121 · 2019. 7. 26. · debis `cnobis sigelebi~ 1995 wlis 20 ivniss gadasca saqarTvelos kaTo-likos-patriarqma, uwmidesma da une-taresma ilia II. amave dRes gelaTis mecn. akademiis

121

aweren sruliad saqarTvelos kaTo-likos-patriarqi ilia II da saqarT-velos respublikis parlamentis Tavm-jdomare, saxelmwifos meTauri eduard-giorgi SevardnaZe. saqarTvelos axal istoriaSi es iyo pirveli SemTxveva, rodesac fuZemdeblur dokuments er-Tad moaweres xeli saqarTvelos sax-elmwifosa da saqarTvelos eklesiis meTaurebma.

akademiis wesdeba, romlis mixedvi-Tac `gelaTis mecnierebaTa akademia aris saqarTvelos sapatriarqosTan arsebuli bibliologiuri da qarT-velologiuri samecniero daweseb-uleba, saRvTismetyvelo da samecniero (humanitaruli da sabunebismetyvelo) kvleviTi da saganmanaTleblo (saswav-lo) centri, Seqmnili saqarTvelos sa-suliero da saero xelisuflebis er-Toblivi dadgenilebiT im mizniT, rom aRdges da gagrZeldes wm. mefe daviT aRmaSeneblis mier daarsebuli gela-Tis akademiis tradiciebi”, damtkicda sruliad saqarTvelos kaTolikos-pa-triarqis, uwmidesisa da unetaresis ilia II da saqarTvelos respublikis parlamentis Tavmjdomaris, saxelmwi-fos meTauris, eduard-giorgi Sevard-naZis mier.

wesdebis mixedviT, gelaTis mec-nierebaTa akademiis wevrTa mudmivi raodenoba 21 wevriT ganisazRvreba. akademiis damfuZnebelTa rigSi iyo 14 wevri: protopresviteri giorgi gam-rekeli (bibliologia, RvTismetyvele-ba), istoriis mecn. doqt. prof. zaza aleqsiZe (armenologia, eklesiis is-toria), filosofiis mecn. doqt. prof. †vitali kakabaZe (filosofia, fsiqo-logia), filologiis mecn. doqtore-bi, profesorebi: †korneli danelia (enaTmecniereba, teqstologia), magali Todua (iranistika, literaturaTm-codneoba), zurab kiknaZe (semitologia, bibliologia, folkloristika), damana meliqiSvili (enaTmecniereba, gelaTis saRvismetyvelo-literaturuli skola,

qarTuli filosofiur-Teologiuri terminologia), avTandil nikoleiSvi-li (qarTuli literaturis istoria), Tedo uTurgaiZe (enaTmecniereba, qar-Tuli da qarTveluri enebis Seswavlis istoria), mzeqala SaniZe (semitologia, teqstologia), zurab WumburiZe (enaT-mecniereba, teqstologia), aleqsi Win-Warauli (enaTmecniereba, folkloris-tika); quTaisis sax. universitetis ma-Sindeli profesorebi: †akaki baqraZe (istoria, literaturaTmcodneoba), mix-eil qurdiani (enaTmecniereba, liter-aturaTmcodneoba).

gelaTis akademiis damfuZnebel wevrebs am akademiis samecniero wo-debis `cnobis sigelebi~ 1995 wlis 20 ivniss gadasca saqarTvelos kaTo-likos-patriarqma, uwmidesma da une-taresma ilia II. amave dRes gelaTis mecn. akademiis prezidentad arCeul iqna magali Todua, xolo swavlul mdivnad _ mixeil qurdiani.

Semdgom, akademiis namdvil wevrebad arCeul iqnen saqarTvelos mecn. aka-demiis istoriisa da eTnografiis in-stitutis wamyvani mecn.-TanamSromeli, saqarTvelos eklesiis istorikosi †babilina lominaZe, medicinis mecn. doqt. prof. guram kacitaZe (biologia, medicina) da teqnikur mecn. doqtori †arCil kostava (kreacionizmi).

akademiidan gasuli da gardacv-lili wevrebis vakantur adgilebze sxvadasxva dros akademiis namdvil wevrebad arCeul iqnen: filosofiis mecn. doqt. †Tamaz buaCiZe, filolo-giis mecn. doqtorebi: †zurab jafariZe (enaTmecniereba _ fonetika-fonolo-gia) da ediSer WeliZe (bibliologia, patristika), istoriis mecn. doqtorebi: roland TofCiSvili (saqarTvelos istoria, eTnografia), giorgi mWedl-iZe (saqarTvelos istoria), iulon ga-goSiZe (saqarTvelos istoria, arqeo-logia), xelovnebaTmcodneobis doqt. zaza sxirtlaZe (saqarTvelos istoria, arqiteqtura da xelovneba), iuridiul

122

mecn. doqt. mariam cacanaSvili (samar-Talmcodneoba), ekonomikur mecn. kand. jambul biwaZe (ekonomika). akademiis wevrebi arian agreTve: poeti tariel Wanturia, mwerali-kritikosi Tamaz wivwivaZe da mwerali-literaturaTm-codne levan bregaZe (2003 wlidan aka-demiis swavluli mdivani).

gelaTis mecn. akademiis ucxoeli wevrebi arian cnobili qarTvelologe-bi: ian brauni (poloneTi), iost giperti (germania) da bernar utie (safrangeTi).

gelaTis akademiis sapatio wevrebad 1996 wels arCeul iqnen: sruliad saqa-rTvelos kaTolikos-patriarqi, uwmide-si da unetaresi ilia II, saqarTvelos respublikis parlamentis Tavmjdomare, saxelmwifos meTauri eduard-giorgi SevardnaZe da imereTis maSindeli gu-bernatori, quTaisis meri Teimuraz Sa-SiaSvili.

T. SaSiaSvilma SesaniSnavi samuSao pirobebi Seuqmna akademias: misi Zal-isxmeviT akademias gadaeca orsarTu-liani rezidencia wm. giorgis saxelo-bis taZris ezoSi; wlebis ganmavlobaSi igi afinansebda akademiis tradiciul erTkvirian konferenciebs, romlebic ixsneboda yoveli wlis 21 seqtembers gelaTSi, RvTismSoblobas, da srulde-boda jvarTamaRlebas, 27 seqtembers _ quTaisSi.

dasawyisSi akademias hqonda ori sa-mecniero organo: ̀ gelaTis mecniereba-

Ta akademiis uwyebani~ (1996 w. gamovida 2 nomeri. pirvelSi daibeWda qronika da fuZemdebluri dokumentebi, meoreSi _ akademiis wevrebis mier wakiTxuli moxsenebebi 1996 wlis seqtembris sa-mecniero konferenciaze (red. m. qurd-iani) da `weliwdeuli~ (1998 w. d. meli-qiSvilis redaqtorobiT gamovida erTi nomeri, romelSic daibeWda d. meliq-iSvilis samuSao jgufis naSromebi gelaTis Zveli akademiis literatu-ruli memkvidreobis irgvliv). usaxs-robis gamo am perioduli gamocemebis publkacia veRar gagrZelda.

2002 wlis seqtembridan quTaisis sakrebulos finansuri xelSewyobiT gamodioda yovelTviuri `gelaTis mecnierebaTa akademiis Jurnali~, rom-lis damaarsebeli da mTavari redaq-toria akademiis prezidenti magali Todua. 2004 wlis ivlisidan Jurnali gamodis sruliad saqarTvelos kaTo-likos-patriarqis, uwmidesisa da une-taresis ilia II locva-kurTxeviTa da materialuri xelSewyobiT. Jurnali mravaldargobrivia (Teologia, filo-logia, istoria, eTnografia, xelovne-baTmcodneoba, samarTali, ekonomika), masSi ibeWdeba gelaTis mecnierebaTa akademiis wevrebisa da maT mier reko-mendebuli samecniero naSromebi. Jur-nalis yovel nomers erTvis mecnieru-li qronika, uaxlesi bibliografia da personaliebi.

123

uwmidessa da unetaress, sruliad saqarTveloskaTolikos-patriarqs,

ilia II-s

Tqveno uwmidesobav!

Tqveni aRsaydrebis 25 wlisa da dabadebis 70 wlis Tavze gvsurs mogmarToT ara mxolod Tqven mier daarsebuli gelaTis mecnierebaTa akademiis saxeliT, aramed Tqvenis RvawliT aRorZinebuli samwysos saxeliTac – sruliad saqarTvelos samociqulo avtokafaluri ekle-siis dauZinebel moRvawesa da didebul muSaks ya-nisa qristesisa, qristianeTa siqaduls, ganmw-medels sjulisa, maSenebls eklesiaTa, eris su-lier mamasa da ganmanaTlebels!

rogorc Zvelni ityodnen, `viTar SeuZlos kacobrivman enaman jerovnad warmoTqma simx-neTa da moTminebaTa TqvenTa” am rTulsa da gansacdelebiT aRsavse droSi.…

rogorc netarma grigol xanZTelma aRaSena da ganamSvena eklesia-monastrebiT murvan yru-sagan mooxrebul-gaveranebuli udabno tao-klarjeTisa, ganacxovela da qalaq-yo igi, aseve Tqven, Tqveno uwmidesobav, RvTis mcnebaTagan gardadrekil qarTvelTa sulieri udabno gaa-cocxleT da aaRorZineT; sruliad ganSoreb-ulni RvTisagan, moaqcieT da, viTarca keTilma mwyemsma, ganbneuli cxvari daubruneT uflis

124

saxls; ganaSeneT, ganamSveneT da saqarTvelos sa-mociqulo eklesiis dideba aRadgineT.

Tqvengan xSirad gvsmenia - ès drom moitanao”, magram xom cnobilia, rom TviT dro pirovnebas mohyavs, radgan, roca dgeba Jami, ufali gamoarCevs da aRamaRlebs erisagan Tavis rCeuls, romelsac Za-luZs tvirTva eris jvarisa. Tqven xarT is rCeuli, romelic ufalma mohmadla Cvens mravaltanjul ers misi naTlisaken da wmida eklesiisaken mosa-bruneblad.

Tqveni uwmidesobis qadagebaSi mudam gamosWvi-vis sibrZne da sarwmunoeba daviT mefsalmunisa: àra Tumca ufalman aRaSena saxli, cudad Surebian maSenebelni misni” (fsal. 126,1). am WeSmarite-biT moZRvravT TqvenTvis mondobil ers da, roca ki RvTis morCilebas miuCvevelsa da mcired morw-munes, yuri ar miugdia Tqveni darigebisaTvis, mu-dam uwvnevia marcxis simware..

magram Tqven, rogorc WeSmarit mwyemsmTavars, moZRvars da mamas erisas, àra gaqus Ãelmwifeba borotisa, aramed Sendobisa”. moTminebiT moeliT monanuls da bunebiT iqceviT ise, viTarca ityvis ufali: `wyalobaÁ mnebavs da ara msxuerpli, rame-Tu ara moved wodebad marTalTa, aramed codvilTa sinanulad” (maTe, 9,13). Tqvens locvasa da mow-yale moTminebas adre Tu gvian codvilni mouyvania da kidevac moiyvans sinanulad.

am ocdaxuTi wlis ganmavlobaSi, romelsac Tqven `mziani Rame” uwodeT (radgan èrTi mxriv, wyvdi-adi da mwuxarebaa, meore mxriv ki – uflis madli”, romelsac niadag grZnobT), umZimes sapatriarqo jvars zidavT, jvars erisas da eklesiisas.

125

Tqven erisa da eklesiis – xorcieli keTilisa da sulieri keTilis – SenivTebiTa da SezavebiT iRvwiT qarTveli eris sulieri amaRlebisaTvis, sarwmunoebis erTobisa da erovnuli mTliano-bisaTvis. am gzaze arasodes gtovebT imedi imisa, rom is `rwmena, is sinanuli, is siyvaruli, is Tavmdabloba, is gancda TvisTa codvaTa, romelsac flobdnen Cveni winaparni, Cvens erSi ueWvelad gamovlindeba”.

gwamdeT, dido meufeo, rom Tqveni mociqulebri-vi Rvawli keTil nayofs gamoiRebs da amieriTgan ueWvelad ixarebs udabnoi ese, Tqueni, qristes nebi-smyofeli keTili mwyemsis, locviTa da kurTxeviT.

uwmidesisa da unetaresis, sruliad saqarT-velos kaTolikos-patriarqis da mcxeTa-Tbilisis mTavarepiskoposisa, yovlad Rirsisa mamamTavrisa da didisa meufisa Cvenisa ilia II-isa – mravalmca arian welni!

gelaTis mecnierebaTa akademia

126

sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqi, uwmidesi da unetaresi ilia II 1942 wlis seqtemberSi q. orjon-ikiZis #22 saSualo skolis pirve-li klasis moswavle gaxda. ojaxuri tradiciidan gamomdinare, patara irak-li did dros uTmobda wirva-locvebs, Tumca es xels ar uSlida kargad es-wavla saskolo sagnebi. gansakuTrebiT itacebda istoria, geografia, ucxo ena. 1952 wlis ivnisSi irakli giorgis Ze SiolaSvilis saxelze Zaujiyaus (or-jonikiZe_vladikavkazi) 22-e skolis mier gaica atestati #946415. axalgaz-rda irakli moeTaTbira mSoblebs da miiRo im droisaTvis araordinaruli gadawyvetileba, swavla gaegrZelebina moskovis sasuliero seminariaSi, sa-dac RvTismetyvelebis SeswavlisaTvis saukeTeso pirobebi iyo: gamorCeuli pedagogebi, mdidari biblioTeka, semi-nariis zomierad mkacri Sinaganawesi. uwmidesi da unetaresi siyvaruliTa da madlierebiT ixsenebs Tavis pedago-gebs, romelnic gamoirCeodnen saocari pasuxismgeblobiTa da studentebis mimarT siyvaruliT. saqarTvelos sapa-triarqo arqivSi daculi dokumentebi srul warmodgenas gviqmnis irakli Si-olaSvilis moskovis sasuliero semi-nariasa da akademiaSi swavlis ZiriTad momentebze. I kursis niSnebis furceli, romelic Sevsebulia 1953 wlis 11 maiss, gvamcnobs, rom irakli SiolaSvils

yvela saganSi aqvs `friadi~. II kursze mxolod berZnulSi aqvs `4~. III kursze yvela saganSi kvlav `friadi~ aqvs.

moskovis sasuliero seminariis xelmZRvanelobis gadawyvetilebiT, se-minariaSi yovelwliurad tardebo-da konkursi saukeTeso TxzulebaSi. irakli SiolaSvilma I kursze swav-lis dros sakonkursod waradgina Txzuleba, romelmac pirveli adgili aiRo. gamarjvebuli dajildovda mit-ropolit filaretis fondidan 50 ma-neTiT, xolo troicki-sergeevis lavri-dan _ 30 maneTiT.

1956_60 wlebSi irakli SiolaS-vili zagorskis sasuliero akademiis studentia. sapatriarqo arqivSi dacu-lia misi CaTvlis wignaki (niSnebis furclebi), romelsac xels aweren: akademiis inspeqtori v. sariCevi da mdivani n. muraviovi. akademiis kurs-damTavrebul mRvdel-monazon ilias yvela saganSi friadi aqvs. sasuliero akademiaSi swavlis dros irakli Sio-laSvils kidev ufro gaumZafrda de-daeklesiisa da samSoblos siyvaruli. amis dasturia misi werili sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesisa da unetaresi melqisedek III-isadmi. werili imdenad mniSvnelova-nia, rom saWirod mimaCnia misi sruli saxiT warmodgena: ̀ Tqveno uwmidesobav! gvakurTxeT...… aq, Cven wreSi vrceldeba xmebi imis Sesaxeb, rom saqarTvelos

sergo vardosaniZe

sasuliero cxovrebis dasawyisi(zagorskidan mcxeTis seminariis reqtorobamde)

127

eklesiis avtokefalia TiTqos dasas-ruls uaxlovdeba, radgan: 1) mTeli rigi eparqiebi umoqmedodaa, mRvdelm-Tavris gareSe da arc arsebobs saTa-nado kadri; 2) RvTismsaxurebis dros eklesiebSi morwmuneTa daswreba er-Tob mcirea; 3) saqarTvelos marTlma-didebel eklesias ara aqvs seminaria, gamomcemloba, saeklesio muzeumi, wign-sacavi, biblioTeka.

laparakia imis Sesaxeb, rom cxum-afxazeTis eparqiaSi ar iqneba daS-vebuli axalxeldasxmuli qarTveli mRvdelmTavari (saubaria episkop-os leonide Jvaniaze. _ s. v.) da rom mRvdelmTavarTa Soris arian iseTe-bic, romlebic araqarTvelTa Sori-sac ki avrceleben ubadruk azrs saqa-rTvelos eklesiis eparqiebis gamsx-vilebis aucileblobis Sesaxeb.

zemoT moyvanili ZiriTadi prob-lemebis irgvliv Tqven mier miRebuli zomebi, saqarTvelos ssr mTavrobis TavmjdomaresTan Sexvedris CaTvliT, CvenTvis cnobilia, magram zogierTi mware sinamdvilis gamo vaZlevT Tavs nebas, rom Tqveni yuradReba mivapyroT Semdeg garemoebas: sabWoTa mTavro-bis saTanado dadgenilebis safuZ-velze ruseTis, ukrainis, somxeTis da sxva mokavSire respublikebSi arse-bobs sasuliero seminaria-akademiebi, xdeba RvTismsaxurebisaTvis saWiro literaturis gamocema, xatebis gam-ravleba, eklesia-monastrebis aRdge-na-ganaxleba. saqarTvelos eklesias Tu upiratesoba ara aqvs, gamonakliss mainc ar warmoadgens, mxolod saWiroa am iuridiuli uflebis adgilobrivi mTavrobis meSveobiT gamoyeneba: saqa-rTvelos ssr xelisufalT, arsebuli wesis dacviT, materialuri SesaZle-blobis farglebSi waredginos weri-lobiTi saxis ganacxadi saqarTvelos avtokefaliuri eklesiis sasicocxlo sakiTxebis Sesaxeb da energiulad iqnes moTxovnili: pirvel rigSi, sem-inariis (ara kursebis) gaxsna, saWiro

literaturis gamocema, saeklesio mu-zeumis, wignsacavis daarseba, gela-Tis, wilknis, nikorwmindis, yazbegis, ananuris, goris eklesiebSi RvTismsax-urebis uflebis aRdgena-ganaxleba... saqarTvelos eklesiis da misi meTau-ris mtersa da orguls Cvens pirad mtrad vTvliT, magram ganuxorciele-beli gandidebis survilis gamo ga-nawyenebulni, patriarqis SorsmWvrete-li gonebis TvaliT da keTili nebiT SeiZleba Cayenebul iqnen saqarTvelos eklesiis sakeTildReo saqmianobaSi...

qarTveli eris siamaye, siwmide da dideba _ `sveticxoveli~ ara marto Cveni xalxis, aramed ucxoelTa yu-radRebasac imsaxurebs da amis gamo mis wminda midamoebSi Tqveni locva-kurTxeviT saeklesio muzeum-wign-sacavis gaxsna yovelmxriv gamarTle-buli iqneboda. Tqveni mowodebiT mo-saxleobaSi gabneuli istoriuli Tu siZveleTa dacvis TvalsazrisiT bev-ri didmniSvnelovani saeklesio dan-iSnulebis nivTi, wigni, wmida xatebi, jvari da sxva aRmoCndeboda eklesi-is sakuTrebaSi, e. i. daculi iqneboda SesaZlebeli ganadgurebisagan. mzad varT am didi saqmisaTvis gaviRoT pi-radi biblioTekac. saaRdgomo ardade-gebisaTvis SesaZloa veaxloT Tqvens uwmidesobas da Tqveni miTiTebiT da locva-kurTxeviT, arsebuli wesis dac-viT sadResaswaulo qadagebebiT mivmar-ToT morwmune sazogadoebas. Rrma pa-tiviscemiT geamborebiT da gamoviTxov Tqvens wmida locva-kurTxevas~. i. Sio-laSvili, zagorski, 1957wlis 12 Teber-vali. saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiis umZimesi mdgomareoba mosvene-bas ar aZlevda axalgazrda students da aseTi Tamami, magram samarTliani gancxadebiT mimarTavda igi uwmidessa da unetaress melqisedek III.

zagorskis sasuliero akademiaSi swavlis dros mRvdel-monazonma il-iam sakvalifikacio Temad airCia àTo-nis iverTa monastris istoria~. rusu-

128

lenovani masalebis moZiebisa da da-muSavebis Semdeg igi Sexvda zagorskis akademiis reqtors dekanoz k. ruJickis da sTxova ramdenime TviT saqarTvelo-Si wamosvlis nebarTva qarTulenovani literaturis srulad Seswavlis mizniT. 1959 wlis 4 ivnisiTaa daTari-Rebuli reqtor k. ruJickis momarTva saqarTvelos erovnuli biblioTekis, centraluri arqivis, Tbilisis saxelm-wifo universitetis xelmZRvanelobis saxelze, raTa maT TavianTi dawe-sebulebebis biblioTekebis wignsaca-vebsa da xelnawerTa ganyofilebaSi sa-muSaod dauSvan sasuliero akademiis IV kursis studenti irakli giorgis Ze SiolaSvili.

mRvdel-monazonma iliam ramdenime Tve imuSava Tbilisis biblioTekebSi, miiRo kompetenturi rCevebi qarTveli mecnierebisagan. 1960 wlis ivnisSi za-gorskis akademiaSi Sedga sakvalifi-kacio naSromis sajaro dacva. ofi-cialurma oponentebma profesorebma n. muraviovma da a. georgievskim maRa-li Sefaseba misces warmodgenil naS-roms. moskovis zagorskis sasuliero akademiis reqtoratma sagangebo wer-iliT mimarTa moskovisa da sruliad ruseTis patriarqs, uwmides aleqsi I, raTa saukeTeso naSromisaTvis RvTism-etyvelebis kandidati mRvdel-monazo-ni ilia daejildoebina. saqarTvelos sapatriarqo arqivSi daculia mRvdel-monazon ilia SiolaSvilis zagorskis akademiis mier gacemuli warCinebis diplomi, romelsac xels aweren aka-demiis reqtori dekanozi k. ruJicki, inspeqtori arqimandriti pitirimi, mdi-vani a. ostapovi.

uwmidesi da unetaresi ilia II av-tobiografiaSi aRniSnavs: `sasuliero akademiis samecniero sabWom daadgina, me vyofiliyavi datovebuli akademia-Si profesorTa stipendiatad, magram Cemi eris siyvarulma mimatovebina es yvelaferi da momiyvana saqarTvelo-Si~. igi eaxla sruliad saqarTvelos

kaTolikos-patriarqs, uwmidessa da un-etaress efrem II da aseTi gancxadebiT mimarTa: `Tqveno uwmidesobav! gacno-bebT, rom 1960 wels davamTavre moskov-is sasuliero akademia. gTxovT momceT samsaxuri, gamgzavnoT iq, sadac Tqven cnobT saWirod~. uwmidesma efrem II mRvdel-monazoni ilia daniSna baTumis sakaTedro taZris mRvdelmsaxurad.

uwmidesi da unetaresi ilia II avtobiografiaSi vkiTxulobT: `1960 wlis 19 dekembers uwmidesi da uneta-resi efrem II mier aRyvanil viyavi iRu-menis xarisxSi, xolo 1961 wlis 16 se-qtembers _ arqimandritis pativSi. 1963 wlis 25 agvistos xeldasxmul viqeni Semoqmedel episkoposad da patriar-qis qorepiskoposad. 1963 wlidan var mcxeTis samoZRvro saRvTismetyvelo kursebis xelmZRvaneli~.

axalgazrda mRvdelmTavari ener-giulad Seudga mcxeTis samoZRvro kursebis sasuliero seminariad ga-dakeTebisaTvis niadagis momzadebas. akademiaSi miRebulma farTo ganaTle-bam mas saSualeba misca maRal done-ze daeyenebina rogorc disciplinis, aseve saswavlo procesis sakiTxebi. Semoqmedelma episkoposma seminariaSi samuSaod miiwvia cnobili mecnierebi, Seadgines saswavlo programebi, saleq-cio konspeqtebi. sistematurad tar-deboda pedsabWos sxdomebi. igi sas-wavlebelSi momxdar mniSvnelovan RonisZiebebs uTanxmebda uwmidessa da unetares efrem II. `Tqveno uwmidesobav, gvakurTxeT, zeg saSobaod studentebs vuSvebT ardadegebze. xval, 12 saaTze, vfiqrobT pedsabWos mowvevas. CvenTvis metad sasiamovno da sasargeblo iqne-ba, Tu CamobrZandebiT da daeswrebiT. episkoposi ilia~. uwmidesi efrem II pedsabWos yvela sxdomas eswreboda.

mcxeTis sasuliero seminaria Semo-qmedeli episkoposis, ilias Tavdade-buli SromiT Rirseul saswavleblad iqca. uamravi problema da winaaRmdego-ba daZleul iqna. yovelive amis Sesaxeb

129

daufaravad mogviTxrobs 1972 wlis 26 maisiT daTariRebuli cxum-afxazeTis mitropolitis, ilias gancxadeba saqa-rTvelos marTlmadidebeli eklesiis wmida sinodisadmi: `rogorc mogex-senebaT, _ werda igi, _ 1963 wlidan misi uwmidesobisa da unetaresobis, sru-liad saqarTvelos kaTolikos-patri-arqis efrem II didi SromiTa da meca-dineobiT mcxeTaSi gaixsna sasuliero seminaria, romlis xelmZRvanelad me viyavi daniSnuli. es iyo axali didi saqme, rasac sWirdeboda energia da ga-mocdileba. arc me da arc maswavle-blebi ar viSurebdiT Zalas seminariis ganmtkicebisa da gaZlierebisaTvis. am wlebis ganmavlobaSi Cven SevxvdiT bevr winaaRmdegobas da siZneleebs. miuxedavad amisa, mainc SevZeliT sas-wavlebeli myar niadagze dagveyenebi-na. me ar uarvyof imas, rom seminari-is kursdamTavrebulTagan yvelam ver gaamarTla Cveni imedebi da ver gamoiC-ina moZRvris maRali Tvisebebi... miuxe-davad zogierTi arasasurveli faqtisa, vxedavT, rom seminariis kursdamTavreb-ulTa umetesi nawili dRes Tavdadebu-

lad emsaxureba saqarTvelos eklesias. gulistkiviliT unda mogaxsenoT, rom am cxra wlis ganmavlobaSi daxmarebis magivrad mesmoda mxolod kritika~.

mcxeTis sasuliero saswavleb-lis kursdamTavrebulT rekomenda-ciis safuZvelze ugamocdod iRebdnen zagorskis sasuliero akademiaSi. za-gorskis sasuliero akademia gansa-kuTrebiT afasebda Tavis yofil stu-dents, aw saqarTvelos marTlmadidebe-li eklesiis mitropolits. 1978 wlis 16 Tebervals zagorskis sasuliero akademiam sruliad saqarTvelos kaTo-likos-patriarqi, uwmidesi da unetaresi ilia II akademiis sapatio wevrad air-Cia. misi uwmidesoba moskovis seminari-asa da akademiaSi gatarebul studen-tobis wlebs cxovrebis naTel periods uwodebs da moskovSi yoveli vizitis Jams stumrobs zagorskis akademias da amiT kidev erTxel adasturebs sasu-liero pirisaTvis, eklesiisaTvis ra mniSvneloba aqvs safuZvlian ganaTle-bas. misi uwmidesobis patriarqobis 30-wliani xana xom mecnierebisa da gana-Tlebis mxardaWeris xanaa.

literatura

1. saqarTvelos sapatriarqo arqivi. saqaRalde #1264, dok. 8265.

2. saqarTvelos sapatriarqo arqivi. kaTolikos-patriarq melqi-sedek III fondi. #2718

3. saqarTvelos sapatriarqo arqivi. f. 1264. dok. #8265.

4. iqve, gv. 8.

5. iqve, gv. 10.

6. saqarTvelos sapatriarqo arqivi. sruliad saqarTvelos kaTo-likos-patriarqis, ilia II saqaRalde #1264. dok. 2265.

7. saqarTvelos sapatriarqo arqivi. sruliad saqarTvelos kaTo-likos-patriarqis, ilia II saqaRalde #1264. dok. 2265, gv. 15.

8. saqarTvelos sapatriarqo arqivi, saqaRalde 1264. dok. 2265

130

saqarTvelos marTlmadidebeli sa-mociqulo eklesiis avtokefaliis aR-dgenisa da pirveli saeklesio krebis mier sruliad saqarTvelos kaTo-likos-paqtriarqad kirion II arCevis Semdeg uwmidesma da unetaresma kirion II daiwyo seriozuli muSaoba, raTa mar-Tlmadidebel da aramarTlmadidebel msoflios mkafio warmodgena Seqmnoda, ra moxda saqarTveloSi da ar aRmoCe-niliyvnen ruseTis sapatriarqos mier gavrcelebuli tendenciuri informa-ciebis tyveobaSi. pirvel yovlisa, iyo survili ruseTis eklesiasTan mego-bruli urTierTobis damyarebisa, ma-gram 1917 wlis agvistoSi ruseTis ax-alarCeulma patriarqma tixonma saqa-rTvelos marTlmadidebeli eklesiis maRal ierarqebs mcxeTaSi 1917 wlis 12 (25) marts miRebuli dokumentis gau-qmebisa da sinanulisaken mouwoda, ami-tom 25 wlis manZilze saqarTvelosa da ruseTis marTlmadidebel eklesi-aTa Soris evqaristuli kavSiri ar ar-sebobda .

1943 wlis 31 oqtombers daZabuli molaparakebebis Semdeg ruseTis pa-triarqma oficialurad aRiara saqa-rTvelos marTlmadidebeli eklesiis teritoriuli avtokefalia, 1917 wlis 12(25) martis sveticxovlis damoukide-blobis aqtis kanoniereba da mrevli-sadmi mimarTvaSi daadastura saqarT-velos marTlmadidebel eklesiasTan

evqaristuli kavSiris aRdgena. ruse-Tis marTlmadidebeli eklesiis mier saqarTvelos marTlmadidebeli ekle-siis avtokefaliis aRdgenis dokuments xels aweren: patriarqi sergi, sinodis mudmivi wevrebi: mitropolitebi aleq-si, nikolozi, mTavarepiskoposebi an-drei, aleqsi, ioane.

saqarTveloSi oficialuri mego-bruli vizitiT 1946 wels CamobrZanda ruseTis patriarqi, uwmidesi aleqsi I, 1958 wels igi meored Camovida saqa-rTveloSi, 1945_48 wlebSi uwmidesi da unetaresi kalistrate stumrobda moskovs. 1951_70-ian wlebSi moskovSi araerTxel Catarda sabWoTa kavSirSi arsebul religiur konfesiaTa meTau-rebis Sexvedra, samSvidobo konferen-ciebi. am SexvedrebSi monawileobdnen uwmidesi da unetaresi sruliad saqa-rTvelos kaTolikos-patriarqebi: mel-qisedek III, efrem II, daviT V, ilia II. ruseTisa da saqarTvelos marTlmadi-debel eklesiaTa Soris arsebuli yve-lanairi gaugebroba warsuls Cabarda.

1977 wlis 25 dekembers uwmidesisa da unetaresis ilia II aRsaydrebaze warmoTqmul sityvaSi moskovisa da sruliad ruseTis patriarqi pimeni am sityviT miesalma saqarTvelos ekle-siis meTaurs: `ruseTis marTlmadide-beli eklesia, aRsavse uRrmesi pativis-cemiT Tavisi erTmorwmune, moZme qar-Tuli eklesiisadmi, guliT xarobs am

sergo vardosaniZe

saqarTvelos marTlmadidebeli samociqulo eklesiis

sagareo urTierTobebi 1977_2007 wlebSi

131

uwmides taZarSi gamefebuli sixaru-liTa da zeimiT. es sixaruli wmindaa da naTeli, Cvenc sixarulma mogviyvana aq, raTa erTxel kidev davudasturoT keTilmorwmune qarTvel ers da mis Rirseul mwyemsmTavars sruliad ru-seTis samwysos siyvaruli~. sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqi, uw-midesi da unetaresi ilia II patriarq pimenis am pozicias pativiscemiTa da ruseTis eklesiisadmi siyvaruliT pa-suxobda. 1978 wlis maisSi man monaw-ileoba miiRo ruseTSi patriarqobis aRdgenidan 60 wlisTavisadmi miZRvnil sazeimo RonisZiebaSi. aq igi Sexvda da momavali urTierTobebis gaRrmavebis sakiTxebze esaubra msoflio sapa-triarqos warmomadgenlebs, mitropo-litebs melitonsa da barTolomeoss (axlandel msoflio patriarqs), ieru-salimis eklesiidan _ mitropolit germanes, rumineTis eklesiidan _ mit-ropolit Teoqstites (axlandeli pa-triarqi), bulgareTis patriarq maq-simes, eladis eklesiis warmomadgenels mitropolit varnavas, kviprosis ekle-siis meTaurs mTavarepiskopos qr-izostomoss, Cexoslovakiis eklesiis meTaurs doroTes, poloneTis ekle-siis meTaurs mitropolit vasilis, amerikisa da kanadis marTlmadidebe-li eklesiis meTaurs mTavarepiskopos Teodoss, somxuri eklesiis meTaurs patriarq-kaTolikos vazgen I. miesalma ra ruseTis eklesiis meTaurs, uwmides pimens, man aRniSna: `rusuli eklesiis aTaswlovani istoria es aris qristes jvrismtvirTvelobis aTaswlovani gza, es aris wmindanTa dasebi, es aris qris-tianuli siyvaruli, es aris brZola WeSmariti rwmenisa da mamulisaTvis, es aris sulier faseulobaTa Seqmna da zrunva maTi SenarCunebisaTvis~. uw-midesi da unetaresi ilia II yovelT-vis pativiscemiT ixseniebda ruseTis patriarqebs: uwmides aleqsi I, uwmides pimens. man 1990 wels patriarq pimenis dakrZalvaze ase daaxasiaTa igi: ̀ rode-

sac Cven uwmidesi patriarqis _ pimenis cxovrebas Soridan vuyurebT, vxe-davT mxolod mis sidiades, gvaxsend-eba sadResaswaulo RvTismsaxurebani, wirva-locvani, magram ver vxedavT im mZime gansacdelsa da devnas, romelic man gadaitana, ver vxedavT im Tavgan-wirul msaxurebas, mis uZilo, locviT gaTenebul Rameebs, mis cremlebsa da tanjvas, im mZime jvars, romelic mas Tavisi mxrebiT mihqonda~. uwmidesma da unetaresma ilia II axalarCeul patri-arq aleqsi II tradiciuli megobroba da urTierTTanamSromloba SesTavaza.

XX saukunis 90-ian wlebSi bolSe-vikebis mier modernizebuli ruseTis sabWoTa imperia _ sabWoTa kavSiri daiSala. es procesi yofili sabWoTa respublikebisaTvis, maT Soris saqa-rTvelosaTvis, sakmaod mtkivneuli aRmoCnda. ruseTis politikuri wree-bis waqezebiTa da mxardaWeriT ga-Zlierda separatistuli tendenciebi saqarTvelos istoriul miwa-wyalze _ afxazeTsa da cxinvalis regionSi. ruseTma, faqtobrivad, moaxdina am ter-itoriebis aneqsia, Tumca saerTaSor-iso sazogadoebas jiutad umtkicebs, rom igi regionSi icavs mSvidobas da stabilurobas, im fonze, rodesac 300 000 qarTveli gamoZevebulia afxa-zeTis teritoriidan, 14 000-ze meti ki moklulia sakuTar miwa-wyalze, dax-vrites mRvdeli mama andria, daarbies eklesiebi. samwuxarod, ruseTis mar-Tlmadidebeli eklesia Tavis bundo-van gancxadebebSi TiTqos gmobda Za-ladobas, magram am yvelaferSi iribad qarTvelebs adanaSaulebda. ruseTis patriarqma aleqsi II TbilisSi yofni-sas Tavi aarida am problemebze msj-elobas. cxum-afxazeTisa da cxinva-lis eparqiebidan separatistebis mier gamoZevebulia qarTveli samRvdeloeba, am dros ruseTis eklesia saqarTvelos sapatriarqos gverdis avliT cdilobs iq rusi sasuliero pirebis damkvidre-bas da amas amarTlebs mosaxleobis

132

religiuri moTxovnilebiT. iseT viTa-rebasTan gvaqvs saqme, rom rogorc ru-seTis saxelmwifo, aseve eklesia saja-rod aRiareben saqarTvelos terito-riul mTlianobas, saqarTvelos ekle-siis teritoriul avtokefalias, ma-gram sinamdvileSi piriqiT iqcevian. am mxriv Tundac is faqti rad Rirs, rom cxinvalis separatistuli SeiaraRebu-li formirebis aRlumze ruseTis vla-dikavkazis eparqiis winamZRoli monaw-ileobs?! ruseTis `patriot mecnierTa~ wreebSi gaCnda mosazrebani axali aTo-nis monastris ruseTis eklesiisaTvis dabrunebis aucileblobis Sesaxeb. sruliad saqarTvelos kaTolikos-pa-triarqi, uwmidesi da unetaresi ilia II mkacrad gmobs yovelive amas. ru-seTis patriarq aleqsi II-sadmi gagza-vnil werilSi igi aRniSnavs: ̀ me miviRe sakmaod ucnauri da gaugebari werili da aucileblad miviCnie igi gamecno TqvenTvis, miT umetes, igi rusuli da qarTuli avtokefaliuri eklesiebis urTierTobebs exeba...… upirveles yov-lisa, gvaocebs, ratom erevian mecniere-bi ori Zmuri avtokefaliuri eklesi-is urTierTobaSi, vin misca maT amis uflebamosileba. me ar vfiqrob, rom es Tqvengan miecaT. mtkiceba axali aTo-nis monastris ruseTis eklesiisaTvis dabrunebisa im motiviT, rom igi rusi ostatebis, rusi xalxisa da ruseTis marTlmadidebeli eklesiis xarjebiT moxda, arasworia. me SemiZlia mravali magaliTi moviyvano imis Taobaze, rom bevri qarTuli taZari da Senoba mos-kovSi, peterburgsa da ruseTis sxva qalaqebSi qarTveli mefeebisa da Ta-vadebis mier aris aSenebuli. Cven rom dRes erTmaneTs msgavsi pretenziebi wavuyenoT, es ar Seuwyobs xels Cveni xalxebisa da eklesiebis megobrobas. garda amisa, minda SegaxsenoT, 1943 wels ruseTis eklesiam rodesac aRiara saqa-rTvelos marTlmadidebeli eklesiis teritoriuli avtokefalia, saqarT-veloSi arsebuli yvela rusuli samw-

yso da monasteri saqarTvelos eklesi-is iurisdiqcias gadaeca~. patriarqma aseve mkacrad dagmo vladikavkazisa da stavropolis mitropolitis gedeonis mcdeloba `samxreT oseTis xalxisaT-vis sulieri daxmarebis aRmoCenis Ses-axeb~ da dasZina: ùpirveles yovlisa, meufe gedeonma albaT unda icodes, rom yofili samxreT oseTis terito-ria saqarTvelos uZvelesi teritoriaa, Tavisi gancxadebiT igi mtrobas Tesavs ara mxolod qarTvelebsa da osebs, ar-amed qarTvelebsa da rusebs Sorisac~. samwuxarod, ruseTis eklesiam mkafiod ver gasca pasuxi, Tu ratom xdeba yove-live es, verc 1992 wlis oqtomberSi, rodesac uwmidesma da unetaresma ilia II mimarTa ruseTis patriarq aleqsi II da sTxova, gamoeyenebina Tavisi av-toriteti afxazeTSi datrialebuli sisxlisRvris SesaCereblad, da verc Semdgom. ruseT-saqarTvelos poli-tikuri urTierTobebis istoriaSi yvelaze rTuli arc amoucnobi niSnis TviTmfrinavebiT saqarTvelos mosaz-Rvre teritoriebis permanentuli da-bombva, arc ekonomikuri blokada da arc ormagi standartis politika aR-moCnda, aramed 2006 wlis Semodgomaze qarTvelTa damamcirebeli deportacia ruseTis sxvadasxva qalaqidan da eTni-kuri niSnis mixedviT maTi devna.

SeiZleba iTqvas, rom ori qveynis urTierToba saSiS zRvars gadascda. am viTarebaSi ruseTis sapatriarqos mier saqarTvelos kaTolikos-patri-arqis, uwmidesisa da unetaresis ilia II miwveva moskovSi marTlmadidebeli enciklopediis me-13 tomis prezenta-ciaze dasaswrebad scildeboda en-ciklopediis prezentaciis farglebs. viziti 2007 wlis 1_5 marts Sedga. pa-triarqi am dros saqarTvelos saero da sasuliero winamZRoli iyo. mra-valricxovani qarTuli delegacia fiqrobda, msjelobda, rogori Sedege-bi eqneboda am vizits. yvela Relavda, mSvidad mxolod misi uwmidesoba iyo.

133

man pirvelsave oficialur Sexvedraze mkafiod ganacxada: `Cven CamovediT friad sapasuxismgeblo dros, rodesac ruseTsa da saqarTvelos Soris urT-ierTobebi sagrZnoblad garTulda...… vimedovnebT, rom es urTierTobebi uaxloes momavalSi gaumjobesdeba da mivxvdebiT, rom mezobel saxelmwi-foebs Soris urTierTobebi unda iyos stabiluri da megobruli. Cven erTma-neTs vWirdebiT. arsebobs SesaniSnavi brZnuli gamonaTqvami: diliT, amoma-val mzeze adre xedav mezobels…... saqarTvelos sWirdeba erTiani mego-bruli ruseTi, masac unda sWirdebodes erTiani megobruli saqarTvelo...~.

patriarqma 4 marts moskovis macxovris sakaTedro taZarSi uwmides aleqsi II-sTan erToblivi RvTismsax-urebis Semdeg mTeli msoflios gas-agonad ganacxada: `problemebi, romle-bic warmoiSvnen afxazeTsa da cxin-valis regionSi, RvTis madliT gadaw-ydeba qarTuli saxelmwifos, saqarT-velos marTlmadidebeli eklesiis wiaRSi, xolo arCevnebi, romelic dRes tardeba afxazeTSi, saidanac 300 000 mkvidri mcxovrebi gamoZevebulia, ar SeiZleba CaiTvalos legitimurad~. saqarTvelos marTlmadidebeli ekle-siis meTaurma kidev erTxel dagvana-xva, rom politika rTuli xelovnebaa, magram, rogorc azvirTebul okeaneSi gemis brZen winamZRols SeuZlia misi samSvidoboze gayvana, mis uwmidesobas Seswevs Zala urTules diplomatiur labirinTebSi mSvidad gaiaros, Tavisi qveynisa da dedaeklesiis interesebi daicvas taqtiTa da RirsebiT.

saqarTvelos marTlmadidebeli samociqulo eklesiis meTauri 1917_18 wlebSi uwmidesi da unetaresi kirion II gansakuTrebul mniSvnelobas ani-Webda konstantinopolis msoflio sa-patriarqosTan urTierTobis damyare-bas. 1811 wlis Semdeg, rodesac ruse-Tis imperatorma aleqsandre I gaauqma saqarTvelos eklesiis avtokefalia,

konstantinopolis msoflio sapatri-arqosTan gawyda mravalsaukunovani kavSiri. uwmidesi da unetaresi kiri-on II msoflio patriarqs, basili III werilSi mokled mouTxrobda saqarT-velos marTlmadidebeli samociqulo eklesiis istorias 1811_1917 wlebSi, avtokefaliis aRdgenas da acxadebda: `gulisxma vyav brZanebasa mociqulisa-sa Tanaxmad erTobisa mas sulisasa sakvirveliTa…... siyvaruliT mogikiTx-av unetareso mamao da wrfeliTa gu-liTa giTxra: `qriste ars Cven Soris~, Rvawli Cemda iqnebis dacvai doRmatTa marTlmadideblobisaTa, romelTa arca gamcemel yofil ars eklesiai Cveni, gzad Cemda iqmnebis zrunvai keTild-gomisaTvis wmidaTa RmerTisa eklesi-aTa da keTili warmatebisaTvis erisa Cemisa zRuded Cemda iqmnebis kanonni~.

konstantinopolis msoflio sapa-triarqo ruseTis eklesiis gavleniT erideboda saqarTvelos marTlmadideb-el eklesiasTan urTierTobas XX sau-kunis 20-60-ian wlebSi. erTaderTi Sem-Txveva 1928 wels ukavSirdeba, rodesac msoflio sapatriarqom saqarTvelos marTlmadidebel eklesias axal stil-ze gadasvlis gamo mxardaWera sTxo-va. bolSevikuri mmarTvelobis xanaSi sxva marTlmadidebel eklesiebTan piradi kontaqtebi gaZnelebuli iyo. konstantinopolis sapatriarqo sab-WoTa kavSiris mier mtrul samxedro organizaciad aRiarebuli `natos~ wevri qveynis, TurqeTis teritoriaze mdebareobda da oficialuri xelisu-fleba saqarTvelos marTlmadidebel eklesias msoflio sapatriarqosTan urTierTobas ukrZalavda. dRes xSir-ad kamaToben imis Sesaxeb, Tu ramdenad iyo gamarTlebuli 1962 wels sruli-ad saqarTvelos kaTolikos-patriar-qis, uwmidesisa da unetaresis efrem II Tanxmoba saqarTvelos marTlmadidebe-li eklesiis eklesiaTa msoflio sab-WoSi gawevrianebis Sesaxeb. am orga-nizaciis egidiT mowyobil samSvidobo

134

forumze saqarTvelos marTlmadidebe-li eklesiis warmomadgenlebs miecaT saSualeba, msoflios marTlmadidebel eklesiaTa meTaurebisaTvis mkafiod ganemartaT saqarTvelos marTlma-didebeli samociqulo eklesiis isto-riuli avtokefaliis arsi da moeTxo-vaT maTgan am avtokefaliis aRiare-ba. 1963 wels Semoqmedeli episkoposi ilia monawileobda kunZul rodosze marTlmadidebel eklesiaTa warmomad-genlebis SexvedraSi, sadac saqarT-velos eklesia yvelaze axalgazrda avtonomiur eklesiad gamoacxades. amas mohyva meufe ilias mwvave reaqcia. man ganumarta damswreT, rom saqarT-velos marTlmadidebeli eklesia aris uZvelesi samociqulo avtokefaliuri eklesia da moiTxovs Sesabamis pati-viscemas. rodosidan dabrunebulma episkoposma iliam vrcel moxsenebiT baraTSi uwmidessa da unetares efrem II auxsna saqarTvelos marTlmadide-beli eklesiis irgvliv Seqmnili vi-Tareba. uwmidesma da unetaresma efrem II mas daavala emuSava saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiis avtoke-faliis saerTaSoriso aRiarebisaTvis, mecnierebTan TanamSromlobiT moeZia avtokefaliis istoriuli mtkicebule-bani.

daiwyo am mimarTulebiT daZabuli muSaoba. 1970 wlis 2 marts uwmidessa da unetares efrem II samuSao dRiurSi aseTi Canaweri gaukeTebia: `konstan-tinopolis msoflio patriarqi Cvens eklesiasTan ar aris keTilad ganwyo-bili, cnobilma viRacam (?) yurSi boro-tad CauCurCula, Cvens patriarqobas ar cnobs... Cven Cvens gzas vagrZelebT~.

msoflio sapatriarqosTan saqa-rTvelos marTlmadidebeli eklesiis istoriuli avtokefaliis aRiarebis sakiTxebze intensiuri molaparake-bebi gagrZelda uwmidesisa da uneta-resis ilia II locva-kurTxeviT. 1978 wlis 1_4 ivniss patriarqis mowveviT TbilisSi imyofeboda msoflio sapa-

triarqos delegacia, romelsac xelmZ-Rvanelobda qalkedonis mitropoliti melitoni. delegaciis SemadgenlobaSi iyvnen: filadelfiis mitropoliti barTolomeosi (axlandeli msoflio patriarqi), SvedeTis mitropoliti pavle. saqarTvelos sapatriarqoSi gaimarTa pirveli seriozuli mo-laparakeba saqarTvelos marTlmadide-beli eklesiis aRiarebis sakiTxebze. 1978 wlis 16 ivniss sruliad saqarT-velos kaTolikos-patriarqma, uwmides-ma da unetaresma ilia II sapatriarqo rezidenciaSi Sexvedra mouwyo qarT-vel mecnierebs. Sexvedras eswrebod-nen profesorebi: m. lorTqifaniZe, n. lomouri, o. jafariZe, p. zaqaraia, S. lomsaZe, i. sixaruliZe, g. mamulia, n. asaTiani, r. siraZe, a. bogveraZe, d. go-golaZe, T. beraZe, i. lolaSvili, b. lominaZe. uwmidesma da unetaresma qa-rTvel mecnierebs sTxova intensiurad emuSavaT saqarTvelos marTlmadide-beli samociqulo eklesiis istori-aze. manve aRniSna, rom umokles droSi gadasaWrelia saqarTvelos marTlma-didebeli eklesiis avtokefaliis aRi-arebis sakiTxi da Cveni amocanaa, my-ari istoriuli mtkicebulebebis mqone sabuTebiT davumtkicoT berZnul sapa-triarqoebs, rom Cveni eklesiis meTauri V saukunidan kaTolikosis, xolo XI saukunidan kaTolikos-patriarqis wo-debas atarebda. mecnierebma aRuTqves saqarTvelos kaTolikos-patriarqs, rom yvelafers gaakeTebdnen saqarT-velos marTlmadidebeli eklesiis in-teresebis dasacavad. umokles droSi Seiqmna n. lomouris, b. lominaZis, v. kiknaZis, d. gogolaZis, a. bendianiSvi-lis naSromebi saqarTvelos marTlma-didebeli eklesiis istoriis calkeul problemebze.

1979 wlis 2_8 maiss sruliad saqa-rTvelos kaTolikos-patriarqi, uw-midesi da unetaresi ilia II Tanmxleb pirebTan erTad stambolSi imyofebo-da konstantinopolis msoflio patri-

135

arqis, uwmidesi dimitriosis miwveviT. `TiTqmis rvaasi welia, rac konstan-tinopolSi ar yofila saqarTvelos kaTolikos-patriarqi, _ ganacxada misma uwmidesobam, _ bednieri var, rom wilad mxvda da RvTis locva-kurTx-eviT Camovedi am qalaqSi, romelic saukuneTa ganmavlobaSi iyo centri eklesiuri, kulturuli da samecniero cxovrebisa da moRvaweobisa...… Cveni eklesia mudam grZnobda, Tu ra didi mniSvneloba eniWeboda da eniWeba msoflio sapatriarqos, is mudam unda yofiliyo im Zalad, romelic daakav-Sirebda avtokefaliur eklesiebs~. saqarTvelos kaTolikos-patriarqi Sexvda msoflio sapatriarqos mmarT-vel mRvdelmTavrebs, gaimarTa azrTa gaziareba marTlmadidebel eklesiaTa urTierTobis sakiTxebze. uwmidesma da unetaresma ilia II Sexvedraze aseTi gancxadeba gaakeTa: `rodesac werils an milocvas gvigzavnis konstanti-nopolis msoflio sapatriarqo, swo-rad ar aris moxseniebuli sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqi, ise rogorc wodebulia V saukunidan…... saeklesio forumebsa da konferen-ciebze saqarTvelos marTlmadidebe-li eklesia kanonierad unda ikavebdes Tavis adgils...… roca xdeba kuTvnili VI adgilis darRveva, es gavlenas ax-dens saqarTvelos eklesiaze da mis avtoritetze mTel msoflioSi...… Cven gvsurs, rom es sakiTxi erTxel da samudamod mowesrigdes... ar viTxovT axali ramis mocemas an damtkicebas, Cven gvinda aRvadginoT winandeli md-gomareoba, romelic, samwuxarod, 1811 wels davkargeT~. konstantinopolis sapatriarqos saxeliT gamosulma qa-lkedonis mitropolitma melitonma aRuTqva saqarTvelos marTlmadidebe-li eklesiis meTaurs, rom es sakiTxebi dadebiTad gadaiWreboda dasabuTebu-li istoriuli masalebis safuZvelze. daZabuli molaparakebebi gagrZelda 11 weli. saqarTvelos marTlmadidebe-

li eklesia avtokefaliisa da diptix-is sakiTxebSi araviTar kompromiss ar cnobda. 1982 wlis 3 ivliss msoflio patriarq dimitriosisadmi gagzavnil werilSi, romelsac xels awerdnen uw-midesi da unetaresi ilia II, saqarT-velos marTlmadidebeli eklesiis wmi-da sinodis 13 mRvdelmTavari, naTqvami iyo: `Tu konstantinopolis msoflio sapatriarqo sadavod miiCnevs saqarT-velos marTlmadidebeli samociqulo eklesiis adgils diptixSi, im SemTx-vevaSi saqarTvelos sapatriarqos gau-Wirdeba monawileoba miiRos msoflio sapatriarqos mier mowyobil RonisZie-bebSi~.

saqarTvelos sapatriarqom gaa-protesta 1981 wels saberZneTisa da kviprosis eklesiebis mier Sedgenil kalendarSi saqarTvelos eklesiis me-6 adgilze mouxsenebloba. mis uw-midesobas moubodiSes, rom iZulebulni iyvnen daecvaT msoflio sapatriarqos mier avtokefaliuri eklesiebisaTvis gankuTvnili rigi. uwmidesma da une-taresma ilia II qarTvel mecnierebTan konsultaciis Semdeg msoflios mar-Tlmadidebeli eklesiebis meTaurebs daugzavna dasabuTebuli, istoriuli dokumentebiT gajerebuli werilebi, romlebic saqarTvelos marTlmadide-beli eklesiis avtokefaliasa da mar-Tlmadidebel eklesiaTa Soris me-6 adgils gulisxmobda. patriarqma moZme eklesiebisgan werilobiTi mxardaWera moiTxova. misi uwmidesobis moTxovnas dadebiTad gamoexmaurnen moskovisa da sruliad ruseTis patriarqi, uwmidesi pimeni (1982w. 29. IX), praRisa da Cexoslo-vakiis mitropoliti doroTeosi (1982w. 16. VII), bulgareTis patriarqi maqsime (1982w. 16. V), aleqsandriisa da sruli-ad afrikis papi da patriarqi, uwmidesi nikoloz VI (1982w. 1. IX). mravalmxriv sagulisxmo iyo ierusalimis patriar-qis diodorosis pasuxi: `Zmuri siyvar-uliT miviReT CvenTvis Zalze sayvare-li Tqveni uwmidesobisa da unetareso-

136

bis werili, romelmac mogvagona da ukan mogvaxeda eklesiuri faqtebisaken, gviCvena uZvelesi droidanve dadgeni-lad sruliad marTlmadidebel ekle-siaTa Soris saqarTvelos eklesiis istoriuli avtokefalia…...

dabejiTebiT mogaxsenebT, rom ad-gilobriv marTlmadidebel eklesiaTa erTsulovnebiT saqarTvelos mow-amebrivma, magram amave dros dideb-ulma sapatriarqom unda miiRos misi Sesabamisi adgili konstantinopolis msoflio sapatriarqos diptixSi~. uw-midesisa da unetaresis ilia II wer-ils dauyovnebliv upasuxa msoflio patriarqma: `miviRe da Sesaferisi yu-radRebiT gavecaniT Cveni wmida sino-dis krebaze CvenTvis Zalze sayvareli da sasurveli Tqveni unetaresobis da wmida sinodis Zmur werils, romelic Seexeba wmida diptixSi Tqveni ekle-siis adgils istoriuli da kanon-ieri monacemebiT. gacnobebT, rom igi gansaxilvelad gadaegzavna sinodis sabWos~.

1988 wlis agvistoSi sruliad saqa-rTvelos kaTolikos-patriarqis, uw-midesisa da unetaresis ilia II mowve-viT TbilisSi Camovida konstantinop-olis msoflio patriarqi uwmidesi dimitriosi, moiloca qarTuli ekle-sia-monastrebi, xelovnebis muzeumSi daaTvaliera qarTuli saeklesio si-wmindeni. msoflio patriarqi gaaoca eklesia-monastrebSi mrevlis, ZiriTa-dad axalgazrdobis simravlem. saqa-rTvelos sapatriarqoSi wmida sino-dis wevrebTan, qarTvel mecnierebTan gaimarTa msjeloba saqarTvelos mar-Tlmadidebeli samociqulo eklesiis istoriuli avtokefaliis cnobisa da diptixSi VI adgilis dakavebis Ses-axeb. gadawyda aRniSnul sakiTxebze molaparakebebis gagrZeleba. 1988_89 wlebSi saqarTveloSi avtokefaliis sakiTxebze molaparakebebs awarmoe-bdnen mitropolitebi: qrizosTomosi da damaskinosi. uwmidesi da unetaresi

ilia II yvela sityvas, romelic aRi-arebis teqstSi unda Sesuliyo, gansa-kuTrebul mniSvnelobas aniWebda. mo-laparakebebi iyo rTuli, magram kon-struqciuli.

1990 wlis 7 ianvars (Zv. st. 25 de-kembers) mitropolitma qrizosTomos-ma wirvis damTavrebis Semdeg sionis sapatriarqo taZarSi oficialurad ga-moacxada msoflio sapatriarqos gadaw-yvetileba saqarTvelos samociqulo eklesiis istoriuli avtokefaliis da misi meTauris sapatriarqo titulis aRiarebis Sesaxeb. 1990 wlis 4 marts saqarTvelos marTlmadidebeli ekle-siis meTaurma uwmidesma da unetaresma ilia II msoflio patriarq dimitrio-sis xelmoweriT miiRo ori sigeli: `1. saqarTvelos uwmidesi marTlmadide-beli eklesiis avtokefaliis cnobisa da mtkicebis sigeli~, romlis Tanax-madac msoflio sapatriarqom miiRo gadawyvetileba `cnos da daamtkicos saqarTvelos wmida eklesiis avtoke-falia da damoukidebeli struqtura~. 2. `dimitriosis, wyalobiTa RmrTisaTa mTavarepiskoposis konstantinopolisa, axlisa romisa da msoflio patriar-qis ganCinebiT saqarTvelos uwmidesi eklesia pativdebul iqnes sapatriarqo RirsebiTa da adgiliT, rogorc adri-danve ixsenieboda uZveles qroni-kebsa da sxva saeklesio wyaroe-bSi misi tituli _ `mTavarepiskoposi mcxeTa-Tbilisisa da kaTolikos-pa-triarqi sruliad saqarTveloisa~. misma uwmidesobam guliTadi madloba moaxsena msoflio sapatriarqos isto-riuli samarTlianobis aRdgenisaTvis da gamoTqva rwmena diptixis sakiTxis iseve samarTlianad gadawyvetisa, ro-gorc avtokefaliis aRiarebisas mox-da. saqarTvelo mouTmenlad eloda misi uwmidesobis samSobloSi dab-runebas. erTi weli sruldeboda 1989 wlis 9 aprilis sisxliani dReebidan, erovnul-ganmaTavisuflebeli moZrao-ba mkafiod svamda saqarTvelos sax-

137

elmwifoebrivi damoukideblobis aRd-genis sakiTxs. rogorc 1917 wlis 12 (25) marts saqarTvelos samociqulo eklesiis avtokefaliis aRdgena win us-wrebda saxelmwifoebrivi damoukide-blobis gamocxadebas, ise moxda 73 wlis Semdegac. saqarTvelos marTl-madidebeli eklesiis istoriuli av-tokefaliis sigelebiT xeldamSveneb-uli patriarqi dabrunda samSobloSi. Tbilisis aeroportidan sapatriarqo rezidenciamde bednierebisagan acrem-lebuli, erT muStad Sekruli qarTv-eloba acilebda Tavis Rirseul su-lier winamZRols. man 18 marts sionis sapatriarqo taZarSi warmoTqmul si-tyvaSi miuloca qarTvel ers istori-uli dRe da aRniSna: àmjerad xelT gvaqvs is sabuTebi, romelsac saqarTve-lo 1500 wlis manZilze eloda…... isini imdenad didi mniSvnelobis sabuTebia, rom verasdros, RvTis wyalobiTa da RvTis locva-kurTxeviT, veravin veRar Seaxebs xels saqarTvelos eklesias~. sxva rom araferi gaekeTebina mis uw-midesobas, marto es eyofoda istoria-Si Sesasvlelad.

saqarTvelos marTlmadidebeli ek-lesia msoflio sapatriarqosTan urT-ierTobas yovelTvis gansakuTrebul mniSvnelobas aniWebda. 1991 wlis 29 aprils TurqeTis xelisuflebam st-ambolis meris moadgilis meSveobiT gamoiZaxa msoflio patriarqi dimi-triosi da mouwyo dakiTxva. Turqe-Tis xelisufleba XV saukunidan ar cnobs msoflio sapatriarqos da kon-stantinopolis msoflio patriarqebs adgilobrivi berZnuli Temis eklesiis meTaurebs uwodebs. sruliad saqarT-velos kaTolikos-patriarqma msoflio sapatriarqos pativisa da Rirsebis da-sacavad xma aRimaRla, TurqeTis prezi-dent Turgut ozalisadmi gagzavnil werilSi dagmo msoflio patriarqis dakiTxvis faqti da gamoTqva rwmena, rom msgavsi incidenti ar ganmeorde-boda. uwmidesma da unetaresma gaamxne-

va msoflio patriarqi: `saqarTvelos sapatriarqo mudam TqvenTan iqneba,~ _ganacxada uwmidesma da unetaresma ilia II. es moxda im dros, rodesac demokratiuli msoflios religiur konfesiaTa liderebi TurqeTis xe-lisuflebis ganawyenebas moeridnen da Seqmnil viTarebaSi dumili amjo-bines. msoflio sapatriarqom mkacrad dagmo ruseTis imperiuli politika afxazeTsa da cxinvalis regionSi da mouwoda ruseTis sapatriarqos, Tavi Seikavos religiuri separatizmis mx-ardaWerisagan.

1994 wlis maisSi konstantinopo-lis msoflio patriarqi barTolo-meos I patriarqis rangSi ewvia saqarT-velos. qveyanaSi Seqmnili rTuli so-cialur-politikuri viTarebis miuxe-davad, saqarTvelos eklesiam Rirseu-li maspinZloba gauwia mas. 2003 wlis 19_24 seqtembers msoflio patriarqi barTolomeos I kvlav stumrobda saqa-rTvelos, imogzaura quTais-gaenaTis, xonis, baTumisa da sxalTis eparqiebSi, moiloca qarTuli siwmideebi. samebis sakaTedro taZris daTvalierebis Semdeg uwmidesma barTolomeos I ga-nacxada: ès taZari iqneba beWedi, didi warmateba Tqveni kaTolikos-patriarq-isa, romelsac bevri ram aqvs gakeTebu-li, magram es iqneba gvirgvini misi moR-vaweobisa~. patriarqma barTolomeosma aseve brZana: `rac ufro meti proble-mis winaSe dgas saqarTvelo, miT ufro metad izrdeba xalxis rwmena da maTi mxurvale damokidebuleba marTlma-dideblobisadmi. es imas niSnavs, rom qarTveli xalxi problemebTan Sesa-brZoleblad Zalas iRebs Semoqmedi RmerTisgan~.

msoflio patriarqis miwveviT uw-midesi da unetaresi ilia II araerTx-el Cavida konstantinopolSi, ewvia istoriul kapadokias, moiloca isto-riuli saqarTvelos, tao-klarjeTis eklesia-monastrebi, gaamxneva TurqeTis respublikaSi mcxovrebi qarTveloba.

138

saqarTvelos samociqulo ekle-siisa da aleqsandriis sapatriarqos urTierTobebi 1917_70-ian wlebSi mx-olod saaxalwlo, saaRdgomo da sa-Sobao milocvebiT Semoifargleboda. aleqsandriis uZveles eklesiasTan saqarTvelos marTlmadidebeli ekle-siis daaxloebis procesi daiwyo 1976 wlidan, rodesac aleqsandriis papi da patriarqi nikoloz VI soxumSi Sexvda saqarTvelos marTlmadidebeli ekle-siis sagareo ganyofilebis Tavmjdo-mares, cxum-afxazeTis mitropolits ilias. mitropolitma iliam didi STabeWdileba moaxdina aleqsandriis patriarqze. 1981 wlis 20_31 ivliss aleqsandriisa da sruliad afrikis papi da patriarqi oficialuri vizitiT estumra saqarTvelos. uwmidesma da unetaresma aleqsandriis patriarqTan erTad moiloca saqarTvelos moqmedi eklesia-monastrebi. uwmidesi nikoloz VI saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiis meTaurs dahpirda mxardaW-eras saqarTvelos eklesiis istoriu-li avtokefaliis aRiarebis saqmeSi. im dros, roca qarTveli swavlulebisaT-vis sazRvargareTul qarTul samonas-tro centrebSi muSaoba auxdeneli ocneba iyo, aleqsandriis patriarqma ganacxada: `didi siamovnebiT miviReb Tqven mier movlinebul qarTvel mec-nierebs, romlebic aleqsandriisa da kairos samonastro biblioTekebSi dacul qarTul xelnawerebs Seiswav-lian da maT fotopirebs gadaiReben~. darbazobaze unetaresma nikoloz VI brZana: `kaTolikos-patriarq ilia II saxe saSualebas maZlevs vTqva, rom dRes saqarTvelos eklesiaSi batonobs sibrZne, siyvaruli, Zliereba. igi Zalze energiulad uZRveba eklesiis saWes da RvTis Svilebi uflis mier dakanoneb-uli gziT mihyavs~.

1984 wlis 18_30 maiss uwmidesi da unetaresi ilia II oficialuri vizi-tiT estumra aleqsandriis sapat-riarqos, moinaxula aleqsandriis sa-

patriarqos siwmideebi, moiloca wmi-da ekaterines monasteri sinis mTaze, daaTvaliera monastris unikaluri biblioTeka, sadac qarTuli xelnaweri wignebic aris daculi. uwmidesma da unetaresma ilia II madloba gadauxa-da aleqsandriis patriarqs da aRniS-na: `Cvens xalxebs didi niWi mohmadla ufalma, amitomac ufro mZime iyo da aris jvari Cveni erebisa, TiTqos saqris-tianos sazRvrebis darajad daadgina ufalma isini, amitomac arian umetesad gvemulni da jvarcmulni, magram RvTis SewevniT kvlavac mkvdreTiT aRmd-garni da amaRlebulni~. aleqsandri-is uZveles sapatriarqosa da saqarT-velos marTlmadidebel samociqulo eklesias Soris guliTadi, megobruli urTierToba damyarda. aleqsandriis papma da patriarqma nikoloz VI gan-sakuTrebiT Seiyvara saqarTvelo. 1981 wlidan moyolebuli, igi yovel zaf-xuls Camodioda saqarTveloSi. misi esodeni ltolva saqarTvelosaken ax-lobelTa gaocebasac iwvevda. uwmide-si da unetaresi ilia II Cveuli qarTu-li stumarmaspinZlobis wesis dacviT xvdeboda stumars. uwmidesi nikoloz VI poziciam gadamwyveti roli Seas-rula saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiis istoriuli avtokefaliis aRiarebis saqmeSi. 1984 wlis zafxulSi unetaresma nikoloz VI am sityvebiT mimarTa qarTvel mrevls: `me albaT metad veRar SegxvdebiT, magram locve-biT mudam TqvenTan viqnebi~, igi 1984 wlis 9 ivliss gardaicvala. misi saqme ganagrZes unetaresma parTeniosma da petre VII.

uwmidesi da unetaresi ilia II mizani iyo yvela marTlmadidebel eklesiasTan Zmuri, megobruli urTier-Tobis damyareba, magram mTavari mainc pirveli oTxi sapatriarqo iyo: kon-stantinopolis, aleqsandriis, antio-qiisa da ierusalimis. saqarTvelos samociqulo eklesia ierusalimisa da antioqiis sapatriarqoTa wiaRidan

139

warmoiSva. qristianuli saqarTvelo mravali saukunis manZilze ierusa-limTan iyo dakavSirebuli. V sauku-neSi palestinaSi moRvaweobda petre qarTveli, romelmac daaarsa qarTu-li monasteri. aqedan moyolebuli XIX saukunemde, qarTvelebi mravlad iyvnen wmida miwaze qarTul monastrebSi. vaxtang gorgaslis dros ukve aSenda didi monasteri, romelic XI saukunis 30_50-ian wlebSi ganuaxlebia jvris monastris saxeliT giorgi _ proxore _ qarTvels. XIV saukuneSi qarTvele-bi golgoTas floben da macxovr-is saflavis kliteni qarTvelTa sa-kuTrebaa. istoriulma qartexilebma qarTvelebis poziciebi Seasusta ieru-salimSi, gansakuTrebiT XIX saukuneSi, saqarTvelos samociqulo eklesiis ruseTis mmarTvelobaSi tyveobis Jams. yoveli mcdeloba ierusalimis sapa-triarqosTan urTierTobis aRdgenisa XX saukunis 20--60-ian wlebSi uSedego aRmoCnda, mxolod 1977 wlis Semdeg daiwyo ierusalimis sapatriarqosTan intensiuri molaparakebebi. 1980 wlis 30 maisidan 5 ivnisamde misi uwmideso-ba, sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqi ierusalimis patriarqis benediqte I miwveviT ierusalimSi imy-ofeboda. mTeli msoflio gaaoca im faqtma, rom qarTvel patriarqs aRta-cebis SeZaxilebiTa da cremlebiT Sex-vdnen qarTveli ebraelebi, romlebic gamoxatavdnen udides siyvaruls da pativiscemas misi uwmidesobis da misi saxiT sruliad saqarTvelos mimarT. israelis religiis saqmeTa ministrma uwmidesTan Sexvedraze ganacxada: `verc erTi qveyana ver Seedreba saqa-rTvelos ebraelebTan Tbili, mego-bruli urTierTobis TvalsazrisiT. saukuneTa manZilze am urTierTobebSi ar yofila araviTari gaugebroba. mad-loba Tqven amisaTvis~. am oficialur Sexvedraze pirvelad daisva jvris monastris dabrunebis sakiTxi. ieru-salimis patriarq benediqtesTan Sex-

vedraze uwmidesma da unetaresma ilia II ganacxada: `Cveni Camosvlis mizania aRdges is Zveli tradiciuli urTier-Tobani, rac gagvaCnda adre warsulSi. Cveni qveynebis avbediTobam Sewyvita es Zmuri urTierToba da dRes ki vfiqrob, dadga dro, ierusalimis eklesiam unda Seasrulos is didi misia, rac deda eklesias ekuTvnis~. 300 wlis Semdeg es iyo pirveli SemTxveva, rodesac wmida qalaq ierusalims saqarTvelos mar-Tlmadidebeli eklesiis meTauri est-umra.

1981 wlis 17_20 seqtembers saqarT-veloSi oficialuri vizitiT Camovi-da misi unetaresoba, wmidisa qalaqisa ierusalimis patriarqi diodoros I, romelmac ganacxada, rom es Sexvedra iyo istoriuli ìmitom, rom pirvelad didi xnis Semdeg Cveni ori eklesiis mamamTavrebs kvlav mogveca erTobli-vi Tanamwirvelobis SesaZlebloba~. uwmidesma da unetaresma ilia II naT-lad mianiSna ierusalimis patriarqs qarTvelebis survilze: `Cven gvjera, rom Tqveni saxeli oqros asoebiT Caiwereba ara marto ierusalimis, ar-amed saqarTvelos eklesiis istori-aSic. aRdgeba is kurTxeuli tradicia, rodesac Cveni qarTveli berebi kvlav imoRvaweben ierusalimis wmida miwa-ze~. qarTvelologiisaTvis didi mniS-vneloba hqonda ierusalimis patriar-qis pirobas, romelic man k. kekeliZis saxelobis xelnawerTa institutSi stumrobisas elene metrevels misca, _ instituts miawvdida jvris monaster-Si daculi im qarTuli xelnawerebis mikrofilmebs, romlebic aqamde ar iyo Seswavlili. saqarTvelos marTlma-didebel eklesiasa da ierusalimis sa-patriarqos Soris aRdga istoriuli urTierTobani.

1987 wlis oqtomberSi uwmidesi da unetaresi ilia II kvlav estumra wmi-da qalaq ierusalims. am vizitis dros msofliom TvalnaTliv dainaxa isto-riulad qarTveli eris tolerantobisa

140

da sxva erebisadmi sanimuSo pativisce-mis nayofi. qarTveli ebraelebi kvlav didi siyvaruliT Seegebnen sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqs. didi xnis win Tbilisidan, quTaisidan, zestafonidan, onidan, kulaSidan wa-suli ebraelebi modiodnen SvilebiT, SviliSvilebiT da aRtacebulni ova-ciebs umarTavdnen uwmidessa da uneta-ress. ierusalimis mTavarma Jurnalma statiaSi `saqarTvelos kaTolikos-pa-triarqis ilia II piligrimoba ieru-salimSi~ ase daaxasiaTa saqarTvelos eklesiis saWeTmpyrobeli: ̀ kaTolikos-patriarqi ilia II aris gulRia, din-amikuri pirovneba. man saqarTvelos uZvelesi eklesia, Tbilisi, rogorc sabWoTa kavSiris erT-erTi respubli-kis centri, Zveli mcxeTa, rogorc sa-suliero dedaqalaqi, axali ayvavebis gziT waiyvana~

2000 wels, qristeSobis did dResas-waulze misi uwmidesoba mravalricxo-van mrevlTan erTad kvlav CabrZanda ierusalimSi. aRsrulda patriarqis survili, ierusalimSi ukve qarTveli berebi da monazvnebic arian. RvTis SewevniT, wmida miwaze qarTvelebs aqvT adgili, sadac aSendeba monasteri. mar-Talia, jvris monasteri jerjerobiT isev berZnebis xelSia, magram uflis SewevniT daubrundeba kanonier mflo-bels.

saqarTvelos marTlmadidebeli samociqulo eklesiisaTvis didmniS-vnelovani movlena iyo antioqiis sapa-triarqosTan istoriuli urTierTobis aRdgena. saqarTveloSi qristianobis saxelmwifo religiad gamocxadebis Semdeg (IV_V ss.) qarTuli samwyso an-tioqiis sapatriarqos iurisdiqciaSi Sedioda. antioqiis patriarqebs Sua saukuneebSi pretenzia hqondaT qar-Tul samwysoze, magram XI saukunis 50-ian wlebSi giorgi mTawmidelis das-abuTebuli pasuxebis Semdeg, romelmac antioqiis patriarqs Seaxsena saqarT-velos marTlmadidebeli eklesiis sa-

mociqulo warmomavloba, es pretenzie-bi Sewyda. XV_XIX saukuneebSi, mahmadi-anTa mZlavrobis xanaSi, antioqiis sapatriarqo, romelic bizantiis impe-riaSi mdebareobda, umZimes viTarebaSi aRmoCnda, Tumca, sapatriarqom moaxerxa Tavis gadarCena da aRmosavleTis (si-ria, libani) qristianuli centris fun-qciis SenarCuneba. marTlmadidebel eklesiaTa Soris didi avtoritetis mqone antioqiisa da sruliad aRmosav-leTis patriarqi unetaresi egnate IV 1981 wlis oqtomberSi oficial-uri vizitiT estumra saqarTvelos marTlmadidebel eklesias. sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqma, uwmidesma da unetaresma ilia II sapa-tio stumars daaTvalierebina Tbili-sisa da mcxeTis RirsSesaniSnaobani. sazeimo miRebaze gamoiTqva rwmena, rom ormxrivi urTierToba, romelic Cven or eklesias saukuneTa manZilze hqon-da, kidev ufro gaRrmavdeboda.

uwmidesma da unetaresma ilia II, rogorc saeklesio politikis udides-ma mcodnem, yovelTvis kargad icoda, rom marTlmadidebel msoflioSi eqv-si berZnuli sapatriarqo gadamwyvet rols asrulebda yvela mniSvnelovani sakiTxis gadaWraSi. garda amisa, sazR-vargareT arsebuli qarTuli istoriu-li samonastro centrebis umravlesoba am eqvsi sapatriarqos teritoriazea. amitom Cveni eklesiisaTvis didi mniS-vneloba hqonda aTenisa da sruliad eladis, agreTve kviprosis eklesiebTan megobruli urTierTobebis gaRrmave-bas. 1976 wlis 17_20 ivniss, jer kidev cxum-afxazeTis mitropoliti ilia iyo uSualo maspinZeli aTenisa da eladis eklesiis mravalricxovani delega-ciisa, romelSic 7 mitropoliti da 11 mRvdeli Sedioda. mitropolit ilias aseTi Canaweri aqvs gakeTebuli: ̀ pirve-lad erTgvari eWvis TvaliT gviyure-bdnen, igrZnoboda raRac daZabuloba da undobloba berZnebis mxridan, Sem-deg TiTqos galRva yinuli... maT ga-

141

moTqves survili CvenTan TanamSrom-lobisa, moiTxoves studentebis gacv-la. saqarTvelos eklesiam xelidan ar unda gauSvas es momenti. studentebis gagzavniT mivaRwevT sam mizans: 1. Se-viZenT berZnuli enis specialistebs, 2. qarTuli eklesia maTi meSveobiT ufro daukavSirdeba berZnul ekle-sias, 3. am studentebis meSveobiT Cveni eklesia da qarTveli mecnierebi dau-kavSirdebian aTonis iverTa monasters da iq dacul qarTul xelnawerebs~. uwmidesisa da unetaresis mondomebiT eladis eklesiasTan damyarda mego-bruli urTierToba. 2002 wels aTenisa da sruliad eladis mTavarepiskoposi qristodulosi Camovida saqarTveloSi, Sexvda qarTvel mecnierebs, gamoxata aRfrTovaneba saqarTveloSi qristian-uli sarwmunoebis aRmavlobis gamo da saqarTvelos eklesiasTan urTierTo-bis kidev ufro gaRrmavebis survili gamoTqva: `Cveni dRevandeli Tanamwirv-eloba aris umaRlesi gamoxatuleba moZme eklesiebis saWeTmpyrobelTa urTierTobisa da warmoadgens beWeds gaazrebuli ormxrivi siyvarulisa da urTierTis mimarT rwmenisa~.

sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis RvawliTa da locva-kurTx-eviT saqarTvelos marTlmadidebel samociqulo eklesias estumrnen: bul-gareTis patriarqi maqsime, rumineTis patriarqi Teoqsite, Cexoslovakiis eklesiis meTauri doroTeosi, varSavi-sa da poloneTis mitropoliti vasili, serbeTis patriarqi pavle, amerikisa da kanadis marTlmadidebeli eklesiis meTaurebi: jer Teodosi, Semdeg her-mane.

uwmidesi da unetaresi ilia II st-umrobda msoflios marTlmadidebel eklesiebs, xvdeboda ara marto ekle-siaTa meTaurebs, aramed qveynis poli-tikur pirebsac. misi uwmidesoba Tavis misasalmebel sityvas saqarTvelos istoriis, saqarTvelos samociqulo eklesiis unikalurobisa da TavisTava-

dobis raobis garkveviT iwyebda. gasu-li saukunis 70_90-ian wlebSi msofli-om Zalian cota icoda saqarTveloze, qarTvel xalxze. saqarTvelos mar-Tlmadidebeli samociqulo eklesiis meTauri iyo qarTveli eris is suli-eri winamZRoli, romelsac qarTvelTa cnobadobis rTuli da sapatio misia hqonda dakisrebuli. am Sexvedrebma, pa-triarqis saocarma pirovnulma xiblma msoflios marTlmadidebel eklesieb-Si kidev ufro aamaRla saqarTvelos eklesiis avtoriteti da ganamtkica azri misi istoriulobis Sesaxeb. ami-tom 1990 wels, rodesac msoflio sa-patriarqom aRiara saqarTvelos mar-Tlmadidebeli samociqulo eklesiis avtokefalia, yvelam mxari dauWira da sagangebo milocvebi gamougzavna mis uwmidesobas.

saqarTvelos marTlmadidebeli sa-mociqulo eklesia istoriulad, qvey-nis geostrategiuli mdebareobidan ga-momdinare, gansakuTrebul mniSvnelo-bas aniWebda gansxvavebul religiur konfesiebTan urTierTobas, romelic urTierTpativiscemis principebs eyrd-noboda. Sua saukuneebSi monRolebis, iranelebisa da osmalebis winaaRm-deg brZolaSi qarTveli mefeebi, kaTo-likos-patriarqebi cdilobdnen dasav-leT evropis qveynebTan mokavSireobiT ganemtkicebinaT saxelmwifoebrioba da Seuryvnelad daecvaT marTlmadide-bluri qristianuli sarwmunoeba. am miznebs emsaxureboda qarTvel mefeTa da kaTolikos-patriarqTa werilebi, romauli kaTolikuri eklesiis meTau-rebisadmi gagzavnili. Tavis mxriv, ro-mis kaTolikurma eklesiam isargebla aRmosavleTis qveynebis mZime poli-tikuri da ekonomikuri mdgomareobiT da `propaganda de fides~ organizaci-is meSveobiT aRmosavleTis qveynebSi, maT Soris saqarTveloSic, gamogzavna kaTolikobis saqadageblad misionere-bi, romelnic cdilobdnen mosaxleo-bis darwmunebas, Tu marTlmadide-

142

blobas datovebdnen da gadavidodnen kaTolikobaze, romis papi daicavda maT iran-osmaleTis Zalmomreobisagan.

XV saukunis 30-ian wlebSi qarT-velma sasuliero pirebma xeli ar moaweres ferara-florenciis krebis oqms, romelic saqarTvelos marTl-madidebeli eklesiis kaTolikurTan gaerTianebas iTvaliswinebda. bevri ubedureba gadaitana saqarTvelom XVI_XIX saukuneebSi: masobrivi xocva-Jleta, eklesia-monastrebis rbeva, ma-gram mtkiced SeinarCuna marTlmadide-bluri sarwmunoeba. XVI_XVIII sauku-neebSi iran-osmaleTis mier dapyrobil qarTul miwa-wyalze romis papis mier gamogzavnilma misionerebma moaxerxes qarTvelTa nawilis kaTolikur sarw-munoebaze gadayvana…... XIX saukuneSi ruseTis saimperatoro xelisufleba-Si somxebma TavianTi momxreebis meS-veobiT imperator nikoloz II gamoa-cemines kanoni, romlis Tanaxmadac qa-rTveli kaTolikeebi somxur tipikonze unda gadasuliyvnen, e. i. gasomxebuli-yvnen. am viTarebaSi qarTveli marTl-madideblebic gamoesarClnen istori-uli Znelbedobis Jams sjulSecvlil TanamoZmeebs. es dava gagrZelda XX saukunis pirvel meoTxedSic.

saqarTvelos marTlmadidebeli sa-mociqulo eklesiis avtokefaliis aR-dgenis Semdeg sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqma, uwmidesma da unetaresma kirion II werili gaugza-vna romis paps: `gangebaman RmrTisaman, _ aRniSnavda uwmidesi kirion II,_ ara ucxo qmna eklesiai Cueni hromTaT-vis didisa petre da andria pirvel-wodebulTa maT mowafeTa qristeisa-Ta, romelTa Tesli ubiwod ganabnies marTalisa sarwmunoebisai ornatTa hromTa qarTvelTa gulisaTa, ZmobiTa TvisiTa winaswar moaswaves siyvaruli da Tvisobai orTa amaT eklesiisaTai~. uwmidesi kirion II esarCleboda qarT-vel kaTolikeebs, romelnic idevnebod-nen rusul-somxuri politikis gamo sa-

kuTar samSobloSi. `vsasoeb, viTarmed uwmidesobai Seni ara ugulebelyofs qarTvel kaTolikeTa erovnul-sarwmu-noebriv xasiaTs~, _aRniSnavda misi uw-midesoba. marTlmadidebeli qarTveli patriarqi gamoesarCla ra kaToli-kuri aRmsareblobis qarTvelebs, ro-mis paps megobroba da TanamSromloba SesTavaza.

saqarTvelosa da romaul-kaTo-likur eklesiaTa Soris urTierToba epistolarul formas ar gascile-bia 1917_77 wlebSi. 1978 wels saqa-rTvelos marTlmadidebeli eklesiis sagareo ganyofilebis Tavmjdomare, cxum-afxazeTis mTavarepiskoposi ni-kolozi (maxaraZe) eswreboda romis papis pavle VI dakrZalvas, xolo 1980 wlis 5_6 ivniss sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqi, uwmidesi da un-etaresi oficialuri vizitiT imyofe-boda vatikanSi da Sexvda romis paps. uwmidesis CanawerebSi vkiTxulobT: `papi ioane pavle II Semxvda karebTan, gadavexvieT erTmaneTs, qarTulad mi-vmarTe: `qarTveli erisa da saqarT-velos marTlmadidebeli eklesiis sax-eliT guliTadad mogesalmebiT, saqa-rTvelos eklesia didi sixaruliTa da kmayofilebiT Sexvda im faqts, rom papi polonelia, mcire eris warmomad-geneli. igi ufro gaigebs mcire erebis problemebs Tanamedrove msoflioSi~. papi yuradRebiT mismenda (Tarjimani Targmnida), Semdeg sxva magidasTan mi-vida, saidanac moitana rukebis atlasi, gadaSala evropis ruka, sadac saqa-rTveloc Canda. daxeda da mere mom-marTa: `Cveni qveynebi Zalian hgvanan erTmaneTs Tavisi warsuliT~. moxaza saqarTvelo da Tqva: samxreTiT Zl-ieri muslimanuri qveynebia. me davu-mate: maTgan bevri gansacdeli gvinax-avs. paps ainteresebda eklesiisa da xe-lisuflebis urTierTobis sakiTxebi konstantinopolisa da ruseTis sapa-triarqoebTan ~.

saqarTvelos eklesiis delegaciam

143

daaTvaliera vatikanis biblioTeka, papis piradi samlocvelo, vatikanis RirsSesaniSnaobani. gadawyda qarTve-li mecnierebis daSveba vatikanis arqi-vebSi qarTul dokumentebze samuSaod. romis papma mis uwmidesobas gadasca vatikanis arqivebSi daculi im sab-uTebis mikrofilmebi, romelnic saqa-rTvelos istorias exeboda. uwmides-ma da unetaresma ilia II ganacxada: `Cveni eklesiebis gayofis miuxedavad, Cven yovelTvis gvqonda kulturuli, mecnieruli TanamSromloba, qarTuli eklesia da qarTveli xalxi Seadgens im did xids, romelic aerTianebda ev-ropisa da aziis or did kulturas~. gamarTlda uwmidesisa da unetaresis ilia II mosazreba _ polonuri warmo-Sobis axalma papma didi roli Seas-rula aRmosavleTis qveynebSi komunis-turi ideologiisa da socialisturi sistemis rRvevis saqmeSi. saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis aRdgenis Semdeg TbilisSi gaixsna va-tikanis saelCo, kavkasiaSi _ romaul-kaTolikuri eklesiis saepiskoposo. 1999 wels saqarTvelos prezidentisa da patriarqis mowveviT saqarTveloSi oficialuri vizitiT Camovida romis papi, romelsac gulTbilad Sexvdnen.

uwmidesma da unetaresma ilia II Tbilisis aeroportSi romis papTan Sexvedris dros ganacxada, rom es viz-iti didi mniSvnelobisaa rogorc saqa-rTvelosaTvis, ise mTlianad kavkasi-isaTvis. uwmidesma da unetaresma ilia II da romis papma ioane pavle II Sei-muSaves erToblivi mimarTva, romelSic aRniSnuli iyo: `Cven vimyofebiT kavka-siis regionSi, saqarTveloSi, am gansa-kuTrebuli geopolitikuri da isto-riuli mniSvnelobis mqone regionSi, romelic aerTianebs evropisa da aziis, dasavleTisa da aRmosavleTis kul-turebs. dRes am regionSi, iseve ro-gorc msoflios sxvadasxva qveyanaSi, situacia metad daZabulia. am umniS-vnelovanes etapze msoflio val-

debulia moaxdinos Tavisi sulieri, inteleqtualuri da fizikuri Zalebis mobilizeba globaluri katastrofis Tavidan asacileblad~.

romis eklesiasa da saqarTvelos marTlmadidebel samociqulo ekle-sias Soris urTierToba ZiriTadad politikur da kulturul sferoSi vi-Tardeba, Tumca 2003 wlis 15 seqtembers, rodesac vatikanma saqarTvelos mar-Tlmadidebeli eklesiis gverdis av-liT moindoma qarTul saxelmwifosTan xelSekrulebis gaformeba, romelic 17 muxlisgan Sedgeboda da kaTolikuri eklesiis uflebebis gafarToebisken iyo mimarTuli, saqarTvelos sapatri-arqom specialuri gancxadebiT gaa-protesta igi da aRniSna, rom vatikans aseTi xelSekruleba arc erT marTl-madideblur saxelmwifosTan ara aqvs gaformebuli. xalxi quCaSi gamovi-da, xelisufleba iZulebuli gaxda, xelSekruleba aRar gaeformebina.

saqarTvelos marTlmadidebeli samociqulo eklesia pativs scems im qarTvel TanamemamuleTa religiur grZnobebs, romelTa winaprebic isto-riuli Znelbedobis Jams kaTolikur sarwmunoebaze gadavidnen, magram ara-sodes daxuWavs Tvals romaul-kaTo-likuri eklesiis warmomadgenelTa aq-tiur prozelitizmis politikaze da moTminebiT Seaxsenebs Tavis Tanamemam-uleebs, rom Znelbedoba iyo maTi wina-prebis kaTolikobaze gadasvlis mizezi, rom erTiani qarTuli erovnul-sax-elmwifoebrivi cnobierebis safuZveli saqarTveloSi yovelTvis iyo marTl-madidebluri sarwmunoeba da eklesia.

mravalsaukunovania qarTveli da somexi xalxis urTierToba. am urT-ierTobebSi negatiurs pozitiuri sWarbobs. VII saukunis dasawyisidan qarTul da somxur eklesiebs Soris moxda evqaristuli kavSiris Sewyveta, vinaidan somxurma eklesiam ar miiRo 451 wlis qalkedonis saeklesio krebis gadawyvetilebani. miuxedavad amisa, qa-

144

rTveli da somexi xalxi erTad ibrZo-da arabi, Turq-selCuki, lang-Temuris, iraneli da osmalo dampyroblebis winaaRmdeg. Sua saukuneebSi qarTuli saxelmwifo da qarTveli mefeebi _ bagrat IV, daviT IV, giorgi III, Tamari, giorgi brwyinvale, aleqsandre I, vax-tang V, vaxtang VI, erekle II, Teimuraz II _ yovelnairad exmarebodnen mtrebi-sagan Seviwroebul somxebs. XVI_XVIII saukuneebSi irani da osmaleTi Tu marTlmadidebel qristianebs sasti-kad devnidnen, samagierod, srul Tavi-suflebas aZlevdnen kaTolikeebsa da monofizit somxebs, riTac isargebles eCmiaZinis somexTa kaTolikosebma da daiwyes religiuri eqspansia saqarT-veloSi. maT aq miiTvises mravali ekle-sia-monasteri da gadaakeTes somxur yaidaze. XVI_XVIII saukuneebSi qarT-velTa gasomxeba ZiriTadad osmal-Ta mier okupirebul teritoriebze xdeboda. XIX saukuneSi kavkasiaSi dam-kvidrebul rusebs yvelaze saimedo dasayrdenad somxebi miaCndaT da xels uwyobdnen qarTveli mahmadianebis Ta-visi miwa-wylidan gaZevebis xarjze TurqeTidan somxebis gadmosaxlebas (ZiriTadad, samcxe-javaxeTSi). XIX sau-kuneSi ori somxuri sakaTalikoso (eC-miaZini, kilikiis) da ori somxuri sa-patriarqo (ierusalimi, konstantinop-oli) didi somxeTis aRdgenis ideiT iyo gatacebuli. Tu es ver moxerxde-boda osmaleTis imperiis xarjze, maSin saqarTvelos axal somxeTad gadaqceva iyo aucilebeli. amitom XIX saukune-Si kavkasiis centrad gamocxadebul TbilisSi datrialda somxuri kapi-tali somxuri mravalricxovani dia-sporiT. isargebles ra saqarTvelos eklesiis avtokefaliis gauqmebiT da rusi egzarqosebis xelSewyobiT, kidev ufro gaZlierda religiuri eqspansia, qarTvelTa gasomxeba, romlis winaaR-mdeg xma aimaRles: ivane gvaramaZem, mixeil TamaraSvilma, ilia WavWavaZem, akaki wereTelma, iakob gogebaSvilma,

episkoposma kirionma, vaJa-fSavelam... miuxedavad amisa, qarTvelobam mainc gauwoda daxmarebis xeli somxebs 1914_18 wlebis pirveli msoflio omis periodSi osmaleTSi datrialebuli masobrivi xocva-Jletis Jams da aTaso-biT ltolvili Seifara…... 1917 wlis 25 seqtembers TbilisSi yovelTa so-mexTa kaTolikosis, gevorq V (Tbile-lis) depeSa movida. igi uwmidessa da unetares kirion II ulocavda kaTo-likos-patriarqad arCevas.

saqarTvelos eklesia Tvlida, rom konfesiuri sxvaobis miuxedavad, somxur samociqulo eklesiasTan norm-aluri urTierToba aucilebeli iyo. uwmidesma da unetaresma kirion II wer-iliT mimarTa yovelTa somexTa kaTo-likos gevorq V. es werili, erTi mxriv, maRali diplomatiisa da, meore mxriv, marTlmadidebeli patriarqis gansx-vavebuli konfesiis eklesiis meTauri-sadmi damokidebulebis brwyinvale ni-muSia. uwmidesi kirion II swerda: `mi-movixilav garemosa Cemsa da TvalTa gonebisa Cemisa Sevayeneb RvTismoSiSsa ersa zeda haikanisasa Zmuri naTesaobiT qarTlosian-haosianTa... mogikiTxav uw-mideso meufeo, raTa wrfiTa da Rvawl-iTa CueniTa aRdgenil iqnas erToba Cvendami rwmunebulTa erTa. erTobas vityvi ara sarwmunoebriv-dogmatur-sa, aramed moqalaqeobriv-ganmanaTle-blobisas, raTa daemyaros Cuen Soris Zmobai da urTierTs gulisxmavyoT. da raiTa samSoblos Sina Cuensa daam-kvidros sasufeveli RmrTisai~. 1922 wels TbilisSi Camovida aq dabadebu-li da Tbilisis nersesis saxelobis somxuri seminariis yofili studenti kaTolikosi gevorq V, Sexvda da qar-Tul enaze esaubra uwmidessa da un-etares ambrosis.

1923_40-ian wlebSi somxur-qarTuli saeklesio urTierToba epistolaruli xasiaTisa iyo. 1945 wlidan intensiuri gaxda urTierTobebi uwmides kalis-tratesa da Tbilisis somxuri eparqi-

145

is yofil episkoposs, imxanad yovelTa somexTa kaTolikos gevorq VI Soris. somxuri eklesiis axali meTauri, kaTo-likosi vazgeni xSirad stumrobda saqa-rTvelos. gasaocari iyo misi intuicia da diplomatiuri niWi. ukve 1961 wlidan igi saaxalwlod misaloc baraTebs ug-zavnida jer iRumen, Semdeg arqimandrit da mRvdelmTavar ilia SiolaSvils. vazgen I 1962 wels pirvelad Sexvda arqimandrit ilias da ganWvrita misi didi momavali. 1977 wlis 25 dekembers kaTolikosma vazgen I mcxeTaSi ga-nacxada: `qarTuli eklesia msoflios erT-erTi yvelaze unikaluri Zeglia... Zegli, romelic qarTveli eris suls ganasaxierebs. me mwams am sulis ukv-daveba, rogorc mwams ukvdaveba TviT qarTveli erisa~. 1978 wlis 12_14 maiss uwmidesi da unetaresi ilia II somx-eTs stumrobda. eCmiaZinSi kaTolikosma vazgen I Tavis xalxs Semdegi sityve-biT mimarTa: `CvenTan imyofeba sruli-ad saqarTvelos kaTolikos-patriarqi, uwmidesi da unetaresi ilia II. unda aRiniSnos, rom igi axali arCeulia pa-triarqad. am postisTvis sagrZnoblad axalgazrdaa, mxne, jan-RoniT savse da, rac mTavaria, didi codniTa da gamoc-dilebiT SeiaraRebuli... Tavis sam-SobloSi mas yurs ugdeben, misi swamT, misi sjeraT, mas afaseben. aseTi didi siyvaruli Tavisi erisa bevrs ar erge-ba wilad. es man didi sulieri simaR-liT moipova~. uwmidesma da unetares-ma ilia II madloba moaxsena somexTa kaTolikoss da aRniSna, _ is, rac me-12 saukuneSi daviT aRmaSenebelma gaakeTa saqarTvelosaTvis, SeZeliT Tqven somx-eTis eklesiaSi XX saukunis 50_70-ian wlebSi. uwmidesi da unetaresi ilia II amis Semdeg araerTxel estumra somx-eTs iseve, rogorc kaTolikosi vazgen I _ saqarTvelos.

1978 wlis noemberSi libanis dedaqalaq beiruTSi, sadac somexTa meore religiuri centri, kilikiis so-mexTa sakaTalikosoa, mahmadianma ter-

oristebma somxebis masobrivi xocva-Jleta moawyves. misma uwmidesobam ofi-cialur gancxadebaSi dagmo es vanda-luri aqti da somex xalxs sruli mx-ardaWera gamoucxada: `Cven, qarTvelebi, _ aRniSna man, _ istoriis dasabamidan vcxovrobT uZvelesi kulturisa da tradiciis mqone somexi xalxis mezo-blad. am xnis manZilze erTad gadagvi-tania mravali gansacdeli, mterTa Se-moseva da sxva bedukuRmarTobani da ar SegviZlia gulgrili davrCeT maT TanamemamuleTa tragediis mimarT~. pa-triarqis am gancxadebam saqarTveloSi mcxovrebi somxebis kmayofileba gamoi-wvia. amis dasturi iyo axalqalaqeli x. ovsepianis gamoxmaureba: `vbedav da mogaxsenebT udides madlobas Tqven, saqarTvelos didebul kaTolikos-pa-triarqs. somexi xalxi arasodes daivi-wyebs Tqvens maRaladamianuri da mo-qalaqeobrivi siyvaruliT savse Tana-grZnobas~. uwmidesi da unetaresi ilia II gamoesarCla eCmiaZinis sakaToliko-sos 1980 wels, rodesac sazRvargareTe-li somexi kaTolikeni lanZRavdnen da amcrobdnen mis mniSvnelobas. yove-live amas kargad xedavda kaTolikosi vazgen I da cdilobda, saqarTvelos samociqulo eklesiasTan urTierTo-baSi daecva taqti da yofiliyo misi pativismcemeli. uwmidesma ilia II sa-Tanado pativi miago kaTolikos vaz-gen I xsovnas 1994 wels eCmiaZinSi da sagulisxmo sityva warmoTqva: `didia mwuxareba somxeTis samociqulo ekle-siisa da somexi xalxisa, igi emSvidobe-ba Tavis Rirseul da brZen mamamTavars, romelic 39 wlis manZilze urTules pirobebSi iyo saWeTmpyrobeli eCmiaZi-nis uZvelesi sakaTolikoso taxtisa... im dros, rodesac SezRuduli iyo kav-Siri ucxoeTTan, man moaxerxa urTier-Toba daemyarebina iq myof samwysosTan, gaeRrmavebina maTSi samSoblos si-yvaruli, gaemTlianebina eri... SevTxov ufals, raTa misi ukvdavi suli daawe-sos im savaneSi, sadac somexi xalxis

146

didebuli winaparni ganisveneben~.kaTolikos vazgen I gza ganagrZo

kilikiuri warmoSobis axalma kaTo-likosma garegin I, romelmac 1997 wels imogzaura saqarTveloSi, moixibla Cveni qveyniT, misi didebuli taZrebiT, istoriiT, magram, samwuxarod, igi male gardaicvala. amis Semdeg somxur ekl-esiaSi gaZlierda tendencia qarTuli eklesia-monastrebis miTvisebis, isto-riis falsifikaciisa. somxuri sakaTo-likosos dasturiT, erevanSi gamodis ruka-cnobarebi, samecniero wignebi, romlebSic gayalbebulia saqarT-velos istoria, somxuradaa gamocxade-buli 650-ze meti qarTuli eklesia. somxur saeklesio internetsaitebze vrceldeba iseTi informaciebi, romle-bic xels ar Seuwyobs ori mezobeli xalxisa da eklesiis megobrul urT-ierTobas. XIX saukunis II naxevarSi aseT viTarebaze ilia WavWavaZe werda: `mtrisa Sina yolasa, lomisa gzad yola sjobiao~. qarTvel xalxs istoriulad axasiaTebs sjulSemwynarebloba da tolerantoba. amis dasturia Tundac is, rom naxevarmilionian somxur dias-poras saqarTveloSi aqvs saxelmwifos mier dafinansebuli skolebi, Teatri, presa... umaRles saswavlebelSi somx-urenovani ganyofileba, somxuri samo-ciqulo eklesiis eparqia... umaduroba, daunaxaoba xom saSineli codvaa.

istoriulad saqarTvelo Tavis Tavs evropis nawilad miiCnevda da cdilobda, mWidrod dakavSireboda evropul civilizacias. miuxedavad imisa, rom religiur-konfesiuri Tval-sazrisiT evropis ganviTarebuli qvey-nebi: inglisi, safrangeTi, germania, es-paneTi, italia, portugalia sruliad gansxvavebulni iyvnen saqarTvelosa-gan, monRolebis, iranisa da osmaleTis damangreveli laSqrobebis winaaRmdeg brZolaSi saqarTvelos mainc evropis qveynebis daxmarebis imedi hqonda. mar-Talia, XVI_XX saukuneebSi daxmareba sityvier mxardaWeras ar gascilebia,

magram qarTvelebis orientacia mainc ar Secvlila. sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqi, uwmidesi da une-taresi ilia II did mniSvnelobas ani-Webda saqarTvelos marTlmadidebeli samociqulo eklesiis kontaqtebs ev-ropis qveynebTan. sabWoTa kavSiri Ca-ketili saxelmwifo iyo da sazRvarga-reTis qveynebTan kontaqtebi sagrZno-blad izRudeboda. 1979 wlis 15 ianvars iamaikis dedaqalaq kingstonSi sruli-ad saqarTvelos kaTolikos-patriarqi, uwmidesi da unetaresi ilia II arCeul iqna eklesiaTa msoflio sabWos prezi-dentad. aman saSualeba misca, monawil-eoba mieRo msoflios sxvadasxva qvey-nis politikur da religiur liderTa SexvedrebSi. uwmidesi da unetaresi yvela am Sexvedraze saubrobda saqa-rTveloze, mis istoriaze, uZveles samociqulo eklesiaze. am Sexvedre-bze daamyara megobruli urTierToba msoflios marTlmadidebeli avtoke-faliuri eklesiebis meTaurebTan da moiwvia isini saqarTveloSi. am Sexve-drebma, piradma kontaqtebma gadamwyve-ti roli Seasrules marTlmadidebel eklesiaTa mier saqarTvelos marTl-madidebeli eklesiis avtokefaliis aRiarebis saqmeSi. uwmidesi da uneta-resi ilia II 1963_97 wlebSi saqarT-velos marTlmadidebeli samociqulo eklesiis msoflio sabWoSi wevrobis periods ase afasebs: `sabWoTa izola-ciis dros eklesiaTa msoflio sabWo-Si yofnam saqarTvelos eklesias saSu-aleba misca, rom igi msoflios gaecno rogorc damoukidebeli eklesia. ase rom, eklesiaTa msoflio sabWoSi mar-Tlmadidebeli eklesiebis yofna erT-gvarad maTi misioneruli moRvaweobis gagrZelebasac warmoadgens~.

uwmidesi da unetaresi germaniis federaciul respublikaSi, safrangeT-Si, italiaSi, SveicariaSi, niderland-ebSi, amerikis SeerTebul StatebSi Sex-vda protestantuli, luTeranuli, ang-likanuri eklesiebis meTaurebs, am qvey-

147

nebis politikur moRvaweebs, mecnierebs, xelovnebis warmomadgenlebs. am Sexve-drebma axali stimuli misca evropaSi qarTvelologiuri mecnierebis ganvi-Tarebas. evropis qveynebis politikuri da religiuri liderebi aRtacebas ver faravdnen _ maT winaSe manamde ucnobi qristianuli aRmosavleTis didi civi-lizaciisa da marTlmadidebeli samo-ciqulo eklesiis meTauri iyo _ momxi-blavi garegnoba, daxvewili manerebi, ev-ropuli civilizaciisa da Tanamedrove msoflio wesrigis zogadi principebis Rrma codna maT qarTuli marTl-madidebeli eklesiis meTaurisadmi udidesi pativiscemiT ganawyobda. uw-midesi da unetaresi stumrobda aziis qveynebsac, Sexvda da saqarTvelos sa-mociqulo eklesia gaacno egviptis kopTa patriarqs Senuda III, malbaris indoelTa monofizit patriarq-kaTo-likoss basil mar Toma maTe I, eTio-piis monofizit patriarqs abuna Tekle-haimanuds, siriel iakobistTa patriarqs mari iakob III, aRmosavleTis monofizit patriarqs maqsime V. uwmidesma da un-etaresma qarTuli stumarTmoyvareobiT umaspinZla saqarTveloSi sapasuxo viz-itiT Camosul sxvadasxva qveynis relig-iur da politikur liderebs, kultur-is, mecnierebis, xelovnebis TvalsaCino warmomadgenlebs. saqarTvelosa da qa-rTvelebis Sesaxeb sainformacio masa-lebs beWdavdnen evropis, aziis, afrikis, amerikis qveynebis wamyvani gamocemebi. uwmidesi da unetaresi ilia II msofli-oSi cnobili religiuri lideria, mas dialogi SeuZlia ara marto aramarTl-madidebeli qristianuli konfesiebis warmomadgenlebTan, aramed sxva aRmsare-blobis adamianebTanac. amis dasturia kavkasiis muslimanTa lideris _ Seix alah Suqur faSa zadesa da uwmidesisa da unetaresis ilia II megobruli urT-ierToba, romelic aisaxeba qarTveli da azerbaijaneli xalxebis megobrobaze.

2001 wels iranis islamuri respub-likis prezidentis muhamed haTamis

miwveviT uwmidesi da unetaresi ilia II oficialuri vizitiT imyofeboda iranSi, Sexvda prezident haTamsa da iranis islamuri respublikis suli-er liders ali hameneis. patriarqma brZana: `me vfiqrob, rom Cveni qveynebis: iranisa da saqarTvelos religiuri liderebi da sasuliero moRvaweni, Cveni xelisufalni da sazogadoeba mzad arian, raTa msoflios vuCvenoT magaliTi imisa, rom religiuri gan-sxvavebulobis da warsulSi dapiri-spirebebis miuxedavad, Segvwevs unari urTierTpativiscemisa, unari mSvidobi-ani da megobruli Tanaarsebobisa~.

miuxedavad imisa, rom patriarqi saocrad Semwynarebelia, magram maSin, rodesac saqme exeba samSoblos, mar-Tlmadidebel eklesias, marTlmadideb-el dogmats, aq igi arafers daTmobs. amis magaliTia saqarTvelos marTlma-didebeli eklesiis msoflio eklesi-aTa sabWosTan urTierToba, rodesac am organizaciam kulturaTa, gansxvavebul konfesiaTa sxvadasxva sferoSi Tanam-Sromlobis SesaZleblobaTa ganxilva gadazarda erTiani msoflio eklesiis Seqmnis, gansxvavebuli konfesiebis war-momadgenelTa erTobliv locvebsa da marTlmadidebeli eklesiisaTvis mi-uRebel gadawyvetilebebSi. 1997 wlis 20 maiss sruliad saqarTvelos kaTo-likos-patriarqis, uwmidesisa da uneta-resis locva-kurTxeviT da wmida sino-dis ganCinebiT: ̀ saqarTvelos marTl-madidebeli eklesia uars ambobs eku-menur moZraobaSi monawileobaze da gamodis eklesiaTa msoflio sabWodan da evropis eklesiaTa konferenciidan... marTlmadideblebi ar miiReben monaw-ileobas ekumenur msaxurebaSi, saerTo locvebsa da RvTis TayvaniscemaSi~. patriarqis am gadawyvetilebas imxanad sxvadasxva Sefaseba mieca, magram drom misi marTebuloba aCvena.

saqarTvelos marTlmadidebeli ek-lesia XX saukunis 70_80-ian wlebSi saqarTvelos politikuri, sulieri da

148

kulturuli cxovrebis centrSi aR-moCnda. oficialuri xelisuflebis warmomadgenlebi aRiarebdnen, rom isini veRar axerxebdnen eklesiis saqmianobis srul kontrols da raRac garkveul CarCoebSi moqcevas. 1977_90-ian wlebSi Tbiliss stumrobdnen msoflios mar-Tlmadidebeli da aramarTlmadidebe-li eklesiebis meTaurebi, politikuri moRvaweebi. isini xvdebodnen sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqs, uw-midessa da unetaress. 1923_77 wlebSi Tu TvalSi sacemi ar iyo is faqti, rom sapatriarqo rezidencia sul 3_4 oTaxisgan Sedgeboda, axla ukve aSkara uxerxuloba iqmneboda. sabWoTa pro-paganda acxadebda, rom qveyanaSi. sino-dis Tavisufleba garantirebuli iyo sabWoTa konstituciiT, rom eklesias yvelaferi hqonda, rac sWirdeboda. 1977_88 wlebSi sionis sapatriarqo taZ-ris garSemo usaxuri barakis tipis saxlebi iyo Camwkrivebuli, patriarqs sapatriarqo rezidencia ar hqonda. xelisuflebam erTxans orbelianis moedanze arsebuli sazRvargareTTan megobrobisa da kulturuli urTier-Tobis sazogadoebis Senoba dauTmo sapatriarqos...

jer kidev 1967 wels, cxum-afxaze-Tis episkoposad yofnis dros, meufe iliam sinodis saxeliT saqarTvelos ssr mTavrobis Tavmjdomares mosTxova, sapatriarqosTvis daebrunebinaT 1923 wels CamorTmeuli rezidencia. 1977 wlidan xelisufleba grZnobda, rom uxerxuli viTarebis gamosworeba sapa-

triarqosTvis rezidenciis gamoyofiT SeiZleboda. uwmidesma da unetaresma ilia II 1984 wlis 2 Tebervals ganmeo-rebiTi TxovniT mimarTa saqarTvelos kompartiis pirvel mdivans e. Sevard-naZes (1981 wlis 15 ivlisiTaa daTariRe-buli adrindeli mimarTva) da moiTxo-va sapatriarqosTvis istoriuli Seno-bis gadmocema. mTavroba yoymanobda. bolos, saqarTvelos ministrTa sabWos 1984 wlis 10 noembris dadgenilebiT saqarTvelos eklesias gadaeca nax-evrad avariuli sportkomitetis yo-fili Senoba, romelic gamouyenebeli darCa. 1989 wels erovnul-ganmaTavisu-flebeli moZraobis mesveurTa kate-goriuli moTxovnis Semdeg oficial-uri xelisufleba iZulebuli gaxda aRedgina istoriuli samarTlianoba da 1923 wels saqarTvelos marTlmadide-beli eklesiisaTvis ukanonod warT-meuli sapatriarqo rezidencia, sadac moRvaweobdnen uwmidesi da unetaresi kaTolikos-patriarqni: kirioni, leoni-de, ambrosi, daubruna kanonier mflo-bels. amieridan arc sasuliero da arc saero pirebs ukmarisobis grZnoba aRar dauflebiaT. saqarTvelos mar-Tlmadidebeli eklesiis sapatriarqos istoriulma rezidenciam daibruna Tavisi funqcia. aq Tamamad SeiZleba saero da sasuliero pirebis miReba da Rirseuli maspinZloba. saqarTvelos marTlmadidebeli samociqulo ekle-sia cnobilia mTel msoflioSi, es pa-triarqis ocdaaTwliani Tavdadebuli Sromisa da Rvawlis Sedegia.

149

wyaroebi, literatura

1. Jurn. `jvari vazisa~, 1978, #1, gv. 12.

2. patriarqi, Tbilisi, 2006, gv. 234.

3. saqarTvelos kaTolikos-patriarqi ilia II. epistoleni, sityvani,

qadagebani. t. II, Tbilisi, 1997, gv. 421_422.

4. iqve, gv. 424.

5. megobroba gzad da xidad, Tbilisi, 2007, gv.18_19.

6. sergo vardosaniZe, saqarTvelos marTlmadidebeli samociqulo

eklesia 1917_1952 wlebSi, Tbilisi, 2001, gv. 205_206.

7. saqarTvelos sapatriarqo arqivi, f. 3797.

8. Jurn. `jvari vazisa~, 1979, gv.12_13.

9. iqve, gv. 11.

10. saqarTvelos sapatriarqo arqivi, dok. 10417.



13. mitropoliti anania jafariZe, saqarTvelos samociqulo ekle-siis istoria, t. IV, Tbilisi, 2003, gv. 38.

14. iqve, gv. 39.

15. saqarTvelos kaTolikos-patriarqi ilia II, epistoleni, sityvani, qadagebani. t. II, Tbilisi, 1997, gv. 85.

16. sapatriarqos uwyebani, 2003, #38.

17. sapatriarqos uwyebani, 2003, #38.

18. Jurn. `jvari vazisa~, 1981, #2, gv.9.






24. sergo vardosaniZe, saqarTvelos marTlmadidebeli samociqu-lo eklesia 1917_1952 wlebSi, Tbilisi, 2001, gv. 209.


26. sergo vardosaniZe, saqarTvelosa da somxeTis eklesiebis urT-ierToba 1917_2000 wlebSi. _ Jurn. `religia~, 2002, #7-8-9, gv. 49.



29. Jurn. `religia~, 2002, #7-8-9, gv.49.


31. patriarqi, Tbilisi, 2006, gv. 286.

32. ekumenizmi _ antiqristes religia, Tbilisi, 2002, gv. 219.

150

saqarTvelos marTlmadidebeli ek-lesiis samwyso teritoriis saeparqio danawileba da marTva pirveli saukuni-danve iRebs saTaves. dasabamidan ekle-siis organizaciuli mowyoba wmida werilsa da msoflio saeklesio praq-tikis uZveles tradicias efuZneba.

qveynis politikur-ekonomikuri md-gomareobis Sesabamisad, saqarTvelos eklesiis istoria ramdenime periodad ganiyofa, rac eklesiis mwyemsmTavris uflebrivi mdgomareobis da titula-turis cvalebadobiT, eparqiaTa ricx-vis zrda-SemcirebiT, maTi iurisdiqciis, administraciuli sazRvrebis da ierar-qiuli wyobis srulyofiT da zogadad eklesiis gavlenis damcroba-aRzeve-biT gamoixateboda. wmida mociqulebis mier dafuZnebul qristianul Tems, romelic mcirericxovnobiT gamoirCe-oda, Tavisi episkoposi hyavda. qarTuli wyaroebi mociqulTa mier daarsebuli eklesiebis mmarTveli episkoposebis Taobaze TiTqmis arafers gvauwyeben (im periodis, I_IV ss., saqarTvelos sx-vadasxva regionSi moRvawe mxolod ramdenime episkoposis Sesaxeb Zalze mwiri cnobebia Semonaxuli Zvel wer-ilobiT wyaroebSi).

wmida ninos moRvaweobis Semdeg qristianobaze moqceuli qarTlis pirveli episkoposi _ ioane saber-ZneTidan iyo mowveuli. saqarTveloSi Camosvlis Semdeg ioane episkoposma

akurTxa mcxeTaSi aSenebuli eklesia, wundasa da manglisSi safuZveli dau-do axal eklesiaTa mSeneblobas, mdi-nare mtkvarSi sayovelTao naTloba aRasrula da sxv. mis samRvdelmTavro msaxurebas ukavSirdeba mcxeTis pirve-li saepiskoposos dafuZneba. saqarT-velos pirveli mRvdelmTavari ioane mTavarepiskoposis wodebiT ixsenieba. mTavarepiskoposs, Sesabamisad, Tavis daqvemdebarebaSi myofi episkoposebic eyoleboda, Tumca qarTuli wyaroebi maT Sesaxebac arafers weren. wmida mefe mirianidan (IV s. 20-iani wlebi) _ wmida mefe vaxtang gorgaslamde (V s-is II naxevari) saqarTveloSi cameti mTa-varepiskoposi moRvaweobda. mRvdelm-Tavrebs ruis-urbnisis didi saekle-sio kreba èpiskopos-kaTolikosebs~ uwodebs.

saqarTvelos eklesiis eparq-iebad dayofis istoriisaTvis Tvalis midevneba SesaZlebelia wmida mefe vax-tag gorgaslis mier 12 axali saepis-koposo kaTedris _ axizis, eruSeTis, wundis, manglisis, bolnisis, rusTavis, ninowmindis, Weremis, CeleTis, xorn-abujis, agarakis, mcxeTis, mogvianebiT niqozis _ dafuZnebis Semdeg.

mefe vaxtangis mier daarsebuli saepiskoposoebis ganlageba ZiriTadad emTxveoda qveynis imdroindel saero-ad-ministraciul dayofas. TiToeul saeri-sTavoSi erTi saepiskoposo mainc arse-

goCa guguSvili

saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiis

eparqiebi

151

bobda. did saerisTavoebSi ki ramdenime saepiskoposo samwyso iyo ganTavsebuli. saepiskoposo zogjer mxolod erTi qa-laqiT Semoifargleboda.

V saukunis II naxevarSi Camoyali-bebuli saepiskoposoebis ricxvi 506 wlis dvinis saeklesio krebaze ukve gaormagebulia. am periodidan saqa-rTvelos eklesiis saWeTmpyrobels `kaTolikosi~ ewodeboda.

XI s-is dasawyisidan (zogierTi mosazrebiT X s-is bolodan) poli-tikurad gaerTianebuli saqarTvelos eklesiis saWeTmpyrobeli `kaTolikos-patriarqis~ wodebiT moixsenieba. imJa-mad, erTian saeklesio organizmad Se-kavSirebul dasavleT da aRmosavleT saqarTvelos eparqiaTa ricxvi xuT aTeulsac aRemateboda.

zogierTi eparqiis teritoria Za-lze ganvrcobili iyo da qveynis politikur sazRvrebsac scildeboda (niqozeli mRvdelmTavris samwysoSi Sediodnen Crdilo kavkasiaSi mosaxle xalxebi: osebi, dvalebi da sxv.).

istoriuli Znelbedobisas zogi-erTi episkoposis marTva-gamgeoba mx-olod nominalur xasiaTs atarebda, Tumca eparqiaTa amgvari nominaluri arsebobac ki momxduri mtrisgan da-pyrobil-aoxrebuli qveynis real-uri gaerTianebis safuZvels qmnida. XIII_XVIII ss-Si saqarTvelos ekonomi-kur-politikuri mdgomareoba da, amis kvalad, eparqiaTa raodenoba damokide-buli iyo qveynis Sida faqtorebsa da sagareo viTarebaze. monRolebis, iran-osmaleTis, Crdilokavkasieli tomebis _ afsuebis, lekebis, osebis da sxv. agresiam da qveynis politikurma daqucmacebulobam eklesiis dasusteba, adgilobrivi mosaxleobis gamodev-na da samxreT saqarTvelos, kaxeTis, afxazeTis, qarTlis aTobiT eparqi-is dacarieleba gamoiwvia. XX s-is bolo aTwleulis kataklizmebisa da msoflios wamyvani qveynebis interesTa arealSi saqarTvelos moxvedris gamo

qveynis mdgomareoba amJamadac arasax-arbielod warimarTa da msgavsi xasi-aTis sirTuleebi cxum-afxazeTis da niqoz-cxinvalis eparqiebsac daatydaT Tavs.

tradiciulad, saqarTvelos eklesi-is umaRlesi ierarqia sarwmunoebrivi siwmidis, erovnuli simtkicis da zneo-brivi sispetakis damcvels warmoad-genda (aRmsarebeli da mowamebrivad aRsrulebuli mRvdelmTavrebi yov-elTvis mravlad hyolia saqarTvelos, bolo periodis moRvaweTagan aRsaniS-navia wmida mRvdelmTavrebi: gabriel qiqoZe, aleqsandre oqropiriZe, kirion saZagliSvili, ambrosi xelaia, nazari leJava da sxvani).

saqarTvelos eklesiis istoria garkveulwilad qarTvel mRvdelmTa-varTa moRvaweobis asaxvasac gulisx-mobs da zustad esadageba cnobil ga-moTqmas eklesiisa da episkoposis er-Tianobis Sesaxeb: èpiskoposi _ ekle-siaSia, eklesia ki _ episkoposSi~ (wmida kvipriane karTageneli), aseve ̀ eklesiis saxe episkoposia~ (wmida egnate Rmer-TSemosili).

XIX s-is dasawyisSi, 1811 wels, saqa-rTvelos wmida kaTolike samociqulo eklesiis ukanaskneli kaTolikos-pa-triarqis, mefe erekle II Zis, anton II bagrationis iZulebiTi wesiT ruseTSi gasaxlebiT da saqarTvelos samociqu-lo eklesiis avtokefaliis Zalmomreo-biTi gauqmebiT sam-aTeulamde qarTuli eparqia daixura. Seicvala adgilobrivi eklesiis tradiciuli marTva-gamgeoba da mrevlTan urTierTobis saukunovani gamocdileba. amieridan kaTolikos-pa-triarqis institutis nacvlad, ruseTis sinods daqvemdebarebul saqarTvelos uZveles samociqulo eklesiis mmarT-vels egzarqosi ewodeboda. 1811_1917 wlebSi saqarTvelos eklesiaSi 19 eg-zarqosi `moRvaweobda”.

1917 wels, avtokefaliis aRdgenis Semdeg ganaxlebul 13 eparqias male oric daemata. aRdgenili eparqiebi iyo

152

(droTa ganmavlobaSi eparqiaTa saxel-wodebebi icvleboda): mcxeTis, Tbili-sis (1920 w. 20 ivliss meore saeklesio krebam daadgina mcxeTisa da Tbilisis eparqiebis gaerTianeba, ris Semdegac samRvdelmTavros mcxeTa-Tbilisis eparqia, xolo mwyemsmTavars mcxeTa-Tbilisis mTavarepiskoposi ewoda), aga-rak-walkis, alaverdis, awyuris, baTum-Semoqmedis, bodbis, manglisis, margveTis, nikorwmindis, urbnisis, quTais-gaenaTis, cageris, cxum-afxazeTis, wilknis, Wyon-didis, Tumca 20-ian wlebSi eklesiis winaaRmdeg dawyebuli sabWouri repre-siebis gamo qveynis tradiciuli, saepar-qio marTva-gamgeoba aTwleulebis gan-mavlobaSi srulad ver aRdga. XX s-is 70-iani wlebis bolos TiTebze Camo-saTvleli iyo moqmed eklesiaTa ra-odenoba, romlebic ZiriTadad Tbilis-Si iyo Tavmoyrili.

sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesisa da unetaresis ilia II mwyemsmTavruli moRvaweo-bis dawyebisas saqarTvelos eklesia umZimes mdgomareobaSi iyo. imJamad nominalurad arsebuli 15 eparqiidan mxolod oTxs _ mcxeTa-Tbilisis, wilknis, baTum-Semoqmedisa da cxum-afxazeTis eparqiebs hyavda mRvdelm-Tavrebi. 1977 wels maT ricxvs alaver-disa da bodbis eparqiebi miemata. sam-RvdelmTavro kaTedraTa umravlesoba mRvdelmTavrebisTvis daketili iyo da episkoposs Tavis samwyso eparqiaSi Casvlis ufleba ar hqonda. episkopose-bi TbilisSi moqmed ramdenime ekle-siaze iyvnen mimagrebulni. mangleli mRvdelmTavari didubis yovladwmida RvTismSoblis eklesiaSi aRasrulebda msaxurebas, bodbeli _ Tbilisis same-baSi, alaverdeli _ Telavis RvTaebis eklesiaSi da sxv. im periodSi saqa-rTvelos eklesiaTa udidesi nawili RvTismsaxurebisaTvis gauqmebulad iTvleboda. mTlianad saqarTveloSi ki sul ramodenime moqmedi taZari iyo; sruliad saqarTvelos kaTolikos-pa-

triarqis, uwmidesisa da unetaresis ilia II dauRalavi moRvaweobis Sede-gad daiwyo eparqiebisTvis mRvdelm-Tavrebis gamorCeva da kurTxeva. 70_80-iani wlebis mijnaze sveticxovlis sapatriarqo taZarSi aResrula kurTx-eva cxum-afxazeTis, Wyondidis, quTais-gaenaTis, baTum-Semoqmedis, bodbis, ax-alcixisa da samcxe-javaxeTis, nikorw-mindis, margveTis episkoposebisa.

1995 wlis 5 aprils, saqarTvelos mar-Tlmadidebeli eklesiis wmida sinodis gadawyvetilebiT, eparqiaTa ricxvi 27-mde gaizarda. amis Semdeg daiwyo axal-gamorCeul mRvdelmTavarTa kurTxeva da dadgineba. 2002 wlis 17 oqtombers, wmida sinodis ganCinebiT, saqarTvelos marTlmadidebel eklesiaSi eparqiaTa ricxvi 31-mde gaizarda. 2003 wlis 18 agvistos saeklesio krebis ganCinebiT, romelic urbnisis sakaTedro taZarSi Catarda, saqarTvelos marTlmadide-beli eklesiis eparqiaTa ricxvi oc-daTxuTmeti gaxda, xolo 2006 wlis 21 dekembers saqarTvelos eklesiis wmida sinodis ganCinebiT samRvdelmTavroTa raodenobam 37-s miaRwia.

bolo periodSi sruliad saqarT-velos kaTolikos-patriarqis, uwmide-sisa da unetaresis ilia II dauRala-vi moRvaweobis Sedegad saqarTvelos eklesia ibrunebs Tavis Zvel mniSvn-elobasa da funqcias. RvTis SewevniTa da sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis ilia II ZalisxmeviT daiwyo gauqmebul eparqiaTa TandaTanobiTi aRdgena. mis mier nakurTxi mRvdelm-Tavrebi ganageben manamde nominalu-rad arsebul samRvdelmTavroebs. Tan-mimdevrulad mimdinareobs saukuneTa ganmavlobaSi miviwyebuli qristianu-li xelovnebis da xelsaqmis (sataZro arqiteqtura, xuroTmoZRvreba, minia-tiuruli da monumenturi saeklesio ferwera, xeze da qvaze kveTa, Weduro-ba, qargva, galoba da sxva), sasuliero ganaTlebis kerebis (mcxeTis, Tbili-sis, quTaisis, qedis, bodbis, xirsis, ze-

153

stafonis, baTumis, xaSuris, axalcixis, gremis, ozurgeTis, foTis, saCxeris da sxva sasuliero profilis saswavle-blebi), mTargmnelobiTi tradiciis aR-dgena da sxva. sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesisa da unetaresis ilia II kurTxeviT Taname-drove qarTul enaze gamoica biblia, saRvTismetyvelo krebulebi, aTobiT dasaxelebis saeklesio Jurnal-gazeTi, sasuliero literatura, kalendrebi. TbilisSi saqarTvelos sapatriar-qosTan funqcionirebs tele-radiomau-wyebloba ìveria~. Seqmnilia xuroT-moZRvrebis, xelovnebisa da restavra-ciis centri; misiisa da evangeliza-ciis, sagareo saqmeTa, gamomcemlobis, siwmideTa moZiebisa da dacvis, Seiara-Rebul ZalebTan da samarTaldamcav dawesebulebebTan urTierTobis, xalx-uri xelsaqmis ganyofilebebi, sainfor-macio samsaxuri; safinanso-ekonomi-kuri sabWo, saRvTismetyvelo komisia; saRvTismsaxuro wignebis Seswavlisa da redaqtirebis komisia; wmindanTa kanonizaciis komisia; gamomcemlobisa da recenzirebis departamenti; Camoy-alibda axalgazrduli departamenti `Zlevai”, humanitaruli samsaxuri da sxva. aSenda da amoqmedda ramdenime aseuli eklesia-monasteri, moxda ga-moCenil qarTvel saero da saeklesio moRvaweTa wmidanebad kanonizireba.

saukuneTa Semdeg kvlav aRdga eklesiis egidis qveS myofi gelaTis mecnierebaTa akademia.

macxovris Sobis 2000 da saqarT-velos eklesiis avtokefaliis 1500 wlisTavTan dakavSirebiT aSenda da ikurTxa saqarTveloSi yvelaze didi saeklesio nageboba – yovladwmida samebis sapatriarqo taZari.

2001 wlis 31 maiss msoflio sapa-triarqom oficialurad aRiara saqa-rTvelos eklesiis istoriuli avtoke-falia da misi meTauris sapatriarqo Rirseba.

2002 wlis 14 oqtombers, sveticxov-

lis sapatriarqo taZarSi, saqarTvelos kaTolikos-patriarqisa da qveynis pre-zidentis mier gaformda konstituci-uri SeTanxmeba ,,saqarTvelos saxelm-wifosa da saqarTvelos samociqulo avtokefaliur marTlmadidebel ekle-sias Soris (konkordati)‘‘. SeTanxmebis Tanaxmad, ganaxlda wyvetili memkvi-dreoba da saqarTvelos teritoriaze arsebuli marTlmadidebeli eklesia-monastrebi da saeklesio siwmideebi kanonier mesakuTres _ saqarTvelos sapatriarqos daubrunda.

aTwleulobiT gamoketil ekle-sia-monastrebSi, RvTis madliT, dRei-saTvis kvlav aResruleba RvTismsax-ureba, saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiis sulier sazrdos moklebuli mrevli tradiciul saeklesio wiaRs ubrundeba.

sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqi, uwmidesi da unetaresi ilia II msoflio marTlmadidebeli eklesiis winaSe gaweuli wvlilisaT-vis sxvadasxva dros dajildoebu-lia msoflio sapatriarqos, antioqiis, ierusalimis, aleqsandriis, ruseTis, saqarTvelos, saberZneTis, bulgareTis, rumineTis, poloneTis, Cexoslovakiis da TiTqmis yvela sxva marTlmadidebe-li eklesiebis umaRlesi jildoebiT. niu-iorkis sasuliero akademiam mas RvTismetyvelebis doqtoris sapatio wodeba mianiWa, 1997 wels kretis sasu-liero akademiam sapatio wevrad airCia, imave wels airCies gaerosTan arsebul informatizaciis saerTaSoriso aka-demiis namdvil wevrad, 1998 wels ameri-kis marTlmadidebeli eklesiis wmida tixonis saRvTismetyvelo seminariam RvTismetyvelebis doqtoris sapatio wodeba mianiWa...

Tanamedrove etapze saqarTvelos wmida kaTolike samociqulo eklesiis da misi iurisdiqciis qveS arsebuli samwyso teritoriis da mrevlis marT-va xorcieldeba saqarTvelos avtoke-faliuri marTlmadidebeli eklesiis

154

marTva-gamgeobis debulebis (mcxeTa, sveticxoveli, 1995 w.) Sesabamisad. de-bulebis Tanaxmad, saqarTvelos mar-Tlmadidebeli eklesiis samwyso iyo-fa eparqiebad. eparqiaTa mmarTveli mRvdelmTavrebi, imavdroulad, saqa-rTvelos marTlmadidebeli eklesiis wmida sinodis wevrebic arian.

eparqiebi, Tavis mxriv, Sedgeba olqeb-Si (samTavarxucesoebSi) gaerTianeb-uli samrevloebisagan da samRvdelm-TavroTa teritoriaze ganlagebuli monastrebisagan. samTavarxucesos xelmZRvaneloba mindobili aqvs epis-koposis mier daniSnul mTavarxucess, samrevloebi ki eparqiis teritoriaze arsebul taZrebTan gaerTianebuli mrevlia, romelic samRvdelo da mor-wmune marTlmadidebel qristianTagan Sedgeba. maTi xelmZRvaneloba eparqiis mRvdelmTavris mier dadgenil winamZ-Rvars (mRvdels) evaleba. monasterTa saqmianoba ki xorcieldeba specialuri samonastro tibikonis Sesabamisad, misi marTva mRvdelmTavris mier dadgenil Savi samRvdeloebis Sesabamis warmo-madgenels _ winamZRvars (mRvdel-mon-azoni, iRumeni, arqimandriti) aqvs min-dobili.

saqarTvelos wmida kaTolike samo-ciqulo eklesiis wmida sinodis gan-CinebiT, saqarTvelos samociqulo av-tokefaliuri marTlmadidebeli ekle-siis iurisdiqciaSi arsebuli eparqie-bi da maTi mmarTveli mRvdelmTavrebi arian:

1. mcxeTa-Tbilisis eparqia (q. Tbilisi, q. mcxeTa (sof. wilknis, muxra-nisa da saguramos garda), gardabnis r-ni) _ sruliad saqarTvelos kaTo-likos-patriarqi, uwmidesi da uneta-resi da mcxeTa-Tbilisis mTavarepis-koposi ilia II (RuduSauri-SiolaSvi-li). kaTedra da rezidencia mcxeTaSi, Tbilissa da biWvinTaSi.

2. alaverdis eparqia (q. Telavi, q. axmeta) _ maRalyovladusamRvdeloesi amba alaverdeli mitropoliti daviTi

(maxaraZe). kaTedra _ alaverdSi, rezi-dencia _alaverdsa da TelavSi.

3. axalqalaqisa da kumurdos ep-arqia (q. axalqalaqi, ninowmindis r-ni) _ maRalyovladusamRvdeloesi mit-ropoliti nikolozi (faCuaSvili). kaTedra _ axalqalaqsa da kumurdoSi, rezidencia _ axalqalaqsa da ninow-mindaSi.

4. axalcixis, tao-klarjeTisa da lazeTis eparqia (q. axalcixe, aspinZis da adigenis r-nebi, tao-klarjeTi da lazeTi) _ maRalyovladusamRvdeloe-si mitropoliti Teodore (WuaZe). kaT-edra da rezidencia _ axalcixesa da safaraSi.

5. baTumisa da qobuleTis ep-arqia (q. baTumi, q. qobuleTi) _ maRalyovladusamRvdeloesi mit-ropoliti dimitri (SiolaSvili). kaT-edra _ baTumSi, rezidencia _ baTumsa da qobuleTSi .

6. bodbis eparqia (q. siRnaRi, q. de-dofliswyaro) _yovladusamRvdeloesi episkoposi daviTi (tikariZe). kaTedra _ bodbeSi, rezidencia _ bodbeSi, siR-naRsa da dedofliswyaroSi.

7. bolnisis eparqia (q. bolnisi) _ yovladusamRvdeloesi episkoposi efremi (gamrekeliZe). kaTedra da rezi-dencia _ bolnisSi.

8. borjomisa da bakurianis eparqia (q. borjomi) _ maRalyovladusamRvde-loesi mTavarepiskoposi serafime (jo-jua). kaTedra da rezidencia _ bor-jomSi.

9. dmanisis eparqia (q. dmanisi) _ yovladusamRvdeloesi episkoposi ze-noni (iarajuli). kaTedra da reziden-cia _ dmanisSi.

10. gurjaanisa da veliscixis ep-arqia (q. gurjaani) _ yovladusamRvde-loesi episkoposi eqvTime (leJava). kaTedra da rezidencia _ gurjaanSi.

11. vanisa da baRdaTis eparqia (q. vani, q. baRdadi) _ maRalyovladusam-Rvdeloesi mTavarepiskoposi antoni (buluxia). kaTedra _ baRdaTSi, rezi-

155

dencia _ vansa da baRdaTSi.12. zugdidisa da caiSis eparqia (q.

zugdidi, q. walenjixa) _ maRalyovla-dusamRvdeloesi mitropoliti gera-sime (SaraSeniZe). kaTedra _ zugdidsa da caiSSi, rezidencia _ zugdidsa da walenjixaSi.

13. manglisisa da walkis eparqia (q.TeTriwyaro, q. walka) _ maRalyovla-dusamRvdeloesi mitropoliti anania (jafariZe). kaTedra da rezidencia _ manglissa da walkaSi.

14. margveTisa da ubisis eparqia (q. zestafoni, q. xaragauli) _ maRalyov-ladusamRvdeloesi mTavarepiskoposi vaxtangi (axvlediani). kaTedra _ ze-stafonSi, rezidencia _ zestafonsa da xaragaulSi.

15. mestiisa da zemo svaneTis epar-qia (q. mestia) _ yovladusamRvdeloe-si episkoposi ilarioni (qitiaSvili). kaTedra da rezidencia _ mestiaSi.

16. nekresisa da hereTis eparqia (q. yvareli, q. lagodexi, saingilo) _ maRalyovladusamRvdeloesi mit-ropoliti sergi (CekuriSvili). kaT-edra _ nekressa da yvarelSi, reziden-cia _ yvarelSi, lagodexsa da kaxSi.

17. nikorwmindis eparqia (q. ambro-lauri, q. oni) _ maRalyovladusamRvde-loesi mTavarepiskoposi elise (joxa-Ze). kaTedra _ nikorwmindaSi, reziden-cia _ ambrolaursa da onSi.

18. niqozisa da cxinvalis eparqia (q. cxinvali, axalgoris, javisa da zn-auris r-nebi) _ maRalyovladusamRvde-loesi mitropoliti isaia (Wanturia). kaTedra da rezidencia _ niqozSi, cx-invalSi, axalgorsa da javaSi .

19. rusTavisa da marneulis eparqia (q. rusTavi, q. marneuli) _ maRalyovla-dusamRvdeloesi mitropoliti aTanase (CaxvaSvili). kaTedra _ rusTavSi, re-zidencia _ rusTavsa da marneulSi.

20. sagarejosa da ninowmindis ep-arqia (q. sagarejo) _ yovladusamRvde-loesi episkoposi luka (lomiZe). kaT-edra da rezidencia _ sagarejosa da

ninowmindaSi.21. samTavisisa da goris eparqia (q.

gori, q. kaspi) _ yovladusamRvdeloesi episkoposi andria (gvazava). kaTedra da rezidencia _ samTavisSi, gorsa da kaspSi.

22. senakisa da Cxorowyus eparqia (q. senaki, q. Cxorowyu) _ yovladusam-Rvdeloesi episkoposi Sio (mujiri). kaTedra _ senakSi, rezidencia _ senaksa da CxorowyuSi.

23. stefanwmindisa da xevis epar-qia (q. stefanwminda) _ yovladusam-Rvdeloesi episkoposi iegudieli (ta-bataZe). kaTedra da rezidencia _ ste-fanwmindaSi.

24. sxalTis eparqia (q. qeda, q.Suaxevi, q. xulo) _ yovladusamRvdeloesi epis-koposi spiridoni (abulaZe). kaTedra _ sxalTaSi, rezidencia _ xuloSi.

25. tyibulisa da Terjolis epar-qia (q. tyibuli, q. Terjola) _ maRaly-ovladusamRvdeloesi mitropoliti giorgi (SalamberiZe). kaTedra da re-zidencia _ TerjolaSi.

26. urbnisisa da ruisis eparqia (q. xaSuri, q. qareli ) _ maRalyovla-dusamRvdeloesi mitropoliti iobi (aqiaSvili). kaTedra _ urbnisSi, ruis-Si da xaSurSi, rezidencia _ xaSursa da suramSi.

27. foTisa da xobis eparqia (q. foTi, q. xobi) _ maRalyovladusamRvde-loesi mitropoliti grigoli (berbi-WaSvili). kaTedra _ foTSi, rezidencia _ foTsa da xobSi.

28. TianeTisa da fSav-xevsureTis ep-arqia (q. TianeTi) _ maRalyovladusam-Rvdeloesi mTavarepiskoposi Tadeozi (ioramaSvili). kaTedra _ saguramosa da TianeTSi, rezidencia _ saguramoSi.

29. quTais-gaenaTis eparqia (q. quTai-si, q. tyibuli, q. wyaltubo) _ maRaly-ovladusamRvdeloesi mitropoliti kalistrate (margalitaSvili). kaT-edra da rezidencia _ quTaissa da gelaTSi.

30. Semoqmedis eparqia (q. ozurgeTi,

156

q. lanCxuTi, q. Coxatauri) _ maRalyov-ladusamRvdeloesi mTavarepiskoposi iosebi (kikvaZe). kaTedra _ Semoqmedsa da ozurgeTSi, rezidencia _ ozurgeT-Si, lanCxuTsa da CoxataurSi.

31. cagerisa da lentexis eparqia (q. cageri, q. lentexi) _ yovladusamRvde-loesi episkoposi stefane (kalaijiS-vili). kaTedra _ cagerSi, rezidencia _ cagersa da lentexSi.

32. cxum-afxazeTis eparqia (q. sox-umi, q. oCamCire, q. gudauTa, q. gali, q. gagra, q. gulrifSi) _ maRalyovla-dusamRvdeloesi mitropoliti danie-li (daTuaSvili). kaTedra _ soxumsa da axal aTonSi, rezidencia _ soxumSi, gudauTasa da gagraSi.

33. wilknisa da duSeTis eparqia (q. duSeTi) _ maRalyovladusamRvde-loesi mTavarepiskoposi zosime (SioS-vili). kaTedra _ wilkanSi, rezidencia _ wilkansa da duSeTSi.

34. WiaTurisa da saCxeris eparqia (q. WiaTura, q. saCxere) _ maRalyovla-dusamRvdeloesi cxum-afxazeTis mit-ropoliti danieli (daTuaSvili). kaT-edra _ WiaTuraSi, rezidencia _ WiaTu-rasa da saCxereSi.

35. Wyondidis eparqia (q. abaSa, q. martvili) _ maRalyovladusamRvde-loesi mTavarepiskoposi petre (caava). kaTedra _ martvilSi, rezidencia _ abaSasa da martvilSi.

36. xonisa da samtrediis eparqia (q. xoni, q. samtredia) _ maRalyovladusam-Rvdeloesi mTavarepiskoposi saba (gi-giberia). kaTedra _ xonSi, rezidencia _ xonsa da samtrediaSi.

37. dasavleT evropis eparqia _ maRalyovladusamRvdeloesi mitropo-liti abraami (garmelia).

1. mcxeTa-Tbilisis eparqia

mcxeTa-Tbilisis eparqia ori uZve-lesi qarTuli samRvdelmTavros _ mcxeTis da Tbilisis saepiskoposoe-

bis Serwymis Sedegad warmoiSva. saqa-rTvelos eklesiis avtokefaliis aRd-genis Semdeg (1917 w.), meore saeklesio krebis ganCinebiT, 1920 wlis 20 ivliss, gaerTianda mcxeTis da Tbilisis epar-qiebi da amis Semdeg mis mwyemsmTavars mcxeTa-Tbilisis mTavarepiskoposi ewoda. Sesabamisad, saqarTvelos kaTo-likos-patriarqi mcxeTisa da Tbili-sis gaerTianebul samRvdelmTavroTa mTavarepiskoposic gaxlavT.

saqarTvelos amJamindeli saepar-qio administrirebis Tanaxmad, mcxeTa-Tbilisis eparqias aRmosavleTidan es-azRvreba ninowmindisa da sagarejos, dasavleTidan _ samTavisisa da goris, CrdiloeTidan _ wilkan-duSeTisa da stefanwminda-xevis, samxreTidan _ mang-lis-walkisa da rusTav-marneulis ep-arqiebi.

qristianuli saqarTvelos saekle-sio centri odiTganve mcxeTa-Tbili-sis eparqiaa. mcxeTa-Tbilisis epar-qiis mniSvneloba, tradiciulad, imde-nad didi iyo saqarTvelos saeklesio cxovrebaSi, rom, zogjer, qarTul da ucxour werilobiT wyaroebSi saqa-rTvelos eklesia SemoklebiT `mcx-eTis kaTolike samociqulo ekle-siis~, `mcxeTis saydris~, `mcxeTis sa-patriarqo taZris~ an martivad `mcx-eTis eklesiis~ saxeliT ixsenieboda. erTiani saqarTvelos eklesiasTan mcxeTa-Tbilisis eparqiis gaigivebis tradicias, qristianobis saxelmwifo religiad gamocxadebisTanave, aqauri mRvdelmTavris saqarTvelos saekle-sio saWeTmpyroblad aRiarebis dawe-sebam Cauyara safuZveli. imavdroulad, mcxeTa, rogorc saqarTvelos saxelm-wifos dedaqalaqi, msoflio saeklesio praqtikis Sesabamisad, qveynis saekle-sio centradac miiCneoda.

arqeologiuri masalebi adasturebs, rom mcxeTasa da mis midamoebSi qris-tianuli Temebi pirvelive saukuneebi-dan arsebobda.

qristianobis damkvidrebasTan er-

157

Tad, dedaqalaqma mniSvnelovnad icv-ala saxe. Tuki warmarTuli mcxeTis centri mtkvris marjvena sanapiroze iyo, qristianobis miRebisTanave far-Tod gaSlilma aRmSeneblobam mdina-ris marcxena napiras, uflis kvarTis samyoflis garSemo moiyara Tavi. mcx-eTis pirveli eklesiebis mSenebloba wmida ninos moRvaweobis adgilebTan aris dakavSirebuli.

saqarTvelos eklesias pirvel etapze, vaxtang gorgaslis saeklesio reformamde da kaTolikosis insti-tutis SemoRebamde, mTavarepiskoposi marTavda. aqedan moyolebuli, mcxeTis mTavarepiskoposi saqarTvelos erTiani eklesiis mwyemsadac iTvleboda.

mTavarepiskoposis kaTedra mcx-eTaSi _ dedaqalaqSi iyo. im periodSi mcxeTaSi mcire eklesiebTan erTad ori centraluri eklesia moqmedebda: zemo _ samTavros eklesia da qvemo _ svet-icxovlis sakaTedro taZari, romelic 480-ian wlebamde xis patara eklesias warmoadgenda. aq iyo qarTlis mTavar-episkoposis kaTedra. qarTlis moqcevi-dan aRniSnul reformamde da sveticxov-lis ganaxlebamde `...gardaxdes welni r~o (170), mefeni gardacvalebul iyvnen aTni da mTavarepiskoposni i~g (cameti)~. mTavarepiskopos ioane I Semdeg misi ad-gili daikava iakobma, romelmac, Tavis mxriv, didi Rvawli dasdo saqarTvelos eklesias. igi mirianis mefobis dros saberZneTidan iyo mosuli.

vaxtang gorgasalma Tavisi mefobis meore naxevarSi saqarTvelos ekle-siis organizaciul-administraciuli struqtura kaTolikosis institutis SemoRebiTa da, imavdroulad, Tormeti axali saepiskoposos daarsebiT Secv-ala. saepiskoposoebs Soris mcxeTac ixsenieba. samRvdelmTavro kaTedrebi zogi ukve arsebul eklesiebSi daaars-es, zogisTvis ki axlad aages sakaT-edro taZrebi. episkoposi, rogorc wesi, sagamgeo olqis _ eparqiis centralur qalaqSi ijda.

vaxtangs kaTolikosis rezidenci-isaTvis mociqulTa saxelobis eklesia _ sveticxoveli mcxeTaSi axlad au-gia. mcxeTaSive arsebuli episkoposis Zveli saydari `macxovris~ saxelobisa saepiskoposod uqceviaT. amrigad, kaTo-likosis institutis SemoRebis Semdeg mcxeTa ori mRvdelmTavris reziden-ciad gadaiqca. kaTolikosisa da epis-koposis kaTedrebi orive mcxeTaSi mde-bareobda. reformis Semdeg qarTlis episkoposis kaTedra mcxeTaSive darCa, magram igi ukve erT-erT episkoposad CaiTvala da misi samwyso teritoria sagrZnoblad Semcirda. V saukunemde, aRniSnul reformamde, mcxeTis saepis-koposos iurisdiqcia mTlianad qarT-lis samefos teritoriaze vrceldebo-da da aq arsebuli yvela eklesia mas emorCileboda. kaTolikosobis dawe-sebidan mcxeTis saepiskoposo sakaTo-likosoSi Semaval erT-erT saepiskop-osod iqca, romlis iurisdiqcia mx-olod mdinareebis _ rexulasa da did liaxvs Soris mdebare teritoriaze vrceldeboda. am periodidan mcxeTis saepiskoposos meTaurs qarTlis mTa-varepiskoposi an samTavros episkoposi ewodeboda. mcxeTis saepiskoposo ekle-sia samTavros saxeliTac ixsenieba, rogorc `mTavris~, mTavarepiskoposis rezidencia. qarTlis episkoposs, kaTo-likosis Semdeg, pirveli adgili ekava ierarqiulad da qveynisaTvis udidesi mniSvnelobis movlenis dros _ mefis kurTxevisas _ kaTolikosis Semdeg up-iratesad iTvleboda.

vaxtangis saeklesio reformis Sem-deg saqarTvelos eklesiis pirveli kaTolikosi iyo petre I, xolo mTavar-episkoposi _ samoel I. mcxeTis kaTo-likosi iyo mefis Semdeg umaRlesi piri.

TbilisSi didi mSeneblobis daw-yeba V s-is 60-ian wlebs ukavSirdeba da savaraudoa, rom Tbilisis sionis mSeneblobac am droidanve daiwyo, radgan amave periodidanve ixsenieba

158

pirveli Tbileli episkoposic. Tbile-li episkoposis kaTedra dasawyisi-danve Tbilisis sioni iyo.

qarTlis centraluri eparqiebi, tradiciulad mcxeTa da Tbilisi, ter-itoriuli siaxlovis miuxedavad, gan-sxvavebul mdgomareobaSi aRmoCndnen. odiTganve ki maT mRvdelmTavrebs Ses-abamisi funqciuri datvirTva da mova-leobebi hqondaT saqarTvelos eklesi-is winaSe. dedaqalaqis TbilisSi gad-motaniT pirvel etapze aqauri mRvdelm-Tavris gavlenac Sesabamisad gaizrde-boda, magram Tbileli mRvdelmTavari qveynis politikuri mdgomareobis Se-sabamisad mudmivad ver inarCunebda dawinaurebul mdgomareobas. mterTa Semosevisas qveynis Znelbedoba upirve-lesad Tbilisze aisaxeboda. momxduri dedaqalaqis dapyrobiT da aoxrebiT saxelmwifos aclida umTavres da-sayrdens. Tbilisis samRvdelmTavro samwysoc amis kvalad nadgurdeboda da knindeboda. arabi amiras oTxsau-kunovani uRlis gadagdebis Semdegac ki Tbilisis eparqia didi xnis ganmav-lobaSi sakmaod damcrobili Cans.

Tbileli episkoposis mitropoli-tis xarisxSi amaRleba XVII_XVIII ss-is mijnaze qarTlis mefis erekle I nazarali-xanis (1688_1703, kaxeTSi _ 1703_09 ww.) dros da ioane diasamiZis patriarqobisas aRsrulda. amis Semdeg Tbileli mRvdelmTavrebi mitropoli-tis maRali samRvdelmTavro wodebiT ixseniebian. Tbilelis mitropolitoba mefe erekle meoremac daadastura.

saqarTvelos eklesiis avtokefali-is gauqmebamde Tbileli da mcxeTeli mRvdelmTavrebi TavianT dawinaure-bul mdgomareobas inarCunebdnen. saqa-rTvelos eklesiis avtokefaliis gau-qmebis Semdeg Tbilelisa da mcxeTe-lis kaTedra qarTlis sxva eparqiebT-an erTad egzarqoss daqvemdebarebul erT samRvdelmTavrod gaerTianda.

mcxeTasa da TbilisSi mimdinare kulturul-saganmanaTleblo muSaoba

ZiriTadad am mxareSi arsebul ekle-sia-monastrebSi mimdinareobda. umdi-dresi biblioTekebi hqonda mcxeTis sveticxovlis, samTavros, SiomRvimis da sxva saganmanaTleblo kerebs. yve-la eklesia Tavisebur skolas war-moadgenda momavali Taobis qristian-uli zneobiT aRzrdis TvalsazrisiT. eklesiis aqtiuri poziciac saqveynod iyo gacxadebuli samefo karis Tu didebulTa maRalzneobrivi, erisT-vis misabaZi qristianuli cxovrebis SenarCunebisaTvis. saeklesio kreba ganaCinebda mefis yvela mniSvnelovan nabijs daviT aRmaSeneblis, Tamaris, giorgi brwyinvalis, aleqsandre di-dis... dros.

XIX saukunis dasawyisSi, 1811 wels, saqarTvelos eklesiis avtokefaliis gauqmebis Semdeg, dasrulda saqarT-velos eklesiis istoriis Zveli peri-odi. am droidan qarTvel mRvdelmTa-varTa odiTganve mkacrad gansazRvru-li uflebrivi mdgomareoba uaryofil iqna, qarTlis uZvelesi eparqiebi ki egzarqoss damorCilebul erT _ mcxe-Ta-qarTlis eparqiaSi gaerTianda.

1917 wlis seqtemberSi Tbilisis sionSi avtokefaliaaRdgenili saqa-rTvelos eklesiis pirvel saeklesio krebaze SemuSavda eklesiis marTva-gamgeobis debuleba, romlis Tanaxmad pirvel etapze 13 eparqia ganaxlda. eparqiaTa CamonaTvalSi pirvel da meore adgilze mcxeTisa da Tbilisis samRvdelmTavroebi ixsenieba. pirvel kaTolikosad arCeuli kirion saZa-gliSvili TbilisSi Zvel sapatriar-qo taZarSi _ anCisxatSi aRasrulebda RvTismsaxurebas. Tbileli mRvdelm-Tavris kaTedra sionis taZari iyo. 1918 wlis ivnisSi tragikulad aRsrule-buli kaTolikos-patriarqis adgili Tbilelma mitropolitma leonidem daikava. saqarTvelos eklesiis mar-Tva-gamgeobis debulebaSi, 1920 wlis 20 ivlisis meore saeklesio krebis ganCinebiT, garkveuli saxis cvlile-

159

bebi Sevida. gaerTianda mcxeTisa da Tbilisis eparqiebi, mis mwyemsmTavars amis Semdeg mcxeTa-Tbilisis mTavar-episkoposi ewoda. saqarTvelos ekle-siis kaTolikos-patriarqebi amieridan mcxeTisa da Tbilisis gaerTianebuli samRvdelmTavroebis mwyemsmTavrebi arian.

saqarTvelos eklesiis avtokefali-is aRdgenis Semdeg mcxeTa-Tbilisis eparqiis mmarTveli mRvdelmTavrebi da saqarTvelos eklesiis kaTolikos-pa-triarqebi wmida mRvdelmTavar kirion saZagliSvilis Semdeg iyvnen uwmidesni da unetaresni:

leonide oqropiriZe (1918_1921 ww.);ambrosi xelaia (1921_1927 ww.);qristefore cicqiSvili (1927_1932 ww.);kalistrate cincaZe (1932_1952 ww.);melqisedek fxalaZe (1952_1960 ww.);efrem sidamoniZe (1960_1972 ww.);daviT devdariani (1972_1977 ww.).1977 wlis 25 dekembridan saqarT-

velos wmida kaTolike samociqulo eklesias mwyemsmTavrobs sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqi, uwmidesi da unetaresi, mcxeTa-Tbili-sis mTavarepiskoposi ilia II SiolaS-vili.

mTeli am xnis manZilze qveyanaSi arsebuli antieklesiuri politikuri reJimis miuxedavad, RvTis SewevniT da patriarqis dinji da gawonasworebu-li moRvaweobiT saqarTvelos eklesia ibrunebs saukuneTa nacad tradiciul funqcias.

mcxeTa-Tbilisis eparqiaSi adri-danve aseulobiT taZari iyo agebuli Cveni winaprebis mier. amJamad moqmedi eklesiebisa da monastrebis ricxvi or aseuls aRwevs, RvTismsaxurTa raode-noba ki gacilebiT metia.

2. rusTavisa da marneulis eparqiarusTavisa da marneulis eparqia marneulis eparqiamarneulis eparqia

rusTavisa da marneulis eparqia aR-mosavleT saqarTvelos samxreTiT mde-bare erT-erTi sazRvrispira eparqiaa.

igi moicavs qalaqebs _ rusTavs, marne- _ rusTavs, marne-_ rusTavs, marne-uls, gardabansa da maT mimdebare te-ritorias. eparqiis iurisdiqcia isto-riul qvemo qarTlis vakeze (aRmosav-leTiT rusTavi, dasavleTiT marneuli), mdinareebis _ mtkvris, algeTisa da xramis auzebze vrceldeba. rusTavisa da marneulis samRvdelmTavros aRmo-savleTidan esazRvreba sagarejosa da ninowmindis eparqia, CrdiloeTidan _ mcxeTa-Tbilisis, dasavleTidan _ mang-lis-walkisa da bolnisis eparqiebi, eparqiis samxreTi sazRvari emTxveva somxeTisa da azerbaijanis saxelmwi-fo sazRvars.

eparqiis samRvdelmTavro rezi-dencia _ rusTavi saqarTvelos erT-erT uZveles qalaqad aris miCneuli. toponim `rusTavis~ warmoSobas am adgilebSi md. mtkvridan sarwyavi ar-xis, ZvelqarTulad _ `rus~ gayvanas ukavSireben: „gaiRo mefeman vaxtang ru mtkurisagan“.

marneuli qalaqur dasaxlebad iqauri soflebis: lomTagora-marne-ulis, eklesiis, Wandar-sandarisa da sarvanis gaerTianebis Sedegad iqca. uZvelesi dasaxlebaa lomTagora, „mar-neuls, sadaca ars afTarni mravalni, ars nacixvari, mis gamo iwoda Zueladve lomTa-gora“, romelic werilobiT wya-roebSi pirvelad XIII s-Si ixsenieba. XVII s-Si iranis Sahma abas I aqedan ay-rili qarTuli mosaxleobis nacvlad borCalus Turqmanuli tomi daasaxla, ris gamoc aqaur dasaxlebasac borCa-lo ewoda. XX s-is SuaxanebSi ki kvlav aRdga Zveli qarTuli saxelwodeba.

eparqiis teritoriaze eklesiaTa mSenebloba saqarTvelos gaqristia-nebis dasawyisidanve iwyeba. „moqcevaÁ qarTlisaÁs“ Tanaxmad, IV s-is bolos Trdat mefes rusTavSi daudvia „ekle-siisa safuZveli“. saqarTvelos ekle-siis organizaciuli mowyobis droi-dan rusTavi mcxeTis saydris iuris-diqciaSi Sedioda. wmida mefe vaxtang gorgaslis saeklesio reformis Sem-

160

deg rusTavi saepiskoposo erTeulad aRiracxeba da igi rusTavis saerisTa-vos teritorias moicavda. imJamindeli tradiciis Tanaxmad, axlad Camoyali-bebuli eparqiebisaTvis saerisTavoe-bis centralur qalaqebSi sagangebod Sendeboda saeparqio sakaTedro taZ-rebi. V saukunis bolosaTvis rusTav-Si ukve arsebobda erTi sakaTedro da ramdenime masze daqvemdebarebuli eklesia. arqeologiuri monacemebiT, rusTavSi dadasturebulia qristiano-bis adreuli periodis eklesiaTa ar-seboba.

saqarTvelos saeklesio cxovreba-Si rusTveli episkoposis aqtiuroba araerTxel dasturdeba. 506 wlis dvi-nis saeklesio krebas rusTveli epis-koposic eswreboda.

droTa ganmavlobaSi rusTavis saepiskoposos mdgomareoba icvlebo-da, mas xSirad hqonda damcroba-Se-viwroebisa Tu aRzeveba-dawinaurebis periodebi. aRmosavleT saqarTveloSi, mefobis gauqmebis Semdeg, momxdurTa saTareSo asparezad TbilisTan erTad qvemo qarTlis vakec iqca. saqarTvel-oSi arabebis gamanadgurebeli laSq-robis Semdeg, Tbilisis saamiros oTx-saukunovani istoriis manZilze, VIII s-is 30-iani wlebidan XII s-is dasawyi-samde, rusTavi Tbilisis amiras xelSi iyo. XI saukuneSi mas damoukidebeli amirac ki ganagebda. XIII saukunis 60-iani wlebis bolos oqros urdos yaenma berqam daarbia rusTavi da misi mimdebare mxareebi. amis Semdeg rus-Taveli mRvdelmTavris sadgomad miC-neul iqna martyofi. martyofSi myofi mRvdelmTavari kvlav rusTvelad ix-senieboda.

rusTveli mRvdelmTavris dawi-naurebasa da amaRlebas misi bisoniT SemosviTa da mitropolitis xarisxSi ayvaniT erekle I ganaCinebs: „SevamkeT da miuboZeT sauflo kaba Cveni por-fir-bisoni da STavacviT kvarTi sam-Tavro da SevmoseT mefeTa samoseliTa

da mitropolitad ganvaweseT“. aRzevebuli saepiskoposo 1811 wels,

saqrTvelos eklesiis avtokefaliis gauqmebisas, mxolod rva sofliT Se-moifargleboda. egzarqosis instit-utis dawesebiT ki eparqia saerTod gauqmda da saeklesio organizacia qarTlsa da kaxeTSi mxolod mcxeTisa da alaverdis eparqiebiT ganisazRvra.

TiTqmis orsaukunovani umoqmedo-bis Semdeg saganmanaTleblo da mwig-nobruli tradiciiT gamorCeuli rusTavis eparqiis aRdgena sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesisa da unetaresis ilia II Za-lisxmeviT mxolod 1995 wlis aprilSi gaxda SesaZlebeli. 2002 wlis 17 oq-tombers, saqarTvelos marTlmadidebe-li eklesiis wmida sinodis gadawyve-tilebiT, rusTavis eparqias rusTavisa da marneulis eparqia ewoda.

1997 wels rusTavis samRvdel-mTavros mwyemsmTavrad dainiSna ma-RalyovladusamRvdeloesi mitropo-liti aTanase (CaxvaSvili).

3. quTais-gaenaTis eparqia

quTais-gaenaTis eparqia dasavleT saqarTveloSi, istoriuli egris-af-xazeTis samefos centralur nawilSi mdebareobs. igi mdinare rionis qvemo dinebasa da wyalwiTelas xeobas mo-icavs. eparqiis SemadgenlobaSi Sedis qalaqebi quTaisi, wyaltubo, maTi mim-debare teritoriebiT da tyibulis ra-ionis nawili. quTais-gaenaTis eparqias aRmosavleTidan esazRvreba Terjoli-sa da tyibulis, dasavleTidan _ xo-nisa da samtrediis, CrdiloeTidan _ nikorwmindis, cagerisa da qvemo svane-Tis, samxreTidan _ vanisa da baRdaTis eparqiebi.

bibliuri noes STamomavlis _ eg-ris wilxvdomil mamulze, adreul we-rilobiT wyaroTa dasturiT, arsebu-li uZvelesi saxelmwifos Sesaxeb Zve-li asuruli da urartuli solisebri

161

warwerebi gvauwyeben. antikur samyaro-Si cnobili kolxeTis mZlavri same-fos Sesaxeb berZen-romaeli mwerle-bic werdnen. herodote mas axlo aRmo-savleTis didi monarqiebis _ midiisa da aqemeniduri iranis _ gverdiT axse-nebs. am qveynis centralur qalaqs apo-lonios rodoseli (qristes Sobamde III s.) kutaias, xolo prokopi kesarie-li (VI s.) kutaions uwodeben. evropa-aziis wyalgamyofi da saerTaSoriso magistralis erTi monakveTi _ md. ri-oni _ eparqiis teritorias Suaze yof-da. qarTuli da ucxouri werilobi-Ti wyaroebi swored mdinare fazisTan akavSireben saqarTveloSi mociqulTa mimosvlis marSruts.

VII s-Si daarsebula quTaisis saep-iskoposoc, romelic imJamindel da-savleT saqarTvelos sakmaod vrcel teritorias moicavda. quTaisis samRv-delmTavro kaTedris dawinaureba, gan-sakuTrebiT VIII s-is bolo meoTxedi-dan, leon II afxazTa mTavris mier eg-ris-afxazeTis gaerTianebuli samefos SeqmniT daiwyo. axalSeqmnili samefos politikur-administraciuli centri qalaqi quTaisi gaxda, romlis Zalauf-leba mTel dasavleT saqarTveloze, maT Soris zRvispireTzec vrceldebo-da. berZnulenovani lazikisa da abaz-giis samRvdelmTavroebis gauqmebis Semdeg politikurad gaerTianebuli dasavleT saqarTvelos dawinaurebul kaTedrad quTaisis samwyso iTvleboda, romelic guriisa da aWaris mniSvnelo-van nawilsac aerTianebda. quTaTeli mRvdelmTavris aRzeveba aRmosavleT saqarTvelodan dasavleT saqarTvel-oSi „mefe“ stefanozis da mTeli same-fo ojaxis gadasvlam (VIII s-Si arab-Ta Semosevebis gamo) ganapiroba. mefem ukanaskneli gansasvenebeli „saydarsa quTaissa“ pova da amis Semdeg quTaisi mefeTa saZvaled iTvleboda.

X s-is bolo meoTxedidan, 978 wels quTaisSi gaerTianebuli saqarTvelos mefis _ bagrat III kurTxevis Semdeg

igi oficialurad saqarTvelos dedaqa-laqi, xolo „quTaTeli _ saqarTvelos mefeTa makurTxebelica da mesaflavec gaxda“. saqarTvelos imJamindeli de-daqalaqisaTvis axali samRvdelmTav-ro kaTedra 1027 wels „aRaSena me-feman bagrat, yovlad wmidisa eklesia Suenieri, gumbaTiani... yovliTa Semko-bilebiTa sruli, da friad didi...“. qu-Taisi 1122 wlamde, daviT aRmaSeneblis mier Tbilisis aRebamde, saqarTvelos dedaqalaqad iTvleboda da amis Sem-degac rusudanis, daviT narinisa da sxvaTa mefobisas igi saqarTvelos sa-xelmwifos administraciul centrs warmoadgenda. mefis kurTxevis dros dedaqalaqad Tbilisis dawesebis miu-xedavad, Zveli tradiciis Sesabamisad kvlav quTaTelia erT-erTi upiratesi mRvdelmTavari, „vinaTgan lixT-imeriT-gan iyo wesi dadgmad gvirgvinsa Tavsa sameufosa“. Tamaris mefed kurTxevis-as saqarTvelos eklesiis dawinaure-bul mRvdelmTavarTa Soris umTavresi samefo regaliis _ mefis gvirgvinis dadgma kvlav quTaTelma aRasrula.

XVII_XVIII ss., imereTis saerTo dakninebis periodi, quTaTelis samRv-delmTavros damcrobis xanad iTvle-ba. osmalTa mZlavrobisagan da adgi-lobriv mTavarTa mixdomisagan gapar-taxebuli quTaTelis samRvdelmTavro kaTedra saukunis bolos, 1691 wels droebiT gauqmda kidec: „gamovidnen cixidam osmalni da Semusres quTais-is eklesia yovlad wmidisa did Sue-nierad gebuli... saquTaTlo saepisko-posos“.

quTaisis gapartaxebuli eparqiis aRdgena XVIII s-is Sua wlebidan iwye-ba. 1740 wels sruliad axalgazrda, 20 wlis mitropoliti anton bagrationi, momavalSi saqarTvelos kaTolikos-patriarqi anton I, quTaisis eparqiis mwyemsmTavrad daadgines. imereTis me-fis _ solomon I Zalisxmevas ukavSir-deba damcrobil-dakninebuli quTaisi-sa da gelaTis samRvdelmTavroTa te-

162

ritoriis da Zveli mamulebis moZieba da ganaxleba.

egris-afxazeTis sakaTolikoso ka-Tedrisa da rezidenciis gelaTSi ga-datanis Semdeg kaTolikosad xSirad quTaTels an gaenaTels niSnavdnen.

quTaTelisa da gaenaTelis samSob-losadmi tradiciul erTgulebasa da did mamuliSvilobas avtokefaliis gauqmebamde aqaur mRvdelmTavarTa _ dosiTeoz quTaTelisa (wereTeli) da eqvTime gaenaTelis moRvaweoba adas-turebs. me-18 saukunis 70-iani wlebis bolodan, TiTqmis oTxi aTeuli wlis manZilze, 1820 wlamde, aRniSnul kaTed-rebs ganagebdnen dosiTeoz quTaTe-li (wereTeli) da eqvTime ServaSiZe. maTi ZalisxmeviT, mTeli saqarTvelos erT samefod gaerTianebis safuZveli momzadda. aRmosavleT da dasavleT saqarTvelos Soris „iverielTa erTo-bis traqtati“ daido, sadac amier da imier qarTvelTa Wirsa da lxinSi Ta-nadgomis aRTqma iyo dadebuli.

1819_20 wlebis imereTis cnobili ajanyebisas dosiTeoz quTaTeli da eqvTime gaenaTeli ajanyebis Suagul-Si aRmoCndnen. ruseTis mier wamowye-buli „inventarizaciiT“ aRSfoTebul imerel mosaxleobas mRvdelmTavre-bi qristesmieri siyvaruliT gansjisa da simSvidisaken mouwodebdnen, xolo ruseTis saero da saeklesio xelisuf-lebas am gaugonari da Cveni eklesi-isaTvis miuRebeli saqmianobis Sewy-vetas sTxovdnen. rusma moxeleebma moxuci mRvdelmTavrebi saxelmwifos mter „buntovSCikebad“ Seracxes da maT dasapatimreblad, TiTqos did sa-omar operacias atarebdnen, damatebiTi SeiaraRebuli razmebi moiTxoves.

nacemi da xiStebiT daCxvletili mRvdelmTavrebi, tomrebiT cxenebs aki-debulni, ruseTis gzas gauyenes. da-sustebuli dosiTeozi ananurTan gar-daicvala, eqvTime ki novgorodidan im-peratorTan warsadgenad peterburgSi Caiyvanes... moxuc mRvdelmTavars mra-

valricxovan qarTvelTa sisxlis daT-xevis gamo imperator aleqsandre I-sT-vis „axali drois neroni“ uwodebia. gasaxlebuli da samSoblos monatru-li mxcovani mRvdelmTavari 1822 wlis 21 aprils novgorodSi, sviris monas-terSi gardaicvala.

imereTis ajanyebis sastikad CaxSo-bis Semdeg, 1821 wels ruseTis sinodis 19 noembris brZanebiT, imereTSi ar-sebuli eparqiebidan Seiqmna mxolod erTi _ imereTis eparqia, romlis ka-Tedra quTaisSi iyo. eparqiis mmarT-veloba, imperatoris neba-surviliT, ma-namde nikorwmindel episkopos sofrom wulukiZes miandes (1821_1845 ww.). mas ruseTis sinodma arqiepiskoposis wo-deba mianiWa.

avtokefaliis aRdgenis Semdeg, 1917 wlis seqtemberSi, saqarTvelos ekle-siis pirvel krebaze ganaxlebul 13 eparqias Soris quTaisisa da gelaTis eparqiebic aRdga. krebaze quTaTel mRvdelmTavrad dainiSna mitropoliti anton giorgaZe. qveynad dawyebuli sa-eklesio represiebis dros mitropoli-ti antoni, maleve, 1918 wlis seqtember-Si, mowamvliT gamoasalmes sicocxles. male quTaisisa da gaenaTis kaTedrebi erT samwysod gaerTianda da quTais-gaenaTis eparqia ewoda.

quTais-gaenaTis eparqias amJamad marTavs maRalyovladusamRvdeloesi mitropoliti kalistrate (margali-taSvili).

4. manglisisa da walkis eparqia

manglisisa da walkis eparqia qris-tianuli saqarTvelos uZvelesi samRv-delmTavro samwysoa. eparqiis Semadgen-lobaSi Sedis manglisis, TeTriwyaros (Zv. garisi), walkis (Zv. eZini) raionebi. eparqias aRmosavleTidan esazRvreba rusTavisa da marneulis, dasavleTidan _ borjomisa da bakurianis, axalqa-laqisa da kumurdos, CrdiloeTidan _ mcxeTa-Tbilisis, samTavisisa da go-

163

ris, samxreTidan _ bolnisis da, agreT-ve, dmanisis eparqiebi. wmida mefe vax-tangis mier daarsebul saqarTvelos sakaTolikosos eparqiaTagan manglisi meoTxe samRvdelmTavrod ixsenieba. igi 12 eparqias Soris axizis, eruSe-Tisa da wundis Semdeg saxeldeba, rac misi didi mniSvnelobiT iyo ganpiro-bebuli. IV s-is I naxevarSi werilobiT wyaroebSi ukve qalaqad moxseniebuli manglisi vaxtangis Semdeg periodSi, VI s-Si, qarTlis „yvelaze mniSvnelo-van“ qalaqTa Soris (Tbilisi, ujarma, bolnisi, rusTavi) ixsenieba. saeklesio kuTxiT manglisis dawinaurebas saka-Tedro taZris ageba da iq daculi um-niSvnelovanesi siwmideebi _ „ficari ferxisa uflisa~ ganapirobebda. mang-lisis saydris dawinaurebul mdgoma-reobas dvinis saeklesio krebaze, 506 wels, 24 qarTvel episkoposTa Soris aqauri mRvdelmTavris „elages episko-pos mangleacis“ me-9 adgilze moxseni-ebac mianiSnebs.

eparqiis sakaTedro taZari VI s-Si imdenad saxelganTqmuli iyo, rom mcxe-Tis jvarTan erTad saxeldeba da mis mosalocad saqarTvelos sazRvrebs ga-redan, kerZod somxeTidanac dadiodnen.

amJamad eparqia manglisis Zvel sam-RvdelmTavro samwysosTan erTad wal-kis kaTedris teritoriasac aerTia-nebs. vaxuStis cnobiT, mdinare „qciis kideze ars eklesia gunbaTiani, wal-kas didi, keTilnaSeni, zis episkopozi, mwyemsi TrialeTisa“. Tumca walkis gaqalaqeba da misi saxelobis saepis-koposo kaTedris Camoyalibeba mogvia-nebiT moxda. saukuneTa manZilze iran-osmaleTTan ganuwyvetelma Tavdac-viTma brZolebma, Crdilokavkasieli tomebis xSirma darbevebma _ „lekiano-bam“ _ mosaxleobis ricxvi Seamcira, teritoriebi gaapartaxa da XVIII s-is SuaxanebisaTvis qarTlisa da kaxeTis zogierTi eparqiis msgavsad manglisi-sa da walkis saepiskoposoebic aoxr-da da daicala.

adridanve, qristianobis saxelmwi-fo religiad gamocxadebis droidan, am mxareSi mravali gamorCeuli eklesia da monasteri arsebobda: samSvilde, gudarexi, didi ToneTis sameba, fitare-Ti, didi kldeisi, winwyaro, beSTaSeni, walka, TeZami, pirRebuli da sxv. 1917 wlis seqtemberSi aRdga uZvelesi da mravalgansacdelgamovlili samRv-delmTavro kaTedra. igi manglisisa da walkis Zvel saepiskoposo teritoria-Ta gaerTianebuli samwysoa.

qveynis Znelbedobis Jams uZveles qarTul saqristiano kuTxeSi sxva-dasxva erovnebis xalxi Caasaxles. es mxare didi eTnikuri mravalferovne-biT gamoirCeva, ramac marTlmadidebe-li mrevlis Semcireba gamoiwvia. Ta-vis droze, mahmadianuri agresiis gamo, es mxare didad dazaralda, axla amas daemata isic, rom qarTuli mosaxleo-ba ucxoeTSi, ZiriTadad saberZneTSi, wavida. berZnuli mosaxleobis didma nawilmac datova saqarTvelo da sam-SobloSi dabrunda.

amJamad eparqias marTavs maRalyov-ladusamRvdeloesi mitropoliti ana-nia (jafariZe).

5. Wyondidis eparqia

Wyondidis eparqia dasavleT saqarTveloSi, samegrelos centralur nawilSi mdebareobs. igi moicavs qa-laqebs _ abaSas, martvils da maT mim-debare teritorias. Wyondidis eparqi-as aRmosavleTidan esazRvreba xonis, dasavleTidan _ senakisa da Cxorowyus, CrdiloeTidan _ cagerisa da lente-xis, samxreTidan _ foTisa da xobis da Semoqmedis eparqiebi.

saeklesio tradicia qristianobis qadagebas am mxareSi wmida mociqul andria pirvelwodebuls miawers. imJa-mad am adgilze saxelganTqmuli ker-pi _ muxis didi xe, megrulad „Wyoni didi“ mdgara da mis saTayvaneblad da msxverplSesawirad mTeli egrisis

164

mosaxleoba dadioda. magiuri ZaliT Semosil bomons saukuneTa ganmavlo-baSi Cvil pirmSoebs swiravdnen msx-verplad. wmida mociqulma upirveles kerpad miCneul muxas qristes saxeliT, xalxis Tvalwin, moWra dauwyo. uvne-blad gadarCenili andrias xilvisas xis uZlurebiT gulmocemulma warmar-Tebma irwmunes WeSmariti RmerTi da muxa TviTonve moWres. andrias mier moqceulma megrelebma pirveli ekle-siac bomonis adgilze aages. Wyondide-li mRvdelmTavari X s-dan mTavarepis-koposis maRali samRvdelmTavro wo-debiT moixsenieba.

matianis Tanaxmad, Wyondidis uZve-les sakaTedro taZarSi dasaflavebu-lia erTiani saqarTvelos didi mefe bagrat IV (1027_1072 ww.).

Wyondideli mRvdelmTavris didi gavlenisa da avtoritetis gamo wmida mefe daviT aRmaSenebelma saeklesio saqmeTa mowesrigebisas swored masze SeaCera arCevani. Wyondidels umaRle-si saero Tanamdeboba _ mwignobarTu-xucesoba miando da mefis Semdeg sa-mefos pirvel pirad aqcia. SemdegSi mefe daviTma Wyondidels kidev ori eparqia _ bedia da alaverdi dauqvem-debara, rac misi mzardi gavlenis mi-maniSnebelia. Wyondidel-mwignobarTu-xucesi zogjer qarTlis upirvelesi saeklesio ierarqi _ kaTolikosic xdeboda da sxva eparqiis mRvdelmTav-robasac iTavsebda.

saqarTvelos politikuri daSli-lobis xanaSi, XV_XVIII ss-Si Wyond-ideli episkoposi afxazeTis kaToli-koss eqvemdebareboda da samegrelos samTavrosa da mTlianad dasavleT saqarTvelos politikur cxovrebaSi mniSvnelovan funqcias asrulebda. igi samegrelo-odiSis samTavros eklesiis meTaurad iTvleboda.

1917 wels saqarTvelos eklesi-is avtokefaliis aRdgenis Semdeg ga-naxlebul 13 eparqias Soris Wyondi-dis uZvelesi eparqiac iyo. sabWouri

represiebis gamo Wyondidis eparqiaSi eklesiuri cxovrebis etapobrivi aR-dgena mxolod me-20 saukunis 80-iani wlebidan, sruliad saqarTvelos kaTo-likos-patriarqis, uwmidesisa da une-taresis ilia II ZalisxmeviT iwyeba.

amJamad eparqiis mwyemsmTavaria ma-RalyovladusamRvdeloesi mTavarepis-koposi petre (caava).

6. urbnisisa da ruisis eparqia

urbnisisa da ruisis eparqia qveynis SuagulSi, amier da imier saqarTvelos sazRvarze mdebareobs. igi ori uZve-lesi samRvdelmTavro kaTedris _ ru-isisa da urbnisis samwyso teritorias aerTianebs, romelTa cal-calke mox-senieba vaxtang gorgaslis Semdegd-roindeli periodidan iwyeba. mas aR-mosavleTidan esazRvreba samTavisisa da goris eparqia, dasavleTidan _ mar-gveTis da WiaTura-saCxeris, Crdiloe-Tidan _ niqozisa da cxinvalis, samx-reTidan _ borjomisa da bakurianis eparqiebi. qveynisaTvis istoriulad yvela mniSvnelovani movlena cent-raluri qarTlis samRvdelmTavroebs _ ruissa da urbniss garkveulwilad ukavSirdeboda: saqarTvelos mosaqce-vad mcxeTisaken gzad mimavalma wmida ninom am mxareSi gaiara da erTi Tvis ganmavlobaSi RvTaebrivi moZRvrebis naTliT gananaTlebda aqaur mkvidrT; asurel wmida mamaTagan sami _ miqael ulumboeli, piros breTeli da Tadeoz stefanwmideli _ am kuTxeSi moRva-weobda; eparqiis sakaTedro taZarSi saqarTvelos mefis kurTxevac (giorgi II 1072_1089ww.) aRsrulebula da aqve ukanaskneli gansasvenebelic upovia qveynis winamZRols (aleqsandre IV imerTa mefe, 1683_90, 1691_95 ww.); yvelaze mniSvnelovan movlenad ki wmida mefe daviT aRmaSenebelis dros, 1104 wels, „sanaxebTa qarTlisaTa maxloblad orTa saepiskoposoTa ruisisa da urb-nisisaTa“ saeklesio krebis Catareba

165

iTvleba, romelic „didTa wylulebaTa kurnebad Semokrba da gamowulilvi-Ta friadiTa... keTilwesierebaÁ saTnoÁ RmrTisaÁ daamtkices“.

eparqiis teritoriaze qristianuli cxovrebis dasawyisi qarTvelTa gan-manaTlebels _ wmida ninos ukavSir-deba. aq arsebuli uZvelesi eparqiebi V saukunis bolos dafuZnda. ruisis sakaTedro taZris aSeneba wmida mefe vaxtang gorgasals miewereba. urbnis-is sakaTedro taZaric V_VI saukuneTa mijnaze augiaT da misi ganaxleba ca-met asurel mamaTagans, TaTe stefanw-mindels ukavSirdeba.

eparqiaTa teritoriaze odiTganve mravali kulturul-saganmanaTleblo kera arsebobda. orive sakaTedro ta-ZarSi da eparqiis teritoriaze arse-bul eklesia-monastrebSi umdidresi biblioTekebi arsebobda, romelTa mog-roveba uZvelesi droidan daiwyo.

didi istoriis mqone eparqiebi, saqarTvelos eklesiis avtokefali-is gauqmebis Semdeg, mcxeTa-qarTlis eparqias miuerTes. ruis-urbnisis eparqiis ganaxleba saqarTvelos ek-lesiis avtokefaliis aRdgenas ukav-Sirdeba. 1917 wels, ganaxlebul ca-met eparqias Soris erT-erTi urbnisis eparqiac iyo, garkveul dros ki uSu-alod kaTolikos-patriarqs an mezo-bel samwysos mRvdelmTavars hqonda samarTavad SeTavsebuli.

eparqiis TandaTanobiTi aRorZine-ba sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesisa da unetaresis ilia II mwyemsmTavrobisas gaxda SesaZ-lebeli. daiwyo RvTismsaxurTa dad-gineba, eklesia-monastrebis ganaxleba. 1996 wlis 21 oqtombridan eparqiaSi saeklesio cxovrebis gansakuTrebuli gamococxleba maRalyovladusamRv-deloesi mitropolitis iobis (aqiaS-vilis) mmarTvel mRvdelmTavrad dad-genas ukavSirdeba.

7. cxum-afxazeTis eparqia

cxum-afxazeTis eparqia saqarT-velos ukidures Crdilo-dasavleTSi mdebareobs da istoriuli afxazeTis samTavros teritorias moicavs. mis Se-madgenlobaSi Sedis qalaqebi _ soxu-mi, oCamCire, gali, gudauTa, gagra, gul-rifSi da maTi mimdebare teritori-ebi. cxum-afxazeTis samRvdelmTavro samwysos aRmosavleTidan esazRvreba mestiisa da zemo svaneTis, samxreT-aR-mosavleTidan _ zugdidisa da caiSis eparqiebi, CrdiloeTis sazRvari kav-kasionis centralur qeds emTxveva, da-savleTis da samxreT-dasavleTisa ki _ Savi zRvispira zolze mdebareobs.

afxazeTi, saqarTvelos sxva ku-Txeebis msgavsad, I s-Si mociquleb-ma moiares da qristianoba iqadages. tradiciis Tanaxmad, wmida mociqulis svimon kananelis saflavi afxazeT-Sia. qristianobis devnisas, I_III sau-kuneebSi romis imperiidan afxazeTSi, rogorc masze daqvemdabarebul mxare-Si, mravali qristiani gaasaxles. 325 wels nikeis pirvel msoflio saek-lesio krebaze miwveuli iyo biWvinTe-li episkoposi stratofile. es faqti saqarTvelos zRvispireTSi adridanve mtkice qristianuli Temebis arsebobis mimaniSnebelia. IV s-Si, qristianobis saxelmwifo religiad gamocxadebis Semdeg, es mxare gaqristianda da aq-tiuri qristianuli cxovreba daiwyo. afxazeTSi sarwmunoebis ganmtkicebas xels uwyobda am mxareSi did qris-tian warmomadegenlTa: _ wmida ioa-ne oqropiris, wmida mowame vasiliskos, wmida mowame longinoz biWvinTelis, wmida mowame erna komanelis da sxvaTa cxovreba-moRvaweoba.

egris-afxazeTis samefos Camoyali-bebis Semdeg iq arsebul berZnulenovan samRvdelmTavroTa TandaTanobiTi gad-moqarTulebis procesi daiwyo. àfxaz-Ta samefos~ Seqmnis Semdeg aRniSnuli kaTedrebis gaerTianebiT àfxazeTis

166

sakaTolikoso~ Camoyalibda. afxazeTis sakaTolikoso saqarTvelos erTiani ek-lesiis organul nawils warmoadgenda. mas adridanve ucxoeli avtorebi `qvemo iveriis~ anu dasavleT saqarTvelos sa-kaTolikosos saxeliT ixseniebdnen. X s-idan berZnuli saepiskoposoebis sa-nacvlod qarTuli samRvdelmTavro ka-Tedrebis dafuZneba daiwyo.

XVI_XVII ss-Si Crdilo kavkasii-dan Camosaxlebuli mTielTa tomebi saqarTvelos istoriul kuTxeSi _ af-xazeTSi damkvidrebis gamo afxazebad iwodebian. Tumca ki Tavidanve cnobi-li iyo maTi eTnikuri gansxvaveba Zveli afxazebisagan. dasavleT saqarTveloSi, afxazeTis sakaTolikosoSi garkveul dros eparqiaTa ricxvi 25-mde aRwev-da. dasavleT saqarTvelos sakaToli-kosos gauqmebis dros imereTis same-fos samRvdelmTavroebi 4-mde Semcirda, xolo mogvianebiT afxazeTis sakaTo-likoso quTais-imereTis erT eparqiad Camoyalibda. XIX s-is 50-ian wlebSi aRdga afxazeTis saepiskoposo, romel-sac 1885 wlamde ganagebdnen qarTveli mRvdelmTavrebi. 1885 wlidan soxumis eparqiis saxeliT aRmdgar afxazeTis eparqias antiqarTuli orientaciis rusi episkoposebi marTavdnen. ruse-Tis xelisuflebis reaqciuli gegma af-xazeTSi erovnuli dapirispirebisa da mtrobis gaRrmavebas iTvaliswinebda. 1917 wlis seqtemberSi, avtokefaliis aRdgenis Semdeg mowveul saqarTvelos pirvel saeklesio krebaze aRadgines afxazeTis eparqia, romlis mwyemsmTa-vars cxumel-bedieli ewoda.

1992 wlidan cxum-afxazeTis eparqias mwyemsmTavrad dadgenilia maRalyovladusamRvdeloesi mitropo-liti danieli (daTuaSvili).

8. WiaTurisa da saCxeris eparqia

WiaTuris da saCxeris eparqia da-savleT saqarTvelos aRmosavleTiT _ zemo imereTSi, istoriuli argveTis,

imave margveTis, saerisTavoSi mdeba-reobs. igi WiaTura-saCxeris raionebsa da maT mimdebare teritorias moicavs. es regioni WiaTurisa da saCxeris eparqiis Seqmnamde margveTis eparqi-as miekuTvneboda. WiaTuris eparqia saqarTvelos marTlmadidebeli ekle-siis wmida sinodis 1995 wlis 5 apri-lis ganCinebiT Seiqmna. 2002 wlis 17 oqtombris gadawyvetilebiT eparqias saxeli Seecvala da amieridan WiaTu-risa da saCxeris eparqia ewodeba. ax-lad Seqmnili eparqia dayofilia or _ WiaTurisa da saCxeris olqebad. Wia-Turisa da saCxeris samRvdelmTavro teritorias aRmosavleTis mxridan niqozisa da cxinvalis eparqia esazRv-reba, dasavleTidan _ quTais-gaenaTis, CrdiloeTidan _ nikorwmindis, samxre-Tidan _ margveTisa da ubisis, samxreT-aRmosavleTidan _ urbnisisa da ruis-is eparqiebi.

V_VI saukuneebis qristianul na-gebobaTa kvali am mxareSi adreqris-tianuli periodidanve sarwmunoebis mtkiced gavrcelebis mimaniSnebelia.argveTis teritoriaze qristianuli sarwmunoeba aRmosavleT saqarTvelos uSualo mezoblobiT da misi gavle-niT gavrcelda.

1917 w. saqarTvelos eklesiis avto-kefaliis aRdgena gauqmebul eparqiaTa amoqmedebiTac aRiniSna. Tanamedrove WiaTura-saCxeris eparqia margveTis eparqiaSi Sedioda.

1995 wlis 5 aprilis saqarTvelos eklesiis wmida sinodis gadawyvetile-biT, margveTis eparqiis ganvrcobili teritoriis safuZvelze Camoyalibda: a) sakuTriv margveTisa da b) WiaTuris eparqia. 2002 wlis oqtombridan Wia-Turis eparqias WiaTurisa da saCxeris eparqia ewoda.

2002 wlis 17 oqtombridan WiaTu-risa da saCxeris eparqiis mmarTvel mRvdelmTavrad dadgenilia maRalyov-ladusamRvdeloesi cxum-afxazeTis mitropoliti danieli (daTuaSvili).

167

9. alaverdis eparqia

alaverdis eparqia odiTganve ka-xeTis umTavres qristianul samwysod iTvleba. igi or qalaqs _ Telavsa da axmetas da maT mimdebare teritorias moicavs. alaverdis eparqias aRmosav-leTidan nekresisa da hereTis eparqia esazRvreba, dasavleTidan _ TianeTi-sa da fSav-xevsureTis, samxreTidan _ sagarejo-ninowmindisa da gurjaan-ve-liscixis, xolo CrdiloeTidan _ kav-kasionis mTebis centraluri qedi.

istoriuli tradicia alaverdis eparqiis Camoyalibebas XI saukunis pirvel meoTxedSi kaxeT-hereTis mmarT-vel kvirike III (1010_1037 ww.) moRva-weobas ukavSirebs.

eparqiis daarsebisTanave aqauri mwyemsmTavari amba alaverdelis wode-biT ixsenieba. termini „amba“ siriulia da monastris winamZRvris qarTuli sa-xelwodebis _ „mamis“ Sesatyviss war-moadgens. am zedwodebas alaverdeli episkoposebi atareben imis gamo, rom isini monastris winamZRvrebic iyvnen. tradiciis damkvidreba alaverdis pir-veli winamZRvris, camet asurel mama-Tagan erT-erTis, iosebis saxels ukav-Sirdeba, romelic amba alaverdelad iwodeboda. ioseb alaverdelis safla-vi Tavissave daarsebuli monastris _ wmida giorgis eklesiaSia.

adridanve alaverdis eparqiis da-winaurebuli mdgomareoba misma mde-bareobam, istoriulma viTarebam da kaxeTis damoukidebel politikur erTeulad Camoyalibebam ganapiroba. misi samwyso teritoria vrceldeboda „... Turdos-xevs Stors zeiT kaxeTis mTad kavkasamde.“

amba alaverdelis didi mniSvnelo-ba erTiani saqarTvelos samefoebad daSlis Semdegac gamokveTili iyo.

alaverdis mterTagan mravalgzis aoxrebis miuxedavad, monasteri bolo dromde saqarTvelos erT-erT mZlavr kulturul-saganmanaTleblo kerad

iTvleba. 1917 wels, saukunovani brZo-lis Semdeg, avtokefaliaaRdgenilma saqarTvelos eklesiam pirvel etapze 13 eparqia aRadgina. 17 seqtembers sa-eklesio krebam axlad aRdgenil ala-verdis saepiskoposo kaTedraze mRv-delmTavrad daadgina episkoposi pi-ros oqropiriZe.

1993 wlis 1 seqtembridan maRalyov-maRalyov-ladusamRvdeloesi amba alaverdeli amba alaverdeli mitropoliti gaxlavT daviTi (maxaraZe).

10. dasavleT evropis eparqia

saqarTvelos sapatriarqos dasav-leT evropis eparqia moicavs dasav-leT evropis saxelmwifoebs _ avstri-as, belgias, germanias, danias, did bri-taneTs, espaneTs, italias, luqsemburgs, portugalias, safrangeTs, Sveicarias, Svecias, holandias da droebiT ameri-kis SeerTebul Statebs. eparqia Tavis iurisdiqciaSi aerTianebs aRniSnul sa-xelmwifoebSi droebiT an mudmiv sac-xovreblad emigrirebul saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiis mrevls da am qveynebSi mcxovreb im ucxoelebs, vinc Tavs miiCnevs saqarTvelos marT-lmadidebeli eklesiis wevrad.

saqarTvelos sapatriarqos dasav-leT evropis eparqia Seiqmna saqarT-velos samociqulo avtokefaliuri marTlmadidebeli eklesiis wmida si-nodis 2002 wlis 17 oqtombris ganCine-bis safuZvelze. axalSeqmnili eparqiis mRvdelmTavris titulia saqarTvelos sapatriarqos dasavleT evropis epis-koposi.

saqarTvelos sapatriarqos dasav-leT evropis eparqiis mmarTvel mRv-delmTavrad dadgenilia maRalyovla-dusamRvdeloesi mitropoliti abraami (garmelia).

11. nekresisa da hereTis eparqia

nekresisa da hereTis eparqia saqarTvelos ukidures aRmosavleT-Si mdebareobs. igi qalaqebs _ yvar-

168

els, lagodexs da saingilos mxares moicavs. eparqias dasavleTis mxridan alaverdis, samxreTidan _ gurjaan-ve-liscixis da bodbis eparqiebi esazRv-reba, aRmosavleTis sazRvari ki azer-baijanTan da daRestanTan gadis.

saqarTveloSi qristianobis saxel-mwifo religiad gamocxadebisTanave es mxarec gaqristianda da ukve IV s-is II naxevarSi Trdat mefem „nekress kaxe-Tisasa eklesiaÁ aRaSena gansrulebiT“, romelic saqarTveloSi dRemde moRwe-ul eklesiaTagan erT-erT uZveles taZ-rad iTvleba. mefe vaxtang gorgaslis dros Camoyalibda nekresis eparqia, romlis samwyso teritoria Tavidanve sakmaod ganvrcobili, xolo misi mRv-delmTavari iyo „episkopoz gaRma-mx-risa didoTurT“. VI s-is II naxevarSi camet asurel mamaTagan erT-erTi, abi-bosi ganagebda nekresis samRvdelmTav-ros.

XVII s-is dasawyisidan Sahma abas I kaxeTs nekresis samRvdelmTavro teri-toriis nawili – kak-eniseli CamoaSo-ra da iq muslimuri sasulTno Seqmna. am kuTxidan qristiani mosaxleobis masobrivi ayrisa da ganadgurebis Sem-deg eparqia sakmaod Sesustda.

1811 wels, saqarTvelos eklesiis av-tokefaliis gauqmebis Semdeg, nekresis uZvelesi eparqia kaxeTSi Seqmnil erT _ kaxeT-alaverdis eparqiaSi gaerTian-da da misi aRdgena mxolod 1995 wels gaxda SesaZlebeli.

2002 wlis 17 oqtombers, saqarTvel-os marTlmadidebeli eklesiis wmida sinodis ganCinebiT nekresis eparqias nominalurad dauqvemdebares saqarT-velos saxelmwifo sazRvrebs miRma ar-sebuli istoriuli qarTuli provincia hereTi. eparqiasac Seecvala saxelwo-deba da amis Semdeg mas nekresisa da hereTis samRvdelmTavro ewodeba.

1997 wlidan eparqiis mmarTveli mRvdelmTavaria maRalyovladusamRv-deloesi mitropoliti sergi (CekuriS-vili).

12. TianeTisa da fSav-xevsureTis eparqia

TianeTisa da fSav-xevsureTis eparqia aRmosavleT saqarTvelos mTi-uleTSi mdebareobs. igi moicavs arag-visa da ivris xeobebis istoriul kuTxeebs _ erwo-TianeTsa da Zveli fxovis teritorias. eparqias aRmo-savleTidan esazRvreba alvan-TuSeTi, romelic alaverdis eparqiis Semad-genlobaSia, dasavleTidan _ xevisa da stefanwmindis eparqia, samxreTidan da samxreT-dasavleTidan _ gudamayar-mTiuleTi, romelic wilknis eparqias miekuTvneba, samxreT-aRmosavleTidan _ mcxeTa-Tbilisis eparqia; CrdiloeTi sazRvari saqarTvelo-ruseTis saxel-mwifo sazRvars emTxveva Zveli qiste-Tis, imave CaCneT-inguSeTis avtonomiur respublikasTan.

Zvel qarTul saistorio mwerloba-Si aRmosavleT saqarTvelos mTiel mo-saxleobas saerTo saxeli _ ̀ mTeulni~ ewodebodaT. `mTeulni~ kaxeTis Crdi-loeTiT, aragvisa da Tergis xeobebSi saxlobdnen, sadac TiToeul kuTxes Tavisi sakuTari istoriul-eTnogra-fiuli da yofa-cxovrebis Sesaferisi tradiciuli saxelwodeba hqonda. am mxaris ukiduresi samxreTiT, mdinare ivris dasavleT mxares mdebareobda èrwu~, anu èrwo~, erwos zemoT, ior-ze iyo `TianeTi~, romelic adridanve ara marto qalaqur dasaxlebas, aramed mTel kuTxes erqva. gudamayris xeobis aRmosavleTiT fxovelTa mTebze Sefe-nili iyo `fxoeTi~. fxoeTi, igive fxo-vi, XV saukunemde fSavisa da xevsure-Tis zogadi saxeli iyo. amdenad, samRv-delmTavros geografiuli sazRvrebi vrceldeba aRmosavleT saqarTvelos mTis istoriul kuTxeebze _ fSavsa da xevsureTze (adreuli werilobi-Ti Zeglebis mixedviT `fxovi~), aseve _ erwosa da TianeTze (garkveul peri-odSi `JaleTis qveynis~ saxeliT iyo cnobili).

169

Tanamedrove TianeTisa da fSav-xe-vsureTis kuTxeTa mosaxleoba IV s-Si wmida mefe mirianis religiur refor-mas erTnairi ganwyobiT ar Sexvedria. mematianis uwyebiT: wmida ninom da ep-iskoposma ioanem `mouwodes mTiulTa, WarTalelTa, fxoelTa, gudamayrelTa da uqadages maT sjuli qristianeTa WeSmariti, mimyuanebeli cxovrebad sau-kunod; xolo maT ara inebes naTlisRe-ba; fxovelTa dauteves queyana maTi da gardavides TuSeTs~, xolo erwo-Tiane-Telebma `Seiwynares da naTel iRes~-o. fSav-xevsurTa gaqristianeba miewereba mirianis Zes, mefe baqars da cota mog-vianebiT _ wmida mRvdelmTavar abibos nekresels. aqauri mosaxleobis sabo-loo gaqristianeba da saqarTvelos sa-patriarqosadmi maTi sruli saeparqio-organizaciuli daqvemdebareba wmida daviT aRmaSeneblis da Tamaris epoqebs ukavSirdeba. Tumca Tanamedrove eparqi-is teritoriaze gacilebiT adre wmi-da mefe vaxtang gorgaslis saeklesio mmarTvelobiTi reformis dros da-fuZnda eparqia, romelic vaxuSti bato-niSvilis mixedviT `JaleTi~, igive `ber~ anu CeleTiao. JaleTs `gorgasal aRa-Sena eklesia keTil-Suenieri, gunbaTi-ani da dasva episkopozi, mwyemsi erwo-TianeTisa, fSav-Ãevsurisa da Ãerkisa~. mogvianebiT, JaleTis damcrobis Semdeg, rodesac igi mxolod ̀ JaleTis qveynis~ politikur centrs warmoadgenda, aR-niSnuli samRvdelmTavros teritorie-bi xarWaSnis sakaTedro taZars daqvem-debarebia. dRemde moRweuli xarWaSnis, imave xarWiSos samonastro kompleqsis wmida giorgis eklesia, sacxovrebeli, sabrZolo da sameurneo daniSnulebis SenobaTa naSTebi aRniSnul periods miekuTvneba. am droidanve iwyeba xar-WaSneli mRvdelmTavris xSiri moxseni-eba.

qveynis politikuri mdgomareobis miuxedavad, Tanamedrove TianeTisa da fSav-xevsureTis eparqiis iurisdiqcia-Si arsebuli teritoriebi mudam mcxe-

Tis sakaTolikosos gamgeblobaSi iT-vleboda. qveynis saerTo Znelbedobis gamo xalxmravlobiT gamorCeuli mTis kuTxeebi mosaxleobisgan icleboda. mTis ZirZveli kuTxeebis masobrivi da-carieleba mosaxleobisagan ruseTis mier saqarTvelos dapyrobisa da sau-kuneTa nacadi yofa-cxovrebis tradi-ciuli wesis moSlis Semdeg daiwyo. XIX s-is 80-ian wlebSi aqaur mkvidrTa sxva regionebSi gasaxleba gegmazomi-erad mimdinareobda. XX s-is 50-iani wlebidan am procesma iseTi masStabu-ri xasiaTi miiRo, rom mTlianad da-carielda kavkasions Sefenili fSavi-sa da xevsureTis mravali sofeli da Temi. isini nasoflarebad gadaiqcnen.

1811 w. saqarTvelos marTlmadide-beli eklesiis avtokefaliis gauqmebis Semdeg kaxeTisa da aRmosavleT saqarT-velos mTiuleTis saeklesio cxovreba erT, kaxeT-alaverdis eparqias daeqvem-debara, mTlianad moiSala saqarTvel-os eklesiis eparqiaTa mmarTvelobiT-administraciuli formebi, rac qveynis TiToeuli kuTxis specifikas harmoni-ulad eTanadeboda. 1917 wlis seqtem-berSi avtokefaliaaRdgenil saqarT-velos eklesiis pirvel krebaze ga-naxlda wilknis eparqiac, romelic aerTianebda aRmosavleT saqarTvelos `mTeulT~ _ mTianeTs, gudamayars, xevs, fSavs, xevsureTs, erwo-TianeTs da sxv. 2003 wlis 18 agvistos urbnisis saka-Tedro taZarSi Catarebul saqarTvel-os marTlmadidebeli eklesiis wmida sinodis krebaze, wilknisa da alaver-dis eparqiaTa teritoriebis xelaxali gadanawilebis safuZvelze, daarsda TianeTisa da fSav-xevsureTis eparqia. eparqiis amgvari saxelwodeba _ `Tia-neTisa da fSav-xevsureTisa~ _ ar gvx-vdeba saqarTvelos saeklesio warsu-lidan, Tumca igi arsiT saukuneTa wi-naT gauqmebuli `JaleTis~, Semdeg ki TiTqmis orsaukunenaxevris win gauqme-buli Zveli `xarWaSnis~, imave `xarWa-Sos~ eparqiis ganaxlebas niSnavs.

170

2005 wlidan eparqiis mRvdelmTava-ria maRalyovladusamRvdeloesi mTa-varepiskoposi Tadeozi (ioramaSvili).

13. margveTis da ubisis eparqia

margveTisa da ubisis eparqia zemo imereTSi istoriuli argveTis sa-erisTavos did nawils moicavs. misi iurisdiqcia vrceldeba zestafonis da xaragaulis raionebze. margveTis eparqias aRmosavleTidan urbnis-ruis-is, dasavleTidan _ vanisa da baRdaTis, CrdiloeTidan _ WiaTura-saCxerisa da Terjola-tyibulis, samxreTidan _ borjom-bakurianis da axalcixis, tao-klarjeTisa da lazeTis eparqiebi esazRvreba.

am mxareSi qristianuli cxovrebis dawyeba mociqulTa moRvaweobas ukav-Sirdeba da adridanve qristianobis mtkiced gavrcelebis mimaniSnebelia dRemde moRweuli uZvelesi qristianu-li taZrebi: V_VI saukuneebis „kacxis svetis“ eklesia, uderZis wmida gior-gis eklesia, VI_VII saukuneebis tabaki-nis wmida giorgis monasteri da sxv.

saqarTveloSi qristianobis saxel-mwifo religiad gamocxadebis droidan es mxare mcxeTis iurisdiqciaSi myof mZlavr qarTul saeklesio kerad iTv-leboda. afxazeTis (dasavleTi saqarT-velo) sakaTolikosos Camoyalibebis Semdeg geografiuli mdebareobis gamo es kuTxec dasavleT saqarTvelos msxvi-li saeklesio centris _ afxazeTis sa-kaTolikosos iurisdiqciaSi aRmoCnda.

saqarTvelos eklesiis avtokefali-is gauqmebis Semdeg dasavleT saqarT-velos Tormeti eparqiidan Seiqmna mxo-lod erTi _ imereTis eparqia.

uZvelesi droidan qristianuli saqarTvelos umniSvnelovanes keraze _ zemo imereTis cnobil argveTis sa-erisTavoSi argveTis samRvdelmTavro kaTedris mRvdelmTavari _ margveli ar ixsenieboda. margveli mRvdelmTav-ris saeklesio wodeba 1917 wels

saqarTvelos eklesiis avtokefaliis aRdgenis Semdeg damkvidrda.

2002 wlis 17 oqtombers saqarTvel-os marTlmadidebeli eklesiis wmida sinodis ganCinebiT margveTis eparqias saxelwodeba Seecvala da mas margve-Tisa da ubisis eparqia ewoda.

margveTisa da ubisis eparqiis mmarT-veli mRvdelmTavaria maRalyovlad-usamRvdeloesi mTavarepiskoposi vax-tangi (axvlediani).

14. wilknisa da duSeTis eparqia

wilknisa da duSeTis eparqia mc-xeTis sakaTolikoso taZris Crdiloe-TiT mdebareobs da moicavs mdinareebis _ aragvisa da qsnis auzebs da kavka-siis mTianeTs. mas aRmosavleTidan da Crdilo-aRmosavleTidan esazRvreba TianeTisa da fSav-xevsureTis eparqia, Crdilo-dasavleTidan _ stefanwmin-disa da xevis, dasavleTidan _ niqo-zisa da cxinvalis da samTavisisa da goris, samxreTidan _ mcxeTa-Tbilis-is eparqiebi; samRvdelmTavro moicavs mdinareebis _ aragvis da qsnis auzebs da kavkasiis mTianeTs.

eparqiis teritoriaze, qsnis xeoba-Si, ZalisSi, sofel wilkanTan axlos, nastakisis naqalaqarze aRmoaCines ad-reuli qristianuli xanis (II_III ss.) samlocvelo. es aRmoCena am kuTxeSi pirvelqristianuli Temis arsebobas mianiSnebs.

wilknis eparqias odiTganve mniSv-nelovani saxelmwifoebrivi misia hqon-da dakisrebuli. misi meSveobiT xdebo-da mTielTa gaqristianeba. VI s-is da-sawyisSi, 506 wels q. dvinSi Catarebu-li saeklesio krebis damswre qarTvel mRvdelmTavarTagan wilkneli episko-posi enoqic ixsenieba. wilknis didi mniSvneloba kidev ufro metad gac-xadda mas Semdeg, rodesac 13 asureli mamaTagan _ ise _ „episkoposad wilk-nisa“ akurTxa kaTolikosma evlalos. wmida ise wilknelma madliani sityviT

171

„friadi urwmunoni moaqcivna“.VIII_IX ss-Si qarTlSi mefis xeli-

suflebis Sesustebis dros, wilknis eparqiis teritoriebs muxranis sana-xebTan erTad, qveynis gaerTianebis Sem-deg kaxeTis mmarTvelni, kerZod, zedaz-nis cixis mepatrone Zaganis Zeni isa-kuTreben.

wmida mefis _ daviT aRmaSeneblis dros mTeli es mxare qveynis saimedo dasayrdeni iyo. XII_XIII ss-Si, wmida mefe Tamaris dros wilknis saepisko-posos sazRvrebi kidev ufro gaizarda mTis xeobebSi qristianobis gavrcele-biTa da eklesiebis mSeneblobiT. XV s-is II naxevarSi, saqarTvelos same-foebad daSlis Semdeg, eparqiis teri-toriam garkveuli cvlilebebi ganica-da. wilknis samwysos didi nawili ka-xeTis samRvdelmTavroebs, gansakuTre-biT alaverdis eparqias daeqvemdebara.

saqarTveloSi ruseTis Semosvlis Semdeg tradiciuli qarTuli saek-lesio struqturebi Zalze Seicvala da gamartivda. es, pirvel rigSi, saep-iskoposoebis gauqmebiT gamoixata. 1803 wels, wilknis mTavarepiskopos ioane qarumiZis gardacvalebis Semdeg samRv-delmTavro teritoria jer samTavis-is, Semdeg niqozis eparqias miuerTes. wilknel-samTavnel-niqozeli qorepis-koposi gervasi maWavariani bolo mRv-delmTavari iyo, romelmac kavkasiis mosaxleobaSi didi religiur-misione-ruli moRvaweobiT gaiTqva saxeli. igi 1817 wels gardaicvala.

1917 wels, saqarTvelos eklesiis av-tokefaliis aRdgenis Semdeg, ganaxlda wilknis eparqiac, magram misi kuTvnili teritoria droebiT SeierTa mcxeTis eparqiam da wilkneli episkoposebi mcxeTis sveticxovelSi asrulebdnen wirva-locvas. 1917 wels wilknel mRv-delmTavrad dadgenil iqna episkoposi giorgi aladaSvili (1917_20 ww.).

1984 wlidan wilknis eparqias gana-gebs maRalyovladusamRvdeloesi mTa-varepiskoposi zosime (SioSvili).

15. Semoqmedis eparqia

Semoqmedis eparqia dasavleT saqarTveloSi, zRvispira provincia gu-riaSi mdebareobs. eparqia ozurgeTis, lanCxuTisa da Coxatauris raionebs moicavs. mas aRmosavleTidan esazRv-reba axalcixis, tao-klarjeTisa da lazeTis, vanisa da baRdaTis eparqie-bi, CrdiloeTidan _ foTisa da xobis, senakisa da Cxorowyus, Wyondidis, xoni-sa da samtrediis, samxreTidan _ baTu-misa da sxalTis eparqiebi, dasavleTis sazRvari Savi zRvis sanapiro zols mihyveba.

qristianobis gavrceleba saqarT-velos zRvispira mxareSi da `fazis-is iberebSi~ mociqulebis _ andria pirvelwodebulis, mataTasa da svimon kananelis moRvaweobas ukavSirdeba. IV s-Si, qristianobis saxelmwifo re-ligiad gamocxadebis Semdeg, guriac gaqristianda.

XV s-is SuaxanebisaTvis, qveynis politikuri mTlianobis daSlis pa-ralelurad, imereTis samefos guriis samTavro gamoeyo, quTaisis ganvrcobil eparqias ki moerRva samxreTis mijnebi da erTimeoris miyolebiT warmoiSva guriis sami samRvdelmTavro kaTedra: Semoqmedis, jumaTisa da xinowmindis.

Semoqmedeli mitropoliti (mTa-varepiskoposi) guriis samTavroSi umaRlesi sasuliero xelisufali iyo. rigiTi episkoposisagan gansxva-vebiT, mas SeeZlo moewvia saeklesio kreba, mis daqvemdebarebaSi myof ep-iskoposTa TandaswrebiT ekurTxebina axali episkoposi. Semoqmedeli mTeli guriis saeklesio saqmeTa msajuladac iTvleboda. mitropolitis arCevaSi am mxaris yvela episkoposs unda mieRo monawileoba. misi kaTedra, „macxovris feriscvalebis eklesia didSeni... Sem-kuli yovelTa“, guriis samTavros „mTavari taxti da taZari“ iyo. saSe-moqmedlo centraluri guriis did te-ritoriebs flobda _ mdinare sufsa-

172

sa da kintriSs Soris. zemo guriis saeklesio xelisufali _ jumaTeli, romlis sakaTedro eklesia iyo „mTis maRals Txemsa zeda jumaTs, didi, gun-baTiani, didSeni, mWvreti zRvisa da gu-ria-odiSisa,“ mwysida „sufsis mdinari-sa da rions Soris adgilTa“. saxinow-mindlod xinos xeoba iTvleboda. „ars eklesia gunbaTiani, keTil-didSeni, kargs adgils, zis episkopozi, mwyemsi xinos-wylis samxreTisa Woroxamde“.

XIX saukunis dasawyisidan, saqarT-veloSi ruseTis Semosvlisa, da 1814 wels, imereTis sakaTolikosos gauq-mebidan 1827 wlamde guriis eklesiis saqmeebs damoukideblad ganagebda gu-riis erisTavTa saxlis wevri nikoloz jumaTeli.

1844 wlis 1 aprils guriaSi dawes-da samRvdelmTavro kaTedra, romelic 1885 wels samegrelosTan gaerTianda da guria-samegrelos eparqia ewoda.

1917 wels, saqarTvelos eklesiis avtokefaliis aRdgenis Semdeg, pirve-live saeklesio krebaze aRdga eparqia, romlis mwyemsmTavars ewoda „baTom-el-Semoqmedeli“, mogvianebiT _ „baTom-Semoqmedeli“, Semdeg ki _ „baTum-Semoq-medeli“.

1995 wlis 5 aprils, saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiis wmida si-nodis gadawyvetilebiT baTum-Semoqme-dis eparqiis teritoriis safuZvelze Camoyalibda baTumi-sxalTisa da Se-moqmedis eparqiebi.

axaldafuZnebuli Semoqmedis eparqi-is mwyemsmTavria maRalyovladusamRvde-loesi mTavarepiskoposi iosebi (kikvaZe).

16. niqozisa da cxinvalis eparqia

niqozisa da cxinvalis eparqia Sida qarTlSi, mdinare liaxvis auzSi mdeba-reobs. igi moicavs qalaqebs cxinvals, axalgors, javas, znaurs da maT mimdeba-re teritorias. eparqias aRmosavleTi-dan esazRvreba wilknisa da duSeTis, stefanwmindisa da xevis eparqiebi, da-

savleTidan _ WiaTurisa da saCxeris, Crdilo-dasavleTidan _ nikorwmindis, samxreTidan _ urbnis-ruisisa da sam-Tavis-goris eparqiebi. CrdiloeT mxa-res igi kavkasionis centralur qeds ebjineba. Soreuli tradicia niqozis eparqiis daarsebas wmida mefe vaxtang gorgasals ukavSirebs.

niqozeli mRvdelmTavris samwy-so Zalze vrceli iyo. igi ara mar-to qarTlis, istoriuli Sida soflis, teritoriis nawils moicavda, aramed garkveul dros „kavkasianTa, dualTa da aw oseTad wodebulisa“ sakmaod mozrdili mTis regionsac flobda. niqozel mRvdelmTavars qveynis winaSe udidesi misia hqonda dakisrebuli. is iyo ara marto maRali ierarqiis Rv-Tismsaxuri, aramed qveynis erTianobis saimedo damcvelic. garkveul period-Si igi lixTimereTis mTian kuTxeebsac (argveTis, raWis da svaneTis nawili) marTavda.

niqozelis Zvel samwysoSi _ Crdi-lo kavkasiis teritoriaze _ dRemde arsebobs Zveli qarTuli qristianuli kerebis naSTi. niqozeli mRvdelmTa-varni tradiciulad osebis qristia-nuli saqmeebis meTvalyureobis garda, „gamgeni iyvnen ovseTis saeklesio da saero saqmeebisa.“

dReisaTvis ki sul sxva suraTia. mamulidan ayrili qarTveloba jer kidev qveynis sxvadasxva kuTxeSia ga-fantuli, uZveles qarTul salocavTa didi nawili dangreuli an mTlianad ganadgurebulia da Zvel saRvTismsaxu-ro kerebze wirva-locva aRar aResru-leba. bolo dros, 1995 wlis 5 aprils, sruliad saqarTvelos kaTolikos-pat-riarqis, uwmidesisa da unetaresis ilia II ZalisxmeviT da locva-kurTxeviT am mxareSi samRvdelmTavro kaTedris aR-dgena umniSvnelovanesi movlena iyo am kuTxis mraval gansacdelgamovli-li mosaxleobisaTvis, riTac Rrmadga-azrebul did erovnul saqmes Caeyara safuZveli.

173

ganaxlebuli eparqiis mwyemsmTa-varia maRalyovladusamRvdeloesimaRalyovladusamRvdeloesi mitropoliti isaia (Wanturia).

17. borjomisa da bakurianis eparqia

borjomisa da bakurianis eparqia Sida qarTlis samxreTiT, istoriuli provinciis Toris teritoriaze mdeba-reobs. igi moicavs borjomis raions da mis mimdebare borjomis, imave Zv. sadgeris, xeobas. eparqias aRmosavleT-idan esazRvreba manglisisa da walkis, Crdilo-aRmosavleTidan _ gori-sam-Tavisisa da urbnis-ruisis, Crdilo-dasavleTidan _ margveTisa da ubisis, agreTve vanisa da baRdaTis, dasavleT-idan da samxreT-dasavleTidan _ axal-cixis, tao-klarjeTisa da lazeTis, samxreTidan _ axalqalaqisa da kumur-dos eparqiebi.

saqarTveloSi mociqulTagan da-fuZnebuli pirveli samRvdelmTavro samwyso _ awyuris eparqia istoriuli Toris teritoriaze mdebareobda.

IV s-Si, saqarTveloSi qristianobis saxelmwifo religiad gamocxadebis Semdeg, sadgeris xeobis mosaxleobac gaqristianebula da am kuTxeSi ekle-sia-monastrebis intensiuri aRmSeneb-lobac daiwyo. Tumca imdroindeli saRvTismsaxuro mravali Senoba-nage-boba drois msvlelobisa da mterTa auracxeli Semosevebis gamo ganadgu-rebula. am mxaris uZveles taZarTagan aRsaniSnavia neZvis sameklesiiani bazi-lika, timoTesubnis samonastro komp-leqsi, likanis, CiTaxevis, foToleTis, dabis eklesiebi da sxv.

es kuTxe adridanve mawyvereli mRvdelmTavris samwysod iTvleboda. sparselebis, arabebis, Turq-selCukTa da TaTar-monRolTa Semdeg, XV s-idan es mxare gansakuTrebuli sisastikiT gaaCanages Turq-osmalebma.

saukuneTa manZilze gaukacriele-buli uZvelesi kuTxis aRdgena XIX s-is pirveli naxevridan daiwyo.

1917 w. saqarTvelos marTlmadide-beli eklesiis avtokefaliis aRdgenis miuxedavad, 20-ian wlebSi eklesiis wi-naaRmdeg dawyebuli represiebis gamo, uZveles qristianul keraze _ TorSi tradiciuli eklesiuri cxovrebis ga-naxleba TiTqmis SeuZlebeli iyo. mxo-lod 1978 wels, sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesisa da unetaresis ilia II ZalisxmeviT gaxda SesaZlebeli am mxareSi eparqiis daar-seba. 1978 w. aRdgenili samcxe-javaxe-Tis eparqiis SemadgenlobaSi Sedioda borjomis xeobac. 1995 wlis 5 aprils, saqarTvelos marTlmadidebeli ekle-siis wmida sinodis krebis ganCinebiT, samcxe-javaxeTis teritoriulad metad ganvrcobili eparqiis safuZvelze Ca-moyalibda borjomisa da axalqalaqis eparqia. 2002 wlis 17 oqtombers ki bor-jomisa da axalqalaqis eparqiis safuZ-velze daarsda ori eparqia: a) axalqa-laqisa da kumurdos da b) borjomisa da bakurianisa. borjomisa da bakuria-nis eparqiis mmarTvel mRvdelmTavrad wmida sinodma manamde borjomisa da axalaqalaqis eparqiis mwyemsmTavari, maRalyovladusamRvdeloesi mTavarep-iskoposi serafime (jojua) daadgina.

18. nikorwmindis eparqia

nikorwmindis eparqia dasavleT saqarTvelos mTianeTSi _ raWaSi mde-bareobs. eparqiisa da istoriuli ku-Txis sazRvrebi erTmaneTs emTxveva. samRvdelmTavro teritoriaze ori qa-laqia _ oni da ambrolauri. eparqiaseparqias aRmosavleTidan _ niqozisa da cxinva-lis, dasavleTidan _ cagerisa da len-texis, samxreTidan _ quTais-gaenaTis, tyibul-Terjolisa da saCxere-WiaTu-ris eparqiebi esazRvreba, CrdiloeTi sazRvari kavkasionis centralur qeds emTxveva.

raWis saerisTavo tradiciulad saqarTvelos Crdilo karibWis saimedo damcvelad da mefis erTgul mxardam-

174

Werad miiCneoda. raWvelTa saimedoo-baze metyvelebs wmida mefe Tamaris raWaSi gaZiZaveba da mefed kurTxevis-as misTvis raWis erisTavisagan samefo regaliebis gadacema.

nikorwmindis eparqia imereTis re-formatori mefis, bagrat III (1510_1565 ww.) meoxebiT Camoyalibda. bagrati samefos gaerTianebisaTvis Tavgasul mTavrebTan brZolaSi mokavSired ekle-sias miiCnevda da mudam mis moralur-materialur aRorZinebas cdilobda. man sakuTriv imereTis teritoriaze Seqmna da aRadgina ramdenime saepisko-poso. amisaTvis mefem Zveli quTaisis saepiskoposo ramdenime samwysod dayo da mis bazaze daaarsa xonis, nikorw-mindis, gelaTis saepiskoposoebi.

nikorwmindis eparqia mefe bagratma imJamad ukve dakninebuli nikorwmindis cnobili monastris bazaze daafuZna, xolo Tavad nikorwminda axlad da-arsebuli eparqiis sakaTedro taZrad iqca. marTalia, bagrat III XVI s-is 30-ian wlebSi daafuZna nikorwmindis eparqia, magram RvTis sityva raWaSi iqadages wmida mociqulebma _ andria pirvelwodebulma, svimon kananelma da mataTam mdinare fazisis xeobis piraR-ma ayolebiT, susaniamde, maT Soris raWaSic, mimosvlisas, xolo am mxareSi qristianobis saxelmwifo religiad damkvidreba wmida mefe mirianis reli-giur reformas ukavSirdeba.

nikorwmindis eparqiis daarsebamde raWa eklesiurad aRmosavleT saqarT-velos eklesias _ mcxeTis saydars eq-vemdebareboda. sxvadasxva dros raWis teritoriis garkveuli nawili ekuT-vnoda niqozis, quTaisis eparqiebs. ni-korwmindis samRvdelmTavros Camoya-libebis Semdeg, XVI s-is 30-iani wle-bidan, igi imereTis sakaTolikosos Se-madgenlobaSia.

nikorwmindis eparqia saqarTvelos eklesiis avtokefaliis gauqmebamde, da-savleT saqarTveloSi 1821 wlamde arse-bobda. dasavleT saqarTveloSi Seqmnili

erTi _ imereTis eparqiis mmarTveloba imJamad nikorwmindel episkopos sofrom wulukiZes miandes (1821_1845 ww.).

sofroniosi nikorwmindel arqiep-iskoposad XVIII s-is bolo meoTxedSi, 1775 wlidan ixsenieba.

saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiis avtokefaliis aRdgenis Sem-deg, 1917 wels, ganaxlda nikorwmindis eparqiac. saeklesio cxovrebis aRorZi-nebis nacvlad, 20-ian wlebSi dawyebuli represiebis dros, nikorwmindis eparqi-is asobiT eklesia daarbies, daangries, daketes an yofiTi daniSnulebis Seno-ba-nagebobebad gadaakeTes. 1937 wlamde raWis 80-mde sasuliero piri iZulebiT ganmoses, gaasaxles an daxvrites.

avtokefaliis aRdgenis miuxedavad, nikorwmindelis kaTedra Tavisufali iyo. 50-ian wlebSi igi SeTavsebuli hqonda quTaTel-gaenaTel episkoposs daviT CaCaniZes, samociani wlebis bo-los ki quTaTel-gaenaTel mitropolit naomi SavianiZes. 80-iani wlebidan, sru-liad saqarTvelos kaTolikos-patri-arqis, uwmidesisa da unetaresis ilia II kurTxeviTa da ZalisxmeviT realurad amoqmedda nikorwmindis eparqiac, sadac sxvadasxva dros moRvaweobdnen episko-posebi: Sio avaliSvili, anania jafariZe, qristefore wamalaiZe, ambrosi qaTamaZe, daviT maxaraZe, abraam garmelia.

1996 wlidan nikorwmindis eparqiis mwyemsmTavaria maRalyovladusamRvde-loesi mTavarepiskoposi elise (joxa-Ze).

19. foTisa da xobis eparqia

foTisa da xobis eparqia dasavleT saqarTveloSi Savi zRvis sanapiroze, istoriuli kolxeTis samefos teri-toriaze mdebareobs. igi moicavs qa-laqebs _ foTs, xobs da maT mimdebare teritorias. samRvdelmTavro teri-toria ganvrcobilia md. rionisa da xobiswylis qvemo dinebis auzebze, rac Zveli qarTuli samefos, egrisis, imave

175

lazikis dasavleT nawils warmoad-gens. foTisa da xobis eparqias aR-mosavleTidan esazRvreba senakisa da Cxorowyus, CrdiloeTidan _ zugdidi-sa da caiSis, samxreTidan _ Semoqmedis eparqiebi, dasavleTis mxridan ki igi Sav zRvas emijneba.

qarTul da ucxour werilobiT wyaroebSi es mxare ZiriTadad cnobi-lia mdinare fasisis, imave rionis, Sav zRvasTan gaSenebuli misi mosaxele qa-laq fasisis (foTis), cixe-gojis _ ak-ropolisisa da maT garSemo arsebuli eTnikuri niSniT gaerTianebul qvey-nad. qristeSobamde VII_VI saukuneebs miewereba qalaquri tipis dasaxlebis _ fasisis (foTi) dafuZneba.

dasavleT iberiis sazRvao qalaq foTsa da mis mimdebare teritorias tradicia mociqulTa moRvaweobis are-alad miiCnevs.

1917 wels saqarTvelos marTlmad-idebeli eklesiis avtokefaliis aRd-genis Semdeg samegrelos regionSi ga-naxlda Wyondidis eparqia. 1995 wels, saqarTvelos wmida sinodis gadawyve-tilebiT, Wyondidis eparqiis safuZvel-ze sami samRvdelmTavro kaTedra Ca-moyalibda: sakuTriv Wyondidis, zugdi-disa da caiSis da foTis eparqiebi.

2002 wlis 17 oqtombers, saqarT-velos marTlmadidebeli eklesiis wm-ida sinodis gadawyvetilebiT, foTis eparqias Seecvala saxelwodeba da ewoda foTisa da xobis eparqia.

foTis eparqias dafuZnebis droi-dan marTavs maRalyovladusamRvdel-oesi mitropoliti grigoli (berbiWa-mitropoliti grigoli (berbiWa-grigoli (berbiWa-Svili).

20. axalqalaqisa da kumurdos eparqia

axalqalaqisa da kumurdos eparqia samxreT saqarTveloSi, zemo qarTlis teritoriaze mdebareobs. igi moicavs samcxisa da zemo javaxeTis sanaxebs. eparqias aRmosavleTidan esazRvreba dmanisis, manglisisa da walkis, dasav-

leTidan _ axalcixis, tao-klarjeTisa da lazeTis, CrdiloeTidan – borjomi-sa da bakurianis eparqiebi. samxreTis mxridan eparqias sazRvari aqvs Turqe-Tisa da somxeTis respublikebTan.

javaxeTi, rogorc saxelmwifoebri-vi niSnis mqone qveyana, jer kidev qris-tes Sobamde, VIII s-is solisebr weri-lobiT ZeglebSi ixsenieba.

es kuTxe Tavidanve im gzagasayarze aRmoCnda, saidanac qristianoba Semovi-da saqarTveloSi. wmida mociqulTa qa-dagebis Semdeg am mxareSi pirvelqris-tianTa Temebi aRmocenda. mogvianebiT, IV s-is dasawyisSi, qarTvelTa ganmanaT-lebelma wmida ninom saqarTveloSi Se-mosvlisas gzad aq gamoiara. qarTlis pirveli episkoposis ioanes xelmZRvan-elobiT konstantine imperatorTan mi-mavalma mefe mirianis elCobam gzad aq gaiara da ukan dabrunebulma saberZneT-idan wamoRebuli didi siwmide _ mac-xovris samsWvali _ javaxeTSi, kerZod zemo javaxeTis imJamindel administra-ciul centrSi _ wundaSi mSenebare ek-lesiaSi datova. wunda zemo javaxeTis saeklesio centric gaxda. saerisTavoSi, vaxtang gorgaslis saeklesio refor-mis periodSi, ramdenime samRvdelmTav-ro kaTedra Camoyalibda, romelTagan upiratesoba kumurdos saepiskoposos hqonda. istoriulad, zemo javaxeTi swored kumurdos saepiskoposos saxe-liTaa cnobili.

1917 wels saqarTvelos marTlmad-idebeli eklesiis avtokefaliis aR-dgenis miuxedavad, qarTvelTagan da marTlmadidebelTagan daclil zemo javaxeTSi tradiciuli eklesiuri cxovrebis ganaxleba TiTqmis SeuZ-lebeli iyo. mxolod 1978 wels sru-liad saqarTvelos kaTolikos-patri-arqis, uwmidesisa da unetaresis ilia II ZalisxmeviT gaxda SesaZlebeli saqarTvelos uZveles teritoriaze marTlmadidebeli eparqiis daarseba. 1978 wels aRdgenil samcxe-javaxeTis eparqiis SemadgenlobaSi Sedioda is-

176

toriuli zemo javaxeTi _ Zveli ku-murdos eparqia.

90-ian wlebSi saqarTvelos eklesi-is eparqiaTa aRdgenisa da ganaxlebis Sesabamisad, 1995 wels aRdga istori-uli kumurdos eparqiis uSualo mem-kvidre borjom-axalqalaqis eparqiis saxelwodebiT. 2002 wlis 17 oqtom-bers, saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiis wmida sinodis gadawyvetile-biT, borjomisa da axalqalaqis eparqi-is ganvrcobili teritoriis safuZ-velze Camoyalibda ori samRvdelmTav-ro samwyso _ borjom-bakurianis da axalqalaqisa da kumurdos eparqiebi.

axalqalaqisa da kumurdos eparqi-is mwyemsmTavaria maRalyovladusamRv-deloesi mitropoliti nikolozi (fa-CuaSvili)

21. axalcixis, tao-klarjeTisa da lazeTis eparqia

axalcixis, tao-klarjeTisa da la-zeTis eparqia samxreT saqarTveloSi, istoriuli samcxe-saaTabagos teri-toriaze mdebareobs. igi moicavs qa-laqebs: axalcixes, adigens, aspinZas, awyursa da maT mimdebare sanaxebs. 2002 wlis 17 oqtombridan wmida si-nodis gadawyvetilebiT eparqia nomi-nalurad aerTianebs uZveles qarTul provinciebs _ tao-klarjeTsa da la-zeTs, romlebic amJamad saqarTvelos saxelmwifo sazRvrebs miRmaa moqceu-li. saqarTvelos saeparqio danawile-bis safuZvelze, axalcixis, tao-klar-jeTisa da lazeTis eparqias aRmosav-leTidan esazRvreba borjomisa da bakurianis, axalqalaqisa da kumurdos, dasavleTidan _ baTumisa da sxalTis, CrdiloeTidan _ vanisa da baRdaTis, Crdilo-dasavleTidan _ Semoqmedis, Crdilo-aRmosavleTidan _ margveTisa da ubisis eparqiebi, xolo samxreTis mxridan saxelmwifo sazRvari gadis TurqeTTan.

saistorio tradiciis Tanaxmad,

saqarTvelos teritoriaze pirve-li saepiskoposo kaTedra swored am regionSi dauarsebia wmida mociqul andria pirvelwodebuls. mociqulma yovladwmida RvTismSoblis xelTuqm-neli xatis saswauliT qristianoba-ze moqceul awyuris mkvidrT pirve-li mawyvereli episkoposic daudgina. awyurSi dabrZanebul wmida xats qarT-velma erma siyvaruliT awyuris RvTis-mSobeli uwoda.

samcxe (mogvianebiT, XIV_XVII ss-is 20-ian wlebamde _ samcxe-saaTabago), tao-klarjeTi da lazeTi odiTganve saqarTvelos mTlianobisa da saxel-mwifoebriobis mtkice dasayrdens war-moadgenda. qristianobis saxelmwifo religiad gamocxadebis Semdeg es ku-Txe saqarTvelos mZlavr saqristiano-kulturul kerad Camoyalibda. saek-lesio tradiciis Tanaxmad, am mxareSi samjer Semovidnen mociqulebi. IV sa-ukunis dasawyisSi javaxeTSi, faravnis tbis midamoebSi Semosulma wmida ninom qadagebiT Camoiara javaxeTi, samcxe da amis Semdeg Semovida Sida qarTlsa da mcxeTaSi.

saqarTvelos eklesiis administra-ciuli organizaciis Semdeg samcxe Tavidanve mcxeTis mTavarepiskoposis iurisdiqciaSi Sedioda.

XVI saukunis bolos, 1578 wels, sam-cxe osmalTa xelSi gadavida, xolo saeklesio centri q. awyuri axalcixis safaSos sanjayis centri gaxda. aqedan mokidebuli, awyuris cixe, romelic os-malebma damatebiT gaamagres, mZlavr citadelad iqca, xolo kaTedrali da-uZlurda da misi mRvdelmTavari xon-Tqarze damokidebuli Seiqna.

mahmadianuri sarwmunoebis gavrce-lebis miuxedavad, mTel mesxeTSi qar-Tuli ena mosaxleobis urTierTobis ZiriTad enad iTvleboda, Tumca metyve-lebaSi TandaTan Turqulic iWreboda. Turquli enis masobrivi gavrcelebi-saTvis XVIII s-is meore naxevarSi da XIX s-is dasawyisSi mTeli rigi Ro-

177

nisZiebebi ganxorcielda. qarTvelebis saboloo ganadgurebisaTvis samcxe-javaxeTSi masobrivad Caasaxles mejo-ge-momTabare qurTTa da yazax-borCa-lodan gadasuli momTabare yarafafa-xelTa (Taraqama) tomebi da sxvebi.

samcxe-javaxeTidan SemorCenili qarTvelebis gasaxleba gansakuTrebiT XIX saukunis 30-iani wlebidan _ ad-rianopolis zavis Semdeg gaZlierda. osmalebi ruseTTan mosalodneli kav-Siris SiSiT aiZulebdnen marTlmad-idebel qarTvelebs, SeecvalaT sarwmu-noeba da gamahmadianebuliyvnen, rusebi ki mamapapuri adgilebidan mierekebod-nen eTnikur qarTvelebs mahmadianobis gamo, osmaleTTan mosalodneli kavSi-ris aRdgenis SiSiT. XIX s-is 30_40-ian wlebSi samcxe-javaxeTidan qarTvel mahmadianTa gasaxleba da maT magier berZnebis, somxebisa da rus seqtantTa Casaxleba carizmis koloniuri poli-tikis gamovlineba iyo, rac xalxebis aRrevas, erovnuli TviTSegnebis Cakv-las, saxazino miwebis fondis gazrdasa da Cveni qveynisaTvis sxva arasasurvel miznebs isaxavda. mesxeTis qarTul mo-saxleobas 1828 wels ruseTTan SeerTe-bam ar moutana mosalodneli Tavisuf-leba. imJamindeli mesxeTis mosaxleo-bis didi nawili Segnebulad ambobda uars mahmadianobaze da dedaeklesiis wiaRSi iTxovda dabrunebas. ruseTi ki maT aiZulebda osmaleTSi gadaxvewas, sanacvlod didi raodenobiT Camohyav-da yarsidan da arzrumidan monofizi-ti somxebi, aseve rusi da ukraineli seqtantebi _ duxoborebi, malaknebi, raskolnikebi da sxv. am droisaTvis saqarTvelos eklesiis avtokefalia gauqmebuli iyo.

1917 wels, saqarTvelos eklesi-is avtokefaliis aRdgenis Semdeg, ga-naxlebuli baTum-Semoqmedis eparqiis iurisdiqcia mTel samxreT-dasavleT saqarTvelos teritorias moicavda, saqarTvelos saxelmwifoSi Semavalsa (guria, aWara) da istoriulsac (SavSeTi,

klarjeTi, tao, WaneTi...). amgvari mdgo-mareoba 1953 wlis ivlisamde gagrZelda, sanam ssrk-is imJamindeli xelisufle-ba TurqeTis saxelmwifos pretenziebs ar daakmayofilebda da baTum-Semoqme-dis eparqias samxreT-dasavleT nawils moakvecda. amis Semdeg ZirZveli qarTu-li provinciebi nominaluradac ki ga-naSores saqarTvelos eklesiis erTi-an organizms. 20-iani wlebidan, gasageb mizezTa gamo, mTeli 70 wlis manZil-ze qristianuli saeklesio cxovreba metad mZime wnexis qveS iyo moqceuli. mxolod 70-iani wlebis bolos, sruli-ad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, uwmidesisa da unetaresis ilia II Za-lisxmeviT gaizarda mRvdelmTavarTa ricxvi. am periods ukavSirdeba samc-xe-javaxeTis eparqiis aRdgena, romelic imJamad qveynis saxelmwifo sazRvrebSi moqceul TiTqmis mTel samxreT saqarT-velos moicavda.

1978 wels, axlad aRdgenili samc-xe-javaxeTis eparqiis mRvdelmTavrad episkoposi ambrosi qaTamaZe dainiSna, Semdeg eparqias mwysida episkoposi ana-nia jafariZe. aRniSnuli saxelwodeba eparqiam 1995 wlis aprilamde Seinar-Cuna, Semdeg samcxe-javaxeTis saeparqi-os sakmaod vrceli teritoria gaiyo da misgan Camoyalibda axalcixisa da borjom-axalqalaqis ori eparqia.

1999 wlidan eparqiis mmarTveli mRvdelmTavaria maRalyovladusamRv-deloesi mitropoliti Teodore (Wu-mitropoliti Teodore (Wu- Teodore (Wu-aZe).

2002 wlis 17 oqtombers saqarTvel-os marTlmadidebeli eklesiis wmida sinodis ganCinebiT axalcixis eparqias nominalurad dauqvemdebares uZvelesi qarTuli mxareebi: tao, klarjeTi, la-zeTi. eparqiasac Sesabamisad axalci-xis, tao-klarjeTisa da lazeTis sam-RvdelmTavro ewoda.

178

22. xonisa da samtrediis eparqia

xonisa da samtrediis eparqia da-savleT saqarTveloSi, istoriuli imereTis samefos centralur nawil-Si, vake imereTSi mdebareobs. igi xons, samtrediasa da maT mimdebare terit-oriebs aerTianebs. eparqia rionsa da cxeniswyals Soris mdebare sivrces moicavs. aRmosavleTidan mas esazRvre-ba quTais-gaenaTisa da vani-baRdaTis eparqiebi, dasavleTidan _ Wyondidis, CrdiloeTidan _ cagerisa da lentexis, samxreTidan _ Semoqmedis eparqiebi.

tradiciulad kolxeTis centra-luri nawili, istoriuli vake imereTi, dasavleT saqarTveloSi qveynis siZ-lierisa da saxelmwifoebriobis mtki-ce dasayrdeni iyo. yvela, met-naklebad mniSvnelovani movlena, rac dasavleT saqarTveloSi aRsrulebula, am kuTxis istoriasac ukavSirdeba. calke same-fod gamoyofil imereTSi vake mZlavr sadroSod iTvleboda.

imereTis centralur saerisTavosa da samefos erT-erTi sadroSos Sesafe-risi saeklesio aRiarebac sWirdeboda. xonis eparqiis Camoyalibeba XVI sau-kuneSi imereTis reformator mefe bag-rat III (1510_1565 ww.) ukavSirdeba.

samefo domenSi Semavali xonis eparqia Tavidanve samefo ojaxis gansa-kuTrebuli mzrunvelobis qveS iyo. ami-tom samRvdelmTavro teritoria daar-sebidanve imereTis samefos sakmaod vr-cel sanaxebs moicavda. mas 70-mde didi sofeli ekuTvnoda, TiToeul sofelSi ori, sami da meti eklesia iyo. eparqiaSi Sedioda agreTve vanis, xonis qvayudisa da maTxojis didi monastrebic.

XVIII_XIX saukuneTa mijnaze, Ti-Tqmis naxevari saukunis ganmavlobaSi, 1771_1820 wlebSi xonis eparqias gana-gebda didi moRvawe, mTavarepiskoposi anton CijavaZe. man axalgazrdobaSi safuZvliani sasuliero da filoso-fiuri ganaTleba miiRo. mRvdelmTav-robisas gaaZliera eparqia, ganamtkica

misi meurneoba, sabolood moawesriga sagadasaxado nusxebi. eklesias daub-runa Tavadaznaurobisagan mitacebuli saeklesio miwebi, alagma Tavgasuli eriskacebi da sxv.

mis moRvaweobaSi qvelmoqmedebas gansakuTrebuli adgili uWiravs. man xonis monasterTan aamoqmeda sakmaod didi samrevlo skola, aago asadgiliani saavadmyofo (sasapyre), sadac eparqiis xarjze fizikuri naklis mqone bavSvebi izrdebodnen. mTavarepiskopos antonis saxsrebiT XII_XIV saukuneebis mravali wigni gadaiwera, Tbilisis sionisa da safaris wmida sabas lavris ikonom-diakvnebi didxans iyvnen xonSi, raTa ganeaxlebinaT asobiT sigeli, wyalobi-sa da Sewirulobis wignebi...

saqarTvelos eklesiis avtoke-faliis gauqmebisa da 1819_1820 ww-is imereTis cnobili ajanyebis CaxSobis Semdeg, 1821 wlis noemberSi, imereTi erT eparqiad gaerTianda. xonis mTa-varepiskoposi antoni gauqmebuli xo-nis eparqiidan gaaZeves, ris Semdegac igi Zalian male, 1822 wels, Tavis sag-vareulo mamulSi, saCinoSi gardaicva-la. xonis eparqiis vrceli samwyso da saeklesio glexebi saxazino uwyebaSi gadairicxnen.

mravali winaaRmdegobis miuxedavad, didi tradiciebis mqone eparqia sruli-ad saqarTvelos kaTalikos-patriarqis, uwmidesisa da unetaresis ilia II Za-lisxmeviT, TiTqmis ori saukunis Semdeg, 1995 wlis 5 aprils kvlav aRdga.

1996 wlis noembridan xonis samRv-delmTavro kaTedris mwyemsmTavaria maRalyovladusamRvdeloesi mTavarep-iskoposi saba (gigiberia).

23. baTumisa da qobuleTis eparqia

baTumisa da qobuleTis eparqia saqarTvelos ukidures samxreT-dasav-leTiT, Savi zRvis sanapiroze, aWaris avtonomiur respublikaSi, istoriuli aWaris teritoriaze mdebareobs. epar-

179

qiis sazRvari samxreTis mxridan emTx-veva saqarTvelo-TurqeTis saxelmwifo sazRvars, romelic gasdevs WaneTisa da SavSeTis qedebs: aRmosavleTidan esazRvreba sxalTis, CrdiloeTidan ki _ Semoqmedis eparqiebi, istoriuli mesxe-Tis qedi, mdinareebis _ natanebisa da kintriSis wyalgamyofebi, dasavleTidan eparqias akravs Savi zRvis sanapiro.

aWara istoriulad saqarTvelos erT-erTi uZvelesi provinciaa, rome-lic geografiulad zemo qarTlis, kerZod, mesxeTis nawils Seadgenda.

werilobiT wyaroebSi aWara moxse-niebulia sxvadasxva saxeliT: àWaris qveyana~, àWaris xevi~ an àWaris xeoba~ da sxv. es kuTxe moicavda aWariswylis xeobas Worox-aWariswylis SesarTavam-de.

saeklesio istoria saqarTveloSi qristianobis Semosvlasa da gavrce-lebas aWaris mxridan, didaWaridan miiCnevs. wmida mociqulebma samxreT-dasavleT saqarTveloSi yovladwmida RvTismSoblis saxelobis mravali ta-Zari aages. mdinare sufsis qvemo wel-ze, srialeTad saxeldebul adgilze, aqaurma mkvidrma mosaxleobam am kuTx-is ganmanaTleblis, wmida andria moci-qulis saxelobis eklesia aago, romel-mac bolo dromde moaRwia.

saqarTveloSi qristianobis saxelm-wifo religiad gamocxadebis Semdeg sxalTis midamoebi da mTlianad aWa-ra IV saukuneSi mefe mirdat III Seqm-nil Tuxarelis samwysoSi erTiandebo-da. eparqia V saukunis 60-ian wlebamde arsebobda, Semdeg wmida mefe vaxtang gorgaslis mier klarjeTis qveyanaSi daarsebuli da momZlavrebuli axizis eparqiis gavlenis qveS moeqca. qarT-lis samefos uZvelesi provincia sxva-dasxva epoqaSi momxdurTa mZlavrobisa-gan xSirad dampyrobTa gavlenis qveS eqceoda. VI saukunidan, qveynis saerTo daZabunebis dros, aWara qajeTis cixe-Si (berZnuli wyaroebiT _ petra) arse-buli eklesiis irgvliv Seqmnil epar-

qias ekuTvnoda. X saukuneSi, kerZod, 941 wlidan, aWaris nawili, qvemo aWara àf-xazTa samefoSi~ Sevida. pirvelad igi tbeTis eparqiaSi, XI s-is dasawyisidan ki quTaisis eparqiaSi moeqca, zemo aWa-ra ki X saukunidan anCelis iurisdiq-ciaSi moixseneba.

XI saukunis II naxevridan aWara saqarTvelos erTiani saxelmwifos SemadgenlobaSia da misi zemo mxare klarjeTTan erTad abuserisZeTa sae-risTavoSi iTvleba. `didi Turqobis~ dros, XI s-is 80-ian wlebSi, aWara samxre-Tidan SemoWrilma selCukebma aaoxres, xolo XIII s-is Sua wlebidan gaZlie-rebuli samcxe-saaTabagos samTavros erT-erT saerisTavos warmoadgenda.

XVI s-is 50-ian wlebSi osmalebma miitaces klarjeTi. dawyebuli Sida feodaluri dapirispirebiT isargeb-la osmaleTma da aWaris teritoriis etapobriv dapyrobas Seudga. XVI s-is 70-iani wlebisTvis mTeli aWara osma-lebma daipyres da iq zemo da qvemo aWaris sanjayebi daaarses. sanjaye-bad (raioni) dayofili aWara Cildi-ris (axalcixe) vilaieTs miuerTes. amis Semdeg aWaris mosaxleobas mamapa-peul miwa-wyalze darCenis saSualeba qristianobis uaryofiTa da mahmadis aRiarebis SemTxvevaSi eZleoda. amgva-ri mdgomareoba grZeldeboda XIX sau-kuneSic. mxolod 1877_78 wlebSi, ru-seT-osmaleTis omis Semdeg, 1878 wlis berlinis kongresis gadawyvetilebiT, samxreT saqarTvelos ZirZveli miwa kvlav samSoblos daubrunda. am mxa-reSi adre arsebobda anCis, tbeTisa da xinowmindis eparqiebi. imJamindeli saqarTvelos saeklesio marTva-gamgeo-ba rusul yaidaze iyo gardaqmnili. Zveli qarTuli eparqiebis momcveli mxare guriis saepiskoposos iurisdiq-ciaSi Sevida. 1882 wels guriis epar-qiis saWeTmpyroblad dadgenil iqna wmida mRvdelmTavari aleqsandre oq-ropiriZe. 1885 wels guriisa da odi-Sis samwysoebi erT eparqiad gaerTia-

180

nda. guria-samegrelos gaerTianebuli eparqia samxreT saqarTvelos uZveles kuTxeebsac (aWara, SavSeTi, klarje-Ti, tao, WaneTi) moicavda. am regionSi wmida mRvdelmTavar aleqsandre oqro-piriZis moRvaweobisas daiwyo miviwye-buli qristianuli cxovrebis wesis nel-nela gamococxleba, baTumSi, qobu-leTsa da xuloSi Zveli salocavebis ganaxleba da axlis mSenebloba...

saqarTvelos eklesiis avtoke-faliis aRdgenis Semdeg, 1917 wlis seqtemberSi mowveuli saqarTvelos saeklesio krebis gadawyvetilebiT aRdga baTumis eparqiac, romelsac ba-Tom-Semoqmedis, mogvianebiT ki, baTum-Semoqmedis saepiskoposo ewoda. baTum-Semoqmedis eparqia 1995 wlis aprilam-de arsebobda.

saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiis wmida sinodis gadawyvetile-biT, 1995 wlis 5 aprils baTum-Semoqmedis erTi eparqiidan Camoyalibda ori _ Se-moqmedisa da baTum-sxalTis eparqiebi. 2006 wlis 21 dekembers, saqarTvelos eklesiis wmida sinodis ganCinebiT, ba-Tumisa da sxalTis eparqiis terito-riuli gadanawilebis Semdeg Seiqmna baTum-qobuleTisa da sxalTis eparq-iebi. baTum-qobuleTis samRvdelmTav-ros mwyemsmTavrad manamde baTumisa da sxalTis maRalyovladusamRvdeloesi mitropoliti dimitri (SiolaSvili) iqna dadgenili.

24. vanisa da baRdaTis eparqiavanisa da baRdaTis eparqia

vanisa da baRdaTis eparqia dasav-leT saqarTveloSi, imereTis dablob-ze, mdinareebis _ sulorisa da xaniswy-lis auzebSi mdebareobs. igi qalaqebs _ vans, baRdaTsa da maT mimdebare te-ritorias moicavs. vanisa da baRdaTis eparqia 1995 wlis aprilSi Camoyalib-da. eparqias aRmosavleTidan esazRvre-eparqias aRmosavleTidan esazRvre-ba margveTisa da ubisis, agreTve bor-jomisa da bakurianis, dasavleTidan _ Semoqmedis, CrdiloeTidan _ quTais-

gaenaTisa da xoni-samtrediis, samxreTi-dan _ axalcixis, tao-klarjeTisa da lazeTis eparqiebi.

eparqiis teritoriaze qristiano-bis qadageba mociqulebis dros dawye-bula. mefe mirianis mier qristianobis saxelmwifo religiad gamocxadebis Semdeg es kuTxec gaqristianda. Tana-medrove eparqiis teritoria imereTis samefoSi arsebul quTaisisa da mar-gveTis samwysoebSi Sedioda.

saqarTvelos marTlmadidebeli ek-lesiis wmida sinodis 1995 wlis 5 apri-lis gadawyvetilebiT quTais-gaenaTis eparqiis safuZvelze sami eparqia _ xonis, vanisa da baRdaTis da quTais-gaenaTis eparqiebi Camoyalibda. calke samRvdelmTavrod gamoyofil vanisa da baRdaTis eparqias SeTavsebiT kv-lav quTaTel-gaenaTeli mitropoliti kalistrate marTavda.

1996 wlis noembridan vanisa da baRdaTis eparqiis mwyemsmTavaria ma-RalyovladusamRvdeloesi mTavarepis-koposi antoni (buluxia).

25. zugdidisa da caiSis eparqia

zugdidisa da caiSis eparqia da-savleT saqarTveloSi, istoriuli eg-risis samefos centralur nawilSi mdebareobs. igi moicavs qalaqebs _ zugdids, walenjixasa da maT mimdeba-re teritorias. samRvdelmTavros aR-mosavleTidan esazRvreba senakisa da Cxorowyus eparqia, dasavleTidan _ cxum-afxazeTis, CrdiloeTidan _ mes-tiisa da zemo svaneTis, samxreTidan _ foTisa da xobis eparqiebi, samxreT-dasavleTis sazRvari zRvis sanapiro zols mihyveba.

saeklesio tradiciis Tanaxmad, am mxareSi wmida mociqulebs _ andria pirvelwodebuls, svimon kananelsa da debuls, svimon kananelsa dadebuls, svimon kananelsa da mataTas uqadagiaT da pirvelqristianu-li TemisTvis eklesia daufuZnebiaT.

IV saukunis pirvel naxevarSi egris-Si qristianoba saxelmwifo religiad

Documents

121 · 2019. 7. 26. · debis `cnobis sigelebi~ 1995 wlis 20 ivniss gadasca saqarTvelos kaTo-likos-patriarqma, uwmidesma da une-taresma ilia II. amave dRes gelaTis mecn. akademiis