T. C. KLTR BAKANllGIANITLAR VE MZELER GENEL MDRLGViii.A R A T I R M A SONULARITOPLANTISIANKARA - 28 MAYIS - 1 HAZiRAN 1990Not: Bildiriler ve gre ANKARA - ANKARA / 1991 SayfaAydaARELEge Blgesi Dnemi Mimarisi: 1989 Dnemi Yzey .... 1 Arkeoloji Mzelerinde Bulunan Antik ve Aletleri, 25Mehmet 1989 Glhisar evresi Tarihncesi 35Mehmet 1989 Gyncek evresi Tarihncesi .45Berna ALPAGUT, Lawrence MARTINSurvey of The Sinap Formation (Kazan-Ankara) 1989 55Sachihiro OMURA Yozgat, Aksaray Yrtlen 69AyglSEL1989 orum Yzey 91 Van Blgesinde Urartu Baraj ve Sulama Sisteminin 1989 ....... 111GuilIermo ALGAZE, Michael ROSENBERGThe Tigris-Euphrates Archaeological Reconnaissance Project, 1989 137Turan EFE1989 Ktahya, Bilecik ve Yzey 163S. TKEN1989 Demre Aziz Nikolaos Kilisesi'nde 179IIISencer Nemrud ve Genel Sorunlar 193HasanMALAYLydia'dan Yeni Buluntular 203Haluk ABBASOGLU, Blent Antik Termessos Kenti ve evresinde Epigrafya 209Johannes NOLLEForschungen in Lykien Und Pamphylien Im Jahre 1989 215Ender V Pera'da Rodos Olmak 223David H. FRENCH1989 Roma ve 229Peter SIEWERT, Hans TAEUBER, Mustafa SAYARErgebnisse Eines Epigraphischen Forschungsaufenthaltes In Ost-Kilikien ....241Eckart OLSHAUSENBericht ber die Epigraphische Im Samsun 1989 247Wolfgang BLMELEpigraphische Forschungen in Knidos 253Marc WAELKENS, Stephen MITCHELL, Eddy OWENSSagalassos 1989 261H. ZBEKLikya'da Tiyatro 283Christopher S. LIGHTFOOTSatala Yzey 1989 .299Stephen J.HILLSurvey Work At Amasra, 1989 311Hseyin Tarihi-Trk Yok Olma Durumunda Olan Bir 323Elmar SCHWERTHEIM .Bericht Uber Die 1989 In Mysien Und Der Troas DurchgefuhrtenFurschungen 349Frank KOLBBericht Uber In Kyaneai Und Umgebung ImSommer, 1989 355LVAlain DAVESNELes Monnaies Antiques Du Musee de Silifke 379Anneliese PESCHLOWDie Nekropole Von Herakleia Am Latmos 383Nurettin 1989 Yzey .401Werner JOBSTKk Asya Antik Mozaiklerini Komisyonu Faaliyet Raporu1988-1989 419Ahmet Adil TIRPANKnidos Akropol 429NecmiLKER Ltfullah Camii Haziresi Mezar Kitabeleri(XVIII.-XX 457EGE AY 1989 YZEY AydaAREL*1989 yzey belli hedefi sylenebilir: (a) daha nceki taramalar Ana-dolu'da saptanan, ancak Ege adalan ile Balkanlar'da benzerleri ol- bilinen mstahkem iftlik ve iskan kulesi tipolojilerinin ya- belirlemek; (b) Anadolu'da 18. ve 19. etkinve egemen olan yerel ailelerin eserlerin zelliklerisergileyen yeni rnekleri ortaya (c) dnemde, Anado-lu'nun Ege blgesindeki mimarisinin ve ma-hiyeti daha bilgileri derlemek...Bu amala, ilki daha nceki dnemlerde taramaya Ege'nin kuzey kesiminde, ikincisi Ege blgesinin i vezellikle Denizli'nin ky ve ilelerinde, ncs ise Edirne ile Llebur- kapsayan izleyen Bu elde edilen genel zetleyebiliriz:(a) kuzeye ve a-nakkale'nin ilesine kadar tarama gezileri turizm varolan tarihi dokuyu olumsuz ynde kesime ait birok bu yzden ortadan ..(*) Prof. Dr. Ayda AREL, Ethemefendi Cad. 9/1 im Apt. D.2 Erenky 81060 / (1) grevlisi olarak Ozyurt'a ve iin etmek isterim. her yar- esirgemeyen resmi ya da zel listesi burada sunulamayacak kadar uzun-dur. Onlar kendilerini bilirler ve ben de onlara borluyum. Corci kule-'nin rlveleri Y. Mim. Zeynep ile Y. Mim. Benal rlvesiise Y. Mh. Mim. Alper (2) Sz gelimi, 1770 Cezayirli Hasan PapazYanni Ikonemu'nun iftlik evindeki kulesi, eski bir kartpostalda bir olarak (bkz: Ahmet Yorulmaz, gezerken, 1983, s. 29 vd,res. s. 28. Edremit yolundan gidilen ise, bugn tatil kyle-rinin ve verimli bir arazinin ykseke bir zerinekuruludur. iftlik metruk ama olduka yenidir. Buna eviren bir bir ilk Gerek gerekse grmek kule -ev rneklerinden ayakta (Resim: 1),bunlann tehlikesiyle olduklan Aynca, byk mesafelerin Foa ve kasabalannda grlen kule-evlerin, ortak bir tipolojiye yerel sergilernesi olduka ilgin aynca, etkilerini sergileyen ve bu etkilerinEge blgesinin daha i kesimlerine kadar bir olan Bu konuyu ayn bir bildiri konusu olarak bununla ilgili bu iinde yer vermeye gerek grmedik".Kuzey Ege boyunca taramalar inceleme ilgin biri, ile Midilli ara- kalan Corci byk kuledif6.Kenarlan 15 m kare bir tabana oturan bu kule-nin teras tahmin st dan kesin olarak Gene de 15 m. olarak kes- Kule, denize egemen bir en yksek U-buuk metre du-varlan, aralannda malzeme de bulunan irilikte yontul- edilen bu kulenin yok-tur. parapetle evrili teras mekana zeminden 6 - 7 m kadar yukanda (Resim: 2). evresinde bezerne izleri bulunan bu or- bulunan iri ve rme bir binen drt apraz tonozun bir mekana girilir (Resim: 3, 1). olanbu tonozlar, ikisi serbest ikisi de duvarlan iinde yer alan yuvar-lak kemerlere Kemer kalan bir yksek-likte duvar boyunca delikleri bir asma ret eder. Tonozlan kemerlerin orta definecilerin(3) Resim 2'de gsterilen ev, bir iin ve kitabeden H. 1220/ 1805 te Ancak evinst bir depremde Bu evin kule -reve rastlanmaz. Oysa, kaynaklarMidilli'den gelen Rum kulelerinden verilen Bkz: Osman Bergama'da Tarih XVIlI - XIX. 1950, s. 5- 8, 31, 39 - 41, 68.(4) A. Arel, "Ege'nin Kule - Evleri", TRSAB, N, 1990, 90, s. 38 - 40(5) A. .Arel, "Ege'de Ceneviz Etkileri", Ege'de Zaman - Kltr - Mekan Sempozyumu'na sunu-lan bildiri (ll - 14. N. 1990, (6) Brchner, Strabo'ya (XIII, 614), Elaiussa ile bir tutar (PWRE, V, 2) ve Aghios Georghios gsterir. Bak E.W. Buissan, "Die dolisch-jonischeWestkuste Kleinasiens in Strabos Erdbeschreibung", Leipzig, 1917, s. 192marifetiyle durumda bulduk. Kulenin st kata merdivenle-ri duvann iindeki bir geite (Resim: 3)7. Kule ileri-sinde Yunanca bir kitabeden ar-takalan bir mermer blok kule ile ilgili (Resim: 4). Bu bulgukulenin da,bu blgenin Ceneviz denetim bu konudakesin bir gidilmesini nlyor: gibi, Edre-mit, Midilli ve Enez'e kadar kuzey Ege blgesini elinde tutan Cenevizli-ler buralarda birok iskele ve bir kontrol kurarak s- Cenevizli Francesco Gattilusio, 1355 Midilli drahoma olarak getiren V. Ioannis Paleologos'un ile evlenir,iki sonra da burada ilan eders, Nicolo ise Enez'i elegeirir, soyundan inenler ise Imroz ile Samotraki'yi ve 1460 kadar ellerinde Cenevizliler Edremit'te mahallekurma iznini zaten daha nce 1261 tarihli Nif Bu durumda Corci kulenin Cenevizliler olmayabilir. ki, Paleologlarin vasali du-rumundaki Gattilusio ailesi Yunan adlan Bunlar 1373 (?)lerde Midilli gney ve Edremit'ten kadar olan kesimini gzetim tutan bir kale Corci kule ise, Midilli ile Anadolu geen deniz tra- kontrol bir istasyon olabilir. Adada aynca izleri veufak Bizans ait var.(b) Edirne'de Amire-i Cedid'e Cihannma (ya da zgn saraylanna ait g-nmze en eski biridir. Bu gzlemlenen tasanm ve zelliklerinin Lleburgaz'da bulunan ve ola-rak "Zindan Baba Trbesi" olarak ve bir kule olan byk benzerliklergstermesi dikkatimizi Gerek bu iki kurulabilen paralellikler gerekse Manisa'da n. Murat kurdurulan Amire'deki ilk bugn hala ayakta an- ve "Fatih Ktphanesi" diye kule 14, Cihannma bir tek duran bir kule olarak n.Murat ilk yer(7) Duvac iindeki merdivenleri, Edirne Cihannma ve Adalet Lleburgaz'da Baba Trbesi" diye kulede grdk. Bu tarzda merdivenler Byblos'taki Ceneviz kule-sinde de bulunuyor ve lkelerindeki donjon mimarisinin bir (8) M. Balacd, La Romanie genoise (XII -debut du XV. siecle), Cenova-Roma 1978, s. 162.(9) A.E., s. 17l vd. a.e., s.174.(ll) P. Stringa, Genova e la Liguria nel Mediterraneo, Cenova s. 284, 327.(12) yuk. es,s. 314-317.(13) Bkz. S.nver, Edirne'de Fatih'in Cihannmd 1953.3 sonraki Fatih (Resim: 5).(c) nc tarama gezisi Denizli ve Manisa illerini yordu. bu yrede kulelerini 16 bulmak, yrede olabilen mstahkem iftlik ve hane-dan saptamak idi. kulelerinin ortadan ancak yer ve hala kule an- gibi 17_ ilgili tipolojinin bu yreye de gster- Buna yerinde grmeye iftliklerin hibiri ms-tahkem iftlik kategorisine IS. ivril ilesinin kyne kadar srdrdk'". An-tik Eumenia ne srlen kynde bol antik meden kitabesiz iin tarihlendi-rilemeyecek, ancak Arkaik karakter sergileyen eserler Beylikler dnemine ait tahmin bueserler: Iki hamam, malzeme edilen bir mina-re ve gene malzeme olan Cami ile trbesidir.Bu kompleksinin evresinde gsteren izler (Resim: 6).(14)(15)(16)(17) 8)(19)4. Uluay, Manisa'daki ve Trbesi. 1941.A. Are1, "Lleburgaz'da Baba Trbesi' olarak bilinen TA (1990).N. Diker, "XVIII. Anadolu'da bir Mustafa", V. Trkoloji Kongresi: lll. Trk Tarihi, . 2, s. 635-652. Bu makaledebirok kydeki kulelerden sz ediliyorsa da yerinde mmkn bulunan ve "leyli ve meccani hanlar" olan ve sahiplerine "ha-nedan" denen misafir eser bkz. Ali Vehbi, Ka- Tarihesi ve Kylerimize Serpilen Maarif Temeli Yregil'de Kuruldu? Ankara 1951, s. 57, 90, 114, 158. Yazar misafir me- biri nemli misafirlere ve hanedan tahsis edilen iki bir de belirt- ki bu ister istemez kulesi bir akla getiriyor. Ancak yerel yneti-mi olan ailelerin konuk ve bu sahibi ol- bu bilgiler olduka ilgintir ve Arpaz'da Beyler bulunan, ancak ortadan durumdaki Soma'dabugn olan ancak iinde olan bir kuleden sz Kulesi" diye sz edilen bu belki de "Sipahi'nin kulesi" dir? Tur-gutlu'da ise, kumar oynatan ve adamlar besleyen bir ev bu ve yerel evleri bir evdir. Ancak bu "Ibro'nun Kulesi" denmektedir.H. 1235 tarihli ile Yavuzca bunlardan biridir.Pococke (II, 81) Coloene ya da Apamea Cibotus olarak belirlenen bu gez-gin Bey'inegemen bir Bu bilgiiin bkz: Btn ynleriyle Ilemiz ivril, (tarihsiz), ivril s. 99.ivril ilesinin Emirhisar ile ky bulu-nan ve eskiden bir bilinen Dedeky mevkiinde bu-lunan ve gene fetih dnemine ait gereken kk bir klliye dikka-ti ekmektedir. Bu klliyenin merkezi olan cami, 11.5 m birkubbenin Sekizgen oturan kubbeninykleri, toprak kaplarla pandantiflerle iinde kalem izleri Erken 15. zelliklerini yan bu caminin ve st pencere dizilenkonsol , muhtemelen bir (Resim : 7).Caminin malzeme ki-tabesiz bir trbe (Resim: 8), ise, bir hamamdan artakalan pan-antifli bir kubbe (Resim: 9) Cami evresinde bulunan ve ca-mi koruma Yusuf okuyup metnini mezar ise, ge dneme ait olup tarihi bilgi vermemektedir. Ancak nemli buklliyeve onun ait eski bir incelemenin gerekli ve zo-runlu yetinelim.Denizli ili iinde kendi konumuz en nemli ve belirlemeler, ilin kylerine bulunan bir dizi tasvirli duvar resimleriyle bezeli camiyle ilgilidir.Ortadan daha rneklerinin de bucamilerin hepsi, dzenini sergilemekte ve yntemlerle Bu temel dzen, bir teki-ne ya da lek farklanyla en nemli ise, ve tadilat nedeniyle Moloz bir zerine oturan bu camilerin nnde ve iki kat (Resim: 10, 16) bir son cemaat yeri Bu son cemaat yerinin kenannda ykselen bir merdivenst katta yer alan mahfelinin zel Caminin tava- _ ite iki halinde (Resim: 11, 13). Camilerin ge-rek ii gerekse tmyle bezelidir. Bu bezemelerin duvar ze-rinde olanlan zamanla 18. ait bu 19. onanm yeni-den Bezemeler tek elden gibidir. Duvar kons-trksyonu ise, ile kerpi dolgudur. ise, evlerde ol- gibi topraktan dam 5Bu kategoriye giren camiler al Camii (Resim: 12 -14)Yukanda zetlenmeye plan uygun olarak bu caminin iki halinde direk Herbiri bir gvdesinden bu birbirine Bursakemerleri kadar tavanlar da kalem bezelidir. Orta bir gbek yer Bu caminin orijinal lar: Nitekim sonra soldaki ikinci kemer okunan H. 1180/ 1766 - 7 tarihi camiin tarihi du- uslptaki bezemeleri H. 1293 / 1876 - 7 tarihiise, ait Caminin mahfeli sonradan yan lara ve "V" Son cemaat ye-rinin st ise eski duvar bu mahfeliyle bir ait olan duvar bezemelerinde, izgilerle alanlar iinde mavi, san, ve kiremit renkleri kabe, ca-mi, cennet, cehennem betimlemeleri (Resim: 14), iek, silah, san-cak ve tarikat takkesi motifleri ayetler Benzer mo-tiflerin ky camiinde dikkatieker.Caminin nndeki musalla Grek harflerle kitabesi olan bir kynn bu camiinin yenicami bugn cemaati kabul eden camii durumda korumaya ve restorasyonu ynne gidil-mesi elzemdir.ivril Ky Camii (Resim :10, 11) camiinin bir benzeri olan bu camide, ilk tadilattanileri gelen sz konusu Ancak olduka kt Sebili _zgn olan bu nnde kitabeli mezar bulunmakla birlikte bunlar ilk tarihi vermezler. Bu da, tekinde gibi malzeme Gney ky camii (Resim: 15) ky olduka ilgin ev rnekleri sergileyen bir yrk k-ydr. Bu kyn camii iki camiin dzeninidaha ilkel bir dzeyde yineler. Ne var ki duvar resimleri ve zellikle, bu-6gn camekaula son cemaat yerindeki resimler Cami-i'nin onanm resimlerinin bir benzeridir.Mihrap da H. 1305/1887 - 8 tarihi bulunan bu cami-in son cemaat yerinin silah, barutluk, takke gibi motifte-rin "Sahib Halil ibaresi yer ise, drt minerali bir cami tasvirinin iine"Sultan Selim Camii" diye Kyn ise H, 1200 / ki bunu camiin ilk tarihiyle bir ilgisi varsay-mak belki de olmaz.Denizli'nin tasvirli ky camileridizisi iinde en yam (eski Garbi ilesinin kyndeki camidir (Resim :16, 17). Daha nce Rhan Ank ve resimleri ince- olan bu 20 tekilerden daha uzun Gerekten de bu ikisi duvar iinde kalan, ift direk ancak bu direkleri br camilerde birbirine ke-merlere bu yer Kitabesi H. 1217 / 1803, duvardakivakfiyesi ise H. 1221/1807 tarihli olan bu cami ve mimari tasvir-ler olarak olan motifterdir (Resim : 17). Camiin mih-rap st pencerelerini kapatan tezhip ve zeri-ne ayet levhalan dikkati eker.Rivayete gre Horasan'dan gelen ve H. 1032/1622 len Ha- Hasan birinin soyundan inen ve Garbi iftlikler ku-rarak glenen beylerine ait olan bu cami". 18. ve 19. sal kesimde grlen imar etkinliklerindeki yerel topraksahiplerinin bir sonucu gsteren bir /rnektir. Aynca, Denizli'de 1766 ile 1803 zaman dilimi iinde elimizdeki rneklere gre bu ya- yrede kendini kabul usta ekiplerinin elinde ol- da, camiler uslp Bu usta ekiplerinin daha sonraki dnemlerde de, ve duvar resimleri (ya da dagndemde olduklan elden izlenimini veren 19. ait bezerneler daha kaba bir uslp sergilemekle bir-likte ilgin ve zerinde kesin zlmesi gereken bir malzeme (20) Rhan Dnemi Anadolu Tasvir Ankara 1976, s. 42-46.(21) Ali Vehbi, a.e., s. 352-354. Camiyi ve mer 7zerinde gereken bir konu da, bu tr ky ve kasabacamilerinde zamanda ev ve konak Camilerin hepsinin konut mimarisinde kul:... malzeme ve tekniklerle bezerne motiflerininde o dnemde ev bezemelerinde gren trden bunu gster-mektedir. Nitekim, Soma ilesinde bulunan ve kitabesine g-re ll: 1206 / 1791 - 2 tarihinde Sleyman bey ya da Camii'nde daha sonra iledeki Ahmet sahibi (Resim: 18, 19).Soma ilindeki Cami ve H. 1277 / 1860 - 1 tarihli Camii (Resim : 20) tasvirli carni Manisa blgesini deiine gstermektedir. ok daha ve bir uslbusergileyen bu iki camiye 2,5 km. gneyinde bulunan kyndeki cami (Resim:21 - 22) Denizli camilerini "rstik" bir tarz sergilemektedir. Fevkani olan ve Saruhan aitbir olarak 23 caminin havuzlu bir oturma Bu evresinde yer alan abdest camiin 18. ya da 19. ait gereken nk musluklann ayna Bizans devrin-den kalma levhalann 18. uslbunda cami motif-li levhalar da Bu ilgin zellik ise,tonozlar zerinde ykselen bu camiin bulunan ve kayalar 'kaynayan bir evresinde -- olan tonozlar vekemerli hacimlerdi (Resim : 23, : 2). Bugn olarak kul- bu sular tonoz zerindeki camiin akar.Kyde tedenberi zenaatinin geim olma- bu ilgin dzenlemenin bir tabakhaneye ait yor. Kyde bir de metruk hamam Btn bu gzlem ve saptarnalan zetlemek gerekirse:(22)(23)8Soma'daki Camiinin ilk banii Bey'dir: . Uluay, Sa- ve Eserlerine dair Vesikalar,I, , s. durumu bkz: R. Dnemi Trk Mimarisi Orneklerinden Anadolu'da U Cami, 1973, s. 10-22. Yazar olarak ilk camiin banii olarak SleymanBeyi, yapan olarak da Bey'i s. 10.Bizans dneminin Trkler kaza merkezi bkz. W.M. Ram-say, Anadolu'nunTarihi (ev. M. 1%0, s. 136. Bugn dahi il-gin mimarisiyle dikkati eken bu Trkmen ele ve Saruhan _ilk merkezi ne .bkz. . Uluay, I. Gken, Ma-nisa 1939, s. 23,42.1) Mstahkem iftlik olgusu Anadolu'da Ege blgesine zgdr ve Seluk u blgesinin kalan kesimde grlr.2) kulesi yerlerde Ancak, olan "kule" deyimi gerek bir kulenin gibi, gl, zengin ve/veya egemen olan da "kule" dene-bilmektedir. Bu in extenso kesime zgdr.3) 18. ve 19. ve tasvirli cami yor. eser grlen canlanmada gnn yerel ailelerinve zellikle byk toprak sahibi "bey" ve rol Ilden ile karakter gsteren bu gibi lar, belli bir usta grubunun etkinlik iinde standart bir grnm su-narlar. Bu tip camiler geleneksel Seluklu dnemi camitipini o gnn moda olan bezerne Denizli grubu ol-duka ilgintir ve bir inceleme konusu 4) ve rneklerinde gzlemlenen ilgin durumbu zengin antik buluntularla birlikte Trk er-ken dnemlerine ait eserlerin ve b-yk yerel hanedanlar olan camilerin bu- kylerin hepsinde bol miktarda arkeolojik malzeme da dikkati ekmektedir. Bu ise, tersine Trk unsur ileyerli bir arada olgusunun sadece byk zg bu kesimde de gstermek-tedir. dzene geen Trk unsurunun srdrmek iinvarolan ve bulunan ekonomik bir alt biryeri akla bir Ancak, 18. da glenen ve (yeni tarz camiler bunun gstergesi gre...) ailelerin de bu gibi kendini gstermesi de Bu ailelerin yol aan onla- iinde tedenberi ve bir konuma sahip ol- yolunda bir verilerde bekleyen bir so-rudur.910Resim: i - kule-evResim: 2 - Corci Ceneviz (?) kulesi 1 - Corci Ceneviz Kulesi (Rlve : Zeynep Benal Olek : 1/5011Resim : 3 - Corci Kule: kemerler ve arka dzlemde duvariindeki .Resim: 4 - Corci Kule: Kitabe12Resim: 5 - Edirne, Cedid-i Amire : (Cihannuma Kasn) durumu.Resim: 6 - koyu (Denizli): Hamam1314Resim: 7 - ivril / Denizli, E m i r a h ky camii, trbesi ve n dzlemde hamamResim: 8 - E m i r a h kynde trbe: G i r i cephesiResim: 9 - kynde hamam Resim: 10 - ivril / Denizli, ky camii1516Resim: 11 - ivrill Denizli, ky camii, i grnmResim: 12 - Denizli, ky camii: mahfeline grnmResim: 13 - al / Denizli, ky camii:Mihraba grnmResim: 14 - al / Denizli, ky camii: duvan cennet,ortadacehennem tasvirleri17Resim: 15 - Gney i Denizli, ky camii: Son cemaat yeri bezemelerindenResim: 16 - i Denizli, ky camii (1803)18Resim: 17 - i Denizli, kycamii : grOnmResim: 18 - Soma, Camii (1791-2) : grnmJ9Resim: 19 - Soma, Ahmet Resim: 20 - Soma, Camii (1860 - 1)20Resim: 21 - Soma, ky Camii: Fev-kani camlin abdest mus- evrili havuzlu oturmayeri Bu mahalin tonoz, ynndeki Resim: 22 - Soma, ky camii : grnm21,.\\n,j!',',". " .. 2 - ky Rlve: Alper 1964.2223* BULUNAN TIP VE CERRAHLIK UZEL* literatr bir dnemde yeni bir geerektarihe maleder. Yeni bir teknik de yeni aletler Teknik unutulur veya daha da aletler de unutulur.Literatr alet bir o yerde veya odnemde olabilir. bu nedenle antik ve cer- aletleri tarihinin konulanndan birisidir."Rasyonel konulanyla ilgili en erken literatr, M.. 460'da tanky (Kos)'da Atina ye civannda hekimlik yapan Hippokrates(M.O. 460-370)'a aittir. Onun bilinen Corpus Hip-pocraticum ile ona atfedilen psdo-hipokratik koleksiyonda kemik keski-leri, cerrahi kerpetenleri, kk dil kerpetenleri vb. gibi bir-ok alet Hippokrates'ten sonra M.. deriye Ekol'nn rnlerine kadar antik literatrnde bir kesinti 1. Gerek bu ekol gerekse Eski Yunan hekimlerinin Ro-ma'ya g etmeleriyle Yunan-Roma entegre Bylece, Ro- Aulus Cornelius Celsus (M.S. eserlerinde aletlerineyer ikinci hekim-yazar olarak Cel-sus, Grek yazarlannca tarif edilen birok alete Latince isimler Bir rnek vermek gerekirse forseps ve vulsella'mn her tipi ile 2.Prof. Dr. UZEL, Caddesi 3/8, ANKARA.(1) eserleri, 2. Sryaniceye, 7. da orta-ya Islam tercme ekolnn ile Arapaya Bu koldan grlen 1525 te Latinceye, 1839-61 1849 da ye ve 1894 te de Almancaya .(2) Celsus'un eserleri i1k defa 1478 de 25Antik nl hekimlerinden Efesli Rufus (98-117) eserlerindebirka yapmadan- vermekle KayseriliAreteaus (M.S. 2-3. ise cerrahiyle ilgili tur. Verimli bir yazar olan Galinos (131-200) eserlerinde kul- cerrahi aletlerin isimlerini, pek da verir 3.Efesli Soranos (M.S. 2. obstetrik ve jinekoloji ileilgili en dikkate eserlerini Spekulum, uterus se-falotribe, embryo engeli... gibi aletleri tarif 4. Aeti-us (M.S. 6. 16 eseri ve bu eserlerde aletleri de incele- 5. Gen Plinus (M.S. 1. ve Scribonus Largus (M.S. 1. da cerrahi aletleri ynnden antik Grek en nemlisi PaulusAeginata (625-690) yazarlan gibi derleyici veGali-nos, Archigenes ve Soranos'a olan Paulus, yedi ciltlik eserinde cer-rahi aletlere ok yer 6.Antik ve zellikle aletlerinin ve yerleri da pek fazla . Bu dnemde Endls Islam hekimi (Olm. 1013) eserlerinde alet tamm ve yerverir 1. Paulus Aeginata'dan byk lde etkilenen yazar,kendisi de modem cerrahinin kuruculanndan Ambroise Pare (1505-1590)ve Johann Scultetus (1595-1645) gibi nlleri byk lde Antik aletlerinin metinlerde iyi tarif bazende sadece verilerek Bir-iki eser alet resmi deyer bu aletlerin idantifikasyonu g bir konu olarak alet samlan paralann ok kul- ispat edilmesi bu daha da yeni kaynaklara ihtiyalan Bu kaynaklar, fresklersteller, mezar buluntulan ve toplu cerrahi alet buluntulan olabilir.Bunlardan rnek (3) btn eserleri Khn 20 cilt olarak (4) Soranos'un eserleri 5. Moschion (5) Aetius'un eserlerinin ilk (8) cildi 1534 te Latinceye (6) Paulus'un eserleri 1527' de Venedik'te Greke, 1846 da Londra'da olarak (7) cerrahi eseri, alet resimleriyle birlikte olarak Bkz. Spink, LeWis: Abulcasis On Surgery and Instruments, Wellcome Ed., London, 1973.(8) Bkz. Tabanelli, M.: Lo Strumentochirurgico e la sua storia.26a. Pompei FreskiBugn Napoli Milli Mzesi'nde bulunan bu freskte harp Ver-gil Aenes'i hekim Japix tedavi etmektedir. okucu, bir ok pensi ile-bu pensin bir cerrahevi buluntulan b. Cerrah Evi Herculanum pek gze arpmayan bir yerde 20 Nisan1771 tarihinde bir metal kutu iinde iyi muhafaza birpaket ve iindekiler alet olarak idantifiye O za-mandan beri buluntu yeri "Cerrah evi" olarak buev, bir hekim evi olmayacak kadar eski idi ve yer Alet paketinin evde yer ve 24 79' da Ve-zv felaketten zarar grmeden kalabilmesi bir sevkiyat yeri Bu aletler 1847de 9.c. Paris 1880 de M. Toulouse bir mhendisi Paris-te sokak bir bronz kap ierisinde ele geen 66 koleksiyondur. Kerpetenler, elik bistriler, sondalar, spatller, kan almaaletleri vs. den Bunlar da 10.d. Efes Efes arkeolojik meydana aletlerden olu- ve Theodor Meyer-Steineg'in zel koleksiyonuna giren bu aletler,Antik birok cerrahi mdahaleyi nik numune-lerden meydana geliyordu LL. Bu koleksiyon II. Dnya 12.e. Bingen Pompei'nin sonra bugnk Almanya'daBingen'de olan bir hekimin 1925 'de(9) Vulpes, B.: lllustrazione di tuti gli strumenti chirurgici scavati in Ercolano e in Pompei,1847.(10) Deneffe, M.: Etude sur la trousse d'un chirurgien Gal1o-romain du Ille siecle, Antwerp,1893.(ll) Bkz. Meyer-Steineg, Th.: Chirurgische Instrumente des Altertums, Gustav Fisher V., Jena,1912.(12) Bkz. Hassel, EJ., Knzl, S.: Medizinische Instrumente aus Sepulkralfunden der rmischenKaizerzeigt, Kln, 1982, s. 49-52.27 bir ok alet zel bir koleksiyo-na ait olan bu aletler bugn Bingen'deki bir muhafa-za edilmekte, kopyalan da yerel mzede sergilenmektedir. Materya-lin byk bir bronzdan olup iyi durumda cerrahi bisturilerin kesici ve demirden nemli paralar veya Aletler, kl kavanozundan mezann 40 cm bir bronz ierisinde Olduka iyi paralar-dan koleksiyonun sahibinin bir askeri hekim olup gtryor ise de, onun dnyaca nl ekolne mensup ol- kesindir. nk, zerine bir boa su biblo-su buluntular ki bu da gurur amble-mi idi. buluntularda grlen bir trepanasyon (kafa delme setide bu desteklemektedir, zira bu zor mdahale ekolnde zenle Bingen ift ulu aletler, daha ge bir dnem olanRoma karakterize etmektedir. O dnemde Roma srekli me iinde idi ve birbirinden uzak mesafelerdeki slerde cerrahi operas-yonlar Bu nedenle ok ve az yer kaplayan aletler Birok aletin bu sahibinin bir as-keri hekim akla getirmektedir. Hekimin bu aletleri ne-den konusunda ok Zira, hekimin sylenmektedir. zirvesinde mut-laka bir halefi gerekirdi ve onun mezan da bulunabilirdi.Tm Bingen buluntulan iinde o zamanlar a kerpeten ve ok dikkati ek- hekimin bunlar olmadan ya veya herhangi bir sebeple kon- f Mezar Orta ve Avrupa ile Suriye ve Anado-lu'daki hekim mezarlan veya mezar buluntulan iindeki cerrahi bu-luntular, F.J. Hassel ve S. Knzl derlenerek .13. Antik ve uygulamalan antik kitaplannda yer Fakat zaman ne alet ne de m-dahalede Bu nedenle ele geen aletlerin(13) Bu eserdeki nemli Anadolu iin Bkz. s. 49-53 res. 24.28isimlendirilmesi olduka g bir konu haline Bu glk, ta-rihilerinin arkeologlarla beraber ortadan kalkabilecektir. SINIFLANDIRILMASIAntik aletleri denemeleri en mkemmeli Milne'ye aittir 14. bu (sadece alet isimleri ile) Dz A. Tek keskini. Sivri ulu (Skalpel, geriye skalpel, scolopomachlerion)ii. Knt ulu (Knt ulu bisturi, fts kesici)B. keskini. Sivri ulu (Galinos flebotom'u, litotom, polip ii. Knt ulu2. A. Tek keskin bisturi, pterygium uvula i. Sivri uluii. Knt uluB. keskini. Sivri uluSondalarift basit sonda (specillum), ulan zeytin sonda (specilla), spatl sonda (spathomele), sonda (cyathiscomele),kulak (oricullarum specillum, kulak kiri iin), kulak sonda (spe-cillum vulnerarium, yara iin), oftalmik sonda, rasp sonda (specil-lum asperatum), stile (styloid specilla, stilus), ila l dil bas- uterus uterus dilatatr, metal dilatatrler (tahta kntdissektrler, dissektr, keskin engel (hamulus acutus), knt engel(hamulus retusus), strigil, uvula ila /Forsepsler (vulsella), polip pensleri, tmr pensleri (myzon, sarco-labon, vulsella), uvula pensleri, uvulaya kostik il uygulama pensi, fa-renks pensleri.(14) Milne, St.: Surgical in Greek and Roman Times, Oxford, 1907.29Kap AletlerKan alma kaplan (cucurbitula), lavman (rektal, vajinaluteral, safra kesesi, nasal, kulak ve sinus toz ila ps-krteci, empiyem ve ascites kanller, kontraksiyon nleyici tp-ler).Koterler (Ferrum Candens) koter, nokta koter, zeytin koter, gama ko-ter, hilal biimli koter, koter, keskin ulu koter, koter, koru-yucu tpl koter).Kemik ve AletleriRaspatuvar (scalper excisorius), keski (scalprum planum), guj (scal-per excisorius), lenticular, eki (malleolus), burgu (terebra, terebella),keski (serrula), delgi (modiolus), kemik kemik kerpeteni, varispensi, kerpeteni, elevatr, eye, ok aleti, periost elevat-r. Aletler. Snger, materyali, fibula, Antyllus szge, havan ve ha-van eli (mortarium pillum).Alet ve Seyyar sonda kaplan, skalpel kutulan, merhem veya kollir kutulan,merhem tablalan ve ila kutulan. TIP RNEKLERAntik aletleri Anadolu'da ok bir alana Bu ne-.denle koleksiyonlannda antik eser bulunduran btn mzelerimizde aleti grmek mmkndr. Bu bildiride Arkeoloji Mzeleri ko-leksiyonunda bulunan birka rnekle (Resim: l)'de bir sonda kombinasyonu grlmektedir. Sivri uabse u ise abse krata- Ince uzun delik ise abse ierisine uygu- drenaj iin olabilir.(Resim: 2a)'da bir grlmektedir. aletleri'iin ok nadir ila l aleti olarak kul-30 (Resim: 2b)'de ise bronz grlmektedir. Sivri usonda olarak (Resim: 3)'de kulak kiri temizlemek iin bir sonda grl-mektedir.(Resim: 4)'teki aletler spatl ile kombine (spatl-sond) rnekleridir.(Resim: 5) elikten kerpetenleridir.SONU VE Antik aletlerinin ynelik eserlerinin yeniden okunup dillerinde sonra taran- ile) byk lde Bu birokalet ve yeni ele geenler de ne olduklan bi-linerek hemen Arkeolojik zenginlikleri herkese bilinen lkemizde bu aletlere y-nelik iki olarak yrtlmelidir: nce yeteri kadar tarihileri ilearkeologlar bir diyalog 2. da bu aletler -en fazla eser bulunduran m-zemizden titizlikle 31l: ~ L ,i,n ~ :,...~ it,"y;.''I...~i ..JiJ,9 Resim: 132Resim: 23334Resim: 5198? YJLI EVRESiTARIHONCESI Mehmet ... Kltr ve Mzeler Genel izni ile,LU. Edebiyat 1989 Gller Blgesiyzey LU.. Fonu'nun ok maddi ve kendi aynca, Burdur ile Kltr Mdrl- Bu nedenle ma Fonu Burdur Vali Hasan Hseyin ve Nuri Kltr Mdr Mehmet Trk-men'e, Mze Mdr. S. Seluk yrekten ederim. byk bir zveri ile Temsilcisi, KonyaArkeoloji Mzesi Uzmanlanndan Osman candan krederim.1989 Burdur'un Merkez Tefenni, Glhisarve Bucak ileleri ile Keiborlu ilesi iinde lar Bunlardan anahatlan ile Burdur'un 100 km yer alan arazisi, kuze-yinden ve gneyinden Toroslar, ise Karaky ile bir anak grnmndedir. Bu anak iindeGlhisar Gl Haravza Gl (bugn ile Dalaman Kazan, Karaky Deresi gibi kollan yer Kor-kuteli uzanan ykseltilerle Gl ile da kesiminde, Ibecik ve Ibecikdere'de de Yap- olduka bir * Prof. Dr. Mehmet zsxrr, Edebiyat Fakltesi, Tarihi Anabilim FENPTT 34459 35Glhisar'da Arkeolog Nesrin zsait ile birlikte 1974, 1982, 1987 veson olarak da 1989 sistematik yzey la, ve da. dahil alanda am-ky, Kkalan, Bykalan, Yusufa, Sorkun, nar, Glck, Evciler, Ibecikdere, Ibecik, kasaba ve kylerinden Tefenni iinde bulunanBeyky ile yer alan Karah-yk ve de inceledik.Glhisar J. Mellaart veburadaki Sorkun, ile Beyky hykleri Biz buradabu hyklerle birlikte, sonucu tespit K-kalan ve Yusufa tarihncesi yerlerinin (Harita: 1) ana zel-liklerini SORKUN yzey Son Kalkolitik 10 km Sorkun'un 3 km yer alan hyk, 100 m x 125 m ve m ykseklik-reoo. . hyk yzeyinde keramikler genel-likle kahverengi ve gri hamurlu, ince kire ve bitki Ortaderecede ve da az Az bir i ve yzeyisiyah ve gri, ise i ve yzeyi kahverengi boya ve Hepsi el Paralar orta boymlek ve kaselere ait-tir, dz diplidir. Sorkun 'da Kuruay Ge Kalkolitik saf-hada grlen iri tutamaklar da (Resim: 1). kaplar iseIlk Kalkolitik formu gsteimektedir.AVDIRJ. incelenen hykte Son Kalkoli-tik Ilk Tun! ve Ilk Tun.ye tarihlenen buluntular grubu, 2 ise Burdur-Korkuteli grubu iine dahil (1) J. Mellaart, Beycesultan I, s. 70, hrt. I, (GK).(2) J. MeHaart, Eser, s. 70 hrt. I, (GK); s. 133, hrt. m, grubu); s. 196 vd. hrt.VI, nr. 66 tr2 (Burdur-Korkuteli grubu iinde).36 2 km Burdur-Glhisar yolunun gneyinde-ki iftlik mevkiinde, suyu bol 200 m yer alan hyk 70 m x 100 m 8 m kadarda yksekliktedir.Hyk yzeyinde biz, Kalkolitik-Son Neolitik ve blgenin genel zellikle-rini keramiklerden M.O. II. ait keramikler degrdk. Bunlardan Ilk Kalkolitik-Son Neolitik keramikleri Glde ve amur Hyk zelliklerini (Re-sim: 2'de ilk BEYKYJ. Mellaart incelenen buluntulan Beycesultangrubu iinde, ise Burdur-Korkuteli grubu iine tur", 7 km Beyky'n ise uumu 4 km g- yer alan hyk, 100 m x 150 m ova yzeyin-den 5 m yksekliktedir. Beyky eteklerinden Burdur-Glhisar yolu, gneyeteklerinden ise, Karamusa dere gemektedir.Hyk yzeyinde ve ne ait keramiklerin Son Kalkolitik zellikleri gsteren ke-ramikler de grdk. Bunlar genellikle gri ya da siyah hamurlu, bitki veince orta i ve yzeyleri boya ve Hepsi el (Resim: 3).SGT hem gneyindeki verimli arazinin 50 m x70 m ve2 m kadar ykseklikte olup mevkiin kuzeyinde yer Hyk, yzeyinde bir bitki rts ile kap- Bu ok az keramik grebildik. Buluntular(3) J. Mellaart, eser, s. 133, hrt. m, (Beykpr ile Beycesultan grubu iinde; s.196 vd, hrt. VI, or.

(Beykpr, Burdur-Korkuteli grubu iinde).37 Hyk'te bir ederler, aynca ba- keraniikler de Kalkolitik profili gsterirler. Tmnn elde keramiklerin hamurlan genellikle ince ve bitki orta kinlikte; i ve yzeyleri gri, ise, boya iyi (Resim: 4).KKALANHyk, 20 km ve k-yn de 1 km gneyindedir. Ova yzeyinden 5 ykseklikte bulunan K-kalan' boyutlan 80 m x 125 m Uzerinde tanm dan olduka tahrip Hyk yzeyinde keramikler burada tr, ve iT2 melerinin Keramik hamurlan genellikle bitki, kire ve ince kum orta bazan da kt Keramik-lerin i ve yzeyleri gri ve boya ve iyi (Resim: 5).YUSUFADalaman hemen suyu bol ve verimli bir Yusufa Hyk son tesviye Bugn hy- alt mevkii, 3 km ku- da 3 km kadar bir alanda keramikler, Son Kalkolitik iti-baren buraya etmektedir. bu ait kap formlan orta boy mlek ve kk fincan paralanblgenin yerel zelliklerini Orta boy mlekler zerinde yineSon Kalkolitik karakterize eden tutamaklara da r-nekler grlmektedir. Yusufa'da aynca, I'T, ve IT 2 ait kera-mikler de (Resim: 6). ..tesviyesinden arta kalan ve Son Kalkolitik (Resim: 7) M.O. i. kadar olan ait bir buluntu toplu- da Burdur Mzesi'ne teslim ettik.Glhisar yresindeki kltrlerin ve etki belirlemek evresinde de ok sreli bir Daha nce de Glhisar'dan Salda Gl'ne kadar olan kesimi tespit Hyk ile nceden bilinen Karahyk yzey bu amala inceledik. Kkalan38tr, yresel zellikler etkin iken, Kkalan, de av- ve Beyky' n keramiklerinin; kuzeydeki Medet, ve Hyk'n yzey buluntulan ile benzerlik izledik. gibi, bu Truva 1 ve Truva 2 kltrlerinin etki iinde Bu du-rumu ileride Gller Blgesi ile blgeler kltr belirlenmesinde nemli lde 39-.5'-r:\\\.VaKIZILCADAG/\,\

o HASANPASAeJHesooposoaSGT/--\/-:/'