çch lµ mét bé phËn trong c¬ cÊu tØnh hîp nhÊt, ngµy 1-1-1997 Nam §Þnh ®îc t¸i lËp lµ mét sù kiÖn quan träng trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña tØnh.

Theo tinh thÇn NghÞ quyÕt ®¹i héi tØnh §¶ng bé lÇn thø XV, ph¬ng híng ph¸t triÓn tæng qu¸t cña Nam §Þnh ®Õn n¨m 2010 lµ: "Huy ®éng søc m¹nh tæng hîp cña mäi thµnh phÇn kinh tÕ, tËn dông mäi lîi thÕ vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn, nguån lùc cña mét tØnh ®«ng d©n cã 2 vïng kinh tÕ vµ mét trung t©m c«ng nghiÖp- dÞch vô ®· ®îc h×nh thµnh, tranh thñ sù quan t©m chØ ®¹o vµ gióp ®ì cña Trung ¬ng, më réng mèi quan hÖ víi çc ®Þa ph¬ng trong níc vµ ngoµi níc. §ãn b¾t mäi c¬ héi ®Ó hoµ nhËp vµo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña vïng kinh tÕ träng ®iÓm B¾c Bé... t¹o bíc chuyÓn dÞch m¹nh mÏ c¬ cÊu kinh tÕ n«ng nghiÖp - c«ng nghiÖp - dÞch vô ®Ó tõ sau n¨m 2010 cã c¬ cÊu kinh tÕ theo híng c«ng- n«ng

480

nghiÖp - dÞch vô. §Èy nhanh tèc ®é t¨ng trëng kinh tÕ g¾n víi viÖc gi¶i quyÕt tèt vÊn ®Ò v¨n ho¸ - x· héi".184

Thùc hiÖn nh÷ng ph¬ng híng, môc tiªu trªn, toµn tØnh ®· tËp trung mäi cè g¾ng, nç lùc ®Õn møc cao nhÊt ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi.

Trong lÜnh vùc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, ®æi míi qu¶n lý HTX n«ng nghiÖp trë thµnh mét nhiÖm vô cÊp b¸ch nh»m ®¶m b¶o yªu cÇu HTX lµ chñ thÓ kinh tÕ ë n«ng th«n vµ hé x· viªn tù chñ trong s¶n xuÊt, nhng ®ång thêi t¸ch chøc n¨ng s¶n xuÊt - kinh doanh víi qu¶n lý Nhµ níc ë n«ng th«n, gi÷a HTX n«ng nghiÖp vµ UBND x·. N¨m 2000, sè HTX kh¸ trong tØnh ®· chiÕm 37,9%; trªn 60% sè HTX trung b×nh kh¸, sè HTX yÕu kÐm ®· gi¶m dÇn.

Bíc vµo thêi kú c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ n«ng nghiÖp, tØnh x¸c ®Þnh môc tiªu cô thÓ cã träng ®iÓm ®Ó ®Çu t ®Èy m¹nh h¬n n÷a viÖc chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ n«ng nghiÖp, t¨ng cêng ®Çu t cho thuû lîi, thùc hiÖn kiªn cè ho¸ kªnh m¬ng vµ cÊp I ho¸ gièng lóa, chuyÓn ®æi m¹nh c¬ cÊu mïa vô ... nh»m thóc ®Èy s¶n xuÊt mét çch c¬ b¶n, v÷ng ch¾c h¬n. Nam §Þnh lµ tØnh ®i ®Çu trong "cuéc çch m¹ng vÒ gièng" lÇn thø hai. Çc vïng chuyªn canh th©m canh lóa ®· h×nh thµnh tõ tríc ë çc huyÖn phÝa Nam tØnh lµ Trùc Ninh, Nam Trùc, NghÜa Hng, H¶i HËu, Giao Thuû, Xu©n Trêng ngµy cµng ®îc chó träng ®Çu t x©y dùng thµnh vïng chuyªn canh lóa cao s¶n, ®Æc s¶n, lóa xuÊt khÈu cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao vµ cã n¨ng suÊt ®øng hµng ®Çu cña c¶ níc. Víi nh÷ng nç lùc, chØ ®¹o cña çc cÊp tØnh, huyÖn vµ sù cè g¾ng vît bËc cña n«ng d©n lao ®éng, tõ n¨m 1997 ®Õn n¨m 2000 s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña tØnh ®· v¬n lªn giµnh kÕt qu¶ toµn diÖn. S¶n xuÊt l¬ng thùc lu«n ®¹t nh÷ng ®Ønh cao míi vÒ n¨ng suÊt vµ tæng s¶n lîng, n¨m sau l¹i ph¸ "kû lôc" cña n¨m tríc. S¶n lîng l¬ng thùc quy thãc tõ n¨m 1998 ®Õn nay ®Òu ®¹t trªn mét triÖu tÊn; n¨m 1999 ®¹t 1.014.961 tÊn; n¨m 2000 ®¹t 1.025.000 tÊn. Nam §Þnh trë thµnh mét trong nh÷ng tØnh cã n¨ng suÊt lóa vô chiªm xu©n ®øng ®Çu c¶ níc (65 t¹/ha). KÕt qu¶ ®· n©ng b×nh qu©n l¬ng thùc ®Çu ngêi t¨ng tõ 496kg n¨m 1995 lªn 529 n¨m 1998 vµ 535 kg n¨m 2000. C¬ cÊu kinh tÕ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp tõng bíc ®îc chuyÓn dÞch theo híng s¶n xuÊt hµng ho¸, t¨ng gi¸ trÞ s¶n phÈm. Cïng víi s¶n xuÊt l¬ng thùc, ch¨n nu«i tiÕp tôc ph¸t triÓn v¬n ra s¶n phÈm hµng ho¸ nh tËp trung nu«i lîn

184 NghÞ quyÕt ®¹i héi §¶ng bé tØnh Nam §Þnh lÇn thø XV.

481

n¸i, lîn siªu n¹c vµ ch¨n nu«i gia cÇm cã quy m« lín theo m« h×nh VAC. B×nh qu©n trong 4 n¨m 1997 - 2000 tèc ®é t¨ng cña ®µn lîn lµ 2,6% ®µn bß 9,1% ®µn gia cÇm lµ 7,1%. ThÞt lîn h¬i xuÊt chuång b×nh qu©n ®Çu ngêi t¨ng tõ 19 kg n¨m 1995 lªn 23 kg vµo n¨m 2000. Gi¸ trÞ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp b×nh qu©n trªn 1ha canh t¸c ®¹t kho¶ng 28 triÖu ®ång (tÝnh theo gi¸ trÞ thùc tÕ). §êi sèng n«ng d©n cã bíc c¶i thiÖn râ rÖt. §©y lµ mét trong nh÷ng thµnh tùu kinh tÕ næi bËt cña Nam §Þnh trong thêi kú §æi míi, nhÊt lµ tõ sau khi t¸i lËp tØnh.

Ph¸t triÓn kinh tÕ vïng biÓn lµ mét trong ba môc tiªu ph¸t triÓn kinh tÕ theo vïng cña tØnh. Thùc hiÖn NghÞ quyÕt ®¹i héi §¶ng bé tØnh lÇn thø XV, tØnh ®· chØ ®¹o x©y dùng ®Ò ¸n ph¸t triÓn kinh tÕ vïng biÓn toµn diÖn trªn çc lÜnh vùc nu«i trång, ®¸nh b¾t xa bê, chÕ biÕn h¶i s¶n, ph¸t triÓn du lÞch dÞch vô biÓn ... Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®¸nh b¾t xa bê vµ nu«i trång thuû h¶i s¶n t¨ng kh¸. TØnh ®· bíc ®Çu quy ho¹ch vïng nu«i t«m, ç níc ngät vµ níc lî ë vïng b·i båi Giao Thuû, NghÜa Hng. TØnh còng ®· ®Çu t 25 ®«i tµu ®¸nh ç, mét tµu dÞch vô tæng c«ng suÊt 16.600CV trong ch¬ng tr×nh ®¸nh b¾t xa bê, do ®ã gi¸ trÞ s¶n xuÊt cña ngµnh thuû s¶n mçi n¨m t¨ng 19,1%. S¶n lîng nu«i trång, ®¸nh b¾t n¨m 2000 íc ®¹t 42 ngµn tÊn. Tuy míi lµ nh÷ng kÕt qu¶ ban ®Çu nhng trªn thùc tÕ kinh tÕ biÓn ®· ®îc kh¼ng ®Þnh vµ ®ang më ra mét híng míi vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ cña tØnh trong nh÷ng n¨m tíi.

Tõ khi cã quy ho¹ch ®Þnh híng ph¸t triÓn, ngµnh du lÞch dÞch vô vïng biÓn ®· khëi s¾c. C¬ së h¹ tÇng dÞch vô biÓn ë hai khu nghØ m¸t H¶i ThÞnh vµ QuÊt L©m ®· thu hót ®îc kh¸ch trong vµ ngoµi tØnh. §©y lµ mét trong nh÷ng tiÒn ®Ò quan träng cho ngµnh du lÞch cña tØnh ph¸t triÓn trong nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XXI.

Sau khi tæ chøc, s¾p xÕp l¹i s¶n xuÊt, tõ n¨m 1999 tØnh chØ ®¹o thùc hiÖn cæ phÇn ho¸ çc doanh nghiÖp nhµ níc theo kÕ ho¹ch. §Õn nay ®· cã 26/34 doanh nghiÖp trong kÕ ho¹ch ®îc cæ phÇn ho¸. Nam §Þnh lµ tØnh cã tèc ®é cæ phÇn ho¸ nhanh. Thêi kú nµy cïng víi tiÕn tr×nh thùc hiÖn c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸, nhiÒu doanh nghiÖp ®· kh¾c phôc ®îc khã kh¨n trong s¶n xuÊt kinh doanh, m¹nh d¹n ®Çu t chiÒu s©u, ®æi míi c«ng nghÖ thiÕt bÞ, do ®ã gi¸ trÞ s¶n xuÊt c«ng nghiÖp trªn ®Þa bµn ngµy cµng t¨ng. N¨m 1997 ®¹t 1.150.437 triÖu ®ång, n¨m 1998 ®¹t 1.462.149 riÖu ®ång; n¨m1999 ®¹t 1.519.603 triÖu ®ång.

482

Thêi kú 1997-2000, gi¸ trÞ s¶n xuÊt c«ng nghiÖp b×nh qu©n mçi n¨m t¨ng 11,1%; trong ®ã c«ng nghiÖp trung ¬ng t¨ng 6,85%, c«ng nghiÖp ®Þa ph¬ng t¨ng 14,1%. Thêi kú nµy xuÊt hiÖn nhiÒu ®iÓn h×nh tiÕn tiÕn nh c«ng ty ®ãng tµu S«ng §µo, C«ng ty Dîc, xÝ nghiÖp M¹ ®iÖn, C«ng ty chÕ biÕn thùc phÈm xuÊt khÈu, C«ng ty tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n Trêng Thµnh...

C«ng nghiÖp dÖt may víi sù hç trî cña Trung ¬ng vµ cè g¾ng cña ®Þa ph¬ng ®· tõng bíc æn ®Þnh vµ cã bíc ph¸t triÓn. C«ng ty dÖt may Nam §Þnh bíc ®Çu ®· chÆn ®îc t×nh tr¹ng sa sót cña mÊy n¨m tríc, ®Õn nay c¬ b¶n gi¶i quyÕt viÖc lµm vµ nép ®îc ng©n s¸ch nhµ níc. NhiÒu doanh nghiÖp c«ng nghiÖp quèc doanh ®Þa ph¬ng s¶n xuÊt kinh doanh æn ®Þnh. Mét sè s¶n phÈm cã møc t¨ng trëng b×nh qu©n cao nh chÕ biÕn thùc phÈm xuÊt khÈu n¨m 1999 ®¹t 1.166.956 triÖu ®ång, n¨m 2000 ®¹t 1.272.141 triÖu ®ång, may mÆc n¨m 1999 ®¹t 59.612 triÖu ®ång, n¨m 2000 ®¹t 62.938 triÖu ®ång ...

Trong lÜnh vùc c«ng nghiÖp, doanh nghiÖp t nh©n ph¸t triÓn n¨ng ®éng vµ t¨ng nhanh gi¸ trÞ tæng s¶n lîng. Tíi n¨m 2000 Nam §Þnh cã thªm 26 doanh nghiÖp t nh©n víi kho¶ng 88 ngµn lao ®éng t¹o gi¸ trÞ gÊp 2,4 lÇn so víi n¨m 1995, n©ng tû träng gi¸ trÞ s¶n xuÊt tõ 31,7% n¨m 1995 lªn 48,8% n¨m 2000 trong tæng gi¸ trÞ s¶n xuÊt c«ng nghiÖp trªn ®Þa bµn tØnh.

Tõ n¨m 1997, tØnh ®· tËp trung chØ ®¹o xóc tiÕn x©y dùng ®Ò ¸n quy ho¹ch, s¾p xÕp l¹i khu vùc s¶n xuÊt tiÓu thu c«ng nghiÖp, ®ång thêi khuyÕn khÝch t¹o ®iÒu kiÖn cho lµng nghÒ ph¸t triÓn s¶n xuÊt kinh doanh. Nh×n chung çc lµng nghÒ ph¸t triÓn n¨ng ®éng trong c¬ chÕ kinh tÕ thÞ trêng. §Õn nay, toµn tØnh cã 86 lµng nghÒ, trong ®ã 77 lµng s¶n xuÊt hµng c«ng nghiÖp - tiÓu thñ c«ng nghiÖp, 29 lµng nghÒ truyÒn thèng. NhiÒu mÆt hµng truyÒn thèng ®· ®îc kh«i phôc, cã uy tÝn trªn thÞ trêng nh: mü nghÖ s¬n mµi, thªu ren, ®an cãi, ®å gç, c¬ khÝ phôc vô s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, rÌn, ®óc ... ViÖc tËp trung ph¸t triÓn doanh nghiÖp t nh©n vµ çc lµng nghÒ lµ kh©u ®ét ph¸ trong c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ n«ng nghiÖp n«ng th«n. Víi chñ tr¬ng ph¸t triÓn kinh tÕ lµng nghÒ cña tØnh, ®êi sèng nh©n d©n khu vùc lµng nghÒ, phè nghÒ ®îc c¶i thiÖn râ nÐt ë çc huyÖn ý Yªn, Xu©n Trêng, Nam Trùc, Trùc Ninh vµ thµnh phè Nam §Þnh.

Thùc hiÖn chñ tr¬ng ph¸t huy néi lùc, khai th¸c tèi ®a nh÷ng nguån lùc s½n cã cña ®Þa ph¬ng cho ®Çu t ph¸t triÓn,

483

nguån vèn ®Çu t cho x©y dùng c¬ së h¹ tÇng, ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ®¹t kh¸, chiÕm kho¶ng 35% tæng nguån vèn ®Çu t. Vèn ®Çu t tõ n¨m 1997 ®Õn n¨m 2000 trªn ®Þa bµn tØnh ®¹t gÇn 3.000 tû ®ång, trong ®ã vèn tõ ng©n s¸ch Nhµ níc chiÕm 29,7%, cßn l¹i lµ vèn vay vµ nh©n d©n ®ãng gãp.

C¬ cÊu ®Çu t u tiªn theo híng tËp trung vµo nh÷ng nhiÖm vô, môc tiªu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi träng t©m cña tØnh, tríc hÕt lµ môc tiªu ph¸t triÓn c«ng nghiÖp, n«ng - l©m - ng nghiÖp, c¬ së h¹ tÇng kinh tÕ - x· héi (tû träng ®Çu t t¨ng tõ 6,3% n¨m 1995 lªn 18,7% n¨m 1998 vµ n¨m 2000 íc kho¶ng 19,2%). Çc c«ng tr×nh ®êng giao th«ng, hÖ thèng cÊp tho¸t níc, vÖ sinh m«i trêng c©y xanh, c«ng viªn, nhµ ë, çc c«ng tr×nh v¨n ho¸ lÞch sö cña thµnh phè ®îc x©y dùng vµ hoµn thµnh nh tîng ®µi TrÇn Hng §¹o, Nhµ v¨n ho¸ 3 - 2, tu söa ®Òn TrÇn, c«ng viªn Tøc MÆc, Cét Cê... HÖ thèng giao th«ng ®êng bé bao gåm c¶ quèc lé trªn ®Þa bµn tØnh vµ tØnh lé, çc trôc ®êng giao th«ng n«ng th«n ®Òu ®-îc n©ng cÊp c¶i t¹o x©y dùng víi tæng chiÒu dµi gÇn 6.000 km, trong ®ã cã 1120 km ®êng nhùa, 2031 km ®êng bª t«ng, 100% sè x· cã trôc ®êng giao th«ng tr¶i nhùa ®Õn trung t©m x· kÓ tõ n¨m1997. N¨m 2000 tØnh hoµn thµnh x©y dùng cÇu L¹c QuÇn vµ th«ng cÇu phôc vô tèt cho giao th«ng ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, cÇu treo çp qua s«ng §µo còng hoµn thµnh dù ¸n chuÈn bÞ khëi c«ng, x©y dùng më réng ®êng 10 qua tØnh, cÇu T©n §Ö ®ang ®îc x©y dùng. Víi nh÷ng thµnh tÝch næi bËt vÒ giao th«ng, Nam §Þnh ®îc ChÝnh phñ tÆng cê lu©n lu toµn quèc vÒ giao th«ng n«ng th«n. Hai huyÖn NghÜa Hng, Xu©n Thuû (tríc ®©y) lµ nh÷ng huyÖn dÉn ®Çu vÒ m« h×nh giao th«ng n«ng th«n cña tØnh. Thµnh phè Nam §Þnh ®îc quy ho¹ch x©y dùng vµ ®îc ChÝnh phñ quyÕt ®Þnh n©ng cÊp lµ thµnh phè loaÞ II. Trung t©m çc huyÖn, thÞ trÊn, thÞ tø ®Òu ®îc quy ho¹ch, ®Çu t x©y dùng. Thêi kú nµy, tØnh tËp trung cao ®é çc nguån vèn cho ph¸t triÓn n«ng nghiÖp, ng nghiÖp, nh hÖ thèng thuû lîi, dù ¸n PAM ®ª biÓn, têng kÌ ®ª s«ng §µo t¹i Nam §Þnh, c¶i t¹o n©ng cÊp nhiÒu tr¹m b¬m thuû s¶n, tµu ®¸nh b¾t xa bê, tµu dÞch vô hËu cÇn, c«ng nghiÖp chÕ biÕn ...; çc tr¹m ®iÖn, hÖ thèng ®iÖn n«ng th«n, hÖ thèng trêng häc, bÖnh viÖn, s©n vËn ®éng, bÓ b¬i, nhµ thi ®Êu ... ®îc n©ng cÊp, ®Çu t míi ®a vµo sö dông.

Ngµnh bu ®iÖn víi chiÕn lîc t¨ng tèc hiÖn ®¹i ho¸ m¹ng bu chÝnh viÔn th«ng nªn m¹ng BC - VT c¬ b¶n ®îc trang bÞ b»ng çc thiÕt bÞ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i ë c¶ thµnh thÞ vµ n«ng th«n. §Õn

484

n¨m 2000, cø 100 ngêi d©n ®· cã 1,5 m¸y ®iÖn tho¹i. Sù ph¸t triÓn cña m¹ng líi bu chÝnh viÔn th«ng ®· t¹o sù n¨ng ®éng trong s¶n xuÊt kinh doanh vµ ®êi sèng x· héi trong níc, quèc tÕ, ®ång thêi còng lµ tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña tØnh trong thÕ kû XXI.

Ng©n hµng th¬ng m¹i, kho b¹c huy ®éng t¹o ®îc nguån vèn ®¶m b¶o phôc vô s¶n xuÊt, kinh doanh vµ cho nh©n d©n vay ®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt. Vèn ®Çu t tÝn dông ®· bíc ®Çu ph¸t huy ®îc hiÖu qu¶ trong çc dù ¸n ®Çu t. Quü tÝn dông nh©n d©n. ng©n hµng phôc vô ngêi nghÌo ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho çc hé khã kh¨n vay ®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt. ThÞ trêng ph¸t triÓn s«i ®éng víi nhiÒu thµnh phÇn tham gia dÞch vô th¬ng m¹i nªn tæng gi¸ trÞ møc lu chuyÓn hµng ho¸ trªn ®Þa bµn tØnh ®¹t kho¶ng 3.400 tû ®ång n¨m 2000.

LÜnh vùc xuÊt khÈu ®ang më réng ®îc thÞ trêng vµ kinh doanh. Gi¸ trÞ xuÊt khÈu tÝnh b×nh qu©n trªn ®Çu ngêi t¨ng tõ 18,0 USD n¨m 1997 lªn 27,2 USD n¨m 2000. Khèi lîng çc mÆt hµng xuÊt khÈu chñ lùc ®Òu t¨ng nh thÞt ®«ng l¹nh, g¹o, sîi çc lo¹i, hµng dÖt kim, may mÆc, hµng thñ c«ng mü nghÖ.

Ho¹t ®éng du lÞch ®· x©y dùng ®Ò ¸n ph¸t triÓn vµ më tuyÕn l÷ hµnh du lÞch ®Òn TrÇn, Phñ DÇy, H¶i ThÞnh, QuÊt L©m, thu hót ®îc kh¸ch tham quan tõ nhiÒu miÒn trong níc. Çc kh¸ch s¹n ®ang ®îc ®Çu t, n©ng cÊp, c¶i t¹o nh»m ®¸p øng yªu cÇu ph¸t triÓn cña ngµnh vµ nhu cÇu cña kh¸ch du lÞch.

Sù nghiÖp gi¸o dôc- ®µo t¹o lu«n ®îc tØnh quan t©m chØ ®¹o, ph¸t triÓn c¶ quy m« vµ chÊt lîng. Sè häc sinh ë tÊt c¶ çc ngµnh häc, bËc häc t¨ng: n¨m 2000 b×nh qu©n cø 3 ngêi d©n cã 1 ngêi ®i häc. C¬ së vËt chÊt, kü thuËt phôc vô d¹y vµ häc ®îc c¶i t¹o, n©ng cÊp kh«ng cßn t×nh tr¹ng häc ca ba. Toµn tØnh ®· ®îc c«ng nhËn phæ cËp tiÓu häc ®óng ®é tuæi vµ gi÷ v÷ng chÊt lîng gi¸o dôc tiÓu häc; ®Õn th¸ng 6 n¨m 2000 hoµn thµnh phæ cËp trung häc c¬ së. S¸u n¨m liªn tôc tØnh dÉn ®Çu c¶ níc vÒ ph¸t triÓn sù nghiÖp gi¸o dôc - ®µo t¹o. HÖ thèng çc trêng d¹y nghÒ tõng bíc ®îc cñng cè vµ n©ng cao chÊt lîng ®µo t¹o. Tr×nh ®é ®éi ngò çn bé khoa häc kü thuËt còng ®îc n©ng lªn.

Sù nghiÖp y tÕ cña tØnh trong 4 n¨m qua cã nhiÒu tiÕn bé. HÇu hÕt çc bÖnh viÖn, trung t©m y tÕ cÊp huyÖn ®îc c¶i t¹o, x©y dùng míi, trang thiÕt bÞ y tÕ kh¸ ®Èy ®ñ, cã nhiÒu thiÕt bÞ hiÖn ®¹i. §éi ngò çn bé y tÕ ®îc n©ng cao tr×nh ®é v¨n ho¸,

485

nghiÖp vô chuyªn m«n. §Õn n¨m 2000 ®· cã 81% sè tr¹m y tÕ cã b¸c sü. Sù nghiÖp y tÕ ®îc x· héi ho¸ më réng. C«ng t¸c phßng, chèng dÞch bÖnh ®¶m b¶o tèt, h¹n chÕ kh«ng cã dÞch bÖnh lín x¶y ra. Do ®ã chØ sè søc khoÎ cña nh©n d©n ®îc n©ng lªn, tû lÖ trÎ em díi 5 tuæi suy dinh dìng gi¶m tõ 43% n¨m 1995 xuèng cßn 33% n¨m 2000. Tû lÖ t¨ng d©n sè tù nhiªn tõ 1,3% n¨m 1997 xuèng cßn 1,11% n¨m 2000.

Çc ho¹t ®éng v¨n ho¸, th«ng tin, nghÖ thuËt mang truyÒn thèng d©n téc, quª h¬ng ®îc duy tr× ph¸t triÓn. Toµn tØnh cã trªn 100 lµng vµ 70 c¬ quan, ®¬n vÞ ®îc c«ng nhËn lµ lµng v¨n ho¸ vµ ®¬n vÞ cã nÕp sèng v¨n ho¸. HuyÖn H¶i HËu ®îc c«ng nhËn 20 n¨m liªn tôc lµ ®iÓn h×nh v¨n ho¸ c¶ níc. B¸o Nam §Þnh ph¸t hµnh ®Òu 2 kú mçi tuÇn ë tÊt c¶ çc c¬ së §¶ng. HÖ thèng truyÒn thanh phñ kÝn 100% sè x·, cã 85% sè hé trong tØnh ®îc xem truyÒn h×nh. Phong trµo thÓ dôc thÓ thao ph¸t triÓn s©u réng. Mét sè m«n thÓ thao thµnh tÝch cao ®· ®¹t gi¶i quèc gia ë thø bËc cao.

Qu¸n triÖt s©u s¾c hai nhiÖm vô chiÕn lîc x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc ViÖt Nam x· héi chñ nghÜa, tØnh ®· thêng xuyªn ra søc x©y dùng nÒn quèc phßng toµn d©n, x©y dùng thÕ trËn chiÕn tranh nh©n d©n ®¶m b¶o s½n sµng chiÕn ®Êu. Lùc lîng thêng trùc, d©n qu©n tù vÖ, dù bÞ ®éng viªn ®îc cñng cè vÒ chÊt lîng, sè lîng. N¨m 2000 sè lîng d©n qu©n ®¹t 2,2% d©n sè, tù vÖ chiÕm 15% tæng sè çn bé viªn chøc, dù bÞ ®éng viªn lµ 92.412 ngêi. Hµng n¨m, tØnh ®Òu hoµn thµnh xuÊt s¾c çc chØ tiªu gäi thanh niªn nhËp ngò.

Trong ®iÒu kiÖn t×nh h×nh quèc tÕ, khu vùc cã nhiÒu biÕn ®éng phøc t¹p, sù nghiÖp ®æi míi theo híng c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ cã nhiÒu vÊn ®Ò míi n¶y sinh, th× c«ng t¸c x©y dùng §¶ng, chÝnh quyÒn trong s¹ch, v÷ng m¹nh ®ßi hái cÊp thiÕt. TØnh uû ®· chó träng tuyªn truyÒn, gi¸o dôc båi dìng n©ng cao phÈm chÊt ®¹o ®øc çch m¹ng cho çn bé, ®¶ng viªn vµ nh©n d©n, th«ng qua viÖc triÓn khai qu¸n triÖt çc nghÞ quyÕt cña §¶ng, ®Æc biÖt thùc hiÖn cuéc vËn ®éng x©y dùng, chØnh ®èn §¶ng theo tinh thÇn NghÞ quyÕt Trung ¬ng 6. Quan t©m båi dìng n©ng cao tr×nh ®é lý luËn chÝnh trÞ, ®Èy m¹nh ho¹t ®éng tuyªn truyÒn, duy tr× sinh ho¹t chi bé ®Òu ®Æn hµng th¸ng. C«ng t¸c tæ chøc x©y dùng §¶ng ®îc cñng cè vµ kiÖn toµn bé m¸y tinh gän. C«ng t¸c ph¸t triÓn ®¶ng viªn míi ®¹t kÕt qu¶ tèt, tõ n¨m 1997 - 2000 toµn tØnh kÕt n¹p 8.919 ®¶ng viªn, so víi 5 n¨m 1991

486

- 1995 t¨ng 61%; t¨ng cêng c«ng t¸c kiÓm tra ë çc cÊp bé §¶ng thùc hiÖn ®iÒu lÖ §¶ng vµ ý thøc chÊp hµnh nghÞ quyÕt, chØ thÞ cña §¶ng. ChÊt lîng tæ chøc c¬ së §¶ng ®îc n©ng cao, cñng cè vµ t¨ng cêng lßng tin cña nh©n d©n ®èi víi §¶ng. Qua ph©n lo¹i hµng n¨m, 74% sè tæ chøc c¬ së §¶ng ®¹t danh hiÖu trong s¹ch v÷ng m¹nh, 19,8% kh¸ vµ yÕu kÐm lµ 5,2%.

ChÝnh quyÒn tõng bíc n©ng cao hiÖu lùc ®iÒu hµnh, qu¶n lý Nhµ níc. Héi ®ång nh©n d©n çc cÊp t¨ng cêng gi¸m s¸t viÖc tæ chøc thùc hiÖn ph¸p luËt vµ çc nghÞ quyÕt. Qua çc kú häp ®· ra ®îc çc quyÕt s¸ch t¬ng ®èi s¸t víi t×nh h×nh thùc tÕ ë ®Þa ph¬ng. Uû ban nh©n d©n tõng bíc c¶i çch lÒ lèi lµm viÖc cã hiÖu qu¶, gi¶m bít phiÒn hµ cho nh©n d©n, tiÕn hµnh s¾p xÕp l¹i bé m¸y, bíc ®Çu thùc hiÖn chuÈn ho¸ ®éi ngò çn bé viªn chøc.

MÆt trËn tæ quèc vµ çc ®oµn thÓ nh©n d©n, çc tæ chøc x· héi ®· cã nhiÒu ®æi míi vÒ néi dung vµ h×nh thøc ho¹t ®éng híng vÒ c¬ së; coi träng viÖc tæng kÕt thùc tiÔn, båi dìng huÊn luyÖn çn bé, ph¸t triÓn ®oµn viªn, héi viªn ... Mét sè ho¹t ®éng ®· ®i vµo chiÒu s©u, thiÕt thùc h¬n tõ c¬ së, tËp hîp ®îc ®«ng ®¶o héi viªn, ®oµn viªn tham gia çc phong trµo çch m¹ng cña ®Þa ph¬ng.

Bíc sang thÕ kû XXI, cïng víi c¶ níc Nam §Þnh ®ang ra søc ®Èy m¹nh sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ gãp phÇn thùc hiÖn môc tiªu "D©n giÇu, níc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh". Trong hµnh trang ®i tíi t¬ng lai, lÞch sö g×n gi÷ vµ x©y dùng quª h¬ng lµ mét trong nh÷ng di s¶n v« gi¸ mµ ngêi d©n Nam §Þnh lu«n tr©n träng vµ ph¸t huy.

* * *

Do qu¸ tr×nh kiÕn t¹o ®Þa chÊt l©u dµi vµ chÞu ¶nh hëng trùc tiÕp cña qu¸ tr×nh t¹o thµnh ch©u thæ s«ng Hång, Nam §Þnh lµ mét vïng ®Êt cã lÞch sö vµ truyÒn thèng v¨n ho¸ ®Æc s¾c. Bªn c¹nh nh÷ng miÒn ®Êt cæ cã dÊu vÕt con ngêi tõ thêi ®å ®¸, cã nh÷ng vïng çch ®Êy mét vµi tr¨m n¨m cßn ch×m trong níc biÓn. Tõ nh÷ng nhãm c d©n thuéc ®¹i Phïng Nguyªn sinh sèng dùa vµo hang nói nay thuéc ®Þa phËn Vô B¶n, ý Yªn, ngêi cæ trªn ®Êt

487

Nam §Þnh ®· tiÕn dÇn xuèng ®ång b»ng vµ ngµy cµng më réng ®Þa bµn sinh tô ra phÝa biÓn. BiÓn lïi ®Õn ®©u, con ngêi tiÕn tíi ®ã. Trong qua tr×nh khai ph¸ vµ chiÕm lÜnh ®ång b»ng, c d©n b¶n ®Þa kh«ng ngõng ®îc bæ sung bëi nh÷ng nhãm c d©n tõ kh¾p mäi miÒn di chuyÓn ®Õn. Trong tÊt c¶ mäi thêi kú lÞch sö, vïng cöa s«ng, ven biÓn, nhÊt lµ miÒn níc lî (n¬i giao tiÕp cña níc s«ng vµ níc biÓn) gi÷ mét vai trß ®Æc biÖt quan träng trong ph¸t triÓn kinh tÕ vµ t¹o dùng nªn diÖn m¹o v¨n ho¸ cña Nam §Þnh. §Æc ®iÓm ®an xen nµy ®· t¹o nªn tÝnh çch “giao thuû” trong lÞch sö vµ v¨n ho¸ Nam §Þnh. MiÒn “giao thuû” trong thêi kú ®å ®¸ chÝnh lµ vïng “ C«i S¬n h¶i khÈu”. Nh÷ng ph¸t hiÖn kh¶o cæ häc ë nói Lª, nói Ng¨m, nói G«i vµ xa h¬n mét chót vÒ phÝa ®«ng lµ nói Hæ, cho phÐp h×nh dung ra mét kh«ng gian v¨n ho¸ mang tÝnh giao tiÕp gi÷a biÓn vµ ®ång b»ng, gi÷a nh÷ng c d©n ®· tõng c tró l©u ®êi t¹i chç víi nh÷ng luång c d©n tõ n¬i kh¸c ®Õn sinh c¬ lËp nghiÖp.

Nam §Þnh thÕ kû X b¾t ®Çu trë thµnh mét cöa ngâ quan träng cña c¶ vïng ®ång b»ng ch©u thæ víi ®êng bê biÓn ®îc x¸c ®Þnh ch¹y tõ cöa s«ng Hång (khi Êy ë vµo khu vùc Qu¸n Çc) ®Õn cöa s«ng §¸y (khi Êy ë vµo kho¶ng bÕn ®ß §éc Bé). Trong thÕ liªn hoµn víi vïng Kú Bè (nay thuéc Th¸i B×nh), vïng ®Êt nµy ®· lµ n¬i dÊy lªn lùc lîng cña TrÇn L·m vµ §inh Bé LÜnh, trë thµnh vïng ®Êt c¨n b¶n cã vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng trong sù nghiÖp thèng nhÊt ®Êt níc. B¾t ®Çu tõ thÕ kû XI, Nam §Þnh lµ mét träng trÊn ®îc çc vua Lý ®Æc biÖt quan t©m.

Còng chÝnh do vÞ trÝ quan träng cña vïng ®Êt cöa ngâ mang ®Æc trng giao tiÕp mµ Nam §Þnh vµo cuèi thêi Lý ®· trë thµnh n¬i næi lªn thÕ lùc hä TrÇn, mét dßng hä ®· cã cèng hiÕn lín lao víi lÞch sö d©n téc. Víi t çch lµ ®Êt dÊy nghiÖp cña triÒu TrÇn, tõ n¨m 1239 Nam §Þnh ®îc x©y dùng thµnh mét hµnh cung vµ sau ®ã trë thµnh n¬i ë cña çc Th¸i Thîng hoµng, tuy vÒ danh nghÜa lµ nhêng ng«i lui vÒ nghØ, nhng thùc chÊt lµ lµm viÖc nh mét triÒu ®×nh cã quyÒn lùc cao h¬n c¶ vua. Trong suèt 175 n¨m trÞ v× cña nhµ TrÇn, Nam §Þnh cã vÞ trÝ nh mét kinh ®« thø hai cña §¹i ViÖt. TruyÒn thèng v¨n ho¸, v¨n vËt b¾t ®Çu tõ ®©y. NhiÒu nh©n tµi cña ®Êt níc xuÊt hiÖn tõ ®©y. Trong sù nghiÖp dùng níc vµ gi÷ níc håi thÕ kû XIII - XIV, Nam §Þnh ®· cã nh÷ng cèng hiÕn xuÊt s¾c, ®· nu«i dìng t©m hån, båi bæ tµi n¨ng vµ hun ®óc ý chÝ cho nhiÒu anh hïng çi thÕ mµ tiªu biÓu nhÊt lµ Hng §¹o ®¹i v-¬ng TrÇn Quèc TuÊn.

488

VÞ trÝ “träng trÊn” cña Nam §Þnh tiÕp tôc ®îc duy tr× trong çc thêi kú lÞch sö tiÕp theo, nhng tÝnh chÊt quan träng chuyÓn dÇn thµnh mét trung t©m s¶n xuÊt lóa g¹o. Tõ thêi Lª, sau khi çc cöa cò cña s«ng Ba L¹t, s«ng §¸y bÞ båi lÊp vµ ®Æc biÖt lµ tõ khi vua Lª Th¸nh T«ng cho ®¾p ®ª lÊn biÓn, tÝnh chÊt cöa ngâ cña Nam §Þnh cã phÇn suy gi¶m.

Tuy nhiªn, tÝnh çch “giao thñy” dêng nh ®· ®Þnh h×nh thµnh truyÒn thèng cña Nam §Þnh nªn c d©n ë ®©y vÉn b¾t nhÞp víi nh÷ng biÕn chuyÓn cña thêi cuéc. ThÕ kØ XVI - XVII lµ thêi kú kinh tÕ th¬ng nghiÖp ph¸t triÓn m¹nh mÏ trªn quy m« c¶ n-íc víi nh÷ng ®« thÞ sÇm uÊt nh KÎ Chî - Th¨ng Long, phè HiÕn ë §µng Ngoµi, Thanh Hµ, Héi An, Gia §Þnh ë §µng Trong. T¹i Nam §Þnh kh«ng thÊy xuÊt hiÖn nh÷ng trung t©m th¬ng m¹i nh vËy, nhng l¹i lµ n¬i xuÊt hiÖn §¹o MÉu, mét tÝn ngìng ®Æc s¾c cña ng-êi ViÖt g¾n liÒn víi nh÷ng biÕn ®æi vÒ kinh tÕ - x· héi vµ v¨n ho¸ - t tëng thêi kú nµy. Vïng ph¸t sinh §¹o MÉu mµ Phñ DÇy lµ trung t©m, gÇn nh trïng hîp víi kh«ng gian v¨n ho¸ gèc cña Nam §Þnh. ë nh÷ng vïng ®Êt míi khai ph¸, ®¹o Thiªn Chóa ®· du nhËp vµo kh¸ sím vµ nhanh chãng t×m ®îc sù hoµ ®ång víi c d©n b¶n ®Þa.

Sau khi thiÕt lËp nªn ¸ch ®« hé trªn ®Êt níc ta, thùc d©n Ph¸p ®· sím nhËn ra vÞ trÝ chiÕn lîc cña Nam §Þnh. Chóng ®· x©y dùng n¬i ®©y thµnh mét trung t©m kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ qu©n sù cña khu vùc phÝa nam ch©u thæ B¾c bé. NhiÒu biÕn chuyÓn s©u s¾c trªn mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng ®· diÔn ra trªn ®Þa bµn Nam §Þnh. Tõ mét thµnh thÞ trung cæ, mang nÆng d¸ng dÊp mét trÞ së hµnh chÝnh, vµo ®Çu thÕ kû XX Nam §Þnh ®· trë thµnh mét trong nh÷ng thµnh phè - trung t©m c«ng nghiÖp vµ th¬ng m¹i lín nhÊt ë §«ng D¬ng. Trong hoµn c¶nh lÞch sö míi, víi bÒ dµy cña truyÒn thèng ®Êu tranh chèng ngo¹i x©m vµ ph¸t triÓn v¨n ho¸, Nam §Þnh l¹i nhanh chãng biÕn thµnh mét trong nh÷ng ®Þa ph¬ng ®i ®Çu trong çc phong trµo ®Êu tranh chèng Ph¸p.

Lµ n¬i sím tiÕp nhËn ¸nh s¸ng cña chñ nghÜa M¸c Lªnin vµ lµ mét trong nh÷ng çi n«i cña giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam, Nam §Þnh trë thµnh mét trung t©m ®µo luyÖn nhiÒu l·nh tô u tó cña çch m¹ng ViÖt Nam.

Tõ n¨m 1954 cïng víi nh©n d©n miÒn B¾c, ngêi d©n Nam §Þnh b¾t tay vµo x©y dùng cuéc sèng míi. Tr¶i qua hai cuéc thö löa d÷ déi, trùc tiÕp ®èi ®Çu víi giÆc Mü trong chiÕn tranh ph¸ ho¹i, ngêi d©n Nam §Þnh vÉn "ch¾c tay bóa, ch¾c tay sóng, v÷ng

489

tay cµy", võa kiªn cêng b¶o vÖ quª h¬ng, võa ®¶m b¶o chi viÖn tèi ®a cho tiÒn tuyÕn lín miÒn Nam, ®ãng gãp xøng ®¸ng vµo sù nghiÖp çch m¹ng cña toµn d©n téc.

Sau khi non s«ng thèng nhÊt, Nam §Þnh cïng c¶ níc ®i lªn chñ nghÜa x· héi. Nhng cã mét thùc tÕ mµ tõ l·nh ®¹o ®Õn ngêi d©n ®Òu kh«ng khái suy nghÜ lµ Nam §Þnh dêng nh mÊt dÇn vÞ thÕ cña mét trong nh÷ng trung t©m c«ng nghiÖp - th¬ng m¹i lín nhÊt cña ®Êt níc. MÆc dï ®· ®¹t ®îc mét sè thµnh tùu ®¸ng kÓ trong thêi kú ®æi míi nhng nÕu so víi Hµ Néi, thµnh phè Hå ChÝ Minh vµ mét sè thµnh phè kh¸c th× cã thÓ thÊy trong kho¶ng hai thËp kû gÇn ®©y, tÝnh n¨ng ®éng kinh tÕ cña Nam §Þnh cã chiÒu híng suy gi¶m. Cã thÓ kÓ ra nhiÒu nguyªn nh©n kh¸ch quan vµ chñ quan, nhng râ rµng ®©y ®ang lµ mét th¸ch thøc rÊt lín ®èi víi l·nh ®¹o vµ nh©n d©n Nam §Þnh tríc thÒm thiªn niªn kû míi.

Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ, gièng nh t×nh tr¹ng ë nhiÒu ®Þa ph¬ng trong c¶ níc, Nam §Þnh ®· cã nh÷ng bíc ®i nãng véi, nh÷ng biÖn ph¸p duy ý chÝ. ThiÕu sãt nµy thÓ hiÖn râ nhÊt trong qu¸ tr×nh c¶i t¹o c«ng th¬ng nghiÖp t b¶n t doanh, trong viÖc x©y dùng ®¹i trµ HTX cÊp cao vµ nhÊt lµ trong c¬ chÕ qu¶n lý kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, quan liªu bao cÊp. HËu qu¶ lµ nhiÒu lµng nghÒ truyÒn thèng bÞ mai mét, n¨ng lùc s¶n xuÊt, nguån vèn vµ nh÷ng tiÒm n¨ng s¸ng t¹o trong d©n chóng bÞ h¹n chÕ. Díi ¸nh s¸ng cña nghÞ quyÕt §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc cña §¶ng lÇn thø VI (1986), nh÷ng thiÕu sãt nµy tõng bíc ®îc nhËn thøc vµ kh¾c phôc. ViÖc ph©n lo¹i vµ ph©n cÊp qu¶n lý ®èi víi çc c¬ së c«ng nghiÖp ë Nam §Þnh còng cã ¶nh hëng kh«ng nhá ®Õn sù ph¸t triÓn kinh tÕ ®Þa ph¬ng. Trong h¬n 40 n¨m qua, hÇu nh tÊt c¶ çc c¬ së c«ng nghiÖp lín ë Nam §Þnh, ®Æc biÖt lµ Liªn hîp DÖt, ®Òu ®îc xÕp vµo lo¹i h×nh xÝ nghiÖp, nhµ m¸y do Trung ¬ng qu¶n lý. Toµn bé kÕ ho¹ch, quy tr×nh s¶n xuÊt cho ®Õn quü l¬ng cña çn bé c«ng nh©n viªn ®Òu do Trung ¬ng trùc tiÕp qu¶n lý, ®iÒu hµnh. Víi t çch lµ ®Þa ph¬ng së t¹i, Nam §Þnh chØ cã thÓ cã ¶nh hëng tèi thiÓu ®èi víi ho¹t ®éng cña lo¹i xÝ nghiÖp nµy.

Çc xÝ nghiÖp, nhµ m¸y ®îc xÕp lo¹i h×nh do ®Þa ph¬ng qu¶n lý trªn thùc tÕ chØ bao gåm mét lo¹t çc c¬ së c«ng nghiÖp nhá yÕu, Ýt cã kh¶ n¨ng phèi thuéc víi çc c¬ së do trung ¬ng qu¶n lý. Sù lång ghÐp thiÕu ®ång bé trong c¬ chÕ qu¶n lý nh trªn

490

kh«ng nh÷ng ®· kh«ng ph¸t huy ®îc tiÒm n¨ng ph¸t triÓn, tÝnh chñ ®éng s¸ng t¹o cña ®Þa ph¬ng mµ cßn t¹o ra mét søc × rÊt lín. Khi b¾t buéc ph¶i dì bá c¬ chÕ bao cÊp, quan liªu, chuyÓn sang c¬ chÕ h¹ch to¸n kinh doanh cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng th× víi t çch lµ mét trung t©m c«ng nghiÖp, Nam §Þnh kh«ng thÓ chuyÓn kÞp, nhÊt lµ khi Liªn hîp DÖt gÆp khã kh¨n vÒ vèn vµ thÞ trêng. Thªm vµo ®ã, viÖc thay ®æi ®Þa giíi hµnh chÝnh, t¸ch, nhËp tØnh qu¸ nhiÒu lÇn còng ¶nh hëng tiªu cùc ®Õn sù ph¸t triÓn cña ®Þa ph¬ng. MÆc dï trong nh÷ng lÇn t¸ch nhËp tØnh ®ã, thµnh phè Nam §Þnh lu«n lu«n gi÷ vÞ trÝ lµ trÞ së trung t©m, song sù kh«ng æn ®Þnh vÒ ®Þa giíi hµnh chÝnh ®ã ®· c¶n trë viÖc h×nh thµnh mét chiÕn lîc ph¸t triÓn l©u dµi cña ®Þa ph¬ng. Trªn thùc tÕ trong vßng 50 n¨m qua, víi t çch lµ mét vïng cã nh÷ng ®Æc trng riªng vÒ c d©n, v¨n ho¸ vµ truyÒn thèng, nhng Nam §Þnh cha bao giê cã mét chiÕn lîc ph¸t triÓn riªng cña m×nh. §©y chÝnh lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô chiÕn lîc ®Æt ra cho l·nh ®¹o vµ nh©n d©n Nam §Þnh tríc thÒm thiªn niªn kû míi.

Theo ®Þnh híng ph¸t triÓn chung do §¶ng vµ Nhµ níc v¹ch ra, víi viÖc t¸i lËp tØnh, Nam §Þnh ®ang dÇn h×nh thµnh mét chiÕn l-îc ph¸t triÓn riªng cña m×nh nh»m kh¬i dËy ®îc nh÷ng tiÒm n¨ng cña mét xø v¨n hiÕn, mét vïng quª cã truyÒn thèng yªu níc, çch m¹ng quËt cêng, mét miÒn ®Êt cã nhiÒu tiÒm n¨ng kinh tÕ ®a d¹ng, mét trung t©m c«ng nghiÖp lín ë vïng trung ch©u thæ B¾c bé, ®Ó n¾m b¾t ®îc c¬ héi ph¸t triÓn míi, kh¾c phôc t×nh tr¹ng tôt hËu, v¬n lªn ngang tÇm víi nh÷ng thµnh phè lín nhÊt cña c¶ n-íc, kh¼ng ®Þnh l¹i vÞ trÝ cña m×nh trong khu vùc víi mét diÖn m¹o míi.

Tr¶i h¬n 70 n¨m díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam mµ trùc tiÕp lµ TØnh §¶ng bé, nh©n d©n Nam §Þnh ®· lËp ®îc nh÷ng kú tÝch trong hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p, ®Õ quèc Mü x©m lîc vµ x©y dùng Chñ nghÜa x· héi. TruyÒn thèng Nam §Þnh ®· vµ ®ang ®îc ph¸t huy m¹nh mÏ trong sù nghiÖp ®æi míi kh«ng chØ trªn quª h¬ng Nam §Þnh mµ cßn ë kh¾p mäi miÒn cña ®Êt níc.

Nam §Þnh ®ang viÕt tiÕp nh÷ng trang sö hµo hïng.

491

492

nh÷ng tµi liÖu §îc trÝch dÉn

1. B¶o tµng Nam §Þnh: T liÖu kiÓm kª di tÝch vµ hå s¬ çc di tÝch ®îc xÕp h¹ng2. Ban chÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh: LÞch sö §¶ng bé tØnh Nam §Þnh 1930-1975, xuÊt b¶n n¨m 20003. NguyÔn ¤n Ngäc: Nam §Þnh tØnh d ®Þa chÝ. T liÖu B¶o tµng Nam §Þnh. 4. TrÇn Quèc Vîng - Hµ V¨n TÊn: LÞch sö chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam, NXB Gi¸o dôc, H. 19605. Tr¬ng H÷u Quýnh: §¹i c¬ng lÞch sö ViÖt Nam, NXB Gi¸o dôc, H. 1997.6. UBKHXH ViÖt Nam: LÞch sö ViÖt Nam, H. 19717. Phßng th«ng sö Hµ Nam Ninh: LÞch sö Hµ Nam Ninh, Hµ Nam Ninh, 1988 8. Ng« gia thÕ ph¶ (Gia ph¶ hä Ng«) ë B¸ch TÝnh so¹n n¨m BÝnh Ngä ®êi Thµnh Th¸i 9. §¹i ViÖt sö ký toµn th, B¶n dÞch, NXB Khoa häc x· héi, H. 1993.10. §inh triÒu Bè H¶i khÈu TrÇn Minh C«ng sø qu©n s¾c phong Quèc ®« thµnh hoµng ngäc ph¶ do TiÕn sÜ khoa Gi¸p Th×n Lª Tung so¹n 11. Huúnh Ph¬ng Lan: D¬ng Kinh vµ sù t¸i lËp lµng Cæ Trai, LuËn v¨n tèt nghiÖp khoa LÞch sö kho¸ 35 (1990-1994), 12. Ng« V¬ng triÒu c«ng thÇn nhÊt vÞ S¾c phong §¬ng c¶nh thµnh hoµng Hæ mang ®¹i v¬ng t«n thÇn ngäc ph¶ do Hµn l©m viÖn §«ng çc ®¹i häc sÜ NguyÔn BÝnh so¹n 13. ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc, B¶n dÞch NXBGi¸o dôc, H. 199814. TiÒn Ng« V¬ng Thiªn tö ngäc ph¶ lôc, ngäc ph¶ ®Òn Gia Viªn, quËn Ng« QuyÒn 15. §Æng Xu©n ViÖn: Hµnh ThiÖn x· chÝ.16. Tªn lµng x· ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XIX, B¶n dÞch NXB Khoa häc x· héi, H, 1981

493

17. §Æng Xu©n B¶ng: Sö häc bÞ kh¶o, B¶n dÞch NXB V¨n ho¸ th«ng tin, H, 1997.18. ThiÒn UyÓn tËp anh, NXB V¨n häc, H. 199019. Lª T¾c: An Nam chÝ lîc. B¶n dÞch ViÖn ®¹i häc HuÕ 196120. NguyÔn Lang: ViÖt Nam PhËt gi¸o sö luËn.21. ViÖt sö lîc, NXB V¨n -Sö - §Þa 1960.22. Bïi Duy Hng: Minh ThuËn tõ truyÒn thèng ®Õn hiÖn ®¹i, luËn v¨n tèt nghiÖp Khoa LÞch sö, Trêng §¹i häc KHXH & NV, K.4131. Vò Minh H¬ng, NguyÔn V¨n Nguyªn, Philippe Papin: §Þa danh vµ tµi liÖu lu tr÷ vÒ lµng x· B¾c Kú, EFEO 199932. Lý lÞch di tÝch chïa Vþ Khª ,T liÖu cña B¶o tµng Nam §Þnh 33. §¹i Nam nhÊt thèng chÝ. H. 1971.34. Lª Xu©n Quang: T×m hiÓu vÒ cuéc khëi nghÜa Vò §×nh Dung ë trÊn S¬n Nam håi thÕ kû XVIII, T¹p chÝ NCLS sè 5/1982.35. Lª Xu©n Quang: Hµo khÝ Nam Ninh, t liÖu cña phßng th«ng sö, UBND tØnh Nam §Þnh36. NguyÔn Thu: Lª Quý kû sù, Nxb KHXH, H. 1974.37. LÞch sö Giao TiÕn, huyÖn Xu©n Thuû, TØnh Hµ Nam Ninh, DÉn l¹i tõ LÞch sö Hµ Nam Ninh, T 1, Hµ Nam Ninh 1988, 38. Lª Quý §«n: KiÕn v¨n tiÓu lôc, NXB Khoa häc x· héi, H. 1977.39. Lª Quý §«n: V©n ®µi lo¹i ng÷, NXB V¨n ho¸, H. 1962.40. Phan Huy Chó: LÞch triÒu hiÕn ch¬ng lo¹i chÝ41. Lª tíng c«ng niªn ph¶42. Ng« Cao L·ng: LÞch triÒu t¹p kû, NXB Khoa häc x· héi, H. 1975.43. T©y d¬ng Gia t« bÝ lôc44. yoshiharu Tsuboi: Níc §¹i Nam ®èi diÖn víi Ph¸p vµ Trung Hoa45. Hå s¬ kh¶o s¸t thùc ®Þa t¹i Nam §Þnh cña Khoa LÞch sö, Tr-êng §¹i häc Khoa häc X· héi & Nh©n v¨n

494

495

Documents

Trangthuviennamdinh.vn/userfiles/LICH_SU1(3).doc · Web viewSau khi chång lµ Du Lang bÞ bän phong kiÕn ph ¬ng B¾c s¸t h¹i, bµ kiªn quyÕt gi÷ tÊm lßng trinh tiÕt cña