3. KİTAP - img.eba.gov.trimg.eba.gov.tr/828/060/314/1f7/289/3f4/724/991/130/cac/46f/c31/ec7/... · 3. KİTAP 4 Tülay Kaya F EN Yayıncılık ve Ticaret A. Ş. Millî Eğitim Bakanlığı

Bandrol Uygulamasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğin 5 inci Maddesinin İkinci Fıkrası Çerçevesinde Bandrol Taşıması Zorunlu Değildir.

BU DERS KİTABIMİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞINCA

ÜCRETSİZ OLARAK VERİLMİŞTİR

PARA İLE SATILAMAZ

3. KİTAP3. KİTAP

FEN BİLİMLERİ

İLKOKUL

3. KİTAP

4Tülay Kaya

E NFYa y ı n c ı l ı k v e T i c a r e t A . Ş .

Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulunun 25.05.2015 gün ve 34 sayılı (ekli listenin 12’nci sırasında) Kurul Kararı ile 2016-2017 Öğretim Yılından itibaren 5 (beş) yıl süre ile ders kitabı olarak kabul edilmiştir.

Dudullu Organize Sanayi Bölgesi 1. Cadde No.: 12Ümraniye/İstanbul

Telefon: 0216 327 15 42 Faks: 0 216 545 94 98

Mehmet Âkif Ersoy

II

EDİTÖR

Nilüfer Meltem Yıldız

DİL UZMANI

Nedime Özcan Arıkdal

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME UZMANI

Esra Eminoğlu Özmercan

PROGRAM GELİŞTİRME UZMANI

Coşkun Küçüktepe

REHBERLİK GELİŞİM UZMANI

Nihat Akbaş

GÖRSEL TASARIM UZMANI

Vuslat Merve Özkan

YAYINCI SERTİFİKA NO.

21452

ISBN

978-605-4507-02-3

BASKI YERİ VE YILI

Bilnet Matbaacılık ve Ambalaj San. A. Ş.Dudullu Organize Sanayi Bölgesi 1. Cadde No.: 16 Ümraniye / İstanbul

Tel: +90 216 444 44 03 Fax: 0 216 365 99 07-08Sertifika No: 31345

İSTANBUL - 2017

III

Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yldzdr, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak.

Çatma, kurban olaym, çehreni ey nazl hilâl! Kahraman rkma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarmz sonra helâl. Hakkdr Hakk’a tapan milletimin istiklâl.

Ben ezelden beridir hür yaşadm, hür yaşarm. Hangi çlgn bana zincir vuracakmş? Şaşarm! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarm. Yrtarm dağlar, enginlere sğmam, taşarm.

Garbn âfâkn sarmşsa çelik zrhl duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasl böyle bir iman boğar, Medeniyyet dediğin tek dişi kalmş canavar?

Arkadaş, yurduma alçaklar uğratma sakn; Siper et gövdeni, dursun bu hayâszca akn. Doğacaktr sana va’dettiği günler Hakk’n; Kim bilir, belki yarn, belki yarndan da yakn

Bastğn yerleri toprak diyerek geçme, tan: Düşün altndaki binlerce kefensiz yatan. Sen şehit oğlusun, incitme, yazktr, atan: Verme, dünyalar alsan da bu cennet vatan.

Kim bu cennet vatann uğruna olmaz ki feda? Şüheda fşkracak toprağ sksan, şüheda! Cân, cânân, bütün varm alsn da Huda, Etmesin tek vatanmdan beni dünyada cüda.

Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli.

O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşm, Her cerîhamdan İlâhî, boşanp kanl yaşm, Fşkrr ruh- mücerret gibi yerden na’şm; O zaman yükselerek arşa değer belki başm.

Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanl hilâl! Olsun artk dökülen kanlarmn hepsi helâl. Ebediyyen sana yok, rkma yok izmihlâl; Hakkdr hür yaşamş bayrağmn hürriyyet; Hakkdr Hakk’a tapan milletimin istiklâl!

Mehmet Âkif Ersoy

III

IVIV

GENÇLİĞE HİTABE

Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini,

ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir.

Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en

kymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek

isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahlarn olacaktr. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti

müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atlmak için, içinde bulunacağn

vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok

namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek

düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili

olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün

tersanelerine girilmiş, bütün ordular dağtlmş ve memleketin her köşesi bilfiil

işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere,

memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hyanet

içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini,

müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde

harap ve bîtap düşmüş olabilir.

Ey Türk istikbalinin evlâd! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen,

Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktr. Muhtaç olduğun kudret,

damarlarndaki asil kanda mevcuttur.

Mustafa Kemal Atatürk

V V

ANDIMIZ

Türküm, doğruyum, çalşkanm.

İlkem küçüklerimi korumak, büyüklerimi saymak; yurdumu, milletimi

Ülküm yükselmek, ileri gitmektir.

Ey Büyük Atatürk!

Açtğn yolda, gösterdiğin hedefe durmadan yürüyeceğime ant içerim.

Varlğm Türk varlğna armağan olsun.

Ne mutlu Türküm diyene!

sevmektir. özümden çok

VI

VII

İÇİNDEKİLER

5. ÜNİTE: MİKROSKOBİK CANLILAR VE ÇEVREMİZ ...................142

A. Mikroskobik Canlıları Tanıyalım ........................................... 144

B. İnsan ve Çevre İlişkisi .......................................................... 148

Neler Öğrendik? ....................................................................... 153

Ünite Sonu Değerlendirme Soruları ......................................... 154

6. ÜNİTE: BASİT ELEKTRİK DEVRELERİ ....................................156

A. Basit Elektrik Devreleri ......................................................... 158

Neler Öğrendik? ....................................................................... 165


7. ÜNİTE: DÜNYAMIZIN HAREKETLERİ .....................................168

A. Dünyamızın Hareketleri ....................................................... 170

Neler Öğrendik? ....................................................................... 177


EKLER YANIT ANAHTARI ........................................................... EK-1

SÖZLÜK ........................................................................ EK-3

KAYNAKÇA ................................................................... EK-7

●● Mikroskop●● Mikroskobik canlılar

●● Çevre kirliliği

Anahtar Kavramlar

Bu ünitede;●● Mikroskopun işlevini,●● Mikroskopun tarihsel süreç içerisindeki gelişimini,●● Mikroskobik canlıların varlığını ve mikroskop yardımı ile bu canlıları gözlemlemeyi,

●● İnsan ve çevre arasındaki karşılıklı etkileşimin önemini,●● Çevresel kirliliğinin nasıl önlenebileceğini,●● Çevre kirliliğini önlemek için yakın çevremizi temiz tutmayı,

●● Çevreyi korumak ve güzelleştirmek için bir proje ta-sarlamayı öğreneceğiz.

Neler Öğreneceğiz ?

5. ÜNİTEMikroskobik Canlılar ve Çevremiz

Merhaba,Adım Pınar, sizlerle mikroskobik canlılar ve çevremiz hakkında farklı bilgiler öğreneceğiz. Neler öğreneceğimizi ve anahtar kavramları-mızı birlikte inceleyelim.

A. Mikroskobik Canlıları TanıyalımB. İnsan ve Çevre İlişkisi

Yukarıdaki resmi inceleyelim. Resimde hangi canlılar bulunmaktadır? Yer-deki çöpü alan çocuğun hareketi doğru mudur? Neden? Meyve ağaçlarından düşen meyvelerin çürümesine neden olan etken ne olabilir? Yere düşen yaprak-ların zamanla toprağa karışmasını sağlayan etken ne olabilir? Arkadaşlarımızla tartışalım.

Mikroskobik Canlılar ve Çevremiz5

144

Resimde hangi canlılar bulunmaktadır? Bu canlıların büyüklükleri aynı mıdır? Re-simde gözümüzle göremediğimiz canlılar da olabilir mi? Arkadaşlarımızla tartışalım.

Yaşadığımız çevrede birçok canlı bulunmaktadır. Bu canlıların bir kısmını kolay-lıkla görebilirken sivrisinek gibi küçük ve cılız canlıları görmekte zorlanırız. Bu tür canlıları görebilmek için çok yaklaşmak ya da büyüteç kullanmak zorunda kalırız. Ancak, bazı canlıları büyüteçle dahi göremeyebiliriz.

Mikroskobik Canlıları TanıyalımAAşağıdaki resmi inceleyelim.

Araştırıyorum - Sunuyorum

Mikroskobun geçmişten günümüze gelişimini araştırınız. Araştırmanızı resim ve fotoğraflarla destekleyerek sınıf arkadaşlarınıza bir sunum hazırlayınız.

Bazı canlılar, gözle görülemeyecek kadar küçüktür. Bilim insanları bu canlıları görebilmek için mikroskop adı verilen bir araç üretmiştir. Laboratuvarlarda kullanılan mikroskoplar, incelenmek istenen canlının görüntüsünü yüzlerce kat büyütebilir. Çıplak gözle görülemeyen an-cak mikroskop yardımıyla görülebilen bu canlılara mik-roskobik canlılar denir.

Mikroskobik Canlılar ve Çevremiz 5

145

Pınar, mutfağa geldiğinde açıkta bırakılan ekmeğin üzerinde küf oluşmaya başla-dığını gördü. Murat ise sütün buzdolabına konulmadığı için bozularak kötü kokmaya başladığını fark etti. Buzdolabına konulmayan sütün ve uzun süre dışarıda kalan ekmeğin bozulmasının nedeni ne olabilir? Arkadaşlarımızla tartışalım.

Çok küçük olmalarına rağmen mikroskobik canlıların yaşantımıza etkileri büyük-tür. Onların etkilerini etrafımızı inceleyerek fark edebiliriz. Örneğin, yukarıdaki olay-da ekmeğin küflenmesinin ve sütün bozulmasının nedeni mikroskobik canlılardır. Peki, mikroskobik canlıların görüntüleri nasıldır? Aşağıdaki etkinlik yardımıyla bu sorumuza cevap arayalım.

Sütü buzdolabına koymamışım. Çok kötü kokuyor.

Geçen haftadan beri açıkta kalan bu ekmeğin üzerinde oluşanlar nedir?

Etkinlik / Mikroskobik Canlılar

●● Mikroskopta ne gözlemledik? Mikroskopta gördü-ğümüz canlıların resmini defterimize çizelim.

●● Eldivenlerimizi takalım.●● Öğretmenimizden küflenmiş ekmek üzerinden küf örne-ği almasını isteyelim.

●● Ağzı açık kavanozun içine birkaç gün dinlendirilmiş çeş-me suyu ilave edelim.

●● Dinlendirilmiş çeşme suyunun içine kuru yaprak, saman ve meyve kabukları atalım.

●● Çeşme suyunu, ılık ve aydınlık bir ortamda bir iki gün bekletelim.

●● Kavanozun içinden damlalıkla aldığımız su örneği-ni ve küf örneğini öğretmenimizden yardım alarak mikroskopta inceleyelim.

Deneyelim

Bulalım

●● Birkaç gün dinlendi-rilmiş çeşme suyu

●● Ağzı açık bir kavanoz●● Kuru yaprak●● Saman●● Meyve kabukları●● Damlalık●● Mikroskop●● Eldiven●● Küflenmiş ekmek

Malzeme Listem


146

Yandaki resimde bir mikroskobik canlının görüntüsü verilmiştir. “Mikroskobik Canlılar” adlı etkinlikte gözlemlediğimiz canlının gö-rüntüsü bu resme benziyor muydu?

Havada, karada, suda yaşayabilen mik-roskobik canlılar çok çeşitlidir. Bu canlıların bazıları bizler için yararlı, bazıları ise zarar-lıdır. Mikroskobik canlılar, uygun sıcaklık ve nemin bulunduğu ortamlarda çok çabuk ürerler. Mikroskobik canlıların olumlu ve olumsuz etkileri vardır.

Dışarıda bırakılan gıdaların kokmasının veya küflenmesinin nedeni mikroskobik can-lılardır. Zararlı mikroskobik canlılar, insan ve hayvanlarda hastalığa neden olur.

Mikroskobik canlıların etkilerinden korun-mak için temizliğimize dikkat etmeli ve den-geli beslenmeliyiz.

Tüm mikroskobik canlılar zararlı değildir. Bazılarının hayatımızda önemli rolleri vardır. Hamurun mayalanmasında, sütün yoğurt ve peynire dönüşmesinde, turşu yapımında veya üzümün sirkeye dönüşmesinde mik-roskobik canlıların etkisi vardır.

Gözle görülmeyip ancak mikroskopla fark edebildiğimiz bu küçük canlılar, çürüme olaylarında da görev alır. Çürüme olayları-nın hepsi zararlı değildir. Örneğin, bitkilerin yere dökülen yapraklarının, yiyeceklerin ve canlı atıklarının çürüyerek toprağa karışma-sını sağlayan mikroskobik canlılar sayesin-de toprak zenginleşir ve tarıma daha elverişli hâle gelir.


147

Öğrenmeden Geçmeyelim

a) Elif mikroskopta ne gözlemlemiş olabilir? Yazalım. ....................................................................................................................

....................................................................................................................

b) Başka hangi örnekleri mikroskopta incelerse gözle görülmeyen canlı var-lıkları gözlemleyebilir?

....................................................................................................................

....................................................................................................................

2. Mikroskobik canlıların olumlu ve olumsuz etkilerine birer örnek verelim.

....................................................................................................................

....................................................................................................................

1. Elif, bahçedeki süs havuzundan aldığı kirli su örneğini mikroskopta ince-lemiştir.


148

Resimdeki öğrenciler ne yapmaktadır?

İnsan ve Çevre İlişkisiB

Ayy! Oksijen tüpümü almayı unutmuşum. Bu pis denizde na-sıl yüzeceğim?

Yandaki karikatürde balık, neden ok-sijen tüpü kullanmak istiyor?

Fabrika bacalarından çıkan duman-lar, çevreye zararlı mıdır? Neden?

Yandaki resimde yer alan maddeler-den hangileri, çevreye zarar verir?

Aşağıdaki sorulara verdiğimiz cevapları sınıf arkadaşlarımızla paylaşalım.


149

Toplumsal bir varlık olan insan yeme, içme, eğlenme vb. gereksinimlere ihtiyaç duyduğu gibi çevresine de ihtiyaç duyar. Çevre: İnsan veya başka bir canlının ya-şamı boyunca ilişkilerini sürdürdüğü dış ortamdır. İnsanoğlu’nun yeryüzünde ya-şamaya ve kendisine ait yapay çevre oluşturmaya başlamasından bu yana in-san ve doğa arasındaki denge devamlı olarak bozulmuştur.

İnsan, diğer canlılara göre çevresinden daha çok faydalanır. Ağaçları kullanarak çeşitli araçlar yapar. Hava, su ve toprak-tan farklı alanlarda yararlanır. Tüm bunla-rı yaparken çevreye geri dönüşü olmayan zararlar verir. Aslında farkında olmadan kendi varlığını yok etmeye çalışır. Bilinç-siz kullanılan her şey gibi temiz ve sağlıklı tutulmayan çevre de bizlere zarar verir. Bu nedenle çevre denince aklımıza önce yaşama hakkı gelmelidir. Çünkü sağlıksız çevrede yaşayan insanlar birtakım sağlık sorunları ile karşı karşıya gelirler. Top-rağın, havanın ya da suyun kirli olması mikropların üremesine neden olarak diğer canlıların sağlığını olumsuz etkiler.

Çevrenin korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması hepimizin vatandaşlık gö-revidir. Hiçbirimiz doğal güzelliklerin yok olduğu bir çevrede yaşamak istemeyiz. Çevre kirliliğine genellikle olumsuz insan faaliyetleri sebep olmaktadır. Yaşam alan-larını, insan faaliyetlerinin olumsuz etkisinden korumak için neler yapabiliriz? Evi-mizde, bahçemizde, okulumuzda, sınıfımızda veya yolda giderken çevremizdeki kirlilikleri fark ettiğimizde neler yapmalıyız?


150

Tüm canlıların ortak yaşam alanı olan dünyamızı kirletmemeliyiz. Çöpleri çöp ku-tusuna atmalıyız. Yerleri kirletenleri gördüğümüzde onları uyarmalıyız. Yaşadığımız yeri temiz tutmalıyız.

Çevremizdeki ağaçlara ve bitkilere zarar vermemeliyiz. Geri dönüşümü olan ürünleri geri dönüşüm kutularına atmalıyız. Örneğin, cam şişeleri, cam şişelerin top-landığı kutularda, gazete, defter gibi kullanılmayan kâğıtları, atık kâğıtların toplandı-ğı kutularda biriktirmeliyiz.

Biz de çevremizi korumak amacıyla basit yöntemler geliştirebiliriz. Örneğin, sını-fımızda ve evimizde kullandığımız atık kâğıtları geri dönüşüm kutusuna, yediğimiz yiyeceklerin ambalajlarını çöp kutusuna atmalıyız. Evimizde, okulumuzda suyu ve elektriği israf etmeden kullanmaya dikkat etmeliyiz. Yaşadığımız çevreyi güzelleştir-mek için ağaç dikmeli, bu konuda et rafımızdaki insanlarla konuşmalıyız.

Meraklısına

Plastik ve cam şişe, doğada parçalanma süresi en uzun olan maddelerden biridir. Plastik 1.000 yılda, cam şişe ise 4.000 yılda doğada yok olur. Bu nedenle bu maddelerin ayrı biriktirilip geri ka-zanılması sağlanmalıdır.

Peki, yaşadığımız çevreyi güzelleştirmek için daha başka neler yapabiliriz? “Çev-rem İçin Ne Yapabilirim?” etkinliğiyle bu sorumuza cevap arayalım.


151

Etkinlik / Çevrem İçin Ne Yapabilirim?

●● Çevremizi korumak ve güzelleştirmek için neler yapabileceğimize dair araştır-ma yaparak bilgi toplayalım. Konumuzla ilgili fotoğraf, asetat, model, afiş ve bu-labileceğimiz her türlü malzemeyi toplayalım.

●● Çevremizi korumak ve güzelleştirmek için neler yapabileceğimizle ilgili tahmin-lerde bulunalım. Tahminimizi ispat edecek deneyler nasıl olabilir? Hangi mal-zemeleri kullanabiliriz? Hangi ölçümleri yapabiliriz? Düşünelim.

●● Tasarladığımız deneyi kontrollü olarak yapalım. Deneyi yaparken tüm gözlem-lerimizi, tüm düşüncelerimizi not edelim. Notlarımız, çalışmamız bittikten sonra her şeyi toparlamamızı kolaylaştıracak, ayrıca eğer bir hata yaparsak, hatamı-zın nerede olduğunu gösterecektir.

●● Deneyin sonucunda ne oldu? Sonuçlarımızı grafikler, tablolar, çizimler yolu ile gösterelim. Bulduğumuz sonucu gösterecek maketler (modeller) de yapabile-ceğimizi unutmayalım.

●● Çalışmamız basit ve düzenli olmalı ama bir şeyin aynısı olmamalıdır. Yaptığı-mız maket deney, insanların anlayabileceği şekilde düzenlenmelidir.

●● Projemizin öyküsünü anlatalım. Ne yapmak istedik ve nasıl yaptık? ●● Projemizi arkadaşlarımıza, öğretmenlerimize, ailemize sunalım.

Araştıralım

Davranışlarımız yaşadığımız çevreyi olumsuz etkileyebilir. Sınıfa ya da okul bahçesine attığımız çöpler çevreyi kirletir. Çevremizdeki kirlilik bütün insanları ra-hatsız eder.

“Sizlerden çevreyi korumak ve güzelleştirmek için bir proje tasarlamanız isteni-yor. Bunun için aşağıda verilen yö nergeleri adım adım takip etmelisiniz.”

Sağlıklı bir gelecek istiyorsak öncelikle doğal çevreyi, iyi koru-malıyız. Doğal kaynaklarımızın tü-kenmesi geleceğimizi tehlike içine sokar. Bu nedenle doğal kaynakla-rımızı tasarruflu kullanmalı, doğal çevreyi korumalıyız. Ağaç dikmek, doğal çevreyi korumanın başlıca yollarından biridir. Yeşili ve maviyi koruyan bir toplum, geleceğinden endişe etmemelidir.


152


2. Aşağıdaki merdivenin basamaklarına, yaşadığımız çevre ile ilgili bazı bilgiler yazılmıştır. Aslı’nın yanlış bilgilerin yazıldığı basamaklara basmadan yukarı çıkması gerekmektedir. Aslı, kaç numaralı basamaklara basmalıdır? İşaret-leyelim.

Atık maddelerin geri dönüşümü olmaz.

Atık piller toprak kirliliğine yol açar.

1.

2.

Çevre kirliliğinin tek nedeni doğa olaylarıdır.

3.

Suya bırakılan zehirli atıklar sudaki canlılara zarar verir.

4.

Yukarıda çevre kirliliği ile ilgili olarak verilen fotoğrafları inceleyelim. Bu kir-liliğe sebep olan etkenleri, bir paragraf oluşturarak aşağıdaki kutucukta boş bırakılan noktalı yere yazalım.

........................................................................................................................

........................................................................................................................

........................................................................................................................

........................................................................................................................

1.


153

Neler Öğrendik?

Çevremizde gözümüzle göremediğimiz canlılar bulunmaktadır. Havada, karada, suda yaşayabilen bu canlılar ancak mikroskop adı verilen alet yardımıyla görülebilir. Laboratuvarlarda kullanılan mikroskoplar, incelenmek istenen canlının görüntüsünü yüzlerce kat büyütebilir. Çıplak gözle görülemeyen mikroskop yardımıyla görüle-bilen bu canlılara mikroskobik canlılar denir. Mikroskobik canlılar, uygun sıcaklık ve nemin olduğu ortamlarda çabuk ürer. Bu canlıların bir kısmı yararlıdır. Sütten; yoğurt veya peynir elde edilmesi, yaprakların çürüyerek toprağa karışması mikros-kobik canlılar tarafından gerçekleşir. Bazı mikroskobik canlılar ise zararlıdır. Bu can-lılar, açıkta kalan yiyeceklerin bozulmasına ya da hastalanmamıza neden olabilir.

Temiz bir çevrede yaşamak her canlının hakkıdır. Çevre kirliliği insanların ve di-ğer canlıların sağlığını tehdit eder. Bu nedenle çevremizi temiz tutmalı, doğal çevre-mizi korumalı ve kaynakları tasarruflu kullanmalıyız.


154

Hangisi Doğru?Aşağıdaki soruları okuyarak doğru olan seçeneği yuvarlak içine

alalım.

Ünite Sonu Değerlendirme Soruları

1. Mikroskobik canlıların olumlu özellikleri ile ilgili olarak aşağıdaki öğrencilerin yaptığı açıklamalardan hangisi doğru değildir?A)

B)

C)

D)

Hamurun mayalanmasında rol oynar.

Topraktaki bitki ve hayvan atıklarının çürüyüp toprağa karışmasını sağlar.

Açıkta kalan ekmek ve limon gibi yiye-ceklerin küflenmesinde rol oynar.

Sütün, peynire ve yoğurda dönüşmesini sağlar.

2. Çevre kirliliğini önlemek için yapılacak çalışmaları poster şeklinde hazırlayan öğrencilerden hangisinin sunumunda hata vardır?

SU VE ELEKTRİĞİ İSRAF ETMEYELİM

ÇEVREMİZDEKİ AĞAÇLARA ZARAR

VERMEYELİM

YERLERE ÇÖP ATMAYALIM

SANAYİ KURULUŞLARINIŞEHRİN YAKININDA

KURALIM

A)

C)

B)

D)

3. YAŞAM ALANLARI Doğru Yanlış1 Çevreyi sadece doğa olayları kirletir. 3

2 Tüm yaşam alanlarının özellikleri aynıdır. 3

3 Geri dönüşüm, ülke ekonomisine katkı sağlar. 3

4 Çevrede oluşan kirlilik, yaşam alanlarını olum-suz etkilemektedir.

3

Ali, canlıların yaşam alanları ile ilgili bir “Doğru - Yanlış” tablosu oluşturmuştur. Ali, kaç numaralı bölümde yanlış işaretleme yapmıştır?

A) 1 B) 2 C) 3 D) 4


155

4. Aşağıda Ayşe Öğretmen ve öğrencileri arasında geçen bir konuşma verilmiştir.

Çevreyi korumak ve temiz tutmak için nelere

dikkat ediyorsunuz? İnsanlara zarar vermemesi için atık pilleri gömüyorum.

Elif

Gizem

Onur

Ağaç dikme kampanya-larına katılıyorum.

Çöpleri yere atmıyorum. Atan-ları uyarıyorum.

Hangi öğrencilerin açıklaması çevreyi korumak amacı ile yapılan olumlu bir dav-ranış içermektedir?A) Yalnız Elif B) Elif ve Gizem C) Gizem ve Onur D) Elif ve Onur

Aşağıda verilen neden - sonuç çalışmasını uygun şekilde ta-mamlayalım.

Nedenini Sonucunu Bulalım

Sonuç:

Hava kirliliği oluşur.

Sonuç:

Temizliğimize ve beslenmemize

dikkat etmeliyiz.

Neden:

Sonuç:Neden:Doğal kaynaklar bilinçsizce kulla-

nıldığı için

Neden:Uzun süre açıkta

kalan bazı be-sinlerin üzerinde

mikroskobik canlılar oluştuğu için

Sonuç:

....................

.....................

....................

.....................

....................

.....................

....................

.....................

....................

.....................

.....................

.....................

....................

.....................

....................

.....................

....................

.....................

....................

.....................

Neden:

Bu ünitede;●● Basit elektrik devresini oluşturan devre elemanlarını ve işlevlerini,

●● Çalışan bir devre kurmayı,●● Evde ve okuldaki elektrik düğmelerinin birer devre elemanı olduğunu,

●● Elektrik düğmeleri ile lambalar arasında, duvar için-den geçen bağlantı kabloları olduğunu öğreneceğiz.

●● Devre elemanları●● Basit elektrik devresi kurulumu


Anahtar Kavramlar

6. ÜNİTEBasit Elektrik Devreleri

Herkese merhaba,Adım Selda, sizlerle basit elektrik devrele-ri hakkında farklı bilgiler öğreneceğiz. Neler öğrenece ğimizi ve anahtar kavramlarımızı bir-likte in celeyelim.

A) Basit Elektrik Devreleri

Yukarıdaki resmi inceleyelim. Aile üyeleri, ampulün yanması için nasıl bir devre kurmuştur? Bu devreyi oluşturan elemanlar nelerdir? Masa üzerindeki lambanın ışık verebilmesinin nedeni nedir? Arkadaşlarımızla tartışalım.

Basit Elektrik Devreleri6

158

Basit Elektrik DevreleriA

Serhat ve ailesi kahvaltılarını yaptıktan sonra kendi işleriyle uğraşmaya baş-ladılar. Annesi evi süpürüyor, ablası Sinem ise kirli çamaşırların yıkanması için makineyi ayarlıyordu. Babası, bilgisayarda kendi işiyle uğraşırken abisi, hem mü-zik dinliyor, hem de kitapları yerleştiriyordu. Serhat, biraz ders çalışmak için masa lambasını açtı. Lamba yanmayınca kablosunun prize takılı olup olmadığına baktı. Kablosunu prize taktı ama lamba yine de yanmadı. Ne olmuştu ki?

Serhat’ın masa lambasının çalışmamasının nedeni ne olabilir? Elektriklerin kesilme-si durumunda Serhat ve ailesi hangi işlerini yapamaz? Arkadaşlarımızla tartışalım.

Aşağıdaki resmi inceleyerek metni okuyalım.

Basit Elektrik Devreleri 6

159

Yaşantımızı kolaylaştıran enerji kaynaklarından biri olan elektriği birçok alanda kul-lanmaktayız. Televizyon izlemek, bilgisayar kullanmak, aydınlanmak, çamaşır makine-sinde çamaşır yıkamak ya da müzik dinlemek için elektriğe ihtiyaç duyarız. Bu aletler-den bazıları şehir cereyanı ile bazıları pillerle, bazıları da bataryayla çalışır.

Ders çalışmak için masamıza oturduğumuzda masa lambamızın açma - kapama düğmesine basarız. Saçımızı kurutmak istediğimizde kurutma makinesini, açma - kapama düğmesine basarak çalıştırırız. Bİlgisayarımızı, açma - kapama düğmesini kullanarak çalıştırırız. Açma - kapama düğmesine basıldığında elektrik, belirli bir yol izleyerek aracın çalışmasını sağlar. Elektrikli araçların içinde bulunan, elektrik kay-nağından başlayıp yine elektrik kaynağında biten kesintisiz yola devre denir.

Basit bir elektrik devresi, ampul, pil, bağlantı kabloları ve anahtardan oluşur.

Yukarıdaki karikatürü inceleyelim. Devrede elektriğin dolaşabilmesi için ne yapılması ge-rekliymiş? Verilen devre elemanlarından her-hangi birinin yokluğunda devre çalışabilir mi? Neden?

Kullandığımız elektrikli araçların içinde basit ya da karmaşık elektrik devreleri bulunmakta-dır. Bu araçları çalıştırabilmek için bastığımız düğmelere anahtar denir. Anahtar, devreden geçen elektriği kontrol etmek için kullanılır.

Beni kapatırsanız başlayabiliriz.

Haydi el ele tutuşa-lım. Benim enerjim size geçsin.

Ellerimizi sıkı sıkı tutalım.


160

Devrede bulunan bağlantı kablosu aracılığıyla devre elemanları birbirine bağlanır ve enerji aktarımı gerçekleşir. Devreye elektrik enerjisini sağlayan pil, bağlantı kablosuyla diğer elemanlara bağlanır. Bağlantı kablosu kopuk ya da pil, bitik ise devredeki ampul ışık ver-mez.

Basit bir elektrik devresinde ampu-lün ışık vermesi için bağlantı kablosu-nun bir ucunun pilin (+) kutbuna, diğer ucunun pilin (-) kutbuna bağlanması gerekir. Bağlantı kablosu, pilin uçla-rından herhangi birine temas etmezse devre çalışmaz. ✓

✘

Ampul, elektrik enerjisini ısı ve ışık enerjisine dönüştüren dev-re elemanıdır. Elektrik, devrede dolandığında ampul ışık verme-ye başlar. Bir devrenin çalışıp çalışmadığını ampulün ışık ver-mesinden anlayabiliriz.

Bir elektrik devresinde, bağlantı kablosu, pil, ampul ve anah-tar bulunduğunu öğrendik. Bir devrede bunların dışında ampulun takıldığı duy ile pilin yerleştirildiği pil yatağı da bulunabilir.

✘


161

Öğrendiğimiz bilgilerden yola çıkarak aşağıdaki etkinlik ile biz de basit bir elektrik devresi oluşturalım.

Etkinlik / Ampulün Işık Vermesini Sağlayalım

●● Anahtar kapalı konumda iken ampul ışık verdi mi? Neden?●● Anahtar açık konuma getirildiğinde ampul ışık verdi mi? Neden?●● Anahtar kullanmadan aynı devreyi oluştursaydık ampul ışık verir miydi? Neden?

●● Dörder kişilik gruplar oluşturarak kullanacağımız devre elemanlarını inceleyelim.

●● Oluşturacağımız basit elektrik devresinde enerji kaynağı olarak pil kullanalım.

●● Pilin “+” ve “–” kutuplarını doğru bir şekilde pil yatağına yerleştirelim.

●● Ampulü duya takalım.●● Bağlantı kablosu ve anahtar kullanarak aşağıdaki fotoğrafta görüldüğü gibi bir devre kuralım.

Deneyelim

Bulalım

●● Ampul (3 V)●● Duy●● Bağlantı kablosu●● Anahtar●● İki adet pil (1,5 V)●● Pil yatağı

Malzeme Listem

Devredeki elektriğin ampule ulaşması için anahtara ihtiyaç yoktur. Ancak anahtar, devre-deki elektriği kontrol etmemizi sağlar. Yaptığımız etkinlikte de devredeki elektriği anahtar sayesinde kontrol ederek am-pulün istediğimiz zaman ışık vermesini sağladık.


162

KAPALI DEVREAÇIK DEVRE

Bir devrede anahtar kapalı ise devredeki elektrik enerjisi ampulün ışık vermesini sağlar. Ancak anahtar açıkken devre tamamlanmadığı için ampul ışık vermez.

Hava karardıktan sonra eve girdiğimizde, hemen elektrik düğmesini ararız. Elekt-rik düğmesine basarak etrafın aydınlanmasını sağlarız. Evimizin birçok yerinde bu-lunan elektrik düğmeleri, şehir cereyanının ampulle bağlantısını sağlar ya da keser. Düğmeye bastığımızda devre tamamlanarak ampul yanar. Bu nedenle elektrik düğ-meleri de birer devre anahtarıdır.

Elektrik anahtarları hemen hemen bütün elektrikli araçlarda kullanılır. Elektrik anahtarları kullanıldıkları yere göre farklı büyüklüklerde olabilir.

Aşağıdaki fotoğrafları inceleyelim. Fotoğraflarda belirtilen araçların ne işe yara-dıklarını arkadaşlarımızla paylaşalım.


163

Kullandığımız elektrikli araçlardan bazılarında elektrik düğmelerinin basıldığı şe-kilde kaldığını bazılarında ise tekrar eski haline döndüğünü gözlemlemişizdir. Örne-ğin, saç kurutma makinesinin düğmesi basıldığı şekilde kalırken bilgisayarlarımızın düğmesi eski haline geri döner.

Basit bir elektrik devresinde bağlantı kablosunun olması gerektiğini öğren-dik. Peki, evlerimizde bulunan elektrikli araçların elektrik kaynağı ile bağlantı-sını sağlayan kablolar nerede bulunur? Elektrikli araçları çalıştırmak için elekt-rik düğmesine basmak yeterli midir?

Santrallerde üretilen elektrik ener-jisi, kablolar sayesinde şehirlere, ora-dan da evlere taşınır. Evlerimize ge-len elektrik, evimizin duvarlarının içine konulan bağlantı kabloları sayesinde odalarımıza dağıtılır.

Bağlantı kabloları, evimiz inşaat ha-lindeyken sıvaların altına döşenir. Bu nedenle biz onları göremeyiz. Duvarla-rımızın içindeki bağlantı kabloları, şehir elektriğini evin içine dağıtır. Bağlantı kablolarının ucunda ise prizler ya da elektrik düğmeleri yer alır.

Şehir cereyanı ile çalışan bir aracın çalışabilmesi için ön-celikle fişinin prize takılması gereklidir. Ardından açma - ka-pama düğmesine basılan araç, çalışmaya başlayacaktır.

Örneğin, tost makinesinin fişini prize taktığımızda elekt-rik, prize takılı fiş üzerinden bağlantı kablosu aracılığıyla tost makinesine ulaşır. Tost makinesinin açma kapama düğme-sine bastığımızda ise devre tamamlanarak tost makinesinin çalışmasını sağlar.

Şehir cereyanı ile çalışan başka bir araç da evi-mizin aydınlanmasını sağlayan lambalarımızdır. Evlerimizdeki lambalar duvarların içindeki bağlantı kablolarına bağlıdır. Bu nedenle onların ışık ver-mesi için açma - kapama düğmelerine basmamız yeterlidir.


164


Yukarıda resimleri verilen devre elemanlarının isimlerini altlarındaki kutucuğa yazalım.

a) Bu devre elemanlarını kullanarak aşağıdaki bölüme basit bir elektrik devresi çizelim.

b) Basit elektrik devresini oluştururken nelere dikkat etmeliyiz? Açıklayalım.

Basit elektrik devresi oluştururken .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

............. ............. .......................... .............

Basit Elektrik Devresi Çizimi


165

Neler Öğrendik?

Basit bir elektrik devresi ampul, anahtar, pil ve bağlantı kablosundan oluşur. Pil, devreye ampulün ışık vermesi için gerekli olan enerjiyi sağlar. Devrede bulunan bağlantı kablosu aracılığıyla devre elemanları birbirine bağlanır ve enerji aktarımı gerçekleşir. Anahtar, devreden geçen elektriği kontrol etmek için kullanılır. Ampul ise elektrik enerjisini ısı ve ışık enerjisine dönüştüren devre elemanıdır. Basit bir elektik devresi oluşturabilmek için devre elemanla-rının bağlantı kablolarıyla birbirine bağlanması gerekir. Devrede ampulün ışık vermesi için bağlantı kablosunun bir ucunun pilin (+) kutbuna, diğer ucunun pilin (–) kutbuna bağlanması gerekir. Bağlantı kablosu, pilin uçlarından her-hangi birine temas etmezse devre çalışmaz.

Evde ve okulda lambaları açmak için kullandığımız elektrik düğmeleri de birer devre elemanıdır. Bu düğmeler devrede anahtar görevindedir. Elektrik düğmeleriyle lambalar arasında bağlantı kabloları vardır. Bu kablolar sıvala-rın altında yer aldığından biz onları göremeyiz. Elektrik düğmelerine bastığı-mızda elektrik, sıvaların altındaki bağlantı kablolarından ilerleyerek lambala-rın ışık vermesini sağlar.


166


alalım.


1. ●● Elektrik enerjisinin iletimini 1 sağlar.

●● 2 devredeki elektriğin kontrolünü sağlar.

●● 3 incelendiğinde bir ucunda “+”, diğer ucunda “–” işaretinin bulundu-ğu kutuplar görülür.

Yukarıdaki cümlelerde; 1 , 2 , 3 numara ile belirtilen ku-tucuklara aşağıdakilerden hangisi yazılmalıdır?

A) Anahtar Bağlantı kablosu Ampul B) Ampul Pil AnahtarC) Bağlantı kablosu Anahtar PilD) Pil Bağlantı Kablosu Anahtar

1 2 3

2. Aşağıdaki basit elektrik devresinde numaralarla gösterilen devre elemanlarının isimleri, yanlarında verilmiştir.

Devre elemanları adlandırılırken hangilerinde hata yapılmıştır?

A) 1 ve 2 B) 2 ve 3 C) 3 ve 4 D) 4 ve 5

1 Bağlantı kablosu

Ampul

Duy

Pil

Anahtar5

4

3

2

1

54

3

2


167

Aşağıdaki kutuda cümlelerde kullanacağımız sözcük ve sözcük grupları verilmiştir. Bunları kullanarak eksik bırakılan cümleleri ta-mamlayalım.

Tamamlayalım

Elektrik devresinde anahtar kapalı konumda iken ampul ışık vermez.

Evlerimizdeki elektrik düğmeleri ile lambalar arasında duvar içinden geçen bağlantı kabloları yer alır.

Devre, anahtar olmazsa çalışmaz.

Devrede pilin takıldığı araca duy denir.

Elektrik düğmeleri farklı şekil ve büyüklükte olabilir.

●● elektrik düğmeleri●● ampul

●● devre●● bağlantı kablosu

●● pil●● anahtar

1. Elektrikli araçların içinde bulunan, elektrik kaynağından başlayıp yine elektrik kaynağında biten kesintisiz yola ..................................... denir.

2. Evlerimizde bulunan ....................................... devredeki anahtar görevindedir.

3. Basit bir elektrik devresinde .................................... açık konumda ise ....................... ışık vermez.

4. Elektriğin devre elemanlarına iletimini ........................................ sağlarken dev-redeki elektriği ................................... üretir.

Aşağıdaki ifadelerden doğru olanlarının başındaki kutucuğa “D”, yanlış olanlarının başındaki kutucuğa “Y” harfi yazalım.

Doğru mu, Yanlış mı?

Bu ünitede;●● Dünya’nın dönme ve dolanma hareketlerini ve bu ha-reketlerin sonucunda gerçekleşen olayları öğreneceğiz.


●● Dönme hareketi ●● Dolanma hareketi

Anahtar Kavramlar

7. ÜNİTEDünyamızın Hareketleri

Herkese merhaba,Adım Gökçe, sizlerle Dünyamızın ha-reketleri hakkında farklı bilgiler öğrene-ceğiz. Neler öğrenece ğimizi ve anahtar kavramlarımızı birlikte in celeyelim.

A. Dünyamızın Hareketleri

Yukarıdaki resmi inceleyelim. Dünya Güneş’in hep aynı tarafında mı durmak-tadır? Dünya’nın Güneş’e bakan yüzü hep aynı mıdır? Dünya hareket eder mi? Arkadaşlarımızla tartışalım.

Dünyamızın Hareketleri7

170

Dünyamızın HareketleriAAşağıdaki resmi inceleyerek metni okuyalım.

Tuğçe tatilde New York’a gideceği için çok mutluydu. New York’ta yaşayan teyzesi ve ku-zenleriyle çok keyifli zaman geçireceğine ina-nıyordu. Gitmeden önce New York hakkında bilgi edinmeye karar verdi. İnternetten New York ile ilgili çok ilginç bilgiler edindi. Edindiği bilgilerden en ilginci Türkiye ile arasındaki za-man farkıydı. Türkiye’de saat 12:00 iken New York’ta zaman 05:00 oluyordu. Dünya’nın bir yerinde gece yaşanırken başka bir yerinde gündüz yaşanması çok garipti. Bu durumun nedenini araştırmaya karar verdi. Araştırmala-rı sonucunda farklı şehirlerdeki saat farkına da ulaştı.

New York Türkiye

Tokyo Hawai

Niçin Dünya'nın bir yerinde gece yaşanırken başka bir yerinde gündüz yaşanır? Şehirlerdeki saat farkının nedeni nedir? Gece ve gündüz nasıl oluşur? “Dön Dön Dünya” adlı etkinlik yardımıyla bu sorularımıza cevap arayalım.

Dünyamızın Hareketleri 7

171

Etkinlik / Dön Dön Dünya

●● Dünya rolünü oynayan arkadaşımızın el feneri ile aydınlanan bölümü değişti mi? Neden?

●● Öğretmenimizden tebeşirle yere Dünya’nın yörüngesini gösteren elips şeklinde bir yörünge çizmesini isteyelim.

●● Dört arkadaşımızdan sırt sırta vermelerini isteyelim. ●● Bu arkadaşlarımızdan birine Dünya rolünü verirken diğerlerine Güneş rolünü verelim.

●● Dünya rolünü alan arkadaşımızdan kendi et-rafında dönerken aynı zamanda Güneş rolü-nü alan arkadaşlarımızın etrafında da dolan-masını isteyelim. Bu sırada zemine çizilmiş yörüngeyi takip etmesi gerektiğini hatırlata-lım.

●● Güneş rolündeki arkadaşlarımızdan her bi-rinin eline birer el feneri verelim. Dünya ro-lünde oynayan arkadaşımız, kendi etrafında-ki her dönüşünde, aydınlanan ve karanlıkta kalan kısımlarına dikkat edelim.

Deneyelim

Bulalım

●● 3 adet el feneri●● tebeşir

Malzeme Listem

Dünya üzerindeki pek çok varlık ha-reket eder. Biz gözlemler yaparak bu hareketleri fark edebiliriz. Pencereden dışarı baktığımızda insanların, araba-ların, hareket halinde olduklarını görü-rüz. Rüzgârlı bir havada etrafımızdaki varlıkları gözlemlediğimizde ağaç dal-larının kıpırdadığını, bayrağımızın dal-galandığını, denizde dalgalar oluşmaya başladığını fark edebiliriz.

Ancak hareketli olmasına rağmen hareketini hissedemediğimiz varlıklar da var-dır. Örneğin, Dünya üzerinde yaşarken Dünya’nın hareketli olduğunu hissedeme-yiz. Ancak Dünyamız hareket hâlindedir.


172

Yeryüzünde olduğu gibi uzayda da bir hareketlilik vardır. Dünyamız hiçbir zaman sabit durmaz.

Çok eski zamanlardan beri gece ve gündüzün nasıl oluştuğunu merak eden insanlar, Güneş’in Dünya’nın çevresinde dolandığına inanırlardı. Günümüzde ise bu bilginin doğru olmadığını hepimiz biliyoruz.

Dünyamız uzay boşluğunda hareketsiz duran bir gezegen değildir. Dünyamız ken-di çevresinde batıdan doğuya doğru dönme hareketi yapar. Dünya kendi etrafındaki bir tam dönüş hareketini yirmi dört saatte ta-mamlar. Bu süre bir gün olarak kabul edilir. Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönme hareketi gece gündüz oluşumunu sağlar.


173

Güneş’ten gelen ışık, Dünya’nın Güneş’e dönük olan tarafını aydınlatır. Aydın-lık olan yerler gökyüzünde Güneş’in göründüğü yerlerdir. Bu bölgelerdeki insanlar gündüzü yaşarlar. Karanlık olan bölgelerden ise Güneş görünmez. Bu bölgelerde gece yaşanır. Gece, gündüz oluşumunu anlatan aşağıdaki resimleri inceleyelim.

Dünyamız birinci resimde belirtilen yönde döner. Bu dönme hareketi sırasında Güneş’ten ışık alan bir nokta vakit ilerledikçe diğer tarafa doğru hareket eder ve Güneş’ten gelen ışığı alamamaya başlar. Ancak, dönme hareketi sürekli devam ettiği için belli süre sonra tekrar Güneş ışığını alır. Bu şekilde Dünya’nın herhangi bir bölgesinde gündüzler ve geceler birbirini takip eder. Eğer, Dünya kendi etrafında dönmeseydi Güneş ışığı alan tarafı sürekli gündüzü, diğer tarafı ise sürekli geceyi yaşardı.

1. Resim

2. Resim 3. Resim

KK


174

Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesi sonucunda gece ve gündüzün oluştu-ğunu öğrendik. Her sabah doğudan doğan Güneş, öğle saatlerine doğru tam tepeye çıkar. Akşam üzeri ise batıdan batarak kaybolur. Gün boyu yapılan bu gözlemler sonucunda Güneş’in hareket ettiği düşünülmüştür. Aslında hareket eden Güneş değildir. Bu durum da, Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesinin sonucudur.

Arabada, otobüste ya da trende yolculuk yaparken yol kenarındaki sokak lambaları-nı, evleri hareket ediyormuş gibi görürüz. Gerçekte hareket eden biziz. Dünya’dan Güneş’in hareketli görünmesinin nedeni de buna benzer. Hareket eden Dünya’dır. An-cak Güneş hareket ediyormuş gibi görünür.

Bir günde hem gece hem gündüz yaşa-nır. Ancak Dünya’nın şeklinden dolayı Gü-neş ışınları her yere aynı açıda gelmez. Yani aydınlanma bir anda gerçekleşmez. Dünya kendi ekseni etrafında döndükçe karanlık bölgeler, Güneş’ten gelen ışınları almaya başlar. Bu nedenle bazı yerlerde sabah yaşanırken diğer yerlerde öğlen, akşam ve gece yaşanır.


175

Aşağıdaki şemayı inceleyelim.

MeraklısınaŞafağın sökmesi veya tan yerinin

ağarması gece yaşanan bölgelerin aydınlanmaya başlamasıdır. Yani gecenin bitmesi, sabahın olmasıdır.

Dünya kendi etrafında dönerken aynı zamanda Güneş’in etrafında da dolanma ha-reketi yapar. Dünya, Güneş etrafındaki dolanımını üç yüz altmış beş gün altı saatte tamamlar. Dünya’nın Güneş etrafındaki dolanım süresi bir yıl olarak kabul edilmiştir. Dünya’nın Güneş etrafındaki dolanımı mevsimlerin oluşmasında da bir etkendir.

Bu bölge hiç Güneş ışığı almamaktadır. Bu nedenle burada

gece yaşanır.

Bu bölge yüzünü Güneş’e doğru

dönmek üzeredir. Bu nedenle bu bölgede

sabah saatleridir.

Güneş’in tam karşı-sında olan yerlerde, Güneş ışınları dik

geldiği için öğlen vakti yaşanır.

Dünya batıdan doğuya doğ-ru döndüğünden bu bölgede Güneş batmak üzeredir. Yani

akşam saatleri yaşanmaktadır.

L

M

K

N


176


1. Güneş her sabah doğar ve sanki hareket ediyormuş gibi görünerek batıdan batar. Aslında hareketli olan Güneş değildir. Güneş’in hareketliymiş gibi gö-rünmesinin nedenini günlük yaşamdan vereceğimiz bir örnekle açıklayalım.

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

2.

Yukarıdaki şekilde Dünya’nın üzerinde bazı noktalar gösterilmiştir. Ayça, Se-lin, Kenan ve Zuhal, bulundukları bölgeler ile ilgili açıklama yaparken bazı bilgileri vermişlerdir. Şekle bakarak çocukların cümlelerini tamamlayalım.

Ben ......... noktasında yaşıyorum. Bu nedenle bulunduğum noktada şu anda akşam saatleri ya-şanıyor.

Ben N noktasında yaşı-yorum. Bu nedenle şu anda ...................... vakti yaşanıyor.

Ben M noktasında ya-şıyorum. Bu nedenle şu anda .............................vaktindeyiz.

Ben ........ noktasında yaşıyorum. Bu nedenle şu anda Güneş yeni do-ğuyor.

K

M N

L


177

Neler Öğrendik?

Yaşadığımız gezegen Dünya, kendi etrafında dönerek hareket eder. Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesi sonucu gece ve gündüz oluşur. Dünya’nın kendi ekseni etrafında bir tam tur dönüşü yirmi dört saat sürer. Bu süre bir gün olarak adlandırılır.

Dünya, kendi ekseni etrafında batı-dan doğuya doğru döner. Bu nedenle doğu bölgelerde bulunan şehirlerde Güneş, batı illerine göre daha erken doğar. Dünya’nın Güneş’e bakan yüzü gündüzü yaşarken Güneş gör-meyen yüzü geceyi yaşar.

Dünya, kendi etrafında dönerken aynı zamanda Güneş’in etrafında da dolanma hareketi yapar. Dünya, Güneş etrafındaki dolanımını üç yüz altmış beş gün altı saatte tamamlar. Dünya’nın Güneş etrafındaki dolanım süresi bir yıl olarak kabul edilmiştir.


178


alalım.


1. Dünya batıdan doğuya doğru dönerek hareket eder.

Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki bir tam dönüş süresi aşağıdakilerden hangisidir?

A) 365 gün 6 saat B) 30 gün C) 24 saat D) 12 ay

2.

Yukarıdaki şekilde Dünya üzerinde bulunan bazı noktalar verilmiştir. Buna göre aşağıdakilerden hangisi kesinlikle yanlıştır?A) A noktasında öğle vakti yaşanmaktadır.B) C noktasında akşam vakti yaşanır.C) B noktasında güneş batmak üzeredir.D) D noktasında gece yaşanmaktadır.

3.

Yukarıdaki şekilde Dünya’nın bazı bölgeleri sembollerle gösterilmiştir. Kenan, bulunduğu noktada Güneş’in yeni doğmaya başladığını söylüyor. Buna göre, Kenan’ın bulunduğu nokta, aşağıdakilerden hangisi olabilir?A) ♥ B) ● C) � D) �

B

D AC

♥

●

�

�


179

Aşağıdaki kutuda cümlelerde kullanacağımız sözcük ve sözcük grupları verilmiştir. Bunları kullanarak eksik bırakılan cümleleri ta-mamlayalım.

Tamamlayalım

1. Dünya, Güneş etrafındaki bir tam dolanımını ................... gün ................ saatte tamamlar.

2. Dünya, kendi ekseni etrafında ............ hareketi, Güneş etrafında ............... ha-reketi yapar.

3. Dünya'nın kendi ekseni etrafında bir tam tur dönmesi .................... olarak adlan-dırılır.

4. Dünya'nın kendi ekseni etrafında dönmesi sonucunda ............... ve ................. oluşur.



Sonuç:......................................................................................................

Sonuç:

Güneş hareket ediyormuş gibi

görünür.

Sonuç:

Bir yıl oluşur.

Sonuç:......................................................................................................................................................

Neden:

Neden:Neden:

Neden:

Dünya batıdan doğuya doğru döndüğü için

....................

.....................

....................

.....................

....................

....................

.....................

....................

.....................

....................

Dünya kendi ekseni

etrafında dönerek

hareket ettiği için

●● 365●● dönme

●● gece●● gündüz

●● dolanma●● 6

●● gün

Yanıt Anahtarı

EK-1

Yanıt Anahtarı

5. ÜNİTEHangisi Doğru1. C 2. C 3. D 4. C



151

4. Aşağıda Ayşe Öğretmen ve öğrencileri arasında geçen bir konuşma verilmiştir.

Çevreyi korumak ve temiz tutmak için nelere

dikkat ediyorsunuz? İnsanlara zarar vermemesi için atık pilleri gömüyorum.

Elif

Gizem

Onur

Ağaç dikme kampanya-larına katılıyorum.

Çöpleri yere atmıyorum. Atan-ları uyarıyorum.

Hangi öğrencilerin açıklaması çevreyi korumak amacı ile yapılan olumlu bir dav-ranış içermektedir?A) Yalnız Elif B) Elif ve Gizem C) Gizem ve Onur D) Elif ve Onur



Sonuç:

Hava kirliliği oluşur.

Sonuç:

Temizliğimize ve beslenmemize

dikkat etmeliyiz.

Neden:

Sonuç:Neden:Doğal kaynaklar bilinçsizce kulla-

nıldığı için

Neden:Uzun süre açıkta

kalan bazı be-sinlerin üzerinde

mikroskobik canlılar oluştuğu için

Sonuç:

....................

.....................

....................

.....................

....................

.....................

....................

.....................

....................

.....................

.....................

.....................

....................

.....................

....................

.....................

....................

.....................

....................

.....................

Neden:

Sağlığımız için Fabrika baca-larından çıkan

dumanlar nedeniyle

Bu besinleri tüketemeyiz.

Kaynaklarımız tükenmektedir.

6. ÜNİTEHangisi Doğru1. C 2. B

Doğru mu, Yanlış mı?Y - D - Y - Y - D

Tamamlayalım1. devre 2. elektrik düğmeleri3. anahtar - ampul4. bağlantı kablosu - pil

Yanıt Anahtarı

EK-2

7. ÜNİTEHangisi Doğru1. C 2. B 3. A

Tamamlayalım1. 365 - 6 2. dönme - dolanma 3. gün 4. gece - gündüz


7

175

Aşağıdaki kutuda cümlelerde kullanacağımız sözcük ve sözcük grupları verilmiştir. Bunları kullanarak eksik bırakılan cümleleri ge-rekli ekleri de getirerek tamamlayalım.

Tamamlayalım

1. Dünya, Güneş etrafındaki bir tam dolanımını ................... gün ................ saatte tamamlar.

2. Dünya, kendi ekseni etrafında ............ hareketi, Güneş etrafında ............... ha-reketi yapar.

3. Dünya'nın kendi ekseni etrafında bir tam tur dönmesi .................... olarak adlan-dırılır.

4. Dünya'nın kendi ekseni etrafında dönmesi sonucunda ............... ve ................. oluşur.



Sonuç:......................................................................................................

Sonuç:

Güneş hareket ediyormuş gibi

görünür.

Sonuç:

Bir yıl oluşur.

Sonuç:......................................................................................................................................................

Neden:

Neden:Neden:

Neden:

Dünya batıdan doğuya doğru döndüğü için

....................

.....................

....................

.....................

....................

....................

.....................

....................

.....................

....................

Dünya kendi ekseni

etrafında dönerek

hareket ettiği için

●● 365●● dönme

●● gece●● gündüz

●● dolanma●● 6

●● gün

Dünya, Güneş

etrafında bir defa dolan-

dığında

Batıdaki illerde Güneş

daha geç doğar.

Gece ve gündüz oluşur.

Dünyakendi

etrafındadöndüğü

için

Sözlük

EK-3

Sözlük

A - Bakışkan : İçinde bulunduğu kabın şeklini alan sıvı veya gaz halindeki maddelerin ortak

vasfı.akrostiş : Bir şiirde dizelerin ilk harflerinin yukarıdan aşağıya doğru sıralandığında an-

lamlı bir sözcük meydana getirmesi.aktivite : Etkinlik.algılamak : Bir olayı veya bir nesnenin varlığını duyu organlarıyla kavramak, idrak etmek.ambalaj : Eşyayı sarmaya yarayan mukavva, kâğıt, tahta, plastik vb. malzeme.atık : Hastane, ev, fabrika vb. yerlerde kullanılmış artık işlenemez veya çevre için za-

rar oluşturan her türlü madde.başvurmak : Bir işin yapılması için bir kimsenin aracılığını istemek.beherglas : Silindir biçiminde, sıvıların hacim olarak ölçülmesinde, karıştırılmasında, akta-

rılmasında veya kaynatılmasında kullanılan alt tarafı düz, değişik hacimlerde cam kap.

birim : Bir niceliği ölçmek için kendi cinsinden örnek seçilen değişmez parça.bükmek : Sertçe çevirmek, kıvırmak.büyüteç : Cisimleri büyüterek gösteren alet.

C - Ç - Dcam yünü : Çok ince, bükülebilir cam liflerin oluşturduğu ısı ve ses yalıtımında kullanılan

madde.cereyan : Bir yöne doğru akma, akış, akıntı.cihaz : Aygıt, alet.çevre : Canlı ve cansız varlıkların, uyum içerisinde bir arada yaşadığı ortam.dengeli beslenme : Sağlık için gerekli olan besinleri belirli ölçülerde ve düzenli olarak alma.dolanmak : Bir şeyin çevresinde dönmek, gezmek, dolaşmak.

Sözlük

EK-4

E - F - Gegzoz : İçten yanmalı motorlarda yanan akaryakıt sonucunda oluşan gazın atılmasını

sağlayan düzenek.ekonomik : Az masraflı, kazançlı, hesaplı.elyaf : Genellikle iplik durumuna getirilebilir lifli madde.etken : Bir madde üzerinde belli bir değişiklik yapan şey, müessir.etkileşim : Birbirini karşılıklı olarak etkileme işi.filaman : Elektrik ampullerinden akım geçtiğinde akkor durumuna gelen ince iletken tel.fren : Bir makinenin, herhangi bir taşıtın hızını kesmeye veya onu durdurmaya yara-

yan mekanizma.germek : Bir şeyin uçlarından veya kenarlarından çekerek gergin duruma getirmek.gezegen : Güneş çevresinde dolanan ondan aldıkları ışığı yansıtan gök cisimlerinin ortak adı.göç : Kuşların, geyiklerin,yarasaların, bazı balık ve böceklerin mevsim, iklim, besin

miktarı vb. ne göre çevre değiştirmeleri.gözlemevi : Gök gözlemleri yapan, gök cisimlerini ve olaylarını inceleyen yer.

H - I - İhalojen lamba : Akkor lambanın atmosferindeki gaz karışımının değiştirilmesi (halojen eklen-

mesi) ile oluşturulmuş bir ısıl ışır kaynak.ham madde : Bir ürün elde edilmesinde kullanılan temel bileşenlerin işlenip elde edilmesin-

den önceki durumu.hapsetmek : Engellemek, sınırlamak.icat : Yeni bir şey yaratma, bulma, buluş.imge : Zihinde tasarlanan ve gerçekleşmesi özlenen şey, hayal, hülya.israf : Gereksiz yere para, zaman, emek vb.ni harcama, savurganlık.işlev : Bir nesne veya bir kimsenin gördüğü iş, işgörme yetisi, görev, fonksiyon.

J - K - Lkamp : Çadır, baraka vb. eğreti araçlardan oluşturulan konak yeri.kandil : İçinde sıvı bir yağ ve fitil bulunan kaptan oluşmuş aydınlatma aracı.kauçuk : Amerika, Asya ve Afrika’nın çeşitli ağaçlarından, özellikle lastik ağacından

veya bazı petrol artıklarının birleşiminden elde edilen, dayanıklı ve esnek mad-de.

kaynak : Bir şeyin çıktığı yer.kefe : Terazi gözlerinden her biri.kimyasal : Kimyaya ait, kimya ile ilgili, kimyevi.kobalt : Manyetik özellikte, sert, gümüş renginde metalik bir element.kubbe : Yarım küre biçiminde olan ve yapıyı örten dam, kümbet.

Sözlük

EK-5

küf : Ekmek, peynir vb. organik maddelerin üzerinde, nem ve ısının etkisiyle oluşan, çoğu yeşil renkli mantar.

laboratuvar : Ayrıştırma, birleştirme yoluyla bir sonuca ulaşmak veya teşhis koymak için çe-şitli araçlar kullanılarak tıp, eczacılık, fizik, kimya gibi bilim dallarıyla ilgili araş-tırmaların, deneylerin yapıldığı özel donanımlı yer.

M - N - Omadencilik : Yer altındaki madenlerin araştırılması, çıkarılması ve işletilmesi ile ilgili teknik

ve yöntemlerin bütünü.magnet : Farklı malzemelerden yapılan çeşitli şekillerden oluşan genellikle arka kısmı

mıknatıslı ve metal nesnelere yapışma özelliği olan dekoratif obje.matkap : Tahta, maden, beton vb. sert maddeler üzerinde delik açmaya yarayan alet.model : Resim heykel vb. şeyler yapılırken baka baka benzetilmeye çalışılan nesne

veya kimse, örnek.nikel : Gümüş renginde, manyetik özelliğe sahip saf madde.olgu : Birtakım olayların dayandığı sebep veya bu sebeplerin yol açtığı sonuç, vakıa.organ : Canlı bir vücudun, belirli bir görev yapan ve sınırları kesin olarak belirlenmiş

bölümü, uzuv.

Ö - P - R pankart : Toplantı ve gösterilerde taşınan, üzerinde benimsenen amacın birkaç sözle

gösterildiği karton veya bezden levha.pedal : Bir makinede, bir araçta ayak yardımıyla dönmeyi veya hareketi sağlayan dü-

zen, ayaklık.pergel : Yay ve çember çizmekte ve ölçmekte kullanılan araç.pervane : Döndüğünde bir mekanizmayı işleten bir eksene dikey olarak bağlanmış, iki

veya ikiden çok kanattan yapılmış alet, uskur.plastik : Sıvı halde işleme sokulup şekillendikten sonra sertleşebilen organik madde.pompa : Hava veya herhangi bir akışkanı bir yerden başka bir yere aktarmaya yarayan

makine.raptiye : Düz, geniş başlı, kısa bir çivi görünüşünde, kâğıt veya karton vb. şeyleri bir

yere tutturmak için kullanılan araç, pünez.reçine : Bazı bitkilerde, özellikle çamlarda oluşan, katı veya yarı akışkan organik salgı

maddesi, ağaç sakızı.

Sözlük

EK-6

S - Ş - Tsanayileşmek : Üretimde makine, tezgâh vb. maddi üretim araçlarına giderek daha çok yer

vermek.stres : Stres, vücudun çeşitli içsel ve dışsal uyaranlara verdiği otomatik tepki.şiddet : Bir hareketin, bir gücün derecesi.tahrip etmek : Yıkmak, kırıp dökmek, bozmak.tasarlamak : Bir şeyin nasıl gerçekleşebileceğini düşünmek, zihinde hazırlamak.tasarruf : Tutum.teflon : Isıya, kimyasal maddelere, neme ve sürtünmeye dayanıklı bir tür yapay madde.teknoloji : Bir sanayi dalı ile ilgili yapım yöntemlerini, kullanılan araç, gereç ve aletleri kap-

sayan bilgi.temas : Değme, dokunma, dokunuş, değinti.tıpa : Şişe gibi dar delikleri tıkamaya yarayan mantar, cam, tahta veya plastikten tı-

kaç, tapa.

U - Ü - Vuzay : Bütün varlıkların içinde bulunduğu sonsuz boşluk.unsur : Birleşik bir şeyi oluşturan basit bir şeylerden her biri.verimli : Verimi iyi ve bol olan.

Y - Zyayılma : Yayılmak eylemi, intişar.yörünge : Bir gök cisminin hareketi süresince izlediği yol, mahrek.zemin : Taban, döşeme, yer.zinde olmak : Dinç, canlı, diri, sağlam.

EK-7

Kaynakça

Kaynakça

Açıkgöz, K., Aktif Öğrenme, Eğitim Dünyası Yayınları, İzmir, 2002.Akgün Ş., Fen Bilgisi Öğretimi, Pegem Yayıncılık, Ankara, 2001.Ayça A; Kavram Öğrenimi, Kuramdan Uygulamaya Fen ve Teknoloji Öğretimi, A Yayıncılık, Ankara, 2009.Bilim Çocuk Dergileri Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu, Bilim ve Teknik, 2000-2011. Bingham, J.; Bilimsel Deneysel, TÜBİTAK, Ankara, 2004.Can N., Ardıç A., Güngör H., Diken İ., Demir S., Sınıfta Etkili Öğretim ve Yönetim, Data Yayınla-rı, Ankara, 2010.Çevreci Bilim Kitapları, Terrapin, Damla Yayınevi, İstanbul, 2010.Çoban A., Ocak G., Duman B., Özdemir S., Özbek R., Şahin A., Öğretim İlke ve Yöntemleri, Pe-gem A Yayıncılık, Ankara, 2007.Edam H., Woodward K., Deneylerle Bilim 2, TÜBİTAK, Ankara, 2010.Gelişim Genel Kültür Ansiklopedisi, C3, Gelişim Yayınları, İstanbul, 1978.Gökalp R., Arkın Hayvanlar Ansiklopedisi C2, Arkın Kitapevi, İstanbul, 1980.Hatzimanoli A., Dünya’nın Evrimi, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2004.Hook G., 72 Fen Problem Çözme Deneyimi, Damla Yayınevi, İstanbul, 2006.Kandemir A., diğerleri, Öğretim Faaliyetlerinde Yöntem - Teknik ve Etkinlikler, Hayat Yaynıcılık, İs-tanbul, 2005.Küçükahmet L., Öğretim İlke ve Yöntemleri, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2009.Langley A., Merak Altında Doğal Afetler, Tudem, İzmir, 2007.Magloff L., Isı ve Enerji, Arkın Kitabevi, İstanbul, 2004.Mayes S., Tahta S., Dünya ve Uzay, TÜBİTAK, Ankara, 2006. Okul Ansiklopedisi, Dünya - Uzay C2, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1986.Oğuzhan A.F., Orta Dereceli Okullarda Öğretim, Emel Mat. San, Ankara, 1989.Özder Ö., Öğrenme ve Öğretme, Pegem A Yayıncılık, Ankara, 2005.Popüler Bilim Vücudumuz Dizisi, Kan ve Kalp, Timaş Yayınları, Ankara, 2010.Prigent S., Georges S., 20. Yüzyılın Kitapları, Kim Kimdir? 500 Ünlü Kişi C5, Özbaskan Yayınları.Rogers K., Clarke P., Smith A., Henderson C., Işık, Ses ve Elektrik, İletişim Yayınları, İstanbul, 2007.Smith A., Handerson, C., Enerji, Kuvvet ve Hareket, İletişim Yayınları, İstanbul, 2007.Temel Britannica C11, Ana Yayıncılık, İstanbul, 1992.Türk Dil Kurumu Yazım Kılavuzu, Tıpkıbasım, Ankara, 2012.Uttley C., Kuvvet ve Hareket, Arkın Kitabevi, İstanbul, 2004.Uttley C., Maddenin İçi , Arkın Kitabevi, İstanbul, 2004.Watt F., Yaşadığımız Gezegen, TÜBİTAK, Ankara, 2005.

http://biltek.tubitak.gov.tr. E. Tarihi: 04.12.2014http://www.ntvmsnbc.com/id/25436041/ E. Tarihi: 06.01.2015http://www.tdk.gov.tr/ E. Tarihi: 18.01.2015

Kitaptaki görselleri için yayınevimizin görsel arşivi kullanılmıştır.

İnternet Kaynakçası

Görsel Kaynakça

Documents

3. KİTAP - img.eba.gov.trimg.eba.gov.tr/828/060/314/1f7/289/3f4/724/991/130/cac/46f/c31/ec7/... · 3. KİTAP 4 Tülay Kaya F EN Yayıncılık ve Ticaret A. Ş. Millî Eğitim Bakanlığı