T. C. KLTR VE TURizM BAKANLIGIESKi ESERLER VE MZELER GENEL MDRLG

iii.ARKEOMETRi

SONULARI TOPLANTs

ANKARA - 6 -10 NisAN 1987

Not: Bildiriler bHdiri sahiplerinden geldii ekliyle. ve sunu srasna gre yaynlanmtr.

NDEKLER

Sayfa

~- brahim TEKKAYA

Anadolu'nun En Eski Fosil nsan 1

2.- lter UZEL, Berna ALPAGUT, Serhat KOFOGLUArslantepe (Malatya) Ge Roma Dnemi skeletlerinde Dir Anmalar ve Periodantal Hastalklar 31

.5 ahinde DEMRCBaz Arkeelejik Gda Maddesi KalntlarnnAnalizi............... 55

" Ay Melek ZER, Emine Nevin SALTIK (CANER),ahinde\DEMRC

Baz Tarihi Yap SvalarnnHammadde ve Doku Analizleri 67

1)' MstafaZBAKANAnadolu Platosunda Atmosfer C-14 YounluununSon 500 Ylindeki Deiimleri 73

b- Ufuk ESNTlintepe'ye Ait Obsidien Hidrasyonu Ya Tayinleri HakkndaDier Bir Gr 79

.-;r-. eref KUN, Alaaddin UKURTepecik ve Tlintepe BuluntularnnEser Element Analizleri ... 87

eref KUN, Alaaddin UKUR

BakrBuluntularda z Element Dalm................................. 97

::: Beril TUGRUL, Behet ERDALkiztepe Kazs Buluntularndan Bazlarnn Restorasyon -Kon-servasyonunda Radyografi Tekniklerinin Kullanm 107

iO Nazm BOZKURT, A.Emel GEKNL,Hseyin YORUCU,nder BLG

kiztepe Metal BuluntularrnnMetalografik Etd- i 11

Sayfa

~\ Hadi ZBAL, Glhan ZKSEMENkiztepe Metalik Sava Aralarnn Kimyasal Analizi ... ,........... 139

\ '2... Mehmet KI, Belma IIKkiztepe Yerleik Blgesinin Farkl Kltr ve Evrelerinin 14CYntemiyle Tarihlenmesi ", ,....................... 155

\3. Hseyin AKLLmik Ua ve Perge Seramiklerinin Onarrnnda, Metal ubukYerletirmeve Kum Pskrtme Metodu Kullanm ...... ,........... 163

r~ Hseyin AKLLPerge Heykellerinin Onarm Teknikleri ve Sorunlar 177

i") Zehra YEGNGLObsidiyen ve Anadolu'daki Farkl Yerleim Blgelerine Ait Ob-sidiyenlerin Kaynak Belirleme almalar 193

~b Eref DENz, Can ENTUNAArkeolojik ve Biyolojik Verilerin nda Akdeniz Blgemiz... 203

.:

P. De PAEPE, L. MOENS, M. WAELKENSCarrara and Marmara Marbles : A Comparative Study Based onPetrographical And Chemical Data ..

Ergun KAPTANTrkiye Madencilik Tarihine Ait Merzifon -Bakray YresindekiKalntlar ' ,., , , , , .

M. Kemal SERTOKGneydouAnadolu, Bakr KuannArkeometalurjik Deerlerdirilmesi ve Ptrge evresinde Yeni Bulunan Bakr Cevherle-rinin Eski Aslantepe Metalurjisi Asndan nemi ..

Peter Ian KUNIHOLM, Cecil L. STRKERAegean Dendrochronology-1986 Results

213

225

235

247

ANADOLU'NUN EN ESK FosL NSAN

brahim TEKKAYA*

ZET

andr fosil mandibula's symphysis blgesinin d yz diktir. Buyzn alt ksmnda ilkel menton knts eklinde bir ikinlik vardr.Symphysis blgesinin i yznde ise dar, dik ve geriye meyilli bir planumalveolare bulunur. Planum alveolare'nin dar olmas insani bir karakterolarak yansmaktadr. Symphysis blgesindeki Torus transversus supe-rior, Tours transversus inferior ve glenoid fossa iyi gelimitir.

Birinci ve ikinci incisive'Ier alveolare hizasndan krlmtr. Gerekalveolare'deki kk kalntlarndan gerekse alveolare'lerin durumundanbu dilerin, yanlardan baslm ve alveolare'lerden dik ktn grnekmmkndr. ikinci Inoisive, birinci incisive'den daha iri ve gelikindir.Diler arasnda diastema yoktur. Canine'ler alveolare'lerinden kmtr.Sol canine alveolare'si salam kalmasna ramen sa canine alveolare'sitahrip olmutur. Bu canine alveolare'sinden, canine'nin byk ve iri ol-mad, ayrca; bu diin premolar - molar seviyesinden fazla yksek ol-mad anlalmaktadr. PJ oval olup iki tberklldr, Bu disde, Proto-conide uzunlamasnagelimitir.Metaconide ise kktr. PJ. Pa'e bir ayaparak lateralden yaslanr. Btn molerlerde bir d cingulum vardr.Molerlerdeki cuspid'ler Y -S planna gre dzenlenmitir.Molerlerin bio-metrik lleri MJ> M> M 'sistemine uygunluk gsterir.

Bu mandibula'da, ramus M hizasndan itibaren ykselmeye balar.Bu zellik, Sivapithecus indicus, Paanthropus cassidens, Parausthralo-pithecus aethiopicus, Hadar ve Laetolil mandibula'larve Homo sapIens'-te grlr. Halbuki, Proconsul major, Dryopithecus fontani, Ramaptthe-cus punjabicus, goril, empanze ve orangutan mandibula'larnda,ramusMJ hizasndan itibaren ykselir.

andr rneinin dental ark, symphysis'ter ramus'a doru ularbirbirinden uzaklaan bir parabol izer. Bu yap, Hadar ve Laetolil man-dibula'Iar, Archanthropien trleri ve Homo saplens'te ayn ekildedir.

(*) Dr. !brahim TEKKAYA: Maden Tetkik ve Arama Genel Mdrl, TabiatTarihi Mzesi, Ankara.

1

andr numunesinde. yanak dilerinin tam alt~a rastlayan ksmbir ikinlik gsterir. Bu nedenle mandibula'nnalt kenar yasslamtr.Bu zellik, Australopithecien temsilcileri ile Neanderthal adamlar veHomo saplens'te vardr. Ancak, goril, empanze ve orangutar'da bu ka-raktere rastlanmaz. Bunun iin, bunlarn mandibula'larnn alt kenarkeskin bir srt eklindedir.

andr fosil mandibula'snm sahibi olduu canl, step omurgal fa-una topluluu ile birlikte step iklim artlarnda yaamn srdrmtr.

Btn bu zellikleri gz nne aldmzda Homo saplens veya ikiayak zerinde yrd bilinen ilkel insan trlerine ok benzeyen an-dr mandib:la'snn da bipedalist olduu, bunun yan sra, 14 milyon ylnce yaam bir Homo trne ait olduunu kabul ettiimizden adnHomo alpani T~KKAYA olarak dzelttik.

GR

nsanolu, yaratldndanbugne dek hep atasn, gemiini ve so-yunu merak etmitir. Onun, ne zaman ve naslortaya kt eski efsa-nelerden din kitaplarna, hurafelerden bilimsel aratrmalara kadar e-itli ekillerde yansmtr. Palaeontoloji ve bilhassa Anthropoloji bilim-leri, bu sahada, zel aratrmalarla ilgiyi daha fazla kurcalam ve incenoktalarna kadar inmeye alarak, ilk insan rneklerini belgelerle is-patlamaya gayret etmitir. Bir ok aratrmac ve bilim adam, insannkkeninin 3:5 milyon yl ncesine kadar uzandn sylemektedir. Oysa,son yllardaki buluntular, nsann kkeninin 14 milyon yl ncesine indi-rebilecek verileri tamaktadr (Tekkaya, 1974). Tabiidir ki bu deerlendirme bgnk bilgi ve bulgulann ndaki bir deerlendirmedir.Ge-lecekte yaplacak aratrma ve bulgularla bu sonular deiebilir ve in-sann kkeni tarihin daha derinlerine uzanabilir.

Ankara ilinin Kalecik ilesine bal andr buca'nn Hrszderemevkiinde ele gemi olan bu fosil mandibula zerinde imdiye kadaryaptmz incelemeler, onun, Pongidae arlkl bir hominid olduu idi.Mukayese materyallerimizin eksik olmas nedeni ile bu mandibula'ya ilknceleri Slvaplthecus alpani TEKKAYA (Tekkaya, 1974) adn vermitik.Daha sonra, Peter Andrews ile birlikte Ramapithecus wickeri'ye ok ben-zediinden, andr'da bulunan bu numuneye Ramapithecus wickeri adnverdik (Andrews - Tekkaya, 1976). Fakat imdi, aradan geen zaman zar-fnda bu mandibula zerinde yaptmz yeni incelemeler, onun gzdenkaan baz zelliklerinin Ramapithecus wickeri'den farkl olduunu gs-terdi. Bipedalizme ynelik zellikleriyle bu fosil numunenin, Pongidae'-den ziyade primilif bir insan soyunun temsilcisi olduuna'inandk ve ko-

2

nuya bu adan bakarak .bu mandibula'ya, Homo alpani TEKKAYA adnverdik.

BULUNDUCU YER

Fosil mardibula'mn bulunduu, yer, hava hatt ile andr buca'nn yaklak 6.5 km. kuzeybatsndakiHrszdere)mevkiidir. Buras, Ka-lecik - ankr kara yolunun, Harempnaremesininyaklak 1425 m. ku-zeydousunda iki tarafnda, Alnka srtnn gney yamacndadr. (i..zim: 1). Bu mevkii deniz seviyesinden yaklak 800 - 830 m. ykseklikte-dir (Sickenberg ve ark., 1975).

STRATGRAFK ETD

andr fosil mandibula'srnbulunduu Hrszdere mevkii ve evre-sindeki miosen serileri bir diskordansla Babas ky civarnda kretaseyal serpantinler zerine oturmaktadr (izim: 2). Serpantinler iindeyer yer mezozoik yal esmer renkli ktlevi kalkerler ile jura - alt kretaseyal kalkerler grlmektedir (izim: 2, 4).

andr-omurgal faunasn kapsayan tortullar, altta krmz renkli,killi, az marrl, kumludur. stte ise yeil renkli, killi, az marnh, kumluve ok az jipslidir. Bu serinin Hrszderemevkiinde kalnl 30 m. kadarise de evre kylerde 150 m. kalnla eriir. Bylece, bu iki fasiyes iletemsil edilmekte olan andr formasyonunun her iki fasiyesi de karasalomurgal fosil ihtiva etmektedir (izim: 2,3,4). andr formasyonununaltta bulunan krmz renkli fasiyesi, Hrszdere mevkiinde yer yer gremnavebelidir. Bu fasiyesin zerine bir metre kalnlnda bir konglo-mera gelir. Daha sonra, yesil renkli fasiyes bu konglomerann zerindeyer alr. Bylece, andr formasyonu tamamlanmaktadr. andr for-masyonunun geliimini Hrszdere mevkiinden baska Babas ky ve An-gttepe mevkii ve civarnda da grmek mmkndr.

andr formasyonunun zerine ise evre kylerde kolaylkla grl-mekte 'olan yeil renkli, marnl bir baka fasives gelir. Bu fasives iindeGazella gaudryi'ye ait fosil kalntlar tesbit ettik (Tekkaya, 1974). Argttepe'de ise bu yeil renkli fasiyesi rten sar renkli, bol marnl, 'az killi,ok kumlu ve akll bir fasiyes yer almaktadr (izim: 2,4).

andr fonnasyonunun alt ve st fasiyeslerinden alnan litolojiknumuneler kimyasal analizlere tabi t~tularak topraltn ihtiva ettii mi-neral bileikleri yzde nisbetlerine gre deerlendirtldi, Buna gre, altfasives numunesi olan AKCHA - 1'in Al O" SiO, ve CaO bakmndan, stfasiyes numunesi olan AKCH - 1'in de Al O.. MnO, SiO, ve CaO bakmndan zengin o'lduu grlr (Rap, No. 213). Ayrca, AKHA-l'de AZa (ate

3

zayiat) % 8.09 iken, AKH - l 'de AZa miktar % 26.83 olarak tesbit edil-mitir.

FosL FAUNA TOPLULUGU

andr buca'nn Hrszdere lokalitesinde yaplan palaeontolojikkazda ele geen karasal omurgal fosiller incelenmi, determine edilen-ler aada sralanmtr:

Homo alpani TEKKAYAAnura indet.Testudo sp.Mauremys sp.Varanus sp.Scincidae indet.Natrfx sp.Ratiten (Aepyoris sp.) yumurta kabuuGalerix cf. moedlingensisSchizogalerix cf. anatollcaScricidae sp. (Kk form)Prolagus_oeningenslsA1loptox cf. gobienslsCricetodon (Palaeocricetus) cf. caucasicus

Megacricetodon sp.Turkomys andrensisPeridyromys dehmiSpalacidae sp. indet.Amphicyon sp.Hemicyon sp.Ischyrtctls anatolicusMustelidae sp. indet.ProtlctHherium galllardiProtictltherium aff. internedinmProtictitherium intermedinnProtictitherium aff. tungurensls

Percrocuta (Percrocuta) aff. tungurenslsPseudailurus cf. quadrtdentatusHyaenaelurus sp.Orycteropus sp.Dlnotherfum sp.Cheorolophodon penteliciAnchitherlum aurellanenseChallcotherlnm grande

4

Hispanotheriun grimni

Aceratheriun aff. tetradaetylunBrachypotherium brachypusListriodon splendensTaueanamo sp.Dorcatherium sp.Euprox sp.Dleroeeros elegansPalaeomeryx sp.Trieeromeryx sp.Micromeryx BourensianusGiraffokeryx sp.Palaeotragus d. tungurensisPalaeotragus d. primaevusSamotherium sp. (ilkel form)Protoryx cf. caroIinaePaehytragus d. laticepsOioeeros sp.Ovibovinae indet.Hypsodontus sp.Prostrepsiceros cf. rotundlcornls

Gazella sp.

Olduka zengin bir omurgal fosil topluluu olup youn bir almasonunda ortaya kmtr (Tekkaya, 1974; Andrews-Tekkaya, 1976; Sic-kerberg ve ark., 1975; Sauer, 1976; Tekkaya ve ark., 1975; Heissig, 1976;Sehmidt - Kittler, 1976; Gaziry, 1976; Andrews - Tobien, 1977; Tobien,1978; Picford-Ertrk, 1979; Engesser, 1980; Atalay, 1981). Bu fimna top-luluunun temsilcileri, bu blgenin 14 milyon yl nce tipik bir step ikli-mine sahip olduunu gstermektedir. Blgenin yksek yerlerini kapla-yan ormanlk sahalar, derin vadilerde de galeriler halinde devam eder.Nehir ve gl evreleri ile bol yamur alan yerler bol otlu savan bitkileriy-le rtlmtr. Bununla beraber, blgenin' byk bir ksm yazn ok azyamur aldndan kuraktr. Bu nedenle, bitki' rts genelde otsu ve fa-kirdir.

Byle bir ortamda yaayan canlnn korunmas, beslenmesi ve nes-lini devam ettirebilmesi iin sratli ve abuk hareket etmesi gerekir. Pon-gidaeler ise drt ayakla hareket ettiklerinden bunlarn, ak arazide ya-amlarn srdrmeleri ok zordur. Step ikliminde yaamak mecburiye-tinde kalan bir Porgidae'nin yaayabilmesi iin iki ayak zerinde yr-yebilmesi zarureti vardr.

s

ANDIR MANDBULA'SI VE K AYAK ZERNDE YRMEZELLKLER '

Bugnk bilgilerimize gre, zamanmzdan yaklak 14 milyon yl 'nce, yaam olan bir grup Hominid tr ilk aeta iki ayak zernde y.rmeyi baarmtr. Gerek mandibula zerindeki zellikler, gerekse ev-rekoullar ve bu evrede yaayan hayva topluluklarrbunudesteklerdurumdadr. andr mandibula's ve onunla ayn guruba 'girenler, ikiayak zerinde yryen bu Hominid grubunu meydana getirirler, imdi,bu mandibula'run zelliklerini, kendisine yakn ve uzak dier primatgruplarn've 'bilhassa Homo sapiens olarak bilinen bugnk insankarlatrarak iki ayak zerinde yrme zeIIIiklerini inceliyelim.'

andr mandibula symphysis'inin d yz, alveolare ksmndan aaya doru inildike, ilk nce geriye doru meyillenir sonra da da doru,ikinleir, Bu zellik primirif olarak bir menton rkmtsdr (izim: s;Resim : 1). Bu formu ile andr mandlbula's, miosen ve pliosen'de ya-amolan btn Proconsul, Dryopithecus (Resim: 2), Sivapithecus(Resim: 3) (Pilgrirn, 1910; Lewis, 1937) ve Ramaplthecus (Resim: 4)(Leakey, 1961; Genet - Varcin, 1963) trlerinden farkldr. nk, burlarn mandibula symphysis'lerinin d yz geriye meyillidir. SadecevRa-

, mapithecus wickeri'nin (Walker-Andrews, 1973) symphysis'ini-; d y-z dierlerindengeriye daha az meyilli olduundanandrmandibula'sinabiraz daha yakndr. Bu hali ile andr mandibula's, Parantbre..us cras-sidens (Resim: s) ve Atlanthropus mauritanicus (Resim: 6) mandibula'-larna (Arambourg, 1956) yaklarsa da bu iki mandibula'da da mentonkntsnn henz tam manas ile hazrlanmam olduunu, grmekteyiz.Bylece, ,andr mandibula'snn menton knts, bu numuneyi Horrosaplens'e dierlerinden daha ok yaklatrmaktave adeta onun ilkel birrnei, bir prototipi olabilecei kantn vermektedir.

. andr mandibula symphysis'inin i yznde grlen planum alve-olare dar, dik ve geriye doru meyillidir (izim: 6 g; Resim: 7).andrmandibula'snnbu zellii miosen ve pliosen'de yaam olan btnProconsul, Dryopithecus (Resim: 8) ve Sivaplthecus(Resim: 9) trle-rinden daha kk ve geriye doru az meyilli olup miosen'de yaam'olan Ramapithecus wickeri'ninkine yaklar. Planum alveolare'nin darolmas incisive'lerin kk olduuna bir delildir. Bu da Horninidae tr-lerini Pongidae trlerinden ayran bir zellik olarak yansr. Dier taraf-tan Ramaplthecus punjablcus (Resim: 10) ile Paranthropus crassldens'lnplanum alveolare'si (Resim: 11; izim: 6 e), Candr rneindekineben-zer. Ayrca, Hadar ve LaetoIil hominid mandibula'lar (Resim: 13) ileParaustraloplthecus aethloplcus'un mandibula'snda da kk bir pla-

6

num alveolare vardr (izim: 7). Atlanthropus maurltanlcus'un (Aram-bourg, 1956) ok zayf da olsa bir planum alveolare'ye sahip olduunusylersek (izim : 6 c; Resim: 12) sanrm, andr rneinin nemi dahaiyi anlalr. Homo sapiens'in ise planum alveolare'si kaybolmutur (i-zim: 6 a). Bunun yan sra, goril, empanze ve orangutan'n da ok ge-

. limi bir planum alveolare'ye sahip olduu bilinmektedir (izim: 6 f,h, k).

andr numunesi symphysis blgesi i yznn alt ksmnda gelimi bir Torus transversus superior ve bir de Torus transversus inferiorkntlar vardr. Bu iki knt arasnda olduka derin bir glenoid fossabulunur (izim: 6 gl. Bu zellikleri ile andr rnei, Paranthropuscrasstdens (Cizim: 6 e) ve Paraustralopithecus aethlopicus'a ok benzer(izim: 7) (Arambourg-Coppens, 1968). Ayrca, ok az olarak da At-

lanthropus mauritanicus mandibula'snn symphysis blgesindeki Torustransversus superior ve Torus transversus inferior ile glenoid fossa'snhatrlatr. Hadar ve Laetolil mandibula'larnn ise orta derecede gelimibir Torus transversus superior ile alak ve yuvarlams bir Torus trans-versus inferior kntlar vardr. (Johanson- White, 1979). Bugn yaamakta olan goril, empanze ve orangutan mandrbula'larndada ilk ba-

.ksta Torus transversus superior ve Torus transversus inferior ile glenoidfossa, andr 'rneine benzerse de mardibula symphsis kesiti alndnda farklarn byk olduu grlr (izim: 6 f, h, k). Ayn farkllk fosil

. Pongidae temsilcileri ile andr numunesi arasnda da ok ak olarakgrlmektedir.

Alveolare hizasndan krk olan incisive dediimiz kesici diler, an-odr rneinde ok ilgin bir zellik gstermektedir. andr mandibula'-snda birinci incisive'ler yanlardan bask, ok narin ve kktr. kinciincisive'ler ise birinci incisive'lere nazaran daha gelimitir.Bunlarda bi-rinci incisive'ler gibi yanlardan basktr (Resim: 7). Birinci ve ikinci inci-sive'lerin alveolare ukurlar ve ukurlardaki di kk kalntlar, bu dilerin, mandibula'dan dik ktn gstermektedir (Resim: 7). Bu ise,prograttzmann yzde azaldnn bir belirtisi olarak ok nem tamaktadr. Bu zellii ile andr numunesi, miosen ve pliosen'de yaam olanProconsul, Dryopithecus, Sivapitlecus ve Ramapithecus trlerinden da-ha ileridedir. Yani, bu karakteri ile Homo sapiens'e daha yakndr. Buzellikler ilk defa pleistoser'de yaam olan Paranthropus crassidens(Resim: 11) gibi Australonithecien temsilcileri ile AtIanhropus maur'ta-nicus'da da gzlenmitir (Resim: 12). Hadar ve Laetolil mandibula'larnn mlailar elimizde olmadndan bunlarn fotoraflar zerinde yap-tmz incelemeler, bize her iki mandibula'nn da kck ve narin incisi-

-ve'lere sahip olduunu gstermektedir (Resim: 13). Ancak, bunlarn al-

7

veolare'lerden dik kp kmad hakknda her hangi bir fikrimiz yok-tur (Resim: 13).

andr rneinde canine'ler klmtr. Bununla beraber, canineykseklii prernolar - molar seviyesinden biraz yukardadr.Bunu mandi-bula zerindeki canine alveolare ukurunun durumundan anlamaktayz(Resim: 7). Miosen ve pliosen'de yaam btn Proconsul, Dryopithecus(Resim: 8) ve Sivapithecus (Resim: 9) trlerindeki mandibula canine'-leri ok iri ve byktr. Bunlarn mutlaka gerek mandibula ve gereksemaxilla'da az kapand zaman yerletikleri bir boluk, bir diastemavardr. Ramapithecus wckert'nin canine'si biraz iri olmasna ramenRamapithecus punjabicus (Resim: ID) ve Ramaplthecus Iufengensls'in(Xu- Lu, 1979) canine'leri olduka klmtr. Hadar ve Laetolil man-dibula canine'leri ise tpk Homo sapiens'teki gibi incisive formuna gir-mitir (Resim: 13). Bu durum, Paranthropus crassidens mandibula ca-nine'sinde de kolaylkla grlmektedir (Resim: il). Atlanthropus ma-uritanicus mandibula canine'sinde de bu dilerin,henz biraziri bir form-da olduu gzlenir (Resim: 12).

Homo sapiens'te bile canine'nin ilk bakta gzle rahatca grlemi-yecek kadar premolar - molar hattndan yksek olmas dikkate alnrsa,14 milyon yl nce Ramapithecus trleri ile andr rneindeki canine'-lerin, premolar - molar seviyesinden biraz yksek olmasna ramen adalarna gre klm olmas nemli olsa gerektir.

andr mandibula'sndadiastema yoktur. Oysa, miosen ve pliosen'-da yaam btn ProconsuI. Dryopithecus ve Sivapithecus (Andrews-Tekkaya, 1980; Xu - Lu, 1979) temsilcilerinde olduka kuvvetli vc bazRamapithecus (Xu - Lu, 1979) trlerinde de zayf bir diastema mevcuttur.Diastema'nn bulunmas canine'lerin iri, kuvvetli ve uzun olduunu gs-terir. Diastema'rn genilii canine'lerin iriliiyle orantldr. Yani, cani-ne 'ler ne kadar iri ve bykse diastema da o nisbette genitir. Hal byleolunca, canine'lerin uzunluu premolar - molar hatt occlusual seviyesin-den daha yksektir.

Diastema'nn bulunmay mandibula'da symphysis blgesinin da-ralp klmesine neden olmutur. Bu da incisive ve canine'lerin kl-mesi demektir (Resim: 7). Bu zellik andr numunesinde, Australopit-hecien temsilcilerinde ve Homo saprens'te aynen grlr (Resim Z, 11).Ama dier fosil belgeler olan Proconsul, Dryoplthecus, Sivapithecus veRamapithecus temsilcileri (Resim: 8, 9, ID) ile goril, empanze ve oran-gutan'da diastema'nn bulunmas nedeniyle symhysis blgesi, diastema'-nn byklne gre, geni ve yaygndr. Bu ise premolar - molar dizisi-nin enenin gerisine kaymasna neden olduu iin bir Pongidae karateriolarak yansr.

8

Premolar'lere gelince; andr rneinde P, genel grnm bakmndan oval bir yapya sahip olup bir Pongidae karakterini yanstr (Re-sim: 7). Oysa, dikkatli bir inceleme sonucunda bu diin, iki tberkl!olduu anlalr. Bu tberkllerden Protoconide ok gelimi ve genim-sidir. Metaconide ise az gelimitir. Ps'n bu durumu, onun molarlamaya meylettiini gstermektedir. Homo saplens'te de P, ift tberkllolup her iki tberkl, Protoconide ve Metaconide iyi gelimitir. Bu ba-kmdan andr numunesi Homo sapiens'e yaklamakta olup onun ilkelbir formunu hatrlatmaktadr.Ancak, P'n, di ark zerinde yer al bi-imi, premolar-molar hattndan darya kaar bir durumdadr ve buhal, di arknda dzeni bozmaktadr. P'n bir a yaparak Pa'e lateraldenyaslanmas Pongidae karateri olarak yansr. Ps'n morfolojik yaps Pro-consul, Dryopithecus, Sihpithecus ve Ramapithecus trlerinde de ova-limsi olup bu di, bu trlerde de P'e bir a yaparak lateralden yaslarmaktadr (Resim: 8,9, 10).

Goril, orangutan ve empanze Ps'Ieri zerinde nceleme yapan Pive-teau, bunlarn P'Ierinin tek tberkll olduunu, bazan Protoconide'ninyannda bir kntya rastlanrsa da bunun Metaconide olmadn ifadeeder (Piveteau, 1957).

P'Ier hakknda bir noktaya daha deinmeden geemiyeceim. Bu,insan evrimi ve bipedalizm hususunda ok nemli bir zellii yanstr. Ca-nine'lerin iri ve kuvvetli olarak gelimesindeP,' de baz grevler almtr.Diasterra'nm yan sra P'n Protocoride'si, st canine'nin formuna veiriliine uygun olarak yontulmu ve kelenmitir. Bu durumda, P" tepenoktasndanalveolare doru meyilli olarak anm bir pozisyon gsterir.andr rneinde ise P'n canine'ye doru sikinlik gstermesi, bu nu-munede canine'lerin kk olduuna dier bir delildir.

andr numunesinin P; zerinde durmayacam.nk, bu di b-tn fosil primatlarda (Anthropoid ve Hominidlerde) molarize olmu vedrtgen formuna erimitir.

andr mandibula'sndamolar dileri Y - 5 planna sahiptir. Ayrca,btn molarlerde bir d cingulum vardr. Bilhassa, M'de 6. ve 7. cuspit-lerin bulunmas ok ilgintir (Resim: 7). Btn bu zellikler, bir Pongi-dae karakteri olarak yansrsa da, Y - 5 plannn, Proconsul, Dryoplthecus,Sivapithecus ve Ramapithecus trleri ile Australopithecus temsilcilerin-de deimeden devam ederek ta devrini yaam olan Homo neandert-halensis (Neanderthal adam'de bile mevcudiyetini korumu olmas,nemli bir husus olarak karmza kmaktadr.Ancak, bu zellik, ilk de-fa Homo saplens'te kaybolmaya balamtr. Bylece, molarlerdeki Y - 5plan Homo saplens'e kadar, iki ayak zerinde yryen fosil insan r-

9

neklerinin hepisindevar olagelmitir. Ayrca, andr rnandibula'sndaM3>M>M olduunu bu dilere ait biometrik llerden gayet ak ola-rak anlamaktayz (Tablo: 1). Btn bunlardan ayr olarak Dryopithecus,Sivapithecus, Sugrivapithecus, Bramapithecus ve Ranapithecus trlerineait di lleri eitli odontolojik karlatrmalaryapmak zere tesbitedilmitir (Tablo: 2). .

andr mandbula'smn di ark symphysis iblgesinde daralmtr.Bu numune zerinde alnan llere gre, sa ve sol P3 nihayetleri arasndaki mesafe 18.5 mm. ve sa ve sol M3 nihayetleri arasndakimesafeise40.7 mm. dir. Buradan andr mandibula's di arknn incisive'lerdermolarlere doru, ular alan bir parabololduuortaya kar. Bu zellikRamapithecus punjabieus (koenigswald, 1972), Ramapitheeus wickeri(Andrews, 1971) ve Hadar ve Laetolil hominid'leri (Resim: 13) (Johan-son- White, 1979) ile iki ayak zerinde yrd bilinen Australopithe-cien (Heberer, 1965), Archanthropien, Ncanderthal ve . Homo sanienstemsilcilerinin di arklar arasnda en ok Hadar ve Laetolil hominldleri,Archanthropien temsilcileri ve Homo saplens'e yaklamaktadr (i.zim: 8).

andr numunesinin ramus kolu, corpus mandibula'dan, M hizasndan itibaren ykselmeye balar (Resim: 7). Bu zellik Sivapithecus. in-

dicus (Resim: 3,9), Paranthropus crassidens(Resim: 11), Paraustralo-

pithecus aethiopicus (izim : 9), Hadar ve Laetolil .hominidleri (Re-sim: 13) ve Homo sapiens mandibularndaCa aynnoktadanykselrnek-

tedir, Proconsul major, Dryopithecus fontani, Ramapithecus punjabicus,

goril, empanze ve orangutanda ise. M3 hizasndarr itibaren ykselmeyebalar.

andr mandibula corpus'unun i yzndeIineamyo- hyoidea ve

incisura myo-hyoidea oluumlar grlmtr. BuoluumlarAtlanthro,

pus mauritanicus ile Homo sapiens mandibula'larndavardr. Bu sebep-ten, Homo alpani TEKKAYA mandibula's Neanderthal . adamlarnn

mandibula'larndan bile Homo sapiensmandifula'larnadahayakndr.

andr rneindebulunan dier bir zellikfe,btimandibula corpus'-unun premolar - mo lar alveolare hattnin altna rastlayan ksmn iten vedtan bir ikinlik gstermesidir. Buikinliksebebiylemandibula cor-pus'unun alt kenar keskinliinikaybetmiVe yasslarritr (Resim: 14).Bu morfolojik yap belli belirsiz olarakProconsul nyanzae, OreopithecusbambolIi ve Dryoplthecus fontan'de grr.5ivapithecusndicus. (Re-sim: 15) ve Ramapithecus punjabicus'ta (Resim :)6) daha belirgindir.

10

Paranthropus crassidens (Resim: 17), At1anthropus maurltanlcus (Re.sim:' 18); Homo neanderthalensis ve Homo heldelbergensis ile Homo sa-

plens'te, ardr mandibula'sndakigibi gelimitir. Goril, empanze veorangutan da ise bu zellikler yoktur. Onun iinbunlarn rnandibula'Iaryanlardan basktr, Prernolar- molar alveolare hattnn altna rastlayankism ikin olmadndan,mandibula corpus'unun alt kenar keskin birsrt halindedir (Resim: 19) (Boule, 1957).

SONU

andr mandibula symphysis blgesinin d yz, alveolare ksmndan aaya doru inildike, ilk nce gerive meyillenir, sonra da da doruikinleerekbir menton knts eklini alr. Symphysis blgesinin iyzndeki planum alveolare dar, dik ve geriye meyillidir. Bylece, planumalveolare kk bir sahay kaplar. ncisive'lerinklmesi ve alveolare'-den dikkmasnnyan sra, diastema'nnbulunmamas da ok nemli-dir. Ayrca, canine'lerin kk oluu ve P'n molarlemeye ynelmi ol-mas da zerinde durulmas gereken nemli faktrlerdir. Btn bunlarailaveten rarnus kolunun M, hizasndan itibaren ykselmeye balamas ile

mandibula corpus'unun, premolar- molar alveolare hattnn altna rast-layar ksmnn ikinlemi olmas.jmandibulacorpus'unun alt kenarnnkeskinliinikaybederek-yasslamasve ayrca.di arknn Homo saplens'ebenzer tarzda parabclik oluu gibi karakterleri gzlenmitir.Bu zellik-lerin 'yarmdaevre koullarn ve bu evrede yaayan hayvan topluluk-larn da dikkate alrsak; bu canlnn, iki ayak zerinde yrmesine mariolacak hi bir engel veya sebep kalmamaktadr.nk, andr mandibu-la'srn bu zellikleri. iki ayak zerinde yrd bilinen Australonithe-den temsilcileri, Neanderthal adamlar ve Homo saplens'te de grlmek-tedir. Bu nedenle, bugne kadar bulunmu olan Dryoplthecus, Slvaplthe-CU5 ve Ramaplthecus temsilcilerinin yeniden gzden gecirilerek andrmandibula'sna benzevenlerin bir araya toplanmas gerekmektedir. By-lece. zamanmzdan yaklak 14 milvon yl ncesinde ve yeryznn stepiklimine sah:n blgelerinde iki ayak zerinde yrmeyi baarabilmi il-kel Homo trlerinin varl ortaya kacaktr. ..

andr mandibula'snr yukarda aklanan zelliklerinden ona ev-velce verilmi olanSivapithecus alpani ve daha sonrada RamapithecusMckerl adlarnn, .onun karakterini tam olarak yanstmad grlmve yeni tesbit ettiimiz iki ayakzerinde yryebilme zelliinden dolaybu rnandibula'nr adn Homo alpani TEKKAYA olarak deitirmi bu-lunmaktayz. Bylece, Anadolu'da ele gemi olan bu mandibula'ybura-da ;yaam en eski.fosil insan tr olarak tanmlyoruz.

11

Tablo: 1 - andr fosil mandfbula'smn di lleri

Robustus GenilikUzunluk Genilik Ykseklik kymeti endisi M-M,

---------p, 8.00 sol 10.30 8.20 82.40 128.75 30.70

- sa 30.80

p, 6.70 sol 8.00 7.70 53.60 9.40

6.80 sa 8.00 7.20 54.40 7.64

M 9.00 sol 8.70 4.60 78.30 96.66

9.00 sa 8.60 6.20 77.40 95.s5

M, 10.00 sol 9.80 5.20 98.00 98.00

10.30 sa 9.80 7.00 100.94 95.14

-----

11.70 sol 9.70 6.00 113.49 82.99

11.80 sa 9.60 7.90 113.28 81.35

Rap. No: 213

Lab. No: Numune areti

Hrszderesi; iaretle ge-

% 1.3% 5.1% 6.00

P,O,Top. Fe,O"

CaO

AKHA - 1; Ankara - Kalecik andrlen numunenin analiz sonucu :AlO, % 11.0 SiQ, % 60.5TiO, % 0.6 MnO % 0.2Na,O % 2.34 xo % 1.65MgO % 3.24 A.Za % 8.09

Optik Spektrografik Yan - Kantitatif analiz sonucu:

19716

Cr % 0.02 Cu % 0.004 Ni % 0.007

12

Lab. No: Numune areti

19717 AKCH -1; Ankara - Kalecik - andr Hrszdere; iaretle gelennumunenin analiz sonucu:

AlO, % 5.1 so, % 275 P,O, % 2.3ro, % 0.3 MnO % 0.2 Top. FeO, % 2.2NaO % 1.06 KO % 1.30 CaD % 25.80MgO % 6.20 A.za % 26.83

Optik Spektrografik Yar - Kantitatif analiz sonucu:Cr. % 0.02 Cu % 0.02 Ni % 0.004

Grlmeyen elementler ve % olarak dedeksiyon limitleri:

DL. % DL. % DL. %

Co 0.004 Ga 0.01 Ge 0.004Nb 0.01 Pb 0.004 Sn 0.004V 0.01 Ag 0.0002 In 0.01Bi 0.004 Mo 0.01 Sc 0.004Zr 0.01 Y 0.01 Au 0.002Cd 0.02 Ce 02 La 0.01Ta 0.1 Tl 0.004 B 0.01W 0.02 Zn 0.1 Sb 0.04As 0.4 Ba 0.02 Sr 0.04Li 0.1 P 1. Te 0.4

KAYNAKLAR

Andrews, P. (1971) Hamapithecus wickert mandibula from Fort Ternan. Kenya,Nature, vol. 231, No: 5299, pp. 192 - 194.

Andrews. P. - Tekkaya,t. (1976) Hamaptthecus in Kenya and Turkey, WSPP IX.Congres, colloque VI, Nice.

Andrews, P. - Tekkaya,t. (1980) A revision of the Turkish Miosene Hominid Svapithecus meteal. Palaeontclcgy i vol. 23. part. Lt London.

Andrews, P. - Tobien, H. (19n) New Mioeene locality in TurKey with evidence onthe origin of Hamapitheous and Sivapithecus, Nature, vol. 268, pp. 699-701.

Aramibourg, C. (1956) Les fouillas du gisement de Temifine et L'Atlanthropus,Congres Prehlstorfque de France.

Arambourg, C. - Coppens. Y. (1968) Decouverte d'ur Australopithecien nouveaudans les gisements del'Orro (Ethtope), South Africa Journal of Science.vol 64, No: 2.

Atalay, Z. (1981) andr (Ankara) orta Mioseninde bulunan Anchitherium aure-, Hanense. T. J. K., Cill. 24, Sa. 2. Ankara.

Boule, M. (1957) Fossil Men, p. 535. London.

13

Engeeser, B. (980) Insectivara und Chiraptera (Mammalia.I aus dem Neogen derTurket. Schweizerische Palaontologische Abhandlungen, V., 102, 149.

Gaziry, A. W. (1976) Jungtertiare Mastodonten aus Anatolien I'I'rkei) , geo. Jb.,R-B, H-22, Harnover.

Genet-Varcin, E. (963) Le singee actueS et Iossiles, Ed. N. Boubee- Cie Paris.

Gregorv, W. K. - Hellman. M. - Lewls, G. .E. (1938) Fassil Anthropoids af the Yale -Cambridge Indian expedition -of 19305, Pob. Cacnegte Inst. p. 1-27, Was-hington.

Heberer, G. (1965) Menschliche abstammungslehre, Gustav Pischer- verlag, Stuttgart.

Heissig, K. (1976) Rhin.ocerotidae (Mammalia) aus der Anchitherium-fauna Ana-toliens, Geol, Jb. R-B, a-s. Hanrover.

Johanson, D. C. - White, T. D. (1979) A systemattc assessment of early Africa Ho-minids, Science, vol. 203. pp. 321- 330.

Koenigswald, G. H. R. von. (1972) Was ist Ramapithecus? Nature und Museum,Frankfurt.

Leakey, L. S. B. (1961) A new lower Pliocene fossi1 primate from Kenya, Ann. andMagaz. of Nat. Htst., 4, 689, 96.

Lewis, G. E. (934) Preliminary notice o"f new man like apes from India, Amer. Jour.ScL, vol. 227, fifth series, part. 1, 161-1a1.

Lewis, G. E. (1936) A new spectes of Sugrtvapthecus, Amer. Jour. SeL, vol. 231,fiftl series, part. 1, 450 - 452.

Lews. G. E. (l937) Taxanomic svllabus of Siwalik fossi1 Anthropoids. Amer. Jour.sc., fifth series, 34, CCXXXIV, 139 - 47.

Pickford, M. - Ertrk. . (1979) Suidae and Tayasuidae fram Turkey, T. J. K. Bul..eilt. 22, sa. 1

Ptlgrtm, G. E. (1910) Notices of new mammalian genera and speces from the ter-tiaries, Rec. Geol. Surv. India, 40, 1, 69 - 71.

Piveteau, J. (1957) Trate de Paleontologte, t~VII, Pr-imates. Paleontologe humaine.Masson et Cie ed., pp. 675, Paris.

Sauer, E. G. F. (1976) Aepyornithoide eiershalen aus dem Miozen und Pltozar vonAnatolien Trkei, Palaeontographica, Abt. A, Band-l53, Stuttgart.

Schmidt-Kittler, N. (1976) Carnivores from the Neogene of Asia Minor, Palaontog-raphtca, Abt. A, 155, Stuttgart.

Sickenberg; O. and alL. (1975) Die gliderung des hhereh Jungtertars und Altquar-tars in der 'I'rkei nach vertebraten und Ihre Bedeutung fr die interna-tionale Neogen-Stratigraphie, Geol, [b., R-B, H-15, Hannover-,

Tekkaya, . (1974) Anadolu'da Tortaniyen yal yeni bir Anthropod tr, M. T. A.Der. Na, 83, Ankara.

Tekkaya, . ve dierleri. (1975) ankr-Kalecik blgesi karasal Neoienrtn biost-ratigrafik aratrmas, T. J. K. Bul., No, 18/.

Tcbien. H. (1978) New spectes of Cricetodontini (Hodentia, Mammalla.I from thaMiocene of Turkey, Mainzer geowiss. Mitt. 6, 209 - 219.

Walker. A. - Andrews, P. (1973) Reconstrustion of the dental arcades of Ramapit-hecus wickeri, Nature. vol. 244, 5414, 313 - 314.

Xu, Qing-hua-Lu, Qing-wu (1979) The mandibules of Ramapithecus and Sivapithe-cus from Lufeng, Yunnan. Acad.emia Sinica, vol. XVII, No: 1, 1- 13.

14

P, P, Al, Al, Al,

li , ~~ ,.. ~ h i~ i l ~ i ~ t h i ! 1" ~ :h ~ L~" , .. ..;; !""';'; - - - - - - - - - - - - - - - - Il.5 Il.' U9.J &7.0-~ 19H

Dt7opk,., ri,./,,,,

i(S;"~W~) - - - - - - - - - - - - 10.5 10.0 IOS.O 95.0 11.0 ... 9~.6 78.0Gr,,"",..(Siw";\.'''') - - - - - - - - - - - - 10.0 10.6 106.0 106.0 LL.I 10.5 116.$ 95.0

G

o-

KIZIL8AHAMAM

lzfm 1 - andr yer belirleme haritas

'-

N

1

,~\

NW SE

HRSz DERE Mvk.

ANGIT TEPE

0"%'... 9'//'

~~~ ~ .-%,O'/__- . c ?""E'c,,,c .,'Oj?

LLL _~~." c~,j#;~'s=0~jt,!pr .~c: _.._:.~~.;~,,/-2';;;. ." ,,-;!i-'~-ffBf$5:>~_ . ....;....-; ..:

N s41

31'o

2.2'

1816

LO8

~"---------o'Om

G Yeil renkli rnom, fosilli (Alt Pliyosen alt seviye)o Konglomera

i~ Yeil renkli kil, az marnh,kumlu ve ok az jipsli fosilli

Tortaniyen yasl Yondr formosy~nu 0 Krmz renkli kil, az marni ve kumlu fosilli

o Greizim : 3 - Caridr formasycmu Hrszdere mevkii stratigrafik kesiti

Sm. Pa

_._.-Son renkli morr, az killi, ok kumlu ve akll (Alt Pliyosen orto seviye)

IOm. Py- ---- -'-- Yeil renkli' morn,fosilli (Alt Pliyosen clt sevlye)

- - --Im. ~'. ', .

Sm. My

2m.~..~:z:::iijSm.Mk

-._._"2m.

6m.Mk.'-'-'-

-'-'-'

Mkr S

Konglomera ince elemonh

YeU renkli killi, az morn!, kumlu ve ok az jipsli fesilli

Gr.

Krmz renkli killi,oz moml ve kumlu fosilli

Gr.Krmz renkli killi, az mornl ve kumlu

Gr.Krmz renkli az mcmh ve kumluGr.

Krmz renkli killi, ez mornl ve kumlu

j- kr

Tortonlyen yal

ondr fcrrnosycnu

18

izlm : 4 andr formasyonunun grld Hrszdere ve elvarnn stra-t!gTafik dikey kesiti.

~

~

"""-"'''"'''~'~'TJ'---'-\)----\j'--';;;-\S'---G'-~' ..,.'aliftml,tr ap., ii

mdO lofl tiLmdg "'dO mdg

letl...

. PI.

tola

"'Pl

--G'--~~.'., Icl

. . fg

....tol1....mdt

--~'-~'"--\S..,PIVI'IIIU. '_15r 'dn

lla folohnm,~r,

'ii 19'"".

izim e 6 - Anthropoid'ler symphysis mandibulare'lerin kesiti.

mdg

a - Homo sapler. b - Neanderthal c - Maen d - Stnanthropus e - Paranthropus, r - Gorll, g - andr FosII Anthrepold'f h - Orangutam k - empanze.apge - aporiz; i.dg - dlgastrik kaslarn tutunma yeri; pla - planum alveolare- tats - tarus transversus superlo; fg - gle-noid fossa; to - tons transversus inforid; pls - simiyen plak.

__toti

.....-tots

c

lzim , 7 - Paraustralopltl.ecus aetbloplcussymphysls keslttots :Torus transversus superiorfg ,Glenold fossa .toti :Tarus transversus inferior

A BAustralopithecin Archanthropi.n

C'~:"'-__.L.-__=-~'---__.--l-----

lzim , 8

N.and.rthal Home sapiens

22

Resim : 1 - andr mandibula'snn yandangrn

Resim , 2 - Dryopllhecus fontan man-dibula'snn yandan grn

Resim i 3 - Sivapithecus indicus mandibUa'snn yandan grn

23

24

Resim : 4 - Ramapithecus punjabicus mandlbula'srmn yandangrn

Resim : 5 - Paranthropus crassiders mandlbula'snnyandan grn

Resim : 6 - Atlanthropus mauritanicus mandlbu-la'smn yandan grn

Resim , 7 - andr mandibu-la'snn 'Sttengrn

Resim : 8 - Dryopithecusfontanimaedfbua'snn

stten grn

Resim : 9 - Sivapithecus indicus mandibula'snn stten grn

25

Resim : 10 - Ramapithecuspu.njabicusmandibula'snm

stten grn

\

Resim ,l 11 - Paranthropuscrassidensmandibula'snn

sttengrn

26

Resim 12 - Atlanthropusmauritanicusmandtbula'snn

stten grn

Resim r 13 - Had... ve Laetolil mmdibula'larn.n stten grn

Resim , 14 - aodrmandibula'snn

alttan grn

Resim 15 - Sivapithecus indicus mendtbule'srn alttan grnS

27

Resim 16 - Ranapithecus punjabicusmandibula'snn alttangrn

Resim : 17 - Par.anthropus crassidensmandibru1a'snm alttangrn

28

Resim : 18 - Atlanthropus m.auritanicusmandibula'snn alttan grn

Resim : 19 - empanze, H. heidelbergensis ve Homo Sapiensmandbula'Iarnn alttan grn ,C ve P , empanze mandlbulasH ; Homo heidelbergensis mandibula'sF : Homo sapiens mandibula's

29

ARSLANTEPE (MALATYA) GE ROMA DNEMiiSKELETLERNDED$ RG ANMALAR VE

PERoDONTALHASTALIKLAR

lter UZEL*Berna ALPAGUT

Serhat KOFOGLU

Anadolu'nun zengin bir arkeolojik malzerneye sahip olmas bize,hem elde edilen buluntular yardmyla gemi toplumlar eitli ynler-den incelemeyi ve hem de bugnn toplumuyla eski .toplumlarkarrlatrmay mmkn klmaktadr.

Kemik ve dilerin insan vcudunun en kalc yaplar olduu bili-nen bir gerektir. Kazlarda elde edilen dier belgelerle birlikte bu tJrbuluntular gemi alarda yaam insanlarn bireysel anatomik zel-likleri yannda, ekonomik ve kltrel yaplarnn aydnlatlmasndadayardmc olmaktadr.

te yandan fosil insanlardaki diler ve ene kemiklerinin incelen-mesi onun hayatta iken az ve di salnn hatta genel salnn naslolduu hakknda da deerli bilgiler verebilmektedir. Ayrca bir toplumdagrlen beslenme alkanlklar veya daha baka.alkanlklar ile toplu-mun sosyoekonomik dzeyi diler ve eneler yardmylabelirlenebilir.

Bu realite ok yakn zamanlara ait buluntular iin de gee-lidir; .Mesela; 1915 ylndaki anakkale Sava'nda lenlerden kan di pro-'tezleri ahsn pipo ime alkanl olduunu veya 'dilerine yaplan dol-gular ve 'sava alannda bulunan di fralar iyi bir az salna sahipolduunu gstermektedir. Genelikle Trk ehitlerine ait kafataslarndabu tr uygulamalara rastlamak mmkn deildir. ok .bilinen klasik birrnei, Antik Msr'da fazla sert madde ihtiva eden budayla beslenenfakir topluluklarda grlen tipik di anmalar tekil eder. Yumuak

(' Prof. Dr. lter UZEL, GATA Di Hekimlii Merkezi, Ortadonti AnabiltnDal - ANKARA.Do. Dr. Berna ALPAGUT, Ankara niversitesi; Dil ve Tarih - Corafya Fa-kltesi, Paleoantropoloii Anabilim "Dal Bakan - ANKARA.

Yard. Do. Dr.Serhat KOFoGLU, GATA, Di Hekimlii Bilimleri MerkeziDi Hastalklar ve Tedavisi - ANKARA.

31

ve rafine gdalarla beslenen zenginler tabakasndadi anmalardaha azgrlm, buna karlk periodontal hastalklar artmtr. Bu gibi r-nekler dilerle onlar evreleyen alveol kemii ve enelerin, antropoloji,paleopatoloji, odontoloji ve konu ile ilgili dier disiplinlere mensup kim-selerin dikkatini eken yaplar olduunu gstermektedir.

~ATYAARSLANTEPESKELETLER

AratrmamzAnkara niversitesi Dil ve Tarih Corafya FakltesiAnabilim Dal Paleoantropoloji laboratuvarlarnda saklanan MalatyaArslantepe Ge Roma dnemine ait .40 adet iskelet ser-isd zerinde yaplmtr. ncelenen 40 ba iskeletinin 27 si erikin ve 13 de ocuk iskele-tidir, 38 ve 94 numaral iskeletleriri yalnz alt eneleri; 31 numaral is-keletin de yalnz st enesi incelenmitir. Bunlarla ilgili daha ayrntlbilgi (Tablo: 1) de verilmitir.

Bilindii gibi Arslantepe (Malatya)'de talyan Arkeoloji Enstit-snce A. Palmieri ve S. M. Puglisi tarafndan '1961 ylnda balanm vesonular 1961, 1969, 1973, 1974 yllarnda yaynlanmtr',',',',',', '. skelet buluntulartna ait ayrntl bir seri antropometrik Ve istatistik aratrma ise Alpagut tarafndan gerekletirilmitir. Buna gre Arslantepetoplumunda genellikle brakisefal kranial endis llmtr. Doltkosefalrnee rastlanmarmtr. Populasyonun aln geni, yz tipi orta derecedeyuvarlak, damak geni, frlak olmayan bir profil tipi sz konusudur', LO.

Malatya Arslantepe toplumunun az ve di sal ile di ve enepatolojilerini belirlemeye ynelik bu aratrmamzda tek tek her iske-letin dilerinin a ortay teknii ile retroalveoler periapika! radyografi-leri ve uzak rntgen resimleri alnm ayrca hazrlanan kartlara rk,ante-mortem ve 'post mortem kayplar ayrntlarn aada vereceimizkriterlere gre di anmalar ve kalkulus durumu ilenmitir", z.

D URK YZDESNN BELRLENMES

Di r maaradevri insanlarnda da grlm hatta insana yakn akraba olan iri maymunlarnbaz temsilcilerinde bile di rnerastlanmtr. Brothweil'in belirlediine gre insan cinsinde, di r-yle ilgili en eski rnekler, Gney Afrika'da bulunmu olan hominodd'lerde grlmtr", Bu veriler di r hastalnn imanlk ta-rihi kadar eski olduunu kantlamaktadr. Nitekim Homo erectus'untemsilcilerinde de di rne rastlanmtr. Oysa Brothwell'in incele-dii Yakn-Dou Skhul1 Neandertalleri dnda hibir Neandertal bu has-talnizlerinitamamaktadr.Di r hastalancak Mezolitik devir-den itibaren yzde '2 ila 10 luk ani bir ykselme gstermektedir. Nite-

32

ra'blo: 1

Ma/t1tya-ArslOntepB IskB/Bt/BrlUrUk-pBr/odonta/ HsMH7fT1O Durumu

(UZEL-ALPAGUT)

PatolojikBulgu

.I.. ""'"!_m- _

All"" st cemdtl

7'lin dismrdJ",.~ ......~_ ..._J

i Alt vtl51 ifi!MdtJ~

K.",I/t ItqINi

AH.,. iistenldtl

AIf~

........-( .... _._..,..-''''''

ALL hntlde

Osl tnedtl

Kmltulu6 i((J'"!.pmt:Jtf'1I)

i.

7

7

3

4

2

2

23

6

s

2

12

Tam difz

7

4

3

2

iirllk olf

6/ r'::::"~'J

610...30 (t::::t;rl

~,.

57 =;r i

-;55 ',,="I-62',,="'

191= J

14 '$":1

22':~--29 ("::::;:- i36 ':ar i16 1$ 1

38'~J

2

2

3

2

2

/o

4

10

i4

12

6

4

2

/o

7

12

4

4

3

4

2

13

2

7

3

okaz

AII_

""-

dttlZ

All t;,Mta

V~

V~

. -

.-.

m=--

1"1"'-iIfJ-o. --

.,-~--lf--

33

kim, Avrupa ve.'Kuzey Afrika'da bu devirle yat iskelet kalntlarndaszkonusu hastala yzde 7.7 orannda rastlanmtr ".

Besleme biiminde grlen kkl bir deiimin sonucu olarakNeolitik olarak bildiimiz tarm devriminden itibaren de di ryaygn bir hastalk olarak karmza kmaktadr. Bu dnemde unun veekerin besinler arasna girmesiyle beraber di rnn grlme sklndada yzde 35'e varanbelirgin bir 'art olmutur. Hastalk, zel-likle iinde bulunduumuz yzylda byk bir trman gstermi, Orta-a'da yzde 51'e varan siklk baz Bat Avrupa lkelerinde yzde 90- lJO'evaracak llerde yaygnlamtrIS. 'Bu gzlemler .mda, di rme-sini bir uygarlk hastal olarak tanmlayabiliriz (Tablo: II).

Fosil insanlarda di r aratrmalarnnzellikle iki nedendendolay dikkatli yaplmasgerektii'bilinmektedir. Bunlardanbirincisi bireyhayatta iken 'kaybettii dilerin rk hesaplamalarndagz nne alnmas, ikincisi de lm sonras oluan aldatc rk grntleri ihti-malidir ".

Tablo: II _. Eslcl nsan Toplumlarnda rk SklMuayene

Edilen rk %Tarih Seri Aratrc Di Says Says rk

----M. . 70.000 Avrupa Brothwell 259 O O

35.000 Neandertal,M. . 35.000 M. Carmel (skhul! Brothwell 523 5 1.0

o.ooo ve Avrupast paleolitik gruplar CarterRodezya adam Brothwell 13 II

M. . 10.000 Avrupa ve Pequart, Baule 1148 88 7.73.000 Kuzey Afrika ve Vallois (1937)

Mesoljtik BrothweIl

M.. 3.000 Nelitilk, Fransa Hartweg (945) 1.717 379 3.21.000 Neoliltik, Almanya Brinch ve Maller

Chrlstersen (1949) 589 27 1.8Neolitik, Isve Hohner ve

Maunsbach (1956) 6402 91 1.4NeoUtik, Danimarka Christophersan ve

Pedersen (939) 3612 56 1.6Neolbtfk, ngiltere BrothweIl (1952) 1151 36 3.1Msr, Predinastik Brothwell, Wood, 742 40 2.3Bvbfos, Kalkolitik zbek (985) 701 28 3.9

M.. 3.000 Yunanistan Angel (1944) 1404 116 2.11.000 Girit (M. . 175O-550) Carr (1960) 1498 135 9.0

in (M. . 1766-1122) Mao ve Yen (1959) 884 38 4.3

Ge Roma Malatya Aralantepe Uzel, Alpagut (1987) 504 48 4.2(')

(' LaJdwiok'e gre dzelrtilmitir9,

34

. Di r skln belirlerken ante-mortem aamada dm

olan 'dileri hesaba katmak gerekir. Aslnda yaayan herhangi bir top-

lumda belirlenen di kaybnn, temelde dimesindenileri geldii ka-bul edilir. Bu olguyu aklda tutarak baz eski insan gruplarnda di !-

ryle ilgili deerlendirmeleryaplrken lm ncesi (ante-mortem) di

kaybda dikkate alnmtr. Mesela; Hardwick 17, eski ngiltere toplumla-

rna ait iskeletlerde, aada belirtilen yoldan gsderek bir dzeltme ner-mitir. Buna gre eer di r oran % 5 i gemezse, !hastalk nede-

niyle karlm ya da baka nedenlerle dm olan dilerin % 25 i dirnden ileri gelebilir. Belirleneniik oran % 5 ile '% 20 arasnda

ise, kaybolan dilerin % 33 rk olarak kabul edilir. ruk dilerin

oran % 29 un zerinde ise, nceden dm olan dilerin % 50 sindenrms sorumlu tutulur.

2. Toprak altnda kalm olan diler eitli tahrip edici tfaktrlerle

kar karya kalr. Aratrcnnbu durumda gerek di rn,lm-

den sonra toprak altnda eitli tahrip edici etkenlerir neden olduu

durumlardan ayrt etmesi gerekir. lmden sonra, toprak altnda kim-

yasal etkileimle zellikle di kollum hizasndaki sementin tahrip olmassonucunda aldatc bir di r tespit edilebilir.

Aratrmamzda post-mortem oluan rkler olarak tahmin etti-imiz .(Resim: 1) deki 4 rk di hari .toplam 504 diten 48'inde de-

iik tipte yani dilerin okluzal, rnezial veya distal yzeylerinin birinde

veya hepsinde k belirlenmitir. Henz okluzale tamayan 6 mezial

ve 4 distal riik periapikal radyografilerle belirlenmitir.

k di says x 100rk yzdesi =-----------

Muayene edilen di says

formlne gre hesaplanmtr.Buna gre rk yzdesi 9.52 bulunmu

tur. Ancak yukarda belirtilen Hardwick dzeltmesi yaplr ve 72 ante-

mortem kayp diin % 33 olan 24 di rk dilere eklenirse "du yzde14.2yi bulmaktadr (Tablo: III).

35

Tablo: III ....:. Malatya Arslantepe skeletlerindeAnte- Mortem Di Kayplar

Diler

st Orta Kesiciler" st Yan Kesiciler

st KaninlerST st . Kk AzlarENE st 2. Kk Azlar

st . Byk Azlarst 2. Byk Azlarst 3. Byk Azlar

Alt Orta 'Kesiciler.Alt Yan KesicilerAlt Kaniriler

ST Alt . Kk AzlarENE Alt 2. Kk Azlar

Alt 1. Byk AzlarAlt 2. Biiyk AzlarAlt 3. Byk Azlar

'IlOPLAM

Kayp Sl!YISI

33467

1176

611O2

1082

72

Maytie 18 tarafndan evolutif adan incelenen ilka Avrupa top-lumlar ile bir karlatrmayapmak amacyla hazrladmz (Resim: 2)nin incelenmesi de Malatya Arslantepe toplumunda.da rkten etkilenendi saysnn ve yzdesinin yala artma gsterdiini vugulamaktadr.Grafik Avrupa topluluklarnnrk artmasna benzer ekildedir.

Bulgularmzdarkten en r.ok etkilenen diler, st enede 2. mo-lar, alt enedede birinci molarlar olarak belirlenmitir. (Resim: 3). Budurum literatr bulgularndan, st 2. molar ynnden farkllk gster-mektedir. Maytie'nin bulgulatndaen ok . st rnolarlarn rkteretkilendii gsterilmitir. Kesiciler ve kaninlerde, rkten 'az etkilen-mektedir, ncelediimiz seride sadece 1 kesici ve 1 kaninde rk tespitetmi bulunmaktayz.

Bulgularmzzbek tarafndan incelenen YakndouByblos Kalko-litik iskeletleriyle karlatnlrsa,rk yzdesinin de onlara gre hayliyksek olduu anlalr19.

36

Yala artan rk yzdesi: tam disiz azlarn mevcudiyeti, An-geI'in Girit'te saptad % 12lik deerden daha yksek olan % 14< lk birgenel rk oran, bize Malatya Arslantepe toplumunun yumuak gdalarla ve iyi 'beslenen gmba giren 'bir topluluk olduunu gstermektedir.(Ta:blo: II).

D ANMALARI LE LGL STATsTK BULGULAR

Magitot'nun 1896'larda tanmlad gibi anma, fizyolojik bir fonk-siyon olan ineme sonucunda alt ve st enedeki dilerin birbiriyle kar-laan yzeylerinin srtnmesiyle ortaya kar. Diler bu esnada, kalngrenli gdalarn alnmas, irade d baz sert maddelerin inenmesiveyasolunmas, di gcrdatma veya baz mesleki maddelerin kullanlmas ilearlar 20.

Her nekadar budurum daha ok inerne yzeyini ilgilendirirse dehafif ene hareketlerine bal olarak, dilerin temas ettii yerlerde az okbelirli anma yzeyleri meydana gelir. Normal srmeleriniyapmolandilerde meydana gelen anmann 'derecesi, o toplumun beslenme bii-mini yanstr. Yaplan aratrmalargstermitirki, ada uygar toplum-larda grlen di anmas fosil insanlarodakine ve gnmz ilkel toplum-larndakine oranla daha az belirgindir.

Baz geleneksel alkanlklarn di armasnda hzlandrc rol oy-nadn ileri sren aratrmaclar vardr. Eskimolarn avladklar hay-vanlarn derilerini giyime elverili hale getirmek amacyla n dileriylegn boyunca ineyip 'Yumuatmalar sonucunda zamanla bu dilerdeileri derecede anma meydana geldii bilinmektedir 21.

Prehistorik zamanlarda anma gnmzde gzlenenden daha dik-kat ekici idi. Bu zamanlarda dilerde grlen farkl anmann sebebiyava ineme, erikinlerde grlen labiodental oklzyon tpi ve inemeye daha mukavim bir diette aranabilir. Gnmzde anma ok sa-yda diini kaybetmi veya ok kuvvetli eneler ve dilere sahip kiilerhari, nisbeten az veya nemsiz olduu sylenebilir LL.

Gnmz primitif toplumlarmda sklkla grlen anma, eski atoplumlarnn di yapsnda etkilemitir. Mesela Parier, Ortaa sonuCenevre alt enelerinde % 69 III ve IV. derece anma bulmutur". Pa-leolitik dnemde beslenne alkanlklarnabal olarak yaygnl azalr.

ineme esnasnda, enelerinde oklzyon tipinde ve byklk ilikilerinde 'kendini gsteren farkllklar, di talarnda farkl anma bi-imlerinin ortaya kmasna yol aar. Ackermann, alt ve st ene kalcbyk azlarnda meydana gelen bu anma biimini helikoidal anmaolarak tanmlar", Buna gre rnein alt eneyi ele aldmzda, d ta-rafta linguale doru olan eim, byk az serisinde nden arkaya doru

37

giderek belirgin duruma [gelir. Genellikle ikinci byk aznn gnemeyzeyinde iki anma faseti oluur; ndeki faset vestibule doru eimgsterirken arkadaki de linguale doru meyil alr. st srekli birinci b-yk azlar arasndaki mesafenin alt birinci azlar arasndaki mesafedendaha byk olmasna bal olarak, alt dilerin vestibl t berklleri , stdilerde ise lingual tberkler daha ok anr. Alt ve st enelerde ikincibyk azlar arasndaki mesafe eit olduu takdirde, oklzal anma ya-tay planda olur

Eski insan toplumlarnda di armasn belirlerken baz lekler-den yararlanlr. Biz burada Broca'mn anma indislnden yararlandk26_Buna gre:

O - Anma yok,i - .Sadece mine anmas var,

II -' Mine -t- Dentinin az miktarda anmas,III - Mine + Dentinin tamamen anmas,IV - Kuronun kayb olarak,

gsterilmitir(Resim: 4).

Tablo: IV - Malatya - Arslantepe skeletlerindeD Anma Durumu

DilerAnma Durumu (Broca'ya gre)

Ydk i II III IV---- ----------

Orta Kesici 1 1Yan KesiciKanin

ST 1. Kk Az 2 3ENE 2. Kk Az 1 4 6

. Byk Az 12 5 62. Byk Az 6 6 'i3. Byk Az 5 2Orta Kesici 5 4 - Yan Kesici 3 8Kanin 3 7 4

ST 1. Kk Az 6 6 5 1ENE 2. Kk A21 6 6 5 1

1. Byk Az 16 8 62. Byk Az 4 7 13. Byk Az 3 5

TOPLAM 70 69 40 3

38

Malatya Arslantepe toplumunun dilerinde (Tablo: III) n incelen-mesindende anlalaca gibi dilerde i ve II derece anmalar ayn de-recededir. Buna karlk kuron kayb ile karakterize IV derece anmaok azdr; Anmalar en dk st ve alt birinci byk azlarda grlmtr ve toplam anma oran (% 2L) olarak bulunmutur.

26 nolu 'st enesinin dilerinde (LO) anma mevcuttur. 58 Anoluiskelette alt solkesici ve kanindeki anma sonucu pulpa perforasyonubelirlenmitir (Tablo: 1). Btn iskeletler iin belirlenen karakteristikbir bulgu da, anma ile aada deinilecekolan periodantal hastalklararasnda herhangi bir antagonizmin grlmeyiidir(Resim: 5).

D TALAR VE PERODONTAL HASTALKLAR

Canl bireylerde plak gzle dieti ekilmesi eklinde grlen, di- -lerde sallant ve klinik 'kuron uzamas ile ortaya kan patolojik durumPeriodontal Hastalklar ad altnda incelenmektedir. lk defa 1921 ylnda Weski tarafndan tammlananperiyodonsiyum dii evreleyen vedestekleyen dieti, periodontal membran, sement 've alveol kemiindenmeydana gelmi bir doku nitesidir ".

Canlbireylerde periodantal hastaln patolojik procesleri belli-bal tiplerine gre gruplandrlmaktadr;iltihabi, dejereratif,neoplastikgibi s. Kurukafalarda periodonsiyumun sadece kemik ksm incelenebilirve yumuak dokular ile hastaln klinik semptomlar eksiktir. Bundandolay hastaln mevcudiyetini sadece alveoler kemik procesinde gzle-nen deiikliklerle aklamak hatal olur. Buna ramen zellikle olgunyata kalkulus, alveolar kemik kaybgibi indirekt deliller mevcutsa, in-celenen kurukafalarn alveolndeki rnakroskopik prozitenin periodontalhastalk sonucu olduu 'sylenebilir (Resim: 6). Periodontal hastalklarda hazrlayc bir etken olan ditalar kalkulus veya tartr olarak dabilinirler. Bu oluum genellikle di ile dieti arasnda, dietinin altnda,di zerinde grlen ve bunlara yapk olan kirelenmi kitlelerdir ".Yaam boyunca, diler zerinde biriken dita lrnden sonra olduugibi kalr. Ancak baz durumlarda, toprak altnda eitli faktrlerin et-kisiyle zamanla di minesinden ayrlabilir.

Eski insan toplumlarndadi talaryla ilgili aratrmalar yaparken,bu olaslda gz nnde bulundurmaldr. Topraktan karlan fosilinsanlara aiteneleri te~izlerken di talarnn kazaen tahrip olmama-sna zen gsterilmelidir, zira bu oluumlar, bi~ bakma eski devirlerdeyaam ve insanlarn genelikle ne tip gdalarla beslendiklerini de renmemize yardrnc olabilirler. Yaam esnasnda yiyecek kalntlar ve e-itli bakteriler di talarnn olumasndansorumlu tutulurlar. Yukarda

39

da belirtildii gibi bu ta baka zamanla di etlerini tahri etmek suretiyleperiyodontal hastalklara yol aabilir. Di tann grlme skl gn-mzde de toplurnlara gre farkllk gsterir. 'Bu tr gzlemleri yaparken,aslnda toplumdaki beslenme ve az temizlii alkanliklarnn da aratrlmasnda yarar vardr.

Ditahafif, orta veya belirgin lde gelime gsterebilir. Baz du-rumlarda anormal biimde kaln olduu gibi, diin tm ineme yze-yin de kaplayabilir. Bu taktirde diin uzun sre ineme ilevine katlmad 'akla getirilir. Buna ait bir rnek (Resim: 7) de grlmektedir.

Aratrmamzdakalkulus deerleri Greer-Verrnillor'untarif ettiinegre yaplrmtrr". Buna gre dilerde 1/3 orannda ta birikmesi I, 2/3orannda ta birikmesi 2, 3/3 orannda ta birikmesi ise 3 ile gsterilerekbir deerlendirmeyaplmaktadr.(Resim: 8). Yaplan ller (Tablo: V)de gsterilmitir.

Tablo: V - Malatya -Arslantepe skeletlerindeKalkulus Durumu

Kalkulus ndisi(Greene-Vermillon'a gre)

Diler

40

Orta Kesici

Yan Kesici

Kanin

ST . Kk Az

ENE 2. Kk Az

. Byk Az2. Byk Az

3. Byk Az

Orta Kesici

YanKesici

Kanin

ST . Kk AzENE 2. Kk Az

. Byk Az

2. Byk Az

3. Byk Az

8

7

S

10

10

14

14

7

9

22

137

S

12

i~ ~

2

2

11

i

2

2

i

9

S

S

S

2

3

4

3

2

3

3i

3

i

3

3

2

2

3

Buna gre incelenen 40 iskeletin 32 sinde farkl iddette st ene-sinde az miktardadita mevcudiyeti 'belirlenmitir.

SONU

Malatya (Arslantepe) Ge Roma dnemi toplumuna ait 40 iskeletlikseride st dilenme dneminden tam disiz enelere kadar geni bir gruprk anma ve kalkulus ynnden incelenmitir (Resim: 8, 9, 10, 11,12). Bunlar yardmyla Arslantepe toplumunun:

1. ana gre olduka yksek bir rk yzdesi (% 14.2) gster-diini,

2. Olduka fazla sayda dikaybna uradn (% 14) grmek-teyiz.

Bir taraftan 58 A numaral iskelete grld gibi tam disiz ene-lere, bir taraftan da bol karbonhidratlbesin alan ocuklarda karakteris-tik olan n dilerdeki vestibuler re rastlanmas (sk. No: 36), Ars-Iantepe populasyonunun un ve eker 'bulunan alan bir toplum olduunugstermektedir.

KAYNAKLAR

. Ouenoutlle. J. 1.: La bouche et les dents dans l'antlqulte Egytlenne. These deDoctorat, no: 437; Unir. Claude ,Bernard, Lyon, 1975.

2. Puglisi, S. M. 1961. Excavations of the Italtan Mission at Arslantepe (Malatya)Season 1961. Trk Arkeolon Dergisi say XI-2, pp. 53 - 55.

3. Pugltst. S. M. 1964 b. Third Report on -the Excavations at Arslantepe (Malatya iTrk Arkeoloji Dergisi XIII-2, pp. 41 - 44.

,4. Pugltst. M. S. 1964 a. Second Report on the excavatons at Arslantepe (Malat-ya) Trk Arkeolo Dergisi XIII-I, p. 123 - 124.

5. Puglisi, M. S. ve PaImieri, A. 1966. Researches in Malatya. Distriet (1965-66LTrk Arkeclojl Dergisi XV-II, pp. 81 - 91.

6. Palmieri, A. 1969. Exeavations at Arslantepe (Malatya) 1968. Trk ArkeolojiDergisi. XVIII-I. pp. 99 - 101.

7. Palmierf, A. 1974. Arslantepe (Malatya) Report on the excavationa 1971-1972.Trk Arkeoloji Dergisi XXI-I, pp. 137 - 140.

8. Palmieri, A. 1973...Scavt nell'area sud-occtdentale di Arslantepe-. Origini VII,pp. 60 - 62.

9. Alpagut, B.: Malatya Arslantepe Ge RomaDnemi Yz skeletlerinin Biyo-metrik deerlendirilmesinin Arkeometr-ldeki yeri. II Arkeometr-isonular toplants, Ankara. 26 - 30 Mays 1986, Babakanlk Ba-smevi, Ankara 1987. s. 7 - 18.

10. .Alpagut, B. ,. Grkan, S. ., Bayu-l G., Sandall, P.: Di hastalklar ve konservativ di teda-

visi, Bozak Mat., stanbul. 1972, s: 579.

41

12. Uzel, 1., Enacar, A.: Ortodontide Sefalometri. Yar-gcoh Mat., Ankara, 1984,s: 9 - 17.

13. Brathwel1, D. : Dental Antropology, PergamorrPress, London 1963, s:

14. Brabant, H.:

15.. Brothwell, D.: Diseas in Antiquity,. Charles Thomas Publ., Spr'Irfteld, U. S. A,.pp. 538 - 550.

16. a. g. e., Brothwell, D.: s: 546.17. Hardwick, J. L.: The ineidence and distribution of caries throughout the ages

in relation to the English, mar's diet, Brit. Dent. J. 108: 9 - 38, 1960.

18. Maye. E. : Aspect evolutif de la oare (De la prehistctre a nos tours, Act. Odon-tostomatol., 104: 767 - 785. 1973.

19. zbek, M.: Yakn-Dou tarih ncesi toplumlarnda baz di patolojileri veanomalileri. A. . D. T. C. F. Antr'opoloj l Derg. 12: 343 - 356, 1985.

20. Magitot, E.: L'Usure des dents chez l'homme dans Ies races prehtstcrlques etdans les reces aetuelles, Rev. de Stomat., T: III, p : 33. Masson. Edit,1896, Paris.

21. Bayrrh. G.: Dihekimlif Radyolojisi, Ar Matbaas, stanbul, 1982, s; 42.

22. Begg. R., KessHng, E.: Begg Orthodortic Theory and Technique, Samders Ed.,1955.

23. Perrier, L.: Usure. Abrasion. Erosion. P. O. S.. no: 141, Geneve. 1949.

24. Ackermann, R.: Les Mecanismes des Machoires. Masson ste, Paris, 1953, PP.

25. Maytie. E. : Usure et arficule derrtatre. Act. Odontostomatol. 113: 134 - 147. 1976.

26. Broea, P.: Instuctions relatives al'etude anthropologtque du svsteme dentaire.Bul!. Sac. d'Anthrop. de Paris, pp, 128 - 165, 1879.

27. Sandall. P..: Pe-odontolojt, Erler Mat.. stanbul, 1981, s: 54.

2e. a. g. e.. Brothwell (1963) s: 558.

29. a. g. e.. Sandall. P.: 1981, s: 48.30. a, g. e., Sandall. P., s; 8G.

A.?

Resim: - (al'da grlen drt rn de lm sonras (post-morte-mJ olmasihtimali vardr. nk rkler kollum (boyun) hizasndadrve (bl 'deradyograflde grld gibi an madde kaybna ramen perlaplkalpatoloji yoktur tMalatya Arslantepe, skelet No, .

43

%rk

%rk

1,1

StDentisvonu

14,2

Malatya(Aslantepe)Toplumu

Gen ErikinErikin

/",15

//

//

1/i

,i// 5,8

//

L/1,25

ilka

Avrupa Topluluklar

12-18 18-30 30-50 + 50 yaResim , 2 - Malatya IANlantepe) toplumu ile ilka Avrupa

topluluklannda rk yzdesi yala art IMaytle(18) nin verilerine gre bizim bullgulanmzn kar-

44 Iatrrlmas}.

ene

" 7'l,-

i i i 1\i \i \

i \i \

i \4,69

i\

i \ii

\ii 1/2,9 i st

/

1,71 ///

~1,92

-pg~0,77

~0,96

r...

%

c

7,27 "- 5,6 iii ---.5,24

i/

3,78

i288

r/336 Alt

i 280

V -,1,09 1920,9/ P 0,960,48 '--- /

ene

11 c

altene

-- Avrupa topluluklar

-- Aslantepe (Malatya)topiumu

6,9 ~.i ..._~5,8

i \i \

i \i \,i 3,0 .st ve

i-~2,~; 10 2,29-1,44 1,45 --

0,570,65 /-- 0,65

45

C P P2 M M2 M3Resim i 3 - Malatya Arslantepe ve Avrupa Topluluklarnnrk yzdelerinin e-

nelere gre ka-latrrlmas (Maytia18 in bulgularna .gre erastraclartarafndan dzenlenmitir).

Di ANMA iNDisi(BRDeA'ya gre)

ii

dent~>::d--.77\

mne \J

46

o Anma Yoki Mine Anmas

ii Mine + Deminin azMiktarda Anmas

III Mine + Deminintamamen anmas

LV Kuronun kayb

Resim : 4 - Broca'nn anma indisi (26).

Resim , 5 - IMallIItya Arslantepe Iskelet No ,anmalar.

) da grlen d

47

Resim , 6 - Pericdontal hastalk grlen bir alt ene (Malatya, ArsllllIltepeiskelet No, 94. l.

48

Resim , 7 - al Sol st birinci byk az da inemeilevine katlmad iin dita birikm.itir.

bl Radyografik grnmc} S& taraf

(Malatya Arslantepe. skelet No, 551.49

KALKULUS KOMPONENT INDisi

(GREENE, VERMILLiON'a gre)

O. Kalkulus yok.. Ekspoze di yzeyinin 1/3 n kaplayan supragingival kal-

kulus.

2. Ekspoze di yzeyinin 1/3 ten fazla 2/3 ten azn kaplayansupragingival kalkulus veya para para subgingival kal-

kulus.

3. Ekspoze di yzeyinin 2/3 ten fazlasn kaplayan supra-gingiv.l kalkulus veya diin servikal ksmn boydanboya kaplayan bant eklinde subgingival kalkulus.

Resim, 8 - Kalkulus komponenti indisi IGreen - Vermtllon'a gre "i.

50

Resim , 9 - Erken nixted denlition rne

Resim , 10 - st st keslcilerinde karbonhidratlgdalarlabeslenenlerde grlen vestiblrkler grlmektedir (Malatya,.Arslantepe, Iskelet No, 36L.

51

Resim , 11 - Alt sol ve sa altya dileri kaybolmu bir Malatya ArslaartepeIskelet! (Iskelet No, 38!.

52

Resim , 12 _ Edente az rnei okla gsterilen blgede granlom sekel vardr(Malatya ArSlantepe. skelet No, 931.

53

BAZI ARKEOLOJK GIDA MADDESKALNTLARlNIN ANALz

ahinde DEMRC-

ZET

Bu almada, arkeolojik kazlardan elde edilen gda maddesi ka-lntlarnn analizi iin yntem belirlenmesine allm ve Ankara Frig,Deirmentepe ve mamolu kazlanndar. elde edilen baz rneklerin ana-lizi yaplmtr.

GR

Arkeolojik kazlardan elde edilen bir ok buluntular yannda gdamaddesi olduu dnlen kalntilann analizi, ait olduklar toplumunkltr dzeyi ve yaants hakknda bilgi verebilir.

Gda maddesi kalntlan genellikle toprakla karm kahverengiveya siyah. renkte kmrlemi maddeler olarak grlr. Bazan anak,mlek iinde yapk tabakalar halinde bulunm'. Ancak, seyrekte olsacam kap iinde sv halde bulunabilir. zerinde fazla alma yaplmayan ve fazla sayda yayn bulunmayan arkeolajik gda analizleri zerin-de lkemizde de henz bir alma bulunmamaktadr.Bu nedenle ama-cmz Trkiye'de yaplan kazlardan ele geen gda maddesi kalntlarnincelemek, uygun analiz yntemleri belirlemektedir.

Bu almada Byk Frig tmlsnden karlan ve l kl ol-duu zannedilen kalntlar ile Deirmentepe ve mamolu kazlarndankarlan gda maddesi kalntlar'zerinde allmtr. almalarmzhalen devam etmektedir.

DENEYLER ve SONULAR

Friglere ait Byk tmlsten karlan geni karnl mlekleriindeki kalnt irili ufr.kl tanecikler ieren koyu kahverengi hafif birmadde idi. (Bulu, 1985). lk analizler bu maddenin % 90 organik % 10inorganikkarakterde olduunu gsterdi Spektral analizler (IR ve VV)

(') Do. Dr. ahinde DEMiRel, Orta Dou Teknik niversitesi, Fen > EdebiyatFakltesi, Kimya Blm . ANKARA.

ss

sonucu rnein protein ierdii ya miktarnn az olduu anlald. Kar-bonhidrat miktar nemsenmiyecek kadar az kt. Kalntnn sto, yz-desi 9,2 olarak bulundu ki bu miktar, kalntnn kaz toprayla karmolmasndan kaynaklanmaktadr.Bu ilk analizden sonra ayn tr kalrtlardan alnan be ayr rnekle almalara baland. nce Hewlet Pae-kard 185 analiz cihaz ile C, H, N tayinleri yapld. Sonular Tablo: I'deverilmitir.

Tablo: - Ankara Frig Byk Tmlsnden kanKalntlardakiC, H ve N Miktarlar

rnek No: % C + 0,3 % H + 0,3 % N =+= 0,3E = A 33.01 3.67 1.53E.I = A 61.57 7.05 2.26lk rnek 56.50 5.40 2.46E.4 = B 13.26 2.04 2.51C, 25 21.86 2.75 3.80

Tablo L'den grld gibi azot yzdesi olduka fazladr. Bunun6.25 ile arpm sonucu elde edilecek protein deeri (Black, 1965) yzdeolarak 9.5 . 23.5 arasnda deimektedir.

Bundan sonra ayn karakterde olduu saptanan be rnekten yenibir karakteristik rnek hazrland. Toprakla kark olmas nedeniylernee, topran organik maddesinin bileenlerine ayrlmas yntemiuyguland. Bylece yalar, reineler, polisakkarirler ve selloz bileenleri ayrlacak. Geride kalan ksmda protein, lignin ve humus elde edil-mi olacaktr. Bileerlerin ayrlmas lemi ekill'de ematize edil-mitir.

Ayrlan bileenler iinden, nce yalarla almaya baladk. Arke-olojik gda maddesi kalntlarnda en az deiiklie urad dnlenve tanmda en nemli rol oynayan bileenin ya olduu bilinmektedir.(Morgan, 1984, Patrick, 1985)

lk bileen olan yalarn saf olarak elde edilmesi iin ztleme(extraction) ilemi tekrarland. lem ekil: 2'de ematize edilmitir.

Buradan elde edilen yalarn ya asitler metil esterler haline ge-tirildi ve hekzandaki zeltileri halinde elde edildi. (ekil 3) : Metilesterlerin analizi gaz kromatorafi yntemi ile yapld. Kullanlan araktle spektrornetresiyle kombine almaktayd. Bylece gaz kromatog-rafte elde edilen donuklar (peaks) analiz etmek mmkn oldu. Analizsonular ekil 4, S, 'da verilmitir.

56

Grld gibi rnekte en fazla bulunanya asitleri palmitik (C16: D), stearik (C s: O) ve miristik (C 14: O) asitlerdir. Bu ya asitleridoymu ya asitleridir. Doymu ya asitlerinin fazlal, kalntnn bitki-selolmayp hayvansalolduunugstermektedir. (Patrick, 1985). Btnbu bulgular Frig Tmlsnden kan kalntnn hayvansal bir maddeolduunu muhtemelen koyun, kei gibi kk ba hayvanlarn eti olabi-leceini gstermektcdir. Ya miktarnn az olmas, fazlaca Na, +CI-iyonlar iermesi bunlarn pimi ve tuzlu et (kavurma) olabilecei d-ncesini yaratmaktadr.

Deirmentepe kurtarma kazsndan karlan gda maddesi rnek-lerinden biri toprakla karm halde n kk beyaz tanecikler iermek-teydi. Dier rnek mlek paralarna yapk siyah bir kalnt idi.

mamolu kazsndan karlan rekler knrlemi tahl taneleriiermekte ve toprak kark halde bulunmaktayd.Bu rneklerle C, H, Ntayinleri yapld sonu Tablo : 2'de verilmitir.

Tablo: 2 _. Deinnentepe ve mamolu rneklerininC, H, N Miktarlar

rnek No: zellik

DSO, 17F Topraklakark

DSs (7) mleer-v/d-k yapk 34, 7 H KmrlemiV. k tahl

51, 7 H Kmrlemivk kresel

taneler

72, 7 H Kmrlemivk tahl ve

baka taneler

~/oC+O,3

13.05

9.1

31.47

30.73

27.42

1.32

1.30

2.51

2.37

1.99

%N==0,3

0.13

0.40

2.31

5.24

2.72

rnekleri organik bileenlerine ayrma ilemine baland. lk ayrlan bileen olan yalarn ya asitlerinin metil esterleri, hekzandaki zel-tilcri halinde elde edildi ve gaz kromategrafi teknii ile analiz edildi. So-nu ekil 7'de verilmitir.Gaz kromatograf sonularhenz ktle spektro-metresi ile analiz edilmemitir. Ancak sonular bu be rnein birbirinebenzediiniyani bitkisel kaynakl olduunu gstermektedir.

57

SONU

Arkeolojik gda maddelerinin analizi ve tanmlanmas iin balattmz bu almada analiz yntemi belirlenmi bulunmaktadr.

Bundan sonraki almalarda eklerneyi dndmz analizleriu ekilde toparlayabiJiriz.

1 - Dier br.eenlerin analizi

2 - Nukleer manyetik rezanans (NMR) ile analiz (Curt, 1980)

3 - Ya standartlarn salamak bunlarn gaz kromatograflarnalp analiz sonular ile karlatrmak.

4 - Dier element analizlerini de yaparak materyalin ne olduunulam olarak belirlemek.

KAYNAKA

BLACK. C. A.. Evans, D. D. White. J. L. Ensminger, L. E. and Clark. F. E. C196S).Methcds of Soi! Analysts- American Society of Agronomy, Ine. Pub-Itsher. Madison. Wisconsin USA.

BULU, S., (1985) Baz Frig Malzemesine Uygulanan Kimyasal ve Fiziksel Ana-lizIerin lgin Sonularndan rnekler Arkeometrt Sonular Top-lant Bildirileri I. 69 - 73.

CURT. W. R, Fellows. A. C. and Mac Kennan. E.. (1974) ..Nuclear Magretic Reso-nance Spectrometry in Archaeologv- 226 - 235. Advance in ChemistrySeries 138 American Chemical Society. Wash. D.C.

MORGAN. E. D.. Titus. L.. smau. R. J. and Edwards, C. C19-."4) -Gaz Chromatcg-raphic Analysis of Fatty Material From a Thufe Midden Archaeo-metry 26. i 43 - 48.

PATRICK. M.. Koning. A. J and Smith. A. B. (198S) -Cas Lgutd ChromatographicAnalysts of Fatty Acids in Food Residues From ceramics Found inthe Soutwestern Cape South Arrca-. Archaeometrv 27, 2, 231 - 236.

58

5 saat stmaselloz

. Protein, linin, humus

i

iii

;-----1--------

I rnek idamtk su i i! i _---J

iii

!1----~-------iL kal~:_~::ek~

rs=O;;~~-k-"li etil eter iL-------

T----------

i 30 saati stmai

f,-- yalari

r-----------

,i rnek i etil alkol i! -._-'-__J

i. i 2 saati stmaiit--- Reineleri

lrnek- ii damtk. su _i 2 saat stmaiL~ . Suda znen polisakkaritleriii

I ----....----.

rnek i 15 MH2 S04 ii 12-14 C 2,5 saati! J

ekil , 1 - Toprajim organi\< maddesinin blleenlerine aynlmas

S9

60

I::~r~~~~::-Lmetonal! su i--r----

i 3 dakikai kartri

: karma -1I~~ro~~ ekleme

I i dakikakartrma_i. -

I karma LIsu ekleme1__-t-t-r-t-__-,i i dakika,__L :artrma

i 300 rpm de ii 15 dakika JL_san::~~j le:~__

,1--------------1i kloroformi tabakasn alma 1_

1-- ---ii1-----------,

Ik oroformu i

l_b~ha~~~t~_J

i,- saf ya bileeni

ekil , 2 - Ya bil~n1erinin saatmjmas

i dakikastma

LO dakikastma

2 dakika stma

;------1: rnek ,i 0,5 MNa OH (me- !! tanolde) i~---..-----_.'"

ii

,-~-------~----

kar m i, 15% BF3 (meta- i! nolde) -----,------,

i,i,,,

, .1- ,

i kar m i Hekzan i--1-----------

,i

iI--k~~-m--l doygun NaCl i~---~-----'.

sOzOntO

i ya aJitlerini~---i h mketil estereNri SO 'i e zan, susuz a2 4 ii l,

ii szntMetil esterlirinin hekzandaki

Ana i iz

zeltisi

ekil i 3 - Yaasitierinin metil esterlerine dntrlmesi

61

Miktar

2.SES

.DE6

I.SE6

oes

cs.o

2 s ce:o

S.OE5

5

C17:3C14:0 4

i

C11:0 C17:0

J ,1'10 15 20 25 30

dakika

62

elil , " - Frig rneinin gaz kromatogral

5.0E4

4.0E4

3.0E4

Miktar

2.0E4

1.0000

43

/55

/

I'74

i iiii

B7i

i I i97

/

i I iiii/

129-.1-

60M.S

BO 100 120Palmitlk As.lt C 16:0

140

.ekil , 5 - Palmitik ast metll esterinln ktle spektras

63

: r ieO,rrf

Slool

, lIt ... ! isl,711w.

,.-o s"".

0..._2 085 LT)I_rfd_' e ,

lo .. o....,

i ,,.-

~"".5..... in .711

1:54,711 U,..s..}'Ot Si..., : ;; :; , a: .

h .... ~.-

eki.! i 7 - Deirmentepe ve mamolu meklerlrl gaz kromatograllan

65

BAZI TARH YAPI SVALARNN HAMMADDE VEDOKU ANALZLER

Ay Melek ZER*Emine Nevin SALTK (CANER)

ahinde DEMRC

ZET

Deiik kltrlere ait eitli svalar incelenerek hammaddelerinintr ve birbirlerine gre oranlar hakkndabilgi edinilmeye alld. Birn alma niteliinde olan bu aratrmada Kalkolitik a, Demir a,Bizans ve Seluk dnemlerine ait yedi rnek zerinde baz kimyasal vespektroskopik analizler yaplm ve svalarn bileimleri hakknda bilgiedinilmitir.

GR

ok eitli materyalin karm olmas muhtemel sva rneklerininanalizinde de eitli yntemlerin kullanlmas gerekir. Sva malzemeleri ive oranlar gemiten gnmze bir deime gstermitir. te bu deiimi bir dereceye kadar belirlemek, ayn dnem ve farkl dnemlerdekikltr dzeyleri arasnda, yaplardaki sva uygulamas bakmndan ay-nlk ve ayrlklar saptamak bylece dayankl bir svann zaman iin-deki deiimlerinin naslolacan anlamak arkeometrik almalardanemli bir yer tutsa gerektir. Ancak genellikle ok heterojen bir karm olan sva materyallerinin analizide ok zordur. Bu almada zorolmasna ramen olanaklar lsnde neler yaplabileceini anlamakistedik. Anadolu'da yaplan kazlardan karlan eitli dnemlere ait(tarih ncesi ve sonras) sva rneklerinin analizine baladk. Kronolo-jik almalar tarih ncesi svalarnn genelde kil amurundan olutuunu iine bir takm (saman, kire gibi) katk maddeleri koyduklarngstermitir. imentolamadaetkin olacam dndmz i;"ce tane-

c' Do. Dr. Ay Melek ZER, Orta Dou Teknik niversitesi Fen - Edebiyat Fa-kltesi Fizik Blm - ANKARA.

Do. Dr. Emine Nevin SA-LTIK (Caner) , Orta Dou Teknik niversitesi Mi-marlk Fakltesi. Restorasyon Laboratuvar - ANKARA.Do. Dr. ahinde DEMRC, 'Orta Dou Teknik niversitesi Fen - EdebiyatFakltesi, Kimya Blm - ANKARA.

67

li materyellerin analizine nem verdik. Bu arada gzle grlecek kadarbyk agregalarn analizinin bir anlam ifade etmiyeceini dnerekonlar ayrdk. Balayc ve rtc zellikteki sva maddesi (ki genel-de duvarn tamam veya bir ksm ile beraber ele gemektedir) sva ma-teryali olarak en dtan 1 - 1,5 cm ieriye kadar olan katmanlarn ana-/izini yaptk. Genelolarak her svada bulunan bazan ana materyal bazanda yardmc eleman olarak grlen karbonatlar (kalsiyum karbonat,magnezyum karbonat), slfatlar (kalsiyum slfat), silikatlar (kum)ve organik madde miktarlarnbulmak istedik. Bylece bir dereceye ka-dar kire svas, kil svas ve al svas gibi ayrmlar yapma olananbulacamza inanyoruz.

Bu 'almadaDeirmentepe- Malatya Kurtarma 'kazsndankarlanbir Kalkolitik sva ile bir de Demir a svasn tarih ncesi sva mater-

yaline rnek olarak altk. Ayrca ayn kltr dnemine rastlayanBizans ve Seluk svalarndan be rnek zerinde analizler yaptk. a-lmalarmz halen devam etmektedir.,

almamzda kimyasal analizler iin gravimetrik ve kolorimetrik, yntemler uyguland. Ayrca detayl analiz iin Elektron Spin Rezonans

spektroskopisi (ESR) yntemi kullanlmtr.

SONULAR VE TARTIMA

Gravimetrik (Wa1ter, 1974) ve koloriinetrik (Black ve Ark. 1965)yntemlerle organik madde, karbondioksit cinsinden karbonatlar, kal-siyum slfat ve silisyum dioksit yzdeleri tayin edilmi ve sonularTablo I'de verilmitir. Tablodaki rnek ad DKS Deirmentepe kazsndan kan Kalkolitik a svasn DDS ise yine Deirmentepe'denkanDemir a srvasn gstermektedir. Tabloda grld gibi Kalkoljtika svas beklendii zere kil svas zelliini gsterirken, Demir a

svas kire ana' maddeli bir sva niteliini gstermektedir. Bizans veSeluk svalarnda ise bileim deien oranlarda kire, al ta ve kumiermektedir.

Ancak organik madde miktarlarndabirbirlerine gre bir deiiklikgrlmektedir. Bu da amaca ynelik olarak eitli organik orijinli kat-k maddeleri mevcudiyeti ile aklanabilir. Bunun-iin daha sonraki a-lmalarmzda organik maddelerin analizinin yaplmas dnlmektedir.

68

Tablo : l 'de verilen rneklerin ESR spektrumlarna bakld. Buspektrumlar topluca ekil l'de gsterilmitir. DKS, DDS ve Seluk1-225 rneklerinin ESR spektrumlar alnrken alma kazanc (receivergain, R.G) dier spektrumlar iin olann, srasyla, drtte biri, onda birive yars olarak alnd. ekilde grld gibi her rnek iin alt taneift - izgili Mo+, ar ince yap spektrumu elde edildi. Ar ince yapdoada bulunma oran % 10 olan 5/2 ekirdek spinli "Mo izotopun-dan ileri gelmektedir. Mo+' svalarn ana maddelerinden biri olan kal-siyum karbonat (Ca CO,)'ta doalolarak bulunan bir katk iyonudur.Ancak alt tane tek-izgi yerine alt tane ift-izgi oluu 'kalsiyum kar-bonatn kalsit yapsnn zelliindedir.zer (1981) Ca CO, : Mo (500) vedaha yksek Mo (mbk)'li kalsitlerdeki Mo+, ESR spektrumlarnda ift-izgilerin artan Mo miktar ile deierek Ca CO, : Mo (16000) iin herift-izgi nin birer izgi haline drtn gstermi ve kalsiyum kar-bonatn iinde Mo+, iyonuna ilaveten Fet" iyonlarnn bulunmasnndabenzer etki yaptn saptamt, Burada mbk milyon tane Ca +, iyonubana ( ) kesim Mo+, iyonu demektir. Buna gre her rnekteki tah-min edilen Mo+, miktarlar Tablo H'de sraland ve en az ve en ok kal-siyum karbonat bulunan svalar belirlendi. Tablo i ve Tablo n karlatrldnda sva bileimleri bakmndan her iki tabloda bir uyum g-

. rld. Bylece ESR sonularnn kimyasal analiz sonularn destekle-diide gsterilmi oldu..

GENEL SONU

. Bu almada birbirine ya kn dnemlere ait olan Kalkolitik a

svas ile Demir a svasnn binbirlerinden farkl karakterde olduu be-

lirlenirken, dnemleri birbirinin ayn olan Seluk ve Bizans svalar

nn ana materyalolarak ayn karakterde fakat katk maddeleri ynndenfarkl clduklar saptanmtr. Bu aratrmann daha ok sayda ve eitli

kltrlere ait sva rneklerine uygulanmasnnve daha detayl yntem-

lerle analizinin, elde edilen sonular kuvvetlendireceiinancndayz. Bu

yntemler arasnda ince-kesit petrografisi. X-n toz difraksiyonu, Ato-

mik sourrna, Mor tesi ve grnr blge spektroskopisini sayabiliriz.

Ayrca agregalardaki byklk dalm, katk maddelerinin analizi ve

kil analizi kullanlan svalarn kalitesini belirlemek bakmndan nemliolacaktr.

Sayn Prof. Dr. Ufuk Esir'e bize Kalkolitik a ve Demir a sva

~neklerini temin ettii iin, TBTAK'ada parasal yardmlar iih te-ekkr ederiz.

69

cl

Tablo: 2 - rneklerin ESR lm Sonulan

rnek No.

DKS

DDS

Antalya-Bizans

Seluk Hamam1-225

Seluk Hamam1-226

Seluk Hamam1-231

Seluk HamamII-236

Mn --a miktar

(mbk)

>4000

---1500

---1000'

1Q()()..1500

2()()().4()()()

72

1- 226

~OlIOZ

S.luk hamam,11-2~

RG'20d

ekl , 1 - rneklerin ESR spekirumlan

.ANADOLU PLATOSUNDA ATMOSFER C14 YOGUNLUGUNUNSON 500 YIL INDEK DEGMLER

Mustafa ZBAKAN*

ZET

Yaklak SOO adet yllk halkas olan ve M. S. 148'01975 yllar ara-snda yaam bir Sedir (Cedrus Libani) aac paras pepee 20, 25, 30ve 40 halka ieren ksrnlarablnerek 21 tane rnek elde edilmitir. Burnekler yaklarakkarbon dioksit gazna dntrlm,daha sonra oran-tl gaz sayacndasaylarak rneklerin konvensiyonel C-14 tarihleri bulun-mutur. rneklerin dendrokronolojik gerek tarihleri ile konversiyonelC-14 tarihleri karlatrlmtr. rneklerdeki C-14 younluklar atmos-ferdeki doal C-14 younluk seviyesine gre incelenmi ve bu younluklardaki sapmalar

tar1hlenmitir. Gelitirilmi yntem ve cihazlarla daha sonra yaplan l-mler sonucunda C-14 n yarlanma sresinin 5730+30 ylolduu sap-tanmtr. Bu iki deer arasndaki fark yaklak olarak yzde tr vekonvensiyonel C-14 yan daha sonra bulunan ve daha doru olan yarlanma sresine gre dzeltmek istersek, bu yan yzde n alr ilk de-ere ekleriz.

Varsaymlardan ikincisini snamak iin, dendrokronoloji yntemiy-le mutlak olarak tarihlenen aa rneklerinin birde konvensiyonel C-14yalar bulunmu ve mutlak yaa kar C-14 yalarnn grafii izilmitir.Bu ekilde elde edilen grafikler ikinci varsaymn yanl olduunu gster-mitir. Atmosferde C-14 younluunun gemiten gnmze ok beiirginve nemli deiimlereurayarak sabit kalmad grlmektedir.

Bu sonu, konvensiyonel C-14 tarihlerinin, gemiteki younluk de-iimlerine gre dzeltilmcsini gerektirmektedir. Bu ise, szkonusu grafi-in, gnmzden gidilebildiince gerilere doru izilmesini lzumlu klmaktadr. Bu amala yaplan almalar sonucunda, gnmzden yakla-k 8000 yl ncesine uzanan bir sreyi kapsyan eriler elde edilmitir(Stuiver 1982; Klein, Lerrnar, Damon ve Ralph 1982; Baillie, Piloher vePearson 1983; Linick ve Suess 1985).

BU ALMANN KONUSU

rnek

Antalya'nn Elmal yresindeki lkara-Drrnaru'ndankesilmi veM. S. 1480-1975 yllar arasnda halkalar olan bir Sedir aac (CedrusLibani) paras rnek olarak kullanlmtr.Ad geen aa paras Peteri. Kuniholm tarafndan verilmitir. Para ana gvdeden yaklak 6 cm.kalnlkta kesilmi bir parann dilimidir ve ap yaklak olarak 60 cm.dir. rnek iki eit paraya blnm, bir para almada kullanlm,i)'br para ise elde edilen deerlerin ara deerlerinide daha sonra eldeetmek amacyla saklanmaktadr.

Yntem

rnek belirli sayda halkalar ieren 21 paraya blnmUtr (z-bakan 1982). Her parann mutlak tarihi olarak halkalarn ortalamasalnmtr.Bu paralar yaklara-k 'karbon dioksit gazna dntrlmveorantl gaz sayac ile ierdikleri C-14 aktifli! saptanp konvensiyonelC.14 tarihleri bulunmutur.Elde edilen deerler Tablo i de G. . (Gn-mzden nce; M. S. 1950 ylndan nce) ve M. S. olarak belirtilmi ve

74

mutlak tarih ile konvensiyonel C-14 tarihi arasndaki fark 6 nc stundagsterilmitir.

Gnmzde (M. S. 1950 ylnda) atmosferdeki C-14 younluunagre 21 rnekteki C-14 younluundaki sapmalar ise Tablo : 2 de gsteril-mektedir. M. S. 1950 ylnda atmosferdeki C-14 younluunun doal se-.viyesi N.B.S. (National Bureau of Standards) tarafndan hazrlanmbir oksalik asit rneindekiC-14 younluuna eit kabul edilmekte ve r-neklerdeki younluk sapmalar bu deere gre belirtilmektedir (Stuiverve Polach 1977). Tablo: 2'nin 5 inci stunundaki deerler bu sapmalarbinde olarak ve dzeltilrneden vermektedir. Ayn tablonun 6 nc stunun-da ise bu sapmalar yine binde olarak, fakat dzeltilmideerlerolarak ve-rilmektedir. Deerlerin nrrdeki-l-iaretio rnekteki. dolays ile rneinbelirttii yllardaatmosferdeki, C-14 younluunun doal seviyenin ze-rinde olduunu,- iareti ise C-14 younluunun doal seviyenin altnda 01-duunu gstermektedir. Buna gre, i numaral rnekteki C-14 younluudoal seviyeden binde 39 fazla, 2 numaral rnekteki C-14 younluu isedoal seviyeden binde 24,5 daha azdr.

Sonular

lm sonular son SOOyl iinde, Anadolu atmosferinde C-14yo-unluunun belirgin ve nemli sapmalara uradn gstermektedir. Busapmalar iinde dikkat ekici olanlar ve baka 'benzer alma sonular(Gler 19S0) ile uyum gsterenleri yle, belirtebiliriz :

. M. S. 1500 ve M. S. 17'00 yllar civarnda atmosferdeki C-14 yo-unluu doal seviyenin olduka zerine kmtr. Bu sapmalarn nede-ni olarak ayn dnemlerdeki Gne aktifliinin azalmas gsterilmektedir(Stuiver ve Quay 1980 ve 1981).

2. Yaklak M. S. 1900 ylndan balayarak atmosferdeki C-14 yo-

unluu azalarak doal seviyenin altna inmitir. Bu sapmann nedeni ise

bu yllarda balayan sanayi art ve ok miktarda kmr ve giderek pet,

rol gibi fosil yaktlarn kullanlmas sonucu atmosfere aktif olmayan kar-bon dioksit gaz karmasdr (Stuiver ve Quas 198'1).

/

3. M. S. 1950 ylndan sonra atmosferdeki C-14 younluu artarakdoal seviyenin ok zerine kmtr. Bu art ise o yllarda atmosferde

artan saylarda nkleer denemelerin yaplmasndan kaynaklanmaktadr.

Gne aktifliindekibir azalma, onun evresindeki manyetik alannklmesine, artma ise bu alann bymesine neden olmaktadr.Gne'inbu tr manyetik alan deiikliklerikoznik nlarn Dnya'nnatmosferi-

75

ne gelme miktarn etkilemekte, buda atmosferde oluan C-14 miktarndeitirmektedir. Aktiflii azalarak manyetik alan k!en bir Gne,atmosfere daha ok kozmik n gelmesine ve dolays ile daha ok C-14olumasna ve C-14 younluunun doal seviyenin zerine kmasna ne-den olmaktadr. M. S. 1282-1342 yllar (Sprer Minimum diye bilinmek-tedir) ve bundan sonra M. S. 1416-1534 yllar (Wolf Minimum) arasndaGne aktifliinde ok nemli azalmalar meydana gelmi ve bu durumM. S. 1500 yllarndaki C-14 younluk artn dourmutur. Benzer birdurum ise M. S. 1645-1715 yllar (Maunder Minimum) arasndaki G-ne aktifliindeki azalmadan sonra gzlenmektedir.

M. S. 1890 ylndan balayarak Dnya'da sanayileme balam vebyk miktarlarda kmr, linyit ve petrol gibi fosi! yaktlar kullanlma

ya balanmtr (Stuiver ve Ouay 1981). Bunun sonucunda atrnosfere ar-

Tablo,

Ortalama'Halka Mutlak Konvensiyonel Tarih Konvensiyonel

Ornek Yllar Halka Tarih C-14 Tarh Fark C-14 YaNo. (M. S.l Says (M. S. y\) (M. S. yl) (y\) (G. O. vn

----i 1950 - 1975 25 1963 2263+60 +305+60 -318+602 1930 - 1949 20 1940 174i+60 -199+60 203+603 1900 - 1929 30 1915 1822+60 - 93+~0 123+604 1875 -1899 25 1889 1968+80 - 20+60 82+605 1850 -1874 25 1863 1824+60 - 39+60 126+606 1825 - 1849 25 1838 1775+60 - 63+60 175+607 1800- 1824 25 1813 1844 +60 + 31+60 106+608 1760-1799 40 1780 1716+80 - 64+60 234+609 1740-1759 20 1750 1726+60 - 24+60 224+60

LO 1720-1739 20 1730 1809+60 + 79+60 141+60II 1700-1719 20 1710 1853+60 +143+60 97+6012 1680 - 1699 20 1690 1830+60 +140+60 120+6013 1660 - 1679 20 1670 1805+60 +135+60 145+6014 1640 - 1659 20 1650 1674+60 + 24+60 276+6015 1620 - 1639 20 1630 1684+60 + 54+60 266+6016 1600 - 1619 20 1610 1636+60 + 26+60 314+6017 1580 - 1599 20 1590 1541+60 - 49+60 409+6018 1560 -1579 20 1570 1614+60 + 44:;:60 336:;:60

19 1540 -1559 20 1550 1604+60 + 54+60 346+80

20 1520-1539 20 1530 1656+60 +126+60 294+60

21 1500-1519 20 1510 1605+60 + 95+60 345+60

76

Tablo, 2

Dzeltilmemi Dzeltilmi

C-H Younluk C-H YounlukOrtalama Sapmas (NBS Sapmas (NBS

Halka Mutlak Oksalik Asitine Oksalik Asitinernek Yllar Halka Tarih Gre Binde Gre BindeNo. (M. s. Says (M. S. Yn Olarak) Olarak)

1 1950-1975 25 1963 +40,7::;:0,3 +39,0::;:0,32 1930 -1949 20 1940 -25,7::;:0,2 -24,5::;:0,2

3 1900 - 1929 30 1915 -15,5::;:0,1 -11,4::;:0,14 1875 - 1899 25 1888 -10,2::;:0,1 - 3,0::;:0,1

5 1850 - 1874 25 1863 -15,5::;:0,1 - 5,1::;:0,1

6 1825 - 1849 25 1838 -21,5::;:0,2 - 8,2::;:0,2

7 1600 - 1824 25 1813 -13,2::;:0,1 + 3,3::;:0,1

8 1760-1799 40 1780 -28,7::;:0,2 - 8,5::;:0,2

9 1740 -1759 20 1750 -27,5::;:0,2 - 3,7::;:0,2

LO 1720 -1739 20 1730 -17,3::;:0,1 + 9,2::;:0,1

II 1700 - 1719 20 1710 -12,0::;:0,1 +17,7::;:0,1

12 1680 - 1699 20 1690 -15,0::;:0,1 +16,5::;:0,1

13 1660 - 1679 20 1670 -17,7::;:0,1 +16,1::;:0,1

14 1640 - 1659 20 1650 -33,7::;:0,3 + 2,0::;:0,3

15 1620 - 1639 20 1630 -32,4::;:0,3 + 5,8::;:0,3

16 1600 -1619 20 1610 -38,4::;:0,3 + 2,0::;:0,3

17 1580 - 1599 20 1590 -40,6::;:0,3 - 7,3::;:0,3

18 1560 - 1579 20 1570 -41,0::;:0,3 + 4,1::;:0,3

19 1540 - 1559 20 1550 -39,0::;:0,3 + 8,6::;:0,3

20 1520 - 1539 20 1530 -35,9::;:0,3 +14,3::;:0,3

21 1500 -1519 20 1510 --42,0+0,3 +10,4::;:0,3

tan oranlarda aktif olmayan karbon dioksit gaz karm, bu da C-14 1'0-unluunun doal seviyenin altna derek azalmasna neden olmutur.

kinci Dnya Sava yllarnda balayan nkleer siah denemeleri iseatmosferde yapayolarak C-14 olumasna neden olarak fosil yakt etki-sinin tam tersi bir durum yaratm ve daha nceki azalmay yok etmesibir yana ok byk miktarlarda C-14 younluk artn da beraberinde ge-tirmitir.

Anadolu'da yetien bir aa rneinde atmosferdeki son 500 ylnbelirgin ve nemli C-14 younluk deiimleri aka grlmektedir. Eldeedilen sapma deerleri baka yerlerde yaplan benzer alma sonularile byk bir uym gstermektedir.

77

KAYNAKLAR

Baille. M. G. L.. Plcher. J. R. ve Pearson, G. W. 1983 Dendrochronology at Belfast asa Background to High-Precision Calibration, Radiocarbon. Vol. 25. No. 2,P. 171- 178.

Gler, R, 1980, Doktora Tezi. Hacettepe Untversites, Ankara.

Kletn. J .. Lerman. J. C; Darnon. P. E. ve Ralph, E. K., 1982, Cr.Iib-atton of Radiocar-bon Dates, Radiocarbon, Vol. 24, No. 2. P. 103 -150.

Lintck. T. W. ve Suess, H. E., ]985. La 3011a Measurements of Radfocarbon in SouthGerman Oak Tree - Ring Chronologies. Radiocarbon. Vol. 27. No. 1. P.20 - 32.

zbakan, M . 1982, Ph. b. Thesis. Middle East Teclnical University. Ankara.

Stuiver, M.. 1982, A High - Prectstor Calibration of the AD Radiocarben Time Scale,Radiocarbon, Vol. 24, No. L P. 1- 26.

Stuiver, M. ve Pclach. H. A.. 1977. Discussion Reporting of C ~ 14 Data. Bedtccarbon,Vol. 19, No. 3; P. 355 - 353.

Stuiver, M. ve Ouay. P. D., 1980, Changes in Atmospheric C~14 Attributed to a Va-riable Sun. Science, Vol. 207, P. 11 - 19.

Stuiver, M. ve Quay, P. D., 1981, Atmospheric C - 14 Changes Resulting From FossilFuel Carbon Dioxide Release and Cosmie Ray Flux Vartabtltty. EarthPlanetary Science Lerers. Vol. 53, P. 349 - 362.

78

TLNTEPE'YE AT OBsDEN HDRASYONU YATAYNLER HAKKINDA DGER BiR GR

Ufuk ESN*ZET

T!intepe obsidien hidrasyonu ya tayinleri iin gerekli olan ve he-saplanan hidrasyon hz sabiti henz tam arkeolojik geree uyacaksonular verememitir. Bu yzden' ancak daha ok rnek zerinde ana-!izlerin srdrlmesi ile doru sonulara varlabilir.'

Ayrca radiometrik dier ya tayini yntemlerine kyasla ucuz veuygulama alannn Anadolu iin geni olmas, bu yntemin yaygnlatrlmas yoluna gidilmesinin yararl olacana iaret etmektedir. Ancak buyntem gelitirilirken TBTAK AKSAY NTES'nce Eski Eserler veMzeler 'Genel Mdrl ile bir ibirlii erevesi iinde, ayni zamandatm Anadolu iin obsidien kaynaklarnn eksiksiz tesbitine gidilmesi,gerek kaynaklardan, gerekse eitli prehistorik buluntu yerlerinden alnacak obsidien rneklerinin kimyasal yaplarn belirliyecek analizlerinyaplmas, obsidien hidrasyonu ya tayini ynteminin yannda, fizyonizleri saym ve thermolminescencc ile tarihlendirme yntemlerini-deierecek, geni kapsaml bir projenin ele alnmas, kukusuz her bakmdan byk yararlar sahyabilecektir.

. GR

Anadolu eitli. obsidier kaynaklar ynnden zengin bir lkedir. Ta-rihncesi alardan itibaren prehistorik yerlemelerdeakmak tannya-nnda obsidiender aletler, silahlar kullanlm, hatta obsidienden aynalar.kaplar bile yaplmtr.Tarihncesi alar iin obsiderkaynak analizleriyardm ile henz tam gvenilir olmasa da blgeler/lkeler aras ticarethakknda baz bilgiler kazanhrken (Cann-Dixon-Rerfrew1969; Renfrew-Dixon-Cann 1969; Braidwood 1983, s. 105), fizyon izleri saym, thermo-luminescence ve obsidien hidrasyon tabakas lmne dayanan yn-temlerle, obsidien buluntularnmutlak tarihlendirilmeleri yaplmaa balanmtr (Gksu 1984; Gksu-Dereli-dil 1979; Esin 1981 (1985); Dereli1983).

(*) Prof. Dr. Ufuk ESN, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, PrehistoryaAnabilim Dal, Fen/PTT. iSTANBUL.

79

Radiometrik tarihlendirmelere kyasla obsidien hidrasyoruyntemiile yaplan ya tayinleri. daha ekonomiktir. Bu