T.C.KLTRVE BAKANLIGIKltr ve Mzeler Genel 21. SONULARITOPLANTISI2. cn.r26-31 MAYIS 2003ANKARAT.C. KLTR VE BAKANLIGI No: 2995/2Kltr ve MiizelerGenel No: 98YAYINA Koray Dr. Fahriye BAYRAMDr. Adil ZMENurhanLGEN MeryemUYANIKERISBN: 975-17-3105-4 (Tk.No)975-17-3107-0 (2. Cilt)ISSN: 1017-7663Not:Bildiriler, sahiplerinden ve gre ya- KLTR VE BAKANLIGI ANKARA-2004iiNDEKiLERMine Turgay YAZAR,Fahriye BAYRAM, Blent Grc Mimarisi 2002 Yzey 1Nilay KARAKAYA .2002 Kayseri Ilesi Erdemli Ky'ndekiKaya Kiliseleri Duvar Resimleri 17Brian L. PEASNALL2002SmaIl Streams Archaeological Survey................................ 29 Anadolu ; 45EmelERTENOlba 2002 Yzey 55AliTAVUKU, Cevat Zerrin AYDINTAVUKU, Ertan KUUKEFEBozcaada-Tenedos 2002 67ERSOY, Binnur GRLER, Onur GLBAY2002 ve evresi Yzey 77Engin ZGEN, Barbara HELWING, Atilla KilisIli 2002 Yzey 87Herman A. G. BRIJDERTheNemrut Project:TheSecond Campaign by theUniversity ofAmsterdam (2002) 95Joel Thomas WALKERThe Tahirler Project Province): Preliminary Reportfor 2001Season 101Giovanni SALMERI, Anna Lucia D' AGATA,Laura FALESI, Claudia OLIVA, Francesca MARTORANOCilicia Survey 2002 111Levent Egemen VARDARGalatia Blgesi Yzey Ankara ve 2002 117feridun . .Istanbul FatihIlesi Sofular, HasanHalife,Muhtesip Keeci Sulukule Mahallelerinde 2002 Arkeolojik Yzey 133Adnan Bodrum Leleg ve evresi Yzey 143Taciser Hakan .2002 Ktahya, Afyonkarahisar Yzey ........ 155Sleyman HaldunHseyin2002 ve Bayburt Yzey 167Nurettin Suru Yzey (2002) 179Sema DOGANLykia'da Bizans Dnemi 2002 189 PESCHLOW, Cristoph GERBERDie Arbeiten desJahres 2002 in Herakleia am LatmosundUmgebung (Bafa 201Maria ANDALOROKk 2002 Report 211Eugenia BOLOGNESI RECCHI FRANCESCHINIThe WesternBoundaries of theGreat Palace Area:Some Observations aboutKk Aya Sofya Camiiandardaki i 225 ZYAR, GnhanHayrullah KARABULUT, Haluk OZENERTarsus-Gzlkule2002 235 ERKANAL KT, Kaan 2002 Gney Aiolis Yzey 245James CROW, Richard BAYLISS, Paolo BONOThe Water Supply of Constantinople Survey 2001-2002 253Alpaslan CEYLAN .2002 Erzincan, Erzurum, Kars ve Yzey 263Mehmet 2002 Samsun-Amasya Yzey ilk 273Mehmet 2002 Y Burdur ve Isparta Yzey 285Harun Metin KARTAL Baraj Gl Paleolitik Yzey 2002 Y '" 295Tayfun YILDIRIM, Tun 2002 Y orum ve llleri Yzey 305Bakiye YKMEN EDENSAdana, ve Hatay 2002 MegalitizmYzey , 315Karl STROBEL, Cristoph GERBERFeldforschungen in Tavium: Bericht ber die Kampagne 2002 325Martin HARTMANN, Michael Hamza GLLCE,Mahmut G. DRAHOR, Gkhan GOKTURKLERRomanMilitary Installations at "At Zeugma 335ORTAAGGRCMiMARisi 2002YILIYZEY Mine KAOiROGLU*1995 Grcmimarisi sekizin-cisi 30 Eyll 20Q2 tarihleri ArtvinIli, Ardanu, Yusufeli il-eleri ile Erzurum Ili, TortumIlesi iinde blgede a- bizimlebirlikte HacettepeUniversitesi'nden Ece Gy-men, SelukDuran, BoraDedemen, veErciyesUniversitesi'ndenHlyaGley giderlerimizin birblmKltr ile 2002 sremizin ilkArdanuSuyu, Deresi veYu-sufeli vadileri drt kilise vedokuz belgelendiriI- Sremlzinikinci tek dzeyinde Art-vinIli, Ilesi, Cevizli Ky'ndeki Tbeti Katedrali'nde koruma-kurtarma n Kilisesi ile"tah-rip" DolishanKilisesi'ninson I-BELGELENOiRMEA. AROANU SUYU VAoisiFahriyeBAYRAMAhizai No.lu Ky(Ahiza), Ba91ar Mahallesi'ningneyindeki tepezerindeyer alan 5.05x7.55m. lsnde dikdrtgen gnmze apsisin gneyi, gney vegney blm-ne ait duvar dolgusu apsisin kubbe ile rtldg, duvar- dzgnkkboyutlu kaba yonu dolguduvar Duvar teknigine gre 9. sonu-to. tarih-Iemek mmkndr.Ahiza" No.lu Ky'nde (Ahiza), i No.lu 2km.

10.20x6.60 m. llerinde dikdrtgen (Resim:1). Iteduvar,daire birapsisleDo. Dr. MineKADiROGlU, Koru Sitesi, NilferBlok,Daire: 3, ayyolu-AnkarafTRKjYEDr. FahriyeBAYRAM,Kltr veMzelerGenel Ulus-AnkarafTRKiYEW. Djobadze, Early Medieval GeorgianMonasteries in HistoricTao, Klarjeti, and Stutlgart 1992, s. 22'depelden sz 2 W. Djobadze, a.g.e, s. 22, 23'te sz ve izimi1 rts tamamen ise yer yer tahrip Gney vekuzey ekseninde ve ekseninde ise, st pencereolabilecekbirer Duvar rgs, i No.lu ile benzerlik gsteren 9. sonu-10. yz- tarihlemek mmkndr.B. T DERESi VADisiSat/el Kilisesi ilesi, Mahallesi (8atlel) iindeki dnemlerde eklemeler ve gnmze (Resim: 2). 15.66x11.70 m. l-lerindeki kuzeydeyer alankiliseyesonradan gneykilise-denmeydana nefli bazilikal olarak Iteise, nefli bazilikal kiliseningneyine iki nefli ikinci bir grl-mektedir. Ilk gney, ikinci dnem kuzeynefleri birbirine ve zerlerine ikinci bir kat (Resim: 3). Kuzeydeki ilk dnem ya- daire apsisinin zgn haliyle ikidikdrtgen birermekan yer al- Kuzeydekiii toprakdolu iin gneydeki iseikinci dnem edilirkengneynefle Ikinci dnem gney nefikuzeydekinden dahavedaire bir apsisi var- (izim:1). 1923 camiye Bu ek gney larakmihrap kuzeykiliseninikinci nefiningneykemerlerinin dol-durularak vepencere kiliseninortavekuzeynefi iseavluya ilk dzgnhalinde kkboyutlumoloz ikinci isemoloz, kabayonuvekesme rl- Itetmyzeyler freskolarla ancakgnmzegelebilen sahneyadafigrlerin olanakvermeyecekkadar bozul- Genel Artvinile ilgili lCamii" olarak zgnismi bilinmemektedir. da bir isimledeolsa, blgede zellikleri bir kilisedenszedilmemektedir. Kimlik,evreleri, dnemlerdekieklemelerle ciddt ilk dneminin zgnniteliklerive dnemlerinin tarihlendirilmesi iin2003mevsiminde8atlel Kilisesi'nebir kezdahagidilmesi eski eser olarak tescil edilmesi iin gerekli RabatKilisesiKprl Ky(Rabat) ait bir bahe ierisinde yer Ya- gnmze apsisve yanmekanlar ile lde ku-zey vegneyduvar 345Trkiye'deAbidelerve Eski Eserler(Artvinili),Ankara1984,s. 49.Ay. es., s. 49-50; veplandan. Satlel Kilise'den Camii"olarak 1923 kilisedencamiyeevrilen nefli vekuzeyindeiki son cemaat yerininbulundu-belirtilmektedir. "Soncemaatyerininikincizamanda biriket duvarlarla Burayakuzeydenbir ile girilmekte, kuzeydeiki, da bir pencere11e pencereflibi duvar-da bir Ana mekanason cemaatyennden kemerli bir girilmektedlf.." kuzeydeki ilk dnemkilisesindenhi sz camininsoncemaat yeri, gneydeyeralan vesonradan eklenenkiliseninde camininana olarakele Rabat ilk olarak Zdanevitch, L'/tineraireGeorgien de Ruy Gonzales de Clavijoet les Eglise$ de aux Continsde L'Atabegat,Oxford1966,s. 12'de K. '1995 Artvin-Ardahan Yzey XLV.Sonulan Cilt, Ankara1996, s. 369-395(375)'te birbilgi2Bu gre 18.1Ox11.80 m. dikdrtgen itedaire apsis veiki dikdrtgen ve ynde tonozrtlbirer me-kan yer Apsis ile yan ekseninde birer dikdrtgenapsisteki zerinde ve yan kuzey ve gney lan birermazgal pencere 10.93 m. olan ve apsis dzenlemesi, blmn, orta nefi da-ha nefli birplana sahip Blgedeki rnek-ler nefli dzenlemeye sahip iki grlmek-tedir. Bu. ilki, Parehi Gney Kilise6 gibi nefli bazilikal Ikincisi iseHandzta, Klsesl'nde? uygulanan ha blmnefli dzenlemedir.Elimizde boyutu plantipini belirlememize olacak kaveri yoktur. OrneklerdenParehi GneyKilise13.71x10.28 m., HandztaKilisesi ise19.1Ox12.65 m. Rabat Kilisesi Handzta Kilisesi'nedaha Bunedenle HandztaKilisesi'ndegibi, have blmnn nefli sahip 10. ikinci bir uygulama bulan buplantipi ve duvarile 10. tarihlemek mmkndr.GrnateliSusuz Ky(Grnateli) iinde.v'Kilise denilen yerde, gneyden ve tesviye bir ait G-nmzegelebilenmoloz ilerlduvarlarplantipi yadayeterli veri Susuz(Grnateli)Ky'nn iindesadece birduvar olarakgnmze plantipi ve zelliklerini saptayabilece- bir veritespit Mahareul Susuz(Grnateli)ve (Zendaba) kyleri "Mahareul"mevkiinde,gneydeki daha byk boyutlu iki ait Eldeki ve-riler saptamaya yeterli (Ankliya)Ky, Mahallesi'nin birtarladayer dikdrtgen veiten7.00x5.50m. llerindeki metreyekadar duvarlarykselentoprakseviyesi nedeniyle iyzalt byk,689Planiinbkz. M. T. Yazar, Z. Karaca, "1995 Tao-KlardjetieYzey XLV. So-nulartI, Ankara1996, iz. 5.rnekler iin bkz. W. Djobadze, a.g.e., s. 31, pl. 6; F. Bayram, Bir 10. Eiyazmasma GreRahip Grigol Handz- Gezi Gzergahmdaki Manastlr/arm Mimarisi,(AnkaraUniversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sanat Tarihi Bl-m DoktoraTezi), Ankara2003,s. 58-64,iz. 8.N. Marr, Giorgi Merule, RahipGrigol Handzta'nm ve KlareetiGezisinden Notlar, Ermeni GreFifo-loji Tekstleri,Si. Petesburg1911, s. 29 veI. Zdanevitch, a.g.e.,S, 12'de kilisenin gemektedir ve kyno dnem-deki Grnateli diye N. Marr, a.g.e.,s. 12'de, kilise olarak bilgive mevkinino dnemdeki la 3st giderek klen kabayonuve moloz Duvartek-dayanarak 9. sonu-ro. tarihlemek mmkndr."WahtangGorgasali'nin Wahtang Gorgosali (446-510)bir bahsedllrnektedlrto. Bugnekadar bu yeri tespit Isim beigeiedi- bu aitolup dair bir veri yoktur.Balvana OdalanilkkezN. Marr ziyaret edilenve"Balvana'daki vekilise" Ky'nn da- birbirlerine dzlemlerdeiki iki (Resim: 4),bu elli metrekuzeyinde yeryeranakayalar da ok ncbir ilearalardaki duvar (izim: 2).Gneydekist bezemeli geilmektedir. Zeminyksek-zgngrnmektedir ve zeri k tonozla rtldr. yzeyi dz- kaya ancakbirapsisdairesi Ust kat tekrarlayanalt yoktur veiki blntetdr. Blntler birerda-ire kemerleKuzeydekist kareve tonozla rtldr. ku-zeydendir; ya da pencere olabilecek bezemeli bir yer st kat ile boyutlarda ve ynde tonozla rtlaltzgn ise iki elli metrekuzeyde, kayalardan darlendu-varlar, ok bir savunma ait dahakkboyutlu larlave zensiz bir olsabile, gnmze gelebilen duvar paye-leri ve takviye kemerleri iki ile benzer zellikler gstermektedir ve ay- dneme aitGnmze toplam drt para blok Bunlardan biri gneydekialt Bu bloklardaki ssleme bezeme-leri 11. tarihlenenveTbeti katedrall eri ileYeni Rabat Kilisesi'nde tiptedir13.Duvar bezeme ve cephedekikat belirleyen sil-melerden yola heriki 11. tarihlemek mmkndr.Bugnkverilerle kesin saptamak bile, apsislerinin vezenli ile"Balvana mezar olarak uygungrmekteyiz. Kayadibi Ky'nnkuzeyindeki tarlalariinde yer alan sadeceapsisi gnmze Apsisinortablm kaplama dadkl- Apsisinkuzeyindebulunanbiriki vedolgumalzemesi, dzgn halinde, kabayonu gstermektedir. Duvarha-reketle 9.-10. tarihlemek mmkndr.10 "Wahtang Gorgasali'nin Grc C. i, Tiflis1981, s. 560.11 N. Marr, a.g.e., s. 4'te, Balvana mevkiinde, iin st iki ma- ve alllaki elinde eki tutan bir ligrnyer kiliseden sz edilmektedir.12 K. a.g.e.,s. 375, 376, Res. 6-Tde belirtilerekkonumu bilgi ve-rilmektedir.13 rnekleriin bkz., M. Kadiroglu, TheArchitecture of Georgian Churchat Ishan,Franklurt am Main 1991; W. Djobad-ze, a.g.e., s.218-233, lig.317-346(Tbeti Katedrali), s. 72-76, lig. 92-105(Yeni Rabat Kilisesi).4Dabaketili (Dabaketili) 1. km. gneyinde-ki tarlalar ierisinde yer sadecemoloz dolguduvar tekni- gnmze KotetirisGzetleme KulesiKireli Ky, "Kirehane"mevkiinde kaleolarak gzetleme kulesi ileba- ve gneyinde iki ait Gnmze gelen g-zetleme kulesi mimari zelliklerini, ve plantiplerini sapta- yeterli Molozedilengzetleme kulesi ise daire

SoporaYavuzky'nDzenli (Sopora)Ky'nebakan bir evre iin-de, kare ancak, boyut, plantipi ve yo-rum tespit Suloban (Suloban) Ky tmyle iinzellikleri belirle-nemeyenbir grup Gneydemoloz rl, ol- bir datoprak birbirlerine ancakgnmzde ilerine giriiemeyenmekanlar yer Baskallar Veliky'n (Mirya) Baskallar Mahallesi iinde, zerine trafa bir ya- ait Tmyleolansadecedaireapsisininbir blmizlenebilmektedir.Dabasurul KalesiKy (Dabasurul) iindeki yksek tepede, bir kaleye ait SinobanKilisesi(Dabasurul) Ky, Sinobanmevkiindetmyledurumda, kiliseol- bir ait duvar dolgusuile evresinde, toprak kalan, gn-mzde iinegiriiemeyenmekanlar C. YUSUFELi VADisiAhud Kilisesi (Resim: 9)Kmrl(Ahud) Ky'nnkuzeyindeki ierisindeyer blm gnmze gelebilen kilise15, tek ve kubbelidir16.daire ap-sisinkuzeyinde, girilendikdrtgendarveyksekbirmekan yer Kuzeyduvardan gnmze duvar yzeylerininkr kemerlerlegstermektedir. Kilisenin kabayonu larladolguduvarapsisinde 14 K. "1996 Artvin-Ardahanilleri Yzey XV.Sonularti.Cilt, Ankara1997, s.127-156 (131).15 Duvar evresinde veiindeki bitki rts nedeniyle, plan izimi iin gerekli llerin 16 ite,yer alan pandanti! ile kuzey yndeki kasnak kubbeli nu gstermektedir.5 grekilisenin, teknefli,kubbeli, "kubbeli mekan- (kuppelhallejt?olarak plantipindesylenebilir. Duvarapsisteki vekrkemerlerlehareketlendirilmesindenyola karak10. 2. tarihlendirmek mmkndr.Yusufeli ileyi TekkaleKy'neyolun oruhNehri'nin gneyda yeralan gnmze olduka iyi durumda 7.50x5.40 m.bo- dikdrtgen ve tonozrtldr(izim: 3). eksenindeki girilenyu- ortablm dzbirapsis(izim: 3). apsisi vetonozunda durumdafreskolarbulun- apsiskubbesinde "TahttaOturanIsa" yer Apsis, Isa figrnn blme Ilk kuzeyinde, apsis kubbesine de uzananMeryemveVaftizci Yahya, ritlerdeise"gkyzndenyere dzenlerneyetegrehavariler, pey-gamberler veyaazizler olarak figrler duva- kuzeyinde ayakta duran figr, kuzey ise tasvirler ve po- fi,9rlere ait yer Busahnelerdenap-sistekinin,"deesis"sahnesi oldugu Kiliseninkaplama Gnmzegelebilenaz para-dan, kabayonu Itekemerlerde, dzgnkesme Duvargre 10. 2. yada11. yz- tarihlemek mmkndr.2001 Hamzat ilebu YU-sufeli Yusufeli Baraj Gl Hesrnikaynaklardan bilgilere gre, buiki oruh ba-raj etkilenen Grckltr ait eseryok-tur. raporda, bu iki baraj gl engellenmesini; halinde, ufak boyutlu her iki dakltr bir gstergesi olarak, bir ye-re YNELiK TEKYAP/ DZEYiNDEKi TurgayYAZAR*Tbeti Meryemana Kilisesi2002 ynelik tek dzeyindeki Cevizli Ky(Tbeti)Meryemana Katedrali'nde Kyierisinde yer alan bykl-de tahrip hakoluilegney hakoluna tamamen,kuzey ha koluna ise kuzey ha kolunun gney y-zndeki Beden yeryerdklmeler veatlakla- olanzemini, rtve dolarak 19. ikinci itibaren blgeyegelen tm TbetiMeryemanaKatedrali'ne yerAncak 17 A. AlpagoNovello, TheArmenians,New York 1986, s. 36.18 HalleyWittenbergniversitesi Teoloji Blm yelerindenHermann Goltz, 2001 Hacettepe niversi-tesi'ndeseminerde, kilisede yer ve gkgksel birayinlerin,gkyzn-demeleklerin "teryznebir kabul edild(\jini ve ayininennemli yerindemeleklerinde ayine bu nedenle, gkyzndenyer yznedogru bir dzenin ifade et-Dr. TurgayYAZAR, Hacettepe niversitesi, Sanat Tarihi Blm yesi, Beytepe-AnkararrRKiYE6zerinde bir yapmadan19. inceleyen bilgileri ise bunabile gerek grmeden ikinci el la veya ynelik yorumlar Bu o- Pavlinov'un1888tarihliplanvekesit kontrol edilmeden Bu hi birindegnmzdeki durumunubelge/eyen r-lveleri yer Kazbegi21,Bakradze22, Pavlinov23,ve verdik-leri bilgiler ilebu yeralanplan, kesit veorijinal konumu yorumlardanemle gerekenbelqelerdir.Ancak,bubilgilerin gereklidir. Tespitlerimize gre Pavlinov veri-len ve sonraki daplanboyutuileplanbir-birini gibi, ha kiliseile kuzeydeki de gsteril- gneyindeki duvarda grlengen plana Bu zetlenebilir. TbetiMeryemanaKatedra/i'ninilkevresini, bir blm kuzeyhakolukuzeyy-zndekorunabilen 3.65.m. dzve gen cephelere sahip bir Bu i dzenlemesi hibir veri gnm-ze (izim: 4).M.-N. Thierry'lerilgilimakalelerinde Tbetl i olarak vebirrestitsyon

Bu katedralinilkevresi olarak bir tespittir. Thierry'ler, Taoskari Kilisesi'ni rnekalarak restitsyonnerisini, kuzey hakolununkuzey Tbeti i den kalmaori-jinal duvar tezine Bizimtespitlerimizegrebusadecegney yzorijinaldir. Tibeti I'in kuzey kuzey yznde yeralankemerli gneyindeizlenememesi veiki yz malzeme duva- gney yznnha edilirkengstermektedir. Taoskari Kilisesi rnek neri kabul edilsebile, sunulangereke ikinci evrede, olarakkuzeydeki teknefli ek- (izim:5). buevredensonrabirnedenle tahrip ve yerinekuzey-deki korunarakbir gnmze bugnk ha kilise edil-Bu Tbeti MeryemanaKatedrali'ninnc evresidir...Ha kilisenin ta- belirleyici bir Uncevre ha boyutu, dikkatetespit kiliseileuyum gney gney yz(kilisenin kuzey hakolunun kuzey du- yeniden (Resim:5), cephesi-metrisini gney hakolununeni, kuzey hakoluna gredaha ge-Drdnc evrede, gney ha kolunun Pavlinov'un olarak gnmzde apsis grlebilen gney ha19202122232425W. Djobadze, e.q.e. s. 218231; N. M. Tokarski, Tao ve Klarceti'de Kiliseleri Arkeolojisinin Tarihi, Erivan1988,s. 41-45(Rusa); P. Zakaraya, Tao Klarceti Mimarisi, Tiflis1990,s. 91-99(Grcce); N.-M., Thierry, "LaCat-hedralede T'beti, NouvellesDonness", CahiersArcheologiques, 27, Paris1999,s. 77-100.O. Aytekin, Dnemi SonunaKadar Artvin'deki Mimari Eserler, Ankara1999,s. 44-49. Bu ve Ikinci el kaynaklarkullanan yzeysel bir G.Kazbegi, TrkiyeGrcistan'mda Ay, Batum 1995,s. 78-81(Grcce).D.Bakradzs,Ardanu, Artvin, BatumevresindeBilimler Akademisi Tarafmdan Arkeolojik malar, ImparatorlukBilimler AkademisininC. i, Si. Pelersburg1880, s. 153-167 (Rusa).A. Pavlinov, 1888 Kafkas Kafkas iin Materya/lerIII, Moskova1893, s. 71-75. (Rusca)N. Marr, a.g.e., s. 9-25.N.-M., Thierry, a.g.m., s. 80.7kolunasonradan gney kakolununkuzeydilatasyondan anla- (izim: 6). evrede cepheleri yeniden cephede ap-sis kemerinin zerindeki omegakemerinbu dzenleme kaplamakal- kemerinkesilmesinden Gney ha kolunun lin rtseviyesindensonraduvarda yeralantonozludehlizler ve gneyha koluile dilatasyoniziningney cephedeizlenememesi, bu cep-henin dekapsayacak cepheekseninegresi-metrikbirdzenleme gstermektedir. evrekktamirler son evresiniKORUMA-KURTARMABlent Manastlfl, Vaftizci YahyaKilisesi J963-973); kapsammda ilkdefa 1996 ErzurumIli, Tortum Ilesi, Ky, restorasyon zerine, 2001 ve2002 iki kez Kilise,yemekhane, ve iki restorasyonncesi durumu izimve (Resim: 7).Vaftizci Yahya'yaadanankilisenin daha ge dnemde mekan-lar ile hakolu,apsisve rts duvarpayelerinin alt daki kubbe,kuzey ve gney haatlaklar mey-danartdenveatlaklardan bykbir blmnn dklmesine ve hasargrmesine neden veku-zeycephesine evlerinkilise za-rarlarve gney cephede yer alankabartmadaki figrdenMeryem'in,yerin-den (Resim: 8). Kiliseninkuzeyindeki yemekhaneve rtstamamen ve ii toprak ile Kilisenin ki iki birincisi, iki tamamen olarak ise evresineedilen 2002 restorasyoniin gerekli n yklenenmimar- brosununkiliseyeaitrlveiztmleri yerindekontrol Kilisenin yneliknerilerimiz firmaya olarak Restorasyon kilisenin zgn iin uy-gunmalzeme kalitesinin stn zengsterilmesi isten- bir projesinin ve dikkatli bir n sta-tik mhendisler, mimarve bir res-torasyonun, istenmeyen sonular dikkat Kilisesi'nin, ve ncelikverilmesi destek-lenecek bir Ancak daproje Kiliseye ve yeni birverilmesi,korun- iinOalishanaKilisesi: Artvin ili, Merkez ilesi, Kyiindeki Dolishanaait kilisenin"tahrip" sylentiler zerine, 2002 ma bu da dahil ilk defa1996 ziyaret K-y'nde kilisenin yeni bir caminin ve caminintamamlanma- kiliseninterkedilerek kilisenin bi- bir iin temel ve zamanyitirilmeden nlem gere-Blent(MA),Hacettepeniversitesi, Sanat Tarihi Blm, Beytepe-AnkarafTRKIYE8dikkat1997 kiliseyeyeniden ve kietkinliklerinin cami olarak blmn ve tespit 2002kiliseyetekraredilenyeni camininibadete yitirenkiliseninise depoolarak Bu kiliseniniindeki, kat bunedenlealt kat gnmzeula- fresko etkileremaruz 1999 kadar du-rumdabulunangneycephedeki saati" (Resim: 9) ve melekile ait nesrlenmadalyoniindeki portreninyzdetah-rip Kilisenin tmpencere veya by-lece kiliseve kara nemdenetkilenen dkl-meler 1997 durdurulan, kilisenin tamamla-narakolarak bir de tuvalet Ay- kilisenincephesine, yrekendi eliyle ta-rihini (958 ieren kyn "Dolishan" da "00-lishane"olarak kltr korumakve yeni veevresindeki halkakorumabilincinin mmkn-dr. Cemaati iin,zgn mmknolmayanbu mze olarak dzenlenmesi ve ziyarete uygun sre-mizle olan bilinlendirme da daha uzun sreli d- koruma bilincinin nemlidir. Gerekirsekorumaya ynelik bi-linlendirici n de 9,,,i'I, ,,,.."I,,,,"I',,"", " 'I, ", ", i'i i LI r----M-----------i i I, ------------i i1 i i i -,:, " :i " "f li _",,,,__-l,__..1,,i,,,,--i- - .... O,,,,,--....!,O--...,,,,,i, ,5 101'1.Plan 1: Satlel Kilisesi a i 2 Plan 2: Balvanaplan10;r, , ~: ~ ) j JlAII e 3 IIPlan 4: TbetiKilisesi, ilk evre, restitsyon p l a n 11Plan 5: Tbeti Kilisesi\ ii.evre,restitsyonp a n '-------------------------'Plan 6: Tbeti Kilisesi, iV. evre,restitsyonp l a n 12Resim1: Ahizaii No.lu Resim 2: SatrelKilisesi, 13Resim 3: Satlel Kilisesi, ana mekan, kuzeynetResim 4: BalvanaO d a l a r , b a t cephe14Resim 5: Tbeti Kilisesi,kuzeyha kolui'{\\.,"',.'\ Resim 6: Tbeti Kilisesi, d o u cephedekipencere15Resim 7:KilisesiResim 8:Kilisesi, g-ney cephedeki kabartma16Resim 9: Dolishana Kilisesi, g- saati2002 YILI, KAYSERi iLESiERDEMLi KY'NDEKi KAYA KiLisELERiDUVAR RESiMLERiNi/ay KARAKAYA *Kltr verilen izinleErciyes niversitesi yrtlen"Kayseri Ilesi, Erdemli KyKayaKiliseleri Duvar Resimleri" konuluyzey 2-16Eyll 2002tarihlerinde niversiteninSanat TarihiBlm lisans Mehtap Derya Parlak, Bilal AynurileUzmanNihat Karakaya, Blm'nden Gr. HaleKozve iznini verenKltr ve rnaddl dan ErciyesUniversitesi'neederim.ekibi ilebirlikte linile veky destekleyenProf. Dr. Otken'eederim. yolunun bulunan Erdemli, 4 km. kuzeyindeveKayseri'ye 65 km. Kyniindeki vadi iseErciyes volkanik do- yer alan, platoyu, Vadisi'ndenku-zeyplatosunakadar zamanda, Vadisi'nindekuzeyindebulunanvadi 1 km. olupdereninkuzeyvegneyinde Ortaky, Gzelz gneyindeki vadi bo-yuncauzanan nemli Seluklular Devrinde "Develi ya da "Karahisar" gelen"Zencibar" olarak Bizans Dneminde "Kyzistra"Kyzistra 9.Araplarlaolur. "Dl-Kila"olarak bugnkZencibarKalesi, 806Araplarca 839-840 Dl-Kilave Aksta kaleleri Araplar elegeirilip 1059 itibareniseAni veGagik'tengelenErmeniler'in 1079 Ani'nineski ii.Gagik, Kyzistra'da ldrlrs. 1082 Kayseri Seluklular istila 1091ise ele 1097'de ErmeniSymeonveordusuna verip Trklere ister. Bu tarihtensonra iseEr-meni hakimiyeti hkm srer. 1201 tekrar eline geen1264 14. kadar Erdemli vadisindeki kayakiliseleri ve duvar resimleri azveyetersizdir. Konuile ilgili tekmonografik Nicole Thierry'nin1989 aitma-Yrd. Do. Dr. Nilay KARAKAYA, Erciyes niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanal Tarihi Blm, Kayseri rrRKi-YE1 Kyzistra iin Bkz. F. Hild, Das 8yzantinische Strassensystemin Kappadokien. Wien 1977, 219.2 Kyzistra'daki Ermenileriin Bkz. G. Dedeyan, "L'lmmigration Armenienne en CappadoceauXi e8yzantion45 (1975), 82-83, 92,107-109, 111-113.3 tarihesi iin Bkz. Hild, a.g.e. 1977, 219; H. A. Tarihi. 1978; N.Thierry"Erdemli, Une valleemonastique inconnue en Cappadoce etude preliminaire" Zograf20 (1989), 6.17kalesldir-, Makalede; Kilise Camii, Aziz EustathiosKilisesi, ift apsisli gm AzizNikolaos, Mikhael, Oniki Havari, Martirve teknefli olarak sekizkiliseile bir ile birlikte belirtilenresimler tas-viredilerek rnekleri ileslupveikonografik zelliklerine dayana-rak10.-13. tarihlenir.Konu Cathrine Jlivet-levy'ninKapadokya'daki kiIi-selerinapsisindeki ikonografik ieren bir blmnde yedi kilisenin apsisindeki resimlerin belirtilerek,dayanak gstermeden verilir. Nicole Thierry'nin 1992 ait Ka-padokya'daki baniportrelerini ieren makalesinde ise Erdemli'deki Oniki Havari vekiliselerindekibani portrelerine izimleri verilir6.Vadide, tespitedilen duvarresimli 9 gnkapsayan vadideki tek nefli, AzizNikolaos, Martir kiliseleri ileKilise Camii olmakzere drtduvar resimleri NikolaosKi-lisesi'nin kk yeni (Harita: 1).Tek Nefli Kilise: Vadinin kuzeyucundaki kilise, Do-yuvarlakapsisi olan tonozlu kuzey ve gneyda, eksenin birer arkosoliumyer kilisenin zeminindemezarlarolan dzensiz bir narteks (izim1: a-b). duvarresimleri apsis kupbesi ve tonozdadir, toplam20 sahneden8' i yenidir. Sahnelerden 17'si 2'siapokrif, 1'i Tevrat toplam17 figrden, 14' yeni tur",Apsis kubbesinde, Mukad:tes ve liturji dayanan"Apokaliptik Theophany" yer Temel olanIncil'deVahyi'ndenTevrat'tan,, Hezekiel ve Daniel (7:9)peygamberlerinayetlerindenmotif-lerle Kapadokya'daise TrisagiosHymnos, Pseudo-Germanos'unIi-turjik metinlerindenesinlenenikonografik motiflerin sahneyesylenir", Sahneerkendnemlerdenitibarengenellikleapsiskubbesindebulunurs, Kapadokyablgesindeise 9.-10. tarihlenenarkaik kiliselerinapsisinde tasvir edilir. Ki-lisede Teophanysahnesi ile birlikteDeesissahnesi dedikkati eker. Her iki sahneninapsis genellikle1,9. sonundanitibarengrlr.Sahnelerinapsistebirlikte tasvir rnekler; Urgp, Akky'de 3 No.luKilise, Glldere Ayva-Ii Kiliseve Eski kiliseleridir1o kiliseninapsisininekse-nindeki iinde tahttaMeryem ve ikiona dua eder biimdeikimelektespit tasvir GvercinlikKilisesi'nde diakonikonunapsi-sinde qrlr". kuzey ve gney mezar gm vur-gulayansahneler Kuzey arkasoliumun bir melek tas-4567891011Thierry, a.g.e. 1989, 5-21.C. Jlivet-Levy,Les EglisesByzantinesde Cappadoce, Paris 1991, 273-275.N. Thierry, "Le Portrait Funeraire Byzantin,Nouvelles Donnees" Anatipo (1992), 585-586, 590-591. sahneve figrler iin Bkz. Thierry, a.g.e. 1989,18.B. Grerne Kilisesi Duvar Resim/erininikonografisi, Hacettepeniversitesi,Sosyal Bilimler Ensti-ts, YksekLisansTezi, Ankara2002, 73.Teophany sahnesi iin Bkz. J. Lafontaine-Dosogne "Teophanies-Visions Auxquelles ParticipentLes ProphetesDansL'Art ByzantinApres La Restauration des Images"Synthronon(1968),135-143.M. Gough, "The Monasleryof Eski PreliminaryReport" AnatolianStudies14 (1964),152-155, iz.4 Eski N.-M.Thierry, Kiliseou Pigeonnierde Glli Dere EgliseInedilede Cappadoce" CahiersArche-oloiques 15 (1965), 116-117 (Glldere, Jlivel-levy, a.g.e. 1991,149-150, lev.94(Urgp,Akky, No: 3). GvercinlikKilisesi iin Bkz. M. Restle, ByzantineWa/l Paintingin Asia Minorlll, Recklinghausen 1969, res.329.18viri ile svei yzeyinde "Daniel arslanlar ukurunda"sahnesi grlr. Sahne er-kendnemlerden itibarengmile ilgili mekanlarda tasvir edilir. 10. ait Pren-liseki Kilisesi'ndeki sahne, ilintili benzer rnektir12Gney duvardaki arkasolium ise muhtemelenMeryem'in lmyani Koime-sissahnesi tasvir Gmkiliseyadaek gmlmvelm ierensahnelereresim genellikle10. iti-barenTonozun sahnesi (itim: 2).Tonozun ise ortada, iindebst figrlerin iki blme Her iki blmde iki yatay yer Siklusgneyde, st Mjde ile saat ynnde,tonozun da iermek zere,alt ve st de de-vamederek, tonozunucundaAnastasissahnesi ilesonbulur (izim: 3).Sahnelerdeki bu hikayeedici proqrarn Kapadokya'dakiArkaikDnemeait teknefli ki-Iiselerintonozunda zellikle10. GvercinlikKilisesi'nintonozunda benzerprogram tonozun gneyde layansiklussaatynnde alt ve st iererek,duvarlara geer. K-kboyutlardaki teknefli kiliselerde, siklusun dikkati eker, ArkaikDnemeaitteknefli kiliselerin bu gibi dnemine ait sahne az olupektikleri dnemine ait sahneler oktur.Sahnelerinikonografisi genellikleArkaik Dnemzellikleri Mjdesahne-sindeMeryem'in nnde ve tahtzellikleri, ziyaret ve su deneyinde fi-grlerin sahnedeki yerleri ArkaikDnem zellikleridir. Isa sahnesinde yzba- figrve Anastasissahnesindeki biimi, bst tasvir peygamber figrleri ile 10. zellikleri gsterir (izim: 3). Thierry, resimlerdekis-lubu10. nc tarihleyerek, Ihlara'da Kilisesi (921-944)ilebenzerlikkurar15. Iki boyutlufigrlerdeki izgisel slup, arkaikkiliselerden10. tarihlenen Kilise'deki slubadabenzer16 Sonuta teknefli kilisenindu-var ArkaikDneme; 10. tarihlemek mmkndr.Aziz Nikolaos Kilisesi ve Vadinin yeralanAzizNikolaos Kilisesi dzensiz dikdrtgen ve tonozludur. da, yuvarlakapsis Gney duvardaiki kuzey duvardaisek-k, byk olmakzere dikdrtgenbulunur.kuzey, ve gney okaz bir blmn evreleyenseki yer (izim4: a-b).Bir gm olan kiliseninduvar resimleri apsis, kuzey ve duvarlar ile to-noz alt. yzeylerindedir. toplam8 sahneden5'i yeni bulun- Sahnelerin 4' 1'i Apokrif, 1'i Tevrat toplam52 tmvebst tasvir edilen figrn21'i yenidlr!". Tonozun gney Mj-deile daierenve tonozunkuzey sonbulan;Isa sahneleriglklegrlr. apsisindeki TeophanyilebirlikteDeesissahnesininokazbir blmgnmze.. Bu sahneErdemli'deki gm apsisinde tasvir zellikle ikiden fazla tasvir edilen kerubim,serafim melekleri ile sahnenin ge- Kuzeyduvarda, arkasoliumzerindeibrani Gencisah-nesi Yeniden vesimgesi olansahneerkendnemler-12 Prenliseki Kilisesi iin Bkz. N. M. Thierry, Nouvel/esEglisesRupestresde Cappadoce, Region duHasan Pa-ris 1963,142-143.13 Arkaik kiliseler iin Bkz. R. Cormack, "Byzanline Cappadocia, The Arehale Group of Wall Painling" Journ. Brit.Ass.30(1967), 19-36.14 GverinlikKilisesi iin Bkz. ResIle, a.g.e. 1969, iz.302; lyn Rodley" The Pigeon House Cburch, Jahrbuch derOsterreichischen Byzantinischen Gesel/schaft 33 (1983), 301-339.15 Thierry, a.g.e. 1989,18.16 Kilise iin Bkz.Jlivat-Levy, a.g.e.1991, lev.142.17 duvar resimleri iin Bkz. Thlerry, a.g.e.1989, 12-14.19den itibarengmile ilgilimekanlarda Sahneningenellikle 11. itiba-ren kiliselerin resim bilinir19. Kuzey duvarda bir askeraziz, AzizNi-kolaosveHodegetria Meryemtasvir iinde Eutymios, Sime-on Stylites gibi azizler tespit Stilit'ler resim 11. dan itibaren azizlerle birlikteNikolaos'un portrezellikleri11. yz- ve verir21Meryem'inburada 9ibi naos'unyanda tasvir Kapadokya'daki rnekler, 11. yogundur22. Thierry'nin Mezar olaraktespitet-sahnemuhtemelenKoimesis'tir23.SahneninKapadokya'da genellikle 11.itibarenMeryem'in ya da anabayramsahnelerinden naosun du- bilinir. Sahnenin Thierry'nin Theodoros olarak as-ker aziz Andreas Stratelates, 11. ve zgaskeri lindedire'.Tonoz alt yzeyinde madalyoniindebst Ermeni vePers'liazizlertasvir (Resim: 1). Greme'de 10. sonunatarihlenenTheotokosKilisesi'nde tonoz alt yzeylerinde madalyoniinde azizlerintas-vir dikkati eker25 Madalyonlar sslemelerKapadokya'da genellik-le 10. sonuve11.

Kiliseninduvar resimlerindeki slup11. tarihlenen Barba-ra Kilisesi ile paraleldirs". Sa ve sakallarda birbirineparalelhatlarla hacim,yzlerdeki badembiimli gzler, ince-uzun burun, kk gz altlan. burunve zerindeki beyazdarbeleri ilevurgulanan belirginslupzellikleridir(Resim: 2). Sonuta Nikolaos Kilisesi'nin duvar resimlerini, zelliklerine dayanarak 10.sonu11. tarihleyebiliriz.Nikolaos Kilisesi'nin kuzey-gney d-zensiz dikdrtgen (izim:4a ). ekseningneyinde yuvarlak apsis var- Kuzey duvarda, kk, byk olmak zereiki dikdrtgen yer Kuzey tm, ise bir blmnseki evreler. is duvar resimleri sadeceapsistedir28. ApsiskubbesindeDeesissahnesiilealt tmpiskoposlar tespit ..duvarresimlerininmuhtemelenNikolaosKilisesi'nden sonra Uslubun, 11.-12. tarih-lenen Kilisesi'ndeki resimlerinslubunadik-kati eker (Resim:3)29. Martir Kilisesi: Vadinin yer alan Kilisesi, rultusundadzensizdikdrtgenplanhdrr. duvardagneydeki byk, kuzeydekikk olmak zereiki apsisyer gneyinde gmdzensiz181920212223242526272829S. Y. tken, " KapadokyaBlgesindeki Yunan KiliselerdeResim Arkeoloji ve Sanat TarihiDergisi3 ( 1984),159.Sahnenin tasvir kiliseler iinBkz. Thierry, a.g.e. 1963, 117 (Kokar), 177-178 (Smbll), 195, iz,46(Ala).Restle, a.g.e. 11,1969, planX res.120 Yeni Kilise); a.y. III, planii (Greme, planXlVI,413 H.Barbara)H. Eutymios iinBkz. Boberg, 1974:201-203; H. NikolaosiinBkz. L.Petzold "Nikolaos vonMyra(vonBari)" Lexikonder Christlischen Ikonographie 8,1976,45-58.G.Jerphanion, Une NouvelleProvince de L'art Byzantin, Les EglisesRupestres de Cappadoce, Paris1925, I, 171-176, lev,43.4(Greme AzizDaniel); L.W. BuddeGreme, Hhlen Kirchen in Verlag195813-14(G-remeEski Tokah):N. Peker, Grerne KayaKiliselerinde Isa ye Meryem Tipleri, Hacettepe Universitesi, Sosyal Bilim-lerEnstits, LisansTezi, Ankara1994,96(Urgp, H.Theodoros)Thierry, a.g.e. 1989, 13.Thierry, a.g.e. 1989,13.Restle, a.g.e. II,1969, planXII (Greme Theotokos)Sslemeler iinBkz. Restle, a.g.e. II,1969, res. 165 (Greme, res. 194 res.230(Greme,a.y. III, res. 291(Greme, res,463(Ihlara, Jlivet-levy, a.g.e. 1991, lev.144-145. duvar resimlerinin bir blmn is Restoratorederim.Gough, a.g.e. 1964, lev. 20dikdrtgen iki mekan Mekanlardan gneydekinin birme-zar bulunur (izim5: a-b). toplam 3 sahnenin 2's; toplam 49tmvebsttasvir edilenfigrn21'i Resimler, apsislerde, bir tavanve gneydekiApsisteDeesissahnesi yer (Resim: 4, 5). SahnedemadalyoniindeAnnave loakim tasvir Deesissahnelerinde Annave loakim figrleri, Kapadokya'dazelikle 10.-11. grlr.kubbenin kahveThierry "Kilisenin Basileos mart da kitabe

Apsiszafer kemerinin ikiMeryemve melek figrlerinin Mj-de sahnesi tespit Meryemve melek figrlerinin birbirinden olarak,kemeryzeyininikitasvir rnekler 11. itibarengrlmektedir32 Bi-zans resim ilk kez Kiev H. grlen "bipolar" dzenlemenin12.-13. bilinir33. stte, iinde bst azizlerinpseudoikonalar evreler. Pseudoikona tasvirlerinin resim rnekleri 11.-12. tarihlenir34 MartirKilisesi pseudo ikonala- Anadolu'daki rneklerden birisidir. madalyonlar iindebst martirler tasvir tir. Resim kiliselerin yerlerinde tasvir edilen martirlere, Erdem-li'deki gibi okolarak, Kilise'de Gneydeki mezargney iki askeraziz; AzizGe-orgiosile AzizTheodorosStratelates tasvir (izim6).Ikiaskeraziz, resim 11. itibarenaskeri giysilerle, bazenburadaki gibiyanyana,bazende mimari geler zerinde tasvir edilir36 ise okaz bir blmgnmze gelebilenMetamorfosis tespit Kilisedeki resimler kaliteli slubuiledikkati eker. lfadeli vehareketli figrlerinyzlerindekirenk ile hacim,zellikle 11. ait Ka- Kilisesi'nin resimslubuile benzerdir (Resim: 4,5)37.Kilise Camii: Vadinin yer alankiliseiki serbest destekli Yunan plantipindedir. ortadaki bykolmakzereapsisyer Gney du- dikdrtgen mezar bulunur. kareplan- gm gneyde apsis, kuzeydeise fazla de-rin olmayan dikdrgen bir bulunur.kuzey dikdrt-genbir mezar zemininde demezarlar grlmektedir (izim7:a-b).bugnanavegneyapsislerinde, kuzey, gneyha tonoz ile ha kolu tonozunda resimler Kilisedevar olan toplam 7 sahne-den5'iyenidir38.30 duvar resimleri iin Bkz. Thierry, a.g.e. 1989,16-18.31 Kitabe iin Bkz. Thierry, a.g.e.1989,17.32 Hestle, a.g.e. II, 1969, res. 21, 22, 24 (Greme, a.y.llI,plan 2 Jerphanion, a.g.e. II,1,179 (Damsa, Ha), lev. 196,2 apsis kemeri zerindeki Mjde sahneleri iinBkz. Ot-ken, a.g.e. 1984, 154.33 lken, a.g.e. 1984,154.34 Pseudo ikona tasvirleri iin Bkz. R. Hamann-MacLean -H.Hallensleben, Die Monumenta/ma/erei inSerbienund Ma-kedonien vom 11. bis zum frhen14. JahrhundertGiessen 111,1963, res.19 (Ohrid, H. Sophia), plan 6 (Nerezi, H. Pan-teleimon);C. Mango, "TheMonasteryof St.Chrysostomosat Koutsovendis(Cyprus) andlt's Wall Painlings, Part i;Description" DumbartonOaksPapers 44 (1990), 75 (KoutsovendisH. Krisostomos); G. Babic, LesChapellesAnne-xesdesEglisesByzantines, FonctlonLiturgiqueetProgrammes/conographiques, Paris1969,125, 168(Backova,Kripta vePskov Miroz Isa)35a.g.e. II, 1969, plan X.36 AskerazizleriinBkz. S. Y. tken" Selime'de Kilisesi veMezar Hacettepeniversitesi Arma- Dizisi, Ankara2, 1984, 300.37 Kilisesi iin Bkz. N. Thierry" Etude Stylistique des Peintures de Kilise en Cappadoce (1060-1061)" CahiersArche%giques 17 (1967),161-175.38 duvar resimleri iinBkz. Thierry, a.g.e. 1989, 9-10.21 apsis kubbesinde Teophany, Deesissahnesi ilebirlikte tir. Kapadokya'da11.grlen bu kompozisyon, Thierry'e grebl-gedeuzun srebulunan Grcetkisine Apsisin alt madalyon iin-de, bst havari vepiskopos figrleri (Resim: 6) ileen alt oniki tmpis-kopostasvir dzenleme11. ait Barbaraile Tagar'dakitrikonchosta Kiliseninkuzeyhakolutonoz Thierry'nin Mezar Ka- olarak sahne Gney ha kolu tonozunda ise muhte-melen sahnesi ilk ve son belirleyen iki sahnenin tasvir edilmesi bilinliolarak resim 11. itibarengrlentasvirler buGreme'deki ve kilisele-rinde sahnelerln kuzey,gney ha verilmesiile ca Isasahnesininikonogra,fik zellikleri 11. ve tarihlenir43.Sahneninsolundaki Meryemellerini yaraya Kapadokya'daki Isa sahnelerinde rastlanmayan bu zellik, 11. ta-rihlenenBahattin Kilisesi'nde de ha kolunun tonozunda, gney yanda havari muhtemelonbir haleli ile stteIsa tasvir Burada muhtemelen"Havarilerin veG-revlendirilmesi"konulusahne Bazen sahnesi ile busahneKapadokya'daok az Greme'deki Kilisesi (10. sahnenin hakolutonozunda tasvir edilmesi ileKilise Camii'ne Resimler, Erdemli'deki 11. slupzelliklerini gsterenNikolaos Kilisesi ilebenzer Sonuta Kilise Camii'nin resimlerini,slup ve zellikleri dan genelde 11. tarihleyebiliriz.10.-11. kuru zerine Gesso Ozellikle11. Erdemli'yeokolan resimlerinslubuile blge eseri Insaneli ve tahribatlar sonucu yokolmaya bunemli resimleri korumakonusundayre bilinlendirmek, ncelik 39 Thierry, a.g.e. 1989, 10; Grc Teophany sahneleri iin Bkz. T. Velmans" l'lmage de la Deesisdans les eglises de Georgie" Cahiers Archeologiques 29 (1980-81),47-102.40 Jlivel-levy, a.g.e. 1991, lev.144, 2 Barbara),lev. 131,2 (Tagar,lrikonchos)41 Thierry, a.g.e. 1989, 9.42 Resile, a.g.e. II, 1969, plan (Greme, plan (Greme, lken, a.g.e. 1984,153,157.43 isa sahneleri iin Bkz. M. Mrass "Kreuzigung Chrisli"Reallexikon zur Byzantinischen Kunst, 5 1991, 284-356.44 Resile, a.g.elll, 1969, res. 517.45 Resile, a.g.e. II, 1969, plan res.276.22Harita 1:Erdemli vadisindeki kiliseler (Thierry, 1989)23izim1: a) Tek nefli kilisep l a n (H. Kozlu,2002)b) Teknefli kili-se p l a n (Thi-erry, 1989)----------_... -izim 2: Tek nefli kilise" tonozunblm, sahnesi (N.Karakaya)

izim 3: Tek nefli kilise, tonozun kuzey blmnn alt sahneler (N.Karakaya)24':Jn.--.

Rlvc

Mimar

KZ:.\':t==.i(Rolo'.!l.c>I(lf..",Mimorlial.KOZUJT,-,'.\

roolizim6: K r k Martir Kilisesi, gneydeki mekan,asker azizler (N.Karakaya)izim 7: a) Kilise Camii, p l a n (H.Kozlu, 2002)b) Kilise Camii, p l a n (Thierry,1989)26Resim1: Aziz Nikolaos Kilisesi, to-noz altyzmadalyonda azizlerResim3: AzizNikolaos Kilisesi'nin apsistekiDeesis sahnesi, 27Resim2: AzizNikolaosKilisesi,kuzey duvar, aziz, Resim4: Martir Kilisesi, apsisDeesissahnesi, Resim5: K r k Martir Kilisesi, apsis, Deesissahnesi, a y r n t Resim6: K r k Martir Kilisesi, apsis, Deesissahnesi, a y r n t 282002SMAll STREAMSARCHAEOlOGICAl SURVEYBrian L. PEASNALL*BACKGROUNDDuring the summer of 2002we began a new archaeological survey in the Diyar- region. The main focus of this survey is a number of smail tributaries of theup-per Tigris River that drain the Eastem Taurus highlands between the city of and the Batman River. These smail streams include the AmbarKuruPa-muk Hazroand the Sinan (Fig. 1). This region was a key sta-ging area for important events in antiquity. Excavations at Hallan emi, Krtik, and De-mirky have shown that this region is important for understanding the transitionfromforaging to food production and all of the changes that resulted from this shift (Rosen-berg, etaL. 1998).Central and southeastarn Anatolia have also been shownto be animportant area for understanding the political, social and economic interactions betwe-en the Uruk cultures of southern Mesopotamia and the indigenous cultures of Anatoliaduring the Chalcolithic (AIgaze 1993, Frangipane2001, Stein 2001). During the earlierphases of the lron Age, this region formed an important frontier between the Neo-Assy-rian Empire to the south and the Urartian Empire to the north and east (Parker2001).During this time the region Iying west and east between the city of and theBatman River and north and south between the flanks of the eastern Taurus Mounta-ins and the Tigris River made up the Land of Shubria, about which little is known. Du-ring the later stages of theIron Age this region formed an important frontier betweenthe Roman and Parthian Empires. In spite of the importance of region for shedding lighton important questions of the past, it is one of the least known areas archaeologically.We began this survey project in anticipation of the constructionof aseriesofsmailearthen dams along various tributaries of the Tigris in this region. Because thedams are to be constructed of earth rather than concrete and will be relatively smail, itis expected that they will be constructed within a short period of time, perhaps within 4tos years. Because of this and due to key role this region played in thepast, we beli-eved that the flooding of these valleys would result in the lass of important archaeolo-gical sites. This has since been confirmed by the results of our relatively short field se-ason. During this season which ran from July 20thto July 30thwe focused our attenti-on along the upper reaches of the Pamuk the Kuru and the AmbarADr. Brian L. PEASNALL, Near East Section, University of PennsylvaniaMuseum of Archaeologyand Anthropology,University Of Pennsylvania, 33rd and Spruce Streets, Philadelphia,Pennsylvania,19104, USAE-Mail: peasnal/@sas.upenn.edu.i would like to express my appreciation to Dr. Alpay Pasinli and the staff of ve Mzeler !3enel Meh-met avus who served as our goveroment representativeduring the2002season, Necdet and the staff of theDiyarbakir Museum for theirassistance in facililating this project. i would also like to thank Drs. 8radley Parker andLynn Swartz Dodd for helping me toread the pottery during the 2002season. Last but not least i wish toexpress my gratitude to the American ResearchInstitute in Turkey for funding the project during the 2002season.29total of 23sites rangingin time fromtheAceramicNeolithic to theOttoman periodwe-rerecorded(Figs. 1-6).RESULTSOF THE2002 FIELDSEASONByk Ambar Hyk(Fig. 1: 1): Byk Ambar Hykislocatednext toAmbarviiiage ontheupper reaches oftheAmbarIt is a highmulti-periodmound that isroundinshapewitha diameter of about 100m.Themoundisabout 11 metershigh.The siteis currently in useas a cemetery andappears to havebeenused as such overalongperiodof time. Ceramicscollectedfromthesiteincludeasinglepieceof localpaintedUbaidware(Fig. 7), Iate3rd millennium dark-rimmedorangewarebowls simi-lar to those foundat Teli Brak, a single seal impressed sherd, andgreen glazedware.Periodsrepresentedat BykAmbar Hykare Ubaid, EarlyBronze, and IslamiclByzantine.aytepe (Fig. 1: 3):aytepe is located within theviIIageof aytepe about 1 km.east of theLiceroad. A lower terrace runsunder the viIIage. The mound is roughly ovalinshapewiththeslopeoftheupper portionbeingsignificantlysteeper than theslopeof thelower portion. The moundhasa diameter ofabout 150 by200m. andrisesabo-utabout 20m. above thelower terrace.The wholemoundis currentlyinuseasabu-rial groundfor theviIIage. Ceramicscollectedfromthemoundinclude 3rdmillenniumdark-rimmedorangewarebowls, 2ndmillenniumHabur ware, earlyIronAgecorruga-tedbowls similar to those recovered fromtheKebanregion, andvarious decorated andundecoratedwaresdatingtothe ByzantineandIslamicperiods. Periodsrepresentedat aytepeareEarlyBronze, MiddleBronze, Early Iron, Byzantine, andislamic.Derbasa(Fig. 1: 12): Derbasaconsistsof a seatter of Islamicperiodceramicsandroof tiles ona terrace overlookinga branch of thePamuk A spring is locatedtothenorthof thesite. Theseattercoversanareaof about 100metersindiameter.Occupationat Derbasa appears tohave beenrestrictedtotheIslamic period.Giri TiltapamHyk(Fig. 1: 10): Giri TiltapamHykis locatedon anupperbranch of thePamuk east of viiiage. It consists of a high, oval mound withan area of200x140 m. whichrisesapproximately 26m. above a lower terrace. The10-wer terraceextendsabout 100m. fromtheeastsideof thehighmoundtowardsthePamuk A dere runsalongthenorthsideof thesite. To thesouth themoundhadbeencut bya dirt road. Stone walls andpebble pavements aswell aslarge intact sto-ragejarscouldbe seen along thesideof themound neartheroad. Materials collectedfromthesiteincludeIate 3rd millenniumdark-rimmedorangebowl sherds(Fiq. 8), po-tential 3rdmillennium cookingpotswithtriangular lugs, a 3rdmillennium pedestalbase,Haburwareandotherearly2ndmillenniumwares(Fig. 9), earlylronAgecorrugatedbowls, anda single sherdof TerraSigellata ware.The ceramics recovered fromGiri Til-tapamHykindicate that thesitewasoccupiedduringtheEarlyandMiddleBronzeAge, EarlylronAge, andperhaps during theRomanperiod.Girimori(Fig. 1: 14): Girimori is located between twobranches of thePamuk a- Thesitesitsupon alongridgemadeup of alluvial deposits. Thesiteextendsabo-ut613meters fromnorthtosouthwithaheavierdensity ofceramics towards theso-uthend. Thesitecoversapproximately13hawiththeheaviest densities atthesouthendcoveringanarea of about 2.8ha.Thesiterisesfromabout 7to23m. above thebedof thePamukbut thedeposits atthesitedonot appear tobevery deep.Acut in theedge oftheridgeindicates that alluvial deposits beginabout 2 m.below thesurfaceof the site. Ceramicscollectedfromthe surfaceincludeablueglazedware(glazedinterior, whitepaintedexterior) aswell asanumberof wareswithimpressedandcomb decorations that includedstraight andwavy bands andcircular impressions(Fig. 10). A piece ofironslagwasalsofound. Occupation atGirimori may have begunduring theLateRomanperiod andextended through theIslamic period.GiritemoTepesi (Fig. 1: 20): Giritemo Tepesi is a lowmound set upon anaturalhilL. Most of thematerial was foundonthetopof thehilL. Verytittle material was found30on thelower flanksof thenatural hill or in thesurrounding field. The siteis fairly smaileoveringan area ofabout 80 m. in diameter. Thetop of thesite sits about 10 m. abo-ve the surroundingfield. Ceramies eolleeted from Giritemo Tepesi eonsists of early IronAgeeorrugatedbowls(Fig. 11) as well asother lron Ageforms. Thissiteappearstorepresent a singleperiodof oeeupation datingto theEarlyIron Age.Hesimeri MevkU (Fig. 1: 16): Hasimenmevkii eonsistsof a lowmoundeutbya north-southrunningroad. A series of at least three largesprings exist alongthenorthedge of the site. Theportionof themoundIying east of theroad eontaineda lotmorematerial thantheareatothewest. Differeneeinelevationbetweenthehighandlowpoints of themoundis about 12 meters. Thesite eoversan area of approximately 1.7ha. Thesiteyieldedobsidiandebitage, alargenumber of fragmentarybasalt saddiequerns, somebasalt pestles, several doorsoekets, andeeramies. Mostof thepotteryeonsistsof thiek cookingvessels. Althoughnothingpartieularly diagnostiewasfound,thematerial appears to be of a rather Iate date, perhaps datingto theIslamieperiod.HirbeAbdi (Fig. 1: 4): Oeeupation at Hirbe Abdi is represented byaseatterof Islamieperiodgreenglazedware(Fig. 12)anderudecookingpots. Theseatter eovers an area of about 100 m. in diameter centeredupon a smail springwhiehruns througha smail east-west trendinggullythat erosseuts the site. Thisis a singleperiod site datingto theIslamie period.Hirbe AbdiTepesi (Fig. 1: 5): Hirbe Abdi Tepesi isloeated elosetoHirbeAbdiIt eonsistsofa natural hill withmaterial remainsrunningfrom thebasetothetop of the south faee of thehill. The site eovers an area of about 0.5 ha. A smail springis loeated at the base of thehilL. Material reeovered from the surfaee eonsists of a whi-te ware probably datingto theIslamie period.Hirbe (Fig. 1: 22): Hirbe is loeated on high ground overlooking twode-res. Thesiteliesinaverystoneyfield. Islamieperiodeeramiesarethinlyseatteredthroughout the field. Thesite eovers an area of less than0.5 ha meters.Hirbe Mehmet (Fig. 1: 15): HirbeMehmet is loeatedapproxima-tely450m. southwest of Girimori. It eonsists of a low moundset upon aterraeeover-looking the eastbank of thePamuk The river bed sits about10 m.below the topof themound. Themounditself is about 4 to 5 metershigh. It eovers anarea ofabout1.4 ha. A narrowdererunsalongthesouthedgeofthesitesuggestingthepreseneeof spring in the area. Materials eolleeted from the site inelude wares with impressed de-eorationspossibly datingto theLate RomanPeriod,whitewarepossibly datingtotheIslamieperiod, andanOttomanperiodtobaccopipefragment. ThefindsfromHirbeMehmet suggest that it mayhavebeen oeeupiedfromtheIate Romanperiodinto the Ottomanperiod.Kanyatan (Fig. 1: 8): Kanyatan eonsists of a seatter of Iate period,possiblyIslamieperiod, eeramiesandehippedstoneineludingsomeobsidianbladesand bladelets. Theseatter eovers an area of about 160 meters in diameter. Most of theobsidianeame fromthe lower part of the site towardsthe south. Althoughnothingpar-tieularly diagnostie was found, the blades may suggest a prehistorie oeeupation. A smailspring is loeated to the east of the site. This site mayhave been opeeupied duringtheNeolithie or very earlyChaleolithie periods and duringtheIslamie periods.Kk Ambar Hyk (Fig. 1: 2): Kk Ambar Hykis loeated closetoBykAmbar Hyk, just tothesouthof Ambar Ky andabout 100 m. west oftheAmbar This site eonsistsof a 3-4 m. high mound measuringabout75 by 60m. in area.Thesurfaee eontaineda large quantity of obsidianandflintblades and tools ineludinga Nemrikpoint.Thesepieeesdate the site to the AeeramieNeolithie. A smail amountof Islamie glazed wares(green glazed, blue and white glazed)were foundat the topofthe mound. A portionof thenorth side of the moundhad been eut away for usein ma-kingmudbriek andmortar. Thiseut revealedsomeaspeetsof thestratigraphy, inelu-ding the presenee of plasteredsurfaces, the remains of probable stone arehiteetural fe-atures, andlargegroundstoneimplementssuch as quernsandmortars. TheIslamie31occupationof thesitewasfairlyminimal withthemaincomponent dating totheearlyto Iate AceramicNeolithic. Hyk (Fig. 1: 19): Of thesites surveyedduringthe2002season, Hykwasbyfarthelargest. It islocatedinviiiage onabranchof theAk- It consists of a largehigh, fiatovai mound160 m. longand100 m. wide.Thehighmoundissurroundedby theterraceof alower city. Thehighmoundsitsabout 14-15m. abovethelower town. We werenot able to fully measure the areaof thelower townduringour visit. However, it appears toextendatleast 200m. beyondthebaseof thehigh mound. Muchof themodern viiiage sitson thelower terrace. Most of thehighmo-undiscoveredbyrecentgraves. ThematerialscollectedincludeIate3rdmillenniumdark-rimmed orange warebowl, 3rd millennium plainsimple ware, a 3rdmillenniumpe-destal base(Fig. 13), and other forms characteristic of the 3rdmillennium; early2ndmil-lenniumHabur ware(Fig. 14). Other fairly distinct ceramic types possibly dating to theLate Bronze orearly lron Ageswerealso collected. On thebasisof thematerial collec-tedHyk appears to havebeenoccupied primarily during theEarlyandMidd-le BronzeAges withpossible occupationextendingintotheearly lronAge. (Fig. 1:11): islocatedonhighgroundoverlo-okinga spring fedrun. Theoccupation is represented by a seatter of either Iate RomanorearlyIslamicperiodsherds coveringanarea of about 130x11Ometers. Additionallya singlepice TerraSigellata warewas collected fromthesite.Other items observed onthesurfaceincludedbasalt grindingstones.Musiya(Fig. 1: 13): Musiyaconsistsof averylight seatter of ceramics, bakedclayroofingtileandasmail amount of chippedstone overlookingtheeast branchofthePamukThesiteiswithinviewof Girimori whichislocatedapproximately1km. to thesouth.Theseatter covers about 1 ha. A smail springis located southeast ofthescatter. Musiya appears to represent a single periodof occupation dating to theIs-lamicperiod. 'Navakua (Fig. 1: 21): Navakua islocatedina fieldadjacent toArdijeber viIIage. The areaof theseatter coversabout 2.4ha. Thesiteis borderedontheeast byadere. Material collectedfromthesiteincludesByzantineperiodincisedwaresandvarious types of Islamic glazedwares.Pamuk(Fig. 1: 6): Pamukconsists of a scatter of ceramicsrunningfromthebase toabout themiddle pointof a natural hill. Theareacoveredby theseat-teris about1 ha. A smail springis locatedat thebase of thehilL. Ceramicsherds col-lectedfromthesitesuggests anIslamic periodoccupatiuon.Roekeut Han (Fig. 1: 23): Thesurvey alongthebaseof thefirst set of ranges ofthe eastern Taurus mountains revealedanIslamic periodrockcut han. This siteis cur-rentlybeingusedasastable. Greenpigment wasnotedonashallownichethathadbeencarvedintothewall of thehan. Above theniche wasanengravedcrescent.Seatter 1(Fig. 1: 17): Scatter 1 contained a very thinseatter of flintflakes. Unfor-tunately nodiagnostic material wascollected fromthesitemakingit impossible tode-termine theperiodat whichthissitewasutilized.Mehmet Tepesi (Fig. 1:18): Mehmet Tepesi islocated onaridge atthesouthwest edge ofa smail viIIage. Thesurfaceof thesitewasstili coveredbyhe-avy stubble making ground visibility difficult andan accurate sizeestimation impossib-le. Theareasurveyedcoveredabout 1 ha. Islamicperiodgreenglazedwaresherdsand flint andobsidianblades werepresent as werebasalt saddie querns andIimesto-nepestles. Althoughnodefinitediagnosticpieceswere present within theIithic as-semblage, the presenceof smail obsidianandflint bladesmayindicateNeolithicorveryearly Chalcolithic occupation. Ky (Fig. 1: 9): Ky islocatedinafiat fieldnorthwest of Ky. Duringour visit tothesite, thefieldhadbeenrecently plo-wedprovidingexcellent visibility. Thesiteconsists of a verythinscatteringofchipped32stone and Islamic period greenglazed waresherdsover an area of nomore than100meters diameter. KyTepesi (Fig. 1: 7):Ky Tepesi sits tothenorthofmazlarKy.It is asmall, low moundcoveringan area ofabout 110x60 meters. Theprimary materials gatheredfrom the mound consistedof a smail amount of Islamicpe-riod ceramicsand chippedstone, includingobsidian. The obsidian includes smail bla-desand may indicate occupationof thesite duringtheNeolithic or very earlyChalco-lithic period as well as during theIslamic period.CONCLUSIONMost of the sites with material that couldbe identifiedwith any degree of certa-inty datedto the AceramicNeolithic, EarlyandMiddleBronze Age,lron Age, Romanperiod, and Islamic period. Although there appear to be major chronological gapsin thecollectedmaterial, particularlyintermsof thePotteryNeolithic, most phases of theChalcolithic, theLate Bronze Age, andtheHelenisticperiod,many of thesegaps areprobablydue to theshortnessof ourfieldseason. Furthermore, it must be notedthatthis region has neverbeen formallysurveyedbeforeand so is relatively unknown are-haeologically. The material collected from the surface of many of thesesites consist ofpiecesthat are relativelydistinct butunidentifiableat thistime due tothelackofanyparallels from stratigraphiccontexts. It is almost certain that this material fits into someof the gapsnoted above. It is hoped thatnearbyexcavations at Ziyaret Tepe andKe-nan Tepe will provide information that will allow us to attribute the unidentifiable piecestoparticular chronological periodsinthefuture(Matney2003, Parker, et aL. 2003).Whathas been particularsurprisingabout thesurveyresults from the2002seasonisthe number of large mounds located away from major rivers. Future work on theseda-ta should yield interestinginformationconcerningthe decisionmakingprocessbehindthe settlement pattern observedin this region.Finally, a comparisonof thelocationof thesmail numberof sitesrecordeddu-ring the 2002 season with the proposed location for the dams and associatedreservo-irs showsthat a number of thesesites will be adversely affected(Fig. 1). Additionallya number of othersitesare closeenoughto the constructionareas tobeimpactedinanegativeway. Whenoneconsidersthesedamstogether withother damprojects(BatmanDam and the Dam) it becomes clearthat most known sites datingto theAceramicNeolithicperiod are in danger.In fact, with the exceptionof Demirky, all ofthe known AceramicNeolithic sites in this region willbecome unavailable for studyasthesedamsare completed. One, Hallan emi, has already disappeared. Likewisesi-tes of other, equally important periods will also disappear, taking with them valuable in-formationabout the past.It is hoped that this and other follow-upprojects will provideimportant data concerning the cultural processes active throughout themillennia in thispart of the southwest Asia before such informationis no longer available.332002SMAll STREAMSARCHAEOlOGICAl SURVEYBrian L. PEASNALL*Temmuz20-30, 2002'dePamukay, Kuruay ve Ambaray yrelerindebir arke-olojikyzey (Resim: 1). Bu nemi, Toros- bu ovalarda, ileridebir seri toprak baraj vebylece arkeolojik yerlerinin beton yerine topraktanedilmesi drt veya gibi bir sreiinde eder.gibi yreeneski odak vebu,kltrel veri-lerin garantilemekiinarkeolojik en zamanda uygundur. yredeeski vearazi de YZEY ekibimiz, Dr. BrianPeasnall (University of Pennsylvania), Dr.MichaelRoosenberg(University ofDelaware) veMehmet Temsilcisi,TarsusMzesi)Her yerindentoplananyzeymalzemesinin, ait kltralan vetarih evre vejeolojik veriler deBu veriler daha sonra GISve ARCViewsoftware ileincelenecektir. Analizinso- dayanarak bir model ileriki yrede yerleri-ni bulabilmemize Bu model, baraj glleridolmadan srede ye-terli bilgileri toplayabilmemize ok Ikinci bir modelde ve ara-zi zamaniinde tespit 23 yerini(Resim: 1-6).BykAmbarHyk(Resim: 1-No. 1): AmbarKy'nniindedir. Yuvarlak, 100m. yksekbir hyktr. 11 m.dir. olarak daha evvel ce de uzunbir sre yine tahmin ediyo-ruz. Toplanan seramikler bir paraUbeyid malzeme(Resim: 7), ge3. bin"dark-rimmedorange ware", birmhr para ve malzeme 732 m.dir.Tarihleme: Ubeyid, ErkenTun, islam/Bizans.Dr. Brian L.PEASNALL, Near East Section, Universityof PennsylvaniaMuseumof Archaeology and Anthropology,University Of Pennsylvania,33rdand SpruceStreets, Philadelphia, Pennsylvania, 19104, USAEMail: peasnall@sas.upenn.edu.34aytepe (Resim: 1-No. 3): Bu hykaytepeKy'nde, Lice yoluna 1km. Hyk kyn Oval birbiimde olupst blmnn dahadiktir. hyk mezarlarla 884m.dir.Tarihleme: ErkenTun, ErkenOrta Tun, GeDemir ve islam/Bizans.Derbasa (Resim: 1-No. 12): Bu sit Pamuk bir koluna bakan te-ras zerinde seramikler olarak Kuzeyinde bir Yakla- 100 m. 774m.dir.Tarihleme: Ge para/ar1 (Resim: 1-No. 17): Azmiktarda bir kmesi. Yer-deki oknet. 710m.Tarihleme: BelirsizGiri TiltapamHyk (Resim: 1-No. 10): Buhyk Ky'nnvePamuk Olleri 200x140 m.,yksek ve oval biimde, alttabir te-rasla terastan26 m.dir. Teras Pamuk na 100m. kadar kuzeyindenbirdereakar; gneyindeisebirpatika yola blmde duvarlar, kal- vetn situ olarak erzak Toplananmalzemeninara- yine Tel Brakta rastlananM.O 3. ait"dark-rimmed orangeware"(Resim:8),3. aitmutfak kaide, 2. ait Habur (Re-sim: 9), ErkenDemir ait "oluklu" mallar(corrugatedware) ve byk "Terra Sigellata ware" 760m.dir.Tarihleme: ErkenTun, ErkenOrta Tun, ErkenDemirveRomaGirimori (Resim: 1-No. 14):Girimoriiki kolunun Alv-yondan uzunbir zerindedirvekuzeydengneye 613m.dir.Azeilikle gney blmnde seramik Sit 13 ha. olup gneyinde bulunan 2.8 ha., Pamuk Girimori'nin stnden 7ila 23 m. ara- fakat fazladerinde Yan bir kesitteki grntyegre, alvyal yzeyden1 ila2 m. Mavi malzeme, (ii beyaz veizgi motifli seramikler (Resim: 10). motifler ise 9.izgi ve yuvarlak bir parademir crufuda Ortalama 690m. dir.Tarihleme:islam ve belki Roma GiritemoTepesi (Resim: 1-No. 20): birtepezerindealakbir hyktr. olarak btnmalzeme tepeninzerinde evresinde ok az mal-zeme Alan80m.olupevresinden10 m. yksekliktedir. Seramiklerin "olukmotifli" malzeme (corrugatedwares, Resim11) ve Demir ait-tir. 804m.dir.Tarihleme: ErkenDemir HasimenMevkii (Resim: 1-No. 16): Bu sit yeri, kuzey-gney ynndeki biryo-lunbir tepenin Sitinkuzey ucunda enaz Yolundo-kesiminde, gredahaokmalzeme Tepeninenyksekveenalak mesafe 12 m.dir. Sit 1.7 ha. Toplananmalzeme, ob-sidiyen, birokbazalttanel birkabazalt tokmak, (?) vebirokseramikten mutfakmalzemesidir. Bumal-zemeningednemlere aittir. 725m.dir.Tarihleme: Belki islam35Hirbe Abdi (Resim:1-No. 4): Bu sit 100 m.ve or- ynndeakan bir derenin ToplananmalzemeIslam veaz mutfakmalzemesi, kaba kapkacaktan(Resim:12).Rakim: 707m.dir,Tarihleme: islamHirbe Abdi Tepesi (Resim: 1-No.5): Bu sit daHirbe Abdi bir tepezerinde, gney blmde buluananmalzeme Sit 5,625 metrekaredir.Malzeme ge ait oluprenkli seramiklerden 718m.dir.Tarihleme: islamve Hirbe (Resim1: No. 22): hafif yksekliktebir tarlaolupiki de-reye bakar. Alan 3250metrekaredir, toplananmalzeme geaittir ve ince bir taba-ka halindeyzeye 856m.dir.Tarihleme: islamve GeHirbe Mehmet (Resim:1-No. 15): Bu sit Grimori'ye 450m. Bir teraszerindeoturanvePamuk bakanalakbir hyktr. Nehir tepesinden 10 m. Hyk4ila5 m. ykseklikteolup14,000metrekare bir kapsar. gneyucunda darbir derenin burada su eder. Toplananmal-zeme beyazseramik, kare seramikve Devrineait bir pipoTarihleme: Roma, islam veKanyatan (Resim: 1-No.8):Bu alanyolaparalel bir sonunda, 160m.lik bir Ge seramikleri, ve obsidiyenaletler(bladesandbladelets) Obsidiyenin alt gneyinden aletlerprehistorikbir eder. bir 739ile 786 m.dir.Tarihleme: Neolitik/Kalkolitik, Ge KkAmbar Hyk(Resim: 1-No. 2):Ambar Ky'nngneyindeveAmbar 100 km. Alakbir hykolanKk Ambar Hyk'teokmiktar-daobsidiyenve Bu buluntular AkeramikNeolitik'etarihlenir.Az miktardamavi ve beyaz Islamde tepesinde tur. Hyk kuzeyininbir blm kyllerkerpi ve yapmakiin lleri 75x60m., de 3 ila 4 m.dir. 709m.dir.Tarihleme: AkeramikNeolitik, islam Hyk (Resim: 1-No.19): Bu hyk Deresi'ninbir kolu Ky'nniindedir. Olleri 160x100m. olan yksek,oval biimde, evresindebiralt Hykalt 14 ile15 m.yksektedir. Y-zeyde geevrelere ait mezarlar Toplananmalzeme Tel Brak'tan koyucarenkli "dark-rimmed orangeware"(ge 3. "plain simple..wa-re", aplike motifli bir para (yine Braktabulunan)bir kaide ve M.O. 3.ve 2. ait Habur ve ona benzermalzeme (Resim: 13, 14). 780m. dir.Tarihleme: Eski Tun veErken Orta Tun36 (Resim:1-No. 11): Bu buluntu 130x110 m.dir ve daki dereden12 m. yksekliktedir. Yzeyde bazalt Se-ramikbuluntular gemalzemeyi ierir; sadece birpara Terra Sigeillata 753m.dir.Tarihlerne: RomaveGe(belki de geRoma ya daislam).Musiya (Resim: 1-No. 13): Musiya Pamuk Girimori'ye1 km. Burada azmiktardaseramik, alet vekiremit Buluntular10,000 metrekarelik kaplar. Gneyindekkbir 723m.dir.Tarihlerne: islam Navuka (Resim: 1-No. 21): Bu sit Ardijeber Ky 24,000m2yi kapsar. bir dere Toplananmalzemeler mallar veazmiktarda "oyuklu" mallar 709ila 820m.dir.Tarihlerne: Bizansveislam.Pamuk Pmar (Resim: 1-No. 6): bir tepenin orta kadar,11 m. ykseklikteki bir blmnde bulunanseramikler 9,000m2lik bir alana Tepenin gney bir Malzeme tarihlere ait olup Islamse- 674m. dir.Tarihlerne: islamRockcut Han Han)(Resim: 1-No.23): Bu sit ilkb-tmndedir. olarak bir iinde birboya zerine bir hilal resmi 884m.dir.Tarihlerne: islamMehmet Tepesi (Resim: 1-No. 18): Kkbir kyn bir bulunan bu sit yerinde 8550m2 lik bir alan zerinde yeni bir evedilmektedir. Toplananmalzeme seramik, veobsidiyenaletlerda bazalt el (eyer ve seramik toplanan malzemenin hangi ait edilme- Kkobsidiyen ve (blade?)belki Kalkolitik'e dayananerken edebilir.tabandan12 m. yksekliktedir. 711m.dir.Tarihlerne: islam Ky (Resim: 1-No. 9):Bu sit Ky'nn bir tarlada yer yenisrlmesi nedeniyle grnt okiyiydi. Yzey-de azmiktarda yonga ve (chippedstone) IslamDnemine ait seramik para- bulundu. 100m. ya da daha azbir 797m.dir.Tarihlerne: islam Tepesi (Resim: 1-No. 7): Kkve alakbir hyqkzerindeki bualan 110x60m. olupKy'nnkuzeyindedir. Az miktardaIslamyongalar, obsidiyenparalar Obsidiyen(blades)prehistorikbir ol- edebilir. 774m.dir.Tarihlerne: Neolitik/Kalkolitik islam372003PARKER, Bradley2001SONUMalzemelerini kesinolarak ErkenTunve Demir tarihlenebilir. Toplanan malzemedeki kronolojik nemli nedenlerinden biri bu blgeninsistematik olma- ve bundantrde arkeolojikbilgimizin Yzeymalzemesinin tam yapabilmemiziinstratigrafisi arkeolojikparalellerin Topla-nanmalzemenin veblgesinin ZiyaretTepe veKenanTepe ileridebukonuda umuyo-ruz. Bu ortaya sonulardanbiri ge bykhyk aksinenehirlerdenuzak Ilerideki yer- nedenlerini daha apta umuyoruz.B/BLlOGRAPHYALGAZE, Guillermo1993 The Uruk World System. Chicago: University of ChicagoPress.FRANGIPANE, Marcella2001 CentralizationProcesses in Greater Mesopotamia: Uruk Expansion as theClimax of SystematicInteractions among Areas of theGreater Mesopota-mian Re!;lion.In Uruk Mesopotamia and Its Neighbors: Cross-Cu/tura//nte-ractions tn the Era of State Formation, M. Rothman, editor. Santa Fe: Scho-ol of AmericanResearch Press. Pp. 307-347.MATNEY, Timothy2003 Fifth Preliminary Report on Excavations at Ziyaret Tepe Provin-ce), 2001 Season. Sonu/an Top/antlsl24(1): 233-242.The Mechanicsof Empire: The NorthemFrontier of AssyriaasaCaseStudy in /mperia/ Dynamics. Helsinki: TheNeo-Assyrian Text CorpusPro-ject.PARKER Bradley, Andrew CREEKMORE,Lynn Swartz DODD, Richard PAINE and Meg ABRA-HAMTheUpper Tigris Archaeological ResearchProject (UTARP): An Overviewof Archaeological Research Conducted at Kenan Tepe during the 2001 Fi-eld Season. Sonu/an Top/antlsl24(2): 1-20.ROSENBERG, Michael, R. NESBITT, Richard W. REDDING,and Brian L. PEASNALL1998 Hallan emi, Pig Husbandry, andPost Pleistocene Adaptationsalong theTaurus Zagros Arc (Turkey).24(1) :25-41.STEIN, GiI2001 Indigenous Social Complexity at Hacinebi (Turkey) and the Organization ofUrukColonial Contact. InUruk Mesopotamiaand/tsNeighbors: Cross-Cu/tura/ /nteractions intheEraof StateFormation, M. Rothman, editor.Santa Fe: School of American ResearchPress. Pp. 265-305.38Fig. 1: Location of sites and planned location of damsFig. 2:Possible Neolithic and Chalcolithic sites39Sites ContainingEarlyand Middle Bronte Age MaterialFig. 3: Earlyand MiddleBronze Age sitesSites ContainingEarlyIronAge Material 2C seFig. 4: Early Iran Age sites40Sltes eontaining PllrtbianlRoman Period Mllterial_:.:JM&;.-...",,;.:.:.:.:;.;::;;;::\::'om.1-ENo 2C Fig. 5: Parthian-Roman PeriodsitesFig. 6:Byzantine and Islamic Periodsites41Fig. 8: Dark-Rimmed Orangeware fromGiri TiltapamFig. 7: Ubaid sherd fromByk Ambar Hyk _c __ FIg. 9: Early 2ndmillenniumwares from Giri Tilta-pam42Fig. 11: Early Iron Age corrugatedbowls from Giritemo:..:.......i, ............ :......i.... ,. , .. , . :.i,:.,.".,.,:...:,:.,.i,i........ ,: .... ,I.... , ..."i ...:"...:,i ... :,., .. ,i ..... ,..... '..... ','.'.' .',:.. ".. .. !.'.! ... " .. '.:.! ... , ... :.... :.:.'.I ..:.I, .'..: .I.. .!.!,.! .. :., ...... I.. I... I .. :.:.II ..I.I . I..... I.:.. I,:.!.:.:.!.:.:.:.' .. Fig. 12: :;:;:;:;:);:;:;:;:;:;:::::;:;:;:;:::;:;;:::;;::;;:":::;:::;:;:;:;:::::}:;:;:;:;:;:;:;:;:;:;:;:;:;:;:;:;:;:;:;::: .. u43wares fromFig. 13: Early3rd millennium pedestal base fromM a l g rFig. 14: Early2nd millenniumHabur ware fromM a l g r44ANADOLUMACELLUMLARISemaATiK*Macellumbilinen tazeve olmakzere et, et rnleri,av unlu mamller, garumsosuile nadir bu-lunan sebzeve meyveler gibi ve lks rnlerin her gn organize bir market .kompleksidir.arkeotoilk YksekImparatorlukDneminde, kadar, Roma eyalet-lerinde;Yunanistan, Anadolu,Sicilya ve Kuzey Afrika'daSon larda Hispanium, Provincia Arabia ve Gallia'da da var- 19. itibarenLanckoronski veekibinin bilinen, ancakdahasonraoldukaihmal edilenveAnadoluar-keolojisindehakettikleriilgiyibugnekadar grmeyen Anadolukarak-teristik zelliklerini incelemektir.Roma ierisindearkeolojik ve dan olan73adet macellumAnadoluveTrakya'daise, epigrafikkaynaklardan ve arkeolojik 22 adetmacellumun sap- Bunlardanhemepigrafikbelgelerle, hemdearkeolojik lokalizas-yonubelirlenen adet rnek Aizanoi (avdarhisar-Phrygia), Ephesos(Sel-uk-Ionia), Perge (Aksu-Pamphylia), Sagalassos ve Side (Si de-Pamphylia). 17 ise henz epigrafikbelgelerle bilmektedir;Aigeai Akmonia(Ahat-Phryqla), Antiokheia(Antakya-KiIi-kia), Aphrodisias (Geyre-Karia),Konstantinopolis (Istanbul-Thrakia),Korakesion (Alan-ya-Kilikia), Korykos Kilikia), Larisa(GzelimTepe-Lydia), Magnesiaad Meandrum (Ortaklar-Ionia), Perinthos (Marmara Rhyndakos Sardes (Sart-Ionia, drt adet), Sosandra (Gl-marmara-Lydia) ve Thyateira (Akhisar-Lydia). ierisindeki tmrnekler gznne bu oldukayksekbir oran Dr. Sema ATiK, niversitesi, S. B. M.Y. O. Kampus, 20. km., 06530AnkararrRKi-YE atiks@baskent.edu.trK. Schneider, RE XiV1 (1928) 129-133; G. Fuchs, Neue Ausgrabungen undUntersuchungenimnahenOsten, Mit-telmeerraum und in Deutschland, Bericht ber dieTagung der Koldewey Geselschaft in Berlin (1961) 16-18; H. The-denat, "Macellum"Daremberg-Saglio III, 2 (1963) 1457-1460; W. H. Gross, DerkPauly iii (1969) 618-619; N. Nabers,OpRom9,1973, 173-176; J. B. Ward-Perkins - S. Gibson, LibyaAnt 1976-1977,331-377; A. M. Mansel, Si-de (1978) 149; C. de Ruyt, Macellum. Marchealimentairedes Romains. Publications d'histoirede ten et gie de /'Universite Catholique de LouvainXXXV (1983); G. Kolb, Rom. Die Geschichte der Stadt in der Ant/ke(1995)500; S. I. v. Perge (IK54)nr. 193 Z,,12, 210; S. Atik, Anadolu Macellumlan. PamphyliavePisidiaMacellum-lan birTipoloji Denemesi (Ankara Universitesi. Doktora Tezi, 2002).2 M. Martin-Bueno, Syria 66,1989,177-199; Idem, Studiesin the History and ArchaeologyofJordan, 2 1992, 315-319;M. Martin-Bueno - A. Uscatescu, BVallad60, 1994, 171-185; Idem, BASOR 307,1997,67-88.3 2002 Cartegena'da(ispanya) tiyatronun gneyinde bulunan hafirleri macellumolaraknitelenmektedir. Buyeni rneklebirlikte Roma iindeki toplammacellum 74Cartegenamacellumu szl bilgiler iin R. Asosio'yave CartagenaMzesi ederim.45imparatorluk Dnemine tarihlenen ok macella, blgelerin getir-ihtiyalara gre planlar gsteriyor olsalar da, agaralardantemel vevazgeilmez merkezde yeralanyuvarlak(tholos).Tholos portikolarla drtgen bir avlu (area) ve bu portikolara lan (tabernae) belirginkarakteri, kentin dan ieynelik ve birkonuma sahipAgorave Macellum zereYunan Roma dagibi; ticari, politikve dlni amalarahizmet eden, kamuyaait ve belirli Ancakzamanla zelliklerinin daha gelmeye Bunedenle, ifteanlam; politikve fonksiyonlar,kendi iin-de bir M.O. 4. itibaren,Platon ve Aristotales olmak ze-rekonuzerinde sosyal ve etik danemli bir sorun politikRomaDneminde ise blgeler rn ve kent ticaretinbuyeni uyum ortaya Bu nedenle, macellumlar ve bazilikalar gi-bi yeni tipleri Macellumlar, her trl rnn ticaret (tetragonas), zel ve rnlerinin ne-deniyle Macellumlar ncelikleaklagelenilksoru; bir tipi olarakmacellu-munkendiyoksa kltrlerdenmi dur? Antikkaynaklara bakacak olursak,macellumun kendi z ol- grrz. Ancakkendi olanbirnedenLatince ol-mayanbirisim sorusu, modern dilbilimcileringibi, antikyazar- da uzunsre olsagerek. Bunedenle, "macellum"kelimesininkkeni Varro'dan buyanadefalarcaele ve AncakVarro da "ubi quid generatim-bendenncekileringibi", diyerek lar ve kendisinden ncekelimeninkkeni ileilgiliolan, ancakgnmze antikkaynaklardaki bir hipotezi eder5.Moderndilbilimciler ise, kelimeninsemitik "mikla"tredi-vehemLatince, hemdeYunanca semitikkkenle ka-bul grenbir

456A. vonGerkan, Griechische SUidteanlagen. Untersuchungen zur Entwicklung des Stadtebaues im Altertum(1924)104; F. Kolb, Art. Aqora, nPauly 1(1996) 267-273; Chr, Hcker, Art. Forum I. Archiiologisch-urbanislisch, ebd. 4(1998) 602-613; Arist, Pol. Vii 1331a;Plal. Leg.778C.M. TerentiusVarro, LinguaLatina1. 1. V, 146-147; Idem, Humanarum Rerum, 12; VerriusFlaccus, Festus,48; Plu-tarch, Aetia Romana, 54; Idem, QuaestRom. 54; J. Collart, M. TerentiusVarro, UrguaLatina, Uvre V(1954). Mar-cus Terentius VarroM..119-27 veLingua M.. 45 ve 43 MetninIngilizceevirisi iinbkz.; Nabers, Macella. A Study in RomanArchaeology(1967) 12;"; .Biraraya getirilenherhangi bir verilir;ForumBovarium, ForumHolitorium da gibi, ki bu Ro-ma'd,!kibol miktardasebzenin eski macellumdu. bile bu paKeMov olarak,ama bahe kale isepaKiMa. olarakadlandmrlar. Portunus Ti-ber Nehri boyuncaForumPiscarium'a macellum ismini verirler.Bu nedenlePlautus"Piscarium'da" der. rin Corneta'dakiForumCuppedinis'inismi "Iezzet" gelencuppediumdan Buyzdenpekok iin forumcuppidinis, Yiyecek ile ilgili tmbu bir tek yerde toplanarak, bura-da bir ve bu "macellum" olarak Bu ismin verilmesininnedenini yazarlaroradanceleri bir bahenin bu alandaaile Macellus olanbir evininbu- ileevi devlet ve macellum iin bu ."W. Prellwitz, EtymologischesWrterbuchder griechischen Sprache (1905) 278-279; Kelimeninkkenini moderndilbilimcileriinbkz.: BoisacqDicl. et 2IUXICEAa; HerweerdenLex. Lanckoronski II n. 250S. 4 J. M. Stowasser, DunkleWrter(1890) 3-6; H. Lewy, DieSemilischen Fremdwrter imGriechischen (1895)111-113; H. Frisk, Griechisches etymologisches Wrterbuch (1961) 164. Her ikiside Varro'nun daya-narakkelimeninYunanca'danLatince'yeNabers(supradn. 5) 65 vd.; De Ruyt (supradn. 1)232-235;Atik(supradn. 1) 44-48.46Macellumlann Planlan mimari ilk olanN.Nabers'agre; macellumlar kkeni neolursa olsun, blgelere,mikroklimaya, yerel mimari gelenek ve gre gruba Kuzey Yunanistan ve tipolojidensonra, Urdn'de iki macellum iletemsil edilenProvincia Arabia En iyi Pompeii macellumuile temsil edilenitalya mer-kezindetholosun yer dikdrtgen avluyudrt yndenevreleyenportikola- ynnde, arkadadkkanlar yer Drdncynde, ke- ltalya ortakveenbelirginolan, kkbir kutsal alanbulunur. Iteki dkkanbir tanesi rahat- eden ie yerel mimari ile uyum tir7. Yunanistan'da olantek Korinth'teku-rulanRomakolonlsindeColonia laus juliacorinthiensis'te kareye bir plan gsterir. Iki veya daha fazlakenarda portikolaradkkanlar yer Korinth "makellon" terimi Peloponnes Blgesi'nde;Sparta, Tegea veMantinea kentlerinde, M.O. 1. tarihlenen za

Kuzey Afrikakentlerindeyeralanmacellumlar, dikdrtgen nede-niyle benzerlik gsterdikleri tersine, Yunan kilde, ie birplanasahiptir.Ancak, birtanesi fasadolarak LeptisMagnaMacellumu (Trablus-Libya)? "teorikPunik macellu-mu" olarak basitmimari orijinal formunutemsil eder. nk ilk evresi duvarlarlabasit bykbir dikdrtgen alan ve yeralan iki adet tholostan Bu macellum, orijinal portiko ve tabernaebulunmayan tek rnektir. Bu nedenle profesyonel tccarlarca rudanreticiler basit formuLeptisMagnamacellumunun sonradaneklemeler ilk evresine ben-ziyorsa, bu form portikolar vebuportikolaradk-kanlarEn iyi Geresa macellumuiletemsil edilenProvincia Arabia kare ite ise oktogonal formlumerkezi bir avluya sahiptir.Iteyer alanikin-ci oktogonal form, stunlarla evrilerek bir perystil Avlununmerkezin-deisebirtholos bir yer cardoyacephesi bir dkkan Anadolu Roma'da macellum ile tantmlanan maddeleri iin olan bi- Anadolu'da ancak YksekImparatorluk Dneminde bu7 J. J.Dobbins, AJA 98, 1994,629-694; K. Die Ostseite des Forums von Pompeji: baugeschichliche Untersuc-hungenan den kaiserzeitlichen Gebiiuden (1997)153-200,236-240,242-247.8 J. H. Kent, CorinthVlll, 3. The Inscriptions 1926-1950 (1966) 127-128, n. 321; Nabers(1967) 223-235; Idem, AJA73,1969,73-74; DeRuyt (supradn. 1) 55-61; C. K. Williams, Roman Corinth as a commercial center. The CorinthiaintheRomanPeriod, in: T.E. Gregory(eds) The Corinthiain theRomanPeriod. Includingthepapers givenat aSymposium heldat The Ohio StateUniversity on7-9 March, 1991. JRA Suppl. 8 (1993) 31-46.9 R. G. Goodchild, PBSR XViii (NewSeries, Volume V), 1950, 72- 77; J.M. Reynolds- J. B. Ward-Perkins, The Insc-riptionsof RomanTripolitana (1952) 37, n. 319; Nabers(supra dn. 1) 173, dn. 6; H. Jouffroy, LaConstruction Pub/i-que enItalie et dansL'AfriqueRomaine. Groupe de recherches d'historieRomainede tumversite des sciences bu-manies de Strasbourg, etudes et travaux ii (1986) 191vd.10 U. Wagner- Lux, ADAJ37,385-395;M. Martin- Bueno, Le onde de la Bible 62,1990,34-35; A.Segal, From Func-tion to Monumen/: Urban Landscapesof Roman Palestine Syria and Provincia Arabia(Oxtord1997).47 maddeleri Yunanticari etkisinde isimlerle Oyle bumacellumunfonksiyonunu stlenenbir agora olupbelki desebze ve meyvenin Bu tip zel ya- Anadolu'dabilinenenerken Priene'de Caddesi'ninkuzeyinde, et ve olarakveM.O. 4. tarihle-nendrtgenbirgnmzde AthenaKutsal gidenmerdivenliyol ile yer alan evtamolarak1/3byk-byk Dorik stoalarlaevrili Anacaddeye olan gneyde, iki bir dkkan et ve marketi mensae ait adetayakveiki adettabla, yer kuzeyindeisebenzer masalara aitsekiz adet ayakveadet masa tabla- in situ durumdaele Tralles'tenbirveet iin olanbir bdirrnektedlrtz.Anadolu'daki ticaritetragonos ile epigrafik kaynaklardan da Olnoanda'danHadrianDnemineve AntoninlerDnemine tarihleneniki ve maddeleri iinay- "biotikhagora " bir mektedir. Ancakher ikinetopografikkonumu, nedemimari formu, arkeolojikhenz Bunedenle tipinin ve Anadolumacellum- kanonik ile syleyebilmekhenz Ancak adlarla daolsa, tarkhfonksiyonlarasahip olanbu ne-den Anadolu'daki kentlerde, M.O.41 tarihlenenRhyndakos Macellu-mu'ndan okdaha erkentarihli bir macellumun dabelki

Anadolu'da arkeolojik bilinenmacellumlar zelliklePamphylia vePisi-diablgelerindeyer Anadolu kentinkamuolarak alanlarda ve genellikle decumanus maximus ile birkonu-ma sahiptir. Anadoluenbelirgin tamkarebiravlu-ya (area)sahip genellikle toprak vebazende kap-lamaile avlunun evresi drt taraftanportikolarla Portikola- portikolaradkkanlar (tabernae) yer Avlununmerkezinde ol-mazsa olmaz birolarak bulunan tholos, dnemin stil uygun pod-yumluolarak ediliyordu. iinltalyaveKuzey Afrika gibi bir cephemimarisi bulunmaz.Yine kanonik bir zel-olan yer alanbir klt iin zel bir mekanyoktur.temel oksadeancak olduka fonksiyoneldir; avlu, portikolar ve evreleyen duvarlar iie kareden aksial bir plangsterirler.Ya- birdenfazlavegenellikledrt ynde, tammerkezindeyer alanpropylonlarla Bu hibiri bircephemimarisi vur-gulanmaz.Avlununmerkezindebirklt iin olanpodyumlubirtholos yer Anadolu'da arkeotojik olan adet macellum Aizanoi, Ep-hesos(Seluk-Ionia), Perge(Aksu-Pamphylia), Sagalassos veSide(Side-Pamphylia).111213141516T. Wiegand-H. Schrader, Priene. Ergebnisseder Ausgrabungen undUntersuchungen indenJahren 1895-1898(1904) 218, Lev. 21; Gerkan (supradn. 4) 102-104; F. Rumscheid-mit Beitriigen W. Koenigs, Priene. Fhrer durchdas"Pompeji Kleinasiens" (1998) 83-85.Wiegand-Schrader (supradn. 8) 218.M. Wrrle,Stadt und Fest imkaiserzeitlichenKleinasien. Studien zu einer agonistischenStiltungaus Ginoanda. 4, S.10; (supradn. 1) 210 vd.E. Hatzfeld, BCH44, 1920, 5b; M. c. I. v. Stratonikeia 1/,1 (I. K. 22.1) n. 530,13,668.J. J.Coulton,AnatSt32, 1982.45-59; Idem, AnatSt36, 1986,61-90; Idem, AnatSt36, 1986, 15-59.Fuchs(supradn. 1) 17; De Ruyt (supradn. 1) 37 ; Th. Wiegand, AM36, 1911,294-295, no. 4; IGR iV,1927,547, no.8, no. 1676.48YER TARIHLEME PT B (m.) M TDPerge MS. 2. Kare d: 75,92x75, 90 mermer-granit kaplamailk i: 50,80x51,20Aizanoi MS. 2. Kare d: 48x48 mermer ikincij' ?toprak (?)Side MS. 2. Kare d: 90,80x94 mermer-granit i: 65,70x65,50 toprakSagalassos MS. 2. Kare d: 21x21 kaplamasonu i : 16,25x16,25Ephesos MS. 2.sonu Kare d: 65x65 ?veva 3. PT: plantipi, B: boyut/an; M: malzeme; TO: taban Tablo: Anadolumacella arealleriPergemacellumukentindecumanusrnaxirnuscaddesiningneybitimindeyeralan, iki yuvarlakkuleli byk Hellenistikmerkezbiraz vegney yer (izim: 1). 75,92x75,90 m.likboyut- ile tambir kare, ite ise50,BOx51 ,20 m.lik kareye bir plangste-rir17.Son Pergetiyatrosunda ele geirilen veS. incelenenbir bizim nemli ikikonu ilki "O'tOUC; /lUKEUOU"dikkat ekici birarada ikincisi ise birlikte,Perge'debir macellumun lokalizasyonununtamolarak bilmesidir18.Pamphyliablgesininennemli limankenti olanSide'ninmacellumu,tiyatrobi- stunlu caddenin gnmzde mze olarakhamam gneyinde ve evlerinyer Kentin ye kadar bilinen tek macellumda yer Perge ve Sagalassos macellum- dagibi, i ie kare formdan aksial bir plangsterir. Ma-cellum 90,BOx94m.lik lleriyle bir dikdrtgen, ite 65,50x 65,70 m.lik l-leriyleneredeyse tambirkareplanasahiptir (izim: 2). Anadolu'daki bilinenrnacel-lumrnekleri ierisinde, enbyk boyutlarasahip olaraktamkare olanavlu, drt taraftaKorinthdzeninde stunluportikolarla birden fazla evresine sahip Avlunun namerkez 3 derece bir tholos yer Av-lunun merkez 3 derece birtholosyer 2,03m. birpodyumzerindeykselenyuvarlak 12stunla zeri itebir kubbe, ise12b-lmlkonikbir ile Latrinadairesel24 bykbir gre tiyatrovemacellum ilebirlikte ve zamanda tiyatroya da hizmet vermektedir. hemstunlucaddeden, hemde yeralantonozlublmeden Aizanoi kent topografisi zerindeK. Rheidt larsonucundakent iki oryantasyonasahip Kuzey- ynndeki ilk planlama Zeus agoraveDorikstunlu alanile17 Mansel AA 1975, 76-83; (supra dn. 1) 210.18 AJA 75, 1971, 183-184; (supra dn. 1) 206-212, 238240.19Die Agoravon Sideund benachbartenBauten. Bericht berdie Ausgrabungenim Jahre1948.TTK. V. Dizi, Sa. 15. AntalyaBlgesinde Sa.4(1956) 2-14; Idem, Belleten 26, 1962,4556;Idem, Die Ruinenvon Side (1963); Idem, Side (1978) 149; (supra dn. 1) 210 vd., dn. 8.49takipedilebilir. Kentintekrar ise M.S. 2. ikinci gneyba- 1970Gediz depremindeeskiavdarhisar Camii'ninalanda, malzemeler tholosa ait iki adet blok ele 1971 bu alanda yrtlen sa-yesinde tholosun rekonstrksiyonunu mmkn(izim: 3). Bu sonucundaR. Naumann tholosunbir macellumaait neEphesos'ta birmacellumun 19. itibaren biliniyor olsada,lokalizasyonu henz tamolarak kesin-lik ve bilgiler olduka Kent szedilentiyatroya uzanan bir caddezerinde yer alanbir macellum iin ne-rilebilecek enuygunyer, stadiumun alaktepeninzerinde yer alan, hava izi takipedilebilen tholos ve yer alan drtgen (Resim:1). i ie kareformdan aksi al hava ta-kipedilebilmektedir. E.Falkener'in planiziminden gre,19. alanda bir stunu ve kuzeyde yer alanbirininbir yzeydegrlebiliyordu. Aradangeen yz sre iinyok Tambirkareye avludrt taraftanKorinthdzeninde18'er stunu portikolarla evrilidir. Dkkanlar drt ynde de iine drt yndemerkezinde yer alanpropylonlarla Avlununtammerkezinde bir tholos Tholosaportiko rastlayandrtadet merdivenle nn-dezerindeheykellerin kaideler yer Bukaidelerarka tholosn tarafta yaparlar.Stadionun antiklimana22ve kent ile ticaret iin ide-al bir konumasahiptir. IimandaEphesoslu macellumlardailk ilgili olarak olanbir gmrk yer ilk yer macellumun limana konumuolduka nemkazanmaktadrre".merkezinde yeralan tholos Puteoli macellumtholosuilebykanaloji nedeniyle Anadolu'da bilinenmacellum tho- ierisindenikbirrnek Tholos20m.likstylobat ile Ana-dolu'dabilinenenbykboyutasahiptir. Burada bulunanVedi-us drt yerleri biliyoruz24.BunedenleVedius konumudagznne bu Ephesos macellumuiinuygunbirkonumu sylenebilir.PergamonveEphesos kentleri Anadolu'nunRomaDnemindeki kamu ve yeni H. Halfmann, M.S.3.yz- Ephesos'ta kamuya ait faaliyetlerinin dikkat eker ve Ephesos ma-cellumunun, Severuslar Dnemindeimparatorlukkltnn yeni merkezi olarak belirtir. nkH.Halfmann'a gre; stunlarla evrili avlununmerkezinde 20m.SeveriuslarDnemine tarihlenen16 yer "yuvarlak bir yer Stadionun 30m. tepedeyer alan 20 R. Naumann, IstMitt BeiheftX(1973) 21-24; M. Wrrle, Chiran22,1992,337 vd.: Aizanoi macellumu ve kentin topog- bilgi iin bkz. K. Rheidt mit einem Beitrag von M. Wrrle, AA 1993, 475-507; Idem, AA 1995,699 vd.; Idem mit einem Beitrag von H. Kkten, AA1997, 431473.21 iin bkz. Wilberg FiEIII (1923) 105-106, n.15, 153, n. 70; De Ruyt (supra dn. 1) 97; E. Falkener, Ephesosandthe templeof Diana(1862) 106; J. T. Wood, Discoveries at Ephesos(1877) 99; L. Robert, Les gladiateursdans l'Oti-ent grec (1940; Amsterdam1971) 24-27, 196, n. 202;W. Alzinger, Die StC/.dt des Siebten Weltwunders(1962) 195; J. Keil, Ephesos:Ein Fhrer durch die Ruinenstatte und ihre Geschichte. Osterreiches ArchaologischesInstitut (1964) 63-65; Nabers (supradn. 1[1967J) 266-268; DeRuyt (supra dn.1) 97; H. Thr, FiE XI/1(1989)92,95,96, 155, 156; (supra dn. 1) 210, dn. 8.22 H. HalImann, Stadtebauund Bauherrenim rmischen Kleinasien. Ein Vergleich zwischen Pergamonund Ephesos.IstMitt Beih. 43 (2001) 89.23 Rumscheid-mit Beitragen W. Koenigs(supra dn. 11 ) 83-85.24 Alzinger (supra dn. 21) n. 2 .50 nedeniyle sponsoru bilinmese de, kadarM.S. 3. tarihlenen vegzebatantek

Sagalassos macellumunun ise; ynnde vebirka metre yer 21x21m., iteise16,25x16, 25m.lik ile tambir kare plan gsterir (izim: 4).Bu ile Anadolu'daarkeolojik bilinenmacellumrnekleri enkk Y-zeydetakipedilebilen zerekare bir avlu, avluyuevreleyen portikolar, gerisinde dkkan ve avlununmerkezinde yeralan 6,35 m.bir tholostan arazinin kaynak-lananerozyonnedeniyle olduka tahrip vehenz Macellumun avlusunu evreleyen zerindeyndede, olarak, tam kez tekrarlanan bir Baqalassos'tayksekrahipolanPubliusAelius Antiochus NeonosRhodonosAcylus tarafmdan, Im-parator MarcusAurelius Commodus'unonuruve zaferi nedeniyle, kenttebir macellu-mun iin, toplam13.000 tara- da zere, Sagalassos'ta, yzeydeka- grlenmacellumiinterminusante quem olarak tarihCommodusdnernldlr'". Macellumlarda birdenfazla kez Anadolu da da bir durumdur.Aesernia(Samnium-Italya), Auzia(EI Gozlan-Cezayir)veTimgad (Colonia MarcianaTraianaThamugadi-Cezayir)ve birdenfazlakez Bu fenomeninubirr-olarak, Timgadmacellumunda hemheykel kaidelerinde, hem de tho-losun zerindetam13defa Bununnedeni, bu genellikle ve finan-srlerinkendi istemesidir. ierisindeki tm rnekler gz nne Anado-lu oldukayksek bir oran Korinth "makellan" terimininPeloponnes Blgesi'nde;Sparta, Te-geave Mantinea kentlerinde, M.O.1. tarihlenen d- Anadolu Yunanistan devamedilmesinin ne derece tekrar zerinde gereken bir ko-nudur.252627HalImann(supra dn. 22) 89.K. G. Lanckoronski, Stiidte Pamphyliensund Pisidiens, /i Pisidien(1892) 129, 135; Fuchs(supra dn. 1) 1618; Na-bers(supra dn. 1[1967])62, 249-265; DeRuyt (supra dn, 1) 188-190; L. Vandeput, The Architectural Decoration inRomanAsiaMinor, Saga/assos: Case Study,SEMA1(1997) 214-215; (supra dn.1) 210, dn. 8.Lanckoronski, a.g.e., 228-229, n. 210 evirisi); Nabers (supra dn.1[1967]) 62;. H. Srandt, GesellschaftundWirtschaft Pamphyliens und Pisidiensim Altertum. AsiaMinor Studien7 (1992) 108 " Imparator Sezar MarcusAureliusCommodus Antoninus'un zaferi iin, Publius Aelius Antiochus NeonosRhodonosDiskononos Acylus, impa-rator kllPisidiakentlerinin en parlak, en ve enmutlusu ve Romalilann makel-Ionunun 13.000 denariusharcayarak L. Vandeput'un dagibi; De Ruyt bir sapta-mayaparakAntoninusPius'a oldugunu syler. Vandeput, a.g.e., 214, dn. 541.51oizim1: PergeMacellumuizim2: Side Macellumu52oiL _ '_' .

.....-. :. '...--:- .. '... ........ r. . \ . ii .. {....' 'iiiifiifLr _..-- - - -.,.,..-- --- ir.:-------.l.1i ii ii! iiii ,.izim3: Aizanoi Macellumur'- ..i,.JiiiiiL ---ii.......... - -'.r....... --......._ 1i . .......... -, i ,i ",L.. J1----,i i ir--_ diL_. __._ Jizim 4: Sagalassos Macellumu53Resim 1: EphesosMacellumu54OLBAYZEY Emel ERTEN"Mersin, Silifke, Olba ren yerinde 2001'de yzey 2002'de desrdrld. Kent, Olbaterritorium'ununy-netsel vedinsel Olba-Diocaesarea'yaenkonumdayeralan merkezidir.onabir antikyol ile gibi, Olba'dakiilk dnem kentin mimari ait incelenerek,yzeydeki arkeolojik verilerin Bu arada, 01- biriolan nymphaeum'un mimari lmve izimlerinin ..2002 Temmuz iindeikinci MersinUniversitesi,Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blmele- Okt. Klasik Filo.!og Murat blm TunaAk-veOrta TeknikUniversitesi, Fakltesi'nden Taha SilifkeMzeveonun mdrIIhameOztrk, her zaman gibi bizden veilgilerini eksiketmediler. ekibimizin giderlerini maddi nedeniy-le MersinSeyahat Turizmederim.2002 Olba'daantik akropolisini surveku-lelerle olanKale Tepe'nin yer alanmezarncelikli ola-rakele bir vebasitbir 1931 tarihindeKeil ve Wilhelm Monumenta Asiae MinarisAntiqua IIIbulunmakta- KilikiayadaAnadolu'daki mezar mimarisi konusundaki Olba'daki mezarada Keil ve Wilhelm'in ncya- szkonusu ait bugnk durumile da, aradangeen 70 iinde yeni da grlr (Resim:1, 2). Bu nedenle, gnmzdeki durumunu belgelemek ve arkeolojik, mimari et-dn 2002 ncelik prostylos formunu 1.55 m. ve birpodium'a sahiptir.lm/eregre, biroknoktada 0.32m.likbir girinti ile mezar bu podiumzerinden Podium, eniyi durumdaki (arka)netolarak(izim: 1);uzunkenarlarda yani,ve ise, izlenebilir (izim: 2,3, 4).nyz tmyle Bu durum,cepherekonstrksiyonu veuzunkenar lsnunhassasbiimdebelirlenmesini Ancak, Keil veYrd. Do. Dr. Emel ERTEN, Mersin niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, MersinrrRKiYEeerten@mersin.edu.tr1 Keil-Wilhelm 1931, 84-85, lig.110.2 MacKay 1976, 642;Hild-Hellenkemper 1990, 370; Hallett 1993, 54-55, n.39; Hall-Milner-Coulton 1996, 112-113, n.8.nO.33.3 KeilWilhelm 1931, res. 109.55Wilhelm'inOlba'ya ziyaretbu cephenin benzer durumdaan- Onlar, anta iki, ndedrt stunun yer bir tetrastylosprostylos dzenlemenin sz konusu nerlrter-. 2002 da otsonucu grlen iki byk blokun(Resim: 3), st 0-n cephesine ait ve insitu biraz durumda sa- ve buradan yola uzun 12 m. ta- Keil ve Wilhelm'in izdikleri planda da bu l 11 m. do-gsterilir. Ote yandan, mevcut 8.7m.lik kenarlsnkesin olarak belirlemek cephe kesiminde 2002 d-neminde temizlikndeki tetrastylos dzenlemeyeait gereken,ok durumdaki bir Korinth stun da yerel rektagonal har duvar en iyi korunan arka ait toplam 8 izlenebilir (izim: 5). Buna i kesiminde sadece 7 ra grlebilir. Bununnedeni, i byk lde moloz, ve top-rakla dolu Bylece, ieride herhangi bir mezar yeri, kline ya da saptan- da arka pilasterler yer (izim: 6). Bunlardanbiri, Korinth dzenindeki pilaster dzeyine dek evresin-de st ve pilaster ait paralara da Plan konusunda naos ve pronaos blm-lerinden grld (izim: 7). Keil ve Wilhelm planda pronaos'unaos'tan duvara yer verrnezlers. Oysa ki, bu duvara ait insituizlenebi-lir. Buna gre, naosun iten ie 3.25 m.dir.Olba Kilikia'da Elaiussa-Sebaste Korykos olmak zere Imbriogon (Dsene-Demircili)7,Kanytelis ne), Carnbazh", Mezgit Kale, Diocaesarea (Uzuncabur)? gibi birok merkezde sapta-nan bir formun temsilcisidir. kesiminde lotape'de deme-zarlar Daha bir lekte benzer rnimarl rneklere, Ki- Pamphylia,Pisidia,Lykia kentlerindede rastlaruru. Side'de"avlulu mezar tipi" olarakbir mezar yer

lasos'ta olarak mezar da yine bir avlu iindedir13. Anadolu'da daPergamon Ketios Vadisi,Niyazi Tepe'de grkemli birmezar LS. 2. tarihlenen, Korinthdzenindeformundaki mezar dayine bir temenos lindedirt-. Daha ieride, Hierapolis'te mezarlar yer almakta-

evyada biimii mezarlarSuriye'de vezellikledePalmyra bu konuda ne

4 Keil-Wilhelm 1931, 84-85.5 Keil-Wilhelm 1931,85, lig.110.6 Machatschek 1967; Equini Schneider 2003,261-273.7 Keil-Wilhelm 1931, 23-31, lig.32,33,36,42; Machatschek 1974, 251-261.8 Keil-Wilhelm 1931,34-36, lig.54, 56.9 Wegner 1974, 575-583.10 iotape'dekimezarlardan birinin (Mezar11.30) kentin Antiochos Ls. 1. yenidendnemine yani, Ge Hellenistik Dnemeve bu nedenle de korunabilen rnekler iinde en erkeni ol-nerilir:Rosenbaum 1967, 61-62, lig.36. lotape'ninile ilgili olarak bkz. Sayar 1999,210.11 Balboura: Hallett-Goulton 1993, 41-68; Ariassos:Gormack1989, 31-40; Cormack1996, 1-25; Oinoanda: Hall-Milner- 1996, 111-144; Arykanda: Saner 2001,209-222; Termessos (Mamatis Grema 1959, 499, 501, lig. 647.12 Manse11978, 296-318; Cormack 1997,145, lig.6; Gros 2001,460, lig. 562.13 Berti 1993, 198-202.1