Embed Size (px)
DESCRIPTION
2008 KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN KOBİLEREETKİSİ VE ISPARTA İLİ ÖRNEĞİ
Citation preview
i
T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI
2008 KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN KOBİLERE ETKİSİ VE ISPARTA İLİ ÖRNEĞİ
Hatice Çadırcı 0930229265
TEZSİZ YÜKSEK LİSANS PROJESİ
Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. İsmet TİTİZ
ISPARTA - 2011
ii
i
ÖZET
2008 KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN KOBİLERE ETKİSİ VE
ISPARTA İLİ ÖRNEĞİ
Hatice ÇADIRCI
Süleyman Demirel Üniversitesi, İşletme Bölümü Tezsiz Yüksek Lisans Bitirme Projesi, 290 Sayfa, Ocak 2011
Danışman: Yrd. Doç. Dr. İsmet TİTİZ
Dünya genelinde 1980’li yıllarda artarak devam eden küreselleşme ve finansal liberalizasyon süreci yaşanmaktadır. Günümüzde işletmeler hızla ticari, ekonomik, teknolojik ve ekolojik bir çevrede faaliyet göstermektedir. Bu değişken ortam bir dizi belirsizliği de beraberinde getirmektedir. Nitekim 20.yy’ın sonlarından itibaren hem gelişmiş ülkelerde hem de gelişen ülkelerde işletmeler, özellikle KOBİ’ler(Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler) ekonomik nitelikli krizlerle karşı karşıya kalmışlardır. Bu çalışma, 2008 yılında ABD Mortgage kredilerli ile patlak veren ve kısa bir sürede bütün dünyayı etkisi altına alan, finans sektöründen reel sektöre sıçrayan küresel krizin; ekonomik hayatın önemli aktörlerinden olan KOBİ’lere etkisini tespit etmeye yönelik olarak gerçekleştirilmiştir. Bu amaçla, Isparta ilinde faaliyet gösteren 250 Küçük ve Orta Ölçekli İşletme rassal olarak seçilmiş ve yüzyüze anket yöntemi uygulanmıştır. Araştırmada elde edilen bulgular analiz edilerek sonuçlar değerlendirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Küreselleşme, 2008 Küresel Krizi, Ekonomik Kriz, KOBİ, Isparta.
ii
ABSTRACT
2008 GLOBAL ECONOMIC CRISIS THE EFFECT OF SMEs AND ISPARTA
Hatice ÇADIRCI
Süleyman Demirel Universty, Master Of Busıness Admınıstratıon Graduatıon Project, 290 Paper, January 2011.
Supervisor: Asst. Prof. Dr. İsmet TİTİZ
In the entire world of globalization and financial liberalization in the 1980s
have witnessed a continuing increase.Today’s rapidly chancing business,commercial, technological and ecological environment in an environment variable to a series of activities preseni brings uncertainty. 20 th century in developed countries, as well as in developing countries since the end of both business, especially Small and Medium Sized enterprises economic crises have had qualified.This study, which started in 2008 with U.S. mortgage loans and affecting the whole world in the short time, the financial sector, real sector of the global crisis leaping, important actors in the economic life of the small and medium sized enterprises was carried out as to detect the effect. To this end, 250 small and medium sized enterprises operating in the province of Isparta randomly selected and interviewed face to face questionnaire method. The data obtained were analyzed, the results are discussed and suggestions were made about the problems.
Key Words: Globalization, 2008 Global Crisis, Economic Crisis, SME, Isparta
iii
İÇİNDEKİLER
Sayfa
ÖZET ............................................................................................................................ i
ABSTRACT................................................................................................................. ii
İÇİNDEKİLER ...........................................................................................................iii
KISALTMALAR DİZİNİ ............................................................................................ v
ŞEKİLLER DİZİNİ....................................................................................................vii
TABLOLAR CETVELİ............................................................................................viii
GRAFİKLER CETVELİ............................................................................................. xi
GİRİŞ ........................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM ....................................................................................................... 4
KÜRESELLEŞME KAVRAMI VE KAPSAMI ......................................................... 4
1.1. Küreselleşme Kavramı ve Tanımı......................................................................... 4
1.2. Küreselleşme Süreci/ Tarihçe ............................................................................... 7
1.3. Küreselleşmenin Boyutları.................................................................................. 13
1.3.1. Ekonomik Küreselleşme .................................................................................. 13
1.3.2. Siyasal Küreselleşme ....................................................................................... 17
1.3.3. Sosyo-Kültürel Küreselleşme .......................................................................... 19
1.4. Küresel Ekonominin Genel Özellikleri............................................................... 21
1.4.1. Üretimin Küreselleşmesi-Küresel Üretim........................................................ 21
1.4.2. Ticarette Küreselleşme-Küresel Ticaret........................................................... 23
1.4.3. Rekabetin Küreselleşmesi-Küresel Rekabet .................................................... 26
1.4.4. Gelir Dağılımının Küreselleşmesi-Küresel Gelir Dağılımı ............................. 30
1.4.5. İstihdamın Küreselleşmesi-Küresel İstihdam ................................................. 33
1.5. Küresel Ekonomik Kriz ve Türkiye .................................................................... 36
1.5.1. Ekonomik ve Finansal Krizlerin Dünü Bugünü............................................... 36
1.5.1.1. 1994 Meksika Krizi....................................................................................... 38
1.5.1.2. 1997 Güneydoğu Asya Krizi......................................................................... 41
1.5.1.3. 1998 Rusya Krizi .......................................................................................... 43
1.5.1.4. 1999 Arjantin Krizi ....................................................................................... 45
1.5.2. 1998-2000 Yıllarında Türkiye Ekonomisi ...................................................... 48
1.5.2.1. Asya ve Rusya Krizinin Türk Ekonomisine Etkileri .................................... 48
1.5.2.2. 2000 Kasım ve 2001 Şubat Krizleri .............................................................. 50
iv
1.5.3. 2008 Küresel Ekonomik Krizi ve Türkiye ....................................................... 58
1.5.3.1. 2008 Küresel Ekonomik Krizi ...................................................................... 58
1.5.3.2. 2008 Küresel Ekonomik Krizin Türkiye’ye Etkisi ...................................... 60
İKİNCİ BÖLÜM........................................................................................................ 65
EKONOMİK KRİZ VE KOBİ’LER.......................................................................... 65
2.1. Kriz ve Ekonomik Kriz ....................................................................................... 66
2.1.1. Kriz Kavramı ve Tanımı .................................................................................. 66
2.1.2. Ekonomik Kriz Kavramı ve Tanımı................................................................. 67
2.1.3. Kriz Türleri....................................................................................................... 68
2.1.4. Krizin Temel Nedenleri ve Etkileri.................................................................. 70
2.1.5. İşletmelerde Kriz Yönetimi.............................................................................. 75
2.1.5.1. Kriz Yönetimi Tanımı ve Özellikleri ............................................................ 75
2.1.5.2. Kriz Yönetim Süreci ..................................................................................... 77
2.1.5.3. Kriz Yönetiminde Uygulanan Teknikler....................................................... 79
2.2. KOBİ’ler ile İlgili Kavramsal Çerçeve .............................................................. 82
2.2.1. KOBİ’lerin Kapsamı ve Tanımı....................................................................... 82
2.2.2. Dünyada KOBİ Tanımı .................................................................................... 85
2.2.3. Türkiye’de KOBİ Tanımı................................................................................. 88
2.2.4. KOBİ’lerin Gelişim Süreci ............................................................................. 92
2.2.4.1. Girişimcilik Kavramı, Tanımı ...................................................................... 92
2.2.4.2. Türkiye’de KOBİ’lerin Tarihçesi................................................................. 95
2.3. KOBİ’lerin Ekonomideki Yeri ve Önemi ......................................................... 104
2.3.1. KOBİ’lein Dünya Ekonomisi İçindeki Yeri .................................................. 104
2.3.2. KOBİ’lerin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi.................................... 108
2.3.3. KOBİ’lerin Avantajları ve Dezavantajları ..................................................... 112
2.3.3.1. KOBİ’lerin Avantajları ............................................................................... 112
2.3.3.2. KOBİ’lerin Dezavantajları .......................................................................... 115
2.4. Ekonomik Krizlerin KOBİ’lere Etkisi .............................................................. 118
2.4.1. Kasım 2000 ve Şubat 2001 Krizlerinin Etkileri-Yansıması.......................... 119
2.4.2. 2008 Küresel Ekonomik Krizin KOBİ’lere Etkisi ........................................ 125
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ................................................................................................. 133
KOBİLERİN SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ ........................................ 133
3.1.Türk KOBİ Sektörünün Temel Sorunları........................................................... 135
3.2. KOBİ’lerin Sorunlarına Çözüm Önerileri......................................................... 169
v
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM............................................................................................ 197
2008 KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN ISPARTA İLİNDE FAALİYET GÖSTEREN KOBİ’LERE ETKİSİNİ TESPİT ETMEYE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA .......................................................................................................... 197
4.1. Araştırmanın Amacı ve Önemi ......................................................................... 197
4.2. Araştırmanın Sınırlılıkları ................................................................................. 198
4.3. Araştırmanın Metodolojisi ................................................................................ 198
4.3.1. Evren(Ana Kütle) ve Örneklem ..................................................................... 199
4.3.2. Verilerin Toplanması ..................................................................................... 199
4.3.3. Verilerin Analizi ............................................................................................ 199
4.4. Araştırmanın Hipotezleri................................................................................... 200
4.5. Araştırmanın Bulguları ve Değerlendirilmesi................................................... 202
4.6. Hipotezlerin Testi............................................................................................. 245
SONUÇ .................................................................................................................... 273
KAYNAKÇA........................................................................................................... 281
vi
KISALTMALAR DİZİNİ
AB Avrupa Birliği
ABD Amerika Birleşik Devletleri
AR-GE Araştırma Geliştirme
BİS Birleşik İşçi Sendikası
CE Comformiti Europienne; Ürünün Avrupa Birliği
Standartlarına Uyum İşareti
ÇUŞ Çok Uluslu Şirket
DİBS Devlet İç Borçlanma Senetleri
DİE Devlet İstatistik Enstitüsü
DPT Devlet Planlama Teşkilatı
EURO-ECU Avrupa Ekonomik Topluluğuna Üye Ülkelerin Ortak Para Birimi
FED Federal Reserve Banks
FYYP Finansal Yeniden Yapılandırma Programı
GATT General Agreement On Tariffs and Trade; Ticaret ve Gümrük
Tarifeleri Genel Anlaşması
GDP Gross Domestic Product; Gayri Safi Yurt İçi Hasıla
GEGP Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı
GDP Gross Domestic Product; Gayri Safi Yurtiçi Hasıla
GSMH Gayri Safi Milli Hasıla
GSYİH Gayri Safi Yurtiçi Hasıla
GOÜ Gelişmekte Olan Ülkeler
GYÜ Gelişme Yolundaki Ülkeler
ILO İnternational Labor Office; Uluslararası Çalışma İşgücü Örgütü
IMF International Monetary Fund - Uluslar arası Para Fonu
ISO Quality Management System;Kalite Yönetim Sistemi
İSO İstanbul Sanayi Odası
KDV Katma Değer Vergisi
KOBİ Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletme
KOSGEB Küçük ve Orta Ölçekli Sanayii Geliştirme ve Destekleme İdaresi
Başkanlığı
vii
KÜSGEM Küçük Sanayii Geliştirme Merkezi
MTA Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü
NAFTA North American Free Trade Agreement; Kuzey Amerika Serbest
Ticaret Anlaşması
NASDAQ National Association of Securities Dealers Automated Quotations;
Tezgahüstü Piyasalarda İşlem Gören Menkul Kıymet Alım-Satım
Fiyatları Gösteren Otomatik Bilgi Ağı
OECD Organisation For Economic Co-Operation and Development;
Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü
ÖÇH Özel Çekme Hakkı
ÖTV Özel Tüketim Vergisi
SAGP Satın Alma Gücü Paritesi
SSK Sosyal Sigortalar Kurumu
TMSF Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu
TCMB Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası
TESK Türkiye Esnaf ve Sanatkarlar Konfederasyonu
TEFE Toptan Eşya Fiyat Endeksi
TİDEB Teknoloji İzleme ve Değerlendirme Başkanlığı
TOBB Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği
TTGV Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı
TOSYÖV Türkiye Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler Serbest Meslek Mensupları
ve Yöneticileri Vakfı
TSE Türk Standartları Enstitüsü
TTK Türk Ticaret Kanunu
TÜBİTAK Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu
TÜFE Tüketici Fiyat Endeksi
TÜSİAD Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği
WTO World Trade Organization;Dünya Ticaret Örgütü
viii
ŞEKİLLER DİZİNİ
Sayfa
Şekil 1.1: Küreselleşme ve Küreselleşmenin boyutları.............................................. 13
Şekil 1.2: Küresel Rekabetin Temel Elementleri...................................................... 29
Şekil 2.1: Örgütsel Kriz Türleri ................................................................................ 69
Şekil 2.2: Kriz Yönetim Modeli................................................................................ 78
Şekil 2.3: Üç Farklı Girişimci Tipi ........................................................................... 94
ix
TABLOLAR CETVELİ
Sayfa
Tablo 1.1: Yerel ve Küresel Üretim seçenekleri ........................................................ 22
Tablo 1.2: Dünya Üretimindeki Büyüme, 2000-2009 (Yıllık % Değişim)................ 23
Tablo 1.3: Kişi Başına Reel GSYİH’daki Büyüme, 1990-2010 (Yıllık % Değişim).................................................................................................................. 32
Tablo 1.4: Dünya ve Bölgeler İtibariyle İşsizlik Oranı, 2000-2008 (%) .................. 34
Tablo 1.5: İki Çevrimde Dünya Ekonomisi ............................................................... 37
Tablo 1.6: 2003-2008 Yılları İtibari ile Sektörel Değişim Oranları ve GSYİH Değişim Oranları ...................................................................................... 61
Tablo 1.7: Ülkelerin Büyüme Oranları, Enflasyon Değerleri .................................... 63
Tablo 2.1: Ülke KOBİ Tanımı ................................................................................. 86
Tablo 2.2: Avrupa Birliği Komisyonu’nun KOBİ Tanımı....................................... 87
Tablo 2.3: Çeşitli KOBİ Tanımları (İşçi Sayısına Göre) ......................................... 88
Tablo 2.4: Bazı Gelişmiş Ülke Ekonomilerinde KOBİ’ler.................................... 105
Tablo 2.5: Bazı Gelişmekte Olan Ülke Ekonomilerinde KOBİ’lerin Yeri............ 106
Tablo 2.6: Kapanan İşletmelerin Şirket Türlerine Göre Dağılımı ......................... 120
Tablo 2.7: Aralık 2003 İtibariyle FYYP Kapsamına Alınan Firmalar................... 122
Tablo 2.8: KOBİ teşvik Belgelerine Tahsis Edilen Yatırım ve İşletme Kredilerinin Dağılımı (1997-2001) ............................................................................ 125
Tablo 4.1: İşletmelerin Hukuki Yapılarına Göre Dağılımı (Frekans Tablosu)........ 202
Tablo 4.2: KOBİ’lerin Sektörlere Göre Dağılımı (Frekans Tablosu) ...................... 203
Tablo 4.3: İşletmelerin Yaşlarına Göre Dağılımı (Frekans Tablosu) ...................... 204
Tablo 4.4: İşletme Sahip (sahiplerinin) İşletmede Yönetici Konumuda Olup Olmadıklarının Dağılımı (Frekans Dağılımı)......................................... 205
Tablo 4.5: İşletme Büyüklüklerinin Çalışan Sayısına Göre Dağılımı (Frekans Tablosu) ................................................................................................. 206
Tablo 4.6: KOBİ’lerin Gerçekleştirdiği Ticaret Türüne Göre Dağılım Oranları (Frekans Tablosu) .................................................................................. 207
Tablo 4.7: İşletmelerin Kalite Belgesine Sahip Olma Durumunun Dağılımı (Frekans Tablosu) .................................................................................. 208
Tablo 4.8: KOBİ’lerin Kapasite Kullanım Oranlarına Göre Dağılımı (Frekans Tablosu) ................................................................................................. 209
Tablo 4.9: KOBİ’lerin Teknoloji Durumlarına Göre Dağılımı (Frekans Tablosu) . 210
Tablo 4.10: KOBİ’lerin Ayrı Bir Pazarlama Birimine Sahip Olma Durumlarına Göre Dağılımı (Frekans Tablosu) .......................................................... 211
x
Tablo 4.11: KOBİ’lerin Çalışanlara Yönelik Eğitim Faaliyetleri Gerçekleştirme Durumuna Göre Dağılımı (Frekans Tablosu) ........................................ 212
Tablo 4.12: KOBİ’lerin Muhasebe Faaliyetlerini Yürütme Durumlarının Dağılımı (Frekans Tablosu) .................................................................................. 213
Tablo 4.13: İşletmelerin Son 1-2 Yıl İçerisinde Kredi Kullanma Durumlarına Göre Dağılımı (Frekans Tablosu) .......................................................... 214
Tablo 4.14: Son 1-2 Yıl içerisinde Kredi Kullanan İşletmelerin Kullandıkları Kredi Türlerine Göre Dağılımı (Frekans Tablosu) ................................ 215
Tablo 4.15: İşletmelerin Tercih Ettikleri Kredilerin Vadelere Göre Dağılımı (Frekans ) .............................................................................................................. 216
Tablo 4.16: 2008 Küresel Ekonomik Krizin KOBİ’leri Olumsuz Etkilediği Düşüncesine Katılım Oranları(Frekans Tablosu)................................... 217
Tablo 4.17: KOBİ’lerin 2008 Küresel Krizinin Dış Kaynaklı Bir Kriz Olduğu Düşüncesine Katılım Oranları (Frekans Tablosu).................................. 218
Tablo 4.18: KOBİ’lerin Küresel Kriz Ortamının Bir Fırsat Olduğu Düşüncesine Katılma Durumunun Dağılımı (Frekans Tablosu) ................................. 219
Tablo 4.19: 2008 Küresel Krizin KOBİ’lere Etkisinin Büyük Ölçekli İşletmelere Göre Daha Fazla Hissedilmesi Durumuna Katılma Oranları (Frekans Tablosu) ................................................................................................. 220
Tablo 4.20: 2008 Küresel Krizinin Uzun Süreceği Düşüncesine Katılma/ Katılmama Oranlarının Dağılımı (Frekans Tablosu) ............................. 221
Tablo 4.21: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin Finansal Sorunlarında Artış Meydana Getirdiği Düşüncesine Katılma Oranları (Frekans Tablosu ). 222
Tablo 4.22: KOBİ’lerin Küresel Kriz Sürecinde Finansal Kuruluşlardan Kredi Bulmakta Zorlandığı Düşüncesine Katılma/Katılmama Oranları (Frekans Tablosu) .................................................................................. 223
Tablo 4.23: KOBİ’lerin, 2008 Küresel Krizin Ticaret Hadlerini Azalttığına Katılma Oranları (Frekans Tablosu) ...................................................... 224
Tablo 4.24: 2008 Küresel Krizinin, İşletmelerin Üretim Hadlerini Azalttığı Düşüncesine Katılım Oranları (Frekans Tablosu).................................. 225
Tablo 4.25: 2008 Küresel Krizinin, KOBİ’lerin Girdi Maliyetlerini Artırdığı Düşüncesine Katılım Oranları (Frekans Tablosu).................................. 226
Tablo 4.26: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin Üretim Kalitesini Azalttığı düşüncesine katılım oranları (Frekans Tablosu) .................................... 227
Tablo 4.27: 2008 Küresel Krizinin, KOBİ’lerin Gücünü Azalttığı Düşüncesine Katılım Oranları Dağılımı (frekans Tablosu)........................................ 228
Tablo 4.28: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin İstihdam Durumunu Azalttığı Düşüncesine Katılma Oranlarının Dağılımı (Frekans Tablosu)............. 229
Tablo 4.29: KOBİ’lerin, Sektörle İlgili Yasal Düzenlemeler Hakkında Yeterli Bilgiye Sahip Olma Oranlarının Dağılımı (Frekans Tablosu) ............... 230
xi
Tablo 4.30: KOBİ’lerin Tüm İşletme Fonksiyonlarında (İnsan Kaynakları, pazarlama, Yönetim, Finansal planlar vb) Planlama Yapma Oranlarının Dağılımı (Frekans Tablosu)................................................ 231
Tablo 4.31: KOBİ’lerin, İşletmelerinde Eğitimli ve Profesyonel yöneticilere Yer vermenin Kriz Yönetimine Önemli Katkıda Bulunacağı Düşüncesine Katılma Oranları (Frekans Tablosu) ...................................................... 232
Tablo 4.32: KOBİ’lerin, Yurtiçi-Yurtdışı Şirketlerle Birleşmeye Gitmenin Krizi Atlatmada Etkili Bir Politika Olacağı Düşüncesine Katılma Oranları (Frekans Tablosu) .................................................................................. 233
Tablo 4.33: İşletmelerde Küresel Kriz Sürecinde Esnek Çalışma Saatleri, Azaltılmış/Yarı Zamanlı Haftalık Mesailer Gibi Alternatiflerin Bir Önlem Olması Düşüncesine Katılma Oranları (Frekans Dağılımı) ....... 234
Tablo 4.34: İşletmelerde İnsan Kaynakları Departmanı Bulunmasının, Kriz Sürecinde Personelin Moralini Yüksek Tutmada Etkili Olacağı düşüncesine Katılma Oranları (Frekans Tablosu).................................. 235
Tablo 4.35: ÖTV ve KDV indirimlerinin KOBİ’lere olumlu Bir Katkıda Bulunduğu Düşüncesine Katılma Oranları (Frekans Tablosu) .............. 236
Tablo 4.36: KOBİ’lerin Krize Karşı Koymak İçin Öz Kaynağa Yönelerek Yüksek Faizli Banka Kredilerinden Kaçınılması Düşüncesine Katılma Oranları (Frekans Tablosu) .................................................................................. 237
Tablo 4.37: KOBİ’lerin Literatürde Yer Alan Kriz Yönetim Süreçlerinin Yeterli Olduğu Düşüncesine Katılım Oranları (Frekans Tablosu)..................... 238
Tablo 4.38: KOBİ’lerin Kriz Sürecinde Yaptıkları Kriz Yönetim Çalışmalarının Başarılı Olacağı Düşüncesine Katılma/katılmama Oranları (Frekans Tablosu) ................................................................................................. 239
Tablo 4.39: KOBİ’lerin, Devlet Tarafından Sağlanan Teşvikleri Yereli Olup Olmadığına Katılma Oranları (frekans Dağılımı) .................................. 240
Tablo 4.40: KOBİ’lerin KOBİ Bakanlığı ve Bankası Kurulursa KOBİ’lerin Mevcut Sorunlarının Büyük Ölçüde Çözüleceği Düşüncesine Katılım Oranları (Frekans Dağılımı)................................................................... 241
Tablo 4.41: KOBİ’lerin Sahibi/Ortakların Cinsiyete Göre Dağılım Oranları (Frekans Tablosu ) ................................................................................. 242
Tablo 4.42: KOBİ Sahip/Ortaklarının Yaşlarına Göre Dağılım Oranları (Frekans Tablosu) ................................................................................................. 243
Tablo 4.43: KOBİ Sahip/Ortakların Eğitim Düzeyine Göre Dağılım Oranları (Frekans Tablosu) .................................................................................. 244
xii
GRAFİKLER CETVELİ
Sayfa
Grafik: 1.1. Dünya Üretim ve Ticaret Miktarı, 1950-2002....................................... 25
Grafik: 2.1: Türkiye İhracatı (2002-2009) ............................................................... 129
Grafik 4.1: İşletmelerin Hukuki Yapılarına Göre Dağılımı (Pasta Grafiği Gösterimi) .............................................................................................. 203
Grafik 4.2: KOBİ’lerin Sektörlere Göre Dağılımı (Pasta Grafiği) .......................... 204
Grafik 4.3: İşletmelerin Yaşlarına Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)........................... 205
Grafik 4.4: İşletme Sahip (sahiplerinin) İşletmede Yönetici Konumunda Olup Olmadıklarının Dağılımı (Pasta Grafiği) ............................................... 206
Grafik 4.5: İşletme Büyüklüklerinin Çalışan Sayısına Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)................................................................................................... 207
Grafik 4.6: KOBİ’lerin Gerçekleştirdiği Ticaret Türüne Göre Dağılım Oranları.... 208
Grafik 4.7: İşletmelerin Kalite Belgesine Sahip Olma Durumunun Dağılımı (Pasta Grafiği) ........................................................................................ 209
Grafik 4.8: KOBİ’lerin Kapasite Kullanım Oranlarına Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)................................................................................................... 210
Grafik 4.9: KOBİ’lerin Teknoloji Durumlarına Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)...... 211
Grafik 4.10: KOBİ’lerin Ayrı Bir Pazarlama Birimine Sahip Olma Durumlarına Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)................................................................ 212
Grafik 4.11: KOBİ’lerin Çalışanlara Yönelik Eğitim Faaliyetleri Gerçekleştirme Durumuna Göre Dağılımı (Pasta Grafiği).............................................. 213
Grafik 4.12: KOBİ’lerin Muhasebe Faaliyetlerini Yürütme Yöntemlerinin Dağılımı (Pasta Grafiği)......................................................................... 214
Grafik 4.13: İşletmelerin Son 1-2 Yıl İçerisinde Kredi Kullanma Durumlarına Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)................................................................ 215
Grafik 4.14: Son 1-2 Yıl içerisinde Kredi Kullanan İşletmelerin Kullandıkları Kredi Türlerine Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)...................................... 216
Grafik 4.15: İşletmelerin Tercih Ettikleri Kredilerin Vadelere Göre Dağılımı (Pasta Gr) ............................................................................................... 216
Grafik 4.16: 2008 Küresel Ekonomik Krizin KOBİ’leri Olumsuz Etkilediği Düşüncesine Katılım Oranları(pasta grafiği) ......................................... 218
Grafik 4.17: KOBİ’lerin 2008 Küresel Krizinin Dış Kaynaklı Bir Kriz Olduğu Düşüncesine Katılım Oranları(pasta grafiği) ......................................... 219
Grafik 4.18: KOBİ’lerin Küresel Kriz Ortamının Bir Fırsat Olduğu Düşüncesine Katılma Durumunun Dağılımı (pasta grafiği)) ...................................... 220
xiii
Grafik 4.19: 2008 Küresel Krizin KOBİ’lere Etkisinin Büyük Ölçekli İşletmelere Göre Daha Fazla Hissedilmesi Durumuna Katılma Oranları (Pasta Grafiği)................................................................................................... 221
Grafik 4.20: 2008 Küresel Krizinin Uzun Süreceği Düşüncesine Katılma/ Katılmama Oranlarının Dağılımı (Pasta Grafiği)................................... 222
Grafik 4.21: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin Finansal Sorunlarında Artış Meydana Getirdiği Düşüncesine Katılma Oranları (Pasta Grafiği ) ..... 223
Grafik 4.22: KOBİ’lerin Küresel Kriz Sürecinde Finansal Kuruluşlardan Kredi Bulmakta Zorlandığı Düşüncesine Katılma/Katılmama Oranları (Pasta Grafiği)................................................................................................... 224
Grafik 4.23: KOBİ’lerin, 2008 Küresel Krizin Ticaret Hadlerini Azalttığına Katılma Oranları (Pasta Grafiği)............................................................ 225
Grafik 4.24: 2008 Küresel Krizinin, İşletmelerin Üretim Hadlerini Azalttığı Düşüncesine Katılım Oranları (Pasta Grafiği) ....................................... 226
Grafik 4.25: 2008 Küresel Krizinin, KOBİ’lerin Girdi Maliyetlerini Artırdığı Düşüncesine Katılım Oranları(Pasta Grafiği) ........................................ 227
Grafik 4.26: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin Üretim Kalitesini Azalttığı düşüncesine katılım oranları (Pasta Grafiği).......................................... 228
Grafik 4.27: 2008 Küresel Krizinin, KOBİ’lerin Gücünü Azalttığı Düşüncesine Katılım Oranları Dağılımı (Pasta Grafiği) ............................................ 229
Grafik 4.28: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin İstihdam Durumunu Azalttığı Düşüncesine Katılma Oranlarının Dağılımı (Pasta Grafiği) .................. 230
Grafik 4.29: KOBİ’lerin, Sektörle İlgili Yasal Düzenlemeler Hakkında Yeterli Bilgiye Sahip Olma Oranlarının Dağılımı (Pasta Grafiği)..................... 231
Grafik 4.30: KOBİ’lerin Tüm İşletme Fonksiyonlarında (İnsan Kaynakları, pazarlama, Yönetim, Finansal planlar vb) Planlama Yapma Oranlarının Dağılımı (Pasta Grafiği) ..................................................... 232
Grafik 4.31: KOBİ’lerin, Eğitimli ve Profesyonel yöneticilere Yer vermesinin Kriz Yönetimine Önemli Katkıda Bulunacağı Düşüncesine Katılma Oranları .................................................................................................. 233
Grafik 4.32: KOBİ’lerin, Yurtiçi-Yurtdışı Şirketlerle Birleşmeye Gitmenin Krizi Atlatmada Etkili Bir Politika Olacağı Düşüncesine Katılma Oranları (Pasta Grafiği) ........................................................................................ 234
Grafik 4.33: İşletmelerde Küresel Kriz Sürecinde Esnek Çalışma Saatleri, Azaltılmış/Yarı Zamanlı Haftalık Mesailer Gibi Alternatiflerin Bir Önlem Olması Düşüncesine Katılma Oranları (Pasta Grafiği Gösterimi) .............................................................................................. 235
Grafik 4.34: İşletmelerde İnsan Kaynakları Departmanı Bulunmasının, Kriz Sürecinde Personelin Moralini Yüksek Tutmada Etkili Olacağı düşüncesine Katılma Oranları (Pasta Grafiği) ....................................... 236
xiv
Grafik 4.35: ÖTV ve KDV indirimlerinin KOBİ’lere Olumlu Katkıda Bulunduğu Düşüncesine Katılım Oranları(Pasta Grafiği Gösterimi) ....................... 237
Grafik 4.36: KOBİ’lerin krize karşı koymak için öz kaynağa yönelerek yüksek faizli banka kredilerinden kaçınılması düşüncesine katılma oranları (Pasta Grafiği) ........................................................................................ 238
Grafik 4.37: KOBİ’lerin Literatürde Yer Alan Kriz Yönetim Süreçlerinin Yeterli Olduğu Düşüncesine Katılım Oranları (Pasta Grafiği) .......................... 239
Grafik 4.38: KOBİ’lerin Kriz Sürecinde Yaptıkları Kriz Yönetim Çalışmalarının Başarılı Olacağı Düşüncesine Katılma/katılmama Oranları (Pasta Grafiği)................................................................................................... 240
Grafik 4.39: KOBİ’lerin, Devlet Tarafından Sağlanan Teşvikleri Yereli Olup Olmadığına Katılma Oranları (Pasta Grafiği) ........................................ 241
Grafik 4.40: KOBİ’lerin KOBİ Bakanlığı ve Bankası Kurulursa KOBİ’lerin Mevcut Sorunlarının Büyük Ölçüde Çözüleceği Düşüncesine Katılım Oranları (Pasta Grafiği) ........................................................................................ 242
Grafik 4.41: KOBİ’lerin sahibi/ortakların cinsiyete göre dağılım oranları (Pasta Grafiği Gösterimi )................................................................................. 243
Grafik 4.42: KOBİ Sahip/Ortaklarının Yaşlarına Göre Dağılım Oranları (Pasta Grafiği)................................................................................................... 244
Grafik 4.43: KOBİ Sahip/Ortakların Eğitim Düzeyine Göre Dağılım Oranları (Pasta Grafiği Gösterimi) ....................................................................... 244
1
GİRİŞ
20. yy’ın son çeyreğinden itibaren tüm dünyada ekonomik, politik, sosyal ve
kültürel yapılarda köklü değişim ve dönüşümler yaşanmaktadır. Bu değişim ve
dönüşüm tüm dünyada bölgelerin ve ülkelerin, küresel ekonomik işbölümü
bünyesinde; rollerin ve konumların yeniden tanımlamasına neden olmaktadır. Bu,
küresel bir yeni ekonomik düzenin kurulması anlamına gelmektedir. Dünya
ekonomisinin giderek daha fazla bütünleşmesine neden olan bu değişim ve dönüşüm
süreci, ‘küreselleşme-globalleşme’ olarak adlandırılmaktadır (Aykaç, Parlak,
Özdemir, 2008:183).
Yaşadığımız yüzyılda ekonomik, sosyal ve teknolojik alanda meydana gelen
gelişmeler pazarların küreselleşmesine, uluslar arası rekabetin artmasına yol açmıştır.
İşletmeler giderek küreselleşen pazarlarda yoğun rekabet koşulları altında
faaliyetlerini sürdürmektedir. Bu bağlamda küresel rekabet ortamı; krizlerin ve
krizleri tetikleyebilecek her türlü sorunsalın ortaya çıkmasına neden olacak etkenlerle
doludur. Günümüz dünyasında hızlı iletişim, hızla oluşan pazarlar ve kısa süreli iş
tasarımlarının geçerli olması, piyasalarda yaşanan hızlı değişimler; işletmelerin
yoğun bir rekabet ortamına girmesine ve krizlerle karşı karşıya kalmasına yol
açmaktadır (Zerenler ve Iraz, 2006:247, 248). Bunlara, bir de doğal afetler, savaşlar
ve kamu yönetiminden kaynaklanan sorunlar eklenince, işletmeler ve yöneticiler
oldukça zorlanmaktadır (Türkel, 2001:13). Böyle bir ortamda bulunan işletmelerin
amaçlarını gerçekleştirebilmesi, yaşamlarını sürdürebilmesi, artan rekabet karşısında
pazar paylarını koruyabilmesi, pazar paylarını arttırabilmesi ve hatta yeni pazarlara
girebilmesi büyük ölçüde çevreye uyum sağlayabilmelerine bağlıdır.
Kriz kavramı; olağanüstü, arzu edilmeyen koşulların cereyan ettiği ve olağan
kabul edilen faaliyetlerin yapılmasını engelleyen bir dönüm noktası olarak ifade
edilmektedir. (Titiz, 2003:112)Bu anlamda kriz, tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de
de özellikle 1980’li yıllardan sonra kendisini daha fazla hissettirmeye başlamış ve
küreselleşme ile bu etkileşim daha da hızlanmıştır. Türkiye son onbeş yılda hem ülke
içi sorunlardan kaynaklanan; 1994 Nisan Krizi, 1999 Krizi, 2000 Kasım Krizi ve
2
2001 Şubat Krizi, hem de küresel anlamda ortaya çıkan;1991 Körfez Krizi, 1997
Asya Krizi, 1998 Rusya Krizi, 1999 Arjantin Krizi ve son olarak 2008 dünya
ekonomik krizi gibi önemli krizler yaşanmış ve yaşanan bu krizlerin mali piyasalar
ve reel sektör üzerinde etkileri gözlenmiştir.
Çıkış noktasını ABD’de bankacılık ve finans sektörünün oluşturduğu 2008
Küresel mali kriz-küresel ekonomik kriz döneminin, işletmeleri içsel ve dışsal
yönleriyle etkileyen ve çeşitli sorunlara yol açan birçok yönünden
bahsedilebilmektedir. Etkileri ne olursa olsun bütün krizler ülke ekonomilerini ve
sosyal yapıyı önemli oranda etkilemektedir (Sütütemiz, Balaban, Okutan, 2009:32).
Dolayısıyla, günümüzde ülkemiz Büyük Ölçekli İşletmeleri ile beraber
‘Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler’ de küreselleşme ve Gümrük Birliği kapsamında
hareket etme zorunluluğu ile karşı karşıya kalmışlardır. Bilindiği gibi, KOBİ’lerin
ülkemiz işletmelerine oranı oldukça yüksek(%90’nın üzerinde), istihdama oranı
yüksek(yaklaşık %70), toplam yatırım ve toplam üretime oranı orta düzeylerde,
ihracata oranı(%8-%10) kısmen düşüktür (Çelik ve Akgemci, 1998: 1). KOBİ’lerin
toplam kredilerden aldıkları pay ise %3-5 civarındadır. KOBİ’lerin ülke
ekonomisindeki rolleri ihmal edilemez boyutlardadır. Bu nedenle, ülke
ekonomilerinin geliştirilebilmesi için özellikle ekonomik kriz dönemlerinde
KOBİ’lere gerekli finansman desteğinin verilmesi gerekmektedir. Zira Türkiye’deki
KOBİ’lerin en önemli sorunlarından birisi finansman sorunlarıdır. Ayrıca
KOBİ’lerin mevcut diğer sorunları; Yönetim ve Örgütlenmeden Kaynaklanan
Sorunlar, Yenilikler (inovasyon)-Arge-Teknik Bilgi Yetersizliği, Üretim-Pazarlama-
İhracat Sorunları, Bilgi(enformasyon) Eksikliği, Yasal ve Bürokratik Engellerden
Kaynaklanan Sorunlar şeklinde ifade edilebilir.
Ekonomik kriz dönemlerinde bir işletmenin başarısızlığa uğraması,
işletmenin geçici nedenlerle cari sorumluluklarını yerine getirememesinden iflas
etmesine kadar uzanan durumları içeren bir süreci kapsamaktadır. Türkiye
ekonomisinin belkemiğini oluşturan ve aynı zamanda sosyal istikrara da katkı
sağlayan KOBİ”lerin ekonomik kriz dönemlerinde özellikle desteklenmesi
gerekmektedir. İşte bu noktadan hareketle, bu çalışma ‘2008 Küresel Ekonomik
Krizinin KOBİ’lere Etkisi’ni ele almaktadır ve dört bölümden oluşmaktadır: Birinci
3
bölümde; Küreselleşme Kavramı ve Kapsamı çerçevesinde; Küreselleşme Süreci,
Küreselleşmenin Boyutları, Küresel Ekonominin Genel Özellikleri, Küresel
Ekonomik Krizler ve Türkiye’ye Etkileri konuları ele alınmıştır. İkinci bölümde:
Ekonomik Kriz ve KOBİ’ler başlığı altında; Kriz-Ekonomik Kriz Kavramı ve
Tanımı, Kriz Türleri, Krizin Temel Nedenleri-Etkileri-Sonuçları, Kriz Yönetiminden
bahsedilmiş ve KOBİ’lerle İlgili Kavramsal Çerçevede; KOBİ kapsamı ve tanımı,
KOBİ’lerin Gelişim Süreci, KOBİ’lerin Ekonomideki Yeri ve Önemi, KOBİ’lerin
Avantajları-Dezavantajları ve Ekonomik Krizlerin (Kasım 2000, Şubat2001 ve 2008
Küresel Krizi) KOBİ’lere Etkisi ele alınmıştır. Üçüncü bölümde: KOBİ’lerin
sorunları ve çözüm önerilerinden bahsedilmiştir. Dördüncü bölümde ise:2008
Küresel Ekonomik Krizin Isparta İlinde Faaliyet Gösteren KOBİ’lere Etkisini
Ölçmeye Yönelik Anket Çalışmasına yer verilmiştir.
4
BİRİNCİ BÖLÜM
KÜRESELLEŞME KAVRAMI VE KAPSAMI
1.1. Küreselleşme Kavramı ve Tanımı
Küreselleşme,1 son otuz yıla damgasını vuran en popüler kavramlardan
biridir. Bu kavramın kökenleri, modernizmin2 dünyayı bütünleştirdiğini öngören 19.
yy ve 20. yy sosyologları ve politik-coğrafyacılarının çalışmalarında yatmaktadır.
Bu kavramın gerçek anlamda kullanımı ise 1960-1970’li yıllara Wendel Wilkie ve
Roma Kulübünün çalışmalarına dayanmaktadır. Bunlar, küreselleşme kavramını ilk
kez Brettonwood Sistemi’nin3 çökmesinin ve yeni iletişim teknolojilerindeki
gelişmenin hemen ardından kullanmıştır. Bu dönemde dünyanın ekonomik, sosyal
ve politik açıdan artarak bütünleşmesi ülkelerin birbirine daha da bağımlı hale
gelmesi karşısında mevcut kavramlar yetersiz kalmıştır. Küreselleşme, bu süreci
açıklamak için geliştirilen çok sayıda alternatif kavramlardan biridir. Başka bir ifade
ile, Küreselleşme kavramının yaygın bir kabul görmesi geleneksel kavramların bu
yeni süreci ifade etmede yetersiz kalmasından kaynaklanmaktadır. (Aykaç, Parlak ve
Özdemir, 2008:21)
Küreselleşme kelime anlamı olarak İngilizce ‘Globalization’ kelimesinin
karşılığıdır. ‘Globalization’ ise ‘Global’4 sözcüğünden türemiştir. Ünlü İngiliz yazarı
Bernard Shaw “Fabrikacılık ve İmparatorluk” isimli kitabında bugünün
Küreselleşme olgusunu şaşılacak ölçüde anımsatan ve dolaylı bir sonuç olarak bu
olgunun gerçek yüzünü ortaya koyan görüşler ortaya koymuştur. Shaw’a göre; bir
ulusun kendi topraklarında, dünyanın geri kalan kısmının çıkarlarını dikkate
almaksızın dilediğini yapma hakkına sahip olması fikri artık geçerliliğini yitirmiştir.
1 Globalleşme kavramı, Türkçe literatürde yaygın olarak ‘küreselleşme’ nadiren de
‘uluslararasılaştırma’ gibi terimlerle ifade edilmektedir. 2 Modernizm; Kapsadığı dönemdeki baskın sosyal, politik ve ekonomik koşulları açıklayan bir
kavramdır ve çağcılık, yenilikçilik anlamına gelmektedir. Daha geniş bilgi için bakınız; Yavuz Odabaşı, Postmodern Pazarlama, MediaCat Kitapları, Üçüncü Bası, İst, 2009,s,11-38
3 Brettonwoods Sistemi; II. Dünya Savaşı sırasında Temmuz 1944’te ABD’nin küçük bir kasabası olan Bretton Woods’ta toplanan ‘BM Para ve Finans Konferansı’nda ortaya çıkan iktisadi bir sistemdir. Sistemin çöküşü ile ilgili bkz; Nurhan Yentürk, Erinç Yeldan, vd., Türkiye Ekonomisi, Edit., Mustafa Özer, 1.Baskı, Anadolu Üniv. Eskişehir, ss:152-154
4 Global; evrensel, kapsamlı
5
Çünkü Shaw dünyanın, insanlığın ortak malı olarak görülmesinin ve dünya
kaynaklarının etkin bir biçimde kullanımının, tüm diğer dar ulusal çıkarlara göre
öncelik taşıması görüşündedir (Işıklı, 1995:104).Bir başka yazara göre Küreselleşme;
kumanda ekonomisinin küçülmesi, devletin bütün sosyal ve ekonomik işlevlerinden
vazgeçmesidir. Bunun yanında bir de pazarın dünya ölçeğinde büyümesi, ulusal
sınırlar dışına çıkması, dünyanın tek pazar haline gelmesidir (Şaylan, 1997: 9).
Küreselleşmeyi modernliğin sonucu olarak değerlendiren Giddens’a göre
Küreselleşme; uzak yerleşimlerin birbiri ile ilişkilendirildiği, yerel oluşumların
millerce ötedeki olaylarla biçimlendirildiği, dünya çapındaki toplumsal ilişkilerin
yoğunlaşmasıdır. Bir başka tanıma göre Küreselleşme, ekonomik faaliyetlerin
dünya düzeyinde yeni bir entegrasyonuna karşılık gelen bir kavramdır. Fakat bu
kavram aynı zamanda, yeni bir zihniyete de işaret etmektedir. İki değişim, yani
toplumların dünya üzerinde ekonomik olarak yeniden entegre olması ve siyasi olarak
toplumların parçalanması gibi iki trend aslında Küreselleşmeyi tanımlayan iki
trenttir.
Küreselleşme ülkeler arasındaki iktisadi, siyasi, sosyal ilişkilerin
yaygınlaşması ve gelişmesi, ideolojik ayrımlara dayalı kutuplaşmaların çözülmesi,
farklı toplumsal kültürlerin, inanç ve beklentilerin daha iyi tanınması, ülkeler
arasındaki ilişkilerin yoğunlaşması gibi farklı görünen ancak birbiriyle bağlantılı
olguları içermektedir (Güzelcik, 1999:16, 17).
Bir başka tanıma göre ise Küreselleşme; üretim faktörünün dünya ölçeğinde
değerlendirilerek üretim, dağıtım, tüketime yöneltilmesi; ticari değişimlerin dünya
ölçeğinde kurallar ve standartlarla gerçekleşmesi, gümrük duvarlarının indirilmesi
ve dünya ticaretini kolaylaştıran bölgesel ticaret bloklarının ortaya çıkması; işletme
organizasyonlarından başlayarak bütün ekonomik aktörlerle uluslar üstü bir boyutta
ortak dünya ekonomik stratejisi esasına dayalı bir planlamaya gidilmesi; işletmeler
ve devlet arasında yeni bir iletişimin ortaya çıkması; üretime katılan aktörlerin
birbirleriyle dünya bazında sıkı bütünleşmeye girmeleri sonucu ekonomik,
teknolojik ve hatta hukuki bakımdan tek bir alan bütünlüğünün kaybolmasıdır
(Erbay, 1996:3).
6
Çoğu zaman küresel pazarlama kavramı ile karıştırılan küreselleşme kavramı
iki farkı bakış açısı ile tanımlanmaktadır. Bunlardan birincisi Küreselleşmeyi
ekonomik, sosyal, kültürel, hukuki vs. bir değişim etkileşim süreci olarak gören
bütüncül-holistic bakış açısıdır. Buna göre Küreselleşme; hızlı teknolojik gelişme,
dünya pazarlarının genişlemesi, ticaretin sermaye hareketliliğinin liberalleşmesi
sonucu ortaya çıkmıştır. Küreselleşmenin Batı Avrupa medeniyetinin pazarının
geliştirme etkinliklerinin son aşaması olduğu ifade edilmektedir. İkinci bakış açısı
ise dar bakış açısıdır. Bu görüşe göre; Küreselleşmeyi yaratan çok uluslu şirketlerdir.
Buna göre ÇUŞ (Çok Uluslu Şirket)’lar dünyadaki ticaret saç ayağında faaliyet
göstermek üzere Küreselleşmeyi yaratmışlardır. En büyük 500 ÇUŞ dünyadaki tüm
doğrudan dış yatırımın %80’ini ve tüm ticaretin %50’den fazlasını
gerçekleştirmektedir. Dolayısıyla Küreselleşme temel olarak ekonomik bir olgudur
(Bakırtaş, Öztürkler, vd. , 2009:5).
Küreselleşme yaygın olarak, ekonomik boyutu dikkate alınarak kullanılan bir
kavramdır. Fakat ekonomik boyutunun yanında siyasal ve sosyo-kültürel boyutun da
dikkate alınması önem taşımaktadır. Küreselleşmeyi tarihin akışı içinde ortaya çıkan
bir olgu (realite) olduğu kadar, uluslar arası ticaretin yaygınlaşması, emek ve
sermaye hareketlerinin artması, ülkeler arasındaki ideolojik kutuplaşmaların sona
ermesi, teknolojideki hızlı değişim sonucunda ülkelerin gerek ekonomik, gerekse
siyasal ve sosyo-kültürel açıdan birbirlerine yakınlaşmaları olarak tanımlaya biliriz
(Aktan ve Şen, 2006:104-112).
Sonuç olarak; 21. yy.da Küreselleşme-küreselleşme olgusu her açıdan
hayatımıza girmiştir ve toplumun her kesimini çeşitli düzeylere etkilemektedir. Kimi
zaman ekonomik ilişkilerdeki yaygınlaşma ve gelişme, kimi zaman ideolojik
ayrımlara dayalı kutuplaşmaların çözülmesi ve liberalleşme, kimi zaman da
kültürlerin, inançların, ideallerin sınırlar dışına taşarak daha fazla benzemesi
anlamında kullanılan bu kavram en genel şekliyle, her türlü değer ve birikimin
devlet sınırlarını aşarak dünya çapında yaygınlaşmasını ifade etmektedir. Bu
değerler; para, mal gibi somut değerler olabildiği gibi inançlar, kültürel özellikler,
idealler gibi soyut değerlerde olabilmektedir (Güzelcik, 1999:18).
7
Küreselleşmenin temel niteliğini; finansal piyasaların küreselleşmesi, şirket
stratejilerinin küreselleşmesi, teknoloji ve bağlantılı Ar-Ge ve bilginin
küreselleşmesi, tüketim kalıplarının dünya çapında tüketici piyasalarına sahip
kültürel ürünlere dönüştürülmesi ve nihayet ulusal hükümetlerin Küresel yönetişim
kurallarını dizaynında rollerinin azalması oluşturmaktadır (Aykaç, Parlak, Özdemir,
2008:23).
1.2. Küreselleşme Süreci/ Tarihçe
Yeni dünya düzeni, ekonominin büyük ölçüde dayanağını oluşturan ve
birbiriyle bir bütün olan dört küresel etkinlik kriteri üzerinde oluşmaktadır. Bunlar;
Küresel Kültür Piyasası, Küresel Piyasa, Küresel İşyeri, Küresel Finansal Ağı’dır.
Dünya üzerindeki bu dört etkinliğin amacı Küreselleşmeyi gerçekleştirmektir. Bu
dört itici gücün arkasındaki en önemli etken ise Çok Uluslu Şirketlerdir. Yapılan bir
çalışmaya göre ilk 300’de yer alan ÇUŞ’ların toplam aktifleri tüm dünyadaki üretim
aktiflerinin yaklaşık %25’ini oluşturmaktadır. Küreselleşme harekatı esasında
söylendiği gibi 1990’lı yıllardan sonra ortaya çıkmış bir olgu değildir (Temel,
2001:1-5).
Küreselleşme aslında çok yeni bir kavram olmayıp, bu sürecin baş aktörleri
olan Çok Uluslu Şirketlerin varlığı, Asurlular, Finikeliler, Yunanlılar ve Romalılar
devrine kadar uzanmaktadır. Doğu ile Batı’yı birleştiren ve Çin’den başlayıp
Roma’ya uzanan İpek Yolu ile ürün ticareti tarihin ilk zamanlarından beri
yapılmaktadır. 19. yy’da Sanayi devrimi ve burjuvazinin ortaya çıkışı, ekonomik
alanda pazar ekonomisini ve kapitalist yapıyı, siyasal alanda ulus devletleri ve
demokratik sistemi doğurmuştur. Bu sistemin ileri bir aşaması olarak ele alınabilecek
küreselleşme, iktisadi anlamda pazar ekonomisinin, siyasal anlamda ise liberal
demokratik düzenin ve hukuk devletinin bütün dünya yüzeyine yayılması olarak
algılanabilir. Sanayi devriminden, II. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar ise genel olarak
sömürgeci gelişmiş birkaç ülke ile gelişmemiş perifer ülkeler arasında hammadde ve
gıda alışverişi gerçekleşmiş, savaş sonrasında kurulan GATT (General Agreement
On Tariffs and Trade) ile dünya üzerinde barışın ancak ticaret ile sağlanabileceği
görüşü hakim olmuştur. Bu görüş, birbirine ekonomik yönden bağımlı olan ülkelerin
hem ekonomik hem siyasi kararlarında tam bağımsız olamayacakları, dolayısıyla da
8
keyfi karar alamayacaklarını savunmakta olup küreselleşmenin ‘karşılıklı bağımlılık’
kavramını gerektiğini ortaya koymaktadır.
Küreselleşme II.Dünya Savaşı sonrası Birleşmiş Milletlerin (1945) kurulması,
Marshall yardımlarının yapılması ile etkisini göstermeye başlayan ve özellikle son
yirmi yıldır enformasyon ve bilgisayar teknolojisinde yaşanan gelişmelerle birlikte,
1989 yılında kutuplu dünyanın ortadan kalkması ile hız kazanan ve ÇUŞ’ların
oluşturdukları küresel ticari ağlarla; ülkeler arasında sermaye, para, mal-hizmet ve
emeğin dolaşımını güçleştiren engellerin azaltılarak dünya ekonomisinin
bütünleşmesi sürecinin ifade eder (Bakırtaş, Öztürkler, Yağcı, vd. , 2009:4, 5).
Dünyada Küreselleşme ve bölgesel entegrasyon hareketleri ikinci Dünya
Savaşı’ndan sonra ortaya çıkmaya başlamıştır. Siyasal sınırlarla, ekonomik sınırların
birbirinden ayrılması ve ekonomik sınırların giderek ortadan kalkması şeklinde
tanımlanan Küreselleşme olgusu, aslında iki yüz yıldan fazla bir geçmişe sahip
serbest ticaret savunucusunun bir uygulaması ya da sonucu sayılabilmektedir. Bu
konudaki ilk somut adımlar, 1947 yılında GATT Antlaşması (Ticaret ve Gümrük
Tarifeleri Genel Antlaşması)’nın imzalanmasıyla atılmıştır. O yıldan günümüze
kadar yapılan anlaşmalarla dünya ölçüsünde serbest ticarete yönelinmiştir. Bugün
artık sadece malların değil, mallar yanında çok çeşitli hizmetlerin ve sermayenin de
ülkeler arasında serbest dolaşımı söz konusudur (Yüksel, 1997:87).
1950 ve 1960’lı yıllar Afrika ve Asya’da pek çok ülkenin bağımsızlığını ilan
ettiği yıllar olmuş ve yine aynı dönemde Japonya Küresel bir güç olarak yavaş yavaş
yerini almıştır. Bu arada ÇUŞ’ların üretim maliyetlerini düşürmek amacıyla
üretimlerini sınır ötesine, bağımsızlıklarını yeni kazanmış, ekonomisi zayıf bir
zamanların sömürge devletlerine taşımaya başlamıştır. Faktör maliyetlerinin oldukça
ucuz olduğu bu devletlerde düşük maliyetlerde üretim yapabilme, kar marjlarını
artırma imkanı bulmuşlardır (Bakırtaş, Öztürkler, Yağcı, vd. , 2009:6).
1960’lı yılların başında ve ortalarında Amerikan şirketlerinin deniz aşırı
pazarlardaki hareketiyle birlikte, Küreselleşme çalışmaları görülmeye başlamıştır.
Yerli pazarlarda yavaşlayan büyüme hızı birçok şirketi Amerika’nın dışındaki zengin
pazarlara yatırım yapmaya yöneltmiştir. Örneğin; Poloraid firması Amerika’da
fotoğraf pazarında durgunlukla karşılaşmış ve potansiyel büyüme için Avrupa
9
Pazarları’na bakmaya başlamıştır. Amerika Ticaret Odasının verilerine göre, bu
dönem içerisinde Amerikan Şirketlerinin yurtdışı yatırımları 31 milyar dolardan 70
milyar dolara çıkmıştır. Buna ek olarak, Amerika’da yapılan ihracat 80 milyar
dolardan 140 milyar dolara çıkmıştır. Bu dönemde uluslar arası pazarlara yayılmış
işletmelerin yabancı pazardaki büyüme oranları iç pazarlardan çok daha fazla
olmuştur. Örneğin; Coca-Cola, Amerikan Pazarı’ndaki yavaşlamadan etkilenmiş,
fakat uluslararası pazarlarda hızla büyümüştür (Güzelcik, 1999:19).
Gelişmekte olan ülkelerin 1970’li yıllarda itibaren içine düştükleri dış borç
krizi ve dış ödeme güçlükleri, söz konusu ülkeleri bu dar boğazdan kurtarabilmek
için ihracata yönelik stratejiler belirlemeye yöneltmiştir. Zamanında dış borcunu
ödemeyen ülkeler çareyi ihracatı geliştirmekte, ithalatı ise serbestleştirmekte
bulmuşlardır (Tuna, 1998:21).
1970’lere kadar ABD firmaları, dünya mal üretiminin yarısını üretirken
1970’lerden itibaren diğer gelişmiş ülkeler ile bazı Latin Amerika Ülkeleri, ABD ile
rekabete girmiştir. 1970’li yıllarda Japon firmaları elektronikten, ağır inşaat
makinelerine kadar birçok pazarda Amerikan Şirketleri için tehlike oluşturmaya
başlamışlardır. Japon Komatsu Firması, büyük bir güç haline gelerek Caterpillar’ın
pazardaki egemenliğine meydan okumuştur. 1960 yılında tamamlanmış ürünlerde
dünya ithalatında %6. 5 pay sahibi olan Japonya, bu oranı 1970 yılında %11. 2 ve
1973 yılında %13’e çıkarmıştır. Diğer yandan, kendi iç pazarlarında mücadele eden
Amerikan Şirketleri’ne karşılık, Avrupa Şirketleri de Amerikan Pazarı’na girmeye
başlamışlardır. Rekabetin dünya çapında gelişmesi sonucunda, Avrupalı Şirketler’in
dünya pazarlarına girmekten başka çareleri kalmamıştır. İtalyan Olivetti Firması,
hızla gelişen teknolojiden geri kalmamak ve Avrupa Pazarları’ndaki öncülüğü
kaybetmemek için Amerikan Pazarı’na girmiştir (Güzelcik, 1999:20).
Bunun yanında, 1973-74 ve 1979 petrol krizleri, başta ABD olmak üzere
diğer gelişmiş ülkeleri iktisadi zorunluluklarla etkin bir biçimde mücadele edebilmek
için ekonomilerini yeniden organize etmeye itmiş, liberalleşme ve teknolojik gelişme
tetikleyici unsur olmuştur. 1982’ de borç krizine giren üçüncü dünya ülkeleri gibi
pek çok ülke politikasında IMF’nin etkinliği artmış, geri kalmış ve gelişmekte olan
ülkeler gelişmiş ülkelere daha bağımlı hale gelmiştir. Sonrasında Sovyetler
10
Birliği’nin dağılması ve 1989 ‘da komünizmin çökmesiyle beraber küresel güçler
daha fazla hareket alanı kazanmıştır (Bakırtaş, Öztürkler, Yağcı, vd. , 2009:6).
Her türlü kaynak dağılımında var olan devlet-piyasa dengesi 1980 ‘li yıllarda
değişmiştir. Dünyanın her yerinde devlet-piyasa dengesi, piyasa lehine kaymıştır. Bu
değişim, aslında ideolojiye kaymanın yansımasıdır. İdeolojik devrim, özellikle
iletişim alanında yaşanan teknoloji ile değişime eşlik etmiş, teknolojik değişim tüm
dünyayı içeren küresel pazarı kaçınılmaz hale ve bir dereceye kadar da kontrol
edilemez bir gerçek haline getirmiştir. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde,
teknolojik ve ideolojik değişimi, piyasanın rolünü artıran ve devletin rolünü azaltan
politika değişimleri izlemiştir. Bu süre daha var olmaya devam edecek olsa da, artık
ulus-devletin kendi sınırlarını içinde gerçekleştirilen iktisadi faaliyetler üzerinde
önemli ölçüde kontrol sahibi olduğu söylenememektedir. Savaş sonrası dönemde,
gelişmekte olan ülkelerin hepsinin olmasa bile, çoğunun uyguladığı görece otonom
ulusal iktisadi gelişme modellerinin artık anlamı olmadığı, tek ve bütünleşmiş bir
dünya ekonomisine doğru bir değişim görülmektedir (Güzelcik, 1999:21).
1990’lı yılların başından itibaren dünyada geleneksel siyasi blokların ortadan
kalktığı, liberal eğilimlerin güçlendiği, teknolojik gelişmelerin sınır tanımaz halde
önemli değişmelere yol açtığı bir dönem başlamıştır. Bu dönemde, uluslar arası
mübadelelerde mal ve finans piyasaları milli sınırları sürekli zorlamakta ve ülkelerin
kendi boyutlarını aşmaktadır. İletişim teknolojisindeki hızlı gelişme hem başlayan
sürecin ürünü ve öncüsü olmakta, hem de ekonomik, siyasal ve kültürel bir
küreselleşmeyi zorunlu hale getirmektedir (Tuna, 1998:22).
Küreselleşme sürecinin başlangıcıyla birlikte birçok işletme hayatta
kalabilmek için, uluslar arası faaliyetlere katılmak ve küresel yeterliliklerini artırmak
zorunda kalmışlardır. Böylece dünya çapında faaliyet gösteren çok uluslu işletmeler
ortaya çıkmaya başlamıştır. İşletmeler küreselleşme sürecine birden bire değil, aşama
aşama girmektedirler. Uluslararası pazarlarda faaliyette bulunmanın çeşitli düzeyleri
vardır ve her düzey küreselleşen firmalara çeşitli tecrübeler kazandırarak bir sonraki
düzey için hazırlık sağlar. Küreselleşme aşamalarında başlıca dört evreden söz
edilebilir.
11
Birinci aşama; iç pazarlarda faaliyette bulunma aşaması firmanın kendi
ülkesindeki pazar potansiyeli sınırlıdır. Tüm üretim ve pazarlama çabaları firmanın
kendi ülkesinde sürdürülmektedir. Yöneticiler Küresel çevrelerle ilgilenebilirler ve
dış pazarlara girme isteği duyarak hazırlık yapabilirler.
İkinci aşama; uluslararasılaşma aşaması, işletme dış pazarlara satışa
başlamıştır. İhracatı arttırma çabaları yanında, örgütsel yapısına bir uluslar arası
bölüm ilave ederek birçok ülkede ürünlerini satma çabalarına yönelir ve çok uluslu
bir firmaya geçiş için önemli tecrübeler elde eder, fizibilite çalışmaları yapar.
Üçüncü aşama; çok uluslaşma aşaması, bu aşamada işletme birçok ülkede
mal veya hizmetlerini üretir ve pazarlar. Artık ihracat yerine dış ülkelerde o ülkelerin
ihtiyaçlarını karşılamak için üretim ve pazarlama işlevini geliştirmiş ayrı ayrı
firmalar kurmuştur. İşletmenin satışlarının 1/3’ünden fazlası dış ülkelerdeki
tesislerinde üretilip satılmaktadır. Normal olarak işletmelerin bir orjin ülkesi olduğu
halde, bir firma faaliyetlerini bir başka ülkede de kendi ülkesindeki düzeyi kadar ve
hatta daha fazla geliştirerek burada yeni sahipler, hissedarlar edinebilir, yeni ve
kendi ülkesinden bağımsız olarak kontrol sistemleri oluşturabilirler (Eren, 2006:62).
Dördüncü aşama ise Küresel-küresel aşamadır. Burada, firmanın kendi ülkesi
önemli değildir. Firma üretim kaynaklarını, insan gücünü nerde en rasyonel
koşullarda sağlar ise, orada üretimini yapar, en düşük maliyet düzeyini ve müşteri
için en uygun kaliteyi bularak tüm ülkeler için küresel anlamda üretimde bulunarak
pazarlamasını yapar. Yatırım için ‘kendi ülkesi ‘ diye bir yerde yatırım ülkenin
kendi ihtiyaçlarını karşılamak için üretimi söz konusu değildir. Önemli olan hangi
ülkeler en düşük maliyet, en uygun kalite ve çeşitlilikte üretim imkanları sunuyor ve
en iyi imkanları sağlıyorsa üretimin o ülke veya ülkelere kaydırılıp üretilen ürünlerin
ve/veya hizmetlerin küresel çapta pazarlanmasıdır (Eren, 2006:63).
İlk çok uluslu işletmeler 19. yy’da Avrupa merkezli olmak üzere Belçika’da
(Cockeril), Almanya’da (Bayer), İsviçre’de (Nestle), Fransa’da (Michelin) ve
İngiltere’de (Lever) ortaya çıkmış ve gümrük tarifelerinden dolayı ihracatta
karşılaşılan güçlükleri aşmak kaygısıyla yabancı pazarlara yatırımlar yapmak
yöntemini uygulamışlardır. Bunların amacı, sermayenin ucuz olduğu yerden elde
edilmesi ve en yüksek karı getireceği yerde kullanılmasıdır (Erbay, 1996, s. 6).
12
Örneğin; Mısır’da ekilen, Türkiye’de iplik haline getirilen, Hindistan’da dokunan,
İtalya’da stili verilen, Güney Kore’de dikilen ve oradan tüm dünyaya gönderilen
milyonlarca ton pamuklu mal tüketiciye ulaşmaktadır (Akat, 1996:18).
Çok uluslu işletmeler, Küreselleşme sürecine bir ivme katmıştır. Küresel
işletmelerin dünya ticaretinde ve ekonomisinde ağırlıklı olarak görülmeye başlandığı
dönem 20. yüzyılın ikinci yarısıdır. 1980’li yıllarda endüstrileşen ve gelişen
ülkelerden çıkan çok uluslu işletmeler, yeni bir güç olarak dünya pazarlarına
girmişlerdir. Bu işletmeler, Kuzey Kore, Tayvan, Singapur, Hong Kong gibi
endüstrileşen Uzak Doğu ülkeleri veya Brezilya, Venezualla gibi gelişmekte olan
Latin Amerika ülkeleridir. Bu ülkelerdeki işletmeler, işe endüstrileşmiş ülkelerin
büyük ve çok uluslu şirketlerine parça üreterek başlayıp, daha sonra aynı pazarlarda
özellikle fiyatlandırmayı ana rekabet silahı olarak kullanarak karşılarına çıkmaktadır.
Örneğin; Güney Kore firması olan Lucky Goldstar, işe Motorola gibi büyük
Amerikan televizyon üreticisi şirketlere parça üreterek başlamış, daha sonra mikro
dalga fırınlar, buzdolapları, televizyon gibi kendi ürünlerini Amerika’da pazara
sunmuştur.
Küreselleşmeye olan eğilim sadece üretim endüstrilerinde değil, servis ve
satış gibi daha birçok endüstride de kendini göstermiştir. Ulusal sınırlar dışında olan
seyahat ve iletişim gereği dünya çapında benzer ihtiyaç ve ilgileri olan pazar
segmentlerinin doğmasına neden olmuştur. Fast-food, giyim, hotel, araba kiralama
gibi hizmet endüstrileri bu talebe karşılık olarak uluslar arası boyutlarda
genişlemişlerdir. Mc. Donalds, Pizza Hot, Kentucky, Fried Chicken gibi işletmeler
dünya çapında yemek ihtiyaçlarını hızlı bir şekilde karşılamak isteyen tüketicileri
hedeflemişlerdir (Güzelcik, 1999:23),
Görüldüğü gibi, ürün ve hizmet konusundaki iyi fikirleri coğrafik boyutlarda
sınırlara taşıma arzusu, işletmeleri uluslar arası pazarlara girmeye yönlendirmiştir.
Doğal kaynaklar bulma ve düşük işgücü maliyetlerinden yararlanabilme arzusu
küreselleşmeyi hızlandırmıştır (Güzelcik, 1999:24). Yakın tarihte küreselleşme
süreci, bilgi teknolojilerinin insan yaşamının her alanına önemli rol oynamasını
sağlanmış, özellikle son otuz yılda beden gücü ekonomisinden beyin gücü
ekonomisine geçişte bilgi artık ekonominin motoru, temel itici güç olmuştur.
13
Bununla beraber teknolojik gelişmelerin de bilgiyi biriktirici ve çoğaltıcı
yansımalarıyla küreselleşme süreci hem hız kazanmış hem de etkinliği artmıştır
(Bakırtaş, Öztürkler, Yağcı, vd. , 2009:6).
1.3. Küreselleşmenin Boyutları
Küreselleşme yaygın olarak ekonomik boyutu dikkate alınarak, kullanılan bir
kavram olmasına karşın, siyasal ve sosyo-kültürel boyutunun da ele alınması önem
taşımaktadır. Şekil 1’den de görüleceği gibi, Küreselleşme kendisini ekonomik,
siyasal ve sosyo-kültürel olmak üzere üç farklı alanda göstermektedir.
Şekil 1.1: Küreselleşme ve Küreselleşmenin boyutları Kaynak: Aktan ve Şen, Mercek dergisi, Yıl:6, sayı:21, Özel sayı, s. 104-112.
1.3.1. Ekonomik Küreselleşme
Ekonomik Küreselleşme, genel anlamda ülke ekonomilerinin dünya
ekonomisiyle entegrasyonu, yani dünyanın tek bir pazarda bütünleşmesini ifade
etmektedir. Bir başka ifade ile ekonomik Küreselleşme, ülkeler arasında mal,
sermaye ve emek akışkanlığının artması sonucu ülkeler arasındaki ekonomik
ilişkilerin yoğunlaşması ve ülkelerin birbirlerine yakınlaşması demektir (Aktan,
1999:2).
Küreselleşme
Ekonomik Küreselleşme
Sosyo-Kültürel Küreselleşme
Üretimin Küreselleşmesi
Finansal Faaliyetlerin
Küreselleşmesi Siyasal
Küreselleşme
14
Ekonomik Küreselleşme sürecinde, mal ve hizmetler ile uluslar arası sermaye
hareketliliğiyle ilgili sınır ötesi işlemeler çeşitlenerek artmakta ve teknoloji dünya
çapında hızlı bir biçimde yayılmaktadır. Bu süreçte Küresel firmalar önemli bir
fonksiyon üstlenmekte ve bu firmalar vasıtasıyla teknoloji, gelişmiş ülkelerden
gelişmekte olan ülkelere doğru yayılmaktadır. Telekomünikasyon, bilgi ve ulaşım
teknolojisindeki hızlı gelişmeler, GATT, WTO ve IMF gibi uluslar arası kuruluşların
çabalarıyla dünya ekonomisinde sağlanan liberalleşme hareketleri, ülkelerin hızlı ve
sürdürülebilir ekonomik kalkınmayı gerçekleştirmede piyasa ekonomisinin önemli
kavramları, uluslararası firmaların sınır-ötesi satış yapma ve maliyet düşünmek
amacıyla daha ucuz kaynak sağlama gibi faktörler ekonomik Küreselleşmeye ortam
hazırlamıştır. Mal ve hizmetler ile üretim faktörlerinin, yani emek, sermaye ve
teknolojinin uluslar arası alanda mobilitesi sonucu mal ve hizmet piyasalarının
entegrasyonu ekonomik Küreselleşme ile sonuçlanmıştır (Aktan, Şen, 1999:10-35).
Ekonomik Küreselleşme, kendisini üretimin ve finansal faaliyetlerin
küreselleşmesi olmak üzere iki farklı alanda göstermektedir:
Üretimin Küreselleşmesi; ülke bazında faaliyet gösteren firmaların üretim
faaliyetlerini diğer ülkelere ve kıtalara yaymalarını ifade etmektedir. Üretim
faaliyetleri Küresel firmalar aracılığı ile sınır-ötesi sabit sermaye yatırımı, sınır-ötesi
iştirak, fason imalat anlaşmaları gibi değişik şekillerde uluslararası arenaya
taşımaktadır. Üretim alanı olarak tüm dünyayı hedefleyen bu firmalar, üretim
faaliyetlerini maliyet avantajı sağlayacak ülkelere kaydırmanın yollarını aramakta ve
faaliyetlerini hammadde maliyeti, ara malı maliyeti, iş gücü maliyeti ve dışsal
maliyetler açısından daha cazip gördükleri ülkelere kaydırmaktadırlar.
Üretim Küreselleşmesi ile özellikle mikro-elektronik ve motorlu taşıt üretimi
gibi alanlarda ‘Küresel fabrikalar’ ortaya çıkmıştır. Böylece bir malın üretiminin
değişik safhalarını oluşturan araştırma-geliştirme, parçaların hazırlanması, montajı,
tamamlanması ve kalite kontrol gibi safhalar bir ülkeyle sınırlı kalmayıp;
karşılaştırmalı üstünlüğe bağlı olarak tek bir üretim hattı içinde birden çok ülkeye
yayılmıştır. Başka bir ifade ile, üretimin Küreselleşmesi ile ‘üretim içi ihtisaslaşma’
önem kazanmıştır. Böylece, Küresel firmalar etkinlik ve verimliliği ön plana
15
çıkarmakta ve Küresel rekabet koşullarını kendi lehlerine çevirebilmek için sürekli
yenilik yapmak ihtiyacı duymaktadırlar.
Finansal Faaliyetlerin Küreselleşmesi ise; ekonomik Küreselleşmenin kendini
gösterdiği bir diğer alandır. Finansal faaliyetlerin Küreselleşmesiyle sermaye,
herhangi bir coğrafi sınır içerisinde kalmayıp; daha düşük risk ve daha yüksek
kazanç sağlamak düşüncesiyle herhangi bir kısıtlamaya maruz kalmadan sınır-ötesi
alanlara kolayca yayılmaktadır. Bu alanın Küreselleşmenin en yaygın ve en yoğun
olarak yaşandığı alan olduğu söylenebilir. Finansal faaliyetlerin Küreselleşmesi,
özellikle 1980’li yıllarda ve sonrasında hızlı bir gelişme göstermiş ve uluslararası
finansal piyasaları birbirinden ayıran sınırlar hemen hemen ortadan kalkmıştır. Hızla
birbirine entegre olan finans piyasaları, uluslararası sermaye hareketlerinin
kaynağının, kanallarının ve hacminin değişmesine neden olmuştur. Bu gelişmenin
temelinde, gelişmekte olan ülkelerin uluslararası finansal faaliyetleri kendi ülkelerine
çekmek için uygulamaya koydukları deregulasyon5 politikaları, esnek kur rejiminin
benimsenmemesi, finansal araç türlerindeki hızlı artış, telekomünikasyon araçları
gibi siyasal, kurumsal ve teknik faktörler yatmaktadır (DPT, 1995:214).
Ekonomik yönden hiçbir ülkenin kendi içinde yeterli olamayacağı, zamanla
anlaşılmıştır. Ülkeler gerek hammadde kaynakları gerek iş gücü, teknoloji, mamul
ve pazar açısından birbirine muhtaçtırlar. O halde, eldeki imkanları ekonomik
işbirliği ekonomik yönden hiçbir ülkenin kendi içinde yeterli olamayacağı, zamanla
anlaşılmıştır. Ülkeler gerek hammadde kaynakları gerek iş gücü, teknoloji, mamul
ve pazar açısından birbirine muhtaçtırlar. O halde, eldeki imkanları ekonomik
işbirliği içinde paylaşarak birlikte büyümenin çatışarak büyümekten daha rasyonel
olduğu anlaşılmıştır. Böylelikle dünya, önce ekonomik birlikler içinde bütünleşecek
ve daha sonraki aşamada bir siyasal bütünleşme mümkün olabilecektir (Serter,
1996:152).
Bugünkü küreselleşme olgusunun en belirleyici özelliği, finansal kapitalidir.
Brettonwoods Sistemi içinde 1945’ten başlayan 30 yıllık süre içinde, kısa vadeli
5 Deregulasyon; Türkçe’de ‘kuralsızlaştırma’ ‘serbestleştirme’ gibi karşılıkları olan, ekonomi-politik
ile ilgili bir terim, dar anlamıyla, yeni-liberal ekonomik genel durumunda, rekabetçi ve serbest yapıya geçişin önünde engel sayılan ulus devletlerin çözülmesini amaçlayan, adım adım devletin geleneksel rolü ve görevlerini ortada kaldıran, mevcut düzeneklerin yeniden ve nasıl düzenlenmesi gerektiği sorularına cevap veren siyaset. Tersi regulasyondur.
16
sermaye hareketleri kontrol altında olmuştur. O yıllarda Batı ülkelerinde bile, bir
Fransız’ın ülke dışına çıkarabileceği döviz sınırlıdır. Bu yüzden kısa vadeli sermaye
hareketleri denilen ve spekülatif özellikleri çok ağır basan finans, arka planda
kalmıştır. Cari açıkların finansmanı, resmi sermaye hareketleri ve dolaysız
yatırımlarla sağlanmıştır. Resmi krediler, yoksul ülkelerin ticaret açıklarını düşük
faizli, uzun vadeli kredilerle finanse etmek ve böylece mal ihracını kolaylaştırmak
için kullanılmıştır. Ancak, küreselleşmeyle birlikte sermayenin hareketliliği, dünya
çapında artmıştır. Sermaye artık vatansızlaşmıştır. Örneğin; bir hükümet yetkilisi
gayri menkullerini satıp, Türkiye’de otururken, sanayiler içerisinde servetinin tümü
Amerika’ya nakledebilmektedir (Boratav, 1997:22-25).
Bilgi işlemin ve haberleşmenin hızlanması, yaygınlaşması ve ucuzlaması
sayesinde sermayenin dolaşımı ‘gerçek zaman’ kavramı ile ifade edilebilecek
işlemler yoluyla doğrudan, birebir ilişkilerle, aracıları devre dışı bırakarak (direct
banking, online treding, teleshopping vb) gerçekleşmektedir. Sermaye, zaman ve
mekan ile kesintiye uğramadan yaşamında bir süreklilik kazanmakta, dünyanın
hemen her yerindeki ekonomik ve mali birimler birbiriyle entegre olmaktadır
(Yıldızoğlu, 1996:23).
Üretimin düzenlenmesi de bu gelişmeden etkilenmektedir. Faaliyetleri
hızlandırmak, ürünleri zamanında piyasaya ulaştırmak, stokları yenilemek ve hızla
değişen tüketim eğilimlerine daha hızlı cevap verebilmek mümkün olmaktadır. Bu
arada üretim teknolojisi ve metotları da değişmektedir. Kitle üretiminden (mass
production) sipariş usulü üretime bir başka ifade ile müşteriye göre üretime (mass
customization) geçilmektedir. Ürünlerin de yaşam süresi kısalmakta ve ürünler çok
daha hızlı piyasaya sürülüp aynı hızla devre dışı kalmaktadır. Ürünlerde de önemli
değişiklikler olmaktadır. Bilgi, teknoloji ve hizmetin bir birine karışması karmaşık
ürünler ortaya çıkmaktadır. Bunlar ise yeni dağıtım, pazarlama, finansman ve destek
sistemleri gerektirmektedir. Ürün satıldıktan sonra müşteriye, bilgi desteğinin de
sağlanması zorunlu hale gelmektedir (Yıldızoğlu, 1996:25).
Küreselleşme ile birlikte teknoloji ve diğer sosyo-ekonomik şartların
değişimine paralel olarak işletmelerin yapısında ve yönetim kavramında da önemli
değişimler ortaya çıkmıştır. Çok ortaklı–çok uluslu büyük şirketlerin gelişmesi
17
sonucu son yıllarda eski tür girişimci-patron kapitalist yöneticilerin sayısında önemli
azalma gözlenirken, onların yerini özellikle çok iyi eğitim görmüş, tecrübeli ve
ücretli profesyoneller almıştır. Ekonomik çevredeki köklü değişimlerin
organizasyonların strateji, kültür, yapı ve çalışma şartlarında da önemli değişimlere
neden olması kaçınılmazdır. İşyerinde demokrasi, katılımcılık, işbirliği kültürü gibi
kavramlar da geleneksel bürokratik yönetim türlerini gerileterek, çalışanların ve
yönetimin kendini yeniledikleri, karşılıklı işbirliğini artırdıkları çağdaş yönetin
anlayışını öne çıkarmıştır (Kurtulmuş, 1996:158).
Sonuç olarak, küreselleşme ile birlikte üretim teknolojileri ve metotları,
dağıtım ve pazarlama sistemleri değişmiş; işletmelerin yönetim anlayışında ve
yapısında önemli değişmeler yaşanmış, en önemlisi de sermayenin dünya çapında
mobilitesi artmış ve sermaye vatansızlaşmıştır.
1.3.2. Siyasal Küreselleşme
Siyasal Küreselleşme, eskiden uluslararası sistem temel aktörü olan ulus
devletin üstünlüğünü sarsmış ve ulus-devleti, yetkilerini başkalarıyla paylaşmaya
mecbur bırakmıştır. Ulus devlet, Küreselleşme ile yetki ve otoritesini uluslararası ve
uluslar-üstü kuruluşlara devretmeye başlamıştır. Bu süreçte uluslararası ilişkilerin
artmasına paralel olarak sorunların uluslararası arenaya taşınması da artış göstermiş
ve bunların çözümü uluslararası işbirliğini zorunlu hale getirmiştir. Bir başka
ifadeyle, uluslararası siyasal ve ekonomik aktörler devlet egemenliğine ortak olmuş;
ülkeler, ulusal ve uluslararası politika uygulamalarında dış dünyayı dikkate almak
durumunda kalmıştır (Aktan ve Şen, 1999:10-35).
Ekonomik alandaki bütünleşmeler, dünyanın siyasi konjonktürünü de
etkilemektedir. Pek çok siyasi anlaşmazlığın temelini oluşturan ekonomik çıkar
çatışmalarının bu birleşme ile azalması muhtemeldir. Bilgi toplumunda ulusal devlet
anlayışı yerini, uluslar üstü devlet anlayışına bırakmaktadır. Bu bütünleşmede ise en
önemli rolü ana vatanı olmadığı kabul edilen bilgi oynamaktadır. Bilgi toplumunun
hız kazanması ile insan toplulukları aynı bilgiyi paylaşacaklar, dünyanın bir çok
bölgesinde aynı bilginin paylaşılması ile amaçlarda bir yakınlaşma, hatta
bütünleşmenin yaratılması mümkün olabilecektir. Ortak bilginin kullanımı arttıkça,
18
dünyadaki pek çok zıtlık ve çatışmanın da çözülebileceğine inanılmaktadır (Serter,
1996:154).
Ekonomik küreselleşmenin sonucu olarak ortaya çıkan siyasi küreselleşme;
iktisadi ve teknolojik gelişmelere bağlı olarak devletin otoritesinin yavaş yavaş
azalması ve sınırları olmayan bir dünyanın kurulmasıdır. Geleneksel olarak devlet,
kamu hizmetlerini sağlamak ve değerli kamu mallarını korumak için etkin bir yapı
oluşturur ve değerli kamu mallarını korumak için etkin bir yapı oluşturur ve bu
yapıyı yönetir. Aynı zamanda kamu hizmetleri düzenler, endüstriler gelişmesini
destekler ve gerekli alt yapıyı kurar. Bunun yanında, ulusal savunma sistemini kurar,
ulusal kültür ve ideolojiyi korur ve destekler, kolektif işbirliğini sağlar, yasal
sistemi işletir, sosyal düzeni sağlar, ekonomik faaliyetleri düzenler, işleyecek pazar
yapısını oluşturur. Küreselleşen dünyada devletin, klasik kamu hizmetlerini
sağlaması zor olmaktadır. Ekonomik değişimle birlikte, devletin işleri ile kesişen
güç odakları ortaya çıkmış devletin kontrolü dışında ulus ötesi ve çok uluslu şirketler
ve kuruluşlar, politik ve ekonomik yapıda söz sahibi olmaya başlamıştır. Devletin
otoritesi ve etkinliği içten ve dıştan gelen baskılarla sarsılmaktadır. Örneğin; endüstri
veya mal taklidi gibi uluslararası sorunlar vardır, kurlar ve faizler devlet kontrolü
dışında sürekli değişmektedir, kıyı bankacılığı ve serbest bölgeler devletin kontrolü
dışında sermayenin kaçmasına yol açmaktadır, transfer fiyatlaması ile vergiden
kaçan sermaye oluşmaktadır, ulus ötesi şirketler devletin kontrolü dışında
kalmaktadır. Kamu hizmetlerinin özelleştirilmesi sonucu, devlet stratejik endüstrileri
kontrol edememektedir. Ayrıca ekonomiler yurt dışındaki fiyat değişikliklerinden
daha fazla etkilenmektedir (Bozkurt, 1998:55, 56).
Görüldüğü gibi, küreselleşmeyle birlikte ulus devletin önemi giderek
azalmaktadır. Eskiden devletlerarası ilişkiler daha çok politik içerik taşıdığından
yüzyıllar boyunca devlet başkanları en önemli kişiler durumunda olmuşlardır.
Küreselleşme ile birlikte ekonomik ilişkilerin tırmanışa geçtiği günümüzde
ise, bir ülkenin uluslar arası iş yapan şirketlerinin başkanları politik kişilerden daha
büyük önem taşımaktadır. Günümüzde ulusal politika ve politik tercihler, en güçlü
devletlerden bile daha zorlu dünya piyasa güçleri tarafından etkisiz hale
getirilmektedir. Sermaye hareketlidir ve hiçbir ulusal bağlılığı yoktur, ekonomik
19
avantajlar nereye yöneltirse oraya yerleşmektedir. Ancak, emek hem ulusal düzeyde
yerleşmiştir, hem de nispeten durağandır ve politik beklentilerini uluslararası
rekabetin yarattığı yeni baskıların kaldırabileceği şekilde ayarlamak zorundadır.
Küresel piyasaların ve ulus ötesi şirketlerin beklentilerine ters düşen parasal ve mali
politikalar artık geçmişte kalmıştır. Ulus devletin etkin ekonomik yönetici rolü son
bulmuştur. Ulus devlet ancak, mümkün olan en az masrafı yaparak, uluslararası
sermayenin gerekli bulduğu sosyal ve kamusal hizmetleri sağlaya bilmektedir. Ulus
devletler artık kendi sınırları dahilindeki ekonomik faaliyetleri ve istihdam
düzeylerini bağımsız olarak etkileyemezler. Bunlar, uluslararası hareketliliğe sahip
sermayenin tercihiyle belirlenmektedir (Güzelcik, 1999: 30).
Diğer yandan siyasetle küreselleşmenin etkisiyle birlikte, insan hakları,
demokrasi gibi kavramlar konuşulmaya başlamış, bu kavramlar tüm dünyada kabul
görmeye başlamıştır. Sonuç olarak, ekonomik açıdan küreselleşme çalışmalarıyla
birlikte, ulus devletin önemi de azalmıştır.
1.3.3. Sosyo-Kültürel Küreselleşme
Sosyo-Kültürel Küreselleşme; demokrasi, insan hakları, çevrenin korunması,
uyuşturucu, AIDS ve terörizmle mücadele gibi bütün insanlığı ilgilendiren konularda
ülkelerin ortak bir anlayışa ulaşmalarını ifade etmektedir. Demokrasi, insan hakları,
piyasa ekonomisi, özgürlük gibi kavramlar artık tüm ülkelerin gündemine girmiştir.
Öte yandan; çevre kirliliği, uyuşturucu ticareti, AIDS, terörizm ve organize suçlar
gibi sorunların ülke boyutlarını aşması ve bütün insanlık için bir tehdit oluşturması
bütün ülkeleri ortak hareket etmeye zorlamaktadır.
Sosyo-Kültürel Küreselleşme ile ülkeler, birbirlerinin kültürlerini daha
yakından tanımakta ve bu da uzun dönemde dünya barışına katkıda bulunabilecektir.
Sosyo-kültürel Küreselleşme Batı kültürünü ön plana çıkarmakta ve bu kültürün
diğer ülkelere yayılmasına ortam hazırlamaktadır. Başta demokrasi, insan hakları,
piyasa ekonomisi gibi batılı değerler bütün dünyaya yayılmaktadır. Bütün bunların
yanında batılı ülkelerin damak tadından giyim kuşamına kadar geniş bir yelpazedeki
zevk ve tercihler giderek homojenleşmektedir (Aktan ve Şen, 1999: 10-35).
20
Ekonomik ve sosyal alanda ortaya çıkan küreselleşme hareketi içinde milli
kültür kurumları, uluslararası kurumlar karşısında varlığını koruyamamakta,
uluslararası kurumlar içinde yer alma zorunluluğu ortaya çıkmış bulunmaktadır.
Kültürdeki bütünleşmeler medeniyetin gelişmesiyle ortaya çıkmıştır. Medeniyetin
yarattığı vasıtaların ortak kullanımı ile kültürde bir değişme ve bütünleşme süreci
başlatılmıştır. Konuşulan ulusal dilin yanı sıra, bütün dünyada en çok kullanılan dil
İngilizce’dir. Diplomaside, bilimde, uluslararası ekonomik, sosyal, kültürel
kurumların faaliyetinde, ticarette en fazla İngilizce kullanılmaktadır. Bu koşulda
İngilizce, milli dillerin yanı sıra, dünyada iletişimin sağlanacağı ikinci ortak dil
olarak ortaya çıkmaktadır. Dil konusundaki bütünleşmenin uluslararası iletişimi
artırdığına şüphe yoktur. Edebi ve bilimsel eserler pek çok dile çevrilirken, insan
kendinden binlerce kilometre uzaktaki bir yazarı, düşünürü, bilim adamını duygu ve
düşünceleriyle tanıyıp, onunla özdeşleşebilmektedir. Folklorik özellikler ise dünya
kültürüne ayrı bir renk ve özellik katmaktadır. Bir çok ülkede Çin, Japonya,
Meksika, Fransız, Amerikan ve Türk Mutfaklarının yemek çeşitlerine rastlanmakta,
müzik sınır tanımaz biçimde insanları etkilemekte, sanat eserleri uluslar üstü bir
anlatımla beğeni kazanmakta, moda rüzgarı giyimde millet ayrımı yapmaya imkan
vermez biçimde etkili olmaktadır. Bilgi toplumunda kültür bir yönü ile birleştirici
bir fonksiyon görürken, diğer yandan yerel kültürel zenginliklerin korunmasına
titizlik gösteren ve geçmiş birikimlerini ve kültürel zenginliğini yaşatmayı amaçlayan
bir anlayışla ele alınmaktadır (Serter, 1996:174, 175).
Bilgi ekonomisi, yeni kavramlar ve anlayışları da beraberinde getirmiştir.
Küreselleşme, teknolojiye dayalı ağlar ve bilgi yönetimi yeni ekonominin temel
taşlarından olmaktadır. Bu faktörleri ve gelişmeleri takip edebilmek ve bunlara uyum
sağlayabilmekte oldukça büyük zorluklarla ve karmaşıklıklarla karşılaşılmaktadır.
Bunun önemli bir nedeni, tüm bunların fiziksel bir ortamda değil, küresel sanatsal
bir ortamda gerçekleşmesidir. Bilgi kapitalizminin endüstri kapitalizminden
farklılığının hem içerik olarak hem de kapladığı alan olarak farkına varılması
gerekmektedir. Bu farkındalığı yaratacak dönüşüm, postmodernizmin önemsediği
kültürel farklılıklar, kültürel semboller ve işaretler ile bilgi ekonomisinin kültürel
boyutunun öne çıkması ile olanaklı olabilecektir (Odabaşı, 2009:108).
21
Sonuç olarak, küreselleşme ile birlikte notlar, düşünceler, izlenimler, fikirler
dünya çapında bir dolaşım içine girmektedir. Böylece bir küresel kültür piyasası
oluşmaktadır.
1.4. Küresel Ekonominin Genel Özellikleri
Ekonomide Küreselleşme; emeğin, malların, sermayenin ve bilginin toplum
içi ve toplumlararası akışkanlığın önceki dönemlerle karşılaştırılamayacak derecede
artması, buna bağlı olarak yeni bir ekonomik/toplumsal yapılanma sürecinin ortaya
çıkmasıdır.
Ekonomik Küreselleşme mekanizması ticaretin liberalleşmesi, sermayenin
mobilitesinin birden bire hızla artması ve enformasyon maliyetinin teknolojik
yeniliklerle düşmesiyle şekillenmiştir. Yabancı ülkelerle ticaret ve uluslararası
ödünçlerin önemli rol oynadığı ekonomilere ‘dışa açık ekonomi’ adı verilir.
Günümüzde alışverişlerin uluslararasılaşması ve değişimlerin yeni alanlara
genişlemesiyle (teknolojik ortaklık, doğrudan yatırımlar) uluslar arası değişimlerin
uluslar arasılaşmadan Küreselleşmeye yöneldiğini görüyoruz. Bir zamanlar birbiriyle
çok az bağlantılı olan coğrafi alanların karşılıklı bağımlılığın giderek artığını
söyleyebiliriz (Başoğlu, Ölmezoğulları ve Parasız, 2001:3).
1.4.1. Üretimin Küreselleşmesi-Küresel Üretim
Küreselleşme sürecinin en önemli unsurlarından biri, üretimin
Küreselleşmesidir. Literatürde bu sürece işaret etmek için ‘değer zincirinin
Küreselleşmesi’, ’uluslararası üretim paylaşımı’, ’küresel üretim’ ve ‘değer zincirinin
dilimlenmesi’ gibi kavramlar kullanılmaktadır. En basit anlamıyla bu süreç, çok
uluslu şirketlerin üretimi dünyanın başka coğrafyalarına kaydırmaları anlamına
gelmektedir. Bununla birlikte çok uluslu şirketlerin dünyanın farklı bölgelerinde
üretim yapmaları ve üretimlerini dikey olarak koordine etmeleri yeni bir olgu
değildir. Bu süreçte yeni olan, çokuluslu şirketlerin üretim sürecinin tamamını veya
bir kısmını emeğin ucuz olduğu ülkelere kaydırmasıdır. Genellikle imalat sektöründe
yaygın olan bu tip yatırımlar 1960’lı yıllardan sonra yaygınlaşmıştır.
22
Üretimin küreselleşmesi, uluslararasılaşmadan farklı olarak bir ürünün
üretiminde kullanılan girdiden (sermaye, emek, teknoloji ve hammadde, ara mallar
ve dağıtım) oldukça farklı kaynak ve ülkelerden temin edilmesi anlamına
gelmektedir. Üretimin Küreselleşmesi süreci, imalat sektöründe otomotiv ve uçak
şirketleri tarafından başlatılmış, daha sonra da bu sürece önce trader (tüccar
işletmeler) ve ardından da hizmet sektörü katılmıştır (Bakırtaş, Öztürkler, vd.,
2008:42).
Küresel üretimi ifade etmek için küresel mal zinciri veya küresel üretim ağları
kavramları kullanılmaktadır. Tablo: 1’den de görüleceği üzere üretimin
küreselleşmesi denizaşırı üretim ve denizaşırı, dış-tedarik olmak üzere iki şekilde
gerçekleşmektedir. Küresel üretim hem küresel dış tedarik hem de işletmenin
yabancı bir şubede kendi bünyesinde yaptığı üretimi kapsamaktadır. Dolayısıyla
deniz-aşırı veya ulusal sınırların ötesinde kalması küresel üretimin merkezi
niteliğindedir.
Tablo 1.1: Yerel ve Küresel Üretim seçenekleri
Üretim yeri Firma içinde üretim (In-House) Firma Dışında Üretim(Dış-Tedarik ve Taşeron)
Ülke içinde Üretim hem firma içinde hem ülke içinde gerçekleşiyor
Üretim firma dışından ancak ülke içinde(yurt-içi tedarik)
Yurt Dışında (Off shore)
Üretim yurtdışında firmanın şubesinde yapılmaktadır. (offshore: in house production)
Üretim yurtdışında ve firmanın dışında yapılmaktadır. (offshore: out sourcing/subcont-racting)
Kaynak: Aykaç, Parlak ve Özdemir, 2008:42.
Dünya üretim düzeyi ortalama olarak her yıl bir öncekine göre büyümektedir.
1950’lerin başında dünya üretim düzeyi yaklaşık olarak 7 trilyon dolar iken, bu
değer 2000 yılında 32 trilyon doları, 2008 yılında ise 60 trilyon doları aşmış
Dünyanın ortalama üretim büyüme hızı dünyadaki ekonomik, sosyal, politik ve
teknolojik gelişmelere paralel olarak dalgalanmalar göstermektedir. Örneğin; 2004
yılı dünyanın 1970’lerin sonundan itibaren en yüksek büyüme rakamını elde ettiği
yıldır. 2004 yılı için dünya büyüme oranı %4.0’dır. 2005 yılında bu oran %3.5 olarak
gerçekleşirken, 2007 yılında %3.8 ve 2008’de %2.5 olarak gerçekleşmiştir. IMF
(Uluslararası Para Fonu) 2009 yılı büyüme rakamının ise %0.9 gerçekleşeceğini
23
öngörmüştür. Birleşmiş Milletlerin (VN) bu konudaki tahmini de %1’dir. 2009
yılındaki büyüme oranının, diğer yıllara göre düşük olmasının nedeni 2007 yılının
ikinci yarısından başlayarak ortaya çıkan küresel finansal krizidir (Bakırtaş,
Öztürkler, vd. , 2009: 34).
Tablo 1.2: Dünya Üretimindeki Büyüme, 2000-2009 (Yıllık % Değişim)
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008a 2009b
Dünya Üretimi c 4.0 1.4 1.8 2.7 4.0 3.5 4.0 3.8 2.5 1.0
Gelişmiş Ekon. 3.5 1.1 1.2 1.8 3.0 2.4 2.9 2.5 .2,1 0.5
Geçiş Ekonomil. 8.3 5.7 5.1 7.4 7.7 6.5 7.8 8.3 6.9 4.8
Gelişm. Olan Ek. 5.6 2.4 3.6 5.2 7.1 6.8 7.1 7.2 5.9 4.6
Az Geliş. Ülkeler 4.8 5.9 6.2 5.2 7.2 7.9 7.7 7.8 6.4 5.1
Kaynak; Bakırtaş, Aydın, vd. , 2009:34. a. Kısmi olarak tahmin edilen b. Tahminleme LINK temelinde öngörülen temel senaryo değeri c. Ağırlıkları 2005 yılı düzeyi ve döviz kurları temelinde hesaplanan Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYİH) değerlerinin, her bir ülke için büyüme oranının ağırlıklandırılmış ortalamaları olarak hesaplanmıştır.
Tablo 2’de dünya üretimindeki artış oranları gösterilmektedir ve görüleceği
gibi üretim düzeyindeki ortalama artış hızı tüm dünya ülkeleri için aynı değildir. Bazı
ülke grupları üretimde daha büyük büyüme rakamları yakalarken, diğerleri için bu
rakamlar daha düşük hatta negatif olabilmektedir. Ayrıca, bir ülke grubu içinde yer
alan ülkelerin üretimlerinin büyüme oranları da hem birbirinden hem de zaman
içerisinde büyük ölçüde farklılaşabilmektedir.
1.4.2. Ticarette Küreselleşme-Küresel Ticaret
Ekonomik Küreselleşmenin birinci ve günümüzde de devam eden nedeni,
ticari faaliyetlerdir. Ticari ilişkiler ülkeler arasında karşılıklı bağımlılık ve benzeşme
yaratmaktadır. Hızla artan ticaret bir ülkeye özgü özellikleri diğer ülkelere
yansımaktadır. Ticaret uluslararası ilişkileri geliştirerek yurtiçi ilişkilerde değişime
neden olmaktadır.
24
II. Dünya Savaşından sonra dünyada liberal ticaretin gelişmesinde GATT
(Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaşması) ve daha sonraki gelişmeler önemli rol
oynamıştır (Başoğlu, Ölmezoğulları ve Parasız, 2001:7). GATT’ın kurulduğu
1947’den beri ticaretin serbestleşmesine yönelik ‘raunt’ olarak isimlendirilen
görüşmeler sürmektedir. 1995 yılında WTO’nun (Dünya Ticaret Örgütü) GATT’ın
yerine kurulması ticaretin serbestleşmesi yönünde önemli bir kilometre taşıdır.
Küreselleşme ve ticaret arasındaki ilişkinin daha iyi kavranması açısından kısa bir
tarihsel bakış yapmak gerekir.
Tarihsel olarak bakıldığında, farklı küreselleşme dalgaları boyunca
uluslararası ticaretin hacmi, yapısı ve kalıpları da değişmiştir. İlk küreselleşme
dalgası 1870 ile 1914 tarihleri arası döneme denk gelmektedir. 19 yy’ın sonu ile I.
Dünya Savaşı ekonomisi, mal, sermaye ve işgücünün hareketliliği sayesinde ileri
düzeyde bütünleşmiştir. Bu dönemde ulusal piyasaların dünya ekonomisine
sömürgeci sistem adında bütünleşmesi dünyada üretim ve uluslararası ticaretin
hacminde önemli artışlara yol açmıştır. I. Dünya Savaşına kadar olan otuz yıllık süre
içinde, dünya ticareti %3. 2 oranında artmıştır. Dünya ticaretindeki bu artış dünya
GSMH’nın artışının yaklaşık iki katına eşittir. Ticaretteki artışlar dünya üretimini
%33 artırırken gelişen ülkelerin hammadde ve tarım ürünleri karşılığı imalat
mallarının mübadele edildiği bir uluslar arası ticaret kalıbı ortaya çıkmıştır.
1914 ve 1945 yılları arasında dünya ekonomisinde küreselleşmenin üretim ve
ticaret hacminin azaldığı yıllardır. Bu dönemde navlun fiyatları 1/3 oranında
düşmesine rağmen uluslararası ticaret azalmıştır. Dünya savaşlarının ve 1929 büyük
ekonomik krizin etkisiyle pek çok ülkede ithalatı sınırlayan ve talebi ulusal
piyasalara yönelten politikaların uygulamaya konulmasıyla ‘rekabetçi korumacılık’
günün düzeni haline gelmiştir. Neticede 1950’ye kadar ihracat olarak dünya geliri,
1870’deki seviyesinin %5 altına düşmüştür.
Yeni bir küreselleşme dalgası (ikinci dalga), 1945-1980 yılları arası döneme
denk gelmektedir. Bu dönemin en çarpıcı özelliği, savaş sonrası dünya ekonomisinin
egemen gücü olarak ABD’nin kendi çıkarlarıyla birlikte diğer gelişmiş ülkelerin
çıkarlarını koruyacak bir küresel ticaret rejimi kurmaya çalışmıştır. Nitekim,
ABD’nin küresel ticareti, Uluslararası Ticaret örgütü kurarak kontrol etme çabası
25
başarısızlıkla sonuçlanmış ve yerine 1947’de GATT kurulmuştur. GATT 1948-1994
yılları arasında uluslararası ticareti yöneten ‘çok taraflı’ bir araç olarak işlev
görmüştür. 1947-1980 yılları arasında GATT çerçevesinde yürütülen çok taraflı
ticaret görüşmelerle sağlanan ticari engellerin kısmen indirilmesi ve deniz navlun
ücretlerinin 1/3 oranında düşmesi uluslararası ticarete tekrar ivme kazandırmıştır
(Aykaç, Parlak ve Özdemir, 2008:37, 38).
Küreselleşme hareketlerinin iyice hızlandığı 1980 sonrası dönemde dünya
ticaret hacminde, dünya ticaretinin yapısında ve uluslararası ticaretin kurallarını
belirleyen aktörlerde değişmeler olmuştur. Bunların en önemlilerinden birisi, 20.
yy’ın son çeyreği ile birlikte dünya ticaretini büyük uluslararası şirketlerin
şekillendirmeye başlamış olmasıdır. Politik Araştırmalar Enstitüsü’nün 1996
yılındaki araştırmasına göre, küresel anlamdaki tüm ekonomik hareketlerin
%25’inden daha fazlasını tutan 20 dev holding vardır ve bunların bir çoğunun parasal
büyüklüğü bir çok ulusal ekonominin büyüklüğünü aşmaktadır (Bakırtaş, Öztürkler,
vd. , 2009:49).
020406080
100120140160180200
1950 1954 1958 1962 1966 1970 1974 1978 1982 1986 1990 1994 1998 2002
Yıllar
İnde
x De
ğeri
(199
0=1
Grafik: 1.1. Dünya Üretim ve Ticaret Miktarı, 1950-2002 Kaynak; Aykaç, Parlak ve Özdemir, 2008:41
Grafik:1’den de izlenebileceği gibi son yarım asırda meydana gelen
gelişmelere bakıldığında 1950-2000 yılları arası dünya ticareti dünya GSMH’nda
reel açıdan çok daha fazla artmıştır.
26
Dünya ticareti yıllık %6 artarken üretim sadece %4 artmıştır. Birkaç kriz
dönemi haricinde dünya ticareti dünya GSMH’dan daha hızlı artmıştır. 1990’larda
ise ticaret, dünya GSMH’dan çok daha hızlı bir şekilde artmıştır. Dünya ticaretinde
ortalama artış oranı GSMH artışının iki katı olmuştur. Asya krizi sonrası meydana
gelen düşüşe rağmen, 2000 yılında dünya ticareti 12.4 oranında büyümüş, ancak 11
Eylül ve akabinde sermaye piyasalarının çöküşünden sonra yavaşlamıştır.
2000 yılından 2006 yılına kadar gelişmiş ülkelerde ihracatta yıllık ortalama
%5. 7 artış gerçekleşirken bu oran gelişen ülkelerde % 9. 7’dir. İthalata yönelik
olarak benzer bir kalıbın mevcut olduğu söylemek mümkündür. Bununla birlikte
dünya ticaretinde gelişmiş ülkelerin hegomanyası sürmektedir. Dünya ticaret
kalıpları son çeyrek asırda oldukça önemli değişiklikler geçirmiştir. Gelişen ülkelerin
imalat malları ve hizmet ticaretinden aldıkları payların artması uluslararası ticaretin
içeriği ve yönü değişmiştir. Gelişen ülkelerin bu artışı sağlamaları, kendi iç
dinamikleri kadar, çok uluslu şirketlerin küresel üretim ağlarına eklenmelerinden
kaynaklanmaktadır (Aykaç, Parlak ve Özdemir, 2008:40, 41).
Sonuç olarak, mamul mallar gelişmekte olan ülkeler tarafından gelişmiş
ülkelere artan bir oranda ihraç edilmektedir. Bu tanım 19. yy tecrübesiyle ters
düşmektedir; çevre ülkeler zengin ülkelere birincil mallar ihraç ederken, şimdi daha
önce merkezdeki ülkelerde üretilen, çevre ülkelere ihraç edilen malları merkez
ülkeler ithal etmektedir. Örneğin, bugün ABD’nin Meksika’dan ithalatının %80’ini
mamul mallar oluştururken, bundan 100 sene önce bu oran sadece %10’lar
civarındaydı. ABD ekonomisi içinde mal ihracatı oranı dramatik bir şekilde
yükselmesine rağmen, ABD’de üretilen ticari malların büyük bir yüzdesi bugün ihraç
edilmektedir (http://www. ekodialog. com/Makaleler/Küresel-ekonomi-nedir. html).
1.4.3. Rekabetin Küreselleşmesi-Küresel Rekabet
Küreselleşme ve bölgesel bütünleşmeler, yoğun bir biçimde ihraç
ekonomilerini gündeme getirmekte, böyle bir yapı temel stratejik faktör olarak
rekabet gücünü ön plana çıkarmaktadır (Ekin, 1997: 10). Rekabet, bir işletmenin
müşterilerinin isteklerini, diğer işletmelerden daha etkin olarak yerine getirilmesi,
yani mal ve hizmetleri daha kaliteli ve ucuz temin etmesidir. Kapitalist sistem
27
içerisinde rekabetçi ürün ve hizmetler ortaya koymayan işletmeler yaşamını devam
ettirme ve büyüme amaçlarını gerçekleştirememektedirler (Akat, 1996:23).
Kapitalist sistem içerisinde rekabet daha önceleri de vardı. Ancak o yıllarda
rekabet etmek oldukça basitti. Ulusal pazarlara makul bir ürün veya hizmeti, en iyi
fiyatla sunan işletme rekabette öne geçmekteydi. Ancak günümüzde, küreselleşmeyle
birlikte işletmelerin uluslararası pazarlara girmesiyle ve teknolojik gelişmelerin
sonucu olarak, ürünlerin dünyanın her yerinde üretilebilir hale gelmesiyle ürün
çeşitliliği de artmıştır. Böylece daha önce ulusal pazarlardaki rakipleriyle rekabet
eden işletmeler, uluslararası rakipleriyle de rekabet etmek zorunda kalmıştır.
Görüldüğü gibi küreselleşmenin sonucu olarak rekabet artmıştır (Akat, 1996:23).
Rekabetçi bir pazarın temel özelliği, aynı amaçlar için yarışan çok sayıda
işletmenin faaliyet yöntemlerini birbirine zarar verecek biçimde yürütmeleri, kıt
kaynaklar için değişik yöntemlerle yarışmalarıdır. Böylece bir ortamda her
işletmenin aldığı pazarlama kararları, uyguladığı stratejiler ve yürüttüğü politikalar
diğer işletmeleri etkileyecektir. Günümüzde uluslararası ya da Küresel rekabet
nedeniyle işletmelerin rekabetten kaçınmaları mümkün değildir (İslamoğlu,
1999:62).
Küresel rekabet olarak ifade edilen bu yeni ekonomik ortamda, yerel ölçekte
faaliyet gösteren işletmeler; hem yerel hem de küresel ölçekte faaliyet gösteren
işletmelerle rekabet etmek zorundadır. Bu rekabet ortamında müşteri isteklerini göz
önüne alan, müşteri tatminini sağlayan, kaliteli ve düşük maliyetli ürünler üreterek
müşterinin istediği zamanda ve yerde hızlı bir biçimde sunan işletmeler başarılı
olabilmektedir. Hızlı değişen rekabet ortamında, artık geleneksel yapılanma
temelinde rekabet etmek mümkün olmamaktadır. Bu nedenle, bir çok firma bu yeni
duruma uyum sağlamak için yeniden yapılanmaya gitmektedir (Bakırtaş, Öztürkler,
Aydın, vd. , 2009:62).
İşletmeler faaliyet gösterdikleri alanda dikey uzmanlaşma, taşeronluk veya
ortaklık gibi oldukça yeni işbirliği ve stratejiler açısından en etkin şekilde yeniden
yapılanmaya zorlanmaktadır. Böylece uluslararası düzeyde sektörler arası ve
sektörler bünyesinde rekabetin de niteliği değişmektedir. Rekabetin niteliğinin
değişmesi, fiyat-kalite ilişkisini değiştirmekle kalmayıp işletme düzeyinde yenilik
28
yapma, değişen şartlara ve talebe uyum sağlama yeteneğini ön plana çıkarmaktadır.
Zira sektörün yenilik yaratma ve rekabet gücü ne kadar fazla ise işletmeler arası
işbirliği ile ‘ bilgi taşıması’ gibi dışsallıkları kullanan işletmelerin de uyum sağlama
ve rekabetçi kalma gücü de o kadar fazla olacaktır.
Korunmuş ulusal piyasalarda faaliyet gösteren işletmeler açısından,
liberalleşmenin ulusal piyasaları küresel rekabete maruz bırakmasıyla oyunun
kuralları değişmiştir. Ayrıca bu yeni küresel ortamda tüketicilerin seçenek imkanları
artarken tüketici tercihlerinin çok çeşitli ve değişken hale gelmesi işletmelerin maruz
kaldıkları rekabetin yorgunluğunu da arttırmaktadır (Aykaç, Parlak ve Özdemir,
2008:25).
Küreselleşen rekabetin yol açtığı maliyet, performans ve işletme bünyesinde
geliştirilen yeniliğin zamanlaması, kısa sürede yenilik geliştirme ile bu yeniliklerin
uygulamaya yönelik baskılar ve belirsizlikler, bu yeni şartlara uygun stratejilerin
geliştirilmesini zorunlu kılmaktadır. Bu stratejilerden biri, rakip işletmeler arasında
kurulan stratejik ittifaklardır. Rakip işletmeler arasında olduğu kadar baskın işletme
ve taşeronları arasındaki bağlantılar 1980’li yıllarda en önemli rekabet
stratejilerinden biri haline gelmiştir.
Küresel ekonomide büyük pazar üreticilerinin faaliyet gösterdiği ABD,
Avrupa ve Japonya’nın oluşturduğu üç büyük ticaret bloğu bünyesinde işletmeler,
ileri teknoloji sektörlerin de oluşan ittifak ağlarının temel unsurunu oluşturmaktadır.
Bu gelişme özellikle Ar-Ge, bilgi teknolojileri alanlarında ve elektronik sektöründe
hızla devam etmektedir. Bu tip stratejik ortaklık ve ittifaklar özellikle rekabetin çok
yoğun olduğu iletişim ve otomotiv endüstrilerinde yaygın olmakla beraber çelik,
robotik, biyo- teknoloji, ilaç ve kimya gibi pek çok sektörde gerçekleşmektedir.
Örneğin; General Motor, Fransa, Almanya, Japonya, İtalya, ABD ve İngiltere’de
çoğu ortaklık olan toplam 29 stratejik ittifak kurmuştur (Aykaç, Parlak ve Özdemir,
2008:25, 26).
Günümüzde basit olarak tek bir oyuncunun bütün sistemi kontrol edebilecek
güce ve sermayeye sahip olabilmesi gittikçe imkansızlaşmaktadır. Günümüzde
rakipler, iş tamamlayıcıları olarak görülmektedir. İş tamamlayıcılar, rakiplerin
aynadaki yansımasıdır. Tamamlayıcı bir iş, tüketicilerin gözünde işletmenin ürün ve
29
hizmetlerini daha cazip hale getiren herhangi başka bir şirkettir, yani rakibi’dir.
Ayrıca aynı yan sanayileri kullanan ve böylece yan sanayilerin işletmeyi daha kolay
destekleyebilmesini sağlayan herhangi başka bir şirkettir. Bu konuda en göze çarpan
örnekler, bilgi teknolojisi alanından gelmektedir. Donanım ve yazılım bunu çok
güzel tanımlayan örneklerdir (Güzelcik, 1999:51).
Küreselleşmenin rekabet üzerindeki bir diğer etkisi de rekabetin işletmeler
düzeyinden hükümetleri içine alacak şekilde genişlemesidir. Artık hükümetler
potansiyel yatırımları ülkelerine çekebilmek için çok çeşitli yatırım imkanlarını
sunarak rekabet etmektedir. Uluslar arası mobil yatırımcılar ya düşük maliyetleri,
gelişmemiş altyapılı veya yüksek maliyetleri gelişmemiş alt yapılı yerlerden birini
seçmektedir. Ancak yüksek maliyetli ve kötü altyapılı yerleri asla seçmemektedirler.
Bu tip rekabete ‘Kurumsal Rekabet’ denilmektedir. (Aykaç, Parlak ve Özdemir,
2008:26)
Şekil 1.2: Küresel Rekabetin Temel Elementleri
Kaynak: Aykaç, Parlak ve Özdemir, 2008:26.
Şekil 2’de kurumsal rekabet görülmektedir. Genel olarak ifade edilecek
olursa, tüm küresel rekabet türleri toplam refahı artıracaktır. Ürün rekabeti, tüketim
seçeneklerini zenginleştirecek ve etkin olamayan ürünleri piyasadan silinecektir.
Faktör fiyat rekabeti de kapasite kullanımını arttıracak ve tahsisat hatalarından
30
sakınmaya yardımcı olacaktır. Sonuçta kurumsal rekabette aşırı ve gereksiz hükümet
müdahalelerini ortadan kaldıracaktır.
Sonuç olarak; dünya ticaretinde liberal yaklaşımların ön plana çıkmasıyla
rekabet anlayışı değişmiş yenilikçi piyasa ekonomisine paralel olarak rekabet
yoğunlaşmıştır. Diğer taraftan ücretler, makro ekonomik istikrar, istikrarlı döviz
kuru, dış ticaret dengesi gibi faktörler yabancı sermayeyi özendirmek için önemli bir
gösterge olmuştur. Özellikle yabancı yatırımcılar kararlarını verirken, ücretlerin
sosyal maliyetler ve ekonomik durum hakkında karşılaştırma yapacak ve bu
faktörlerin uygun, istikrarlı olduğu bir ortamı tercih edecektir. Teknoloji üretmeyen
ve nitelikli işgücüne yeterince sahip olmayan ülkelerin bu yok edici rekabet
ortamında yaşama şansları çok az görülmektedir. Çünkü, ‘Gelişmekte Olan Ülkeler’
de emeğin çoğunluğu vasıfsız işçilerden oluşmaktadır. Bu ülkeler, emeğin niteliğinin
düşük olması nedeniyle, teknolojide ve dolayısıyla üretim sisteminde ortaya çıkan
gelişmelere uyum sağlamada zorlanacaktır. Dünya piyasalarında sermaye ve bilgi
yoğun üretim tekniğine sahip malların rekabet şansı yüksek olacağı ve bu malların
üretiminde nitelikli elemana ihtiyaç artacağı için GOÜ’lerin rekabet şansı daha da
azalacaktır. Dolayısıyla, nitelikli elemanların eğitimin bir ürünü olduğu dikkate
alınarak, GOÜ’ler eğitime yaptığı yatırımları arttırmalıdır (Temel, 2001:8).
1.4.4. Gelir Dağılımının Küreselleşmesi-Küresel Gelir Dağılımı
Gelir dağılımı konusu ekonominin en önemli konularından biridir. Dar
anlamda belli bir ekonomide bir yıl içinde üretilen toplam hasılatın üretim
birimlerince paylaşılmasını ifade eder. Bu tanım gelirin ulusal alanda dağılımını
kapsar yani yurt içinde üretime katkıda bulunan üretim faktörlerinin aldıkları paydır.
Ancak günümüzde ulusal gelir dağılımının yanı sıra ülkelerin dünya ölçeğinde
gelirden aldıkları pay da uluslararası ekonomide büyüyen bir sorun teşkil etmektedir.
(http://www. metin2forum. Biz/Ekonomi-iktisat-işletme/29050-Küresel-Krizler-ve-
yoksulluğa-Etkisi. html)
Dünya nüfusunun %10 ‘u mal ve hizmetlerin %70’ini üretmekte ve dünya
toplam gelirinin %70 ‘ini almaktadır. Dünya nüfusunun yaklaşık yarısı ise günde 2
dolardan daha az bir gelirle yaşamaktadır. (Satın alma gücü paritesi yılda700 dolar).
Dünya nüfusunun %50 ‘sini oluşturan bu 3 milyar insanın dünya üretimindeki payı
31
sadece %6’dır. Küreselleşme olarak bilinen ekonomik liberalizasyon ve teknolojik
gelişmelerin bir sonucu olarak ülkelerin ve insanların gittikçe birbirlerine
yaklaşmasına rağmen gelir farklılıkları dünyanın en göze çarpan gerçeklerinden
biridir. Bazı çevrelere göre küreselleşme eşitsizliğe neden olmaktadır. Modern
teknoloji ve ekonomik liberalizasyon yoksulu daha yoksul yapmamıştır. Fakat
zenginlerin daha da zengin olmasına yardımcı olmuştur. Dünya Bankası’na göre,
sadece dünya nüfusunun yarısı günde 2 dolardan daha az bir gelirle yaşamakta, buna
ilaveten dünya nüfusunun 1/5 ‘i, yani yaklaşık 1.2 milyar kişi 1 dolardan daha az bir
gelire sahip bulunmaktadır. İkinci grubun sayısı 1987 yılındaki ile yaklaşık aynı
olmasına rağmen dünya nüfusuna oranı %24’ten %20‘ye düşmüştür. Doğu Asya’da
aşırı yoksulların oranı %27’den %15’e ani bir düşüş göstermiştir. Güney Asya’da
oran %45’ten %40’a düşmüş, fakat Sub-Saharan Afrika’da %46 ile %47 arasında
sabit kalmıştır. (http://www. foruz. us/akademi/siyasalbilimler/39. doc)
Küresel ekonomi özellikle son yıllarda güç kazandı. Dünya genelindeki kişi
başına gelir şimdiye kadar görülmemiş bir hızla artmakta. 2003-2007 yılları içinde
kişi başına (reel) gayrisafi hasılanın yılda ortalama %2.3 oranında arttığı
gözlenmektedir. Bu oran 1999-2002 döneminde %1. 2 iken, 1981-1989 döneminde
%1.4 idi. Şimdi elde edilmekte olan küresel büyüme oranları, İkinci Dünya
Savaşı’nı izleyen dönemdeki ve 1960’ların belli kesitlerindeki küresel büyüme
oranlarından sonraki en yüksek oranlardır. Son yılların ilginç ve önemli bir boyutu
da küresel büyümenin artan bir bölümünün artık gelişmekte olan ülkelerdeki
büyümeyi yansıtmasıdır. Gelişmekte olan ülkeler 1960-1973 döneminde toplam
küresel büyümenin %15’ini sağlamış iken, bu oran 1973-2001 döneminde %22,
2001-2005 döneminde ise %37’yi bulmuştur. GSMH’nın satın alma gücü paritesi
(SAGP) temelinde hesaplanması durumunda, gelişmekte olan ülkelerin küresel
büyümeye en büyük katkıda bulunan ülkeler grubu olduğu görülmektedir. Oran
%80‘e yaklaşmış bulunmaktadır. Ayrıca küresel GSMH, SAGP temelinde
hesaplandığında, kişi başına küresel büyüme 2000 yılından itibaren yılda ortalama
%3 ‘e ulaşmaktadır. Bu oranlar gelişmekte olan ülkelerin dünya ekonomisindeki
aratan önemini yansıtmaktadır (http://www. mfa. gov. tr/data/Kutuphane/yayinlar/
EkonomikSorunlarDergisi/sayi27/küresellesme_buyume_gelir_dagilimi. pdf)
32
Tablo:3’te yüksek gelirli ülkeler ve gelişmekte olan ekonomiler
kategorisinde yer alan ülke ve bölgelerin kişi başına reel GSYİH düzeylerindeki
yıllık ortalama yüzde değişim oranları gösterilmektedir. Kişi başına reel GSYİH’nın
dünya ortalaması 1990’ların başında 250 dolar civarındayken, 2000’de 1. 417 dolara
yükselmiştir. Gelişmiş ülkelerde ise 1990’ların başında 20. 397 dolardan 30. 557
dolara yükselmiştir. Bölgesel olarak ülkeler incelendiğinde, 1980-2000 döneminde
üretim düzeyi ve kişi başına reel GSYİH anlamında en yüksek gelişme gösteren
bölge, kişi başına GSYİH düzeyini iki kattan daha fazla arttıran D. Asya ve
Pasifik’tir. (Bakırtaş, Aydın, vd. , 2009:35)
Tablo 1.3: Kişi Başına Reel GSYİH’daki Büyüme, 1990-2010 (Yıllık % Değişim)
Ülke 1990’lar 2007 2008a 2009b 2010b
Dünya 1.3 2.6 0.8 -3.9 1.0 Yüksek Gelirli Ülkeler 1.8 2.0 0.4 -4.5 1.0 ABD 2.0 1.0 0.3 -3.8 1.0 Japonya 1.1 2.3 -0.6 -6.6 1.2 EURO Bölgesi 1.8 2.3 0.6 -4.4 0.6 Gelişmekte Olan Ülkeler 1.5 6.0 4.7 3.0 4.6 Doğu Asya ve Pasifik 6.3 9.7 7.6 5.9 7.0 Avrupa ve Orta Asya -1.8 7.0 5.3 2.7 5.0 Latin Amerika ve Karayipler 1.6 4.4 3.1 0.9 2.8 Orta Doğu ve K.Afrika 1.0 4.0 4.0 2.2 3.5 Güney Asya 3.2 6.9 4.8 4.0 5.8 Sahraaltı Afrika -0.5 4.3 3.4 2.7 3.8
Kaynak: World Bank.2009, Küresel Ekonomic Prospects 2009; World Bank 2006, Küresel Economic prospects 2009a tahmin edilen ,a tahmin edilen ,b öngörülen / Stratejik Küresel Pazarlama ,genel yayın no:39,Eflatun Kitapevi ,Ankara 2009,s.35
Dünya Kalkınma Raporu’na göre dünya genelinde kişiler arasındaki gelir
eşitsizliği, 19 yy’da önemli bir şekilde yükselmiş ve 20. yy’ın ilk yarısında hemen
hemen sabit kalmıştır. 20. yy’ın ikinci yarısında çok hızlı olmamakla beraber tekrar
yükselmiştir. Küresel gelir eşitsizliğinin zengin-yoksul ülkeler arasındaki ortalama
gelir farklılıklarının temel belirleyicisi nispi ekonomik büyümedir. Keza, Dünya
Bankası’nca yakın geçmişe ilişkin olarak yapılan bir analizde; 1990’lı yıllarda aşırı
yoksulluktaki yavaş düşüşün, en fakir ülkelerdeki büyümenin çok düşük olmasından
33
kaynaklandığını göstermiştir. Benzer şekilde, uzun dönemli büyümedeki eşitsizlikler
de zengin ve yoksul ülkeler arasındaki farkı açıklamaktadır.
Yine Dünya Bankası’nca yapılan bir çalışma; dünya genelinde kişiler
arasındaki gelir farklılıklarının yaklaşık %80’inin ülkeler arasındaki ortalama gelir
eşitsizlikleri ile açıklanabildiğini ortaya koymuştur. Eğer yoksulluğun ve eşitsizliğin
tek belirleyicisinin büyüme olduğu kabul ediliyorsa, bu durumda küreselleşmenin
öneminin ne olduğu sorusu ön plana çıkmaktadır. Bu sorunun cevabı, doğru politika
ve kurumsal koşullarda entegrasyonun büyümeyi desteklediği şeklindedir.
Küreselleşme, eşitsizlik ve fakirlik arasında bir bağ mevcuttur. Küreselleşme
sonucunda dünya genelinde gelir dengesizliği artmış ve büyümelerini
gerçekleştiremeyen ülkelerde yoksulluk devam etmiştir. Hızlı ekonomik büyümenin
eşit bir şekilde yayılmamasının pek çok ülkedeki nedenleri ise yetersiz politikalar,
politikacılar ve kurumlardır.
Sonuç olarak; gerçekte sürekli büyümeyi yaratmada başarısız olan ülkeler,
küresel entegrasyona sırtlarını dönmüş ülkeler ile çoğunluğu sahra altı (Sub-Saharan)
Afrika’da yer alan ve küreselleşmenin sunduğu fırsatlardan yararlanmak için gerekli
ön koşullara sahip olmayan ülkelerdir. Yoksulluğu azaltmanın ve gelir farklılıklarını
kapatmanın yolu bu tür engelleri ortadan kaldırmaktır (http://www.foruz.us/
akademi/siyasalbilimler/39. doc).
1.4.5. İstihdamın Küreselleşmesi-Küresel İstihdam
Küreselleşme konusunda en çok tartışılan konulardan birisi de istihdam
konusudur. Küreselleşme muhaliflerince işsizlik, çocuk işçiliği, düşük ücretler,
emeğin sömürülmesi gibi istihdam sorunlarının Küreselleşme sürecinin doğal
sonuçları olarak görülmektedirler. Küreselleşme taraftarları ise, söz konusu sürecin
aslından işsizlik sorununun azaltılması, yüksek ücret elde edilmesi vs. konularında
bir fırsat olarak olduğunu iddia etmektedir. Olaya her iki yönüyle de bakılması daha
doğru olacaktır. Küreselleşme gerekli önlemler alınmadığı takdirde istihdam
sorunlarının ortaya çıkması açısından tehlike ve tehdit olabileceği gibi aynı zamanda
Küreselleşme istihdam sorunlarının azaltılmasında bir fırsat olarak görülebilir.
Küreselleşme sürecinin hız kazanması, dünyada işsizlik sorununda farklı bir boyut
34
kazanmasına yol açmaktadır. Bu süreç ile birlikte bilgi ve hizmet işleri ve işçileri
önem kazanırken mavi yakalı işçiler ve imalat işleri eski önemlerini kaybetmeye
başlamışlardır. Bilgi ve enformasyon sektörlerinin öne çıkması sanayi toplumunun
mavi yakalı işçisine olan talebi azaltmış ve belirli sektörler dışında firmalar küçülme
yoluna gitmişlerdir. Aynı zamanda bu süreç beyaz yakalı bilgi işçisine olan talebi
artırırken milyonlarca mavi yakalı işçi istihdam sürecinin dışında kalmıştır. Yaşanan
gelişmeler hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkeler de işsizlik sorununu ortaya
çıkarmıştır. Bilgi ve hizmet işlerinde çalışan son derece vasıflı, eğitimli, yaratıcılığı,
mobilitesi yüksek bilgi işçileri bu dönüşümden kazançlı çıkan grubu oluşturmaktadır
(http://www. canaktan. org/yeni-trendler/Küresel-sorunlar/istihdam. htm).
Tablo 1.4: Dünya ve Bölgeler İtibariyle İşsizlik Oranı, 2000-2008 (%) Ülke 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Dünya 6.2 6.3 6.4 6.5 6.4 6.3 6.0 5.7 5.9 Gelişmiş Ekon. ve AB 6.6 6.7 7.3 7.3 7.1 6.8 6.3 5.7 6.1 CEE*(AB hariç) ve CIS** 10,8 10,3 10,1 10,1 9,9 9,4 9,1 8,4 9,0 Doğu Asya 4,5 4,4 4,4 4,3 4,2 4,2 4,0 3,9 4,3 G.Doğu AsyaVe Pasifik 5,0 5,8 6,0 6,2 6,4 6,4 6,0 5,4 5,4 G.Asya 4,6 4,6 4,6 4,7 5,3 5,3 5,2 5,0 5,0 Lt. Amerika ve Karayipler 8,6 8,9 9,1 9,1 8,5 8,1 7,4 7,1 7,2 Ortadoğu 9,5 10,9 10,8 12,1 9,2 9,8 10,1 9,5 9,0 K.Afrika 14,1 13,6 13,4 13,1 12,3 11,5 10,5 10,6 9,8 Sahra-altı Afrika 7,9 8,1 8,1 8,2 7,9 7,8 7,7 7,6 8,0
Kaynak; İnternational Labor Organization (2009), Küresel Employmnet Trends-Update 2009, İntennational Labor Organization Puplishing, Genev; /Bakırtaş, Öztürkler, vd. , 2009:37 * Orta ve Doğu Avrupa, ** Bağımsız Devletler Topluluğu
Bir ekonomideki üretim düzeyini belirleyen temel üretim faktörlerinden birisi
işgücüdür. İşgücünün istihdam düzeyi ve üretim düzeyindeki konjonktürel
dalgalanmalar birbirleri ile doğru yönlü ilişki içerisindedir. Ancak, istihdam düzeyi
ve üretim düzeyi dalgalanmaları arasında var olan bu ilişki küresel ve bölgesel
düzeyde ve farklı ülke grupları için önemli farlılıklar gösterebilmektedir. 2000-2008
döneminde işsizlik oranındaki dalgalanmalar, Tablo 4’te gösterilmektedir. Dünya
istihdam düzeyinde meydana gelen değişmeler, gelir düzeyi ve gelirin dağılımını
etkileyerek, küresel talebin de değişmesine neden olmaktadır (Bakırtaş, Öztürkler,
vd., 2009:36).
35
ILO (2009) raporuna göre, 2008 yılı için dünyada tahmin edilen işsizlik
sayısı 190. 2 milyon kişidir. 1998 yılından 2004 yılına kadar işsizlerin sayısı her
kategori için (erkek-kadın, yetişkin-genç)artmıştır. 2004 yılından itibaren ise
işsizlerin sayısında her kategori için gerileme meydana gelmiştir. Ancak 2007
yılının ikinci yarısından başlayarak ortaya çıkan küresel krizin de etkisiyle, 1998 den
bu yana en yüksek işsizlik rakamı 2008 yılında gözlenmiştir. Bu dönemde çalışma
yaşı nüfus içinde kendisini işgücü piyasasında görenlerin oranı olarak adlandırılan
işgücüne katılım oranı ise toplamda 1998’den 2008’e %65.8’den %65.1’e
gerilemiştir. Aynı dönem için iş sahibi olanların çalışma yaşı nüfusu içindeki payını
gösteren iş sahibi-nüfus oranında da benzer bir hareketlenme kendini göstermektedir.
Dolayısıyla burada dikkat edilmesi gereken nokta, umudu kırıldığı için iş aramaktan
vazgeçerek işgücü dışına çıkanlar da hesaba katıldığında ekonomik krizin istihdam
ile ilgili gerçek olumsuz etkisinin ortaya konabileceğidir (Bakırtaş, Öztürkler, vd.,
2009:43, 44).
İstihdam ile ilgili olarak ele alınması gereken konulardan birisi de çocuk
işçiliğidir. Sanayi kapitalizminin gelişmesi ve aile temelinde örgütlenmiş olan
üretim sistemlerinin çözülmesi ile hane halkı üyelerinin bireyler olarak emeklerini
satmak zorunda kalmaları sürecinde çocuklar pazarda talep edilen ucuz iş gücü
olarak aileleri için bir nakit kaynağı olmuşlardır. Aslında daha öncede yoksul halk
kesimlerinin çocukları hep çalışmıştır. Ancak, bugün milyonlarca çocuk, fiziksel,
zihinsel, eğitsel, soysa, duygusal ve kültürel gelişmelerine zarar veren ve ulusal
yasalara, uluslararası standartlara uygun olmayan koşullar da çalışmaktadır. ILO
araştırmalarına göre, dünyada 5-14 yaş grubuna 250 milyon çalışan çocuk
bulunmakta, 12-17 grubu 283 milyon çocuğun çalıştığı için okula devam edemediği
tahmin edilmektedir. 5-9 yaş arası çalışan çocuklar, toplam çalışan çocuk sayısının
yaklaşık %20’sini oluşturmaktadır. Buna göre 5-9 yaş arası 50 milyon çocuk
çalışmaktadır. Bölgeler itibariyle bakıldığında çocuk istihdamı yönünde Asya
ülkeleri ilk sıralarda yer almaktadır. Şunu da belirtmek gerekir ki;çocuk işçiliği
sorunu tek başına Küreselleşmenin ortaya çıkardığı bir sorun değildir, ancak
özellikle az gelişmiş ve gelişmekte olan ulusal ekonomilerde bu sorun Küresel
ekonomik ilişkilerin yaygınlaştığı bu süreçte daha da yaygınlaşmıştır (http://www.
canaktan. org/yeni-trendler/Küresel-sorunlar/istihdam. htm).
36
1.5. Küresel Ekonomik Kriz ve Türkiye
1.5.1. Ekonomik ve Finansal Krizlerin Dünü Bugünü
Dünyada ekonomi tarihi incelendiği zaman ekonomik krizlerin daima
birbirlerini takip ettiği görülmektedir. Bu inceleme bizi 1700’lü yıllara kadar götürür
ve kayda geçen ilk ekonomik krizin 1720 yılında Güney Deniz Kumpanyası krizi6
olduğu görülür (Gürsoy, 2009:11). 1720’li yıllardan başlayarak günümüze kadar
uzanan dünyayı etkisi altına alan büyük ekonomik bunalımlar yaşanmıştır. Bu
çalışmada son yıllarda, gelişmiş ülkelerde ve yükselen ekonomilerde meydana gelen
ekonomik ve finansal krizlerden bahsedilecektir. Bunlar; 1994 Meksika Krizi, 1997
Güney Doğu Asya Krizi, 1998 Rusya Krizi, 1999 Arjantin Krizi, 2001 Türkiye
Krizi ve son olarak 2008 ABD Krizleridir.
Küresel ekonomik kriz, uluslararası ekonomide aniden ve beklenmedik bir
şekilde ortaya çıkan olayların makro açıdan ülke ekonomisini, mikro açıdan ise
firmaları ciddi anlamda sarsacak sonuçlar ortaya çıkarmasıdır (http://www.metin2
forum.Biz/Ekonomi-iktisat-işletme/29050-küresel-krizler-ve-yoksulluğa-etkisi. html)
Küresel ekonomik kriz, uluslararası ve ulusal düzeyde gelir dağılımı ve
yoksulluk üzerinde oldukça olumsuz sonuçlar doğurabilmektedir. 1990’lı yıllarda
ortaya çıkan Küresel ekonomik krizlerin bir çok ülkede çok ciddi anlamda olumsuz
etkileri olmuştur. Bu konuyu kısaca inceleyecek olursak, iktisadi krizler ve doğal
afetler milli hasılada büyük çaplı ve ani düşüşlere ve yoksullukta hızlı artışlara yol
açar. Daha da kötüsü, ekonomik krizler beşeri sermayenin geri döndürülmez bir
şekilde kaybedilmesi gibi zararlara yol açar. Gelişmekte olan ülkeler ile piyasa
ekonomisine geçen ülkeler, genelde bu tip krizler ile doğal afetlere karşı savunmasız
bir durumda iken küçük devletler, küçük ve izole olmaları, üst düzeyde dışa açık
olmamaları, doğal afetlere karşı hassas olmaları ve kısıtlı ölçüde çeşitliliğe sahip
olmalarından dolayı, olumsuz etkiye sahip dış olaylara karşı özellikle hassasiyet
gösterirler.
6 Daha geniş bilgi için bakınız; Melih Gürsoy, Ekonomik ve Finansal Krizler, Dünü ve Bugünü, MG
yayınları, Birinci Basım, İst. 2009, s.19
37
Ekonominin tümünü kapsayan krizler, milli hasılada hızlı bir şekilde düşüşe,
milli gelirin azalmasına ve işsizliğin artmasına yol açar. 1990’lı yıllarda yaygın olan
bu krizler farklı şeklilerde meydana gelmişlerdir; mali krizler, ödemeler dengesi
krizleri, ticaret hadleri ile ilgili şoklar, para krizleri, bankacılık sektörü ile ilgili
krizler ve hiper-enflasyon gibi (http://www. canaktan. org.)
Metropol ve çevre ekonomilerinin neoliberal düzenleme biçimince teslim
alındığı 1978-1979’dan itibaren dünya ekonomisi kabaca onar yıllık üç çevrim
içinden geçti. Çevrimler özellikle çevre ekonomilerinin gelişme temposunu,
biçimini etkiliyor; bir önceki dönemin zirve noktasını izleyerek başlıyor ve bir
durgunlaşma, bir de canlanmayı içeren ikişer aşamadan oluşuyor. Bu çevrimlerden
sonuncusu 1998-2007 yıllarını kapsamaktadır. Metropolden çevreye dönük sermaye
hareketleri ve büyüme hızları dikkate alındığında, bu sonuncu çevrimin iniş-
durgunlaşma aşaması 1998-2001, canlanma aşaması 2002-2007 yıllarında
yaşanmıştır. Tablo5’te: bu sonuncu çevrimiçi, dünya ekonomisinin ana bloklarının
büyüme hızları ve metropolden çevreye dönük (sabit fiyatlı) sermaye hareketlerinin
yıllık değişme oranları ile tanımlanıyor ve bir önceki çevrimin tümüne ait verilerle
karşılaştırıyor (Boratav vd., 2009:1).
Tablo 1.5: İki Çevrimde Dünya Ekonomisi
1989-1997 1998-2007 1998-2001 2002-2007 Dünya, g 3. 0 3. 9 3. 2 4. 3 Metropol, g 2. 8 2. 6 2. 6 2. 5 Çevre, g 3. 3 5. 7 2. 8 6. 9 16 Çevre Ülkesi*, g 5. 3 4. 3 3. 9 5. 7 Türkiye, g 4. 3 3. 6 -1. 3 7. 2 Çevreye SH 24. 3 3. 6 -27. 2 16. 1
(g) Büyüme hızları, (SH) Çevreye Sabit(1988) Dolar cinsinden Sermaye Hareketleri, Yıllık Değişme Oranları (%) * Güney Afrika, Mısır, Türkiye, G. Kore, Çin, Hindistan, Endonezya, Malezya, Filipinler, Tayland, Arjantin, Brezilya, Kolombiya, Meksika, Peru, Şili. Ağırlıksız ortalamalar. Diğer bloklar için IMF’nin GSYİH’ya göre ağırlıklandırdığı ortalamalar. Kaynak: Korkut Boratav, ’Bir Çevrimin Yükseliş Aşamasında Türkiye Ekonomisi’, Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm, Der; Nergis Mütevellioğlu-Sinan Sönmez, 2009, s. 2
38
Çevrimin iniş (1998-2001) ve çıkış (2002-2007) aşamalarının, dünya
ekonomisi, tüm çevre ve büyük çevre7 ekonomileri için büyüme hızları, ayrıca
sermaye hareketleri bakımından ayrıştığı açıkça gözlenebiliyor. Önemli bir saptama,
metropol ekonomileri için son çevrimin iki alt döneminde büyüme hızlarının
farklılaşma göstermediğidir. Çevrimin aşamalarının belirlenmesinde sermaye
hareketlerinin ön planda rol oynadığı kabul edilirse, bulgularımız sermaye ihracı ile
metropol ekonomilerinin milli gelir hareketleri arasında doğrudan bir bağlantı ortaya
koyamıyor.8
Çevre ekonomilerinin içsel dalgalanmaları dikkate alındığında 1997-1998
Doğu Asya krizini, Rusya, Brezilya, Arjantin, Türkiye gibi büyük ekonomileri
sarsan finansal krizler izledi. Bu bunalımlı dönemin son dalgası, Arjantin’i terk
ettiği 2002 yılına kadar uzandı. Türkiye ekonomisi ise bilindiği gibi, 1999 ve 2001
yılında iki kriz içinden geçerek dip noktasına 2001 yılında vurmuştu. (Boratav, vd. ,
2009:2, 3)
1.5.1.1. 1994 Meksika Krizi
Meksika, diğer Latin Amerika Ülkeleri gibi sürekli döviz krizleri, banka
batışları, hiper enflasyon rekabetleri ile karşı karşıya kalan bir ekonomi olup, 1982
‘den sonra yaşadığı krizden sonra IMF rezervlerini uygulamaya başlamıştı. 1985’ten
itibaren Meksika dış ticaretini radikal olarak serbestleştirdi: gümrük tarifeleri
indirildi, hükümet lisansı gerektiren önemli malların kapsamı büyük ölçüde azaltıldı,
özelleştirmelere hız verildi. Ardından ABD ve Kanada ile “Serbest Ticaret
Anlaşmasını” (NAFTA) imzaladı. 1991 yılında Meksika Pezo’su dolara bağlandı
(Başoğlu, Ölmezoğulları, Parasız, 2001:109).
Bunların yanında diğer Latin Amerika Ülkelerinde olduğu gibi Meksika’da
da faiz oranları serbest bırakılmış, kredi sınırlamaları ve bankaların kasalarında likit
7 Insitute İnternational Finance, ‘Yükselen Piyasa Ekonomileri’ başlığı altında 30 ülkelik bir grup
tanımlanmaktadır. Bunların içindeki petrol ihracatçılarını ve eski sosyalist blok ekonomilerini dışladıktan sonra,50 milyar doları aşan GSMH düzeyinde 16 ülkelik bir alt gruba ( Tablo 6’daki “16 Çevre Ülkesi’ne”) ait veriler ayrıca değerlendirilmiştir
8 Bir önceki çevrimin iniş (1989-1992) ve çıkış (1993-1997) aşamalarında metropolün ortalama büyüme hızı pek fazla değişmemiştir.%2.7’den %2.8’e artış söz konusudur. Diğer tüm gruplarda değişme,beklenen doğrultuda ve belirgin boyutlardadır
39
tutulma zorunluluğu kaldırılmıştır. Bu uygulamalar başlangıçta on yıldan uzun bir
zamandır çok düşük büyüme oranına ve yüksek enflasyona sahip olan Meksika
ekonominin canlanmasını sağlamıştır. Gerçekten de 1989-94 yılları arasında,
GSYİH sabit fiyatlarla yılda ortalama %4 büyümüş ve 1983 yılı sonunda enflasyon
oranı yirmi yıldan beri ilk kez %10’un altına inmiştir. Bu istikrarlı büyüme
Meksika’nın o güne kadar görmediği kadar çok yabancı sermayeyi çekmesini
sağlamıştır. Meksika ekonomisine yabancı sermaye girişi kriz öncesi hızlanmıştır
(Gürsoy, 2009:165).
1990-1994 arası bir Meksika Mucizesi’nden söz ediliyordu. Ülkeye akan
sıcak para yerini özelleştirilmiş bankalar kanalıyla krediye ve tüketime dönüştü.
Ancak olaya başka boyuttan bakıldığında şunlar görülüyordu: Tüketim patlaması
ithalatı artırmıştı, oysa ihracat artışı sınırlıydı. Bunda güçlü pezo’nun rekabet
gücünü zayıflatmasının etkisi vardı. 1993 yılına gelindiğinde Meksika’nın dış ticaret
açığı GSYİH’nın %8 ‘ine ulaşmıştı. Buna karşın ülkeye yabancı portföy girişi de
devam etmekteydi (Başoğlu, Ölmezoğulları, Parasız, 2001:109, 110).
Ancak başkaların kredi portföyündeki belirgin kötüleşme nedeniyle 1995
yılından itibaren banka kredilerinin artış hızı büyük oranlarda yavaşlamıştır.
Meksika hükümetinin 20 Aralık1994 tarihinde döviz kuru bandını %15 oranında
genişletme kararından sonra, pezo beklenenden çok hızlı bir şekilde değer
kaybetmeye başlamış, uluslararası rezervler iki gün içinde 5 milyar dolar eridikten
sonra bunun yeterli olmayacağı düşünülmüş ve 22 Aralıkta pezo dalgalanmaya
bırakılmıştır. Bu durum faiz oranlarının fırlamasına yol açmış ve bankaların
portföylerinin bozulmasını hızlandırmıştır (Gürsoy, 2009:166).
1994 yılında yatırımcıların güvenini ciddi biçimde sarsan bir dizi iç siyasal
şok yaşanırken pezo’nun devalüe edilmesine gerek görülmemiştir. Bütün bunların
sonucunda, panik içindeki uluslararası yatırımcılar hızlı biçimde fonlarını geri
çekmeye başlamışlar ve krize neden olmuşlardır, kriz finansal bir panik biçiminde
ortaya çıktı.
Meksika’daki kriz, bölgeye hakim olan güvensizlik nedeniyle ‘tekila’
etkisiyle diğer başta Arjantin olmak üzere diğer Latin Amerika Ülkelerine de
sıçramış ve bölge ülkelerinin boralarında önemli düşüşlere neden olmuştur. Kriz
40
diğer gelişmekte olan ülkeleri de etkilemiştir. Meksika krizi bu bakımdan da dikkat
çekicidir. Küreselleşen sermaye piyasalarından ‘yükselen piyasalar’ (emerging
markets) olarak adlandırılan ekonomilerden birinde yaşanan kriz adeta ‘domino
etkisi’ yaratarak hızla yayılabilmektedir. Krizle birlikte Meksika ‘ya yönelik portföy
yatırımları azalmış ve 1995 yılında Meksika ekonomisinden yaklaşık 3. 4 milyar
dolarlık portföy yatırımı çıkmıştır. 1993’te 25 milyar 110 milyon dolar olan Merkez
Bankası rezervleri 1994 yılında 6 milyar 278 bin dolara gerilemiştir (Başoğlu,
Ölmezoğulları, Parasız, 2001: 166).
Sonuç olarak; 1994-1995 yıllarındaki Meksika Krizi makroekonomik
istikrarın nispeten sağlandığı bir ortamda ortaya çıkmıştır. Ülkenin ekonomik
durumu, gelişmekte olan birçok ülkeye örnek teşkil edebilecek kadar sağlıklı
gözükmekteydi. Bir başka ifade ile Meksika’da diğer ülkelerde görülen devasa bütçe
açıkları mevcut değildi ve enflasyon oranı da çok yüksek değildi (http://www.
metin2forum.Biz/Ekonomi-iktisat-işletme/29050-Küresel-Krizler-ve yoksulluğa Etkisi.
html)
Buna rağmen kriz yaşanmıştır. Meksika krizini iki yaklaşımla açıklayabiliriz;
Birinci yaklaşım; 1994’te ekonomide devalüasyon beklentisi vardı ve bu
durum kamu borcunun ulaştığı boyutla ilgili finansal paniğin bir sonucuydu. Bu
koşullarda ülkenin döviz rezervleri, aşırı iç kredi genişlemesi nedeniyle döviz
rezervlerinin yavaş yavaş azalması, sonuçta bir stok uyumu sebebiyle kalan
rezervleri spekülatif saldırıyla karşı karşıya bırakmıştır.
İkinci yaklaşım; Aslında Meksika’da büyük oranda bir kriz beklenmiyordu.
Devalüasyon ve onu izleyen panik birbiri ile ilişkili değil, birbirinden ayrı olaylardı.
Bu görüşe göre, Meksika hükümeti, kriz olmadan önce yüksek maliyetlerle
borçlanabilecekken bu maliyet karşısında devalüasyon tercih edilmiştir. Bunda,
hükümetin sabit kuru sürdürmesinin pahalıya mal olacağının bilincine varmasının
payı büyüktür. Yapılan devalüasyonla birlikte özellikle yabancı yatırımcılar
enflasyon bekleyişlerini revize ederek, satın aldıkları devlet tahvillerini satıp
fonlarını ülke dışına çıkartmaya başladılar. Bu da, yabancı yatırımcıların yeniden
borç verdikleri takdirde ülkenin borçlarını ödeme kudretinde olmadığının göstergesi
olmuştur (Başoğlu, Ölmezoğulları, Parasız, 2001:111).
41
1.5.1.2. 1997 Güneydoğu Asya Krizi
Güneydoğu Asya krizinin ilk tetikleyicileri olarak, 1994 yılında Çin’in
‘yuan’ı % 30 oranında devalüe etmesi ve 1995’ten itibaren doların hızla değer
kazanması sonucu söz konusu ülkelerin hızla rekabet güçlerini kaybetmelerini
gösterebiliriz.
2 Temmuz 1997’de Tayland ‘Bahtı’nın devalüe edilmesiyle kriz patlak
vermiştir. Oysa bir yıl öncesinden beri bir takım spekülatif hareketler ve bazı Güney
Doğu Asya ticari banklarının iflas etmesi krizin ön sinyallerini vermektedir. 1997
yılının ilk aylarında, Güney Kore’de Hanbo Çelik iflas etmişti. Aynı ülkede 1997
bahar aylarında Kia ve Sammi Çelik şirketlerinin de batması bankaları iyiden iyiye
zora sokmuştur. Bunun asıl nedeni, her üç şirketin yaptığı dış borçlanmaların
önemli bir kısmının bankalarca garanti edilmiş olmasıdır. Tayland’daki bir diğer
gelişme, krizin önemli etkilerinden biri olan emlak piyasasında yaşanmıştır. Land,
eurotahvil borçlarının 3. 1 dolar tutan vadesi gelmiş faiz ödemesi yapamayacağını
açıklamıştır. Önce emlak piyasası, ardından Tayland Menkul Kıymetler Borsası
%45 oranında düşüş kaydetmiştir. Tayland Merkez Bankası, ödeme güçlüğü
içindeki bankalara destek olmak amacıyla bu kurumlara borç vermeye başlamıştır.
Fakat bu, mali sistemi düzeltmeye yetmemiş, üstelik Merkez Bankası’nın elindeki
dış rezervler de vadeli işlemlerde kullanılmıştır. Bu da devalüasyon beklentisi içinde
olan spekülatörlerin işine yaramıştır. Tayland’da 1997’de Finans One adlı bir büyük
finansal şirketten desteğini çeken hükümet, böylelikle kredi ve mevduat üzerinde
garantisi olmadığını da ilan etmiş olmaktaydı. Bu durumda yabancı sermaye kaçışını
artırmıştır. Sonuç, biraz da zorunlu olarak Temmuz’ da ‘Baht’ın devalüasyonudur.
Bahtın devalüasyonu, bir anlamda krizin de başlangıcı olmuştur (Başoğlu,
Ölmezoğulları, Parasız, 2001:112, 113).
Tayland krizi, Güney doğu Asya’daki yükselen piyasaların istisnasız tümünde
genel bir sermaye kaçışına yol açtı. Güney Kore, Endonezya ve Malezya para
birimlerinin değer kaybetmesine neden oldu. Birkaç ay içinde Güneydoğu Asya
Krizi bütün dünyadaki ürün fiyatları üzerinde etkili olmaya başladı. Asya, dünya
genelindeki ekonomik büyümenin önemli motorlarından biri olmuştu (büyük
miktarda hammadde tüketen bir motor). Bu motor teklemeye başlayınca, altın, bakır,
42
alüminyum ve en önemlisi ham petrol fiyatları düşmeye başladı. Dünya ürün
piyasasındaki bu düşüş, Güneydoğu Asya krizinin Rusya‘ya sıçramasına neden olan
bir mekanizma halini alacaktı.
Toptan mali çöküşü önlemek için, IMF 120 milyar dolarlık bir kurtarma
programıyla devreye sokuldu. Ancak, IMF kurtarma programı durumu daha da
kötüleştirdi. IMF’nin alacakları borçları ertelemeye veya yeniden yapılandırmaya
ikna etmesi karşılığında ülkelerden istenen koşullardan biri de, özel sektörde borç
geri ödemelerinin süreceğinin hükümetler tarafından garanti edilmesiydi. Bu
IMF’nin 1980’lerde yaşanan üçüncü Dünya borç krizi sırasında oynadığı rolün
aynısıydı. Kuzeyli vatandaşların vergilerinden oluşan kamu fonları (IMF
aracılığıyla) borçlu hükümetlere verildi, sonra da özel yatırımcılara olan borçlarını
geri ödemeleri için Güney’deki bankalara aktarıldı. IMF’nin Asya paketi, ülkeleri
sermaye hareketlerini daha da liberalleştirmeye zorladı. Amaç, kamu harcamalarını
kısarak tasarruf etmekti ve bilinen yöntemler devreye sokuldu: yüksek faiz
oranlarının yabancı sermayeyi tekrar çekmekte kullanılacak bir yem olması böylece
her şeyin eskisi gibi olması bekleniyordu. Ama yem işe yaramadı, sıkı yerel kredi
koşullarıyla birleşen yüksek faiz oranları çok daha şiddetli bir durgunluğu tetikledi
ve yatırımcının güvenini onarmakta tamamen etkisiz kaldı (Gürsoy, 2009:149).
Asya ülkelerinin kriz öncesi dönemi incelendiğinde, önemli sayılabilecek
makroekonomik dengesizliklerin olmadığı görülür. Özel sektöre açılan kredilerdeki
hızlı artış ve buna paralel olarak özel sektörün bankalara olan borçlarının artması,
reel anlamda ulusal para birimlerinin aşırı değerlenmesi, cari işlemler açığının
yükselmesi krizin ana nedenleri olarak gösterilebilir. Yüksek büyüme hızıyla beraber
enflasyon oranının tek haneli rakamlarla ifade edilir düzeyde olması, önemli oranda
bütçe açıklarının bulunmaması nedeniyle maliye politikalarının sağlıklı bir görünüm
arz etmesi- nitekim, Tayland’da 1988-1996 yılları arasında her yıl bütçe fazlası
gerçekleşmiştir. -tasarruf oranlarının yüksek olması, yabancı yatırımcılar tarafından
bu ülkede makroekonomik istikrar açısından herhangi bir sıkıntı bulunmadığı
şeklinde yorumlanmış ve gelişmiş ülkelerde faiz oranlarının düşmesinin de etkisiyle,
Gelişen Pazarlar olarak kabul edilen ve sermaye piyasası araçlarının getirilerinin
yüksek olduğu söz konusu ülkelere yönelik yabancı sermaye akımı hızla devam
43
etmiştir. Hızlanan sermaye çıkışı ise yüksek oranlı devalüasyonlara ve hisse senedi
fiyatlarının dibe vurmasına yol açmıştır.
Bu çerçevede Tayland’da başlayan kriz benzer ekonomik tablo sergileyen
diğer ülkelerin de ekonomilerine ilişkin güven bunalımını gündeme getirmiş ve aynı
senaryo o ülkeler de yaşanmaya başlamıştır (http://www.metin2forum. Biz/Ekonomi-
iktisat-işletme/29050-Küresel-Krizler-ve-yoksulluğa-Etkisi. html.)
20. yy’ın sonlarına doğru, bir bütün olarak ‘çevre’nin9 dünya ekonomisi
içindeki konumunda, çarpıcı bir dönüşüm meydana geldi. Dönüm noktası 1997-
1998 Asya Krizidir. Krizin yarattığı şoklar ve sonraki beş yıl boyunca dalga dalga
Asya dışına da yayılan istikrarsızlık ortamını10 IMF reçetelerinin sonuçları ve dış
borç yükünün finansman gereksinimleri, çevre ekonomilerini bir bütün olarak cari
işlem fazlaları vermeye zorladı ve bu durum kriz konjonktürü son bulduktan sonra da
süregeldi (Boratav, vd. , 2009: 5).
1.5.1.3. 1998 Rusya Krizi
1997 yılının sonunda başlayan Güneydoğu Asya krizi Rusya’yı da olumsuz
etkiledi. Asya ülkelerindeki krizin resesyona dönüşmesi ve petrol talebini daha da
azaltmasıyla zaten varil başına 10 dolara kadar düşmüş olan petrol fiyatlarının daha
da gerileyeceğini düşünülüyordu. Petrol ve diğer emtia fiyatları, 90 milyar dolarlık
ihracatın yaklaşık üçte biri sadece petrol olan ve 33 milyar dolarlık bütçe gelirinin
%40’ı petrol satışlarından gelen Rusya için çok büyük anlam ifade ediyordu. Petrol
fiyatlarının hızla gerilemesiyle, Rusya’nın önemli bir finansman kaynağı azalacak ve
1997 yılı sonunda GSYİH’nın %7. 5’u (25 milyar dolar) büyüklüğüne gelmiş olan
bütçe açığını finanse edebilmek için hükümet çok daha fazla borçlanmak zorunda
kalacaktı. Gelirlerini artırmayan ve eskisi kadar da rahat borçlanamayan hükümet
maaşları bile ödeyemeyecek duruma gelmişti. Bütçenin ne kadar ümitsiz durumda
9 Institute of International Finance, ’yükselen piyasa ekonomileri’ başlığı altında 30 ülkelik bir grup
tanımlanmaktadır. Petrolcüler hariç, çevre ekonomileri; G. Afrika, Mısır, Türkiye, G. Kore, Çin, Hindistan, Endonezya, Malezya, Filipinler, Tayland, Arjantin, Brezilya, Kolombiya, Meksika, Peru, Şili
10 1998-2002 yılları, Rusya, Arjantin, Brezilya, Türkiye gibi büyük ekonomilerde patlak veren finansal çalkantı ve krizler ile onların yansımaları, bu coğrafyalarda Doğu Asya’dakini andıran dış uyum süreçlerini zorladı.
44
olduğunu gören ve zaten Asya krizinden dolayı giderek daha çok endişelenmekte
olan yabancı yatırımcılar da yavaş yavaş piyasadan çıkma yollarını aramaya
başladılar.
1998 krizinde başrolü oynayan tahvil/bono piyasası ise Rusya
Parlementosunun 1993 şubatında çıkardığı bir yasayla hükümetin bono ve tahvillerle
borçlanabilmesini sağladı. (Bir yıldan kısa vadeli GKO isimli bonolar ve iki yıl
vadeli üç ayda bir faiz ödemeli OF2 isimli tahviller) 16 Ağustos’ta Rusya ruble’yi
savunmaktan vazgeçme ve GKO borçlarını bir süre askıya almaya karar verdi, bunu
Yeltsin de onayladı, ardından IMF bilgilendirildi ve onay geldi. Ve Rusya hükümeti
ruble alım-satımını durdurdu. Aynı zamanda GKO piyasası da dondurularak devlet
borçlanma enstrümanlarının ve ticari banka borçlarının yurtdışı geri ödemelerinde 90
günlük moratoryum ilan edildi. Moratoryum kararından bir hafta sonara Yeltsin,
piyasaları bir kez daha şoke etti ve 5 ay önce Başkanlığa getirdiği Kiriyenko’yu,
ekonomi yönetiminde başarısız olduğunu söyleyip devalüasyon ve moratoryum
kararlarından sorumlu tutarak görevden aldı. Yerine daha önce yine kendisinin
kovduğu Chernomyrdin’i getirdi. Yeltsin’in bu kararını Kiriyenko’nun büyük Rus
bankalarına destek vermek istememesi üzerine digarkların istediği iddia ediliyordu.
Ama Duma Chernomyrdin’i kabul etmedi. Rusya’da sular bir türlü durulmuyordu
(Gürsoy, 2009:162, 163).
Rusya krizinin nedenlerini genel olarak sıralayacak olursak; çok geniş bütçe
açıkları, firmaların aşırı boyutlarda kur riskine maruz bırakılması, yabancı kredilerde
geri ödeme süresi 1 yıl içinde dolan kısa vadeli borçların ağırlığı, finans ve
bankacılık sektörlerinde alt yapı ve denetim mevzuatının yetersizliği, maaş ve
ücretlerin bütçe disiplininin kaybolması nedeniyle ödenmemesi ve sosyal ödemelere
bağlı borçların artması, borçların ödenmesi için tekrar borçlanmanın getirdiği faiz
yükü, reel kesimde bir çok müessesenin iflas etmesi, dünya hammadde piyasasında
özellikle petrol ve gaz gibi ürünlerin fiyatlarında düşmeler, Ruble’nin ABD dolarına
endekslenmesi ve suni olarak aşırı değerli tutulması, devletin ve mahalli idarelerin
özel sektörün sorunlarına ciddi yaklaşmaması ve özel kesimle beraber iktisadi l
faaliyetlerle birlikte iş yapabilme veya entegre olabilmenin zayıf olması, serbest
pazar ekonomisinin talep ettiği güçlü kanuni sitemlerin kurulmayışı nedeniyle
sözleşme, yatırım, şirket kuruluşu, iflası vb. alanlardaki sorunlar, iktisadi alanda
45
yetersiz güvenlik sistemi (cinayet-rüşvet-yolsuzluklar), pazara hakim monopol ve
oligopol firmalar, müteşebbis sınıfın yetersiz olması, iktisadi reformları yürütecek
kadroların zayıf olması, döviz rezervlerinin düşük seviyede olması, ekonominin reel
durumu yansıtmayan borsanın spekülasyon karakterli olması ve Asya Krizi, petrol
fiyatlarının düşmesi gibi dışsal sebepler şeklinde özetlenebilir (http://www.metin2
forum.Biz/Ekonomi-iktisat-işletme/29050-Küresel-Krizler-ve-yoksulluğa-Etkisi.html).
1998 yılında Rusya ekonomisi %5. 3 küçüldü ama krizden sonra hiç de
beklenmeyen bir hızla büyüme sürecine girdi. Krizin bir tetikleyicisi olan düşük
petrol fiyatları yeniden yükselmeye başladı. Varil başına 10 dolara gerileyen (brent
cinsi) petrol fiyatları 1999 yılı başından itibaren Küresel ekonomik büyümenin
yeniden hızlanmasıyla artmaya başlayarak 2000 yılı sonunda 35 dolara kadar
yükseldi. Rusya Merkez Bankası’nın döviz rezervleri de 25 milyar dolara çıktı.
1998’de ruble’nin değer kaybı sonrası %85’e kadar yükselen enflasyon ise 2000 yılı
sonunda %20’ye gerilemişti (Gürsoy, 2009:163, 164).
1.5.1.4. 1999 Arjantin Krizi
Gelişmekte olan ülkeler kategorisinde yer alan Arjantin, doğal kaynaklar
bakımından ABD, Kanada ve Avustralya gibi oldukça zengin durumda olan bir
ülkedir. 37 milyonluk nüfusun ortalama olarak eğitim düzeyi yüksektir. Ülkenin
tarım sektörü ihracata dayalı olmakla beraber çeşitli sanayi dalları da mevcuttur.
1980’lerde ve 90’lı yılların ilk yarısında hızlı büyüme yaşayan Arjantin ekonomisi 20
yıl içinde GSYİH’ı 77 milyar dolar’dan 285 milyar dolara çıkarmayı başarmıştır.
Hizmetler sektörü ağırlıklı bir ekonomisi olmasına rağmen ihracatta geleneksel
olarak gıda maddeleri ağırlıklı bir yapı mevcuttur (www.mevzuatdergisi.
com/2004/05a/04. htm).
Arjantin ekonomisinin tarihsel gelişimine bakıldığında yaşanılan kriz
ortamına nasıl gelindiği net ortaya çıkmaktadır. Ticaretin merkezi olan Buenos Aires
aynı zamanda, İngilizlerin inşa ettiği demiryolu ağı ile ülkenin buğday ve etinin
ihraç edildiği büyük bir limandı. Ancak I. Dünya Savaşı ile birlikte tarımsal
ürünlerin fiyatları düşmeye başladı, bu durum Arjantin için kötü bir başlangıçtı,
ancak yapılan devalüasyonla ihracatta artış sağlandı ve Arjantin ekonomisi
46
1930’larda yeniden toparlandı ve ülke dünyanın en büyük et ihracatçısı durumuna
geldi, kişi başına milli geliri ise Fransa ile aynı duruma ulaştı.
1940’lı yıllarda Arjantin, bu dönemdeki kaotik rejimin bunalımıyla birlikte
uluslararası ortamda izolasyona uğrama süreci yaşamış bu arada ekonomisi gittikçe
bozulmuştur (Çiloğlu, 2002:3). 1982 yılında başlayan ve 2, 5 ay süren Falkland
Savaşı, ardından gelen Meksika’nın yaşadığı borç krizi tüm Latin Amerika
ülkelerini etkilediği gibi Arjantin’i de etkilemiş, ülke ekonomisindeki istikrarsızlık
kronik hale gelmiştir. Ve Arjantin uzun yıllar bütçe açıklarını kapatmak için para
basma yoluna gitmiş ve hiper enflasyon süreci yaşanmıştır. 1980’lerin sonunda
enflasyon aylık %200’lere ulaşmıştır. 1989’da Carlos Menem’in devler başkanı
seçilmesiyle liberal politikalar izlenmeye başlandı. Ve yapılan reform hareketleri ile
birlikte güven yeniden sağlandı, ekonomi büyümeye geçti. 1991-1994 yılları
arasında Arjantin Ekonomisi yıllık ortalama %7.7 oranında büyümüştür (www.
mevzuatdergisi. com).
Arjantin’de ekonomik kriz gelişiminde; gelir dağılımı bozukluğu ve yüksek
işsizlik, rüşvet ve yolsuzlukların sürekli artması, 1990’lı yıllardan itibaren
uygulanan hatalı özelleştirme politikaları, 1999-2000 yılları arasında Arjantin’e 150
milyar dolar sıcak para girişinin olması, Asya Meksika ve Rusya Krizlerinin etkisiyle
ekonomisi zayıflamış olan Arjantin’in oldukça kısa vadeli, ödenmesi zor dış borçları
146 milyar dolar olmuştur. Arjantin krizinin oluşmasında asıl faktör IMF ile olan
ilişkilerdir (Coşkun, 2001).
Bu ortamda ekonomi kötüye giderken, IMF Arjantin’e yardımcı olmamıştır.
IMF yetkilileri aylar önce peso’nun dolar ile olan eşitliğinin birebir
sürdürülemeyeceğini bilmelerine rağmen Arjantin’e içine düştüğü parasal tuzaktan
kurtulma yönünde rehberlik etmemiştir. Bunu yerine, IMF yetkilileri Arjantin’e
istikrar paketi önermeye devam etmiş ve yolun sonuna gelinmiştir. Para kurulu
uygulamasının devam ettirilmesi Arjantin’in ihracatını olumsuz yönde etkilemiş daha
da fazla dış borçlanmaya gitmesine ve sonunda ekonominin iflas etmesine neden
olmuştur. Arjantin’in dış borçlarını ödeyemeyebileceği korkusuyla piyasalar çok
yüksek faiz talep eder hale gelmiş, faizlerin geldiği seviyeler borç ödemelerinin
durmasına neden olmuştur. Borçların ve döviz kuru politikalarının sürdürülebilirliği
47
hakkında oluşan şüpheler, 2001 yılının ilk yarısında mevduat sahiplerinin ülkeden
kaçmalarına neden olmuş, dolayısıyla ülkeden kaynak çıkışı hızlanmıştır.
Uluslararası rezervler yılın ilk yedi ayında yaklaşık %40’a düşmüş ve sadece
Temmuz ayındaki azalış %25’e ulaşmıştır. Fon transferlerini önlemek için hükümet
vadesi gelen bonolarını ve kısa dönem borçlarını yüksek faiz oranlı yeni uzun dönem
enstrümanlarla takas etmiştir. Cavallo, kamu harcamalarını gelirler ile sınırlandıran
‘sıfır açık planı’nı başlatmış, maaşları ve emeklilik fonlarını %13’e kadar keserek bu
planı uygulamıştır. Ve sonuç olarak, yoğun protestolar ve halk ayaklanması
neticesinde önce Ekonomi Bakanı Cavallo, ardından da devlet başkanı De la Rua
istifa etmek zorunda kalmıştır (www. metin2forum. biz, 2010).
Güneydoğu Asya Ülkelerine 90’lı yılların sonlarında karşılaşılan tablonun
yaratıcıları arasında ilk sıraya reel ve finansal sektörde çalışan firmaların finans
yapılarında özellikle finansal bağımsızlık ve finansal kaldıraç oranlarındaki hızlı
düşüş ve bu ülkelere yönelik sermaye girişinin bıçak gibi kesilmesine ve hızla tersine
bir akışın başlamasına neden olmuştur. Ayrıca bu krize derinlik kazandıran bir başka
neden ise Çin’in 1994 yılında yapmış olduğu devalüasyon ve bunu hemen ardından
Meksika’nın yaşadığı ‘Tekila Krizi’ sonrasında Peso’nun Nafta nedeni ile sağlamış
olduğu üstünlüktür (Çolak ve Öcal, 1999: 283,284). Bu kapsamda
değerlendirildiğinde Arjantin’in Brezilya dışındaki ekonomilerle çok yoğun ticaret
ilişkisi içinde olmaması, bu krizin diğer piyasalara etkisini yatırımcıların tavrına
bağlı hale getirmiştir. Arjantin krizinin Küresel düzeyde yayılma riski konusunda
farklı yorumlar yapılmakla birlikte genel kanı Asya krizi kadar bir etkisinin
olmayacağı şeklindeydi.
Gelişmekte olan piyasalar da kullandırılan toplam dış borç stok’u içindeki
payı yaklaşık %20 düzeyinde olan Arjantin’deki olumsuzluklar en çok bono
piyasalarını etkiledi. Krizin hisse senedi piyasaları ve döviz kurları üzerindeki
etkileri ise bono piyasalarındakine kıyasla daha hafif oldu. Arjantin’de yaşananlardan
gelişmekte olan ülkeler, başta G. Afrika, Polonya, Brezilya ve Türkiye olmak üzere
ciddi şekilde etkilendiler; yerel para birimleri değer kaybederken, borsa endeksleri
düştü (www. mevzuatdergisi. com).
48
1.5.2. 1998-2000 Yıllarında Türkiye Ekonomisi
1.5.2.1. Asya ve Rusya Krizinin Türk Ekonomisine Etkileri
1997 yılında Asya Ülkeleri bir ekonomik kriz içine girince bütün dünyada,
medyada bir ekonomik kriz konusu başladı. Belki bölgesel olarak kalabilecek bir
ekonomik kriz bu şekilde bütün dünyaya yayılmış ve evvela Rusya’da ekonominin
çökmesine sonra Güney Amerika’da, Brezilya’da, Arjantin’de ekonominin zor
duruma düşmesine neden olmuştu.
Dünyada en korkak, en çabuk kaçan şey sermaye ve paradır. Asya’daki
problemlerin yaygın bir şekilde durmadan işlemesi sermaye ve para sahiplerini bir
korku içine itmiş, Asya’da para kaybetmeseler dahi diğer gelişmekte olan ülkelerde
de aynı problemlerin içine düşebilecekleri korkusuyla bu piyasalardan acele
paralarını çekerek daha emin gördükleri Büyük Devlet Bonolarına yatırmaya
başlamışlardı (Gürsoy, 2009: 177).
Güney Doğu Asya ülkelerinden Tayland’ın para birimi Baht, Mayıs 1997’de,
spekülatörlerin Tayland’ın ekonomik büyümesindeki yavaşlama ve politik
istikrarsızlık gerekçesiyle satışa geçmesiyle birdenbire değer kaybetmeye
başlamıştır. Tayland’ın kötü gidişi durduramaması ve parasını korumak amacıyla
IMF’ye başvurması diğer bölge ülkelerinden Filipinler, Malezya, Endonezya ve
Güney Kore paralarına karşı da spekülatif saldırıları gündeme getirmiştir (ISO,
1998).
Başlangıçta bölgesel bir kriz gibi görünen gelişmeler Hong Kong borsası ve
onu takiben ABD ve diğer gelişmiş ülkeler borsalarındaki yüksek oranlı düşüşlerle
bir anda Küresel krize dönüşmüştür. Temmuz 1997’den sonra geçen zaman içinde
Hindistan ve Pakistan’dan Meksika’ya, Güney Afrika’dan Rusya’ya, Brezilya ve
Şili’den Kanada’ya kadar pek çok ülkede çoğu kez Asya Krizi ile bağlantılı
olabilecek rekor düzeyde para birimi değeri düşüşleri gerçekleşmiş ve ülke paraları
%18 ila %75 arasındaki oranlarda devalüe edilmişlerdir. Dünya ihracatının dörtte
birinden fazlasını gerçekleştiren bu ülkelerdeki devalüasyon ise dünya piyasalarında
bu ülkelerin rekabet gücünü artırıcı yönde sonuçlar doğurmuştur. Güneydoğu
Asya’da meydana gelen krizin etkilerinin hafifletilmesine çalışırken Rusya’da 17
49
Ağustos 1998 tarihinde ruble/dolar koridorunun 1 ruble 6 dolardan, 1 ruble 9.5
dolara devalüe eden, döviz rezervleri üzerinden yapılacak sermaye hareketlerine
sınırlama getiren, banka hesaplarını donduran ve 90 günlük moratoryum ilan
edilmesi ile sonuçlanan yeni bir finansal kriz patlak vermiştir (Akdiş ve Bayrak,
2000:13-44).
Gerek Asya’da yaşanan ve gerekse Rusya’da patlak veren krizlerin
Türkiye’yi dış ticaret ve mali piyasalar yönüyle etkilemesi beklenmiştir. Çünkü;
Türkiye, Doğu Asya ülkeleri ile hemen hemen aynı malları üreten bir ülkedir. Bu
ülkeler mali sıkıntıdan kurtulabilmek için mallarını ucuza satmaya başlayacaklar, bu
da Türkiye’nin rekabet şansını olumsuz etkileyecektir.
Dünyada kriz nedeniyle büyüme yavaşlayacaktır. Bu da Türkiye’nin
büyümenin yavaşladığı ülkelerle olan ticaretin azalması anlamına gelmektedir. Bu
durum dış ticaret gelirlerimizin azalmasına neden olabilecektir. Mali piyasalar
yönüyle beklenen etkiler ise farklı olmuştur. Öncelikle, Asya Krizi uluslar arası
yatırımcıların portföy oluşturma sürecindeki eğilimlerinde köklü değişiklikler
meydana getirmiştir. Bu yatırımcılar, en azından piyasalarda yeni bir denge oluşana
kadar gelişmekte olan ülkeler ve hisse senedi borsaları gibi nispeten riskli
piyasalardan çıkma eğilimi taşıyacaklardır. Dolayısıyla, Küresel piyasalarda yaşanan
çalkantıların ve belirsizlik ortamının düşük kredi notuna sahip olan ve kısa vadede
yüksek sermaye girişi bekleyen Türkiye üzerinde az da olsa olumsuz bir etki olması
kaçınılmaz görülmüştür (Hacıislamoğlu ve Silahşör, 1998:71).
İhracat açısından Türkiye’nin bölge ülkeleri ile olan rekabet tekstil-giyim
başta olmak üzere çeşitli sektörlerde yoğunlaşmaktadır. Türkiye’nin en büyük giyim
pazarı AB’dir. Bölge ülkelerinin (Singapur, Filipinler, Tayvan, Malezya, G. Kore,
Tayland ve Endonezya) AB’ye yaptıkları toplam tekstil ve giyim ihracatı 1996
rakamlarına bakıldığında Türkiye ihracatına yaklaşmaktadır. AB Gümrük Birliği
üyesi olmak AB açısından bir rekabet avantajı sağlasa bile ABD için böyle bir
avantaj söz konusu değildir (Hacıislamoğlu ve Silahşör, 1998:68).
En önemlisi ise Asya ve Rusya krizi ülkemizde daraltıcı ekonomik politikalar
uygulandığı bir döneme rastlamıştır. Dünyadaki gelişmeler piyasalarımızdan
yaklaşık 565 milyon dolarlık bir sermaye çıkışına yol açmıştır. Rusya krizi ise reel
50
ekonomiyi daha derinden etkilemiş ve toplamda yaklaşık 9 milyar dolarlık bir ihracat
azalması gerçekleşmiştir (Akdiş, 2000:82). Bu rakam Türkiye ihracat rakamları
arasında büyük bir tutarı temsil etmektedir. Dolayısıyla, Türkiye Asya krizi
sonrasında şiddetli bir uluslararası rekabetle karşı karşıya kalmış ve Rusya krizi ile
de önemli bir ihraç pazarını kaybetmiştir.
Güneydoğu Asya ve Rusya’da 1998-1999 kesitinde yaşanan finansal krizler
Türkiye’ye net sermaye akımını olumsuz etkilemiştir. Bu dönemde 5. 1 milyar dolar
tutarında net sermaye girişi kaydedilmiş, ancak özellikle portföy yatırımlarında 1998
yılında 6. 7 milyar dolar tutarında azalma olmuştur. Buna karşın iki yıl boyunca
toplam 34. 8 milyar dolarlık ağır dış borç servisinin yerine getirilmesi söz konusudur.
Sermaye girişimine bağımlı büyüme olumsuz etkilenmiş, büyüme ilk yıl %3.9‘a
gerilemiş, ertesi yıl ise ekonomi %6.1 oranında küçülmüştür.
Belirtilmesi gereken nokta, dış şoktan önce ekonomik durgunluğun kendini
hissettirmesidir. Bu ortamda özellikle yılın ikinci yarısında faizdeki tırmanış iç
borçlanmanın maliyetini artırmıştır. Dış ve iç borçlanmanın göreli maliyetleri dikkate
alınması gereken bir faktördür. Faizdeki hızlı tırmanışa bağlı olarak iç borçlanmanın
maliyeti yükselmiştir. Bir önceki yıla göre 1998’de %76, 1999’da ise %97 artan iç
borç stokunun ekonomik-finansal denge ve kaynak tahsisinde yol açtığı çarpıklıklar
finansman sorunun çözümünde dış borçlanmaya ağırlık verilmesi tasarımını
gündeme getirmiştir. Ayrıca hazine, faiz yükünü aşağıya çekmek için enflasyona
endeksli borçlanmanın yanı sıra dövize endeksli kağıtların ihracına karar vermiştir.
İzleyen yıllarda döviz cinsinden kağıt ihracı ile borçlanmanın hızlandırıldığı ve bu
tür borç kağıtlarının ağırlığının giderek artığı görülecektir (Sönmez, 2009:50-55).
1.5.2.2. 2000 Kasım ve 2001 Şubat Krizleri
Krizlerin Arka Planı
Türkiye Ekonomisi’nin, 2000-2001 yıllarında yaşadığı finansal krizlere yol
açan ekonomik istikrarsızlıklar 1980 liberalizasyon sürecine kadar dayanmaktadır.
(Alıç, Akboğa ve Diğerleri, 2009:11)
Türkiye 24 Ocak 1980 Ekonomik Kararıyla, dışa kapalı ve ithal ikameci bir
kalkınma stratejisinden piyasa ekonomisi şartlarında dışa açık ve ihracata dayalı bir
51
kalkınma stratejisine geçerek yapısal bir dönüşümün ilk adımlarını atmıştır. Bu yeni
kalkınma stratejisiyle zaman içinde ülkemizde özellikle piyasaların
serbestleştirilmesi yönünde olumlu adımlar atılmıştır. Faiz oranları ve döviz
kurlarının serbest piyasa tarafından belirlenmesi, sermaye piyasasının geliştirilmesi,
yabancı sermaye hareketlerine yönelik engellerin kaldırılması vb.
Buna karşılık, 24 Ocak 1980 ‘den bugüne ekonominin kurumsal yapısında
hedeflenen değişimler gerçekleştirilememiş ve ekonomik istikrarsızlığa yapısal ve
kemikleşmiş sorunlara çözüm getirememiştir. Özelleştirme uygulamalarında
hedeflerin çok gerisinde kalmış, kamu sektörünün finansman dengesi kurulamamış,
kamu finansman dengesinin kurulamaması nedeniyle iç ve dış borçlanma ihtiyacı
artmıştır. Artan iç ve dış borç, faiz oranlarının sürekli olarak artmasıyla, devlet
bütçesinde borç anapara ve faiz ödemelerinin büyük boyutlara ulaşmasına yol
açmıştır (Şahin, 2000:203, 204). Kamu sektörü borçlanma gereğinin GSMH’ya
oranı artış göstererek 1990’da %7.5’ten 1992’de %12.0 ve 1993’te %11.8’e
ulaşmıştır. (Şahin, 2000:15) 1993 ‘de uygulanan gevşek para politikası ve artan kamu
açıkları yurtiçi talepteki bu ani ve şiddetli artış cari işlemler açığın daha da artmasına
ve enflasyonun %71. 1 ‘e yükselmesine neden olmuştur. 1993’de mali performans
hayal kırıklığı yaratmıştır. Personel harcamaları ve faiz ödemeleri önemli ölçüde
artmıştır. Hükmen yüksek tarımsal fiyat destek politikasının yanı sıra zarar eden
KİT’lere yapılan sübvansiyonlarda artışlar görülmüştür. Finansal durumları zaten
zayıf olan ve iyice kötüleşen sosyal güvenlik kurumları da devlet tarafından
desteklenmiştir (www. emu. edu. tr/smeconf/turkcepdf/bildiri_09. pdf).
Sonuçta artan bütçe açığı finansman ihtiyacını artırmıştır. Kamu kesimi
finansman ihtiyacını normal gelirlerle karşılayamayınca Merkez Bankası kaynakları
ile iç ve dış borçlanmaya başvurmak zorunda kalmıştır. Devlet borçlanabilmek için
faiz oranları yükseltmiştir. Yurt dışı faiz oranlarına oranla yurtiçi faiz oranları yüksek
tutarak ülkeye kısa vadeli sermaye girişleri için uygun bir ortam oluşturmak
istenmiştir. İç borçlanma tahvil ve hisse senetlerinin getirileri yükseltmiş, vergi ve
harcamalardan muaf tutulmuştur. Türkiye ekonomisi 1980 sonrasında bu
olumsuzlukların faturasıyla 1994’te karşılanmış ve 5 Nisan 1994 Ekonomik
Kararları’nı almak zorunda kalmıştır. 1994 krizi bir döviz krizidir. Kriz esnasında
Türk Lirası %60 dolayında değer kaybetmiş ve ekonomi %6 dolaylarında
52
küçülmüştür. Merkez Bankası’nın uluslararası rezervleri 3 milyar dolar azalmış ve
üç küçük banka batmıştır. Tüm bu uygulamalar sonucunda kamu sektörünün borç
yükünün GSMH’ya oranı artış göstermiştir (Şahin, 2000:215).
Güneydoğu Asya krizinin giderek hissedilmeye başlandığı 1998 yılında 55.
Hükümet IMF’ye sunduğu Taahhütler Mektubu ile açıklanan ‘Ekonomik Politikalar
Bildirgesi’, yeni bir iktisat politikasının ve on yıl sürecek yapısal uyum sürecinin
başlangıcını oluşturmuştur. Ekonomik politikalar bildirgesinde ortaya konulan yeni
program; hedefler, kapsam, ilkeler ve araçlar yönünden gelecek on yılda
uygulanacak politikalara açılımı sağlamaktadır. Yeni program daha sonra 17. 18. ve
19. stand-by düzenlemeleri ve Şubat 2001 krizini izleyen GEGP (Güçlü Ekonomiye
Geçiş Programı) ile giderek yoğunluğu artırılan ve kapsamı genişletilen neoliberal
iktisat politikalarına açılımı sağlayan bir eşik ve bu tür politikaların uygulamasında
kararlılığı sergileyen bir manifesto olarak değerlendirilebilir. Nitekim 1998’den
itibaren beş siyasi parti, koalisyon ortaklığı olarak veya tek başına iktidara gelmiş;
ancak uygulanan politikaların özü ve geleneksel ekseni değişmemiştir. Özel ve genel
eksene neoliberal düşünce ve politikalar damgasını vurmuştur (Sönmez, 2009:55).
1997 yılı sonunda enflasyon oranı %100 ‘lere ulaşmış, aynı zamanda dış
borç açığı büyürken ülke içindeki iç borçların da geri çevrilmez bir duruma gelmiştir.
Bununla birlikte 1998 yılında yaşanan Asya ve Rusya finansal krizi Türkiye’yi mal
ve hizmet ihracatı yönünden olumsuz etkilerken, aynı zamanda Türkiye’nin de dahil
olduğu bir çok ülkede sermaye kaçışlarına yol açmıştır. 1999 yılında ise diğer dışsal
faktörlerin de etkisiyle ihracat ve turizm gelirleri azalmış, kapanan iş yeri sayısı
artmış ve işsizlik oranları hızlı bir şekilde artış trendi içerisine girmiştir. 1999 yılının
sonlarında ekonomi çok karamsar bir yapıya bürünmüştür. Bununla birlikte
ekonomik büyüme %-6. 1 oranın da gerçekleşirken, enflasyon %70’lere ulaşmıştır
ve bütçe açıkları artmıştır (Alıç, Akboğa ve Diğerleri, 2009:11).
Türkiye 1999 Aralık ayında IMF’ye verilen niyet mektubun da 2000 yılında
enflasyonu düşürmek için yeni bir program bildirmişti. Bu programın ana hatları
şöyleydi;
1- Döviz kuru ve para politikalarının yeniden belirlenmesi,
2- Faiz dışı bütçe dengesinin fazla vermesi,
53
3- Özelleştirme, sosyal güvenlik, vergi ve tarım konularında yapısal reformların
gerçekleştirilmesi
Tespit edildiği gibi enflasyonun temek kaynağı kamu açıklarıydı ve bu
açıkların kapanması için tedbir almak isteniyordu. Bu nedenle bir yandan kamu
harcamalarının azaltılması, diğer yandan vergi gelirlerinin azaltılması
düşünülüyordu. Aynı zamanda IMF’den alınacak uzun vadeli kredilerle yüksek reel
faizli ve kısa vadeli iç borçların azaltılması düşünülüyordu. Faiz dışı bütçe fazlasının
7. 5 milyar doların üstünde olması için çalışılıyordu. Döviz kurlarının normal çapa
gibi kullanılması kararlaştırılmış, para politikası olarak Merkez Bankası’nın net iç
varlıklarına sınırlama getirilmişti. Programın üçüncü maddesi, özelleştirme ve
yapısal reformlardı. IMF desteği ile uygulamaya konulan ‘Enflasyonla Mücadele’
programı ilk olarak faizlerin düşmesini sağlamıştı. 1999 yılı sonunda devlet iç
borçlanma senetlerinin faizleri %100 ‘ün üzerinde iken 2000 yılında azalarak %40’a
kadar düşmüştü (Gürsoy, 2009:181).
IMF ile yapılan stand-by anlaşmasıyla birlikte ekonomide olumlu gelişmeler
yaşanmaya başlamıştı. Nitekim 1999’da %106 oranında gerçekleşen enflasyon Ocak
2000’de %37’e düşmüştü. Önemli gelişmelerden biri de programın etkisiyle
geleceğe ilişkin devalüasyon riski ortadan katlığı için bankaların açık pozisyonlarını
yükseltmeleri yönünde olmuştur (Alıç, Akboğa ve Diğerleri, 2009:11). Fakat,
faizdeki düşüş tüketici kredilerinde patlamaya neden olmuş, tüketim ve yatırım
malları ile otomobil satışları artmıştı. Bu durum enflasyonun yükselmesine sebep
olmuştu. Enflasyonunun yükselmesi ile çok değerlenen TL, ithal mal alımını çok
fazlalaştırmış, ihracatın azalmasına neden olmuştu (Gürsoy, 2009:181, 182).
Kasım 2000 Krizi
2000 yılı Ekim ayı sonunda Türkiye Ekonomisine bakılacak olursa ekonomik
büyümenin %6.5-7 oranında gerçekleştiği görülmektedir. Bu büyümenin
gerçekleşmesindeki en önemli etken gerek iç piyasa gerekse dış piyasaya yönelik
talep canlılığıdır. Enflasyon oranının istenilen seviyeye düşürülememesinin temel
nedeni ise, bankaların bireysel kredilere tasarrufları tüketime teşvik etmesidir.
Bununla birlikte özelleştirmeler artış göstermiş ve çeşitli alanlarda reformlar
yapılmıştır. Ancak bu dönemde en önemli sorun cari açıktı. Ama cari açığın önemli
54
bir sorun yaratacağı düşünülmüyordu ve dolayısıyla kasım ayının başında kriz
görünmüyordu (Alıç, Akboğa ve Diğerleri, 2009:12).
Türkiye’de Güneydoğu Asya ülkelerinin kriz öncesi durumuna benzer bir
durum bankacılık sektöründe yaşanıyordu. Özel bankaların birçoğu yapı itibariyle
Güneydoğu Asya ülkelerindeki holding bankalarına benziyordu. 1998-2000 yılları
arasında TMSF (Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu)’ye devredilen bankaların çoğu
büyük grupların elindeydi. Holding bankalarının bir kısmı halktan topladıkları
mevduatın büyük kısmını kendi bünyelerindeki şirketlere usulsüzce aktarmış ve batık
kredi olarak göstermişlerdi. Döviz kurunun çapaya bağlanması ve uluslararası faiz
oranlarındaki farklılıklar nedeniyle Türk bankları da döviz kurunda olabilecek
değişiklikleri, koruma olmadan uluslararası piyasalardan ucuza aldıkları borçları
Türkiye’de TL olarak yüksek faiz oranlarından kredi olarak vermişlerdi.
Türkiye 2000 yılı sonlarına %27’lere yükselen TÜFE enflasyonu ve
GSYİH’nin %4’ünü geçmiş cari işlemler açığı ile, dış borçlarla, azalan ihracat
gelirleriyle, yabancı sermaye gelişimini sağlayamayarak girmişti. Yaklaşık 4 milyar
800 milyon dolar ülkeden dışarı çıkmış, devalüasyon beklentisi içinde olan bankalar
açık pozisyonlarını kapatma telaşıyla dövize hücum etmişler ve piyasada likidite
sıkıntısı başlamıştı. Merkez Bankası, IMF programına uyabilmek için piyasaya
likidite vermemişti. Döviz talebindeki artış, faiz oranları yükseltilerek giderilmeye
çalışılmış, fakat faizlerin aşırı yükselmesi sonucunda bünyesinde çok fazla devlet iç
borçlanma senedi bulunduran Demirbank’a el konularak TMSF’ye devredilmiştir.
Diğer bankalara da el konulacağı korkusu paniğe yol açmış, TC Merkez Bankası’na
göre piyasalarda gecelik faiz %210’a kadar çıkmıştır (Gürsoy, 2009:182).
Sonuç olarak; Türkiye’de 24 Ocak 1980’den sonra ikinci büyük ekonomik
kriz 2000 yılı sonlarında ve 2001 yılı başlarında yaşanmıştır. 2000 yılının Kasım
ayında mali piyasalar yeni bir krizle karşılaşmıştır. Türk ekonomisinde derin izler
bırakan ve etkisini günümüzde de sürdüren bu kriz, tüm bankacılık sistemine güven
kaybına yol açan, birkaç bankadaki portföy kayıplarından ve likidite problemlerinden
kaynaklanmıştır (www. emu. edu. tr. /smeconf/turkcepdf/bildiri_09. pdf).
Daha önceki kriz süreçlerinde olduğu gibi bu kriz sürecinde de reel
sektördeki talep canlılığı azalmıştır, dolayısıyla firmaların stokları artmıştır. Yapısal
55
analizler doğrultusunda, Kasım 2000 krizine içsel dinamiklerden kaynaklanan bir
likidite krizi demek mümkündür.
Şubat 2001 Krizi
Aralık 2000’de yapılan düzenlemelerden Şubat 2001 tarihinde patlak veren
krize uzaman zaman diliminde, Aralık 1999’da alınan önlemlerin daha da
güçlendirerek uygulanmasına devam edilmiştir. Bu bağlamda iç borçlanmanın
azaltılması ve borç faizlerinin yarattığı mali baskının hafifletilmesi stratejisi, faiz
hadlerinin düşürülmesi ve dış finansmana ağırlık verilmesi düşüncesine
dayanmaktaydı. Oysa Kasım Krizinin yol açtığı dengesizlik tüm hesapların yeniden
gözden geçirilmesini gerektirmekteydi. Finansal dengesizlik ve belirsizlik ortamında
hükümet, IMF ve Dünya Banka’sından takvime ve ekonomide gösterilecek
performansa bağlı olarak sağlayacağı finansal desteğe endeksli iktisat politikasını
sürdürmüş, 2001 yılına ilişkin makro göstergeler ve bütçe hedefleri gerçekçi
olamayan biçimde belirlenmişti (Sönmez, 2009:59).
Kasım 2000 krizinde meydana gelen ekonomik istikrarsızlıklara yanlış çözüm
yolları ile yaklaşılması ve krizden sonraki dönemde de bu durumun devam etmesi
Türkiye ekonomisinin Şubat 2001 krizine sürüklenmesine sebep olmuştur. Şubat
2001 krizi; finansal yapıdaki zayıflık, uluslararası portföy yatırımlarının döviz
kompozisyonu, vade süresi, yurtiçi kredilerin maliyeti ve dağıtımında kadar bir çok
konuyu kapsamaktadır. Bunun yanı sıra banka bilançolarının aktif ve pasif tarafında
alışık olunmayan risklerle karşılaşması, bankaların açık pozisyonlarının bu döneme
rastlaması bankaların finansal yapılarındaki kırılganlığı artırmıştır. Ayrıca kamu
bankalarının yaklaşık 25 milyar dolar tutan borçlarının kamuya devredilmesi
piyasalar üzerindeki baskının artmasına neden olmuştur. Bankaların içinde
bulunduğu likidite sıkıntısı İnterbank piyasasında faizlerin aşırı yükselmesine ve faiz
üzerindeki baskının artmasına yol açmıştır. Şubat ayı başlarında net iç varlıklar
azalma eğilimi içerine girmiş ve durgunluk ortamında parasal taban daralmıştır
(Alıç, Akboğa ve Diğerleri, 2009:12).
Böyle bir ortamda 19 Şubat’ta cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer ve
Başbakan Bülent Ecevit arasında yaşanan bir tartışama derhal iktidardaki hükümetin
ve programın bozulacağı düşüncesini beraberinde getirmiştir ve yaşanan
56
olumsuzluklara siyasi iktidarsızlık da eklenmiştir. Bunun sonucunda finansal kriz
derinleşmiş ve döviz krizi de bu sürece eklenmiştir. Durulan kriz yeniden canlanmış,
21 Şubatta %5000 ‘e ulaşan gecelik faiz oranları kaydedilmiştir. Zaten birinci krizde
büyük ölçüde zayıflamış olan bankacılık sistemi, bankalar arası ödeme sisteminin
durmasından dolayı çöküşle karşı karşıya kalmıştır.
Ekonomik risklerin artması sonucunda 2001 yılı Şubat ayında uygulanmakta
olan sabit döviz kuru sistemine geçilmiştir. Bunun sonucunda Merkez Bankası
verilerine göre Türk Lirası bir gecede %39 dolayında değer kaybetmiştir. Örneğin;
21 Şubat 2001’de 1 ABD doları 688. 696 TL’den 22 Şubat 2001’de 962. 499 TL’ye
fırlamıştır (www. emu. edu. tr/smeconf/turkcepdf/bildiri/_09. pdf).
Sonuç olarak; Kasım Krizinde tavan yapan faizlerin %30 düzeyinde
indirilmesindeki güçlük, bilançoları bozulan bankaların dış kredi bulmada
karşılaştıkları sorunlar, enflasyonda saptanan hedeflerin aşılmış olması, aşırı
değerlenmiş TL’nin yarattığı kırılganlık, DİBS ihracını cazip kılmak için yüksek
faizin kaçınılmazlığı, dış finansal pazarlardan borçlanmanın güçlüğü, piyasanın
fonlanmasında TCMB’nın pasif konumunun ve borçlanma yoluyla uluslar arası
rezerv birikiminin, kısa vadeli sermaye hareketlerinin denetlenmediği bir ortamda
yol açtığı yüksek riziko, TMSF’ ye alınan özel bankaların giderek artan zararları ve
artan finansman ihtiyacı dikkate alınmamış ve/veya göz ardı edilmiştir (Sönmez,
2009:59, 60).
Biriken sorunlar ve hatalı uygulamalar 19-22 Şubat 2001 tarihinde bu kez
şiddetli finansal krizin ortaya çıkmasına yol açmıştır.
Kasım 2000 ve Şubat 2001 krizlerinin yol açtığı belirsizlik ortamı GSMH’da
ve sektörel büyüme hızlarında düşüşleri beraberinde getirmiştir. 2001 yılı Türkiye
ekonomisine GSMH sabit fiyatlarla %9.4, dolar bazında ise %26.6 oranında
küçülmüştür. Sektör bazında ise küçülme hızları tarımda %-6.1 sanayide %-7.5,
inşaat sanayinde %-9.4, imalat sanayisinde %-8.1 seviyelerindedir. Aynı zamanda
2001 yılında 17. 4 milyar dolarlık dış ticaret açığı ortaya çıkmıştır, ithalatta ise
%25.7’lik bir düşüş yaşanmıştır (Alıç, Akboğa ve Diğerleri, 2009:13).
Sektörel büyümede, GSYİH ve GSMH’deki daralmaların yanı sıra yaşanan
Kasım ve Şubat krizleri toplam yurt içi talepte bir önceki döneme göre %10.5
57
dolaylarında bir düşüşü beraberinde getirmiştir. Krizler tüketim ve yatırım
kararlarının ertelenmesine yol açmış ve 2000 yılında %6.4 oranında artan özel
tüketim 2001 yılının ilk çeyreğinde %3.4 dolayına gerilemiştir. Özel ve kamu sabit
sermaye yatırımlarında da sırasıyla %5.8 ve %12.6‘lık bir azalma gözlenmiştir.
Toplam işsiz sayısı 2000 yılının son üç ayında 1. 366. 000 iken yaklaşık
443.000 dolayında artarak 2001 yılının ilk üç aylık dönemi sonunda 1.809. 000’e
ulaşmıştır. Şubat krizin’den sonra Mart ve Nisan aylarında TEFE ve TÜFE aylık
artış hızları yüksek değerlere ulaşmıştır. TEFE’de 2001 Mart ve Nisan aylarında
%10.1 ve %14.4 ‘lük bir artış kaydederken, aynı aylar itibariyle TÜFE’deki artış
oranları %6.1 ve %10.3 olarak gerçekleşmiştir. TEFE ve TÜFE’de 12 aylık artış
oranları ise, Haziran 2001’de sırasıyla %61.8 ve %56.1’dir. Bu oranlar Ağustos
2000’den sonra kaydedilen en yüksek oranlardır (www.emu.edu.tr/smeconf/
turkcepdf/bildiri/_09. pdf).
Şubat 2001 kriziyle birlikte, tüm makroekonomik öngörüler ve hedefler de
facto ortadan kalkmıştır. Kur çapasının terk edilerek dalgalı kur rejimine geçilmesi,
dezenflasyon programının terk edilmesine yol açmış, programın daha da
güçlendirilmesi amacıyla yeni düzenlemeler yapılmaya başlanmıştır.
Önceleri ‘Ulusal Program’ daha sonra ise ‘Güçlü Ekonomiye Geçiş
Programı’ (GEGP) (14 Nisan 2001) olarak tanımlanan yeni dezenflasyon ve yapısal
uyum programında, amaç bir daha geri dönülmeyecek şekilde kamu yönetiminin ve
ekonominin yeniden yapılandırılmasına yönelik alt yapıyı oluşturmaktı. GEGP 2002
yılında 18. Stand-by düzenlemesi ile konsolide edilirken IMF’den 12. 8 milyar
ÖÇH(Özel Çekme Hakkı)11 tutarında finansal destek sağlanmış, yapısal uyum
süreci 2005’te imzalanan 19. Stand-by düzenlemesi ile Mayıs 2008 tarihine kadar
uzatılmış ve IMF’den 6. 66 milyar ÖÇH’lik yeni kredi sağlanmıştır (Sönmez,
2009:60).
11 özel çekme Hakları(SDR), IMF’nin aynı adı taşıyan ayrı bir departmanı tarafından çıkarılır.
1970’lerde uluslar arası likiditeyi arttırmak için IMF tarafından yaratılan özel bir ‘uluslar arası rezerv’ aracıdır.
58
1.5.3. 2008 Küresel Ekonomik Krizi ve Türkiye
1.5.3.1. 2008 Küresel Ekonomik Krizi
Küreselleşme, politik, ekonomik, teknik ve toplumsal alanlarda yaşanan
büyük değişimlerin sonuçlarıdır. Küreselleşmenin, ekonomik-politik-siyasal süreçleri
niteliksel boyutunu oluştururken, niceliksel boyutunu ise; sermaye akımları, ticaret,
yatırımlar ve insanların ülkeler arasındaki dolaşımın sağlanmasını oluşturmaktadır
(Toprak, 2001:8, 9).
Ekonomide küreselleşmenin en uygun biçimde geliştiği alan finansal
küreselleşmedir. Ekonomik küreselleşmeyle birlikte, ekonominin dışa açıklığının
yükselmesine paralel olarak dış yansıma ve krizlerden etkilenme olasılığı da
artmıştır. Sermaye hareketlerinin serbestleşmesi ve kapitalizmin küreselleşmesiyle
birlikte özellikle büyük ekonomilerde ortaya çıkan ekonomik krizlerin bulaşıcılığı
son derece yüksek düzeyde gerçekleşmeye başlamıştır. Bunun en son örneği ise
2007 yılında ABD’de mortgage kredileri krizi olarak başlayan ve benzer nedenlerle
İngiltere’ye sıçrayan ekonomik kriz 2008 yılının ikinci çeyreğinde küresel kriz haline
dönüşmüştür (Eğilmez, 2009:53).
Finans sektörü, ‘finanse’ eden ekonomi kesimiyse, ‘reel sektör’ de finans
sektörü tarafından finanse edilen bir diğer ekonomik kesim olmaktadır. Dolayısıyla
finans sektöründe ortaya çıkacak ‘ani beklenmedik’ bir durum, her şeyden önce bu
sektörün para ve benzeri şeyleri temin edemez hale gelmesi demektir. Açıktır ki,
böyle bir durum doğrudan reel sektörü etkiler finans sektöründe ortaya çıkacak bir
daralma durumu yatırım kaynaklarının daralması anlamına geleceğinden üretim
yavaşlaması kaçınılmazdır.
2007 yılının Haziran ayında başlayan küresel mali kriz, 2008 yılının son
çeyreğinden sonra çok hızlı ve yıkıcı bir şekilde yayılmaya başlamıştır. Krizin çıkış
noktası ABD konut piyasasıdır (Yıldız ve Durgun, 2010: 2,3). ABD ekonomiyi
canlandırmak amacıyla, özellikle inşaat sektörü vasıtasıyla, hem ödeme gücü hem
de kredibilitesi diğerlerine göre düşük olan kişilere mortgage kredisi vererek, 2006-
2007 yıllarında ağırlığı %11 olan riskli kredi miktarının %20’ye yükselmesine neden
olmuştur. 2008 yılının Ağustos ayından başlamak suretiyle merkez bankalarının,
59
artan enflasyon beklentileri karşısında faiz oranlarını kademeli olarak yükseltmesiyle
birlikte dar gelirli gruplar ipotek taksitlerini ödememeye başlamışlar, buna bağlı
olarak da bunlara borç veren mortgage şirketleri hatta bazıları iflas noktasına gelecek
şekilde likidite güçlüğüne düşmüşlerdir. Ardından mortgage şirketlerine para yatıran
fonlar para kaybetmeye başlamışlar bunu takiben de zincirin halkalarına konut
inşaatçısı şirketler eklenmiştir. Konut satışları neredeyse durma noktasına gelince
inşaatlar da durmuş, bazı küçük inşaat şirketleri iflas ederek piyasadan çekilmiş,
onları daha da büyükleri takip etmiştir. Bütün bu şirketlere verilmiş olan kredilerin
geri ödenme olasılığı çok zayıflamış buna bağlı olarak da şirket iflasları artmıştır
(Sarı ve Seçilmiş, 2010:193, 194).
Mortgage krizi olarak da adlandırılan 2008 küresel krizinin arka planında,
2002 yılı sonunda FED’in (Federal Reserve Banks) kısa vadeli faiz oranını %1’e
çekmesi ve düşük faizlerle güvenilip banklar tarafından tüketicilere yayın ipotekli ev
kredisi açılması yatmaktadır (Alıç, Akboağ, vd., 2009:14). ABD Başkanı Bush
iktidara geldiğinde bütçesi 100 milyar dolar üzerinde fazla veren ve sürekli büyüyen
bir ekonomi devraldı. Ve ekonomiyi daha fazla ısıtmak amacıyla, hızla bütçe açığı
verecek uygulamalara yöneldi. Unutmamalıdır ki bütçe açığı ekonomide talebin hızla
canlanmasına sebep olan bir ekonomi politikasıdır. Bu canlanın sağlanması için
öncelikle tüm vergilerde indirime gidildi bu indirim hem kurumların hem de kişilerin
harcanabilir reel gelirinin artmasına neden oldu. Bu çerçevede transfer harcamaları
olarak da nitelendirilen çocuk yardımları arttırıldı ve veraset vergisi kaldırıldı.
İzlenen bu politikalar bir yandan vergi gelirlerinin dolayısıyla bütçe gelirlerinin
azalmasına diğer yandan ise yavaş yavaş bütçe açığının ortaya çıkmasına neden oldu.
Son olarak terör bahane edilerek Irak’a yapılan ‘demokrasi götürme’ harekatı,
savunma harcamalarındaki artış sebebiyle daha ilk yıl 150 milyar dolar civarına
ulaşan dış açığı her yıl artarak, 800 milyar dolar seviyelerine yükselmesine neden
oldu. Bir yandan Bush’un ‘fakirleri ev sahibi yapma projesi’ diğer yandan FED’in
faiz oranlarını bu dönemde düşürmesi sonucu kontrolsüzce verilen motrgage
kredileri (prime ve sub-prime krediler) ile konut fiyatlarındaki aşırı şişme sonucu
oluşan balonlar, geri dönmeyen banka kredileri neticesinde krizi tetiklemiştir.
(Yıldız ve Durgun, 2010:3, 4) ABD krize müdahale etmekte geç kalınca bu kez emtia
fiyatları gerilemeye başladı ve bunlar üzerinde bina edilen varlıklar ve vadeli
60
işlemlerdeki pozisyonlardan inanılmaz zararlar oluştu. Akabinde ise başta Lehman
Brothers olmak üzere bankalarda art ardına iflaslar görülmeye başlandı ve bu durum
piyasaları ciddi şekilde etkiledi ve piyasa çöktü (Sütütemiz, Balaban ve Okutan,
2009:31).
Sonuç olarak çıkış noktasını ABD’de bankacılık ve finans sektörünün
oluşturduğu, 2008 yılının başlarında küçük belirtilerle kendisini hissettiren ekonomik
kriz ülkemizde 2001 yılı dahil olmak üzere yaşadığımız krizlerden biri gibi
görünmekle beraber dalga dalga Amerika’dan başlayarak batıdan doğuya doğru tüm
ülkeleri çeşitli oranda etkilemiştir ve etkilemeye devam etmektedir. Ve bu küresel
mali kriz veya ekonomik kriz ekonomi dünyasında 1929 büyük bunalımından
sonraki en büyük kriz olarak nitelendirilmektedir (Sütütemiz, Balaban ve Okutan,
2009:32).
1.5.3.2. 2008 Küresel Ekonomik Krizin Türkiye’ye Etkisi
Küresel krizin nedenleri incelendiğinde, şirket yönetimlerinin başarısızlığı,
aşırı kaldıraçlama, deregülasyon ve ahlaki zafiyet ortaya çıkmaktadır. Bununla
birlikte krizin başlangıcının 2001-2002 yıllarında başta ABD olmak üzere gelişmiş
ülkelerde uygulanan düşük faiz politikalarına dayandığı düşünülmektedir. Krizin
nedenleri aynı zamanda, finansal piyasalardaki şişkinlik, düşük tasarruf eğilimi ve
mal piyasalarında arz fazlalığı olarak görülmektedir. Yaşanan arz sonrasında talep
daralması gözlenmiştir. Bu kriz finansal kriz özellikleri göstermesine rağmen,
yaşanan talep daralmasından dolayı aynı zamanda bir reel sektör krizi olarak da
görülmektedir.
Nitekim günümüzde finansal bir krizin reel alanda bir krize yol açması
ihtimali önceki dönemlere göre daha yüksektir. IMF’nin 2009 yılı nisan ayı dünya
ekonomik görünümü raporunda dünya ekonomisinin 2009’da %1.3 oranında
daralacak, Japonya, Euro Bölgesi ve ABD’nin GSYİH’sı ise sırasıyla %6.2, 4.2 ve
2.8 oranlarında küçüleceği öngörülmüştür. Ayrıca dünya dış ticaretinin %11
oranında, gelişmiş ülke ithalatı ise %12.1 oranında azalacağı ifade edilmiştir. Bu
oranlara bakarak ve 2009 Mayıs ayı itibariyle küresel krizin henüz dip noktasına
ulaşmadığı dikkate alınırsa, 1929 bunalımından sonra dünya ekonomisinin en uzun
daralmasını yaşadığını söyleyebiliriz (Yıldız ve Durgun, 2010:4, 5).
61
Ülkelerin kendi iç dinamikleri ve iktisadi yapıları krizin etkilerini daha farklı
hissetmeleri sonucunu doğuracaktır. Kimi ülkeler örneğin, yoğun sermaye kayıpları
ile birlikte istihdam kayıpları yaşarken, kimi ülkeler ise çok daha acımasız etkiler ile
karşılaşacak ve ekonomileri çökme noktasına gelecektir.
Konuya Türkiye açısından bakarsak, aslında Türkiye, küresel krize cari açık
ve özel sektörün yüksek dış borç stoku dışında sağlıklı durumda girdi. Türkiye’nin
bu süreçteki en sağlam temel taşı bankalarıydı (Gürsoy, 2009:191). Büyük boyutlu
yatırım bankaları ve bankaların tahvilleştirdiklerini sigortalayan şirketler, bunlara en
üst derecede güven gösteren ‘rating’ kurumlarının birlikte karıştığı bu zincirleme
vaka 2007 yılından itibaren ABD için problem oluşturmaya başlamıştır. ‘toksik
maddeler’ (zehirli kağıtlar) adı verilen bu tahvillere piyasalarda yatırım yapanlar,
yatırım bankaları ve sigorta şirketlerinin yaşadığı büyük sarsıntının ardından bu
olumsuz etkiyi ilk hisseden kesim olmuştur. Yani, finansal kriz ilk aşamada küresel
piyasalardaki bu ‘toksik maddeler’ yoluyla yayılmıştır. Türkiye’de yatırım
bankacılığı olmadığı gibi bu zehirli kağıtlar denen tahvillere ticaret bankaları yatırım
yapmadıkları için, bankacılık sistemi bu kriz sürecinden doğrudan etkilenmiştir.
(Alıç, Akboğa, vd., 2009:14).
Tablo 1.6: 2003-2008 Yılları İtibari ile Sektörel Değişim Oranları ve GSYİH Değişim Oranları
Yıllar Tarım (%)
İmalat Sanayi (%)
İnşaat Sanayi (%)
GSYİH (%)
2003 -2,2 8,4 7,8 5,3
2004 2,7 11,9 14,1 9,4
2005 6,6 8,2 9,3 8,4
2006 1,3 8,4 18,5 6,9
2007 -7,3 5,4 5 4,5
2008* - *0,7 - *2 *İlk on aylık tahmin Kaynak; Ali Burak Alıç, Bediha Akboğa ve Diğerleri, XII. Uluslararası iktisat öğrencileri kongresi/7-8 Mayıs 2009/ Ege Üniversitesi, s. 14.
62
Finansal krizden önce Türkiye’de reel kesimde bir duraklama başlamış,
tablo6:’dan görüleceği gibi GSYİH büyüme hızı 2007’de %4.5’e düşmüştür.
Tarımdaki şiddetli gerilemeyi (%-7.3), imalat sanayindeki ve inşaat sanayindeki
yavaşlama (sırasıyla %5.4 ve %5) tamamlayınca GSYİH’daki artış 2002 yılında
gerçekleşen büyüme oranının da altına inmiştir. (Alıç, Akboğa, vd., 2009:14)Öte
yandan ABD konut ve kredi piyasalarında patlak veren mali kaos, T. C Merkez
Bankası’nın oluşan tehditlere karşı yüksek faiz oranları belirlemesini gerekli
kılmıştır. Böylelikle Türkiye, 2000’li yılların bir sonraki on yılında, son derece
yüksek faiz oranlarını sürdürmek zorunda kalmıştır. ( Sönmez, 2009:134)
2007 ‘de dünya da henüz reel kesimde ciddi bir duraklama yaşanmamıştır.
Finansal krizi olanca şiddetiyle yaşayan ABD, İngiltere ve Japonya %2, Euro alanı
ülkeleri %2. 6 oranında büyürken, dünya da %3.7 oranında büyümüştür. ABD’de
dahi üç otomotiv devinin (General Motors, Ford, Chryter) sorunlarının ortaya
dökülmesi için 2008 yılını beklemiştir. Yani finansal kriz reel kesimi hemen
etkilememiştir. Gelişmekte olan ülkeler ise 2002 sonrası ‘bol fon, ucuz kredi’
döneminin yüksek büyüme hızını sürdürüyorlardı. Çin %11.9, Rusya %8.1, Arjantin
%8.7, Endonezya %6.3, Hindistan %9. Fakat, 2008 yılının ikinci yarısından itibaren
küresel kriz iyice genişleyerek tüm dünyayı etkisi altına almaya başlamıştır.
Finansal sektörün reel sektörü besleyememe durumu daha da artarak reel sektöre de
büyük gerilemelere sebep olmuştur. 2008 küresel krizi Türkiye’yi de bir çok
gelişmekte olan ülkeyi olduğu gibi büyük oranlarda etkilemiştir. (Alıç, Akboğa, vd.,
2009:15)
Nitekim krizin Türkiye gibi rekabet gücü düşük, ithal girdiye dolaylı bir
üretim yapısı ve büyük döviz açığı veren ülkeleri etkilemesi kaçınılmazdır. 2005
yılından sonra düşmeye başlayan büyüme hızı, 2008 yılının son çeyreğinde %-6.2
oranında küçülmüştür. Türkiye ekonomisi üretim, istihdamdaki azalmalar ve işsizlik
oranlarındaki artışla krizden en fazla etkilenen ülkeler arasındadır. Bu etkilerin
özellikle 2008 yılının dördüncü çeyreğinde sonra hissedildiğini görmekteyiz. Bu
dönemde dış ticaret önemli oranlarda azalırken, düşen faizlere bağlı olarak, yabancı
sermaye girişi de azalmış, GSMH’daki düşüşe bağlı olarak işsizlik oranı artmıştır.
2009 yılına ait açıklanan işsizlik oranının %16.1 olması da krizin etkilerinin
yansıması olarak görülmektedir.
63
Krizin Türkiye ekonomisi üzerindeki etkileri incelendiğinde toplam yatırım
harcamalarının da azaldığı görülür. 2008 yılının son çeyreğinde kamu yatırım
harcamaları yıllık %13.1 oranında artarken, özel sektör yatırım harcamaları yıllık
%7.3 oranında azalmıştır (Yıldız ve Durgun, 2010:5).
ABD kaynaklı krize rağmen, 2008 ‘in ilk aylarında küresel piyasalarda
likidite bolluğu yaşanmaktaydı. Bu da temelinde döviz fazlaları olan petrol
ihracatçısı ülkelerden ve Asya Merkez Bankalarından kaynaklanmaktaydı. Küresel
piyasalara önemli ölçüde likidite sağlayan Körfez yatırımcılarının uluslararası hisse
senetleri piyasalarında yaklaşık 1 trilyon dolar ayrıca Hedge Fon ve özel sermaye
yatırımlarında 300 milyar dolar tutarında yatırımlarının bulunduğu tahmin ediliyor
(Gürsoy, 2009:193-194). 2008 yılı öncesinde dünyada oluşan likidite bolluğu özel
sektörün döviz ile borçlanmalarına yol açmıştır. Bu durum Türkiye için de geçerlidir.
TCMB verilerine göre 2008 yılı Aralık ayı sonu itibariyle özel sektörün uzun vadeli
dış borcu 139. 7 milyar dolar iken, bankacılık hariç diğer özel sektörün vadesi 1 yıl
ve daha az kalmış dış borcun toplamı ise 39. 3 milyar dolardır. Bu rakamdan da
anlaşılacağı gibi, firmalar krize hem yüksek miktarda dış borçla hem de vadesi yakın
ödeme yükümlülükleriyle yakalanmışlardır. Ancak firmaların içinde bulundukları
sektörlerin genel yapısı da bu etkilenmeleri farklı hale getirecektir. (Sönmezler ve
Gündüz, 2009:140)
Tablo 1.7: Ülkelerin Büyüme Oranları, Enflasyon Değerleri
Yüzde değişimler 2006 2007 2008 2009*
Dünya Büyümesi 5,1 5,0 3,7 2,2
ABD 2,8 2,0 1,4 -0,7
EURO Bölgesi 2,8 2,6 1,2 -0,5
Japonya 2,4 2,1 0,5 -0,2
GYÜ’ler 7,9 8,0 6,6 5,1
Dünya Ticaret Hacmi 9,4 7,2 4,6 2,1
Gelişmiş Dünyada Enf. 2,4 2,2 3,6 1,4
GYÜ’lerde Enflasyon 5,4 6,4 9,2 7,1
Kaynak; (UNWTO) Dünya Turizm Örgütü ve (WTO) Dünya Ticaret Örgütü verileri/Zafer Yıldız ve Ayşe Durgun “2008 Küresel Ekonomik Krizi ve Turizm Sektörü Üzerine Etkileri”SDÜ Vizyoner Dergisi, Y. 2010, C. 2, S. 1. s. 6.
64
Küresel kriz dışa açık ülkelerin hepsini etkileme özelliğine sahip
görülmektedir. Bu durum Tablo: 7’de ABD, AB ve gelişmekte olan ülkelerin 2006-
2009 yıllarındaki büyüme rakamları gösterilmektedir.
2008 yılı itibariyle genel olarak dünya ekonomisi küçülmüştür. Özele
inildiğinde ise, ABD’nin Euro bölgesindeki ülkelerin Japonya’nın ve gelişmekte olan
ülke ekonomilerinin Japonya’nın ve gelişmekte olan ülke ekonomilerinin de krizden
etkilendikleri 2008 yılı büyüme oranları rakamlarında anlaşılmaktadır. Ülke
ekonomilerinin küçülmesi, dış ticaret hacminin düşmesine yol açmıştır. Küresel
krizin aynı zamanda enflasyonu da tetiklediği yukarıdaki tablodan anlaşılmaktadır
(Yıldız ve Durgun, 2010:5, 6).
Sonuç olarak kapitalist sistemin 1970 ‘lerde içine girdiği krizi açmak ve
toplumsal güç dengelerini sermaye lehine düzenlemek amacıyla yürürlüğe konulan
neoliberal küreselleşme stratejisi 2008’de sistemin krizin derinleşmesiyle
sonuçlanmıştır.
Kasım 2008’de yayımlanan OECD rapor’unda diğer ülke üyeler ve Türkiye
için yapılan büyüme ve işsizlik tahminlerinin de gösterdiği gibi küresel ekonomi,
süresi belirsiz bir resesyona girmiştir. Krizin seyri ve uluslararası güç dengeleri,
ekonomi siyaset ve toplum üzerindeki etkileri konusunda farklı değerlendirmeler ve
tahminler yapılmaktadır.
Görünen odur ki, neoliberal küreselleşme stratejisi ile birlikte ABD’nin
ekonomik, politik ve askeri hegomanyasının ağır bir darbe aldığı, kapitalist sistemin
yalnızca iktisadi değil, siyasal ve ideolojik olarak da krize girdiği, uluslararası güç
dengelerinin yeniden kurulacağı bir dönemin başladığı, bu yeni dönemde devletin
rolünün daha fazla önem kazanacağı, emek ile sermaye arasındaki çelişkinin
derinleşeceği, işsizlik, yolsuzluk, adaletsiz gelir dağılımı v. b sosyal sorunların
ağırlaşacağı ve krizin faturasının yine emekçi sınıfa ödetileceğidir (Mütevellioğlu ve
Sönmez, 2009:5). Dolayısıyla, Türkiye küresel finans sistemine büyük ölçüde bağlı
bir ülke olduğu için bu etkiler Türkiye için de kaçınılmazdır (Gürsoy, 2009:195).
65
İKİNCİ BÖLÜM
EKONOMİK KRİZ VE KOBİ’LER
Günümüzde yaşanan hızlı Küreselleşme olgusu ile beraber ekonomik, sosyal
ve teknolojik alandaki gelişme ve değişmeler, ulusal ve uluslararası faaliyet gösteren
ekonomik birimlerin yapılarının ve stratejilerinin derinden etkilenmesine neden
olmuştur (Soysal, Alpay ve Karasoy, 2009:434).
Küreselleşmenin sonucu olarak ortaya çıkan değişim ihtiyacı ilk olarak
ekonomiyi ve iktisadi işletmeleri etkilemiştir. Bu, kuruluşların yönetimlerini, ürün
ve yönetim tekniklerini, ürünlerini öncelikle etkilemiştir. Bu nedenle yeni dünya
koşulları karşısında ve yoğun rekabet ortamında, ‘yeniden yapılanmaya’ ilk
geçenler, işletmeler olmuştur. Yapısı ve işleyiş şekli itibari ile işletmeler gerekli
teknolojiyi getiremez ve yeniden yapılandırmayı başaramazlarsa, çalışanları ile
bütünleşemezlerse, rekabet dünyasının gerektiği ucuz ve kaliteli üretimi
yapamazlarsa, her gün değişen oynak piyasanın gelişmelerine esneklik gösterecek
cevap veremezlerse, ayakta kalamayacaklardır. Bu nedenle başarılı olma ve ayakta
kalma sorunu sadece işletme yöneticilerinin değildir. Tüm sistem, işletmelere bu
imkan ve ortamı sağlamalıdır (Karakoyunlu, 1998:1075, 1076).
Böyle bir durum diğer işletmeler kadar dünya ve ülke ekonomisinde önemli
bir yere sahip olan KOBİ’ler(Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler) için yeni
fırsatlar ve yeni riskleri de beraberinde getirmektedir. Bunun en somut sonucu ise
işletmelerin rekabet gücünü derinden etkileyen krizlerdir. Herhangi bir felaket
durumunda büyük örgütler kadar KOBİ’lerin de bundan etkilendiğini söylemek
mümkündür. Özellikle yaşanan yoğun rekabet ortamı, normal ekonomik şartlar
altında iş başarısızlık oranının oldukça yüksek olması, finansal kaynakların
yetersizliği KOBİ’lerin ekonomik faaliyetlerini engelleyen önemli faktörlerdir
(Soysal, Alpay ve Karasoy, 2009:434).
66
2.1. Kriz ve Ekonomik Kriz
2.1.1. Kriz Kavramı ve Tanımı
Kriz kolayca tanımlanabilecek bir kavram değildir. Çeşitli bilim dallarında
kriz farklı şekilde tanımlanmıştır. Bunun nedeni ise krizin ortaya çıkış nedenlerinin
farklı olmasıdır. Tıpta, sağlık açısından bir yaklaşım olarak ele alınmakta; bireyin
durumunun kötüye gitmesi söz konusudur. İktisatçılara göre, genelde makro
hedeflere ulaşılamaması ve ülkelerin ekonomik göstergelerinin kötüye gitmesi olarak
ortaya konmaktadır. İşletme biliminde ise, işletmenin hedeflerine ulaşmasında
sorunlar çıkmaya başlamasıdır (Özalp, 2003:241).
Kriz önceleri tıp alanında kullanılan bununla birlikte sosyal bilimler
literatürüne 1960’lı yıllarda girmiş bir kavramdır. Kriz ile ilgili çeşitli tanımlar
yapılmaktadır. Genel olarak kriz; ‘bir işin, bir olayın geçtiği karışık safha’, ‘ içinden
çıkılması zor durum’, ‘birden bire meydana gelen kötüye gidiş yönündeki gelişmeler
ve tehlikenin ortaya çıkabilme durumu’ olarak ifade edilmektir (Dinçer, 1998:383).
Kriz, durgunluk ve bunalımdır. Kriz beklenilmeyen ve önceden seçilmeyen
acele ve çabuk cevap verilmesi gereken koruma, önlem veya uyum mekanizmalarını
yetersiz hale getirerek mevcut değerlerini, amaçlarını varsayımlarını tehdit eden
gerilim durumudur. (Erol, 2010:166) Kriz, en basit anlamıyla işletme örgütünün
normal aktivitelerini tahrip eden önemli bir dengesizlik durumudur. Örgütün uzun
ve kısa dönemli amaçlarını tehdit eden, acil tepkiler gerektiren ve bununla birlikte
yanıt için bir kriz durumundan bahsedilmesi için, söz konusu durumun örgütün
önemli hedeflerinden birini veya daha fazlasını tehdit etmesi, önemli ölçüde
dönüşüme uğramadan önce kısa bir karar süresine imkan tanıması ve sürpriz olarak
ortaya çıkması gerekmektedir.
Kriz örgüt için her zaman kötü ve olumsuz bir durum içermeyebilir. Bu
durumu Çince kriz anlamına gelen ‘wei-ji’ kelimesi tasvir etmektedir. Nitekim
Çince’de kriz anlamına gelen ‘wei-ji’ kelimesi tehlike ve fırsat kelimelerinin
birleşmesinden oluşmaktadır. Gerçekte, kriz bir dönüş noktası olarak düşünülebilir.
(Murat ve Mısırlı, 2005:3)
67
2.1.2. Ekonomik Kriz Kavramı ve Tanımı
Kriz kavramı son dönemlerde ülkeler açısından önemli hale gelmiş ve
gündelik hayatta sıkça kullanılmaya başlanmıştır. Bunun nedeni; ekonomik krizlerin
ülke ekonomilerinde, ekonomik ve sosyal hayatta şiddetli ve derin durgunluklara
neden olmasıdır. Krizler sonucu ekonomik istikrar bozulmakta, firma ve şirket
iflasları artmakta, gelir dağılımı bozulmakta ve bir çok sosyal olumsuzluk meydana
gelmektedir (Sütütemiz, Balaban ve Okutan, 2009:31).
Ekonomik alanda kriz, mal, hizmet ve üretim faktörü ve para-döviz
piyasalarında fiyat ve miktarda tolere edilebilir bir değişme sınırının ötesinde oluşan
şiddetli dalgalanmayı ifade etmektedir (Yıldız ve Durgun, 2010:1-15). Ekonomik
kriz, ekonomide gerileme dönemine verilen ad, kendi gücüyle gelişmeye gücü
yetmediği ve bu yüzden gerilediği ekonomik bunalım da denilen bir olgudur.
Ekonomik kriz, bir ülkede beklenmedik şekilde veya yetersiz ya da yanlış yönetsel
tercihlerle belirli bir dönemde ortaya çıkan makroekonomik buhranlar olarak
tanımlanır (Erol, 2010:166).
Uluslar arası ilişkilerde ortaya çıkan sorunlar, bunalımlar, ülke içinde
karşılaşılan politik ve ekonomik problemlerdir. Kurumlar arası çatışma ve siyasal
gerginlikler de kriz kavramı içinde değerlendirilmektedir. Ekonomi bilimine göre;
bir ülkede arz-talep dengesinin bozulması, ekonomideki yapısal faktörlerle,
ekonominin finansal kesimi arasındaki uyumsuzluklar da kriz olarak
adlandırılmaktadır (Zerenler ve İraz, 2006: 249). Kaynaklarda, günümüzde kriz
olarak nitelendirilebilecek yaşanılan ilk olayın 1711 yılında İngiltere’de Latin
Amerika’ya ürün satmak için kurulmuş ‘Güney Deniz Kumpanyası’ işletmesinin
yaşadığı sorunlar gösterilmektedir (Gürsoy, 1989:21). İşletme yönetimi,
tedarikçileriyle ve hissedarlarıyla yaşanılan sorunların krize dönüşmesine engel
olamamış ve işletme ülke ekonomisine önemli ölçüde zarar vererek iflas etmek
zorunda kalmıştır.
Tarihsel süreç incelendiğinde ekonomik olayların hep aynı düzeyde
kalmadığı, her ekonomik gelişme ve refah döneminin, bir ekonomik gerileme ve
çöküntüyle birlikte oluştuğu görülmektedir. Ekonomik faaliyetlerde ortaya çıkan bu
tür değişmeler ekonomide dalgalanmaların oluşmasına neden olmaktadır. Dünya
68
genelinde ya da ülkeler bazında uygulanan ekonomi politikaları sonucu ortaya çıkan
bu dalgalanmalarda ülkelerin üretimleri ve ulusal gelirleri azalma ya da artış
göstermektedir. Ekonomik faaliyetin yavaşlaması anlamında da gelen resesyon
başka bir anlayışa göre ise ‘ekonomik faaliyetin zayıf şiddetle ve kısa süreli olarak
büzülüp kalması’ olarak da ifade edilmektedir. Eğer ekonomideki daralma şiddetli
ve uzayıcı nitelikte ise o zaman kriz söz konusu olmaktadır. Genel anlamda ise
resesyon, ekonominin iki çeyrek yıl üst üste küçülmesi ‘ şeklinde ifade edilmektedir.
Bu tanım kriz teşhisini tartışmasız ve kolay yapılır hale getirmektedir. Makro
ekonomik krizler, reel sektör krizleri ve finansal krizler olmak üzere iki ana başlık
altında toplanmaktadır.
Reel sektör krizleri; mal/ hizmet ve iş gücü piyasalarındaki ‘miktarda’ yani
üretimde ve/veya istihdamda ciddi daralmalar (durgunluk ve/veya işsizlik krizi)
biçiminde ortaya çıkmaktadır.
Finansal krizler; döviz ve hisse senedi piyasaları gibi finans piyasalarındaki
şiddetli fiyat dalgalanmaları veya bankacılık sisteminde ortaya çıkan ciddi ekonomik
sorunlar olarak kabul edilmektedir (Sarı ve Seçilmiş, 2010:192, 193).
Sonuç olarak; ekonomik kriz, para, bankacılık, dış borç, ödemeler dengesi
veya reel sektör krizlerine bağlı olarak meydana gelebileceği gibi, küreselleşmenin
sonucu olarak başka ülkelerden sıçrama yoluyla da ortaya çıkabilir. Hangi sebepten
meydana gelirse gelsin –istisnaları olmakla birlikte- ekonomik kriz, işletmeleri
olumsuz yönde etkilemektedir.
2.1.3. Kriz Türleri
Örgütlerin içinde bulundukları çevre koşulları belirsizleştikçe yaşadıkları kriz
de daha karmaşık hale gelmektedir. Günümüzde işletmeler yalnızca kendi faaliyet
alanlarına ilişkin değil aynı zamanda ülke genelinde ortaya çıkabilen ve herkesi
ilgilendiren kriz türlerini de göz önünde bulundurmak zorundadır. Krizler
sosyolojik-teknolojik faktörlerin örgüt-çevre faktörleri ile etkileşiminden
kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla, krizlerin iç-dış çevre ve teknik-sosyal boyutlarda
sınıflandırılması da mümkün olacaktır (Murat ve Mısırlı, 2005:5).
69
Şekil:3’te krizler, bu boyutlar dikkate alınarak sınıflandırılmıştır. Şekilde yer
alan Grup I, örgütsel sistemlerde ortaya çıkan teknik ve ekonomik başarısızlıkları
göstermektedir. Bu tür krizler örgütlerin temel teknolojilerindeki başarısızlıklarından
kaynaklanmaktadır. Grup II, örgütlerin dış çevrelerinde ortaya çıkarak örgütleri
etkileyen krizleri göstermektedir. Grup III, örgütsel davranış bozukluklarını
gösterirken, Grup IV’ de örgütlerin sosyal çevrelerinde ortaya çıkan başarısızlıklar
yer almaktadır. Bu tür krizler sosyal çevrede yer alan örgütlerin ve medyanın işletme
üzerindeki baskılarının da artması ile ortaya çıkmaktadır (Haşit, 2000:17).
Şekil 2.1: Örgütsel Kriz Türleri Kaynak; Gürkan Haşit; 2000, İşletmelerde Kriz Yönetimi ve Türkiye’nin Büyük Sanayi
İşletmeleri Üzerinde Yapılan Araştırma Çalışması, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, s. 17.
İÇ ÇEVRE FAKTÖRLERİ DIŞ ÇEVRE
FAKTÖRLERİ
TEKNİK/EKONOMİK KRİZ FAKTÖRLERİ
GRUP I • Ürün/servis hataları • Fabrika hataları/
endüstriyel kazalar • Bilgisayar arızaları • Eksik/gizli bilgi akışı • İflas
GRUP I I • Yaygın çevresel
zararlar • Endüstriyel kazalar • Rekabetin hızlanması • Hükümet krizleri, • Uluslararası krizler
SOSYAL / BEŞERİ / ÖRGÜTSEL KRİZ FAKTÖRLERİ
GRUP III • Değişkenlere uyum sağlayamama • Örgütsel bozukluk • İletişimsizlik • Sabotaj • Üretimin engellenmesi • Taklitçilik • Kötü niyetli söylenti ve iftiralar • Kanun dışı faaliyetler • Cinsel taciz • Mesleki hastalıklar
GRUP IV • Sabotaj • Tetörizm • Yöneticilerin fidye karşılığı
kaçırılması • Üretimin engellenmesi • Taklitçilik • Kötü niyetli söylenti ve iftiralar • Çalışanları greve gitmesi • Boykotlar
70
Öte yandan krizler ortaya çıkışları bakımından iki ayrı şekilde
gerçekleşmektedirler. Krizler çoğu zaman adım adım uyarı sinyalleri vererek
gelebileceği gibi, ani bir takım oluşumlarla da ortaya çıkabilmektedir. Ani krizler,
işletmelerin yöneticilerine hiçbir uyarı vermeden çalışanları, yatırımcıları,
müşterileri, tedarikçileri, kamuoyunu ve şirketin gelirini, hisse senedi fiyatlarını
negatif anlamda etkileyen ani bozulma ve dengesizlik durumlarını içermektedir.
İçten içe devam eden krizler ise, şirketin dışından veya içinden genel olarak
doğrudan anlaşılamayan, fakat çeşitli zamanlarda farklı sinyallerle ve uygulanan
analiz ve denetim teknikleri ile algılanabilen kriz şekilleridir. Her iki kriz şeklinde
de işletme faaliyetleri açısından olumsuz etkiler ortaya çıkmaktadır. (Titiz ve
Çarıkçı, 2001:204)
2.1.4. Krizin Temel Nedenleri ve Etkileri
İşletmelerin, çevrenin değişken koşullarına uyum sağlamaması ortam ile
ilişkisini kesecek bu da işletmenin yaşamını tehlikeye sokacaktır. İşletme ve çevresi
arasındaki bu uyumsuzluk muhtemelen krizin habercisidir. Uyumsuzluk işletmelerin
genel ve yakın koşullarından ya da işletmenin yapısal özelliklerinden kaynaklanabilir
(Erol, 2010:167).
İşletmelerde krizin kaynakları çeşitlilik arz etmektedir. Yapılan
araştırmalarda krizin işletmelerin insan hatalarından, teknolojik yetersizlikten,
esnek olmayan üretim sistemlerinden, organizasyon bozukluklarından, işletme
kültüründen kaynaklanabildiği görülmüştür. Bunların dışında makro düzeyde ülkede
yaşanan siyasi, ekonomik, kültürel veya hukuki sorunlar da mikro düzeyde işletme
krizlerine neden olabilmektedir (Özdevecioğlu, 2002:94).
Doğal afetler dışındaki tüm sorunlar, başka bir ifade ile meydana gelen bütün
ekonomik ve sosyal gelişmeler işletmelere çeşitli belirtilerle kriz sinyalleri
verebilmektedir. İşletmelerin krize girmesinde etkili olabilecek sayısız faktörlerden
söz edilebilmektedir. Özellikle ülke ekonomisinin içinde bulunduğu olumsuz
durumlar işletmeler açısından da önemli bir kriz nedeni olagelmektedir. Döviz dar
boğazları, dış borç ödeme sıkıntıları, yeterli yabancı sermayenin ithal edilememesi,
uluslararası finans çevrelerinde ülke kredi notlarının düşmesi, işsizlik problemleri v.
b süreçler hem kriz sonucu hem de kriz nedenleri arasında sayılabilmektedir.
71
Ekonomide yaşanan çeşitli dalgalanma dönemlerinde belirsizliklerin düzeyi
daha yüksek olmaktadır. Özellikle ekonomik belirsizlik ve istikrarsızlık yaratan
faktörler içerisinde yer alan enflasyon, istihdam sorunları, emisyon hacmindeki
daralmalar, para piyasalarında yaşanan dalgalanmalar, döviz kuru dalgalanmaları,
ithalat ve ihracat rejimindeki belirsizlikler tüm piyasalarda belirsizliklere ve
dolayısıyla da krize neden olmaktadır (Titiz ve Çarıkçı, 2001:205),
Genel olarak krize yol açan faktörleri dış çevre faktörleri olmak üzere iki
başlıkta ele almak mümkündür. İşletmenin dolaysız olarak yaratmadığı ve etkili
olmadığı olaylar sonucunda ortaya çıkan krizler işletme dışı faktörlere bağlıdır.
İşletmenin dış çevresi çok değişkendir ve denetlenmesi mümkün olamamaktadır.
Çevrenin sürekli değişmesi ve sonucunda belirsizleşmesi ve belirsizlik altında
yönetim faaliyetlerinin yerine getirilmesi, ayrıca olayların tahmin edilememesi
işletmeleri risk altına sokmaktadır (Özalp, 2003:243).
Ekonomik Faktörler; Ürün ve hizmet fiyatlarındaki enflasyonist ve
deflasyonist eğilimler, para politikası, faiz oranları, milli paranın diğer paralara
oranla revalüe veya devalüe edilmesi, vergi politikaları (Erol, 2010:168), ürün arz ve
talep durumu, tüketici gelirindeki değişmeler, yabancı işletmelerin ülkeye girişi,
devlet harcamalarının azaltılmasıdır (Özalp, 2003: 243).
Ekonomik bazı faktörler tüm işletmeleri etkiler, organizasyonun amaçlarına
ulaşma ve başarılı olma durumuna yardımcı olacak veya güçleştirecektir. Örnek
olarak yüksek oranda enflasyonun olması bütün işletmeleri etkileyecektir. Ancak
işletmelerin çalıştıkları sektördeki etkileri farklı olacaktır. Bazı işletmeler ekonomik
dalgalanmalardan çok fazla etkilenmeyecek diğerleri ise krize girebilecektir. Bir
grup işletme ise karını önemli ölçüde arttırabilecektir. Örneğin; ülkemizde
uygulamaya konulan ve istikrar paketi olarak sunulan 5 Nisan ekonomik tedbirleri
sonucunda döviz üzerinden satış yapan, güçlü ihracat faaliyetleri bulunan işletmelere
önemli karlar sağlamıştır (Özalp, 2003: 243; Erol, 2010: 168).
Hukuki ve Politik Düzenlemeler; Toplumun hukuksal ve siyasal düzeninin
anayasa başta olmak üzere bütün kurumların, işletme yönetimi üzerindeki etkileri
geniş kapsamlıdır. (Erol, 2010:168) Hükümetin iş çevresiyle ilgili çıkarları konunlar
ve yönetmelikler işletmeleri doğrudan veya dolaylı olarak etkilemektedir. Bu etki
72
bazen işletmelere yeni imkanlar sunarken, diğerlerini krize sürükleyebilir. Devletin
bazı konularda ekonomiye karışması ve düzenlemeler getirmesi kriz yaratan bir etki
yaratabilir. Örneğin; Microsoft’un rekabeti önlediği için mahkeme kararıyla
işletmenin bölünmesi ABD hükümeti tarafından istenmişti. Devlet, yerli ürünlerin
korunması için ithalatı sınırlandırma veya ithalat vergileri yükseltmek gibi
uygulamalara giderek işletmeleri zor durumda bırakabilir. Sosyal Devlet anlayışı
gereği işletmelerin arıtma tesisi kurması istenmekte, bazen kent dışına çıkmaya
zorlamak gibi yaptırımlar getirilmektedir (Özalp, 2003:244).
Teknolojik Gelişmeler; Teknoloji, işletmeyi etkileyen diğer çevrelere göre
daha yoğun olan etkisi altına alan çevresel bir unsurdur. Karar vericiler teknolojik
gelişmeleri sürekli olarak izlemek ve bunlara ilişkin sonuçlar elde etmek
zorundadırlar. (Erol, 2010:168) İşletmeler kullandıkları girdiler, üretim yöntem ve
süreçlerinde teknolojiyi en az rakipleri kadar izlemek zorundadır. Bütün işletmeler
teknolojiyi izlemek zorundadır fakat teknolojiyi yoğun işletmeler daha fazla izlemek
zorundadır.
Krizin ortaya çıkmasında teknolojik değişmelerin hızı ve değişime uyum
süreci önemlidir. Örneğin; mekanik hesap makinelerinde başarılı olan ‘Facit’
teknolojik değişimi görmezlikten gelmiş, Facit yöneticileri elektronik hesap
makinelerinin çok çabuk pazarı ele geçireceğini düşünememiş ve karlı işletme zarara
uğramaya başlamıştır. Sonuçta, Facit fabrikalarını, Electrolux’ e satmak zorunda
kalmıştır.
Sosyo-Kültürel Faktörler; Toplumun nüfus miktarı, bileşimi, bilimsel ve
kültürel düzeyi, gelenek ve görenekleri gibi sosyo-kültürel koşullardaki değişmeler
farklı fırsat ve tehlikeleri de beraberinde getirir (Erol, 2010:168). Örneğin;
çevrecilerin büyük bir güç oluşturduğu günümüzde kürk mantolara büyük tepkiler
ortaya çıkmış ve bu kürk satışlarını olumsuz yönde etkilemiştir. Sigaraya karşı savaş
kampanyaları, medyanın yardımıyla geniş halk kitlelerini etkilemiş ve sigara üreten
işlemleri zor durumda bırakmıştır.
Rekabet Koşullarındaki Değişiklik; İşletme, rakiplerini izlerken yeni
pazara giren işletmelerle ikame mal üreten işletmeleri de incelemelidir. İleri
teknoloji gerektirmeyen ve düşük sermaye ile faaliyet gösterilen alanlarda yeni
73
rakiplerin pazara girmesi kolaylaşır. Rakiplerin Ar-Ge faaliyetleri sonucunda
geliştirdiği yeni ürünlerle pazara girmeleri risk yaratan bir faktördür. Örneğin;
Dünyanın en büyük petrol işletmelerinden Exxon, kendi faaliyet konusu dışında bir
sektör olan ofis otomasyon sistemlerine girmiş ve büyük yatırımlar yapmış, sonuçta
işletmeyi 1988’de değerinin altına satmak durumunda kalmıştır (Özalp, 2003:245).
Doğal Çevre Faktörleri; Doğal koşulların meydana getirdiği risk ve
tehlikeler ile değişme ve iniş-çıkışların etkilerini tüm organizasyonlarında görmek
mümkündür. Krize sebep olabilecek en önemli etkiler, deprem, sel, yangın,
kuraklık gibi doğal afetlerdir. (Erol, 2010:168)
Diğer Faktörler; Bu faktörler arasında zayıf endüstriyel ilişkiler olması grev
gibi işletmeyi krize sokabilecek bir durum yaratabilir. Ürün taklitçileri işletmeyi
krize sokabilir. Benetton, Lewi ve Wrangler gibi biyik işletmelerin geniş çapta taklit
edilmesi çeşitli ülkelerde görülmektedir. Tüketici boykotları işletmeleri krize
sokabilir. Örneğin; dünyanın en önemli gıda işletmelerinden biri olan Nestle’nin
üçüncü dünya ülkelerine bebek maması pazarlamak için uygulamaya koyduğu yoğun
pazarlama stratejisi işletmeyi bir kriz durumuyla karşı karşıya getirdi (Özalp,
2003:245).
İşletmeleri başarısızlığa ve sonunda krize götürebilecek dış faktörlerin
yanında, birçok işletme içi faktör de mevcuttur. Bunların önemlileri şunlardır;
işletmenin büyüklüğü, işletmenin içinde bulunduğu hayat safhası, işin özellikleri,
yetersiz iletişim, koordinasyon ve kontrol, katı örgüt yapısı, örgütün merkezleşme
derecesi, yönetim yetersizliği (Murat ve Mısırlı, 2005:4).
İşletmenin kuruluş yerinin hatalı seçimi, fizibilite çalışması yapılmadan ani
kararlar alınması, işletmenin büyümesinin yeterince sağlanamaması veya büyüme
hızının gerçeğinden fazla tespit edilmesi, finansal planlamanın yetersiz oluşu, öz
kaynak yetersizliği nedeniyle optimal sermaye yapısının oluşturulamaması.
İşletmelerin amaç ve hedeflerinin önceden sağlıklı bir şekilde belirlenmemesi ve
planların revize edilmesi, dünyada-ülkede-endüstride ortaya çıkan gelişmelerin
izlenmemesi, verimliliğin ve etkinliğin yeterince sağlanamaması, geleceğe yönelik
tahminlerin yetersizliği, çağdaş işletmecilik teknolojilerinin uygulanamaması, bilgili
ve yetenekli yöneticilerin bulunmamasındandır (Akgüç, 1994:915-917).
74
Yukarıda bahsedilen faktörler krizin oluşumunda ve şiddetinde değişik
ağırlıklara sahip olmakla beraber, krize yol açan faktörlerin temelinde değişim,
statüko ve istikrar kavramları önemli rol oynamaktadır. Değişim; örgütsel verimliliği
etkileyen yapı, süreç ve anlayışlardaki farklılaşmayı vurgularken, statüko; belirli bir
zaman döneminde mevcut ve süregelen fiili ve yapısal durumu ortaya koymaktadır.
İstikrar ise; işletmenin çevresindeki değişen şartlara ve konjonktüre uyum sağlama
yeteneğini ifade etmektedir. Değişimin hızlı ve sürekli yaşandığı bir ortamda
değişen şartlara uyum sağlandığında istikrara ulaşılabilir (Tutar, 2004:22).
Krizlerin işletmeler üzerinde en çabuk görülen etkileri zamanla ilgilidir.
Başka bir ifadeyle, kriz dönemlerinin en önemli unsuru zaman baskısıdır. Zaman
baskısının üç önemli özelliği vardır. Birincisi, zaman baskısı görevlerin güçlük
derecesini artırır. İkincisi, karar vermek için gerekli olan süreyi kısaltır. Üçüncüsü
de, karar verme sürecini ve sonuçlarını doğrudan etkiler. Krizlerin işlemeler
üzerindeki bir başka etkisi de zaman baskısı ile birlikte ortaya çıkan strestir. Stres
altında alınan kararlar hata oranını artırabileceği gibi, sorunların çözüm sürecinin
uzamasına da neden olabilmektedir. Böylece işletme yöneticileri sorunları çözme
yeteneklerini yitirebilmekte ve kendilerine olan güvenleri azalmaktadır. Bunun yanı
sıra işletmedeki çalışma grupları daha verimsiz çalışmakta ve çatışmalar artmaktadır.
Krizlerin işletmeler üzerindeki sonuçları şu şekilde özetlenebilir: Yönetim
kararlarının merkezileşmesi, hızlı karar verme baskısı, örgüt genelinde gerilimin
artması, işletmeye karşı güvenin sarsılması, işletmenin beklenmeyen maliyetlere
zorlanması (Titiz ve Çarıkçı, 2001:205).
Kriz durumunun örgüt ile yönetim açısından doğurabileceği sorunlarla ilgili
olarak şöyle söyleyebiliriz; krizler örgüt yapısını tümüyle etkileyen bir özelliğe
sahiptirler. Krizler finansal kaynaklarda ve firma itibarında önemli düşüşlere neden
olurlar. Ölüm, yaralanma ve çevre kirliliği gibi zararlara yol açabilirler, gelecek
kuşakların yaşamını tehlikeye sokabilirler. Bir örgütsel kriz durumunda, örgütte ve
özellikle örgütün yönetim kademesinde bazı olumsuz gelişmeler ya da davranışlar
görülebilir. Örneğin; kriz durumunda yönetici devri hızlanır, kişilerin güvenlik ve
kendini gerçekleştirme ihtiyaçlarının tatmini zorlaşır, örgütsel iklim olarak olumsuz
bir durum söz konusu olur, örgüt üyeleri işi yavaşlatır, üretim azalır ve hızlı işgören
75
devri başlar, kriz öncesi çatışmalar artar, yöneticiler panik olduklarından çözüm için
kısa vadeli çarelere başvururlar, bireysel amaçlar olumsuz etkilenir, verimsizlik,
endişe ve korku başlar, krizle mücadele de rol alan örgüt üyelerinde bedensel ve
zihinsel yıpranma baş gösterir (Aydın, 2008:182).
Kriz ve plansız değişmenin işletme yönetimi üzerindeki etkileri olumsuz ve
olumlu sonuçlar olarak ele alınabilir. Başlıca olumsuz sonuçlar; Merkezleşme
eğilimlerinin artması, örgüt üyeleri arasında gerilim ve stresin artması, plan ve
kararların niteliğinin bozulması, Psikolojik ve Fizyolojik çöküntü, öz-savunmanın
artması, amaçların açık olmaması, karşılıklı güvenin kaybolması, ekonomik çöküntü
şeklinde sıralanabilir.
Krizin olumlu sonuçları ise; iç ve dış değişikliklere karşı kaybolan uyum
yeteneğinin yeniden kazanılması ve yeni stratejilerin oluşturulması, geleneksel
yönetim tekniklerinde hızlı bir değişim sağlanması, örgüt içinde işbirliği ve ekip
çalışmasına duyulan gereksinimin artması, yeni rekabet avantajları ve ekonomik
çıkarlar elde edilmesi, yeni liderlerin ortaya çıkması, erken uyarı sistemlerine
duyulan gereksinimin belirlenmesi şeklinde sıralanabilir (Çelik ve Akgemci, 1998:
255).
2.1.5. İşletmelerde Kriz Yönetimi
2.1.5.1. Kriz Yönetimi Tanımı ve Özellikleri
Kriz yönetimi, krizin işletmeye olan potansiyel zararını minimize etmeye ve
durumu kontrol altına alınmasına yardımcı olan bir fonksiyon olup, krizden elde
edilebilecek fırsatlardan yararlanmayı da içeren bir faaliyetler bütünüdür (Soysal,
Karasoy, Alıcı, 2009:435). Kriz kavramında olduğu gibi, kriz yönetimine ilişkin
olarak literatürde farklı tanımlar yapılmaktadır. Kriz yönetimi, insan sağlığı ve
güvenliğine yönelik tehditleri, kamu ve özel şirket mal varlığı kayıplarını ve işletme
veya faaliyetleri üzerinde olumsuz etkilerini azaltmak amacıyla bir örgütün
beklenmedik durumlarla hızlı, etkili ve etkin bir şekilde mücadele etme yeteneği
olarak da tanımlanmaktadır (Murat ve Mısırlı, 2005:6). Kriz yönetim kavramını;
“Korku krizi veya Fırsat krizi”, “Krizden kaçma veya krizi çözme” yaklaşımları
açısından da tanımlama olanağı vardır. Tehlikeye yönelik korku krizlerinin
76
yönetiminde olası kayıpları minimuma indirmek; fırsat krizlerinde ise getiriyi,
maksimuma çıkarmak hedeflenmektedir. Krizden kaçma yaklaşımı kısmen de olsa
krizin ortaya çıkışı ve aciliyeti kontrol edilemediğinden, krizi çözme yaklaşımına
dönüşebilmektedir (Dinçer, 1992:334).
Kriz yönetiminin kendisin has bazı özellikleri bulunmaktadır. Bu
özelliklerden bazıları şunlardır (Haşit, 2000:65);
- Kriz yönetimini öncelikli olarak krizleri önceden görebilen bunların
çeşitlerini ayırt edebilen, bunlara göre gerekli önlemleri alabilen, bunlardan
yeni şeyler öğrenebilen ve mümkün olan en kısa sürede toparlanabilen
işletmeleri ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır.
- Krizleri önleme yöneticilerin krizleri algılama şekillerine göre değişmektedir.
Yöneticiler krizleri tehdit olarak algıladıklarında krizi önlemede başarı
olasılığı artmaktadır.
- Kriz yönetimi başı ve sonu olmayan, süreklilik gösteren bir uygulamadır.
- Kriz yönetimi krizlerin türüne göre oluşturulmaktadır. Her kriz türü kendine
özgü işaretler ve çözümler içerdiğinden, kriz yönetimi kriz türüne göre
şekillenmektedir.
- Kriz yönetiminde başarıya ulaşma yöneticilerin kendilerine olan güvenlerinin
artmasına ve morallerinin yükselmesine yol açacaktır.
- Kriz yönetiminde iletişim, düzenleme, kontrol, maliyet, kültür durumsallık,
planlama, sistemlerin karmaşıklığı ve birbirine bağlılığı gibi etkenler kriz
yönetiminde önem arz etmektedir.
- Kriz yönetimi bazı yetenekleri ve belirli bir toleransı gösterebilmeyi
gerekmektedir.
- Krizler stratejik hedefleri de tehdit altına aldığından kriz yönetimi stratejik
yönetim kapsamında yer almaktadır.
- Kriz yönetim ekibi hem fiziksel hem de ruhsal açıdan eğitime tabi
tutulmalıdır.
77
- Kriz yönetimi, önemli, gerekli, zor, karmaşık, uzun, zaman alan bir süreç
olduğundan; esnek, yaratıcı, objektif, atak, cesaretli, grup çalışmasını seven,
harekete hazır, yeniliğe açık, beklenmeyen durumlarda bilinmeyen ya da
istenmeye de hazır olmayı gerektirir.
2.1.5.2. Kriz Yönetim Süreci
Krizin işletme örgütlerinde nasıl bir etki yaptığına yönelik yapılan çalışmalar
önemli ipuçları vermektedir. Buna göre; hastalar önce ölümcül bir hastalığa
yakalandıklarının acısı içinde olayı algılamaktalar ve sonra da şu beş aşamadan
geçerek ölüme yaklaşmaktadırlar; inkar etme ve kendini soyutlama, kızgınlık ve
hırçınlık gösterme, zamanla alışma yoluna gitme, depresyon ve acı içinde olma,
kabullenme. Ölümcül bir hastalığa yakalanan bir hasta ile krize yakalanan bir
işletmenin davranışında bir çok benzerlik gözlenebilmektedir.
Yazarlara göre, herhangi bir işletme yönetimini bekleyen bir takım sorunlarla
karşı karşıya kaldığında aşağıdaki dört olguyla tanışabilmektedir (Çelik ve Akgemci,
1998:258, 259):
- Şok içine girmek,
- Geri çekilmek,
- Kabul etmek,
- Değişim ve uyum içine girmek.
Örgütlerde krizi aşmak için genelde üç süreç yönetiminin kullanıldığı
gözlenmektedir. Bunlardan ilki krizden önce, ikincisi kriz anında ve son süreç ise
kriz sonrası işletme yönetimidir. Kriz öncesi süreçte işletme yönetiminin amacı, kriz
koşullarına gelmeden önce krizin gelmekte olduğunu algılayabilmek ve kriz
koşullarını başarı yönünde kullanabilmektir. “Kriz anı” olarak ifade edilen dönemde
kriz yönetimi, olası kriz durumunu önceden tahmin ederek kriz ortaya çıkmadan
gerekli önlemleri alma ve krizden kaçınma yollarını belirleme aşamasıdır. Krizin
sona ermesi ile de kriz sonrası dönem başlar. İşletme bu aşamada değişime uygun
çözümler bularak, faaliyet ve stratejilerine yeni bir boyut kazandırır (Bayazıt ve
Diğerleri, 2003: 366-377).
78
Literatürde yukarıda ifade edilen üç süreç yönetimi kapsamında kriz yönetimi
inceleyen süreç ve modellere rastlamak mümkündür. Şekil 2.2’de Person ve Mitroff
(1993)’un geliştirmiş olduğu kriz yönetim modeli sunulmuştur. Bu model temel
alınarak yukarıda ifade edilen kriz yönetim aşamaları açıklanmaya çalışılacaktır.
Şekil 2.2: Kriz Yönetim Modeli Kaynak; Soysal, Karasoy ve Alıcı (2009), “KOBİ’lerde Kriz Yönetimi: K. Maraş’ta Tekstil
Sektöründeki KOBİ’lerde Bir Uygulama”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enst. Dergisi, 21/2009. s. 436.
Kriz sinyallerinin alınması ve krize hazırlık aşamaları, kriz yönetiminde
“proaktif” özellikler gösterir. Eğer uygun bir şekilde uygulanır ve başarılı olursa, bu
faaliyetler ilk zamanda birçok krizi önleyebilir.
Sonraki aşamalar olan; önleme, zararı sınırlandırma ve iyileştirme daha çok
“reaktif” özellikler taşımaktadır. Öğrenme aşamasının ise “interaktif” bir özelliğe
sahip olduğu söylenebilir. Bu aşama ya krizin yokluğunda kriz yönetim parçasının
bir parçası olarak ya da kriz deneyimlerinin bir sonucu olarak kendini gösterir.
Modelin ilk aşaması olan ve kriz yönetim çalışmalarını içeren sinyallerin alınması
(farkına varma) aşaması, küçük fakat bir örgütsel durumda ortaya çıkabilecek
krizlerin farkına varmada önemli bir göstergedir. (Soysal, Karasoy, Alıcı, 2009: 435,
436) Kriz sinyalleri işletme içi ve işletme dışı olmak üzere iki gruba ayrılır. İşletme
içi sinyaller; yönetim yetersizliği, karar vermede aksaklılar, iletişim bozukluğu vb.,
işletme dışı sinyaller ise; ekonomik, psikolojik, teknolojk, yasal sinyaller ve afetler
olarak sayılabilir. (Beyazıt vd., 2003:366-377) Modelin ikinci aşaması olan ve yine
kriz öncesi kriz yönetim çalışmaları içersinde yer alan krize hazırlık, hayali krizler
79
için çeşitli senaryolar ve hareket tarzları oluşturmayı ve herkes rolüne alışana kadar
onları test etmeyi içerir. Başka bir ifade ile örgütü, onun bir kriz durumunu, bilgi
isteyen önemli personeli ve kaynakları yönele bilmesi için hazırlayan sistematik
planlamayı içerir. Bu sistematik planlamada kriz yönetim planlaması oldukça
önemlidir.
Kriz yönetim planları sadece kriz dönemi yaşandığında değil, kriz
yaşanmadan önce hazır olmalı ve ilk şok mümkün olduğunca az zararla atlatılmalıdır
(Soysal vd. , 2009:436). Kriz yönetim planlaması, kriz anında işletme yönetiminde
krizin boyutlarını belirlemek ve bu amaca yönelik krizin etki değerini analiz etmek
için işletmeye önemli katkılar sağlar (Beyazıt vd., 2003:369). Kriz planı için
öncelikle mevcut durum (iç ve dış koşullar) iyi analiz edilmeli, buna göre’ durum
saptaması’ yapılarak örgütün mevcut durum karşısında güçlü ve zayıf yönleri ortaya
konmalıdır. İçeriği, şekli ne ve nasıl olursa olsun, örgütte bir kriz planının olması
demek, o kurumun yönetiminin ‘krizi yönetmeye’ kararlı olduğunu gösterir (Tutar,
2004:100).
2.1.5.3. Kriz Yönetiminde Uygulanan Teknikler
Finans, üretim, tedarik, pazarlama ve insan kaynakları gibi bir işletmenin
önemli içsel fonksiyonları dış çevresindeki sosyo-ekonomik, politik-hukuki,
rekabetçi, teknolojik, demografik, global ve ahlaki faktörlere duyarlıdır. Daha
duyarlı ve daha uygulanabilir bir hareket, gelecekteki krizleri ele almak ve
değerlendirmek için gerekli süreçleri tanımlamaktır. Bu sürecin temelinde uygun
bilgi sistemleri, planlama prosedürleri ve karar verme teknikleri yer almaktadır.
Sağlam temelli bir bilgi sistemi çevreyi tarayacak, uygun verileri toplayacak,
bu verileri fırsatlara ve meydan okumalara göre yorumlayacak ve krizleri önleme
işlevi görebilecek stratejiler için somut bir çerçeve oluşturacaktır. Kriz yönetiminde
kullanılan teknikleri genellikle stratejik tahmin, olasılık planlaması, sorun analizi ve
senaryo analizi şeklinde sıralamak mümkündür (Murat ve Mısırlı, 2005:8, 9).
Staratejik Tahmin: Stratejik tahmin her şeyden önce geleceğe dönük
tahminler yapmayı gerektirmektedir. Bu tahminler örgütün yeni durumlara uyum
sağlayacağı varsayımına dayanmaktadır. Bugün yöneticiler için kesin bir şekilde
80
tahmin yapmaya imkan tanıyan fakat sürpriz olayları gözden kaçıran pek çok tahmin
teknikleri bulunmaktadır. Bu teknikler niteliksel tahmin yöntemleri, ekstrapolasyon,
simülasyon ve neden-sonuç metotlarından oluşmaktadır. Bu tahmin tekniklerinin
özünü büyük veya geniş değişikliklerin etkisini doğru bir şekilde tahmin etme ve
değerlendirme oluşturmaktadır.
Olasılık Planlaması: Olasılık planları olayların beklenen şekilde
gerçekleşmemesi durumunda yerine konulabilecek alternatif planlardır. Tahmin
önceden hakkında bazı şeyler söylenen durumlara ve makul belirli olaylara
dayandırılmakla beraber, bir örgütün hazırladığı olasılık planları daha belirli
durumlar içindir. Havayolları şirketleri genellikle bir işçi grevi olayında idari ve büro
personelini kullanmaktadır. İthalat kesildiğinde veya azaldığında, şirketler yurt içi
tedarikçilerden satın alma yapma yönünde alternatif planlara sahiptir. Şirketin
stratejik kararlarının büyük bölümü olasılık planları tarafından oluşturulan çerçeveye
dayandırılmaktadır. Faiz oranları beklenmedik bir şekilde yükseldiğinde, şirket
genişlemeden kaçınabilir. Firma piyasaya hakim konumda ise stok geri alım
programını başlatabilir. Görüldüğü gibi, olasılık planları bir dereceye kadar tahmin
edilebilir çevresel değişikliklere dayandırılmaktadır. Açıkçası, hazır olasılık
planlarına sahip olma bir şirketin yalnızca krize karşı korunmasına değil, aynı
zamanda ortaya çıktıkça kriz durumlarını çözmesine yardımcı olmaktadır.
Sorun Analizi: Bu yaklaşım olasılık planlaması ile daha çok benzerlik
göstermektedir. Burada amaç, işletmenin dışsal çevresindeki eğilimleri yavaş yavaş
geliştirerek şirkette karar verenleri tetikte tutmaktır. Diğer taraftan, işletmenin
gerçekleştireceği çabalar, sorunu avantaja döndürmeye yönelik olmaktadır. Örneğin,
çevreyi koruma eğilimi bazı şirketlerin eninde sonunda üretim metotlarını,
kullandığı enerji kaynaklarını ve ürettiği ürünleri değiştirmek zorunda kalacağını
kanıtlamıştır.
Senaryo Analizi: Senaryolar önceden belirlenmiş nihai bir duruma yol
açabilen olayların sonucunu ayrıntılı olarak tanımlama veya alternatif olarak
bugünkü tercihlerin sonuçlarını düşünme girişimleridir. Ayrıca, senaryo neden-
sonuç süreçlerine ve karar noktalarına dikkat çekmek için tasarlanan olayların
varsayımsal dizisidir. Senaryo analizi ortaya çıkabilen olumlu ve olumsuz durumlar
81
ve bu durumların ortaya çıkmasına neden olan süreçleri önlemede, kolaylaştırmada
veya engellemede işletmenin uygulamaya koyabileceği alternatifler çözümler
hakkında düşünmeyi gerektirmektedir.
Kriz Yönetimi Takımı Oluşturmak: Kriz döneminde açık bir emir-komuta
zincirine sahip kriz yönetimi takımı oluşturmak önemlidir. Takım her altı ayda ve
daha fazla sürede potansiyel krizleri ve onlara nasıl cevap verileceğini tartışmak için
toplanmalıdır. Bu takımlar işletmenin tüm bölümlerinden girdi elde etmek, şirketin
karşılaşmayı hayal edebileceği her muhtemel felaketi tespit etmek, potansiyel
krizleri belirlemek ve bunlardan işletmenin nasıl korunacağını belirlemek için çapraz
fonksiyonlu olmalıdır. Şirket için en yüksek gerçekleşme riskine sahip krizler için
tam kriz planı hazırlanmalıdır. Daha az gerçekleşme riskine sahip krizler için daha
küçük bir olasılık planı yeterlidir.
Sonuç Olarak; yapılan tanımlamalar ve sınıflandırılmalar doğrultusunda
gerek Büyük Ölçekli İşletmelerin gerekse KOBİ yönetimlerinin krizi önleme, çözme
veya ‘fayda krizi’ yaratabilme yönünden kullanabilecekleri başlıca yöntemler şu
şekilde sıralanabilir (Çelik ve Akgemci, 1998:260):
- Erken uyarı sistemi ve kriz sinyallerinin alınması
- Sürekli iç ve dış çevre analizi
- Sıfır tabanlı bütçeleme, harcama yönetimi ve finansal gelişim
- Etkin kararlar alınması ve stratejik politikalar oluşturulması
- Dinamik ve geleceğe dönük planlama
- Esnek, organik ve öğrenen bir örgüt yapısı kurulması
- Risk yönetimi ve sorun giderici yönetim
- Zaman baskısını giderme ve etkin zaman kullanımı
- Stres ve gerilim yönetimi
- Çatışmanın işlevsel kılınması
- Moral yönetimi ve ekibin yeniden özendirilmesi
- Etkin bir iletişim ve halkla ilişkiler sistemi ile işletme imaj yönetimi
- Modern pazarlama etkinliklerine önem vermek
- Toplam kalite yönetimine ulaşmak
82
- Ekolojik yapıya duyarlılık ve çevre yönetimi
- İnsan kaynakaları yönetimine gerekli duyarlılıkğı göstermek
- İntenet yönlü işletmecilik eylemlerine yönelmek
- Vizyon ve imaj yönetimine gerekn öenmi vermek
2.2. KOBİ’ler ile İlgili Kavramsal Çerçeve
2.2.1. KOBİ’lerin Kapsamı ve Tanımı
Girişimci işletmeler genellikle küçük işletmeler ya da aile işletmeleri olarak
bilinir. Küçük işletmeler, girişimci yönü kuvvetli organizasyonlar olarak
tanımlanmaktadır. Girişimcilik, küçük işletmelerin büyümesine ve yüksek
performans göstermesine yol açmakta; ancak büyüdükleri zaman da mevcut yönetim
sistemi performansını olumsuz yönde etkilemektedir. Bu durum ‘girişimci
paradoksu’ (entreprenevrial paradox ) olarak adlandırılmaktadır (Arıkan, 2002:75).
İşletmenin boyutu büyüdükçe, büyük işletmelerde bürokrasi artmakta girişimcilerin
hareket alanı daralmakta ve potansiyel fırsatları hayata geçirme şansı
zayıflayabilmektedir ( Döm, 2008:71).
Küçük ve Orta ölçekli işletmelerin tarihi gelişimine bakıldığında, ekonomik
hayatta çok önemli roller üstlendiği, bulunduğu ülke sanayinin gelişmesine özellikle
de sanayileşme sürecine olumlu katkılar sağladığı dikkati çekmektedir. KOBİ’lerin
önemli bir özelliği, ekonomik gelişmenin, siyasi istikrarın ve sosyal barışın
güvencesi olup ülke ekonomisinin temelini oluşturmalarıdır (Alkibay ve Songür,
1999:1). KOBİ’ler tüm dünyada ve özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde
ekonominin önemli unsurlarından biridir ve adeta ekonominin bel kemiğini
oluşturmaktadırlar.
Küçük ve Orta ölçekli işletmelerin evrensel, her zaman ve her yerde geçerli
bir tanımını yapmak çok zordur. KOBİ’lerin tanımı ekonomi yaşamının dinamizmi
içinde, zaman ve mekan boyutlarında kişilere, sektörlere, araştırmacıların amacına,
bölgelere ve ülkelere göre değişiklik göstermektedir (Özgen ve Doğan, 1997: 14:
Müftüoğlu, 1997:100). Çalışmamızın bu kısmında, ülkemiz ve Avrupa Birliğine
dahil ülkelerin KOBİ’ler için ele aldıkları, personel sayısı, bağımsızlık, ciro ve
bilanço tutarı gibi ölçütlere dayalı, farklı kapsam ve tanımlar ele alınacaktır.
83
Genel olarak küçük ve orta boyutlu işletme deyimi, hukuki olmaktan çok
ekonomik bir anlam taşımaktadır. Ekonomik anlamda KOBİ’ler, her ülkenin
ekonomik yapısındaki farklılığa göre değişiklik göstermekle kalmaz; o ülkenin
bölgeleri arasındaki farklılıklara göre de değişiklik gösterebilir. Örneğin; Almanya,
İngiltere, Fransa gibi gelişmiş ülkelerde yer alan küçük boy işletmeler, gelişmekte
olan ülkelerde orta boy işletmeler olarak karşımıza çıkarlar. Konuya bölgesel
farklılıklar açısından baktığımızda, İtalya’nın endüstri sisteminde görülen kuzey-
güney ayrımı gibi bizim ülkemizde de küçük ve orta boy işletmeler, bölgelere hatta
şehirlerin gelişmişliğine göre farklılıklar ortaya koymaktadır. İstanbul’daki çok
küçük işletmeler, bir çok şehrimizde küçük işletmeler; Marmara ve Ege’deki küçük
işletmeler Doğu ve G. Doğu Anadolu’da orta boy işletmeler olarak karşımıza çıkarlar
(Savaşır, 1999:30).
Küçük ve Orta ölçekli işletmeler, büyük işletmelerin bir minyatürü değildir.
Dolayısıyla farklı özelliklere sahip bu işletmeleri büyük işletmelerden ayıran
özelliklerin ortaya konması gerekir. İşte bu tür özellikler küçük ve orta ölçekli
işletmelerin nitel ve nicel ölçütlerini oluşturur (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:53).
KOBİ’lerin yapılacak ortak tanımında aşağıdaki ölçütlere yer verilmektedir. Bunları
kısa başlıklar halinde ele aldığımızda;
Nitel Kriterleri; İşletme sahibinin bilfiil çalışması, bağımsız mülkiyet,
bağımsız yönetim, müteşebbis ile mülkiyet ve yönetimin bütünleşmesi (tel elde
toplanması), pazar payının küçük olması, yöresel pazara yönelik olma, kendi iş
kolunda küçük bir yere sahip olma ve sermayenin büyük bölümünün işletme
sahibince karşılanmış olması ve para piyasalarına katılamaması, yönetim biçiminin
bireysel nitelikte olması, üst yönetimde iş bölümü ve uzmanlaşmaya gidilememesi,
aile bireylerinin ya fiilen çalışması ya da potansiyel katkılarının düşürülmesi,
finansmanın bireysel veya küçük sermaye grupları tarafından sağlanması, sermaye
gücü ve kurumsal sınırlılık ile finansman varlığının yetersizliği, gerek alım gerekse
satım işlerinde işletme pazarlık gücünün zayıflığı, işveren işçi arasında yakın
işbirliği bulunması ve işletme sahibinin tüm riski üstlenerek işletmeyle bütünleşmesi
şeklinde sıralayabiliriz.
84
Nicel Kriterleri ise; istihdam edilen iş gücü sayısı, kapasite büyüklüğü, mal
varlığı ve sabit sermaye yatırımları (arazi ve bina hariç), aktif toplamı, yatırılan
sermaye, kar hacmi, makine parkı, ödenen toplam ücret ve aylıklar, kullanılan topla
enerji miktarı, ihracat/satış oranı, toplam çevirici güç, katma değer, sektör içindeki
pazar payı ve satış hasılatı olarak sıralayabiliriz. (Savaşır, 1999:2: Alkibay ve
Songür, 1999:2)
KOBİ’leri tanımlayabilmek için bir çok kriter kullanılmıştır. KOBİ’ tanımını
etkileyen belli başlı kriterler şunlardır (Erol, 2010:171, 172);
- Zaman
- Ekonomik Düzeyi
- Sanayileşme Düzeyi
- Kullanılan Teknoloji
- Pazarın Büyüklüğü
- Faaliyette bulunulan İş kolu
- Kullanılan Üretim Tekniği
- Üretilen Malın Özellikleri
- Kuruluş ve Araştırma
- İş gören Sayısı
Küçük ve orta ölçekli işletmeleri sınıflandırmada en çok kullanılan nicel
ölçüt, çalışan işçi sayısıdır. Ayrıca, zaman zaman sermaye miktarı ve yıllık satış
geliri, makine parkı gibi ölçütler de kullanılmaktadır.
Küçük ve orta ölçekli işletmelerin tanımında en çok başvurulan yol genellikle
nicel ölçütlerdir. Özellikle konuyu bir ‘işletme büyüklüğü’ sorunu olarak gören
işletme iktisadının genel yaklaşımı bu şekildedir. Aslında KOBİ’ler nitel bir karakter
taşımakla birlikte uygulamada karşılaşılacak problemleri giderme bakımından, nicel
kriterlere dayalı bir tanım yapılması mecburiyeti ortaya çıkmaktadır. Fakat bu
gereksinim, KOBİ’lerin esas itibariyle nitel bir olgu olduğu gerçeğini
unutturmamalıdır (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:75; Savaşır, 1999:31, 32).
85
KOBİ’ler az sermaye kullanımı yanında daha çok el emeği ile çalışan, çabuk
karar verme yeteneğine sahip, düşük düzeyde yönetim giderleri ile çalışan ve ucuz
bir üretim gerçekleştiren iktisadi teşebbüsler olarak ifade edilebilir (Serez, 2005:1).
2.2.2. Dünyada KOBİ Tanımı
KOBİ’ tanımı ülkeden ülkeye, kurumdan kuruma, sektörden sektöre farklılık
göstermektedir. Bazı ülkelerin resmi olarak deklare ettiği KOBİ tanımı mevcut
iken12 (Arnavutluk, Avustralya, Avusturya, Brezilya, Kolombiya, Hırvatistan,
Danimarka, Almanya, Yunanistan, İzlanda, İtalya, Japonya, İrlanda, Hollanda,
Norveç, Filipinler, Romanya, Singapur, İsveç, İspanya, Amerika, Fransa gibi )
bazı ülkelerde de mevcut değildir (Türkiye, Arjantin, Belçika, Azerbaycan, Kanada,
Çek Cumhuriyeti, Rusya, Gürcistan, Finlandiya, İngiltere gibi) Ülkelerin yanında
ulusal ve uluslararası kurumların da kabul ettiği KOBİ tanımlamaları vardır.
KOBİ sınıflandırmasında en çok kullanılan ölçütler; yıllık satışlar, çalışan
personel sayısı ve işletmenin aktif büyüklüğüdür. AB, birçok OECD ülkesi,
gelişmekte olan ülkeler ve geçiş ekonomilerinde KOBİ tanımlamasında çalışan sayısı
üst sınırı 200 ya da 250’dir. Sadece Arnavutluk, Slovenya, Danimarka, Fransa,
Yunanistan, İrlanda, Portekiz ve Amerika’da üst sınır 500; Japonya’da ise 300
olarak tayin edilmiştir (Döm, 2008:73).
Uluslararası kurumlar tarafından da farklı nicel ve nitel ölçütlere göre KOBİ
tanımları yapılmıştır. Avrupa Birliğinin yürütme organı olan Avrupa Komisyonu,
30 Ocak 1996’da üye ülkelere gönderdiği bir yazıyla, KOBİ’ler için ilk kez belirgin
ve ikna edici bir tanım önermiştir. Komisyonun tanımı şu ölçütlere dayanmaktadır;
personel sayısı, bilanço büyüklüğü, satış tutarı veya ciro ve bağımsızlık derecesi.
Bu tanıma göre, 250’den az işçi çalıştıran başka bir ifade ile en fazla 250
çalışanı olan işletmelerin KOBİ olduğu kabul edilmektedir. Ayrıca, en çok 20
milyon ECU’luk ciro veya 10 milyon ECU’luk bilanço toplamı ve sermayenin
%25‘ten fazlasının tek elde olmaması şartları da vardır (Alkibay, Songür ve Ertürk,
1999:1, 2; Müftüoğlu, 2004:91).
12 Daha geniş bilgi için bakınız, Rebii Savaşır, 1999. s, 44-53
86
Tablo 2.1: Ülke KOBİ Tanımı
Ülkeler GDP/CAP*SME 250**
SME OFF***
SME GDP****
Arnavutluk 744. 07 9, 49 Arjantin 7483. 77 70. 18 70. 18 53. 65 Avusturya 29619. 35 66. 10 66. 10 Azerbaycan 558. 29 5, 34 5, 34 Belçika 27572. 35 69. 25 69. 25 Bulgaristan 1486. 74 50. 01 50. 01 39. 29 Brezilya 4326. 55 59. 80 49. 21 Kanada 19946. 50 58. 58 57. 20 İsviçre 44716. 54 75. 25 Şili 4476. 31 86. 00 86. 50 Çek Cumh. 5015. 42 64. 25 64. 25 Almanya 30239. 82 59. 50 70. 36 42. 50 Danimarka 34576. 38 68. 70 78. 40 56. 70 İspanya 15361. 80 80. 00 74. 95 64. 70 Fransa 27235. 65 67. 30 62. 67 61. 80 İngiltere 19360. 55 56. 42 56. 42 51. 45 Yunanistan 11593. 57 86. 50 74. 00 27. 40 Hon Kong Çin 21841. 82 61. 50 Macaristan 4608. 26 45. 90 45. 90 56. 80 Endonezya 963. 33 79. 20 İrlanda 19528. 13 67. 20 72. 10 İtalya 19218. 46 79. 70 73. 00 58. 50 Japonya 42520. 01 71. 70 74. 13 56. 42 Hollanda 27395. 01 61. 22 58. 50 50. 00 Yeni Zellanda 16083. 78 59. 28 35. 00 Filipinler 1099. 31 66. 00 66. 00 31. 50 Rusya 2614. 38 13, 03 13, 03 10, 50 Türkiye 2664. 80 61. 05 61. 05 27. 30 Amerika 28232. 07 52. 54 48. 00 ** 250 Personelin altında istihdam edilen iş yerleri KOBİ olarak tanımlanmıştır. Kaynak; Serpil Döm, Girişimcilik ve Küçük İşletme Yöneticiliği, Detay Yayınları:152,
Ankara, 2008, S. 83:84.
87
Orta ölçekli işletme; 50 ile 250 arasında işçi çalıştıran ve yıllık cirosu 40
milyon Euro’nun altında olan veya yıllık bilançosu 27 milyon Euro’yu aşmayan bir
işletme olarak tanımlanmaktadır.
Küçük işletmelere ait ölçütler ise; 50’den az işçi, 7 milyon Euro’yu aşmayan
yıllık ciro ve 5 milyon Euro’nun altında bir yıllık bilanço değeri ifade edilmiştir.
10’dan az işçi çalıştıran işletmeler ‘çok küçük’ kategorisine girmektedir.
Küçük veya orta ölçekli işletmelerin bir başka ölçütü ise sahip oldukları
bağımsızlığın ölçüsüdür. Büyük ölçekli bir işletmenin veya ortaklaşa hareket eden
birkaç büyük işletmenin bir KOBİ’de sahip olduğu hissenin %25’in altında olması
sınırlamasını getirmiştir.
OECD (Avrupa Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı)’nın KOBİ
tanımına göre ise; 20’den az işçi çalıştıran işletmeler çok küçük, 20-99 arasında işçi
çalıştıran işletmeler küçük, 100-199 arasında işçi çalıştıran işletmeler orta ölçekli
işletme olarak kabul edilmektedir (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:91).
1996 tarihli, Avrupa komisyonunca üye ülkelere tavsiye niteliğindeki KOBİ
ve çok küçük (mikro) işletme tanımında esas alınan kriterler Tablo: 2.2’de
görülmektedir.
Tablo 2.2: Avrupa Birliği Komisyonu’nun KOBİ Tanımı
Esas Alınan Kriter Çok Küçük İşletmeler
Küçük İşletmeler
Orta Büyüklükte İşletmeler
Maksimum Çalışan Sayısı <10 <50 <25
Maksimum Yıllık Ciro (milyon ECU)
1 101996(7) 501996(40)
Maksimum Bilanço Toplamı (Milyon ECU)
2 101996(5) 431996(27)
Kaynak; Serpil Döm, Girişimcilik ve Küçük İşletme Yöneticiliği, Detay Yayınları:152, Ankara, 2008. s, 74.
88
Bir işletmenin KOBİ olarak ya da çok küçük işletme olarak
sınıflandırılabilmesi için işçi sayısı ile finansal kriterlerden en az birini (yıllık ciro ya
da bilanço toplamı) karşılaması gerekmektedir. Buna ek olarak, bağımsız olmalıdır.
Bağımsızlıkta kriter bir ya da birkaç işletmenin hisse oranı %25 ‘i geçmemelidir.
Ayrıca, değişen ekonomik koşullar göz önünde bulundurularak finansal kriterlerin
her 4 yılda bir revizyonu öngörülmüştür.
Komisyonun en son yayınlanan 2003/362/EC sayılı önergesinde finansal
kriterlerde revizyona gidilmiş maksimum yıllık ciro düzeyi çok düşük işletmeler için
2 milyon ECU, küçük işletmeler için 10 milyon ECU (1996-7) ve orta ölçekli
işletmeler için bu sınır 50 milyon ECU (1996-40) olarak ön görülmüştür. Bilanço
büyüklüğü sınırı çok küçük işletmeler için 2 milyon ECU, küçük işletmeler için 10
milyon ECU (1996-5) ve orta ölçekli işletmeler için bu sınır 43 milyon ECU (1996-
27) olarak saptanmıştır (Döm, 2008:73).
2.2.3. Türkiye’de KOBİ Tanımı
Ülkemizin ekonomik ve sosyal yapısında çok önemli yer olan KOBİ’lerin
tanımlamasında tüm kuruluşların ortak kabul ettiği bir tanım olmamakla birlikte
genellikle çalışan personel sayısının temel alındığı görülmektedir. (Müftüoğlu ve
Durukan, 2004:91)
Tablo 2.3: Çeşitli KOBİ Tanımları (İşçi Sayısına Göre)
Kuruluşlar Küçük Ölçekli İşletme Orta Ölçekli İşletme
DİE* 10-40 50-99
EXİMBANK* --- 1-250
KOSGEB* 1-50 51-150
TESK** 10-49 50-99
TOBB*** 10-49 50-150
HALKBANK*** 1-100 101-250 Kaynak:*BİS, Çok Ortaklı Dış Ticaret Şirketleri, İstanbul, 1993:12-13;
**TESK, s. 371, ***ÖZDEMİR, Hülya;’Gümrük Birliği Kapsamında Türkiye’deki KOBİ’ler için ihracatı Teşvik Olanakları. “Özel Rapor, Ekonomik Vizyon, İzmir Ticaret Odası, Sayı:23, Eylül-Ekim, 1996, s. 24 / Çarıkçı, Titiz, Eroğlu, 2002:230.
89
KOBİ tanımlamada kullanılan herhangi bir kriter tüm sektörlere hitap
edemediğinden genel bir tanım yapmak güçleşmektedir (Tablo, 2.3). Yinede bu tür
işletmeleri karakterize eden bir takım ortak özelliklerden söz edilebilir. Öncelikle,
firma yönetimi bağımsızdır ve yönetici aynı zamanda işletme sahibidir, sağlanan
sermaye ve mülkiyet bir kişinin veya küçük bir grubun elindedir, genellikle yöresel
faaliyette bulunmaktadır ve faaliyette bulunduğu sektör içindeki hacmi, aynı alanda
faaliyet gösteren büyük bir işletmeyle karşılaştırıldığında nispi oranda küçüktür
(Çarıkçı, Titiz, Eroğlu, 2002:230).
Küçük ve orta ölçekli işletme tanımını yaparken tanım belirli bir amaca
yönelik yapılmalıdır. Bu anlamda devletin küçük ve orta ölçekli işletmelere yönelik
politika ve stratejileri ile uygulamaları çerçevesinde tanım geliştirilmelidir
(Müftüoğulu ve Durukan, 2004:91).
Türkiye’de bir çok kurum tarafından KOBİ tanımları yapılması nedeniyle
özellikle AB ile işbirliği konularında sıkıntılar yaratmaktadır. KOBİ tanımının AB
ile uyumlaştırılması Bakanlar Kurulu’nun 2005/9617 sayılı kararı ile kabul edilerek
‘Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmenin Tanımı Nitelikleri ve Sınıflandırılması
Hakkında Yönetmelik’ 18 Kasım 2005 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
Yönetmelik, yayım tarihinden altı ay sonra yürürlüğe girmiştir. Söz konusu
yönetmeliğin 4. maddesine göre KOBİ’ler şu şekilde tanımlanmaktadır.
1. Mikro İşletme:10 kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış
hasılatı ya da mali bilançosu 1 milyon TL’yi aşmayan çok küçük ölçekli
işletmeler.
2. Küçük İşletme: 50 kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış
hasılatı ya da mali bilanço toplamı 5 milyon TL’yi aşmayan işletmeler.
3. Orta Büyüklükteki İşetme: 250’ den az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık
net satış hasılatı ya da mali bilançosu 25 milyon TL’yi aşmayan işletmeler.
(Erol, 2010:171)
Ülkemizde ilk KOBİ tanımlaması 1923 İzmir İktisat Kongresi’nde özel
sektörü desteklemek amacıyla çıkarılan ve 1942 ‘ye kadar yürürlükte kalan “Teşvik-i
Sanayi Kanunun”da yapılmıştır. Söz konusu kanuna göre; 5 işçiden az ve en çok 9
beygirlik muharrik(hareket sağlayan) güç çalıştıran işyerleri ‘küçük’ bunun
90
üzerindeki işyerleri ise büyük işletme olarak kabul edilmiştir (Müftüoğlu ve
Durukan, 2004:91, 92).
Ülkemizde çeşitli yasa ve kurumlara göre yapılan KOBİ tanımlamaları
aşağıda verilmiştir.
DİE’ nin tanımı;
4. Çalışanların yıllık ortalama sayısı 1-9 olan işyerleri, çok küçük ölçekli-mikro
işletmeler
5. Çalışanların yıllık ortalama sayısı 10-49 olan işyerleri, orta ölçekli işletmeler
6. Çalışanların yıllık ortalama sayısı 50-250 olan işyerleri, orta ölçekli
işletmeler
7. Çalışanların yıllık ortalama sayısı 251 + olan işyerleri, büyük ölçekli
işetmeler. (Döm, 2008:76)
KOSGEB’in Tanımı (3624 Sayılı Kanun);
8. 1-50 işçi çalıştıran imalat sanayi işletmeler, küçük ölçekli işletmeler,
9. 51-150 işçi çalıştıran imalat sanayi işletmeleri, orta ölçekli işletmeler.
(Soysal, Karasoy ve Alıcı, 2009:433)
TOSYÖV’ün tanımı;
10. 1-5 işçi çalıştıran işletmeler, çok küçük ölçekli,
11. 5-100 işçi çalıştıran işletmeler, küçük ölçekli,
12. 100-200 işçi çalıştıran işletmeler, orta ölçekli işletmeler.
Dış Ticaret Müsteşarlığı;
“İmalat sanayinde faaliyette bulunan ve 1200 işçi çalıştıran, gerçek usulde
defter tutan, arsa ve bina hariç sabit sermaye tutarı bilanço net değeri itibariyle 2
milyon dolar karşılığı TL’yi aşmayan işletmeleri” KOBİ olarak tanımlamıştır.
Hazine Müsteşarlığı KOBİ Tanımı;
İmalat sanayinde faaliyette bulunan ve yasal defter kayıtlarında arsa ve bina
hariç net sabit yatırım tutarı 400 milyar TL’yi aşmayan;
91
13. 1-9 arası işçi çalıştıran işletmeler, çok küçük ölçekli,
14. 10-49 arası işçi çalıştıran işletmeler, küçük ölçekli,
15. 50-250 arası işçi çalıştıran işletmeler, orta ölçekli işletmeler (Döm, 2008:76,
77: Durukan, 2004:93, 94).
Halk Bankası KOBİ Tanımı;
Türkiye’de Halk Bankası, finansman desteği sağlayan,
16. Teşvik belgeli işletmelerde; işçi sayısı 1-150 arası olup sabit yatırımları 100
milyar TL’yi aşmayanlar
17. Normal işletmelerde, işçi sayısı 1-250 arası, toplam makine ve
ekipmanlarının net değeri 400 milyar TL’yi aşmayanları KOBİ olarak kabul
etmektedir.
18. 18 Ocak 2001 tarih ve 2429 sayılı KOBİ Teşvik Kararname’sinde yer alan
KOBİ tanımlamasında ise, imalat ve tarımsal sanayi sektöründe faaliyette
bulunan işletmelerden, kanuni defter kaydında arsa ve bina hariç, makine ve
teçhizat, tesis, taşıt, araç ve gereçleri, döşeme ve demirbaşları toplamının net
tutarı 400 milyar TL’yi geçmeyen işletmelerden 1-9 arası işçi çalıştıranlar “
mikro ölçekli”, 50-250 işçi çalıştıranlar ise “orta ölçekli “ işletme sınıfına
girmektedir.
Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Tanımı;
19. 1 ile 9 kişi çalışan işletmelere küçük ölçekli işletmeler,
20. 20 ile 99 kişi çalıştıran işletmelere orta ölçekli işletmeler
21. 100 ve üzerinde kişi çalıştıran işletmeler büyük ölçekli işletmeler (Müftüoğlu
ve Durukan, 2004:93).
Türk Ticaret Kanunu; TTK madde 17’ye göre;” iktisadi faaliyetlerin nakdi
sermayeden çok bedeni çalışmaya dayanması” ve ister gezici olsun, ister bir dükkan
veya sokağın belli bir yerinde sabit bulunsunlar, kazancının “ ancak geçimini
sağlamaya yetecek derecede az” olması halinde sanat ve ticaret sahipleri tacir
değildirler. Bu durumda esnaftan söz edileceğini ön görür. TTK bu tanımı ile tacir
olabilmenin nitel koşullarını ortaya koymuştur. (İmregün, 2003:5)
92
Görüldüğü gibi, KOBİ tanımında her kuruluş kendi hizmet alanındaki
yararlılığı göz önüne alarak veya kendi gözlemlerine göre değerlendirme
yapmaktadır (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:94). Türkiye koşulları göz önünde
bulundurarak önerilen KOBİ tanımı ise; 1-9 işçi çalıştıran işletmeler çok küçük
işletme, 10-49 arası işçi çalıştıran işletmeler küçük ve 50-199 arası işçi çalıştıran
işletmeler ise, orta ölçekli işletme olarak tanımlanmaktadır. Devletin bu işletmelere
yönelik yapacağı ve/veya yaptığı yardımların (sübvansiyon) etkinliğinin artırılması
bakımından, KOBİ tanımında belirli standartların oluşturulması önem arz etmektedir.
2.2.4. KOBİ’lerin Gelişim Süreci
2.2.4.1. Girişimcilik Kavramı, Tanımı
Küçük ve Orta ölçekte işletmelerin sayılarının hızla artması girişimcilik
kavramını ve girişimcilik rolünü tekrar ekonomik gündemin ilk sıralarına
yerleştirmiştir. Girişimcilik, İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde uzunca bir süre
ekonomik teoride ihmal edilmiş bir üretim faktörüdür. Ancak son dönemlerde
yapılan pek çok ekonometrik çalışma girişimciliğin ekonomik büyümenin önemli bir
aracı olduğunu ve ekonomik büyüme ile girişimcilik arasında pozitif bir ilişkinin
bulunduğunu göstermektedir.
Küçük işletmelerin ekonomik açıdan öneminin artması, girişimciliğin de tüm
dünyada ekonomik ve sosyal gelişiminin motoru olarak görülmesine yol açmaktadır.
Girişimcilik, çok boyutlu ve oldukça farklı alanlarda kullanılan bir kavramdır ve bu
nedenle de oldukça tartışmalıdır (Aykaç, Parlak ve Özdemir, 2008:56, 57)
Günümüze kadar girişimcilik (entrepreneur) konusunda çok çeşitli tanımlar
yapılmıştır, ancak literatürde ortak bir konsensüs sağlandığı söylenemez.
Girişimcilik konusu ve farklı disiplinler farklı açılardan ele alınmakla birlikte, burada
girişimcilik daha çok işletmecilik ve ekonomik boyutu ile ele alınacaktır.
Girişimciliğin günümüzde herkes tarafından yaygın olarak bilinen ve kabul
görmüş tanımı ilk olarak 1755 yılında Fransız asıllı İrlandalı ekonomist Richard
Cantillon tarafından yapılmıştır. Cantillon’a göre girişimci; kar elde etmek amacıyla
işi organize eden ve işin risklerini üstlenen kişidir. Ekonomik faaliyetler ile
93
girişimcinin rolünü, risk alma ve belirsizlik durumunu yönetme becerisi açısından
ele almıştır. Cantillon’a göre girişimci, belirli bir fiyattan ürünleri alarak, belirsiz
bir fiyattan satan, kar elde etmeden arbitraja kadar bir dizi imkanların arayışı içinde
olan ve bu bağlamda risk alan bir spekülatördür.
Amerikalı ekonomist Frank H. Knight(1921) ‘a göre, girişimci belirsizlik
ortamı içerisinde neyin, ne zaman ve nasıl üretileceğine ilişkin üretken süreçte karar
verici konumda ve kar elde etme beklentisiyle bunun sorumluluğunu alan kişidir.
Cantillon’un tanımında girişimci ile risk unsuru ilişkilendirilmektedir. Risk,
istenmeyen bir durumun meydana gelme olasılığıdır. Knight ise risk ile belirsizliği
(uncertainty) birbirinden ayırmıştır. Bu anlamda belirsizliğin tanımını yapan ilk
kişidir. Belirsizlik, “ belirli bir hareketin birden fazla sonucunun bulunması, bu
farklı sonuçların ortaya çıkma olasılıklarının belli olmaması durumudur”.
Dolayısıyla, riski belli ölçüde minimize etmek mümkündür. Ancak, rasyonel seçim
kararına bağlı olmayan belirsizlik ölçülemezdir (Döm, 2008:1, 2).
Joseph A. Schumpeter’in (1961) girişimcilik kavramına olan yaklaşımı geniş
kabul görmüştür. Schumpeter, girişimciliği farklı açıdan ele alarak tanımlamış ve
“dinamik girişimci” kavramıyla, konu daha büyük bir önem kazanmıştır.
Schumpeter’in girişimcilik tanımının özünü yenilik (innovation) kavramı
oluşturmaktadır. Ona göre girişimci, yeniliği ekonomik sistemde var olan sosyal ve
kurumsal engellerin üstesinden gelmek için mevcut durumu zorlayarak
gerçekleştiren kişidir. Kısaca sürekli bir yenilik süreci içinde eskiyi terk edip daha
etkin yeni yolları ve yöntemleri devreye sokarak (yıkıcı yaratıcılık) yaşayan dinamik
girişimciler ekonomik büyümenin en önemli aktörü olarak ortaya konmaktadır
(Müftüoğlu ve Durukan, 2004:6).
Genellikle üç farklı girişimcilik rolünden ve tipinden bahsedilmektedir. İlk
olarak girişimcilik en basit anlamıyla “küçük işletme” anlamına gelmektedir. Ancak
son dönemlerde büyük ölçekli işletmelerde işletmenin ana faaliyetleri dışında kalan
işlerde yeni iş alanları geliştirme anlamına gelen “şirket girişimcisi” (corporate
entrepreneur) de terminolojinin bir parçası haline gelmiştir.
Girişimcilik kavramının ikinci anlamı ise, “yeni işletme kurma” anlamına
gelmektedir. Yerel düzeyde birikmiş bilginin, değerlerin, deneyimlerin ve
94
kaynakların yeni işletmelerin kurulması açısından önemi büyüktür. Dev ölçekli
işletmelerin dolduramadığı piyasa fırsatlarını değerlendiren girişimcilik, yerel
ekonomik kalkınmanın anahtarı olarak görülmektedir. Bu rol, kar fırsatlarını
algılama rolüdür. Bir kısım küçük işletmelerin oluşumu, büyük ölçekli işletmelerin
üretmek yerine bir kısım mal ve hizmeti dışarıdan tedarik etmeye dayalı esneklik
stratejilerinden kaynaklanmaktadır. 1980’ler sonrasında bu stratejilerin yaygın bir
şekilde uygulanması gelişmiş ülkelerde küçük ölçekli işletmelerin sayısını ve
önemini artırmış ve büyük işletmelerin baskın konumları da erozyona uğramıştır.
Nihayet girişimcilik kavramı, “yenilik yaratma” ve “karmaşık bir üretim
sisteminin sevk ve idaresi” anlamına da gelmektedir. Büyük ölçekli teknolojik
yenilik oldukça farklı bir çabadır ve basit bir girişimcilikten farklıdır. Bu anlamıyla
girişimcilik kavramı Schumpeter’in çalışmalarına dayanmaktadır. Kapitalizmin
özünü oluşturan bir süreç olarak “yenilik geliştirme”, “yeni bileşimleri
gerçekleştirme”, yeni ürünler, üretim süreçleri, hammaddeler ve organizasyonlar
şeklinde kendini ifade etmektedir. Bir yenilik, yüzlerce işletmenin rekabet gücünü
kaybetmesine neden olduğu gibi, yeni fırsatlar, yeni sektörler ve işletmelerin de
ortaya çıkması anlamına gelmektedir (Aykaç, Parlak ve Özdemir, 2008:57).
Kendi Kendini İstihdam Eden Çalışan
Girişimcilik Bağımsız Girişimci (Schumpeteryan)
Şirket Girişimcisi (corporate
entrepreneur)
Yöneticilik Yönetici Girişimci(Managerial Business Owner)
Üst Düzey Yöneticiler
Şekil 2.3: Üç Farklı Girişimci Tipi
Şekil 2.3’te üç girişimci tipi tanımlanmaktadır. Şekilde ilk olarak, yeni
ekonomik fırsatları algılama, yararlanma ve yaratmaya odaklanan bir davranış tipi
olarak girişimci ile kaynakları organize ve koordine etme anlamında yöneticilik
arasında davranışsal bir ayrım yapılmaktadır. İkinci olarak, ticari bir işletmeye,
kendi hesabına ve riskine sahip olanlar ve yönetenler arasında mesleki bir ayrım
95
yapılmaktadır. Bu ayrıma dayalı olarak, kendi kendini istihdam eden, şirket ve
yönetici girişimci olmak üzere üç farklı girişimci tipi ortaya çıkmaktadır. Bunlar;
bağımsız girişimci, yönetsel (ticari işletme yöneticisi) girişimci resmi anlamda
girişimdir. Diğeri de şirket girişimcisidir (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:58).
Genel olarak girişimci tanımlarına baktığımız zaman çok büyük farklılıklar
taşımamaktadır. Yapılan tanımlar kar elde etmek, bağımsızlık, risk alma, yaratıcılık
ve yenilik yapma fikirlerine dayanmaktadır (Döm, 2008:7). Girişimciliğin evrensel
başarı ve başarısızlık ölçütleri vardır. Diğer yandan girişimcilik sosyal ve kültürel
bir olgudur. Bu nedenle farklı sosyo-kültürel özelliklere sahip toplumlarda farklı
girişimcilik nitelikleri önem kazanmaktadır. Bu itibarla, belirli bir toplumda
girişimciliğin geliştirilmesine ilişkin politika ve stratejilerin geliştirilmesinde; eğitim,
danışmanlık ve bilgilendirme programlarının oluşturulmasında ve yürütülmesinde,
kısaca girişimcilik konusuna teşvik önlemlerinin belirlenmesinde toplumsal
niteliklere sosyo-kültürel yerel özelliklerin dikkate alınması gerekir. Başarılı bir
uygulama için girişimciliğin evrensel nitelikleri yanında yerel nitelikler de belirtilip,
ortaya konmalıdır (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:7).
2.2.4.2. Türkiye’de KOBİ’lerin Tarihçesi
Ekonomik dinamizmin temel kaynağı olan KOBİ’ler Türkiye ekonomisinde
her zaman var olmakla birlikte, KOBİ’lerin ve girişimcilik konusunun ülkemizde
önem kazanması 1980’lerden itibarendir.
Geçmişe baktığımızda, KOBİ’lerin 1950’li yıllara kadar genelde durağan bir
yapıya sahip olduğu, tüketicinin taleplerine ancak cevap verebildiği gözlenmektedir.
Daha sonra KOBİ’leri geliştirecek ve güçlendirecek yeterlikte politikaların olmadığı
uzunca bir dönem yaşanmıştır. 1980’lerden sonra, özellikle de AB’ye uyum
çalışmalarının başladığı son zamanlarda KOBİ’lerin küresel dünyada ve rekabet
ekonomilerinde sahip oldukları önemin farkına varılmıştır (Küçük, 2005:199).
KOBİ’ler çeşitli politikalar ve desteklerle güçlendirilmeye çalışılmış, ancak gelişmiş
ülkelerde olduğu gibi yeterli düzeyde bir destek verilememiş olduğu da bir gerçektir.
Doğu ve Batı ticaret merkezleri arasında yer alan ve belirli kültürel
gelişmelerin mirasçısı olan ülkemizde KOBİ’ler önemli bir potansiyele sahiptir.
96
KOBİ’lerin gelişimini tarihi akış içinde ele aldığımızda, Cumhuriyet öncesi
(Osmanlı Dönemi) ve Cumhuriyet Dönemi olmak üzere iki alt başlıkta incelemek
daha uygun olacaktır (Savaşır, 1999:3).
Cumhuriyet Öncesi Dönem(Osmanlı Dönemi)
Konuyu bin yıllık bir perspektif içinde değerlendirecek olursak, Türklerin
Orta Asya’dan gelip Anadolu’ya yerleşmeye ve dolayısıyla göçebe toplumdan
yerleşik toplum düzenine geçmeye başlamalarından itibaren ticaret ve bilhassa
zanaatkarlık konularında oldukça aktif olduklarını görüyoruz (Müftüoğlu ve
Durukan, 2004:9)
KOBİ’lerin varlığı yönünden ülkemiz, başka ülkelerde az rastlanabilecek bir
geçmişe sahiptir. Küçük işletmelerin önemini çok iyi takip eden Türk Toplumu,
sosyal ve ekonomik bakımdan bunu değerlendirmiştir. Esnaf ve Sanatkarların yaşam
ve çalışma şeklini, toplumun ahlaki ve ekonomik ihtiyaçlarına uygun bir şekilde
oluşturan “Ahi Teşkilatı” 13. yy’da kurulmuştur. Bu teşkilat iş aleminin ekonomik
ve sosyal faaliyetlerini düzenlemek suretiyle, devrin imkan ve ihtiyaçlarına göre
işleyen mükemmel bir organizasyon olmuştur. Diğer bir ifadeyle, , ülkede sosyal
güvenlik, iş ahlakı ve meslek bilgi ve dayanışmasını sağlamıştır. Ahilik teşkilatı,
bir esnaf ve mesleki dayanışma örgütüdür ve temeli “fütüvvetname” adıyla
Abbasilere kadar uzanır. Osmanlı döneminde “Lonca “ adı verilen bu kurumun,
üretilen mallarda, ürünlerde kalite ve disiplini sağlamak, haksız rekabeti önlemek,
esnafa kredi vermek, esnaf ile devlet arasındaki ilişkileri yürütmek gibi işlevleri
bulunmaktaydı.
Cumhuriyet öncesi dönemde, ekonominin aktörleri olan küçük girişimciler
incelenmek istendiğinde, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde uzun bir süre var olan
ve sadece ekonomik bakımdan değil, bir çok bakımdan önemli bir mesleki kuruluş
olan “ahilik” daha sonraki adıyla “Lonca” kurumunun Türk girişimciliğinin
temelinde yer aldığı görülecektir (Küçük, 2005:33). İstanbul’un fethin’den (1453)
18. yüzyılın ortalarına kadar geçen zaman, Osmanlı Devleti için çok parlak bir
dönem olmuş, sanat ve ticaret hayatı üstün seviyeye ulaşmıştır. Gerek ahilik sistemi
gelenekleri ve gerekse daha sonra kurulan Lonca Teşkilatları Türk esnaf, zanaatkar
ve sanayinin gelişmesinde çok etkili olmuştur. Batı’da ’Birinci Sanayi Devrimi’nin
97
doğmasına kadarki zaman içinde Osmanlı Devleti, dokuma, dericilik ve el
sanatlarında dünyada söz sahibi olurken, diğer taraftan ürün standartlarını uygulayan
ilk ülke durumunu da ulaşmıştır (Savaşır, 1999:3).
Aslında, öncelikle ekonomik açılardan Türkiye’de 19. yy döneme dair çok
fazla bilgi mevcut değildir. Eldeki sınırlı verilere bakıldığında, 19. yüzyılda Sanayi
Devrimi ortaya çıkana kadar dünyada olduğu gibi Türkiye’de de ekonominin esas
olarak tarımsal faaliyetlere dayalı olduğu görülmektedir. 16. 17. ve 18. yüzyıllar
boyunca Osmanlı ekonomisinin %90’ını kırsal kesimde yaşayanlarca gerçekleştirilen
tarımcılık ve hayvancılık faaliyetleri oluşturmaktadır. Bu dönemde, yalnızca
%10’luk bir kesim kentlerde yaşamakta ve çeşitli zanaatlarla yaşamakta ve tarım dışı
diğer faaliyetlerde bulunmaktadır (Pamuk, 2005:32, 33).
Çok uzun yıllar boyunca varlığını koruyan Ahi teşkilatları, Sanayi
Devrimi’nin ardından ekonomik ve sosyal yapıda başlayan dönüşüme ayak
uydurmakta zorluk çekmişler ve yaşamlarını daha fazla sürdürmemişlerdir.
Gerçekten, sosyal, ekonomik ve mesleki birlikler olan loncalar ve talebe
bağlı üretim esasına göre kurulu ekonomik düzen, 18. yy’ın sonlarında Avrupa
kaynaklı ölçek ekonomisine, ucuz hammadde ve enerjiye, makineleştirmeye,
otomasyona ve bunların getirdiği kalite ve fiyat rekabetine çok fazla direnememiştir.
(Küçük, 2005:34)
15. ve 16. yy’da Coğrafi Keşiflerle Osmanlı’nın hakimiyetindeki İpek,
Baharat yolları ve Akdeniz limanları önemini kaybetmiş, Atlas okyanusu önem
kazanmıştır. Ayrıca, kervan yolları üzerindeki halk ve zanaatkar işsiz kalmıştır,
Batı’nın keşifler sırasında bulduğu altın gümüş gibi değerli madenler Osmanlı
pazarında harcamış, bu durum para miktarını artırarak enflasyona ve pahalılığa
neden olmuştur. Osmanlı Coğrafi Keşiflerin olumsuz etkilerini azaltmak için
“kapitülasyon” vermek zorunda kalmış ancak bu da fayda sağlamamıştır.
19. yy’da İngiltere’de başlayan sanayi devrimiyle, buhar makinelerinin batı
sanayinde kullanılmaya başlaması, Avrupa’da seri-ucuz üretim ve teknolojik
değişikliklerin oluşmasını sağlamıştır. Bunu sonucu olarak ticaret merkezleri yavaş
yavaş Doğudan Avrupa’ya kaymaya başlamıştır (Savaşır, 1999:3). Seri ve ucuz bol
miktarda üretilen malların Osmanlı pazarına girmesiyle, el tezgahları ve küçük
98
atölyeler ayakta kalamamıştır. Osmanlı’nın ekonomik açıdan dışarıya bağımlılığı
artmış; dışarıya hammadde satıp, işlenmiş mamul satın alan bir ülke durumuna
gelmiştir. 1838 yılında İngiltere ile imzalanan “Balta Limanı Ticaret Anlaşması” ile
yabancı tüccarlara çok düşük gümrük vergileri uygulanırken yerli tüccarlar yüksek
gümrük vergileri ödenmiştir, böylece rekabete açılan iç pazarda esnaf ve zanaatkarlar
piyasadan çekilmek zorunda kalmıştır. Öte yandan bu anlaşma ile birlikte, Osmanlı
Avrupa Devletlerinin yarı sömürgesi durumuna düşmüştür.
Avrupa’da bu değişiklikler ortaya çıkarken, Osmanlı’nın el sanatları ve
küçük sanayide yaşadığı parlak dönem; Loncaların bozulması, dış ticaretin
zayıflaması, kapitülasyonlar ve ülkede hızlı bir mali kriz yaşadığı sırada yabancı
firmalara her türlü kolaylık ve tavizler verirken, Türk esnaf ve zanaatkarı vergi yükü
altında ezilmeye başlamıştır. Avrupa’nın hızla makineleşmesi, seri üretim ve
otomasyonuna, basit tekniklere dayanan Osmanlı iş hayatının rekabet etmesi
mümkün değildi. Bu durum karşısında 1864 yılında “Islah-ı Sanayi Komisyonu”
(sanayiyi iyileştirme komisyonu) kurularak, küçük atölyelerin rekabet gücünü
artıracak, küçük işletmeleri birleştirici, kuvvetlendirici tedbirler kararlaştırılmış,
ulusal sanayi kurtarılmaya çalışılmıştır. Daha sonra sırasıyla, 1879 yılında İstanbul,
1885 yılında İzmir Ticaret Odaları ile 1891’de İzmir Ticaret Borsası kurularak, esnaf,
zanaatkar ve sanayicinin bir çatı altında toplanması sağlanmıştır. Tüm bu çabalar
pek de başarılı olamamış, ekonomik yapıdaki çöküş etkin bir teşkilatlanmaya fırsat
vermemiştir (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:134;Savaşır, 1999:4).
Diğer yandan Osmanlı Döneminde Türklerin ticarete çok ilgi duymadıkları,
üretim ve ticareti daha ziyade yabancı asıllı Türk vatandaşları (Rum, Ermeni gibi)
gerçekleştirirken, Türklerin daha ziyade askerlik, ulemalık, bürokratlık, çiftçilik ve
hayvancılık gibi mesleklerde çalışmayı tercih ettikleri gözlenmektedir. (Küçük,
2005:33, 34;Müftüoğlu ve Durukan, 2004:9) Ayrıca, gayrimüslim azınlığın da bu
dönemde sanayi kuruluşlarına yönelmeyip ithalatçılığı tercih ettikleri, bu nedenle
yerli işletmelerin kurulması ve yaşamalarının zorlaştığı görülmektedir. Dolayısıyla,
bu dönemde Türk asıllı üreticilerin ve tüccarların sayısı çok azdır. Ne zaman ki
azınlıkların çoğu savaş sonrasında mübadelelerle ya da isteyerek ülkeyi terk etmişler,
o tarihten itibaren Türk girişimcilerinin de ekonomide yer almaya başladıkları
görülmektedir (Ekin, 1989:224-226).
99
Cumhuriyet Dönemi
Görüldüğü gibi yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti, gelişmiş bir sanayiye ve
çok sayıda işletmeye dayalı bir ekonomik yapıyı miras olarak devralmamıştır.
Sanayi Devrimi’nden sonra Batı’da gerçekleştirilen ve bu ülkelerle aramızdaki farkı
hızlı bir şekilde artıran ekonomik gelişme ve kalkınma süreci, çeşitli nedenlerle
Osmanlı döneminde yeterli düzeyde yakalanmamıştır (Aykaç, Parlak, Özdemir,
2008:134).
Cumhuriyet döneminde girişimciliğin ve KOBİ’lerin gelişimini üç dönemde
ele almak uygun olacaktır. Bunlar; 1923-50 dönemi, 1950-1980 dönemi ve 1980
sonrası dönem’dir.
1923-1950 Dönemi; Türk’ten iş adamı ve tüccar yapma çabaları, Osmanlı
Devleti son bulduktan sonra yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nde özellikle önem
kazanmış ve yeni devletin ekonomik alandaki başlıca stratejilerinden birini
oluşturmuştur. Hatta Cumhuriyetin ilanından dokuz ay önce, 1923 Şubat ayında
İzmir’de toplanan iktisat Kongresi’nde alınan ilke kararlarından (misak-i iktisadi
kararları) biri de bu konuda, “Türk ve Müslüman ahaliden tüccar ve işadamı insanlar
oluşturma” konusudur. Yeni devletin bu politikası 1930’lara kadar sürmüştür.
(Müftüoğlu ve Durukan, 2004:11)
Birinci İzmir İktisat Kongresi ile ekonomimizin politika ve stratejileri
belirlenmiş, daha sonraki dönemlerde de belli başlı sistemleri tesis edilmeye
başlanmıştır. Kongrede belirlenen temel amaçlar içinde, özel sektörün iktisadi
hayatta önemli bir yerinin olduğu ortaya konurken, devletin de iktisadi hayatı
düzenleyici, teşvik ve himaye edici fonksiyona kavuşturulmasına yer verilmiştir.
Ayrıca Lozan Antlaşması (24 Temmuz 1923) ile her türlü (adli-mali) kapitülasyonlar
kaldırılmış ve Cumhuriyetin ilanıyla Atatürk’ün önderliğinde sanayileşmenin
önemine dikkat çekilmiştir. (Savaşır, 1999:4) Şubat 1923 Birinci İzmir İktisat
Kongresinde alınan “Misak-i iktisadi Karaları” doğrultusunda; özel sektörün kredi
ihtiyacı için ilk özel banka olan İş Bankası (1924) kurulmuştur. Osmanlı’dan kalan
işletmeleri modernleştirmek için “Sanayi ve Maadin Bankası (1925)” kurulmuştur.
Cumhuriyetin ilen edilmesi ile birlikte, yaşanan dönemin sonucu olarak,
dağınık bir yapıda olan ve oldukça önemli sorunlara sahip esnaf-zanaatkar-küçük
100
üretici kesimini de bir örgüt altında birleştirmeyi öngören “Ticaret ve Sanayi Odaları
Kanunu” 1924 yılında yürürlüğe girmiştir. Yine “Misak-i Milli Kararları”
doğrultusunda özel sektörü, teşebbüsü özendirme amaçlı tedbirlerin getirdiği ve 1942
yılına kadar yürürlükte kalması öngörülen “Teşvik-i Sanayi Kanunu” (1927)
çıkartılmıştır (Savaşır, 1999:5).
Devlet bir yandan özel sektörü ve girişimciliği teşvik ederken, bir yandan da
mevcut boşluğu doldurmak üzere “Kamu İktisadi Teşekkülleri” oluşturarak bizzat
ekonomide rol almaya başlamıştır. Öyle ki, devlet bir an önce kalkınma sağlamak
amacıyla yerli bir girişimciler grubunun yaratılmasının şart olduğu bilinciyle hareket
ederek, girişimciliğin desteklenmesi amacıyla teşebbüslerde bulunmuştur. Aslında
o döneme hakim olan düşünce, Cumhuriyet ilan edilmeden önce İzmir İktisat
Kongresi’ne de hakim olmuştur. Kongre’nin öne çıkarttığı temel ilkelerden bir
tanesi, Türk insanının girişimci yönünün geliştirmesi amacıyla gerekenlerin
yapılması olmuştur (Tokol, 2005:26-30).
Genç Cumhuriyetin ilk döneminde kısa bir piyasa ekonomisinin deneyimi
ardından, 1929’da dünyada yaşanan büyük bir ekonomik bunalımın etkisiyle
Avrupa’da ve ABD’de olduğu gibi ülkemiz ekonomisinde ‘devletçilik’ hakim
olmuştur. Ayrıca Cumhuriyetin ilk dönemlerinde yeterli sermayeye, bilgi ve
teşebbüs ruhuna sahip olunmamasından dolayı, ekonomide devletin öncülüğüne
gerek duyulmuş; devlet, mal ve hizmetlerin üretimini kendisi üstlenmiştir.
Dolayısıyla, 1929 ekonomik buhranı, yatırımlar için sermaye bilgi birikiminin ve
tekniğinin yetersiz olması, gibi nedenlerden Teşvik-i Sanayi Kanunu’ndan istenilen
sonuç elde edilememiş, devasa alt yapı yatırımları ihtiyacı ve bunların ancak devlet
eliyle yapıla bileceği gerçeği, büyük ve orta ölçekli sanayi işletmelerinin kurulması-
işletilmesi için gereken tecrübenin özel sektörde bulunmayışı gibi sebepler, devleti
ekonominin içine sokmuştur (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:134, 135).
1933’te devletçilik ilkesi doğrultusunda hazırlanan I. Beş Yıllık Kalkınma
Planı, 1934’de uygulanmaya başlanmış ve bu doğrultuda kurulan iktisadi Devlet
Teşekküllerinin ekonomi içindeki payı artmıştır. Bu doğrultuda; 1933’te esnaf,
zanaatkar ve küçük sanayicinin kredi ihtiyacını karşılamak amacıyla “Türkiye Halk
101
Bankası” kurulmuştur. 1930’da maden yataklarının araştırılması için MTA ve yine
1930’da çıkarılan madenlerin işletilmesi Sümerbank ve Etibank kurulmuştur.
1939 II. Beş Yıllık Kalkınma Planından II. Dünya savaşı nedeniyle beklenen
yarar elde edilememiştir. 1943 yılında “Ticaret ve Sanayi Odaları, Esnaf Odaları ve
Ticaret Borsaları Kanunu” yürürlüğe girerek, bu kuruluşların hızla
örgütlendirilmelerine gidilmiştir. 1949 yılında ise ticaret ve sanayi odaları ile esnaf
odaları birbirinden ayrılarak esnaf kesimi için “Esnaf Dernekleri ve Birlikleri
Kanunu” çıkarılmıştır. (Savaşır, 1999:5) Ekonomide devletçiliğe geçiş ile birlikte,
özel sektörün teşvikinden ve girişimcilikten de vazgeçilmiştir. Teşvik-i Sanayi
Kanunu, Ticaret ve Sanayi Odaları Kanunu, Türkiye Halk Bankası ve Sümerbank’ın
kurulması bu kapsamda değerlendirilebilir.
1950 -1980 Dönemi; 1950 sonrasında ise özel sektör eliyle kalkınma tercihi
yapılarak müteşebbis yaratmak, mevcutları desteklemek politikası takip edilmiş,
bunların teşviki bir ideolojik tercih olarak da algılanmıştır. Bu dönemde, gösterilen
çabaların sonucu olarak bir Türk girişimciler grubunun oluştuğu gözlenmiştir.
Ancak bunların hem sayısı hem de nitelikleri istenilen düzeyde değildi. 1950’den
1980’e kadar Türk girişimciliği açısından durağan denilebilecek bir dönem
yaşanmıştır. Yine de bu dönemde, girişimciliğe verilen destekler artmış, ekonomi
gelişmiş, Türkiye hem nüfus hem de kişi başına düşen gelir itibariyle büyümüştür
(Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:135).
Türkiye siyasi hayatında önemli bir dönüm noktasını teşkil eden ve çok partili
hayatın başladığı 1950 yılı; ekonominin dinamik bir kimliğe büründüğü dönemdir.
1950’den sonra izlenen hızlı sanayileşmeye bağlı olarak, 1957 yılında “Sanayi Sicil
Kanunu” çıkarılarak yürürlüğe girmiştir. Kanun büyük işletmeleri ilgilendirdiği gibi,
esnaf-zanaatkar-küçük m kesimi için de bir tanımlama gereği üzerinde durarak,
bunun Sanayi Bakanlığınca yapılması hükmü getirmiştir. 1960’dan sonraki yıllarda
Türk Ekonomisi’nde planlı kalkınma dönemi başlar. İl defa 1963 yılında başlatılan
planlı kalkınma ile çeşitli aşamalar kat edilerek, “Yedinci Beş Yıllık Kalkınma
Planı” uygulamasına gelinmiştir. Otuz seneyi aşkın zaman içinde uygulanmaya
çalışılan Kalkınma Planları’nda; KOBİ’lere yönelik politika ve tedbirlere ilişkin
uygulama kısaca şöyledir (Savaşır, 1999:5):
102
1963-1967 yılları arasını kapsayan Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı
döneminde, KOBİ’lere dönük politika ve tedbirler temel bir kaynak oluşturur.
Ancak Plan’da belirlenen politika ve tedbirler uygulanamamıştır. 1968-1972 yılları
arasında uygulanan ikinci Beş Yıllık Kalkınma Plan’ında KOBİ’ler, “ Küçük Sanayi
ve El Sanatları” başlığı altında ayrı ayrı ve dar çerçevede ele alınmıştır. Plan
doğrultusunda gerçekleşen hedef, “Küçük Sanayi Geliştirme Merkezi”nin
(KÜSGEM) kurulmasıdır. Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı dönemi 1973-1977
yıllarını kapsar. Bu dönemde kapsamlı bir teşkilatlanma, eğitim, teknik ve
danışmalık hizmetlerinin yaygınlaştırılması öngörülmektedir.
1980 Sonrası Dönem; Ülkemizde girişimciliğin ve KOBİ’lerin gerçek
anlamda önemsenmeye başlaması, 1980’li yıllardan itibaren başlamıştır. 24 Ocak
1980 kararlarıyla birlikte yapısal bir dönüşüm başlatan Türkiye, bu tarihten itibaren
‘piyasa ekonomisi’ni tecih etmiş, bu tercihin bir gereği olarak girişimciliği ve
girişimcileri öne çıkarmıştır (Küçük, 2005:34).
Bilindiği gibi Türkiye 24 Ocak 1980 kararlarıyla ithal ikamesine yönelik
kalkınma stratejisini terk ederek serbest piyasa ekonomisi çerçevesinde ihracata
yönelik kalkınma stratejisine geçmeye karar vermiştir. 1967 yılında 500 milyon
dolarlık barajı aşabilen ihracatımız, 1973 yılında 1 milyar dolar ve 1982 yılında 5
milyar dolar sınırlarını geride bırakmıştır. Bu tarihten sonra hızlı bir tırmanışa geçen
ihracatımız 1987’de 10 milyar dolar sınırını geride bırakmıştır. İzleyen yıllarda bu
gelişme yavaşlayarak da olsa devam etmiş, 2003 yılında 47.9 milyar dolara
ulaşmıştır. Cumhuriyetin 100. kuruluş yıldönümünde ise 150-200 milyar doların
üzerinde bir çita koymamızın hiç de hayali bir hedef olmayacağı söylenebilir. Artık
Türk girişimcisi, ihracat konusunda özgüvenini kazanmış, hedeflerini sürekli
yükseltmeye başlamıştır (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:8, 9).
Yine bu dönemde; Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planın’da; (1979-1983);ilk
defa Küçük Sanayi kesimi ile Esnaf ve zanaatkarların tanımı, ayrım yapılarak planda
yer almıştır. Ayrıca KÜSGEM’in yerine 1983 yılında “Küçük Sanayi Geliştirme
Teşkilatı” (KÜSGET) faaliyete geçirilerek KOBİ’lerin teknik ve idari konudaki bilgi
ihtiyaçları Türkiye genelinde karşılamaya çalışmıştır. Altıncı Beş yıllık Kalkınma
Planı, 1990-1994 yıllarına dönük politika ve önlemleri kapsar. 1990 yılında “Küçük
103
ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı”(KOSGEB)
kurulup ve KÜSGET’in yerini alması, küçük işletmeler ile istihdam politikaları
ilişkilerine, sağlıklı ve çok daha açık çözümler getirebilecek bir gelişme sayılır (Ekin,
1996:93).
Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planın’da, Gümrük Birliği (1996) sürecinde
karşılaşılabilecek uyum güçlükleri dikkate alınarak özel programlar uygulaması, AR-
GE faaliyetlerinin arttırılması, rekabet gücünün geliştirilmesi için teknolojik seviye
ve kalitenin yükseltilmesi ile birlikte sanayinin ihtiyaç duyduğu her kademede işgücü
geliştirilmesine yer verilmiştir. Ayrıca KOSGEB tarafından, yeni girişimcilerin
yetiştirilmesi ve desteklenmesi için; teknolojik gelişmeler ve yönetim teknikleri
konusunda eğitilmesi, hazırlayacakları projelere finansman sağlanması bakımından
danışmanlık hizmetlerini geliştirmek üzere, bir program hazırlanması ön görülmüştür
(Savaşır, 1999:8).
Genel bir değerlendirme yapacak olursak, Türkiye Cumhuriyeti kuruluşundan
itibaren önce piyasa ekonomisi, sonra devletçilik, daha sonra planlı karma ekonomisi
ve sonunda da özelleştirme ile sosyal piyasa ekonomisine geçiş çabalarında
bulunmuş bir ülkedir. (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:136) 24 Ocak 1980 kararları
ile Türkiye’de dünyadaki genel gidişe uygun politikaları benimsemeye başlamış,
dönemin en belirgin uygulaması olan özelleştirme uygulamalarına yönelen az sayıda
ülke arasında yer almıştır. Ayrıca, yapılan özelleştirmelere rağmen devletin
ekonomik hacmi hala büyüktür. Ve bu durum ilgili kişilerce ‘devletçi karma
ekonomi-özel sektör ağırlıklı karma ekonomi-sosyal piyasa ekonomisi(sosyal
devlet)’ olarak tanımlanmaktadır. Türk ekonomisinin karma/devletçi ekonomi yapısı,
toptan GSMH’nın yarıdan fazlasını konsolide kamu sektörü tarafından
kullanılmasına yol açmaktadır. Bu durum büyük israflara yol açmakta ve Türk
ekonomisinin önündeki en büyük sorun olarak durmaktadır. (Akalın, 2002:107, 108)
Öte yandan, ülkemizde tarım sektörünün payı azalsa, sanayi ve özellikle hizmet
sektörünün payı giderek yükselse de gerçekleştirilen “Hane Halkı İşgücü Anketi”
sonuçlarına göre, çalışanların sektörel dağılımı şöyledir; Tarım %28, sanayi %25. 6,
hizmetler %46. 4. Böyle bir yapıda, sanayi ve hizmet sektöründe faaliyette bulunan
KOBİ’lerin, ülkenin kalkınması ve büyümesi açısından, daha fazla
desteklenmelerinin ve geliştirilmelerinin ne kadar önemli olduğu açıktır (Aykaç,
Parlak, Özdemir, 2008:136).
104
2.3. KOBİ’lerin Ekonomideki Yeri ve Önemi
Dünya genelinde özellikle 1980’li yıllarda artarak devam eden Küreselleşme
ve finansal liberalizayson süreci, beraberinde değişen koşullara ve yeniliklere hızla
uyum sağlayan şirketlerin önemi artmıştır.
Büyük ölçekli işletmelerin ekonomik ve siyasi konjonktürdeki değişmeler
karşısında hareket kabiliyetlerinin sınırlı olması, teknolojideki en son gelişmelerin
bu şirketlere adaptasyonunun maliyet yüksekliği nedeniyle uyum sorununun
yaşanması, ekonomide meydana gelen değişikliklere uyum sağlama esnekliği yüksek
ve konjonktürel dalgalanmalara, ekonomik ve mali krizlere karşı daha esnek olan,
ekonomik ve sosyal yaşamın temel istikrar unsurlarından bir olan KOBİ’lerin dünya
genelinde önemini daha da arttırmıştır (Erçel, 2000:16).
2.3.1. KOBİ’lein Dünya Ekonomisi İçindeki Yeri
KOBİ olarak adlandırılan küçük ve orta boy işletmeler Sanayi Devrimi
gerçekleşip de “kitle üretimi” ortaya çıkıncaya kadar temel üretim birimi olarak
ekonomideki yerlerini almışlardır. Her ne kadar Sanayi Devrimi, , KOBİ türü
girişimler yerine, ölçek ekonomisi olarak ifade edilen büyük ölçekli girişimlere
öncelik vermiş olsa da, kendilerine özgü avantajları sebebiyle küçük ve orta ölçekli
işletmeler, ülkelere göre farklılık göstermekle birlikte önemini korumuşlardır.
Gelişmiş ülkelerde büyük işletmelerin tartışmasız ekonomik ağırlığına ve küçük
işletmelerin rekabet dışı bırakılmalarına rağmen, sermaye birikiminin yeterli
olmadığı, bankacılık sisteminin yeterince gelişmediği ülkeler başta olmak üzere
KOBİ’ler, üretim ve istihdam açısından dünya ekonomisine katkıda bulunmayı
sürdürmektedirler.
1970’lerden itibaren gelişmiş ülkelerde başlayan durgunluk ve krizlerin
büyük işletmeleri iflasa ve küçülmeye zorlamasından sonra, bu işletmelerin
doğasından gelen, bir çok avantaj -istihdam, rekabet, ekonomik etkinlik ve gelir
dağılımı gibi hususlardaki başarılar- ilginin yeniden KOBİ’lere yönelmesini
sağlamıştır (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:151, 152).
105
Tablo 2.4: Bazı Gelişmiş Ülke Ekonomilerinde KOBİ’ler
Ülke Adı Tüm işletmeler içindeki Pay%
Toplam istihdam içindeki Pay%
Toplam Yatırımdaki
Pay%
Yaratılan Katma
Değerdeki Pay%
Toplam İhracat içindeki Pay%
Toplam Krediler İçindeki Pay%
ABD 99. 7 56. 6 38. 0 43. 0 32. 0 42. 7
Almanya 99. 0 64 44 49 31 35
Japonya 99. 4 81 40 52 38 50
Fransa 99. 8 63 46 53. 2 23, 2 29
İngiltere 98. 8 36 29 25, 1 22, 2 27
İtalya 98. 0 83. 0 52. 0 47. 0 0 0
Hollanda 98. 0 57. 0 45 32 38 0
Kaynak; Aykaç, Parlak ve Özdemir, 2008:154.
Tablo: 2.4’e göz atıldığında, bu ülkelere KOBİ’lerin sayısal bakımdan
ekonomiye hakim oldukları görülmektedir. İngiltere hariç, tablodaki ülke
ekonomilerinin tümünde KOBİ’lerin istinasız bir hakimiyeti vardır. Tüm işletmeler
içinde KOBİ’lerin oranı %98 ile %99. 9 arasında değişmektedir. Bu oranlar, bir
ülke ekonomisi için KOBİ’lerin ne kadar önemli ve vazgeçilmez olduğunu açık bir
şekilde ortaya koymaktadır. Ne var ki, KOBİ’lerin toplam yatırımlar, katma değer,
ihracat ve krediler içindeki payları söz konusu olduğunda bu kez üstünlüğü büyük
boy işletmeler lehine değişmektedir. Sayısal olarak azlığına rağmen söz konusu bu
alanlarda büyük boy işletmeler öne çıkmaktadır (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:153).
Gelişmekte olan ülkelerin KOBİ’lere ilgisine bakıldığında ise, bu ülkelerde
çok yakın zamana kadar KOBİ’lere gereken önemin verilmediği açık bir şekilde
gözlenmektedir. Ancak bu kuruluşların ekonomide ve sosyal yaşamda oynadıkları
rol, bu ülkelerde de artık ekonomik politikalarda ağırlıklı olarak kendisini
göstermeye başlamıştır (Yılmaz, 2003:4).
106
Tablo 2.5: Bazı Gelişmekte Olan Ülke Ekonomilerinde KOBİ’lerin Yeri
Ülke Adı Tüm işletmeler içindeki Pay%
Toplam istihdam içindeki Pay%
Toplam Yatırımdaki
Pay%
Yaratılan Katma
Değerdeki Pay%
Toplam İhracat içindeki Pay%
Toplam Krediler İçindeki Pay%
Hindistan 98. 6 63. 2 27, 8 50 40 15, 3
G. Kore 98. 8 59. 0 35 35 20 47
Tayland 98. 0 64. 0 0 47 50 0
Singapur 97. 0 44 27 43 10 27
Türkiye 99. 89 76. 7 26, 5 38 08-10 25
Kaynak; Aykaç, Parlak ve Özdemir, 2008:155).
Tablo: 2.5’e baktığımızda, gelişmiş ülkelere kıyasla gelişmekte olan bu
ülkelerde daha düşük de olsa benzer oranların olduğu gözlenmektedir. Ekonomi
içinde küçük ve orta boy işletmelerin oranı hemen hepsinde yüksektir (%97-%98.
6). Keza bu işletmelerin istihdama katkıları da, Singapur hariç(%44), gelişmiş
ülkeler kadar olmasa da onlara yakındır. Yine yaratılan katma değerdeki payları,
ihracat içindeki payları çok fena gözükmemektedir. Ancak toplam yatırımlar ve
krediler içindeki payları (%15-47) gelişmiş ülkelerle karşılaştırıldığında daha
düşüktür (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:155).
Gelişmiş ve gelişmekte olan ülke ekonomileri incelendiğinde, KOBİ’lere
yönelik göstergeler bu kesimin önemini gayet açık bir şekilde ortaya koymaktadır.
Her ne kadar KOBİ’ler, ülkelere göre değişik tanım ve yapısal farklılıklar
gösteriyorsa da dünyanın her yerinde değişmeyen bir gerçek; bu işletmelerin, ülke
ekonomilerinde göz ardı edilmeyecek katkılara sahip oluşudur. (Savaşır, 1999:18)
Avrupa Topluluğunun KOBİ’lere ilişkin bir raporunda söz konusu
işletmelerin ekonomik sisteme olan katkıları şu şekilde özetlenmektedir, ‘sayıları ve
değişik konulardaki çalışmaları, üretim ve ticaret alanlarında yer alan tüm sektörlerde
var olan etkileri’ istihdama ve belli yörelerin refah düzeylerine katkıları sayesinde bu
işletmeler ticari ve endüstriyel yapının gerekli bir bölümüdürler. Ayrıca ekonominin
dinamikliğinin ve canlılığının da kaynağıdırlar (Sarıaslan, 1996:106).
107
KOBİ’lerin genel olarak ülke ekonomilerine sağladıkları başlıca yararları
şöyle sıralayabiliriz;
-İşsizlik ve istihdama olan katkıları; KOBİ’lerin ekonomik büyümede
önemli bir rol oynadığı ve bir çok yeni iş olanakları yarattığı bilinen bir gerçektir.
OECD işletmelerinin KOBİ payı %95’in üzerinde, istihdamdan aldığı pay ise %60-
70 arasındadır. (Döm, 2008:80) KOBİ’ler emek yoğun teknoloji ile çalışma ve
kaynak kullanımında etkili olma özelliğine bağlı olarak istihdam yaratmada ve
işsizliğin azaltılmasına katkıda bulunurlar (Serez, 2005:17).
-Rekabet Potansiyeli; Küreselleşme ve yeni teknolojiler bir çok alanda
“ölçek ekonomisinin” önemini azalttıkça, küçük işletmelerin potansiyel katkısı da
artmaktadır. Rekabetin artması toplumun lehine mal ve hizmet üretiminin kalitesini
artırarak, yenilik ve yaratıcılığı teşvik eder.
-Bazı endüstrilerdeki önemli payı; Büyük işletmeler küçülme yoluna
gittikçe ve bir çok fonksiyonları dış kaynaklar kullanmak (outsource) suretiyle
gerçekleştirdikçe küçük işletmelerin ekonomideki ağırlıkları da artmaktadır.
KOBİ’ler özellikle tekstil, gıda, mobilya sektörü gibi emek yoğun endüstrilerde
faaliyet göstertmektedir. Hizmet sektöründe de önemli bir ağırlığa sahiptir (Döm,
2008:80).
-Gelir Dağılımındaki etkisi; KOBİ’ler gelir dağılımını olumlu yönde
etkileyecek sermayenin büyük sanayi işletmelerinde ve az kişinin elinde
toplanmasını önleyerek toplanan gelirin gerek fonksiyonel gerekse bölgesel düzeyde
dağılımını olumlu yönde etkilemektedir.
-Yan sanayi oluşturmak; KOBİ’ler büyük işletmelerin kullandıkları
hammadde, yardımcı malzeme, işletme malzemesi veya yarı mamul gibi girdileri
üreterek onların gelişimini tamamlar ve böylece ekonomide “yan sanayi”
oluşturmaktadırlar (Serez, 2005:17).
Özet olarak; KOBİ’lerin sağladıkları katkılar, istihdam yaratma etkileri,
ekonomide meydana gelen konjonktürel dalgalanmalara büyük işletmelere göre daha
az duyarlı olabilmeleri, bölgeler arası ekonomik ve sosyal dengesizlikleri ortadan
kaldırıcı bir rol oynayabilmeleri, esneklik ve yenilikleri teşvik etmeleri ve teknolojik
gelişmelere daha kolay uyum sağlayabilmeleri, meslekİ eğitim alanında okul işlevi
108
görebilmeleri, üretim faktörlerindeki mülkiyetin topluma yaygınlaştırılmasını
sağlayabilmeleri (Savaşır, 1999:18), ülkede girişimcilik kültürünün yaygınlaşmasına
ve yaratıcılığın desteklenmesine alt yapı oluşturmaları şeklinde söylenebilir (Döm,
2008:81).
Günümüzde ekonomik alanda büyük işletmelerin hakimiyeti önemli oranda
sürse de, KOBİ’lerin hala şehirler, devletler ve ülkeler için oldukça önemli olduğunu
söylemek mümkündür. AB komisyonunda KOBİ’lerden sorumlu genel müdürlük
KOBİ’leri; asıl amaçlarının, mevcut işletmelerin geliştirilmesi ile birlikte yeni
işletmelerin kurulmasını desteklemek ve kolaylaştırmak olarak ifade etmiştir
(Soysal, Karasoy, Alıcı, 2009:433).
Yakın gelecekte kamu sektörü ve büyük boy özel sektör işletmelerin istihdam
artısına önemli katkı sağlayacakları da beklenmemektedir. Bunun yanında yeni iş
sahalarının, KOBİ’ler tarafından sağlanacağı düşünülmektedir. Bu sebeple sanayi
kesiminde önemli potansiyeli bulunan KOBİ’lerin geliştirilip desteklenmesi Avrupa
Birliğine dahil ülkelerde kalkınmanın temel hedefleri arasındadır. (Savaşır, 1999:18)
Ayrıca, Türkiye’de de olduğu gibi, gelişmekte olan ülkelerde oluşmaya başlayan
bilinç ve önümüzdeki yıllarda KOBİ’lere ilişkin ilginin ve politikaların daha da
önemli hale geleceği, bunun sonucunda KOBİ’lerin toplam istihdam, yatırım, katma
değer, ihracat ve krediler içindeki paylarının artacağı, bu yolla ekonomik büyüme ve
kalkınmanın sağlanacağı öngörülebilir (Aykaç, Parlak ve Özdemir, 2008:155).
2.3.2. KOBİ’lerin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi
KOBİ’lerin bir ülke ekonomisi açısından sahip olduğu önem ortaya konmak
istiyorsa öncelikle yapılması gereken bu işletmeleri, tüm işletmeler içindeki oranı,
toplam istihdam yatırım, katma değer, ihracat, krediler ve vergiler içindeki payları
açısından incelemekten geçmektedir. Bu kapsamda, aşağıda KOBİ’lerin toplam
ihracat, vergi gelirleri, krediler ve istihdam içindeki payları ele alınacaktır.
KOBİ’lerin toplam ihracat içindeki payı: KOBİ’lerin toplam işletmeler
içindeki sahip oldukları büyük hacme, istihdam ettikleri çalışan sayısına, yatırımlar
ve katma değer içindeki paylarına nazaran, birçok ülke ile karşılaştırıldığında
ihracata olan katkıları yetersizdir, başka bir ifade ile Türkiye’deki KOBİ’lerin
109
uluslararasılaşması ne yazık ki oldukça düşüktür. Nitekim, KOBİ’lerin yaptıkları
ihracatın oransal karşılığı yalnızca %10 olarak tespit edilmektedir. Ancak konu ile
ilgili kişilerin ifadelerine göre, bu oranın daha yüksek olması mümkündür. Çünkü
istatistiklere yansıyan %10’luk bu oran, yalnızca KOBİ’lerin kendi başlarına
gerçekleştirdikleri ihracatı belirtmektedir (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:156).
Halbuki, büyük işletmelere ürettikleri fason mallar, dolaylı olarak ihraç
edilmektedir.13 Yapılan bir araştırmaya göre; KOBİ’lerin %54,3’ü ihracat
yapmazken sadece %30,3’ü ihracat yapmakta, %15,4‘ü ise halen ihracat
yapmamakla birlikte yapmayı istemektedirler. Bu bulgular ülkemizdeki KOBİ’lerin
büyük çoğunluğunun (%66,7’sinin) ihracat kapsamı dışında olduğunu göstermektedir
(Ege ve Acar, 1993: 60; Çarıkçı, Titiz, Eroğlu, 2002: 231).
KOBİ’lerin Toplam Vergi Gelirleri İçindeki Payı: KOBİ’ler ile toplam
vergi miktarı arasındaki ilişkiye bakılacak olursa, KOBİ’lerin daha çok gelir vergisi
mükellefi durumunda oldukları ve toplam vergi gelirleri içerisinde önemli bir paya
sahip oldukları görülmektedir.
2005 rakamlarına göre, gelir vergisi, kurumlar vergisi ve KDV’den oluşan
“vergi gelirleri”nin devletin elde ettiği toplam gelirler içindeki oranı %76’dır. Bu
oranın yaklaşık %60’ını KOBİ’ler sağlamaktadır. Aslında bu durum, KOBİ’lerin
üzerinde olumsuz sonuç doğuran etkiyi bize ifade etmektedir. Ülkemizdeki
KOBİ’lerin yatırım, katma değer, ihracat ve kredilerden aldığı pay ile orantısız bir
şekilde vergilendirdiğini göstermektedir (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:158).
Ayrıca, OECD ülkeleri arasında, Türkiye’nin yıllardır en yüksek vergi oranına sahip
ülkelerin başında geldiği de bilinmektedir. (Ekin, 2000:273)
KOBİ’lerin Toplam Krediler İçindeki Payı: Türkiye’de yapılan
çalışmaların büyük çoğunluğunda, KOBİ’lerin sorunları arasında finansal sorunlar
birinci sırayı almaktadır. Finansal sorunlar işletmelerin kuruluş aşamasında öz
sermaye yetersizliği olarak başlamakta ve uygun dış kaynak bulmada karşılaşılan
sorunlar, yetersiz maliyet ve yüksek krediler enflasyon, döviz kuru ve diğer
etmenlerle devam ederek işletmeleri olumsuz yönde etkilemekte, verimliliği ve
13 KOBİ’lerin Büyük işletmelerle olan taşeron ilişkisinin önemi hakkında bkz; Nusret Ekin, Ekonomik
ve Hukuksal Boyutlarıyla Alt İşveren, İstanbul: İTO Yay., 2002, s. 73-76
110
rekabet gücünü düşürmektedir. Ayrıca Türkiye’deki bankacılık sistemi, ekonomik
istikrarsızlık, devlet teşvik politikası ve siyasi istikrasızlık da bunun diğer
nedenleridir (Yörük, 2001:105).
Ülke ekonomisi için büyük öneme sahip olan KOBİ’lerin toplam kredilerden
aldığı pay %5 civarındadır. Buna rağmen, bu oran yeterli değildir. Bu oran
ABD’de %42,7 Almanya’da %35, Japonya’da %50, Fransa’da %48’dir (Aykaç,
Parlak, Özdemir:160).
KOBİ’lerin krediler içinde düşük bir pay almalarının en önemli nedeni kredi
maliyetlerinin yüksek olmasıdır. Nitekim “Anadolu Kaplanları” olarak nitelendirilen
Çorum, Denizli, Gaziantep, Kahramanmaraş ve Kayseri illerini kapsayan bir anket
çalışmasına katılan KOBİ’lerin büyük bölümü (%69,4’ü) faiz oranlarındaki
yükseklik nedeniyle kredi kullanmadıklarını ifade etmiştir (Akdiş ve Bayrak,
2000:25).
KOBİ’lerin İstihdam İçindeki Payı: KOBİ’lerin ekonomik büyümede
önemli bir rol oynadığı ve birçok yeni iş olanakları yarattığı bilinen bir gerçektir.
OECD işletmelerinin KOBİ payı %95’in üzerinde, istihdam aldığı pay ise, %60-
%70 arasındadır. Türkiye’de de işletmelerin yaklaşık %99,5’ini KOBİ’ler istihdamın
yaklaşık %70’ını oluşturmaktadır (Döm, 2008:80).
2002 yılında gerçekleştirilen Genel Sanayi ve İşyerleri Sayımı (GSİS)
sonuçlarına göre Türkiye’deki KOBİ’lerin toplam istihdam içindeki payı %76, 7’dir.
Özellikle mikro işletme denilen ve 1-9 arasında çalışanı olan işletmeler (ki bunların
toplam işletmeler içindeki oranı %94, 94’tür) istihdamın asıl yükünü taşımaktadırlar.
Hem gelişmiş sosyal refah ekonomilerinde hem de ülkemizde, KOBİ’lerin en önde
gelen özelliklerinden birisi, yeni işler yaratma ve bu yolla istihdama sağlama
gücüdür. Yeni işler yaratma ve bu yolla istihdama katkıda bulunmada küçük
işletmeler büyüklere göre daha avantajlıdır, istihdam açısından sahip oldukları bir
diğer avantaj ise ekonomik kriz ortamlarında istihdamı korumaya olan katkıları
yönündendir (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:162:163).
Özellikle ekonomik durgunluk dönemlerinde büyük işletmeler işçi çıkarmaya
yönelirken benzer bir davranış küçük ve orta büyüklükteki işletmelerde çok fazla
gözlenmemektedir. Yine, KOBİ’lerin daha çok emek yoğun üretim tekniklerini tercih
111
etmeleri büyük işletmelere oranla, toplam istihdamı arttırıcı etkide bulunmalarını
sağlamaktadır. (Çarıkçı, Titiz ve Eroğlu, 2002:230) Ayrıca emek yoğun olması
nedeniyle bölgesel istihdam olanaklarının arttırılmasına -büyük şehirlere göçün
engellenmesi ile- katkıda bulunmaktadır (Serez, 2005:17).
Sonuç olarak; KOBİ’ler tek başlarına küçük birer ekonomik birimdir ve tek
tek bakıldığında ekonomiye katkıları önemsiz görülmektedir. Ancak, topluca ele
alındıklarında, sahip oldukları sayısal büyüklük onların ekonomi ve toplum için ne
kadar önemli olduğu gözler önüne serilmektedir.
Ülkemizde KOBİ’lerle ilgili en güvenilir sayısal ve oransal bilgilere DİE
tarafından 10 yılda bir gerçekleştirilen ve en son 2002 yılında cumhuriyet döneminin
8. sayımı olan” Genel Sanayi ve İşyerleri Sayımı” sonuçlarına bakarak ulaşmak
mümkündür. Bu rakamlara bakıldığında KOBİ’lerin ülke ekonomisinde ne
boyutlarda bir ağırılığa sahip olduğu anlaşılmaktadır. Türkiye ekonomisi içinde yer
alan girişim sayısı 1. 720. 598’dir. Hem sanayi hem de hizmet sektörü birlikte ele
alındığında, bu işletmeler toplam işletmelerin %99,5’ini, toplam istihdamın %76,
7’sini, yatırımların %38’ini, katma değerin %26,5’ini, ihracatın yaklaşık %10’nu,
banka kredilerinin %5’ini yarattıkları görülmektedir (Aykaç, Parlak, Özdemir,
2008: 137:138).
Günümüzde ekonomik alanda büyük işletmelerin hakimiyeti göreli oranda
sürse de KOBİ’lerin hala şehirler, devletler ve ülkeler için oldukça önemli olduğunu
söylemek mümkündür, Çünkü, KOBİ’lerin değişen pazar koşullarına hızlı uyum
sağlama esneklikleri, büyük işletmeleri tamamlama yetenekleri, bölgeler arası
dengeli büyüme katkıları, çevre korumasına olumlu etkileri ve gelirin daha adil
dağılımı açısından oldukça önemli roller üstlendikleri bilinen bir gerçektir. (Soysal,
Karasoy, Alıcı, 2009:433) Yukarıdaki rakamlar dikkate alındığında (ihracat hariç)
KOBİ’lerin Türkiye ekonomisinin önemli bir bölümüne sahip olduğunu söylemek
mümkündür. Ancak, Türkiye’deki oranlarına bakıldığında gelişmiş ülkelerin
ekonomisinde KOBİ’lerin katkı oranlarına kıyasla düşük olduğu gözlenmektedir.
Dolayısıyla, bir ülkedeki rekabetin yerleşmesi, sürdürülmesi ve ekonominin
durgunluktan kurtarılması, ekonomik canlılığın lokomotifi olan KOBİ’lerin
önemsenerek desteklenmesi ile mümkündür.
112
2.3.3. KOBİ’lerin Avantajları ve Dezavantajları
KOBİ’lerin büyük işletmeler karşısında, özelliklerinden kaynaklanan bir çok
avantaj ve dezavantajları bulunmaktadır.
2.3.3.1. KOBİ’lerin Avantajları
Ulusal Ekonominin önemli bir bölümüne KOBİ’lerin sahip olması tarihsel bir
rastlantı değildir. Bu durum ne büyük firmalar tarafından oluşturulan yardım sever
politikalar ne de devletin KOBİ’lere yardım programlarının sonucu oluşmuş bir olgu
değildir. KOBİ’ler birçok durumda büyük firmalardan daha fazla avantajlara
sahiptirler. Şimdiki büyük firmaların birçoğu, dinamik lider tipleriyle iyi yönetilmesi
sonucunda önceden birer KOBİ iken artık büyük bir firma haline gelmişlerdir.
Küçük bir işletmeye sahip olmak öncelikle büyük işlemelerle rekabet etmede
girişimciye iki temel avantaj sağlayabilir. Bunlar; müşteri ve işletme personeli ile
daha yakın ilişkiler içerisine girebilmek ve pazarlama, üretim ve hizmet konularında
büyük işletmelere göre daha esnek olabilmektir. KOBİ girişimcileri, faaliyette
bulundukları yerel pazarı daha iyi tanıyan, pazarın özelliklerini ve gereksinimlerini
daha iyi görebilen, pazardaki alıcı ve satıcılarla daha yakın ilişkiler içerisinde
olabilen kişilerdir. Özellikle müşteriyle olan yakın ilişkileri, bu işletmelere büyük
işletmelerin sahip olamayacakları bir üstünlük sağlamaktadır. KOBİ’lerin sahip
olduğu esneklik, dış çevrede meydana gelebilecek değişikliklere yerinde ve
zamanında uyum sağlayabilme olanağı tanıdığından, KOBİ’ler bir çok olumsuzluğu
daha az bir zararla geçiştirebilmektedir (Çelik ve Akgemci, 1998:75).
KOBİ’lerin, değişime ve yeniliklere uyum yetenekleri, teknik yeniliklerde
daha fazla verimli olmalarını sağlar. Ayrıca Ar-Ge’ye yeterince kaynak ayırmaları
durumunda, çağdaş gelişmeleri takip etmeleri mümkün olabilecektir. KOBİ’lerde
yöneticilerin çalışanlarla daha yakın ilişki kurma olanaklarının yüksek olması;
çalışanların motivasyonunu ve iş tatminini arttırır, dolayısıyla emek gücünde
verimlilik sağlar. KOBİ’lerin bir başka avantajlı tarafı, göreli olarak sınırlı
sermayenin değerlendirilmesine uygun yapılardır. Bu yapıları bireysel tasarrufların
teşvik edilmesini ve değerlendirilmesini sağlar. Ülkemizde de olduğu gibi istihdama
113
katkıları büyük olan KOBİ’ler aynı zamanda büyük firmaların tamamlayıcısı olmak
gibi bir avantaja da sahiptirler.
Ekonomik sistemin vazgeçilmez öğeleri olan KOBİ’ler, yapısal bir takım
özellikleri nedeniyle mevcut pozisyonlarını sürdürebilmektedirler. Bu özellikleri,
kendilerine rekabet avantajı sağlayan güçlü yönleridir (Küçük, 2009:205).
i. Küçük Sermaye İle Yatırım Yapabilme; Bir küçük işletmenin kurulması,
büyük işletmelere göre göreceli olarak oldukça düşük maliyet gerektirir.
KOBİ’lerde ilave istihdam sağlamak, üretimi gerçekleştirmek veya yeni bir
buluşu gerçekleştirmek için gereken ek sermaye tutarı da büyük işletmelere
göre çok azdır. Yapılan araştırmalara göre, bu işletmelerde bir kişi istihdam
etmek için gerekli yatırım harcaması büyük işletmelere oranla %30 daha
azdır. (Serin ve Uludağ, 1991:18)
ii. Piyasa Şartlarına Uyum Sağlama Yetenekleri; Küçük işletmeler
tüketicilerle her düzeyde yakın çalıştıklarından tüketicilerin tercihlerini,
sorunlarını hemen değerlendirip, gerekli değişiklikleri yapabilmektedir. Bu
esnek yapıları, KOBİ’leri yeniliklere daha yatkın hale getirmektedir.
Nitekim teknik yenilikler daha çok KOBİ’ler tarafından büyük işletmelere
göre daha az finansmanla gerçekleştirilmektedir. Ayrıca KOBİ’ler finansman
veya daha başka nedenle gerçekleştiremeyecekleri teknik buluş ve
düşünceleri büyük işletmelerle paylaşabilmektedir. (Küçük, 2009:205, 206)
iii. İstihdam Yapısı ve Yönetim: Küçük işletmelerin istihdam yapısı büyük
işletmelerin istihdam yapısından farklılık gösterir. İstihdam sorunları
karşısında küçük işletmeler büyük işletmelere göre daha dirençlidir. Başka
bir ifade ile büyük işletmeler personeli işten çıkarma veya zorunlu izin gibi
istihdam problemlerini en aza indirme araçlarına, küçük işletmelere oranla
iki daha fazla başvurmaktadırlar. Örneğin; 1973-1974 petrol şoku sonrası
sanayide ücret kaybı en çok büyük işletmelerde ortaya çıkarken (%10), küçük
işletmelerde bu oran %5 civarında oluşmuştur (Serin ve Uludağ, 1991:18).
iv. Müşteri ve İşletme Personeliyle Yakın İlişki İçinde Olma: KOBİ’ler
tüketicilerle her düzeyde yakın çalıştıklarından tüketicilerin tercihlerini,
sorunlarını hemen değerlendirip gerekli değişiklikleri yapabilmektedirler. Bu
114
yakın ilişki, işletmenin muhtemel sıkıntılı durumlarında müşteri işletmeye
karşı daha ılımlı olmaya teşvik eder. Ayrıca işletme personeliyle yakın ilişki,
personelin işletmeye sahiplik anlayışıyla yaklaşımlarını sağlar. Ayrıca, bu
iyi ilişkinin bir diğer avantajı, personelin kendi işi dışında bazı ek işler
yapmalarını sağlamasıdır.
v. Üretim Biçimi: Emek yoğun ve beceri isteyen mallar üretmek nedeniyle
KOBİ’ler büyük işletmelerin rekabetinden fazla etkilenmezler. Çünkü büyük
işletmelerin seri üretim ve ölçek büyüklüğü avantajları özel nitelikli ve büyük
miktarda olmayan siparişler için geçerli değildir. Yine küçük işletmeler,
genellikle sipariş usulü üretimde bulundukları için, ürettikleri mal ve
hizmetlerin satılmaması ve elde kalması gibi bir risk de söz konusu değildir
(Küçük, 2009:206, 207).
Yukarıda sayılanların yanı sıra, KOBİ’ler aşağıdaki ortamlarda da bir takım
avantajlar elde edebilmektedir (Çelik ve Akgemci, 1998:75).
a. Büyük miktarda yatırıma girmeden önce yeni bir fikir veya buluşa pazarın
tepkisinin bilinmesinin zorunlu olmasında,
b. Yönetimde çok yakın denetime ihtiyaç hissedilmesinde,
c. Üretilen mal ve hizmetlerin pazarının sınırlı olmasında,
d. El emeğinin mal ve hizmetin üretilmesinde önemli bir faktör olarak yer
almasında,
e. Üretilen mal ve/veya hizmete talebin sınırlı olmasında,
f. Kolay bozulabilen malların pazarlanması ya da üretilmesinde,
g. Personel ile yakın ilişkilerin gerekli olmasında,
h. Teknik gelişmelere kısa sürede ayak uydurabilme yeteneğine sahip
olunmasında,
i. Desteklenmeleri aynı zamanda ülkedeki işsizliğin azalması anlamına
gelmesinde,
j. İş görenlerin kendi bölgeleri veya yaşamak istedikleri bölgelerde
kurulmasında,
k. Ülke içindeki farklı bölgelerin kalkınmasında ve çevrenin korunmasında,
115
KOBİ’lerin, diğer güçlü yanları ve yararları; vasıflı elemanların
yetiştirilmesine katkı sağlarlar, işletme çalışanlarının azlığı nedeniyle bilgi akışı
oldukça kolaydır. Örgütlenme ve insan kaynaklarının yeniden yapılanması maliyeti
düşüktür. Piyasaya girecek yeni ürünlerin küçük işletmeler tarafından sokulması,
tutmadığı zamanlarda daha az zararla karşılaşır. (Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:81)
KOBİ’ler dinamik yapısıyla ülke ekonomisi için dinamizm kaynağıdır. Başarma ve
kazanmaya yönelmiş girişimcilere ev sahipliği yapmaktadır. Girişimcilik zihniyeti
gelişme trendine girmiş bulunmaktadır. KOBİ’lerin sayısal açıdan fazlalığı, riskin
dağılımı ve girişimciliğin gelişimi açısından olumludur. KOBİ’ler ekonomik
konjonktürdeki değişikliklere kolay uyum sağlayabilmektedir. Yüksek öz sermaye
oranı ile çalışması, KOBİ’leri finansal krizlere daha az duyarlı hale getirmektedir.
KOBİ’lerin yatırım üretkenliği yüksektir. (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:180)
2.3.3.2. KOBİ’lerin Dezavantajları
KOBİ’lerin yukarıda açıklanan avantajlara sahip olmakla birlikte, bazı
dezavantajları bulunmaktadır.
i. Tek Başına Olma ve Kalifiye Eleman Sağlayamama: Piyasaya ilk girişte
işletme oldukça basit bir yapıya sahip olduğundan, girişimci işletme
fonksiyonlarını yerine getirmede önemli bir güçlükle karşılaşmaz. Ancak,
zamanla işletme yapı itibariyle oturmaya başladıkça, işletme fonksiyonlarını
yerine getirecek kalifiye elemanlara ihtiyaç duyulur. Bu noktada girişimci,
uzman kişileri işletmesinde bulundurmaya istekli olabilir. Ancak, çoğu kez
küçük işletmelerin kazanç düzeyi uzman kişilerin istihdamını olanaklı kılmaz.
Büyük işletmelerde çalışmanın sağladığı güven ve prestij nedeniyle,
yetenekli ve kalifiye elemanlar çoğunlukla büyük işletmelerde çalışmayı
tercih ederler. Küçük işletmelerde yönetim kademelerinde hızla yükselme
imkanının sınırlı olması da bunun bir nedenidir.
ii. Gerekli Sermaye-Fonları Sağlayamama: Küçük işletme girişimcileri
genellikle sınırlı bir öz sermaye ile iş hayatına atılırlar. Bu yüzden bu
işletmeler optimum büyüklükte kurulamazlar. Dolayısıyla optimum
büyüklüğün sağladığı avantajlardan mahrum kalırlar. Çalışma sermayesinin
yerersiz olması nedeniyle de, sürekli sermaye sıkıntısı çekerler ve bu
116
nedenle, zaman zaman üretime ara verirler. Öte yandan, bankaların ve diğer
finans kuruluşlarının küçük işletmelere destek sağlamaya isteksiz oluşları,
kredi temininde yaşanan güçlükler, (faizlerin yüksekliği, vadenin kısa oluşu,
ipotek, teminat vs. ) işi iyice çıkmaza sokar. (Küçük, 2009:208)
iii. Mevzuat ve Vergi Sistemi: Vergi kanunları, Bağ-Kur kanunu, SSK
Kanunu, Belediye Kanunu ve benzeri kanunlarda, KOBİ’lere kimi
ayrıcalıklar tanınmakla birlikte, genelde büyük-küçük tüm işletmelerin
çalışmaları düzenlenmiştir. Burada asıl sorun mevzuata uymaktan çok,
mevzuatı yerine getirmenin gerek para, gerek zaman açısından küçük
işletmelere getirdiği yüktür. Ülkemizde küçük ve orta ölçekli işletme
kurmayı düşünen bir girişimci, yapmayı düşündüğü işin niteliğine göre
yaklaşık altmış ayrı kamu kuruluşuna başvurmak ve istenilen belgeleri
düzenlemek zorundadır. Küçük veya orta ölçekli bir işletmenin
kurulabilmesi için (kuruluş yerinin girişimci tarafından seçilip işyerinin inşa
edilmesi durumunda) başlangıçtan işletmenin açılışına kadar geçen sürede
mevzuat gereği yapılması gereken işlem sayısı (girişimciden istenilen belge
sayısı) 141 adettir (Alpugan, 1994:46). Aynı bürokrasi vergi sistemi içinde
geçerlidir. Ülkenin her yöresindeki küçük işletmelerin aynı oranda vergi
ödemeleri ya da ödenen vergiler arasındaki farkın çok az olması gibi nakdi
olumsuzluklar daha çok önem arz eder. Vergi istisnalarından vergi uzmanı
istihdam eden büyük işletmeler daha çok yararlanmakta, küçük işletmeler ya
hiç yararlanamamakta ya da çok az yararlanabilmektedir. İşletmeler
küçüldükçe, iş gücü daha yoğun olarak kullanıldığı için, ücret üzerinden
tahsil edilen vergi yükü de artmaktadır.
iv. Alıcı-Satıcı İlişkileri: Büyük işletmeler, faktör piyasasından satın aldıkları
üretim faktörlerini büyük işletmelere satan veya büyük işletmelerce üretilen
mal ve hizmetleri pazarlayan küçük işletmeler yerine, kendilerine bağımlı
işletmeler ikame ederek(geriye ve ileriye doğru dikey büyüme) küçük
işletmeleri atıl duruma getirmektedir. Bu durum, bağımsız KOBİ’lerin
rekabet gücünü de etkilemektedir.
117
v. Örgütlenme Yetersizliği: Büyük işletmeler, dış çevre ile aktif uyum
içerisinde ilişkilerini sürdürebilmek için, çevre koşullarını belli ölçüde
kendilerine uyarlayabilmek için çeşitli birlikler oluşturmuşlardır. Bu
birliklerde en önemlisi TÜSİAD’dır. Oysa KOBİ’lerin bu ölçüde güçlü bir
“Birlikleri” yoktur. Bu durum KOBİ’lerin seslerini yeterince güçlü
duyuramamalarına neden olmaktadır. Öte yandan KOBİ’ler oldukça güçlü bir
işçi sendikası yapılanması ile karşı karşıyadır. Sendikalar, üyelerin çokluğu
nedeni ile isteklerini kabul ettirmekte iken ülkemizdeki işletmelerin yaklaşık
%99’unu teşkil eden KOBİ’ler kendileri için avantajlı olacak bir düzenleme
geçirememektedir. Ayrıca, KOBİ’lerin mevcut çoğunluğu, desteklerden
yararlanabilmek için gereken şartları, yapısal olarak taşımamaktadır. Oysa
büyük işletmeler, işçi sendikalarının istekleri sonucu katlanacakları bir takım
maliyetler ortaya çıktığında bunu başka getiriler ile finansa edebilmektedir.
(Küçük, 2009:209)
KOBİ’lerin dezavantajlarını aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür:(Çelik
ve Akgemci, 1998:76)
a. Olumsuz rekabet
b. Genel Yönetim Yetersizliği
c. Özellikle stratejik karaların işletme sahip veya ortaklarınca alınıp, orta
ve/veya alt düzey görevlilerin tam katılımının sağlanamaması,
d. İşletme bünyesinde mali danışman veya uzman istihdam edememe,
e. Uzman bir finansman ekibi veya departmanından yoksunluk,
f. Sermaye yetersizliği,
g. Finansal planlama yetersizliği,
h. Banka ve diğer finansal kurumlardan yeterli destek görmeme,
i. Sermaye piyasasından yeterince yararlanamama,
j. Ürün geliştirme eksikliği,
k. Üretim ve satış arasındaki koordinasyon yetersizliği
l. Modern pazarlama etkinlikleri sergileyememe
118
m. İhale vb. etkinlikleri izleyememe
n. İşyerinin veya yerleşim alanının küçüklüğü,
o. Bağımsızlığı kaybetme ve batma riski,
p. Kalifiye eleman sağlayamamak,
q. Mevzuat ve bürokrasi
KOBİ’lerin diğer zayıf yanları ve sakıncaları; Küçük işletmelerde genelde
tipik bir küçük müteşebbis bulunduğundan bu kişi sadece bir alanda tecrübeye sahip
olup, modern işletmeciliğin gerektirdiği bilgi ve tecrübeye sahip değildir, tek kişi
işletmeleridir; tek başlarına iş hayatına atılanlar kendi başlarına çalışmayı seven
kimselerdir. Küçük sanayi işletmelerinin aynı konuda çalışan daha büyük sanayi
işletmeleri ile rekabet etmesi oldukça zordur (Küçük, 2009:211).
Teknoloji kullanma, AR-GE ve yeni ürün/yenilikçilik konularında bilinç ve
birikim eksikliği vardır. Kalite ve markalaşma eksikliği vardır. KOBİ yönetici ve
çalışanların eğitim seviyesi ve kalitesi istenilen düzeyde değildir.
KOBİ’ler kurumsallaşamamaktadır. Bilişim teknolojilerinin getirdiği
imkanlardan yararlanma düzeyi düşüktür. Kayıt dışılık yaygındır. Uygun yatırım
alanlarına sağlıklı yönlendirme yapılamamaktadır. İş birliği ve verimlilik düzeyleri
düşüktür (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:181).
Küçük işletmelerin büyüme stratejilerini kullanmaları ve büyümeleri oldukça
güçtür. İşletmelerin sosyal sorumluluk kavramı bağlamında değerlendirilebilecek
doğal kaynakları geliştirme imkanları oldukça sınırlıdır. (Karatepe, Aksoy, Demir
vd., 2009:82)
2.4. Ekonomik Krizlerin KOBİ’lere Etkisi
Günümüzde yaşanan hızlı Küreselleşme olgusu ile beraber ekonomik, sosyal
ve teknolojik alandaki gelişme ve değişmeler, ulusal ve uluslararası faaliyet gösteren
ekonomik birimlerin yapılarının ve stratejilerinin derinden etkilenmesine neden
olmuştur. Böyle bir durum diğer işletmeler kadar ülke ekonomisinde oldukça önemli
bir yere sahip olan KOBİ’ler için yeni fırsatlar kadar yeni riskleri de beraberinde
getirmektedir. Bunun en somut sonucu ise işletmelerin rekabet gücünü derinden
119
etkileyen krizlerdir. Her hangi bir felaket durumunda büyük örgütler kadar
KOBİ’lerin de bundan etkilendiğini söylemek mümkündür (Soysal, Karasoy ve
Alıcı, 2009:434).
İşletmelerin krize girmesinde etkili olabilecek sayısız faktörlerden söz
edilebilmektedir. Özellikle ülke ekonomisinin içinde bulunduğu olumsuz durumlar
işletmeler açısından da önemli bir kriz nedeni olagelmektedir. Döviz darboğazları,
dış borç ödeme sıkıntıları, yeterli yabancı sermayenin ithal edilememesi,
uluslararası finans çevrelerinde ülke kredi notlarının düşmesi, işsizlik problemleri
vb. süreçler hem kriz sonucu ve hem de krizin nedenleri arasında sayılabilmektedir.
Özellikle ekonomik belirsizlik ve istikrarsızlık yaratan faktörler içinde yer alan
enflasyon, istihdam sorunları, emisyon hacmindeki daralmalar, para piyasalarında
yaşanan dalgalanmalar, döviz kuru dalgalanmaları, ithalat ve ihracat rejimindeki
belirsizlikler tüm piyasalarda belirsizliklere ve dolayısıyla da krize neden olmaktadır
(Titiz ve Çarıkçı, 2001:205).
KOBİ’ler özellikle gelişmekte olan ülkeler açısından ekonominin temel
dinamiklerini oluşturmaktadır. Bu yapıdaki işletmeler, gerek içsel gerekse dışsal
dinamiklerden kaynaklanan tüm kriz süreçlerinde en çok etkilenen işletmelerdir
(Alıç, Akboğa vd. , 2009:1).
Türkiye ekonomisi zaman zaman şiddetli ve etkisi uzun süren zaman zaman
daha az şiddetli ve etkisi kısa sürede atlatılan ekonomik krizlerle karşı kaşıya
gelmiştir. Etkileri ve şiddet dereceleri ne kadar farklı olsa da bütün krizler ülke
ekonomilerini ve sosyal yapılarını önemli ölçüde etkilemektedir. Türkiye ekonomisi
1980 yılında geçirdiği yapısal ve ekonomik düşüşün ardından 1994, 2000, 2001 ve
2008 yıllarında dört büyük kriz geçirmiştir ve yaşanan bu krizlerden hem ülke
ekonomisi hem de ülke ekonomisinde önemli bir paya sahip olan küçük ve orta
büyüklükteki işletmeler olumsuz etkilenmiştir.
2.4.1. Kasım 2000 ve Şubat 2001 Krizlerinin Etkileri-Yansıması
Finansal istikrarsızlık ve son on yılda dünya ekonomisinin en belirgin özelliği
haline gelmiştir. Kısa aralıklarla ortaya çıkan ve birbirini izleyen krizler, bilhassa
gelişmekte olan ülkelerin reel ekonomileri üzerinde kalıcı etkiler bırakmaktadır.
120
Ekonomik krizlerin görünür etkisi finans piyasalarında, gerçek etkisi reel
kesimde ortaya çıkmaktadır. IMF ile 1999’un Aralık ayında imzalanan stand by
anlaşması ve verilen niyet mektubuyla uygulamaya konulan “Enflasyonla Mücadele
Programı” 14 aylık uygulamada iki büyük finansal krizle karşılaştı. 2000 yılı kasım
krizinin ardından gelen Şubat 2001 krizi ekonomimizi ve dolayısıyla ülke
ekonomisinin temel dinamiğini oluşturan KOBİ’lerimizi derinden sarsmıştır. 2000
yılının başlarında oluşturulan olumlu konjonktür sebebiyle pek çok girişimci
borçlanarak yatırıma gitti. Ancak Enflasyonla Mücadele Programı çerçevesinde
alınan bir takım tedbirlerin, para politikasıyla sınırlı düzeyde kalması, yapısal
reformların gerçekleştirilememesi, özellikle de TL’nin değer kazanması ihracat-
ithalat dengesinin bozulmasına neden oldu. Bu kısa aralıklarla yaşanan iki kriz
KOBİ’leri daha da güç duruma düşürdü (Şamiloğlu ve Uygun, 2001:1, 2).
KOBİ’lerin büyük bir kısmı kriz nedeniyle küçülürken, geride kalanlar uygulanan
istikrar politikalarıyla aynı doğrultuda hareket ederek ayakta kalmaya çalışıyor. 2001
krizinde ise dalgalı kur uygulamaları nedeniyle işletmelerin girdi maliyetleri artmış,
dolayısıyla fiyatlar yükselmiştir. Yükselen fiyatlar nedeniyle talepler düşmüş,
firmalar da üretimi azaltma yoluna gitmiştir. Üretim seviyelerinin azalması
sonucunda şirketlerin yapmış oldukları yatırımlar da azalmış ve istihdam oranları
düşmüştür (Alıç, Akboğa vd. , 2009:27).
2001 ekonomik krizinin KOBİ’ler üzerindeki yansımaları şu başlıklar altında
ele almak mümkündür.
Tablo 2.6: Kapanan İşletmelerin Şirket Türlerine Göre Dağılımı
Şirket Türü 2001 Haziran 2001 Mayıs 2000 Haziran
Anonim 54 37 51
Limited 192 223 196
Kollektif 33 27 19
Komandit 0 1 1
Gerçek Kişi Tacir İşletmesi 1737 1501 1415
Toplam 2016 1789 1682
Kaynak; (Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği 2001); Türkiye Sicil Gazetesi İstatistikleri, www:web:www. toob. org. tr/frame. htm. indirme tarihi 2 Ağustos 2001; Alıç, Akboğa vd. , 2009:15.
121
İşyeri Kapanmaları: Şubat kriziyle işyeri kapanmalarının sayısında gözle
görülür bir artış vardır. Tablo: 2.6’dan de görüleceği gibi 2000 yılı haziran ayı
itibariyle 1682 şirket ticari hayattan ayrılmak zorunda kalırken, bu rakam yaklaşık
%20 dolayında artarak 2001 haziranında 2016’ya ulaşmıştır (www.emu.edu.tr/
smeconf/turkcepdf/bildiri09.pdf).
Kriz sonrası reel sektöre yönelik olarak atılan en somut adım “Finansal
Yeniden Yapılandırma Programı’ (FYYP)14 uygulanmaya başlanmış olmasıdır. Söz
konusu program ile finansal darboğaz yaşamakta olup, yeniden yapılandırmaları
halinde yaşaması mümkün olan ve katma değer yaratma kabiliyetine haiz mal ve
hizmet üreten gerçek kişi ve tüzel kişi borçlulara (firmalara), faaliyetlerini verimli
bir şekilde sürdürebilecekleri bir ortamın sağlanması amaçlanmıştır. Bu amacın
gerçekleşmesine yönelik olarak FYYP kapsamında Türkiye Bankalar Birliği
tarafından Yeniden Yapılandırma Çerçeve Anlaşması15 hazırlanmıştır. Tablo:
2.7’den de görüleceği gibi Aralık 2003 itibariyle 208’i (32 grup) büyük ölçekli firma,
103’ü de küçük ölçekli firma olmak üzere toplam 311 firma söz konusu program
kapsamına alınmıştır. Kapsama alınan toplam borç tutarı 6.1 milyar dolardır.
Kapsama alınan firmalardan büyük ölçekli 184 (24 grup) ve küçük ölçekli 72 firma
olmak üzere toplam 256 firma ile Finansal Yeniden Yapılandırma Sözleşmesi
(FYYS) bağıtlanmıştır. Yeniden yapılandırılan borç tutarı 5.5 milyar dolardır. Bu
çerçevede FYYP kapsamına alınan borçların yüzde 90’ı yeniden yapılandırılmıştır.
(Erdönmez, 2003:40, 41)
14 -”Finansal Yeniden Yapılandırma Programı” (FYYB), TBB Kurulu’nun bu konuda çalışmalar
yapmak üzere gönderdiği T. Garanti Bankası A. Ş, Yapı ve Kredi Bankası A. Ş, Pamukbank T. A. Ş, İş Bankası A. Ş ve T. Vakıflar Bankası T. A. O’dan oluşan “Yeniden Yapılandırma Grubu “ tarafından bir süreç içerisinde oluşmuştur.
15 İlgili Yönetmelik Resmi Gazete’nin 11 Nisan 2002 tarih ve 24723 sayılı nüshasında yayımlanmıştır. Yönetmelikte, Finansal Yeniden Yapılandırma Çerçeve Anlaşması (Çerçeve Anlaşması)’nin Türkiye Bankalar Birliği (TBB) tarafından hazırlanarak Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu (BDDK)’nca onaylanması ve kabulü öngörülmüştür. Alacaklı kuruluşlar tarafından imzalanan Çerçeve Anlaşması 3 Haziran 2002’de BDDK’nın onayına sunulmuştur. Çerçeve Anlaşması 4 Haziran 2002 tarihli ve 718 sayılı karar’ı ile onaylanmıştır.
122
Tablo 2.7: Aralık 2003 İtibariyle FYYP Kapsamına Alınan Firmalar
Başvuran
Sayısı
Başvuran Borç Tutarı (milyon
dolar)
FYYS imzalanan
Firma Sayısı
Bağıtlanan Borç Tutarı (milyon
dolar)
Büyük Ölçekli Firmalar 208 5. 145 184 4. 994
Küçük Ölçekli Firmalar 103 688 72 564
Toplam 311 6. 103 256 5. 508
Kaynak;TOBB, FYYP Aralık 2003 Raporu, TSKB/Erdönmez, 2003:40
Üretim ve Kapasite Kullanım Oranlarında Düşüş; Daralan yurt içi talebe
bağlı olarak KOBİ’lerde üretim ve kapasite kullanım oranları düşmektedir. Türkiye
Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) tarafından Temmuz 2001’de hazırlanan ve
hükümete sunulan “Kriz, Yarattığı Sorunlar ve Çözüm Önerileri” başlıklı raporda
yer alan istatistikler bu durumu doğrulamaktadır. Örneğin; Denizli Sanayi Odası
verilerine göre 2001 yılının ilk altı ayında sanayi üretimi %9, 7 dolayında daralma
göstermiştir. Adana’da faaliyet gösteren işyerlerinde kapasite kullanım oranı %30
‘lar düzeyine inmiştir. (TOBB, 2001a) İSO ekonomik Durum Tespiti Anket
Çalışması sonuçlarına göre, 934 sanayi kuruluşunun %25’inin, 2001 yılının ilk altı
ayında %30 ve daha düşük kapasiteyle çalıştığı, kuruluşlarını %80’inin, %60 ya da
altında bir kapasite kullanabilmiş olduğunu ortaya koydu (Güvemli, 2001:62).
İstihdamda Gerileme ve İstihdam Yükümlülüklerinde Artış; Dünya
Banksı tarafından yayımlanan bir raporda, KOBİ’lerin istihdama katkılarının boyutu
şu şekilde ifade edilmektedir. Küçük işletmelerde bir kişilik istihdam yaratabilmek
için harcanacak miktar, büyük işletmelerde harcananın 1/3 ‘ü dür. Dolayısıyla,
Türkiye gibi sermayenin kıt olduğu ve işsizliğin yaygın olduğu ülkelerde KOBİ’lerin
sahip olduğu bu avantaj, onların önemini arttırmaktadır (Küçük, 2005:199).
Krizle birlikte üretim ve kapasite kullanım oranlarındaki gerileme ve
maliyetlerdeki yükselme KOBİ’lerin üretimlerinin azalması, üretime ara vermesi ya
da tamamen ticari hayattan çekilmesi gerçeğini beraberinde getirmiştir. Bu olumsuz
durumun kaçınılmaz sonucu ise istihdamda ve ücretlerde gerilemedir. Üye ticaret ve
borsa odalarının TOBB’a gelen ve hükümete sunulan raporda yer verilen rakamlara
123
göre 2001 yılının ilk altı ayında Adana’da 20. 000, Muğla’da 2.500-3000,
Adapazarı’nda 2.500-3000 ve Edirne’de 39. 842 kişi işini kaybetmiştir. Ayrıca
ekonomik krizin reel sektör üzerindeki etkilerine ilişkin bir araştırmanın sonuçlarına
göre, araştırma kapsamındaki işletmelerin %56’43’ü 2001 yılının ilk çeyreğinde
istihdam ettikleri işçi sayısında bir azalma olduğunu ifade etmiştir. Ayrıca bu
işletmelerin yaklaşık %40,68 2001 yılının geri kalan bölümünde istihdamdaki
azalmanın süreceği iddia edilmiştir (TOBB, 2001b).
Maliyetlerde Artış: Ekonomik dengesizlikler ve enflasyonist ortamdan
doğan fiyat yükselişleri, işletmelerin ve tüketicilerin satın alma gücünü azaltarak ve
üretim maliyetlerini arttırarak işletmenin mali yapısında ve üretim yeteneğinde
önemli olumsuzluklara neden olabilmektedir (Titiz ve Çarıkçı, 2001:205).
Özellikle Şubat krizinden sonra yaşanan yüksek devalüasyon ve enflasyon,
KOBİ’lerin temel girdi fiyatlarının yükselmesine yol açmıştır. Örneğin; 31 Aralık
2000 ile 30 Haziran 2001 tarihleri arasında Konya’da elektrik %66, benzin %80,
doğal gaz %78, LPG %134 ve demir profil %90 dolayında zam görmüştür. (TOBB,
2001a)
Finansman Sorunu: KOBİ’lerin finansmanla ilgili sorunlarının başında
kaynak yetersizliği gelmektedir. Kriz dönemlerinde finansman kaynakları son
derece azalmakta, hızla erimekte ve KOBİ’ler yüksek faizli banka kredilerine
yönelmek zorunda kalmaktadır. Bu yüksek faiz oranlarında bile, KOBİ’ler tüm
banka kredilerinden yalnızca %3-5 dolayında küçük bir pay almaktadır (Sarıaslan,
1994:24).
Şubat 2001 krizinden çıkmak için, özellikle döviz borcu olan işletmeler
bütün faaliyetlerini dondurmak zorunda kaldılar. Öz kaynak kullanımı düşük,
yabancı kaynak kullanımı yüksek olan firmalar, aşırı yükselen kredi faizleri
sebebiyle, daralmayla birlikte öz kaynağa dönüş başvurulan yollardan birisi haline
geldi. Öz kaynak yaratamayan, kredi bulamayan, teşviklerde faydalanamayan,
yüksek kredi maliyetlerini karşılayamayan ve dolayısıyla işletme sermayesi ihtiyacı
hızla artan şirketler büyük ölçüde faaliyetlerine son vermek zorunda kaldılar.
Firmaların büyük bir bölümü, mevcut dönem sona erene kadar bankalarla yeni kredi
ilişkisine girmeme eğilimi gösterdi ( Şamiloğlu ve Uygun, 2001:2, 3).
124
KOBİ’lerin toplam krediler içinde düşük bir pay almalarının ve büyük
bölümünün gelecekte de banka kredilerinden faydalanamamalarının en önemli
nedeni kredi maliyetlerinin yüksek olmasıdır (Akdiş ve Bayrak,2000:25). KOBİ’lerin
banka kredilerinden düşük oranda yararlanma nedenlerinden biri de, kefalet,
ekspertiz raporu, kapasite raporu, yerleşim planı, ticaret odası raporu ve vergi kayıt
belgesi gibi belgelerin sağlanmasındaki güçlüktür. Bankaların teminat olarak
gayrimenkul ipoteği istemesi de bir başka neden olarak gösterilebilir (Müftüoğlu,
1998:272, 273).
Sonuç olarak; özellikle yüksek enflasyonun ve krizlerin olduğu dönemlerde
KOBİ’lerin öz kaynakları giderek azalmaktadır. İşletmeler üretim faaliyetlerini
sürdürürken, genelde ihtiyaç duydukları emek dahil tüm üretim girdileri peşin
ödeme ile sağlamakta, ancak ürünlerini belirli vadelerle piyasaya sunma durumunda
kalmaktadırlar. Ekonomideki istikrarsızlık ve piyasada baş gösteren tıkanıklık,
işletmelerin tahsilatını azaltmakta, hatta bazen hiç tahsilat yapmama gibi bir durumla
karşı karşıya bırakmaktadır. Nakit sıkıntısı, işletmeleri maliyeti yüksek finans
kaynaklarına yöneltmekte ya da ciddi darboğaz içine sokmaktadır. Sabit varlık
yatırımı yapıp, belli bir üretim ve satış kapasitesine ulaşan işletme, enflasyonist
dönemlerde aynı işi döndürebilmek için daha büyük bir sermaye sorunu ile karşı
karşıya kalmaktadır. (Karabıçak ve Altuntepe, 2001:369)
KOBİ Yatırımlarında Gerileme: Ülkemizde KOBİ yılı olarak ilan edilen
1996’dan itibaren “KOBİ Teşvik Kararnamesi” kapsamında teşvik belgesi
uygulamasına başlanmıştır. KOBİ’lere yönelik yatırım teşvikleri uygulamasının
olumlu bir gelişme olduğu söylenebilirse de 1996 yılından günümüze kadar çok fazla
mesafe alındığını söylemek çok fazla mümkün değildir. Bu uygulama çerçevesinde
1997 yılında Tablo; 2.8’den de görüleceği gibi 1.550 teşvik belgesine 16.358.069
milyon TL’si yatırım kredisi ve 3.279.410 milyon TL’si işletme kredisi olmak üzere
toplam 19.637.479 milyon TL yatırım desteği sağlanmıştır. 1999 yılı itibariyle
düzenlenen teşvik belgelerinin sayısı 1.695’e, yatırım kredisi 25.637.264 milyon
TL’si ne ve işletme kredisi 16.763.385 milyon TL’sine yükselmiştir. Ayrıca bu
teşvik belgeleri ile açılan işyerlerinde 1997’de 14.974 kişi ve 1999’da ise 10.222 kişi
istihdam edilmiştir. Ancak ekonomik krizin tüm şiddetiyle hüküm sürdüğü 2001
yılının il altı ayında KOBİ’lere verilen teşvik belgesi sayısında ve sağlanan kredi
125
miktarında büyük düşüşler görülmüştür. Nitekim bu dönemde 77 teşvik belgesi
düzenlenerek, KOBİ’lere toplam 2. 923. 450 TL’si kredi verilmiştir. Dolayısıyla
Teşvik belgesi sayısında ve verilen toplam kredi miktarındaki düşüşler KOBİ’ler
tarafından gerçekleştirilen sabit yatırım miktarlarını da önemli ölçüde azaltmıştır.
Nitekim, KOBİ’ler 1999’da 57.977.604 milyon TL sabit sermaye yatırımı
gerçekleştirirken, 2001 yılının ilk altı ayında bu miktar 3.846.555 milyon TL
düzeyinde gerçekleşmiştir (Hazine Müsteşarlığı, 2001).
Tablo 2.8: KOBİ teşvik Belgelerine Tahsis Edilen Yatırım ve İşletme Kredilerinin Dağılımı (1997-2001)
1997 1998 1999 2000 2001*
Belge Sayısı 1. 550 1.771 1.695 0 77
Yatırım Kredisi milyon TL 16.358.069 15.557.254 25.637.264 0 1.924.700
İşletme Kredisi milyon TL 3.279.410 3.856.490 16.763.835 0 998.750
Top. Kredi milyon TL 19.637.479 19. 433.744 42.401.099 0 2.923.450
Sabit Yatırım milyon TL 37.375.880 33.188.558 57.977.604 0 3.846.565
İstihdam (kişi) 14. 974 12.117 10.222 5. 587 349
Kaynak; Hazine Müsteşarlığı, “Ekonomik Göstergeler”, indirme tarihi;14/07/2010, www:web:http//www. treasury. gov. tr/stat/egosterge/Tablo. 01. htm
*2001 Ocak-Haziran dönemlerini kapsamaktadır.
2.4.2. 2008 Küresel Ekonomik Krizin KOBİ’lere Etkisi
Çıkış noktasını ABD’de bankacılık ve finans sektörünün oluşturduğu,
“Küresel Mali Kriz” “Küresel Ekonomik Kriz” gibi çeşitli isimlerle adlandırılan bu
kriz döneminin işletmeleri içsel ve dışsal yönleriyle etkileyen ve çeşitli sorunlara yol
açan bir çok yönünden bahsedilebilmektedir. (Sütütemiz, Balaban ve Okutan,
2009:32)
Küresel finansal piyasalarda ortaya çıkan kriz, Türkiye ekonomisini de ciddi
boyutlarda etkilemiştir. (Yıldız ve Durgun, 2010:5) Dolayısıyla ülkemizdeki
işletmeleri de etkilemesi kaçınılmazdır. Türkiye’de yaşanmış olan ekonomik
126
krizlerin temel ortak noktaları bir finansal kriz niteliği taşımalarıdır. 1994 krizinde
yaşanmış olan finansal gerileme, Kasım 2000 likidite krizi, Şubat 2001 döviz kuru
sorunu ve son olarak yaşanan 2008 krizi sonucunda oluşan ekonomik
istikrarsızlıkların altında finansal sorunlar yatmaktadır. Bu krizlerin hepsinin Türkiye
üzerinde olumsuz etkileri büyük olmakla beraber, izlenen politikalardaki
belirsizlikler bu krizlerin etkilerini artırmıştır.
Finansal piyasaların yeterince derinliğe sahip olmamasının yanı sıra reel
sektörde de yeteri kadar kaynak birikimi olmaması ve piyasaların %90’ına yakın
kısmının KOBİ’lerden oluşması da büyük bir handikabı beraberinde getirmiştir. Son
15 yıllık periyodun analizi yapıldığında, 2008 küresel kriziyle, 1994-2000-2001
krizleri arasında bazı farklılıklar söz konusudur. Bunların başında 2008 küresel
krizinin dışsal dinamiklerinden kaynaklanması diğer krizlerin ise içsel dinamiklerden
kaynaklanması gelmektedir (Alıç, Akboğa ve Diğerleri, 2009:15, 16). Ayrıca bu
krizi diğerlerinden ayıran en önemli özelliklerden birisi de türev ürünlerin çok fazla
sayıda olmasıdır. Sermaye hareketliliğinin serbestliği, finans piyasalarındaki türev
araçların sayısında ve hacminde artışa neden olmuş bunun neticesinde konut
piyasalarında ortaya çıkan bu krizin diğer sektörlere bulaşmasına ve krizin
derinleşmesinin yolunu açmıştır (Yıldız ve Durgun, 2010:4).
Başlangıçta finansal piyasalarda ortaya çıkan bu kriz artık bütün dünyada
varlıkların (hisselerin, gayrimenkullerin, emtianın vb.) eridiği, durgunluğun ve
işsizliğin giderek arttığı bir sürece dönüşmüştür. Bütün piyasalarda, talep ve kredi
daralmasına çözüm arayışları likiditeye olan talebi de arttırmaktadır. Tüketiciler
yatırımcılar ve şirketler hep birlikte ciddi bir güven krizinin içinden geçmektedirler.
Bankalar likidite için fon bulmakta zorlandıklarından, kredileri azaltarak sermaye
rasyolarını iyileştirmenin yollarını aramaktadırlar. Ancak şirketler de daha düşük kar
marjları ve hacimleri ile çalışmak zorunda kaldıklarından, bankaların finansmanına
daha fazla ihtiyaç duymaktadır. Ayrıca, KOBİ’lerin yaşanan talep ve kredi
daralmalarından daha ağır ve hızlı etkilendikleri de bir gerçektir (http://
muhasebeturk.org/yazarlar/416-huseyin-yildiz-kose-yazilari-makaleleri/8800-krizin-
KOBİ’lere-yansimasi-31-aralik-2008. html).
127
Finansal kriz olarak adlandırabileceğimiz 2008 küresel krizi kısa bir süre
içerisinde etkisini reel sektör üzerinde de göstermeye başlamıştır. Krizin reel sektöre
sıçramasıyla birlikte bir çok firmanın üretim refleksleri azalmış ya da durma
konumuna gelmiştir. 2008 küresel krizinin tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’deki
KOBİ’ler üzerinde de olumsuz etkileri olmuştur (Alıç, Akboğa vd., 2009:17).
Yaşanan krizler, Türkiye’de imalat sanayinde faaliyet gösteren işletmelerin ortalama
%90’ını oluşturan KOBİ’lerin;teknoloji seviyesindeki düşüklük, ihracat yapma
imkanlarının olmayışı, Ar-Ge danışmanlık hizmetlerinden yararlanamaması sonucu
oluşan bilgi yetersizliği, finansman zorlukları gibi nedenlerden dolayı olumsuz
olarak etkilenmiştir. Birbirini izleyen krizlerden KOBİ’ler, üretim düzeylerinde
düşme, tüketimde azalma, kapasite kullanım oranının düşmesi, yatırımlarda azalma,
işsizlikte artma şeklinde etkilenmişlerdir. KOBİ’ler açısından en olumsuz durum ise,
işletmelerin çalışma hayatına devam edemeyerek kapanmaları olmuştur (Alıç,
Akboğa vd., 2009:26, 27).
Türkiye’deki ekonomik krizler özellikle ihracat imkanları yüksek olan
işletmeler ile turizm sektöründeki işletmeler dışında işletmelerin getirisini azaltmanın
yanı sıra bu işletmelerin riskini aşırı derecede yükseltmiştir. Ekonomik kriz yıllarında
KOBİ’ler ve büyük ölçekli işletmelerin finansal kaldıraç oranı ve toplam borç
içerisinde kısa vadeli yabancı borçların payı ciddi artış göstermiştir (Müslümov,
2001:281, 282).
2008 K üresel Krizinin KOBİ’lerin İstihdamı Üzerine Etkisi
2008 küresel krizi KOBİ’lerin istihdam yaratma hızını kesmiştir. 2008 yılında
380 KOBİ ‘Hazine Garantisi’ aracılığıyla 842 milyon dolarlık dış kredi kullandı.
2007 yılında 305 adet KOBİ 552 milyon dolar tutarında dış finansman kullanmıştı.
Artışa karşılık, krediler istihdam yaratmada bir önceki yıla oranla geriledi. 2007
yılında kullanılan krediler 6217 kişi istihdam artışı getirirken 2008 yılında istihdam
artışı 5551 kişi oldu. KOBİ’lere verilen kredilerin istihdama bir etkisi olup
olmadığını inceleyen Hazine detaylı bir çalışma yaptı. 2008’de dış finansman
etkisiyle 5551 kişilik istihdam sağlandı. Ancak bu rakam 2007’nin 666 kişi gerisinde
kaldı. En büyük gerileme sanayide oldu. 2007’de krediler sanayide 3544 kişilik
istihdam yaratırken, 2008’de sayı 703 kişi azalarak 2841’e düştü. Hizmetlerde alınan
128
dış finansman 2007’de 2604 kişi istihdam artışı getirirken, sayı 2008’de 2684 kişiye
yükseldi. Tarımda ise 20007’de 69 kişi istihdam artışı olurken, 2008’de sayı 26 kişi
olarak gerçekleşti. Hazine’nin ‘2008 KOBİ’ Kredileri İzleme Raporu’na göre; 1999-
2008 döneminde sağlanan 5.1 milyar dolar tutarındaki 31 adet proje kendisinden
KOBİ’lere 2107 adet kredi karşılığında yaklaşık 3.6 milyar dolarlık kaynak
kullandırıldı. KOBİ’lere kullandırılan krediler 2008 yılında 2007 yılına göre %53
artış göstererek 552 milyon dolardan 842 milyon dolara yükseldi. Hazine bu durumu,
‘kullandırılan kredi tutarında artış olmasına rağmen yeni istihdam artışında meydana
gelen azalmada, emek yoğun üretimden sermaye yoğun üretime geçişin ve küresel
ekonomik krizin etkili olduğu düşünülmektedir. ’şeklinde yorumlamıştır.
Sonuç olarak, 2007’de %13.6 olarak gerçekleşen istihdam artış oranı 2008’de
%9.4 ‘e düşmüştür. İstihdam verilerine firma bazında bakıldığında ise, 2007’de kredi
kullanan işletmelerde işletme başına ortalama 20 kişi istihdam artışı sağlanırken,
2008’de ilgili istihdam artışı 15 kişi olarak gerçekleşmiştir (http://istenhaber.
com/2010/07/07/kriz-kobilerin-garantili-krediyle-istihdam-yaratma - hizini-kesti/)
2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin İhracat Hadlerine Etkisi
Türkiye gibi gelişmekte olan ülkeler açısından ihracat, kalkınma sürecinde
gereksinim duyulan yatırım ve ara malı ithalatını döviz darboğazına girmeden
karşılamaya yardımcı olan bir işleve sahiptir. Ayrıca ihracat, ileri ve geri bağlantıları
ile ekonominin diğer sektörlerini uyarır, istihdamı arttırır ve uluslararası işbölümüne
uygun bir kaynak dağılımına fırsat vererek ülke ve dünya refahının artmasına katkı
sağlar (Yıldız ve Delice, 2001:102). 2008 Küresel krizi ile Türkiye’nin ihracat
rakamları ve hedefleri diğer ülkelerde olduğu gibi sekteye uğramış ve daralan dış
piyasalar ihracat paylarımızın azalmasına neden olmuştur.
Grafik:2’de görüldüğü gibi, Türkiye’nin ihracat rakamları 2008 yılı da dahil
olmak üzere sürekli bir artış trendi içerisindedir. Ancak, 2008 yılı son çeyreğinden
itibaren etkisini göstermeye başlayan krizle birlikte reel sektör ve dolayısıyla
KOBİ’ler çok büyük sorunlarla karşı karşıya kalmış ve 2008 yılındaki krizin etkileri
2009 yılı ilk çeyreğine yansımış ve ihracat rakamları büyük oranlarda düşüş
göstermiştir. İhracat içerisinde KOBİ’lerin payını değerlendirecek olursak, genel
129
olarak bakıldığında KOBİ’ler üretimlerinin ortalama %20-25’lik kısmını (Türkiye’de
imalat sektöründeki KOBİ’ler baz alındığında) ihraç edebilmektedir.
KOBİ’lerin, toplam ülke ihracatı içindeki payının ise %10 civarında olduğunu
söyleyebiliriz. Toplam işletmelerin %90’dan fazlası KOBİ’ler’den oluşmasına
rağmen rakamların bu kadar düşük olması Türkiye’nin üretim dinamiklerinin ne
kadar yetersiz olduğunun bir göstergesidir. İhracattaki gerilemenin büyük oranda
Avrupa ülkelerindeki talep daralmasından kaynaklandığını söylemek mümkündür.
AB ülkelerinin ihracattaki payı %55’ten % 48’e gerilemiştir. Diğer bir etken de,
2008 yılına göre dolar kuru paritesindeki değişimdir. Pariteden dolayı Euro
bölgesinde %13.9’luk bir düşüş olması, aynı şekilde kurlardaki yükseklik TL bazında
ihracatı da arttırmış gibi görünse de bunun Dolar kuru paritesinden kaynaklanan bir
artış olarak nitelendirilmesi mümkündür (Alıç, Akboğa, vd, 2009:18, 19).
36.173.27947.869.807
64.010.06773.413.318
85.720.991
105.869.987
127.534.818
21.009.077
0
20.000.000
40.000.000
60.000.000
80.000.000
100.000.000
120.000.000
140.000.000
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Grafik: 2.1: Türkiye İhracatı (2002-2009) Kaynak; http://tim. org. tr/index. php/option=com_content&view=article&id=625&Itemid=
135 Erişim Tarihi:07. 04. 2009/Alıç, Akboğa ve Diğerleri, 2009:18.
Sonuç olarak, özellikle ihracattaki daralmalar sonucunda ülke ihracat
hadlerinin gerilemesi KOBİ’lerin zaten düşük seviyelerde olan ihracat rakamlarının
daha da azalmasına neden olmuştur. 2008 küresel krizi ile birlikte, KOBİ’lerin
üretim ve ticaret hadleri düşmüş, istihdam oranları azalmış, zaten önemli bir sorun
olan finansman sorunları artmış, talep ve yatırım oranları düşme eğilimi göstermiş ve
dolayısıyla birçok KOBİ’ kapanmış ve/veya iflasın eşiğine gelmiştir.
130
Krizin İşletmelerin Mali Tablolarına Etkisi
Bir ülkede meydana gelen para, bankacılık, dış borç, ödemeler dengesi veya
reel sektör krizleri makro açıdan ülke ekonomisini, mikro açıdan da işletmeleri
genellikle olumsuz yönde etkiler. Krizle birlikte ortaya çıkan döviz kuru artışları,
para ve sermaye piyasasındaki gelişmeler, değişken faizli borçlanmadan kaynaklanan
finansman giderleri, düşük kapasite kullanımından doğan boş kapasite maliyetleri
işletmenin mali tablolarını da doğrudan etkiler. Etkinin büyüklüğü ve yönü krizin
niteliğine ve uygulanan muhasebe politikasına göre değişir. Bu bakımdan kriz
dönemlerinde uygulanan muhasebe politikaları ve krizin mali tablo üzerindeki etkisi
olağan faaliyetlerden ayrı bir başlık altında veya mali tablo dipnotlarında
raporlanmalıdır. Zira bu, muhasebenin tam açıklama, sosyal sorumluluk ve kamunun
aydınlatılması ilkelerinin bir gereğidir (Özkan, 2005:165-180).
Ekonomik kriz; para, bankacılık, dış borç, ödemeler dengesi veya reel
sektör krizlerine bağlı olarak meydana gelebileceği gibi; küreselleşmenin sonucu
olarak, başka ülkelerden sıçrama yoluyla da ortaya çıkabilir. Hangi sebepten
meydana gelirse gelsin -istisnaları olmakla birlikte- ekonomik kriz işletmeleri
genellikle olumsuz yönde etkiler. Krizle birlikte ülkedeki üretim-tüketim dengesi
bozulur, girdi maliyetlerinin artmasıyla üretilen mamul fiyatları yükselmeye başlar,
bazı yatırım kararları ertelenir veya tamamen vazgeçilir.
İşsizlik artışıyla birlikte işletmelerin istihdam yapıları bozulur; çoğu firma,
çalışanların bir kısmını işten çıkarır veya ücretsiz izin verir. Satışlar daha çok peşin
yapılmaya başlanır ve talep yetersizliğinden dolayı kapasite kullanım oranlarında
düşmeler meydana gelir, satış problemleriyle birlikte örgüt içi çatışmalar da
başlayabilir. Sermaye yetersizliği ile karşı karşıya kalan firmalar kolaylıkla
özkaynak temin edemezler; bu da kredi maliyetlerinin artmasına, borçların vadesinin
kısalmasına neden olur. Netice itibariyle işletmelerin likidite yapılarında bozulmalar
meydana gelir, alacakların vadelerinde tahsil edilme imkânı azalır, bir takım
alacaklar şüpheli veya tamamen değersiz hale gelebilir. Tabiatıyla tüm bu
olumsuzluklar işletmelerin mali tablolarına yansır. İşletme ilgilileri kararlarını mali
tablo ve raporlara dayanarak verirler. Bu yüzden karar vericiler açısından mali
tabloların açık, anlaşılır, ihtiyaca uygun ve zamanında sunulma gibi nitelikleri
131
taşıması önemlidir. Sözkonusu nitelikleri taşımayan bir mali tabloya dayanarak
verilecek kararın isabet oranı azalır. Bu bakımdan mali tablolar hazırlanırken
ekonomik krizin neden olduğu etkilerin ayrıca açıklanması, kamuyu aydınlatmanın
gereği olduğu gibi, muhasebenin temel kavramlarından tam açıklama ve sosyal
sorumluluk kavramlarının da gereğidir (http://www. muhasebenet. net/makale_kadir
%20dodi%20smmm_krizin%20muhasebesi%20olur%20mu. html).
Ekonomik krizin neden olduğu etkilerin mali tablolarda raporlanmasına
yönelik olarak muhasebe uygulamalarına yön veren muhasebe standartlarında,
sermaye piyasası ve vergi mevzuatımızda özel bir düzenleme bulunmamaktadır.
Ayrıca bu konuyla ilgili yapılmış bir akademik çalışmaya da rastlanmamıştır.
Ekonomik krizin işletmeler ve onun mali tabloları üzerindeki etkilerinin tümünün bu
çalışma kapsamı içerisinde incelenemeyeceği, bunların her birinin ayrı bir çalışma
konusu olduğu açıktır (Özkan, 2005:165-168). Bir ülkedeki ekonomik
dalgalanmalar, mal ve hizmet üreten sektörlerde veya ülke ekonomisinin tamamında
üretim-tüketim dengesini bozarak işletmelerin girdi, üretim, fiyat, yatırım kararları,
istihdam imkanları, kar marjları, kalite düzeyleri, kapasite kullanım oranları gibi
göstergeler de değişiklikler meydana getirir. Ekonomik krizle firmaların üretim
seviyesi, istihdam imkanları ve ücret hadlerindeki düşüşle birlikte, üretilen
mamullerin satışında da sorunlar meydana gelir. Ayrıca firma içinde çatışmalar
ortaya çıkar ve verimlilik düşmesine yol açar. Ortaya çıkan yüksek faiz oranları,
bankaların topladıkları mevduatı kredi olarak firmalara yansıtmasına engel olur ve
kredilerin vadeleri kısalır, bu da firmaların likidite yapılarını bozar. Tabiatıyla bu
olumsuzluklar işletmelerin mali tablolarına yansır. Ekonomik krizlerin mali tablolar
üzerindeki etkileri büyük ölçüde şunlardır (Uzay, 2004:239, 240):
• Kur farklarından kaynaklanan büyük zarar veya kar rakamları
• Enflasyon karlarının hızlanarak artması
• Teknik iflasların oluşması
• Stokların artması
• Tahsilat güçlüklerine bağlı olarak ticari alacakların artması
• Alıcıların ödeme güçlüklerine bağlı olark şüpheli alacakların artması
132
• İşçi çıkarmalarına bağlı olarak kıdem tazminatı ödemelerinin artması
• Ciddi zarar rakamları ile karşılaşılması
• Çok sayıda şirketin kapanması ve/veya tasfiye edilmesi
olarak ifade edilmektedir.
Şüphesiz, küresel ekonomik krizler, belirli zaman dilimlerinde yaşanmaktadır
ve yaşanacaktır, ortaya çıkan sonuçları ve nedenleri ile ilgili olarak, hem ülke
ekonomik politikası uygulamalarının hem de işletme sahip ve yöneticilerinin
katkıları söz konusudur. Ayrıca, döviz kurlarında olumlu, olumsuz etkiler gibi bir
sürü etkenin tek tek neden ve sonuç olarak sayılabileceği gibi, bağlamsal bir çok
faktörün de etkisi bulunmaktadır. Öte yandan, küreselleşen dünyada meydana
gelebilecek daralmalar, kriz muhasebesi kavramının önemini daha da artıracaktır.
133
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
KOBİLERİN SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ
Ülkemizdeki KOBİ’ler diğer ülke KOBİ’leri ile karşılaştırıldığında bazı
noktalarda çok büyük farklılıklar olduğu görülmektedir. Bu farklılıkların başında
bizdeki KOBİ’lerin daha geleneksel bir görünüm arz etmesi gelmektedir. Yani,
bizde mikro işletmeler başta olmak üzere daha ziyade emek yoğun teknolojiler tercih
edilmekte ve başka ülkelerde demode olmuş teknolojiye sahip makine ve techizatlar
da yoğun bir şekilde kullanılmaktadır. Türkiye’de bu gün için geleneksel KOBİ’lerin
oranının düşürülmesine ve girişimci KOBİ’lerin daha baskın hale gelmesine yönelik
çalışmalar sürdürülmektedir. KOSGEB başta olmak üzere, birçok kurum KOBİ’lere
yönelik çeşitli destek ve teşvik paketlerini oluştururken, belli bir düzeyin üzerindeki
KOBİ’leri hedef almaktadır. Amaç, kendi başına ayakta durabilen, ihracat yapabilen,
katma değeri yüksek, yenilikçi yönü olan KOBİ’lerin desteklenmesidir. Zaten, Basel
II16 uygulaması ile geleneksel KOBİ’ler daha büyük zorluklarla karşı karşıya
kalacak, ancak belli bir düzeyin üzerindeki yenilikçi KOBİ’ler Basel II’nin
öngördüğü koşullara uyum sağlayabilecektir (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008: 165,
166).
Çağdaş dünyanın gerektirdiği KOBİ’ler kendisini sürekli geliştiren,
gelişmelere ve yeniliklere açık, bütün dünyayı pazar olarak gören, rekabet gücü
yüksek, dinamik, esnek, yaratıcı teknoloji düzeyi yüksek ve riski seven işletmelerden
oluşmaktadır. (Gök, 2004:386-388)
Türkiye’de KOBİ’lerin daha az bir kısmı bu niteliklere sahiptir. Günümüzde
KOBİ politikaları yeniden oluşturulurken, bu gerçeklerin göz önünde bulundurulması
gerekmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde KOBİ’lerin faaliyetlerinde ve
büyümesinin önündeki engeller ve temel sorunlar şu şekilde özetlenebilir:
16 Basel II ile birlikte, işletmeler finansman olanaklarından ve diğer enstrümanlardan yararlanırken,
işletmeleri finansal, idari ve niteliksel yönlerden değerlendirecek olan “derecelendirme notu’na” (rating) paralel bir muameleye tabi tutulacaklardır. Basel II ve KOBİ’ler üzerindeki etkileri ile ilgili olarak bkz. , Duygu Anıl Keskin, “Basel II, Kriterlerinin İşletmeler Üzerindeki Etkileri” İÜ SBMY Sosyal Bilimler Dergisi Sayı:2007/1, s. 95-104
134
Finansman Sorunu, Alt Yapı, Politik İstikrarsızlıklar, Enflasyon Sorunu,
Vergi Oranı ve Düzenlemeler, Anti Rekabetçi Uygulamalar, Yargı ile İlgili Sorunlar,
Kapkaç Organize suçlar vb., Rüşvet. Araştırmalar Küçük işletmelerin sınırlı
kaynaklara sahip olması, yönetim tecrübelerinin yeterli olmayışı ve finansal
istikrarsızlıklar nedeniyle büyük işletmelere kıyasla iflas riski ile daha fazla karşı
karşıya olduklarını göstermektedir (Döm, 2008:326).
Girişimcilerin yaptıkları ve işletmeyi iflasa kadar sürükleyen temel hataları ve
yetersiz oldukları noktaları şu şekilde sırlamak mümkündür; yönetim yetersizliği,
tecrübe ve deneyimden yoksun olma, mali kontrol, stratejik plan geliştirme,
kontrolsüz büyüme, kuruluş yeri seçimi, envanter kontrolü, yanlış fiyatlama,
girişimsel geçişleri yapmadaki becerisi, olumsuz rekabet, işletme bünyesinde mali
danışman veya uzman istihdam edememeleri, uzman bir finansman ekibi veya
departmandan yoksun olmaları, sermaye yetersizliği, banka ve diğer finansal
kurumlardan yeterli desteği görememe, ürün geliştirme eksikliği, üretim ve satış
arasındaki koordinasyon yetersizliği, modern pazarlama etkinlikleri sergileyememe,
işletmelerin küçük ve orta ölçekli olması sonucu ihale vb. etkinlikleri izleyememesi,
işyerinin veya yerleşim alanının küçüklüğü, bağımsızlığını kaybetme-batma riski,
yetenekli eleman sağlayamamak ve mevcut bürokrasi gibi durumlardır. (Serez, 2005:
21; Döm, 2008:327)
Buradan hareketle KOBİ’lere yönelik tehditleri şu şekilde özetlemek
mümkündür: Ekonomik belirsizlikler KOBİ’leri olumsuz etkilemektedir, KOBİ’lere
hizmet ve destek veren kurumlar arasında eşgüdüm eksiktir, KOBİ’lere yönelik
politika, strateji vb. dokümanların uygulanması yetersiz kalmaktadır, SSK pirimi,
vergi vb yükümlülüklerde oranlar yüksektir, iletişim bilgilendirme ve güven sorunu
bazı konularda yeterince aşılanamamıştır, sektörel bazda yurtdışı tanıtım yetersizdir,
AB rekabet ortamına yeterince hazırlanamaması KOBİ’leri olumsuz etkileyecektir.
(Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:182)
135
3.1.Türk KOBİ Sektörünün Temel Sorunları
Girişimcilik, Yöneticilik ve Mülkiyetin İşletme Sahibinde Bütünleşmesi:
Küçük işletmelerin yönetim yapısı denilince doğal olarak ilk akla gelen
işletme sahibi veya yöneticisi olmaktadır. Yönetici bir bakıma küçük işletmelerin
hem en güçlü ve hem de en zayıf yönü olabilmektedir. Yönetici yalnızca güçlü
yönleriyle işletmeyi başarıya götürebileceği gibi; kişisel zayıflıklarıyla da işletmenin
başarısız olmasına neden olabilmektedir (Dinçer, 1997:360).
Küçük işletme yöneticisi genellikle işletmelerin öncelikli ve büyük ortağı
olduğundan sorunlu dönemlerde daha duygusal davranabilmekte ve rasyonaliteden
uzaklaşabilmektedir. Özellikle kriz dönemlerinde küçük işletme yöneticilerin-tecrübe
eksikliği, kısıtlı kaynaklar ve teknik yetersizlikler, günlük aktivitelerin yoğunluğu
gibi nedenlerden- durumu iyi analiz edememektedirler (Titiz ve Çarıkçı, 2001: 213,
214).
Türkiye’de KOBİ’lerin en önemli nitel özelliği; girişimcilik, yöneticilik ve
mülkiyetin aynı kişide toplanmış olmasıdır. Bu kişi işletme sahibidir. KOBİ’lerin bu
özelliği, Türkiye’deki KOBİ’lerin en önemli darboğazını da beraberinde
getirmektedir. Zira ülkemizde girişimcilik ve yöneticilik niteliklerini kişiliğinde
bütünleştirebilen işletme sahibi sayısı çok azdır. Konuya ilişkin yaygın bir yanlış bir
değerlendirme de şudur; ülkemizde genellikle girişimcilik, müteşebbislik veya iş
adamlığı ile para sahibi olmak yeterli ve gerekli tek şart olarak görülmektedir. Ve bu
şekilde yapılan yatırımların çoğu başarısızlıkla sonuçlanmaktadır. Öte yandan
yatırım için gerekli mali imkanların sağlanacağı kurumların ülkemizde olmaması, var
olanların da girişimcilere kolaylık sağlamaması, yatırımcıların bizzat girişimci
tarafından karşılanmasını zorunlu kılmaktadır. Etkinliği yüksek ekonomilerde
sorunun çözümü tesadüflere bırakılmamakta; bu ülkelerde, finansal imkanlara sahip
olanlardan, girişimcilik niteliklerine sahip olanlara fon aktarılmak suretiyle sorunun
ekonomik açıdan etkin bir şekilde çözülmesine çalışılmaktadır.
Böyle bir çözümün kurumsal temelini etkin bir şekilde çalışan banka sistemi
ile sermaye piyasaları oluşturmaktadır. Son yıllarda yeni kurulacak küçük işletmelere
ilişkin olarak sık söz edilen bir başka araç ise “riziko-risk girişimci sermayesi”dir.
Ülkemizde doğrudan, İngilizce “venture capital” kavramı ile ifade edilen bu araçla
136
girişimcilik niteliklerine sahip kişilere yatırım sermayesi sağlanması
amaçlanmaktadır. Ülkemizde de son yıllarda bu konuda adımlar atılmış, fakat
başarılı olunamamıştır. Bunu en önemli nedeni de, aracın uygulayıcısı olarak
düşünülen bankaların konuya ilgi göstermemeleridir. Bankaların riski yüksek,
deneyimlerinin hiç olmadığı bir alana girmekte isteksiz davranmaları doğal
karşılanabilir. Fakat bu alışkanlığın ülke ekonomisine yararlı bir şekilde
dönüştürülmesi için gerekli yasal ve politik önlemlerin alınmasının da kaçınılmaz
olduğu açıktır (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:109:110).
Yönetim Yetersizliği ve Tecrübe/Deneyimden Yoksun Olma
Bir işletmenin büyüklüğünü sınırlandırıcı en önemli faktörlerden biri de
girişimcinin ya da işletme sahibinin yönetim becerisidir. Yönetim, bir anlamda
çalışanlar vasıtasıyla iş görmektir. Dolayısıyla, girişimci yöneticinin başarısı
çalışanlara bağlı olmaktır. Bu anlamda yönetsel uygulamaların etkinliği işin
başarısında temel bir öneme sahiptir. Bununla birlikte küçük işletmelerin piyasaya
girmek istediği alanda yeterli tecrübeye sahip olması gerekmektedir. Örneğin, turizm
sektöründe iş yapmak isteyen bir kişinin işin doğasını bilmek kadar, en azından
belirli bir dönem bu sektörde çalışmış olması ve bu alanda pratik tecrübeler edinmesi
işte başarı açısından önemli kazanımlar sağlayacaktır. Piyasa tabiriyle “çırağı
olmadığın bir alanda ustalığa soyunmak” baştan başarısızlığa mahkum olmak
demektir. Başarılı girişimci operasyonel alanda gerekli teknik becerilere sahip
olmalıdır. Fiziksel operasyonların planlanması, yürütülmesi, koordinasyonu ve
denetimi açısından teknik beceriler gerekli olmaktadır (Döm, 2008:327:328).
Ülkemizde KOBİ’lerin aynı zamanda kurucuları olan sahipleri, genellikle
mühendis, teknisyen veya usta kökenli kişilerdir. Bu durum özellikle ekonomik
gelişmenin dinamik ve sürükleyici kesimini oluşturan sanayi sektörü için geçerlidir.
İşin üretimi konusunda oldukça yetenekli ve tecrübe sahibi olan bu kişiler, piyasaya
yönelik olarak düşünme ve değerlendirme konusunda yeterince başarılı
olamamaktadır. Aynı durum finansman ve yönetim işlevleri için de geçerlidir. Sanayi
sektöründeki bu tipik durumun tam tersi ise çoğunlukla ticaret ve hizmet sektöründe
yaşanmaktadır. Burada kişiler işi iyice bilmeden, bir çıraklık ve kalfalık sürecinden
geçmeden, herkesin o işi yapabileceği düşüncesi ile işe girmekte ve başarısız
137
olmaktadır. Sonuç olarak; ülkemizdeki teknik kökenli işletme sahipleri ve
yöneticileri işletmenin tüm fonksiyonlarına hakim olmak üzere ufuklarını
genişletmeleri gerekir. Ancak bu şekilde fırsatlardan yararlanabilir ve kendileri için
tehdit oluşturabilecek tehlikeleri de zamanında algılayabilirler (Müftüoğlu ve
Durukan, 2004:126:127).
Tipik Yatırım Senaryosu ve Kuruluş Yeri Seçimi;
Ülkemizde yatırımcı, konusunu seçerken o anda piyasada karlı görünen, satış
hasılatı yüksek yatırım sektörlerini tercih etmektedir. Yeni bir ürün üretme ve/veya
yeni bir pazara girmek için yapılan yatırımlar genellikle “olgunluk” devresinin ikinci
yarısında gerçekleştirilmektedir. Yatırım yapılıp üretime geçilmeye kadar ürün
yaşam eğrinsin “düşüş” dönemine geçilmekte, sonuçta yatırım başarısız olmaktadır.
Oysa, yatırım ürün yaşam eğrisinin “giriş” döneminde ya da en geç “gelişme”
dönemi başında üretime geçecek şekilde gerçekleştirilmelidir. Ancak, böyle bir
yatırım zamanlaması ile ürün yaşam eğrisinin ‘ olgunluk’ döneminde sağladığı
nimetlerden yararlanmak piyasanın kaymağını almak mümkün olur. Türkiye’deki
tipik yatırım senaryosu son yıllarda önemli ölçüde değişmiştir. Devletin yüksek
faizlerle borçlanmayı tercih etmesi sonucunda cebinde parası olan parasını sıfır risk
ve yüksek faizle devlete borç vermeyi, yatırım yapmaya tercih etmektedir. Bu
konuda aracılık yapan bankalarımız da girişimcileri unutmuş durumdadır (Müftüoğlu
ve Durukan, 2004:145:146).
Kuruluş yerinin seçimi de işletmenin başarısında önemli bir rol oynamaktadır.
Kuruluş yeri seçiminde yapılacak bir hata işletme faaliyetlerini devam ettirdiği
müddetçe bu hatayı sürdürmesine yol açacaktır. Bu anlamda yer seçiminde işletmeler
dikkatli analiz ve değerlendirme yapmalıdır. Küçük işletme girişimlerinde çoğu
zaman girişimcilerin boş ya da düşük maliyetli bir binayı fark etmesi ile faaliyet yeri
seçilmektedir. Yatırımın başarısı için en önemli faktörlerden biri de yerleşim yeridir.
Özellikle müşteri ile temas halinde olan perakende işletmecilik sektöründe konumluk
yer seçimi daha önemli hale gelmektedir (Döm, 2008:329).
KOBİ’lerde kuruluş yeri seçimi de önemli bir sorundur. Çünkü KOBİ
sahipleri daha çok küçük bir piyasa talebini karşılamak üzere kurulmakta ve bu
nedenle de başlangıçta çok kısıtlı imkanlar içinde, işletmelerin kuruluş yeri seçimi
138
için uzun boylu düşünmemektedirler. Bu durumda, genellikle KOBİ sahibinin bir
miktar stokunu depo edebileceği bir yeri bile yoktur (Aksoy, 1973:65, 66).
KOBİ’lerin uluslararası pazarlara açılma sürecinde, kuruluş yeri seçimi daha da
önem kazanmıştır. Özellikle, çok uluslu işletmelerin faaliyet göstermesi ile birlikte
KOBİ’lerin de uluslararası alanlarda faaliyet göstermesi söz konusu olmuştur. Bu
nedenle KOBİ kuruluş yeri seçimine daha fazla özen göstermelidir. Ayrıca kuruluş
yeri seçiminde gidilecek ülkenin çevresel riskleri, işbaşındaki hükümetin taleplerini
detay olarak araştırmaları ve bunlardan doğabilecek riskleri ortadan kaldıracak
önlemler almaları gerekmektedir (Çatalca, 1993:36).
Çevre Analizi ve Piyasa Araştırması;
Küçük işletmeler, sahip oldukları sınırlı kaynaklar ve ölçeklerden
kaynaklanan dezavantajlar nedeniyle çevrelerinde meydana gelen değişiklikleri
genellikle kontrol edemeyen ve çevresini izlerken daha çok yöneticisinin veya
sahibinin deneyimlerine güvenmek durumunda kalan işletmelerdir. Fakat aynı
zamanda bütün diğer işletmeler gibi küçük işletmeler de uzak ve yakın çevrelerinden
çok yoğun biçimde etkilenmektedirler. Bu nedenle küçük işletmeler de pazarı veya
sektörü veya genel olarak ekonomik yapıyı etkileyen ve etkilemesi muhtemel olan
ekonomik, teknolojik politik, sosyal ve hukuki olayları yakından izlemek ve analiz
etmek durumundadırlar (Dinçer, 1997:353, 354).
Küçük işletmelerde çevresel analiz şu aşamalardan oluşmaktadır; gelecekte
meydana gelebilecek (5 yıl içinde) ekonomik, politik, teknolojik ve sosyal olayların
işletme üzerindeki etkilerinin belirlenmesi, gerçekleşme olasılığı yüksek olarak
değerlendirilen olayların karşılıklı etkileşim analizlerinin yapılması, beklentilere ve
etkilere bağlı olarak alternatif senaryoların geliştirilmesi, pazar, rekabet ve müşteri
analizlerinin yapılması. Sağlıklı ve düzenli bir çevre analizi küçük işletmelerin
çevrelerinde meydana gelen değişimlere uyumlarını kolaylaştırmakta ve buna bağlı
olarak etkinliklerini arttırmaktadır (Titiz ve Çarıkçı, 2001:212, 213).
Piyasa araştırması, fizibilite çalışmaları içinde yer alan bir kavram olmakla
birlikte işletmelerin küçük ölçekten orta ölçeğe, orta ölçekten de büyük ölçeğe
geçişlerinde çok önemli olması nedeniyle ayrıca değerlendirilmelidir. Gerek yeni
kurulanların gerekse mevcut üretim kapasitelerini geliştirmek üzere yatırım yapan
139
işletmelerin piyasa analizine önemle eğilmeleri; henüz yatırıma girmeden hangi
piyasalarda, hangi müşteri gruplarına, hangi ürün demetiyle hitap edeceklerine ilişkin
stratejik kararlarını ayrıntılı ve sağlıklı bir araştırmaya dayandırmaları gerekir.
Özellikle küreselleşmenin etkisiyle işletmelerin kendi pazarlarını yaratması
günümüzde büyük önem kazanmıştır.
KOBİ’leri bizzat piyasa araştırması yapmaları, gerek maliyet gerekse zaman
açısından çok güçtür, işletme ölçeği küçüldükçe bu zorluk daha da önem kazanır.
Fakat bu durum esas itibariyle kapsamlı bir piyasa araştırması için geçerlidir. Bütün
zorluklara rağmen KOBİ’ler piyasa araştırma konusunda bir şeyler yapabilirler.
Önemli olan sorunun farkında olmak, kabaca bir piyasa araştırmasının veya
gözleminin bile işletmeye çok şeyler kazandırabileceğini görmek, bu konuda kayıtsız
davranmamaktadır. Diğer taraftan daha önce başkaları tarafından toplanan bilgiler
ikinci veriler ise, yurt dışında büyükelçilikler, konsolosluklar ve ticaret ateşelikler,
Türkiye’de DİE, DPT, KOSGEB, Bakanlıklar, Bankalar, Üniversiteler, TÜSİAD vb.
kuruluşlardan elde edilebilir (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:135, 136).
Stratejik Plan Geliştirme
Panlama, “ işletmelerde ne yapılacağının önceden belirlenmesi ve neyin, ne
zaman, nerede kim tarafından yapılacağının düzenlenmesidir” Şeklinde ifade
edilmektedir. Bu süreçte küçük işletmelerin sahip, ortak veya yöneticileri, amaçların
belirlenmesinde yetersizlikler ve amaçların yeterince analiz edilmemesi, alternatif
planlama konusunda yetersiz kalınması, plan seçim aşamasında bilimsel kriterlerin
yerini şahsi yetenek ve deneyimlere yer verilmesi, planların hazırlanması ve
uygulanması aşamasında alt kademelerin görüşlerine önem verilmemesi ve onların
katılımlarının sağlanmaması gibi sorunlarla karşılaşmaktadırlar (Akgemci, 2001:23).
Küçük ölçekli bir işletmede stratejik düşünceden ve stratejik yönetimden söz
edebilmek için öncelikle küçük işletme yöneticilerinin veya işletme sahibinin
stratejik düşünce perspektifine sahip olması ve stratejik yönetim gerekliliğine
inanması gerekmektedir. Küçük işletme yöneticilerinin stratejik düşünmesi ve
hareket etmesi gerektiğinin altında yatan ilk ve belki de en önemli neden geleceğin
doğasında var olan belirsizlikler ve bu nedenle çıkabilecek olan krizlerdir. Gelecekte
neler olacağının tam olarak bilinemeyeceği gerçeği özellikle küçük işletmeleri uzun
dönemli düşünmeye ve alternatif senaryolar üretmeye zorlamaktadır.
140
Başka bir ifadeyle, işletmenin çevresi belirsizliklerle kuşatılmıştır ve küçük
işletme yönetimi açısından belirsizliklerle uğraşmak çok zor bir faaliyet olarak
görülmektedir. Belirsizliklerle mücadele edebilmenin en etkin yöntemlerinden birisi
stratejik düşünebilmek ve mevcut durumu doğru analiz edebilmektir. Düşünmeyi
gerektiren ikinci önemli neden ise, küçük işletmelerin çok şiddetli bir rekabet
ortamında faaliyet göstermek zorunda olmaları ve bu ortamdan büyük işletmelere
göre çok daha fazla etkilenmeleridir. Stratejik düşünce, ekonominin normal biçimde
işlediği dönemlerde bile çok etkin bir kamuoyu oluşturma şansına sahip olamayan
küçük işletmelerin kriz dönemlerini daha zararsız ve hatta karlı geçirebilmelerini
sağlayabilecek bir yönetim anlayışı olarak ele alınabilmektedir. Küçük işletmeler
finansal açıdan nispeten zayıftır. Dolayısıyla, gelişmelerin tutarlı olmadığı
dönemlerde dengeli hareket etmedikleri; uygun koşullarda uygun pazarları
hedeflemedikleri takdirde çok büyük sorunlar ve işletme faaliyetlerine son
verebilecek krizler yaşayabilmektedirler. Küçük işletme yöneticilerinin stratejik bir
yönetim tarzı içinde öncelikle klasik yönetim tarzlarını değiştirmeleri gerekmektedir.
Dolayısıyla, bilgi toplumunun küçük işletme yöneticisi yeniliklere açık, etkin rekabet
ortamını savunan, rasyonel riskler üstlenebilen ve pazarı dünya pazarı olarak
algılayan kişi olmalıdır (Titiz ve Çarıkçı, 2001:207-210).
Stratejik planlama işletmenin amaçlarına nasıl ulaşacağının yollarının ve
yöntemlerinin belirlenmesi sürecidir. Bu anlamda, hangi alanlarda faaliyet
göstereceği, faaliyetlerini hangi kaynaklarla gerçekleştireceği ve hareket yönleri gibi
temel ve işletmenin geleceğini ilgilendiren konuları kapsar. Hedef müşteri kitlesi ve
mevcut müşterileri rekabet ortamında firmada tutmanın yolları belirlenir. İşletmenin
geleceğini ilgilendiren kararlar toplamından oluşan uzun vadeli planlardır.
Yaygın olan görüşün aksine stratejik planlar sadece büyük işletmelere özgün
planlar değildir. Bununla birlikte küçük işletme sahipleri; zamanlarının olmadığı,
stratejik plan geliştirecek kadar büyük olmadıkları, yeterli teknik kadroya sahip
olmadıkları gerekçesi ile stratejik planlar hazırlamama gibi önemli bir hataya
düşmektedirler. Açıkça tanımlanmış bir strateji olmaksızın yaratıcı olmaya ve
pazardaki rekabetçi gücünü korumaya sürdürülebilir bir temel hazırlamak mümkün
olmamaktadır (Döm, 2008:328).
141
Yenilikler (inovasyon), Know-How Yetersizliği ve Düşük Teknolojik
Seviye:
Yenilikçilik stratejisi ve yenilikçilik, genellikle büyük ölçekli işletmelere
atfedilen bir faaliyettir. Bu konuda KOBİ’ler pratik uygulamalar gerçekleştiren
birimler olarak bilinmektedir. Ancak, rekabetin küreselleşmesi, tüketici tercihlerinin
çeşitlenmesi ve ürün yaşam çemberinin kısalması, KOBİ’lerin yenilikçi stratejiler
geliştirmesini gerektirmektedir. Bu stratejiler, yeni ürün ve süreçler kadar iş
organizasyonu ve insan kaynaklarının geliştirilmesini de kapsamaktadır (Aykaç,
Parlak, Özdemir, 2008:185).
Girişimcilerimizin karşılaştıkları önemli darboğazlardan birisi de yenilikler
konusu ile ilgilidir. Genellikle bu konudaki olanaklar değerlendirilememektedir. Bu
tespit özellikle ürün ve pazar yeniliği için geçerlidir (Müftüoğlu ve Durukan,
2004:155).
Tipik Türk KOBİ’si geleneksel üretim metotları ile Türkiye pazarı için
üretim yapmakta; ancak, bir çok alanda yerel pazarda da başta AB firmaları olmak
üzere yabancı firmalar ile rekabet etmek zorunda kalmaktadır. Türk KOBİ’lerinin
teknolojik düzeyi Avrupalı firmalara göre çok düşük kalmakta, KOBİ’lerimiz
genellikle modası geçmiş tasarımlar, verimsiz üretim metotları ve eski makine-
ekipman kullanarak katma değeri düşük olan alt kalitede ürünlerin üretimiyle meşgul
olmaktadır. Ayrıca KOBİ’lerde danışmanlık kullanma ve Ar-Ge siparişi geleneği de
bulunmamaktadır. Ülkede mühendislik, müşavirlik, tasarım, teknoloji transferi ve
eğitim hizmetlerinin kullanılmasının düşük bir düzeyde kalması ve sınai mülkiyete
konu olan ürünlerin ticaretinin yetersizliği nedeniyle know-how ile ilgili hizmet
sektörleri de gelişememiştir. Oysa sabit sermayeden ziyade insan sermayesine ihtiyaç
duyulan bu alanlarda kapasite geliştirebilmek için Türkiye’nin tabii bir potansiyeli
bulunmaktadır ( DPT, 2004:36).
Ar-Ge, artan rekabet ve bilgi ekonomisine geçişle birlikte gündeme gelen ve
geleneksel olarak büyük işletmelerin faaliyeti olarak bilinmektedir. Ar-Ge,
yenilikçilik yoluyla bir ekonominin büyümesini ve performansını etkilemektedir. Bu
tür yenilikçi faaliyetler firma düzeyinde uygulanmakla birlikte, ekonominin diğer
sektörlerini ve bölgeleri taşma etkileri yoluyla etkilemekte ve GSYİH’nın
142
bileşiminde önemli değişikliklere yol açmaktadır. Ar-Ge harcamaları ve yenilikçilik
incelendiğinde, büyük ölçekli işletmelere göre KOBİ’lerin özellikle kamu araştırma
kurumlarından ve üniversitelerden kaynaklanan taşma etkilerine daha fazla duyarlı
olduğu sonucuna ulaşılmaktadır. Gelişmiş ülkelerde rekabet gücünün bilgi temelli
faaliyetlere, fiyat dışı ölçekli unsurlara kayması ve küçük işletmelerin ekonominin
itici gücü haline gelmesi bu işletmelerin Ar-Ge faaliyetlerinde bulunmasını zorunlu
kılmaktadır. Bu çerçevede gelişmiş ülkelerde Ar-Ge’nin GSMH’dan aldığı pay
artarken, diğer yandan da KOBİ’lerin bu harcamalardan aldığı pay da artmaktadır.
Ancak, KOBİ’lerin Ar-Ge faaliyetlerine tahsis edecekleri bütçe imkanları
kısıtlı olduğundan, yerel düzeyde Ar-Ge kurumlarının geliştirilmesi ve finansman
desteğinin bu alanda yoğunlaşması hayati öneme sahiptir (Aykaç, Parlak, Özdemir,
2008: 185, 186).
Gümrük Birliğinin yarattığı rekabet ve AB iç pazarının imkanları karşısında
yeniden yapılanmanın gereği olarak, ülkemizde işletmelerin teknoloji seviyelerinin
yaygın bir şekilde yükseltilmesi ve bu çerçevede büyük miktarda “know-how”ın
KOBİ’lere transferi gerekmiştir. Ancak rekabet baskısı ve yeni pazar arayışları
nedenleri ile hissedilen teknolojik ihtiyaçlar, ülkenin mevcut yapısal koşullarında
ekonomik talebe dönüşemediğinden ve bu ihtiyaçları karşılayıcı hizmetler sunan
kesim (örneğin, mühendislik, tasarım ve teknoloji transferi danışmanları) ile
tüketecek kesim (imalat, sanayi KOBİ’leri) arasında ticari bağlar gelişmediğinden,
Türkiye’de piyasa mekanizmasının sonucu olarak teknoloji düzeyinin yükseltilmesi
yoluyla rekabet gücü kazanımı ortaya çıkmamıştır.
Kamu mali imkanlarının sınırlı kalması nedeniyle KOBİ’lere yeterli destek
sağlanamamış ve teknolojinin yayılımını engelleyen yapısal sorunların da etkisiyle,
ne gümrük birliğinin doğurduğu rekabet baskısı ne de ekonomik krizler sonucunda
Türkiye pazarının daralması karşısında duyulan yeni pazar gereksinimi bile ülke
KOBİ’leri genelinde bir teknolojik düzey yükseltilmesini sağlayamamıştır. Halen
KOBİ’lerin know-how yetersizliği sorunu, fiyata dayalı piyasa güçlerinin devreye
girmesini engellediği gibi, Türk ekonomisinin de gümrük birliğinden yeterli faydayı
sağlayabilmesi önündeki en önemli darboğazı oluşturmaktadır (DTP, 2004:36, 37).
143
Yenilikler yaratmada en önemli başarı unsurunun, talebin ve piyasaların
izlenmesi olduğu unutulmamalıdır. Bu gerçek KOBİ’ler için önemlidir. Zira bu
işletmeler, pazarı olmayan yenilikler yaratmanın ve/veya getirisi uzun süre gerektiren
yatırımların finansal risklerine giremezler. Dolayısıyla, bu işletmelerin ortaya
koydukları yeniliklerin kısa sürede ekonomik açıdan değerlendirilmesi gerekir,
bunun için yaratıcı güç ile piyasalaştırabilme yeteneği birleştirilmelidir. Buna “aklın
piyasalaştırılması” da diyebiliriz. Japonların başarısı takdire şayandır. Genellikle
Japonların bir pazarı ele geçirme stratejisi olan “kaliteyi yükselt, maliyeti düşür,
fiyatı düşür, parayı ele geçir” zincirinin ilk halkasını oluşturan Kalitenin
yükseltilmesi aşaması, genellikle bir ürünün inovasyonu konusu, KOBİ’ler ile
piyasaya yeni giren işletmeler açısından özellikle önemlidir. Zira bu işletmelerin
önemli avantajlarından biri, , esneklikleri ile yeniliğe açık olmalarıdır. Türkiye’de
KOBİ’lerin büyük çoğunluğu bu avantajı kullanamamaktadır (Müftüoğlu ve
Durukan, 2004:159, 162).
Asıl olarak ekonomilere lazım olan işletme tipi daha atılgan, daha hırslı, daha
yenilikçi, teknolojiyle barışık işletmelerdir. Bunların çok sayıda olduğu ülke
ekonomileri, daha dinamiktir ve çağın koşullarına uygundur. Başka bir ifadeyle,
günümüzde ucuz işçilik ve tabii kaynaklara dayalı geleneksel işletmeler yerine,
bilgiye ve teknolojiye dayalı işletmeler öne çıkarılmalıdır (Aykaç, Parlak, Özemir,
2008:166).
Yenilikler konusunda işletmelerin yenilikler yaratıcı gücünün arttırabilmesi
için şu öneriler getirilebilir: işletmede yenilikler konusunda üretken bir ortam
yaratılmalı, personel bu konuda cesaretlendirilmeli, maddi-manevi ödüllendirilmeli;
Yenilikler, işletmelerin sürekliliğini sağlamanın ve büyümesinin gerekli şartı olarak
algılanmalıdır;(“Derisini değiştirmeyen yılan ölür” (Neitzche) özdeyişi, inovasyonun
işletme açısından önemini çok güzel ifade etmektedir) Daha etkili bir yenilik
bulacağım diye yeniliklerin uygulamasında gecikilmemelidir; İnovasyon için kriz
durumu bir motivasyon aracıdır.
Kriz durumları bu açıdan değerlendirilmelidir; Başta çalışma konusu ile ilgili
olmak üzere, yurtiçi ve dışı fuarlar sergiler vb. sık sık ziyaret edilmelidir; Çalışan
sektörüne ilişkin yayınlanan Türkçe ve yabancı mesleki dergiler, bilimsel çalışmalar
144
izlenmeli, yurtiçi-dışı diğer işletmeler gezilmeli, teknolojik gelişmeler ve talep
değişmeleri konusunda bilgilendirme gibi faaliyetler, işletmenin inovasyon
potansiyelinin genişletilmesinde ve değerlendirilmesinde etkin yollar olarak kabul
edilmelidir (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:162, 163).
Öte yandan gelişmekte olan bütün ülkelerdeki gibi, yapısal sorunların
temelinde KOBİ’lerin teknolojik ihtiyaçlarının kendiliğinden ekonomik talebe
dönüşememesi, know-how ile ilgili çeşitli hizmet sunucuları ile aralarında ticari
bağların gelişememesi ve bu durumun hizmet üreticisi olması gereken KOBİ’lerin de
gelişmesine imkan tanımaması olgusu yatmaktadır. Bu yapısal sorundan çıkış
sağlayacak, iki tarafı buluşturan yeterli bir piyasa mekanizmasının oluşabilmesi,
kültürel gelişmeleri, bazı kamusal destek ve düzenlemeler ile özellikle piyasa
yapmaya yönelik organizasyonları gerekli kılmaktadır (DTP, 2004:36).
Ülkedeki know-how yayımı ile ilgili hizmetler güçlendirilmeli, transfer ve
danışmanlık kapasitesi geliştirilmelidir. Mühendislik, teknoloji transferi, Ar-Ge,
tasarım ve teknoloji ile ilgili her türlü diğer hizmet üreticilerinin kapasitelerinin
arttırılması sağlanmalı, bu hizmetlerin akışı konusundaki KOBİ’ler ile aralarındaki
ticari bağlar güçlendirilmelidir. KOBİ’lerin iç bünyesinde ya da ayrı hizmet
üreticileri olarak Ar-Ge kapasitelerinin oluşturulması ve siparişe dayalı araştırma
kuruluşları kurulması desteklenmelidir. Bu çerçevede, üniversite-sanayi işbirliği
desteklenmeli, KOBİ’ler in üniversitelerle teknoparklar içinde buluşmaları
sağlanmalıdır. KOBİ’lerin Teknik Mevzuata Uyum, CE işareti edinimlerinin,
metroloji, standardizasyon, test ve kalite sistemlerinden yararlanmalarının
yaygınlaştırılması doğrultusunda, kalite bilinci oluşturulmasına ve teknoloji alt
yapılarının geliştirilmesine yönelik eğitim, danışmanlık, Ar-Ge destekleri
yoğunlaştırılmalı ve özel kalite ve sertifikasyon sistemleri gelişmesine yönelik
çalışmalar yapılmalıdır (DTP, 2004:47, 48).
Finansman Ortamının Yetersizliği-Finansman Sorunları
KOBİ’ler işletme faaliyetleri sırasında en çok finansman sorunlarıyla
karşılaşmaktadır. Ekonomideki esnekliklerine rağmen varlıklarını devam
ettirebilmeleri ve büyümeleri için önemli unsurlardan biri de finansmandır.
Finansman sorunlarının temelinde KOBİ’lerin öz sermaye –öz kaynak yapılarının
145
zayıflığı düşünülmektedir. Diğer yandan KOBİ’lerin finansal sorunlarını ülkenin
genel ekonomik yapısından ayrı düşünmek olanaksızdır.
Yaşanan krizler KOBİ’leri de önemli ölçüde etkilemekte ve varlığını devam
ettiremez hale getirmektedir. Buna rağmen bağımsız derecelendirme kuruluşları ile
bankalar tarafından derecelendirmeye tabi tutulacak olan KOBİ’lerin
değerlendirilecek olan özelliklerinin en başında sahip olduğu işletme sermayesi
gelmektedir. Nitekim güçlü sermaye yapısına sahip KOBİ’lere verilen kredi
maliyetlerinin diğer KOBİ’lere verilen kredilerle karşılaştırıldığında daha düşük
olduğu görülmektedir. Faaliyetleri öncelikli olarak öz kaynaklarıyla finanse etmek
olan KOBİ’ler diğer finansman araçlarını göreceli olarak daha az tercih etmekte,
yetmediği noktalardan itibaren ticari bankaları kullanmaktadır. KOBİ’lerin ihtiyaç
duydukları kısa vadeli kaynak için ise finans kuruluşları fazla istekli
davranmamaktadır (Erol, 2010:175, 176).
İşletmeler, öz kaynakların yetersiz olduğu durumlarda dış kaynaklara
yönelmektedir. Ancak KOBİ’ler gerek para, gerekse de sermaye piyasalarından
gerektiği gibi yararlanma imkanlarına imkanına sahip değildir. Bu çerçevede
KOSGEB’in yaptığı bir araştırmaya göre, KOBİ’lerin banka sisteminden kredi
kullanmada büyük sorunları vardır ve bunların en önemlileri de ipotek (%33) ve
kefalettir (%22) (KOSGEB, 1993:105) Türkiye’de KOBİ’ler sadece finansman
bulamama sorunuyla değil aynı zamanda kaynakların nerede ve nasıl bulunacağına
ilişkin bilgi transferi ve eğitimi gibi sorunlarla da boğuşmaktadır (Tokay, 2001:37-
47). Yine hammadde kaynaklarına, tüketim pazarlarına uzaklık, proje kapasite
tutarlarının yanlış hesaplanması ve mevcut kaynaklara göre insan kaynaklarının
planlanmasından kalifiye eleman seçimine kadar bir çok unsur da KOBİ’ler
açısından finansman sorunlarına neden olabilmektedir.
KOBİ’lerin finansman sorunları şu başlıklar altında toplanabilir (Şamiloğlu,
2000:54-59):
• Öz kaynak yapısının yetersizliği
• Kredi temin etme süresinin kısalığı,
• Kredi faizlerinin çok değişken ve yüksek olması,
146
• İstenilen miktarda teminat gösterilememe,
• Ekonomik istikrarsızlıktan dolayı, yatırım girdi maliyetlerinin ve getirilerinin
tahmin edilememesi,
• Yeterli miktarda hammadde ya da ürün stoklama imkanının olmaması,
• Dış pazarlara açılmaya veya Ar-Ge çalışmalarına yönelik finansman
bulunamaması,
KOBİ’lerin finansal dezavantajları ise şu şekilde belirtilebilir. (Erol,
2010:179)
• Yetersiz finansman bilgisi
• Modern finansman tekniklerini yeterince izleyememe,
• Sermaye piyasasına girememe,
• Yeni ortak alımında her iki tarafta da tereddütler,
• Oto-finansman olanaklarının kısıtlı olması,
• İşletme sahiplerinin kişisel varlıklarıyla sorumlu tutulması,
• Kredi hacminin düşük, kredi maliyetlerinin yüksek olmasıdır.
Türkiye’de girişimcilerin sorunlarını konusunda yapılan saha çalışmalarında
finansman sorunu listedeki birincilik sırasını büyük farkla korumaktadır. Bu durum
Türkiye’de dağıtılan toplam kredilerin sadece %5’inin KOBİ’lere tahsis edildiği, bu
oranın ABD’de %42.7, Almanya’da %35, Japonya’da %50 olduğu gibi istatistiki
bilgilerle tamamlandığında yukarıdaki sonuç tartışmasız kabul edilmesi gereken bir
Türkiye gerçeği olarak algılanmalıdır.
Türkiye’de KOBİ’lerin kredi hacminden yararlanma oranları, istihdama ve
ülke katma değerine sağladıkları katkıları ile karşılaştırılamayacak seviyelerde düşük
kalmaktadır. KOBİ’lere hizmet verecek sermaye piyasası imkanları da
geliştirilememiştir. Kamu kesiminin piyasalarda yüksek borçlanma düzeyi özel
kesimin kredi imkanlarını daraltmakta ve faizlerin aşırı yükselmesine yol açmakta
olup, bu koşullar kamunun sağladığı desteklerin kısıtlılığı ile birleşerek KOBİ’lerin
kredi piyasasından neredeyse tamamen dışlanmasına neden olmaktadır.
147
Kamunun yüksek borçlanma politikası nedeniyle, bankaların KOBİ’leri
finanse etme kapasitesi aşınmış, yatırım/proje finansmanı hizmetleri çok daralmış ve
ekonomik krizler neticesinde bankaların iflas etmesi ve işletmelerin bankalara borçlu
kalması gibi nedenlerden bu alandaki piyasa mekanizması tahrip olmuştur.
Geleneksel olarak KOBİ’lere finansal hizmet sunan Halk Bankası fonksiyonunu icra
edemez duruma düşmüş olup, bankanın özelleştirilmesi planlanmıştır. Türkiye’de
KOBİ’lere yönelik garanti kredisi, risk sermayesi, yatırım ortaklığı, gayrimenkul
yatırım ortaklığı, KOBİ finans şirketleri, KOBİ’lere yönelik factoring ve leasing
şirketleri, KOBİ’lerin menkul kıymet piyasalarından yararlanmasını sağlayan KOBİ
borsası gibi bazı finansman kurumları ya çok sembolik düzeyde gerçekleşmiş ya da
kurumsal düzeyde kalmıştır (DTP, 2004:36, 37).
Öte yandan KOBİ’lerin finansman sorununun gerçek sebebi başka yerde
aranmalıdır. Türkiye’de finansal ihtiyaca, sorunlar listesinin başında yer verilmesi
sübvansiyon sağlamanın bir yolu olarak değerlendirilmelidir. Burada amaç veya
ifade edilmek istenen husus daha düşük faizli, daha uzun vadede ve daha fazla
ödemesiz devresi olan krediler elde edebilmektir. Finansal sorunlar esas olarak bir
sübvansiyon sorunu olarak algılanmamalıdır.
Bu sorunlar esasında başka nitelikli sorunlardır. Pazarlama sorunudur,
yönetim ve tedarik sorunudur, teknoloji seçiminde ve/veya kuruluş yeri seçiminde
yapılan hataların sonucudur. Finansman sorunu bu gerçek sorunların bir sonucu
olarak ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla bu finansal sorunlar listesinin başlıca
sorunlarla genişletilmesi, tartışılması ve çözüm yollarının aranması gerekmektedir.
Üzerinde önemle durulması gereken diğer bir konu ise, Türk girişimcilerinin
borçlanma konusuna olan yaklaşımıdır. Türk insanı genel olarak borçlanmadan
korktuğu veya borçlanmayı iyi karşılamadığı için kendi imkanlarıyla hareket etme
eğilimindendir. Ülkemizde işletmeler küçüldükçe öz sermaye oranı artarken
borçlanma oranı azalmaktadır. Almanya’da bu konuda yapılan araştırmalara göre,
KOBİ’lerin sermayesinin ortalama %40’ı öz sermayeden oluşmakta, %60’ı
borçlanmak suretiyle karşılanmaktadır. Ve işletme ölçeği büyüdükçe toplam sermaye
içinde öz sermaye oranı artmaktadır. Türkiye’de ise bunun tam tersi bir tablo
mevcuttur (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:166-168).
148
KOBİ’lerin bugün karşı karşıya kaldığı bir çok sorunun gerisinde sermaye
faktörü yatmaktadır. Bu tespit bugün de aynı şekliyle devam etmektedir. Küçük
sermayelerle başlayan girişimler sürekli büyüyen sorunlarla devam etmektedir.
Girişimciler ellerindeki küçük sermayeler ile işletmeler oluşturmakta, bu öz
sermayeleri ise hem yatırım hem de pazarda yer almak için yapılacak pazarlama
çalışmaları için yeterli olmamaktadır. KOBİ’ler piyasa koşulları nedeni ile vadeli
satışlarını da öz sermayeleri ile finanse etmek zorunda kalmaktadır. KOBİ’ler
finansman yetersizlikleri nedeniyle gelişmiş teknolojilere sahip olamamakta, eski
teknoloji ile emek yoğun çalışmak zorunda kalmaktadırlar. Bu da ürettikleri malın
kalitesine olumsuz yansımaktadır. Kalitesiz üretim, KOBİ’lerin satış gücünü,
dolayısıyla büyük işletmelerle rekabet gücünü engellemektedir. Eski teknolojilerle
yapılan üretim ile ihracat yapılması ve uluslararası pazarda rekabet olanağı yoktur
(Erol, 2010:176).
Ülkemizdeki KOBİ’lerin finansman sorunlarının çözümünde, sadece küçük
girişimciliğin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması görevini üstlenmiş özel bankalara
ihtiyaç vardır. Halk Bankası (1938) Türk Esnaf ve Sanatkarları ile KOBİ’lerin
finansman sorunlarının çözümüne katkı sağlamak amacıyla kurulmuştur. Bu
bankalarımızın imkanlarının arttırılması ve çalışmalarının daha etkin hale getirilmesi
ve özellikle asli görevlerine dönmeleri sağlamalıdır. Diğer bankaların konuya
özendirilmesinin yolları aranmalıdır.
Sorun çözümü büyük ölçüde “İhtisas Bankacılığı”nda aranmalıdır (Müftüoğlu
ve Durukan, 2004:170). Ayrıca, kriz ve sermaye yetersizliği nedeniyle kapanan veya
düşük kapasite ile çalışan tesislerin ekonomiye kazandırılması ve yeni yatırımların
gerçekleştirilmesi sağlanmalı, uygulanabilir projeleri olanlar ile sermayesi olanların
buluşturulmasını sağlayacak çalışmalar yapılmalı, genç ve kadın girişimcilere
yönelik olarak uygulanan özel kredi programları etkinleştirilip yaygınlaştırılmalı,
KOBİ’ler sermaye piyasası ve mali piyasalarla düzenli çalışan bir ortamda modern
finansman araçları ve kurumları ile desteklenmelidir. KOBİ’lerin finansman
hizmetleri hakkında bilgilendirilmesi sağlanmalı, finansmana yönelik bilgi sistemi
oluşturulmalıdır. KGF’nin kaynakları arttırılarak teminat sorumluluk fonunun daha
etkin kullanılması için fon çarpanının yükseltilmelidir. Yeni kredi garanti
kuruluşlarının kurulması desteklenmelidir. Ayrıca, uluslararası mali işbirliği
149
programları çerçevesinde sağlanacak kaynakların, modern finansman uygulamalarına
yönelik pilot projelerin hayata geçirilmesine yönelik çalışmalar yapılmalıdır (DTP,
2004:46, 47).
Üretim Sorunları:
Bugün dünya bir değişim ve yeniden yapılanma süreci içerisindedir. Bu
sürecin temel olgularının en önemlileri, küreselleşme, bilgi toplumu ve teknoloji
dinamikleridir. Anılan değişim ve gelişim dinamiklerinin bir sonucu olarak,
günümüz işletmecilik felsefesi ve işletmecilik alanı önemli teknolojik hareketlere
sahne olmakta, yeniden yapılanma süreci yaşanmaktadır. Teknoloji üretimin en
önemli girdilerinden biri haline gelmiş, bir üretim faktörü olma niteliği kazanmıştır.
(http://www. emu. edu. tr/smeconf/turkcepdf%5Cbildiri_46. pdf)
KOBİ’lerin karşılaştıkları üretim sorunlarını şu şekilde açıklayabiliriz;
i. Yenilik ve Değişiklikler konusunda üretim teknolojisinden yeterince
faydalanamama; buna teknoloji sorunu da diyebiliriz. Teknolojinin en basit
ve dar tanımı, bir mal veya hizmetin üretimi için gerekli ve uygulanan bilgi
(know-how) ve deneyimler olarak verilmektedir. Daha geniş anlamda ise;
“Malların veya hizmetlerin üretiminin planlanmasından, dağıtımın
gerçekleştirilmesine kadar geçen süre içindeki teknik ve yönetsel yöntemlerin
ve bilgilerin tümü” teknoloji olarak tanımlanabilir (http://www. dtm. gov.
tr/dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/teknoloji.doc).Bilgi işlem
teknolojisinin yönetim, üretim ve dağıtım alanlarındaki etkinliğinin artması,
işletme bazında yeni örgütsel düzenlemelere gidilmesini değişe tüketici talebi
karşısında üretim sistemlerinin daha esnek bir yapıya kavuşturulmasını
kaçınılmaz kılmaktadır. Buna rağmen üretim yönetimi ve teknolojisindeki
büyük bilgi eksikliğinin neden olduğu sorunların çözülememesi; kalitesiz
üretim, yüksek maliyet, hammadde, işgücü, makine, tezgah kapasitesi israfın
daha da artmasına sebep olmaktadır. (Turan ve Gökalp, 1993:8)
ii. Üretim kapasitesinin yetersizliği; diğer bir sorun olarak karşımıza
çıkmaktadır. KOBİ’lerin bazen sınırlı bir pazara hitap etmeleri nedeni ile
ellerindeki makineler atıl durumda kalmakta, kullanılamamaktadır. Öte
yandan atıl kapasitede çalışmanın bir diğer nedeni hammadde yetersizliğidir.
150
Küçük Boy işletmeler girdilerini büyük ölçüde yerli üreticilerden sağlarken
Orta Boy işletmeler arasında dış kaynaklı girdilere bağımlı olan işletme sayısı
Küçük Boy işletmelere göre daha fazladır (Çetin, 1996:162).
iii. KOBİ’ler Gümrük Birliğine girilmesiyle kalite ve standardizasyon konusunda
da önemli zorluklar yaşamaktadır. Eski teknolojilerin kullanılması,
KOBİ’lerin dış pazardaki rekabet gücünü azaltmaktadır (OKİK, 1993:58).
Bugün, CE17 işareti ve İSO 9000 standartları18 (serisi) yüksek maliyetli ve
detaylı çalışmaları gerektirmektedir. Bunun içinde, Türkiye’de gerekli test
laboratuarları kurulması ve geliştirilmesi gerekmektedir. Henüz bu konularda
KOBİ’lere destek verebilecek kurum sayısı yok denebilecek kadar azdır.
iv. KOBİ’ler sermayeleri sınırlı olduğu için, pazar şartının gerektiği stokları
bulunduramamaktadır: istenilen yere taşıma, depolama gibi, büyük
işetmelerin yararlandığı araçlardan da yararlanamamaktadır. Öte yandan bazı
hammaddelerin zamanında sağlanamaması nedeniyle işletmeler, siparişlerini
karşılaya bilmek için hammadde stokuna yönelmektedir. Bu ise, kaynak
israfına yol açmaktadır. Stoklamaya gidilememesi halinde ise, sürekli fiyat
artışlarından yoğun biçimde etkilenmek her zaman mümkün olmaktadır
(Oktav, Önce, vd. , 1990:24, 25).
v. KOBİ’lerin üretim ilişkin sorunlarından sonuncusu da, fason üretim planında
karşılaşılan güçlüklerdir: Fason imalat, bir ana firma (büyük işletme) ile
taşeron firmalar (küçük işletmeler) arasında gerçekleşmektedir. Ana firma,
aldığı bir sipariş için gerekli işin bir bölümünü ya da tamamını bir başka
bağımsız işletmeye (taşerona) yaptırmaktadır.
Ancak, bu ilişki bazı durumlarda bir bağımlılık ilişkisine dönüşmektedir. İşte
az gelişmiş ülkelerdeki KOBİ’lerin en önemli sorunlarından biri de bu konuda
17 CE işareti, Fransızca “Comformite Europeenne” kelimelerinin baş harflerinden oluşmuştur. Anlamı
ise, “Avrupa Uygunluk” u ifade etmektedir. CE işareti, bir ürün ya da ürün grubunun, Avrupa Birliğinin Sağlık, Güvenlik, Çevre ve Tüketicinin korunması konusunda oluşturmuş olduğu ürün direktifleri olarak bilinen temel şartlarına uygun olduğunu gösterir. Ürün direktifleri; hangi ürün ne tür temel şartları karşılaması gerektiğini ve/veya hangi performans seviyesinde olması gerektiğini belirler.
18 ISO 9000 standardı, 1987 yılında Uluslararası Standart Kuruluşu (ISO) tarafından uluslararası standart olarak onaylanıp yayınlandığı ve halen AB ülkelerinde uygulanmakta olan bir Uluslararası Kalite Standartları Serisi’dir.
151
yaşanmaktadır. Bu durum KOBİ’ler arasında işbirliği ihtiyacını da gündeme
getirmektedir (http://www. dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/Tanitim Koordinasyon
Db/KOBİ’sayi9. doc).
Ayrıca günümüzde KOBİ’ler bilgisayar teknolojilerini kullanma açısından da
kötü durumdadırlar. Yapılan araştırmalara göre, KOBİ’lerin %80’inde bilişim alt
yapısının olmadığı ve %20 ‘inde ise ortalama bilgisayar kullanımının 3 ile 4 arası
olduğu, bunların da muhasebe departmanlarında kullanıldığı gözlenmiştir
(http://www.emu.edu. tr/smeconf/turkcepdf%5Cbildiri_07. pdf)
KOBİ’lerin bilgisayarı sadece kelime işlemci ya da muhasebe kayıtlarının
tutulması amaçları için değil; karar destek programı, üretim süreçleri, iletişim gibi
fonksiyonlar için de kullanmaları doğru olacaktır. Artık büyük firmalar talebin oynak
ve sınırlı olduğu alanlardaki risk alanlarını KOBİ’lere bırakabilmektedir (Gümüşoğlu
ve Doğan, 1997:204, 205).
Durum böyleyken KOBİ’lerin günümüz rekabet koşullarında bilgisayar
bütünleşik teknoloji sistemlerinin gerekliliğini anlayan ve uygulayan işletmelerin
ayakta kalabileceği gerçeğinden hareketle, üretim süreçlerindeki stratejilerini
belirlemeleri zor olmayacaktır. Bu strateji, muhakkak ki teknolojiye adaptasyondan
başka bir şey olmayacaktır (www. emu. edu. tr)
Artık günümüzde herhangi bir üretim değil, ancak belirli koşullarda yapılan
üretim, ülkenin ekonomik gelişmesini güçlendirebilir. Üretimde yüksek bir
prodüktivite; tüm üretilen mallar için geçerli olmak üzere, üretimle ilgili kalite
güvencesi; düşük bir maliyet ve esnekliğin sağlanması yanında birey ve toplumun
artan ihtiyaçlarını karşılamak için üretimin çok kısa zamanda değiştirilebilmesidir
(Kazan, Uygun2002:85).
Tedarik ve Satın Alma Sorunları
Tedarikleme, teknoloji, ürün tasarımı, ürün geliştirme, standardizasyon ve
nitelikli personel; üretimde kalite unsurunun evrensel boyutlarda elde edilmesinde rol
oynayan çok önemli faktörlerdir. Tedarikleme; üretimde kullanılan malzeme,
hammadde veya ayrı mamullerle ilgili olup, üretimle iç içedir. Hammadde ve ana
malların tedarikinde nitelik, miktar, ihtiyaç duyulduğunda bulunabilme ve fiyattan
kaynaklanan bazı sorunlar yaşanabilmektedir (Akgemci, 2001).
152
Hammadde yetersizliği yüzünden işletmeler düşük kapasiteyle
çalışmaktadırlar. Küçük boy işletmeler girdilerini büyük ölçüde yerli üreticilerden
sağlarken, orta boy işletmeler arasında dış kaynaklara bağımlı olan işletme sayısı
küçük boy işletmelere göre daha fazladır (Çetin, 1996:162). Tedariklemede ortaya
çıkan diğer bir dar boğaz da sipariş edilen hammaddenin istenilen zamanda
sağlanamamasıdır. Bu nedenle işletmeler hammadde stokuna yönelmektedir. Bu ise,
kaynak israfına yol açmaktadır. Stoklamaya gidilmesi halinde ise, sürekli fiyat
artışlarından yoğun biçimde etkilenmek her zaman mümkün olmaktadır (Oktav, vd.,
1990:24, 25).
Küçük işletmelerin, hammadde ve malzeme siparişleri büyük işletmelerin
siparişleri ile kıyaslandığında oldukça küçük ölçeklerde gerçekleşmektedir. Ana
hammadde ve malzeme üretimi yapan işletmeler küçük işletmeleri fazla
önemsememektedirler. Bu da küçük işletmelere daha az iskonto yapılmasına, daha
fazla vade farkı uygulanmasına neden olmaktadır. Bunun sonucunda da küçük
işletmelerde üretilen mamulün birim maliyeti büyük işletmelerden daha yüksek
rakamlarda gerçekleşmektedir. Bu sorunu giderebilmek için büyük miktarlarda
sipariş verip, iskonto avantajlarından yararlanma yoluna gitmek durumunda ise bir
başka sorunla karşılaşmaktadırlar ki; bunların içerisinde en önemlisi stok
maliyetindeki artıştır. Küçük işletmelerin kullandıkları hammadde ve yardımcı
malzemelerin istenilen zaman ve kalitede işletmeye gelmediği durumlar sıklıkla
yaşanmaktadır (Tekin, 2006:203). Bunun işletmede doğurduğu sonuçlar ise; sipariş
teslimatında yaşanan gecikmeler, kalite eksikliği ve müşteri kayıplarıdır.
Pazarlama Sorunları:
Küreselleşmeyle birlikte bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler,
KOBİ’lerin dilimli piyasalarda yoğunlaşarak ve kendilerine özgü alanlar oluşturarak
dev hacimli çok uluslu şirketler karşısında rekabet üstünlüğü elde etmeye çalışması,
bu işletmelerin günümüzde güçlendirilmesinde dikkate alınacak yenİ tercihler olarak
ortaya çıkmaktadır. Küçük ölçeğin esnekliğinin sağladığı üstün yönler ile ticari
ortakların ağ bağlantılarından doğan ölçek ekonomilerinin bir araya getirilmesine
paralel olarak dev işletmelerin küresel alanın dışında rekabet üstünlüğüne sahip
olacağı dilimli piyasalarda yoğunlaşması, bu sürecin en önemli özelliğidir.
153
Türkiye’de KOBİ’lerin küresel rekabet karşısında uluslararası pazarlarda
sürdürülebilir rekabet üstünlüğü elde etmesi, kendilerinin temel yetkinliklerine dayalı
olarak rekabet üstünlüğü sağlayacak olan farklı bir düzlemde piyasanın özel
ihtiyacına cevap verecek şekilde mal ve hizmet üretmesini gerektirmektedir. Hem
yurtiçi piyasalarda hem de küresel piyasalara yönelik olarak genellikle aynı
sektörlerde faaliyet gösteren ve benzer mal ve hizmetleri üreten KOBİ’lerin,
uluslararası piyasalara açılması ve bu piyasalarda rekabet üstünlüğü elde etmesinin
zayıf bir ihtimal olduğu günümüzde daha belirgin hale gelmiştir (Aykaç, Parlak,
Özdemir, 2008;187).
Türkiye’de 1980’lerden sonra liberal ekonomi politikalarının uygulanması ve
Türk pazarının yabancı rakiplere açılmasıyla birlikte girişimcilerimiz ve KOBİ’ler de
yabancı rakiplerle rekabet edebilmek için ürün ve hizmetlerinin kalitelerini arttırmak
durumunda kalmışlardır (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:137).
Aslında KOBİ’lerin pazarlama sorunlarını üretim sorunlarından ayrı
düşünmemek gerekir. Yukarıda da belirtildiği gibi, nasıl ki bir ürün üretilirken belirli
standartlara sahip olması bekleniyorsa, o ürünü pazarlamada da bu belirli standartlara
uyulup uyulmadığına bakılacaktır. Pazarlama, üretilen mal ve hizmetlerin satışa
sunulması faaliyetleri olduğuna göre, KOBİ’lerin pazarlama ve üretim sorunlarının iç
içe olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır (www.gau.edu.tr/bildiriler/bildiri1.pdf).
İşletme sahipleri üretimi nispeten öğrenmiş olmalarına karşın pazarlamanın
eksikliği halen devam etmektedir. Pazarlama faaliyetleri ihracata yönelik olduğundan
da darboğaz haline gelmektedir (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:137).
Pazarlama yöneticileri ve eğitimcileri için KOBİ’ler çok önemli üstün
özellikleri bulunan, geleceğin yaratıcı işletmeleri olabilirler. Ancak pazarlama
fonksiyonlarını daha iyi yönetebilmeleri ve geliştirebilmeleri için onlara nasıl yardım
edecekleri konusunda ellerinde tam bir çözüm reçetesi bulunmamaktadır. Bazı
yazarlar, “küçük işletmelerin pazarlama faaliyetlerinin büyük işletmelere kıyasla
farklı olduğunu, pazarlama faaliyetlerinde daha çok sezgiye dayalı, daha yaratıcı,
bilgisayar ağlarıyla iş yapabilmeye daha uygun, zaman içinde oluşan değişimlere
daha kolay uyum sağlayabilen işletmeler olduklarını” ifade etmektedirler. KOBİ’ler
yaşam döngüleri süresince pazarlama konusunda pek çok sorunla karşı karşıya
154
kalmakta ve bu sorunları çözmek için çaba göstermektedirler, dolayısıyla yukarıdaki
ifade, küçük işletmelerin tamamen planlamanın karşısında yer aldıkları, pazarlama
yönetiminde sezgilere önem verdikleri anlamına gelmemektedir (Şahin ve Demir,
2005:2).
KOBİ’lerin karşılaştıkları pazarlama sorunlarını şu şekilde ele alabiliriz:
i. Lisan Sorunu; KOBİ’lerin uluslararası pazarlara açılmada bu gün en önemli
sorunlarında biri dil-lisan sorunudur. Gümrük Birliği sürecinde, ciddi bir
şekilde lisan bilen, ileri görüşlü insanlara ihtiyaç duyulmaktadır. KOBİ’lerin
uluslararası pazarlara açılması, ülkelerarası ithalat ve ihracatın artması ve
teknoloji transferinin hızlanmasıyla dil konusu onlar için önemli bir
pazarlama sorunu hale gelmiştir (www. gau. edu. tr/bildiriler/bildiri1. pdf).
ii. Tüketici zevk ve tercihlerinin tespit konusu; KOBİ’ler yeni pazarlara
girmekte ve onları tanımakta zorluk çekmekte, öte yandan bu mamullere
ihtiyacı olan kişi ve kuruluşlarda, üretici ve tüketiciye yönelik bilgileri
bulamamaktadır. KOBİ’ler tüketicilerin zevk ve tercihlerindeki hızlı
değişmeleri izlemede ve bunlara ayak uydurmada da başarılı değildirler.
Özellikle, sosyal ve ekonomik koşullardaki değişiklikler işletmelerde ciddi
sorunlara yol açmaktadır (Çetin, 1996:158).
iii. AR-GE yetersizliği; KOBİ’lerin pazar araştırmalarına gereken önemi
vermemesi, özellikle uluslararası pazarlama açılma sürecinde KOBİ’leri
olumsuz yönde etkilemekte ve başarısız olmalarına neden olmaktadır. Ayrıca
KOBİ’ler tanıtımlarını sağlayacak reklam yapabilme gücünden de
yoksundurlar. Bunun yanı sıra KOBİ’ler değişime uyum sağlama, değişimi
tahmin ve değişimi üretme konuları için, Ar-Ge çabalarına girememektedir.
Oysa, Ar-Ge değişimi izleme, değişimi gerçekleştirme ve değişimi işletmeye
kazandırma gibi işlevi de görmektedir (Akdemir, 1990:215).
iv. Dağıtım Kanallarının tesis edilememesi; KOBİ’lerin dış pazarlarda kendi
dağıtım kanalını kurması oldukça maliyetli bir iştir. Uluslararası dağıtım
kanallarında karar verme sorunlarını azaltmak için, özellikle pazara girme
biçimi ve dağıtım kanalının seçimi arasında bir ayrım yapmak gerekir. Pek
çok KOBİ bu konuda zorluklarla karşı karşıyadır.
155
v. Erken uyarı sistemlerinin kurulamaması; Azgelişmiş ve /veya gelişmekte olan
ülke ekonomileri dışa açıldıkça, ekonominin değişim süreci hızlanmakta,
çevredeki değişikliklerin işletme üzerindeki etkisi artmaktadır. Ancak
KOBİ’ler mükemmel bir çevre analizinin ve dış piyasalara kadar uzanan
etkin bir erken uyarı sisteminin gerektireceği harcamaları karşılayacak güçte
değildir (Karafakıoğlu, 1990:4).
Sonuç olarak, dünya üretim ve ticaretinde çok uluslu şirketlerin hakim
olması, küçük işletmeler olarak nitelenen ve dışa açılma konusunda orta ve
büyüklere oranla daha fazla güçlük çekenlerin ulusal bağımlılıklarını kaybedecek
düzeyde çokuluslu olabileceklerini söylemek çok zordur. Bu durumda küçük
işletmeler büyük ölçüde işgücü, hammadde, sermaye vb. açısından bulundukları
ülkeye bağımlı olacaklardır. Ancak, ayakta kalabilmek için bu ortamın rekabet
koşullarına uyum sağlamak zorunluluğu kaçınılmazdır (Müslümov, 2002:12-13).
Öte yandan günümüz şartlarında küçük işletmeler için pek çok yeni iş
fırsatları bulunmakta ve bu fırsatların hepsinin değerlendirilmesi de sektörler
açısından önemli farklılıklar göstermektedir. Örneğin; küçük işletmeler, pazarlama
fonksiyonlarında yeni bir bakış açısı yaratabilmek için internette pazarlama
uygulamalarını kullanabilirler. Çok boyutlu ağlar yaratabilmek, bu ağların gelişimini
ve uygulanabilirliğini destekleyerek yardım etmek için, e-ticaret uygulamaları ile
daha verimli çalışabilecekleri iş olanakları, yeni iş ortaklıkları ve pazar fırsatları
yaratabilirler (Şahin ve Demir, 2005:2, 3).
E-ticaretin geliştirilebilmesi için devletin her şeyden önce, gerekli teknik ve
idari alt yapının kurulmasını sağlaması, hukuki alt yapıyı oluşturması, e-ticareti
özendirecek önlemleri alması ve ulusal politika ve uygulamaların uluslararası
politika ve uygulamalarla uyumu sağlaması gerekmektedir. Ayrıca KOBİ’lere e-
ticaret konusunda bilgi ve teknik destek sağlayacak oluşumlara gidilmeli, bu anlamda
KOBİ-NET’in etkinliği arttırılmalıdır. Öte yandan KOBİ’ler tarafından “Çağdaş
Pazarlama Anlayışı” benimsenmelidir. İşletmelerin tüm faaliyetlerinin ana
merkezinin tüketicilerin ihtiyaçları olduğu kavranmalı, üretim süreçlerinin yoğun
teknolojilerle donatılmasındaki ana felsefeden biri olan “Toplam Kalite Yönetimi”
anlayışı pazarlama faaliyetlerinin destekleyicisi kılınmalıdır. KOBİ’ler “Ne üretirsek
156
satarız” anlayışını terk ederek, hedef tüketicilerinin gereksinimlerinden hareketle mal
ve hizmet üretmeye odaklanmalıdır (Şamiloğlu ve Uygun, 2001:94-105).
Ayrıca KOBİ’ler, rekabetin son derece yoğun olduğu ve yıkıcı bir hal aldığı
küresel piyasalarda rekabet etmek yerine, niş (dilimlenmiş) piyasalara yönelmelidir.
Rekabetin, fiyattan çok uzmanlaşma ve kaliteye dayalı olduğu bu tip piyasalarda
faaliyet gösteren KOBİ’ler, önemli ölçüde büyük işletmelerin rekabetinden
korunmuş olurlar. Zira KOBİ’lerin dilimli piyasalarda uzmanlaşması, küresel rekabet
alanının dışına çıkmalarına ve farklı düzlemde rekabet üstünlüğü elde etmelerine
imkan tanıyacaktır (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:186).
İhracat Sorunları;
Ülkemizde KOBİ’ler toplam istihdamın %76.7’sini oluşturmakta, toplam
yatırımlar içindeki payı %38’e ulaşmakta ve toplam katma değerin %26.5’i yine bu
işletmelerce yaratılmaktadır. Ancak KOBİ’lerin toplam ihracat içindeki payları yıllar
itibariyle değişiklik göstermekle birlikte, ortalama %10 gerçekleşmektedir. (DTP,
2004:9)
İhracat, ülke ekonomisinin gelişmesinde ve kalkınmasında önemli rol oynar.
Bununla beraber ekonominin yeterli derecede ihraç edilebilir mal üretmesi, o ülkede
rekabet edilebilirliği inşa edilmiş önemli bir üretim gücüne ulaşmakla yakından
alakalıdır (Akgemci, 2001:28). Geleneksel olarak ihracat, işletmelerin uluslararası
faaliyetlere katılmalarında ve rekabet gücü elde etmelerinde temel yaklaşım olarak
kabul edilmiştir. İşletmelerin uluslararasılaşması konusunda “küresel değer zincirini”
yaklaşımının bir stratejisi ve uygulama alanı olarak gündeme girmesi, sadece
uluslararası piyasalarda rekabet üstünlüğü sağlamak açısından değil, fakat aynı
zamanda uluslararası ticaret ve yatırımlardan daha fazla pay almak için de yeni
ufuklar yaratan önemli bir gelişmedir (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:187).
İhracata yönelmiş firmaların ihracatlarını geliştirme kapsamında
karşılaştıkları başlıca sorunlar arasında kalite kontrolü ve standardizasyon
bulunmaktadır. Ayrıca fiyat-maliyet ilişkisini doğru kuramamaları da bir sorun
kaynağıdır. Temelde ihracatta, KOBİ’lerin kronik sorunları, ihracat pazarlaması
yönetimi düşüncesinin ve yaklaşımının uygulanamamasından kaynaklanmaktadır.
157
KOBİ’lerin ihracat sorunları, ulusal düzeyde karşılaştıkları sorunlar ve işletme
düzeyinde karşılaştıkları sorunlar olarak iki grupta ele alabiliriz (Akgemci, 2001:28);
i. KOBİ’lerin Ulusal Düzeydeki Sorunları; İhracata yönelmek veya ihracatlarını
geliştirmek için planlı bir strateji izlenmesi, Küçük Sanayi Sektörünün
geliştirilmesi ve bu sektörün ihracata katkısını arttırmayı hedefleyen
amaçların açıkça ortaya konmaması, KOBİ’leri desteklemek için belirlenmiş
bir hedef olsa dahi alınan önlem ve uygulamaların bu amaca uygun
olmaması, KOBİ’ler için talep piyasasını koordine edecek bir kuruluşun
olmaması, iç piyasa şartlarının dış piyasaya göre daha cazip olması, ihracatta
mevcut uygulamaların KOBİ’lerin aleyhine işlemesi, bürokratik engeller,
teşvik tedbirlerinin yetersizliği, KOBİ’lerin organize olmamaları şeklinde
sıralayabiliriz.
ii. KOBİ’lerin işletme düzeyinde karşılaştıkları sorunları; bu sorunları,
ölçeklerinden kaynaklanan finansal sorunlar ve dış pazarlarda rekabet gücünü
etkileyen sorunlar olmak üzere iki grupta incelenebilir.
1. Ölçeklerden Kaynaklanan Finansal Sorunlar; İhracata yönelik üretimin
finansmanı için kredi bulma zorluğu, ucuz ve kaliteli hammadde bulma
güçlüğü, ihracat pazarlama faaliyetlerinin sınırlı kaynaklar nedeniyle
karşılanamaması, satış geliştirme-tanıtım faaliyetlerinin mali açıdan çok
külfetli olmasıdır.
2. Dış Pazarlarda Rekabet Gücünü Etkileyen Sorunlar; Kalite düşüklüğü, dış
fiyatlamada yanlışlıklar, rakiplerin yeterince tanınmaması, hatalı
pazarlama stratejileridir.
İhracatta özellikle dış pazarları tanıma mevzuatına ilişkin sorunları olan
KOBİ’lere yönelik olarak üretim, pazarlama, mevzuat, teknoloji vb. konularda veri
tabanı oluşturarak hem ulusal hem de uluslar arası iletişim ağları oluşturulmalıdır.
Yatırımda modernizasyon, üretimde verimlilik ile ileri teknoloji sistemlerinin
kullanımı, ürünlerde uluslar arası norm ve standartlara uygunluk bakımından gerekli
ISO 9000 ve CE işareti gibi işletme içi yapısal düzenlemelere gitmelerinin
özendirilmesi ve bu anlamda desteklenmeleri gerekmektedir. KOBİ’lerin ihracatta
etkili bir model olan “Sektörel Dış Ticaret Şirketleri” biçiminde örgütlenmeleri
158
konusunda bilgilendirilmeleri, desteklenmeleri gerekmektedir (http://archive.
ismmmo.org.tr/docs/malicozum/57MaliCozum/13-%2057%20FAM%C4%B0L%20
% C5 %9 EAM%C4%B0LO%C4%9ELU%20%20.doc).
Ayrıca yerel ve ulusal markaların, tüm dış pazarlarda rekabet edebilecek
seviyeye ulaşması desteklenmeli; ihracatçı firmaların enerji, istihdam ve haberleşme
alanlarındaki girdi maliyetlerinin bu alandaki vergi oranlarının azaltılması yolu ile
düşürülmesini sağlayacak önlemler alınmalıdır. İhracatta vazgeçilmez bir kurum olan
Eximbank’ın kaynak yapısı güçlendirilmeli, bürokratik işlemler azaltılarak
basitleştirilmeli, özellikle teminat sorununu kolaylaştırıcı önlemler alınmalıdır (DTP,
2004:45).
Ayrıca girişimcilerimiz, ihracat konusunda ilgilendikleri ülkenin
Türkiye’deki ticaret ataşelikleriyle ve Türkiye’nin ilgilendiği ülkelerdeki ticaret
müşavirlikleriyle ilişki kurabilir, işletmenin içinde bulunduğu sektöre ilişkin yerli ve
yabancı birkaç dergiyi izleyerek, yerli ve yabancı fuarlara, sergilere katılarak,
müşteri mektuplarını ve şikayetlerini değerlendirerek iç ve dış piyasaların gelişimi
konusunda işletmelerine önemli pazar bilgileri sağlayabilirler (Müftüoğlu ve
Durukan, 2004:141).
Bilgi (Enformasyon) Eksikliği
Türkiye’de ki KOBİ’lerin en önemli sorunlarından biri de alınan kararların
nicelik ve nitelik olarak yeterli bilgiye dayandırılmamasıdır. Bunu kısaca, bu
işletmelerde yönetimin bilgi ihtiyacının karşılanamaması şeklinde ifade edebiliriz.
Bu tespit, bilgilenme sürecinin bilgi toplama aşaması yanında bilgiyi işleme ve
bilgiyi değerlendirme aşamalarını da kapsamaktadır. Burada ’ bilgi’ kavramını
tamamen ‘enformasyon’ anlamında kullanmaktayız. Bilindiği üzere enformasyon;
belirli bir amaç için toplanan bilgi şeklinde tanımlanmaktadır. Girişimcilerimiz
bilmediğini araştırmaktan, konuyla ilgili kişilere danışmaktan kaçmaktadırlar
(Müftüoğlu ve Durukan, 2004:185, 186).
KOBİ’lerin başarısızlık nedenlerinin çoğunun arkasında bilgi eksikliği
yatmaktadır. Ancak bu sorun henüz işletmelerimiz tarafından yeterince
algılanamamıştır. Aslında en önemli sorun da buradadır. Bugün pek çok işletme bilgi
toplama, bilgi işleme ve bilgi değerlendirme için harcanan paraları gereksiz bir
159
masraf olarak görmektedir. Halbuki, günümüzde bilgi bir üretim faktörü olarak kabul
edilmektedir.
Bilgi eksikliğinden kaynaklanan en önemli işletmecilik hataları, henüz
yatırımın fizibilite aşamasında başlamakta, işletmenin yaşamı boyunca da devam
etmektedir. Fizibilite çalışmalarının bilgiye dayandırılmaması sonucu, ürün ve pazar
seçimi, ölçek, teknoloji ve kuruluş yeri seçimi gibi konularda geriye dönülmesi çok
güç hatta imkansız stratejik hatalar yapılmasına neden olmaktadır. Sermaye
maliyetinin bu kadar yüksek olduğu bir dönemde böylesi bir kaynak israfına özel
sektör kuruluşlarının, hele KOBİ’lerin katlanması imkansız olduğundan bu tür
hataların cezası yatırım projesinin henüz doğmadan ölmesi anlamına gelmektedir
(Müftüoğlu, 1993:281).
Bilgilenme konusunda KOBİ’lerin bizzat başvurabilecekleri önemli bir
makam vardır. O da fuarlar ve sergiler, çeşitli toplantılardır. Oysa KOBİ’ler bu tür
imkanlardan, gerek para gerek zaman açısından yeterince yararlanamamaktadır.
Halbuki uluslararası pazarlara açılmada fuarlar artık eskisinden daha fazla önem
taşımakta ve birer bilgi alışveriş merkezi olarak karşımıza çıkmaktadır. KOBİ’lere
gerekli olan bilgiler, bir çok kamu kurumu ve özel sektör kuruluşları tarafından
sağlansa bile, dağınık durumdaki bu bilgilerin belirli kuruluşlarda toplanarak
KOBİ’lerin hizmetine sunulması konusunda henüz tam bir çalışma yapılmamıştır. Bu
da KOBİ’lerin, bu bilgilere ulaşma ve temin etme imkanlarını zorlaştırmaktadır. Bu
nedenle KOBİ’ler yanlış kararlar almaktadır (www. dtm. gov. tr).
Türkiye’deki KOBİ’lerin bilgi almasına yönelik bilgi işlem sistemleri
yetersizdir. Özellikle planlama, standardizasyon, stok kontrol, araştırma,
koordinasyon, eğitim, güvenlik ve danışmanlık gibi karmaşık hizmetlerin verimli bir
şekilde yürütülmesi, ancak etkili bir “bilgi işlem sistemi” oluşturmaya bağlı olacaktır
(Gani, 1996:15).
Bu gün dış pazara açılmada, gerek işlerin çabuklaştırılması ve gerekse de
müşteri zevklerindeki değişmeler, teknolojik değişikliklere uyum sağlaması
bakımından bazı avantajlar sağlamak için yöneticilerin sürekli değişim gösteren
piyasa koşulları ve teknolojiyi izleyebilecek seviyede, teknik ve mesleki bilgiye
sahip olmamaları veya bu bilgileri takip edebilecek imkanların bulunmaması,
160
sorunların teşhisi ve çözümünde doğru kararlar vermelerini güçleştirmektedir. KOBİ’
sahipleri, genellikle hakkında bilgi sahibi olmadıkları alanlarda, fizibilite çalışması
yapmadan ani bir kararla iş kurmaktadırlar. Faaliyete geçtikten sonra da, yanlış
anlaşmalar veya işletme içi yanlış kararlar sonucunda, geri çekilmek zorunda
kalmaktadırlar (Dinçer, 1992:365).
Türkiye’de bilgi toplama konusunda Esnaf ve Sanatkar Sicili uygulaması
yanında, Türkiye Odalar Birliği’nin kayıtlı sanayi kuruluşları ile ilgili bilgi toplama
çalışmaları bulunmaktadır. Ayrıca TÜBİTAK “Türkiye Hizmet Envanteri Sistemi”
adı altında küçük sanayiciye danışmanlık hizmeti verebilecek kişi ve kuruluşların
tespiti ile ilgili bir faaliyet başlatmıştır (Karataş, 1991:93).
Son yıllarda bu konuda Türkiye’deki gelişmeler umut verici yönde
ilerlemektedir. KOSGEB, Dış Ticaret Müsteşarlığı vb. kuruluşlar, bilgi danışmanlık,
eğitim hizmetleri ile masraflara belirli bir katkı olarak parasal destek (devlet teşviki)
sağlamaktadır. TOBB, TESK ve Odalar da girişimciler için bu konularda çeşitli
aktiviteler düzenlemekte, destek sağlamaktadır (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:187).
Ancak bu gelişmelerin yeterli olduğunu söylemek mümkün değildir.
KOBİ’lerin, büyük işletmelere oranla müşterilerine ya da tüketiciye daha
yakın olmaları, onların sorunlarını keşfedip, teknik yeniliklerde bulunmaları
ihtimalini arttıracaktır. Ancak bu sonucun elde edilebilmesi için, bir yandan ilgili
firmalara piyasadan gerekli olan verilerin hızlı, doğru, açık ve zamanında
gelebilmesi, öte yandan bu verilerin işlenip işletme için değerlendirilmesi
gerekmektedir (www. dtm.gov.tr).
Devlet bilgilendirme, danışmanlık ve eğitim konularında, her alanda, her
aşamada ve her konuda yapabildiğinin azamisini yapmayı kendisine hedef
seçmelidir. (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:187)
İnsan Kaynakları ve Yönetimden Kaynaklanan Sorunlar:
İnsan kaynakları, işletmelerde iş gücünün seçilmesi, iş birimlerine
yerleştirilmesi, eğitimi, geliştirilmesi, etkili ve verimli olanların çalışmalarının
devamının sağlanması ile yükümlüdür. İKY, işletmelerin kurumsal çıkarları ile
çalışanların bireysel çıkarları arasındaki ilişkileri düzenlemek ve iki tarafın uyumlu
bir şekilde işbirliği yapabilmelerini sağlamaktadır. (Ülgen ve Mirze. 2004:293)
161
İnsan Kaynakları Yönetimi ile ilgili sorunların başında kalifiye-nitelikli
eleman bulma zorluğu gelmektedir. Ülkemizde potansiyel işgücünün sayı
bakımından fazla olmasına karşın, üretim fonksiyonunun gerektirdiği yetenek, beceri
ve teknik bilgilere sahip olmadıkları açıktır (Küçük, 2009:249).
i. Nitelikli Personel Bulunamaması: Nitelikli eleman ihtiyacının karşılanması,
genelde tüm işletmeler için geçerli bir sorun olmakla birlikte, KOBİ’ler için özellikle
önem taşımaktadır. KOBİ’ sahip ve yöneticilerinin işletmelerine kalifiye eleman
tedarik edebilmeleri, oldukça fazla ücret yan ödemeleri gerektirebilmektedir.
KOBİ’leri ilgilendiren bir başka sorun, uzmanlığın çok büyük önem taşıdığı
günümüzde çok yönlü eleman istihdamı zorunluluğudur. Genellikle sanayimiz ve
KOBİ’ler, vasıflı eleman temininde büyük güçlük çekmektedir. Bu kesimin
işletmelerinde emek yoğunluğunun nispeten yüksek oluşu, alınan siparişlere göre
farklı işler yapma zorunluluğu gibi nedenlerden dolayı, çok yönlü kalifiye elemana
daha fazla ihtiyaç duyulmaktadır. (Akgemci, 2001) Bu işletmeler, sürekli aynı işi
yapmamaktadırlar. Örneğin; değişik alanlarda imalat yapan bir sanayi kolunu
düşünürsek, makine imalatında günlük aldığı işlere göre bir işletme, işçisini çeşitli
yerlerde çalıştırmak zorundadır. Yani tesviyesinde, kaynağında, yüklemesinde,
montajında vb. alanlarda kullanacaktır. Bu özelliklere sahip işçileri bulmak ise çok
zordur. Ayrıca küçük sanayi işletmelerinde çalışanların özelliği, mesleği çıraklık
yolu ile öğrenmesi ve işletme sahipliğine çıraklık safhasından geçerek gelmeleridir.
Öte yandan küçük işletmelerin yapılarının bir gereği olarak, işletme fonksiyonları
belirginleşmemiş olduğundan satın alma, pazarlama, personel, üretim ve yönetim
faaliyetleri, müteşebbislerin bilgi, beceri, eğitim ve şahsi yetenekleri ile orantılı
olarak sınırlı kapasite ile yürütülmektedir. Bu durum KOBİ’lerin ekonomik ve
teknolojik gelişmelerin gerisinde kalmalarına, verim düşüklüğü yanında kalite,
standart ve sürüm bakımından da iç ve dış pazarlarda rekabet şanslarının azalmasına
neden olmaktadır. Bu bakımdan, özellikle yöneticilerin ve çalışanların çeşitli
fonksiyonel alanlarda bilgi ve becerilerinin arttırılmasına ve mesleki formasyonun
geliştirilmesine ihtiyaç vardır. (Karataş, 1991:61, 126)
Küçük işletmelerde, genellikle işe sahip çıkılacağı ve güvenilir olacağı
düşüncesi ile akrabalar çalıştırılmakta, akrabalara verilen ücretler hem daha yüksek
olmakta, hem de bilgi ve kabiliyetlerinin işe uygunluğu göz önüne alınmamaktadır.
162
(Dinçer, 1992:367) KOBİ’lerde çalışanların beceri, yetenek ve ilgilerine uygun
olmayan işlerde istihdam edilmeleri, iş ile işçi arasında bazı uyumsuzluklara yol
açmakta, bu da çalışanların verimini olumsuz yönde etkilemektedir. KOBİ’lerde,
yetersiz yönetimin başarısızlık sayılmasındaki en önemli etmen, sınırlı bütçelerinden
dolayı KOBİ’lerin her konuda uzman kişi istihdam edememeleridir (www. dtm. gov.
tr)
ii. Yönetici ve Personelin Eğitimi: Küçük işletmelerin çalışanları veya iş
sahiplerinin çoğu çıraklıktan yetişmektedir. Günümüz koşullarına uygun bilgilerin
alınması eğitimle gerçekleşmekte olup, eğitimden yoksun olan yönetici ve personelin
pek çok değişikliği takip edememeleri başarısızlığı da peşinden getirmektedir. Küçük
işletmelerdeki bu eğitimden yoksun personel, verimli çalışmaları da etkilenmekte ve
atıl kapasite oluşmasına neden olmaktadır. Bunun yanı sıra kalite kontrolü ve
standardizasyon alanında yeterli eğitimi almamış kişiler, üretilen mal ve hizmetlerin
kalitesini de olumsuz yönde etkileyecektir. Eğitim alanında yaşanan önemli bir sorun
da küçük işletme sahiplerinin veya çalışanlarının çeşitli kurumlar tarafından
düzenlenen eğitim programlarına gereken ilgiyi göstermemeleridir. Bu sorunun
temelinde işletme sahiplerinin eğitimin önemini kavramadaki mantalite eksiklikleri
ve personelin iş ile ilgili bilgileri işin başında öğrenme eğilimleridir. İşbaşında
verilecek eğitim teknik konulara yönelik bir eğitim olup, işletmecilik ile ilgili
konular uygulama alanlarıyla desteklenip teorik yapının da öğrenilmesini gerekli
kılmaktadır (Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:301).
iii. Danışmanlık Hizmetlerinden Yararlanamama; Küçük işletmelerdeki
danışmanlık hizmetleri, teknik ve yönetsel alanlarda gerçekleştirilebilir. Bu alanda
ülkemizde KOSGEB küçük işletmelere danışmanlık hizmetleri sunmaktadır. Bu
kuruluş gerek personel yetersizliği gerekse örgütlenme yetersizlikleri nedeniyle
istenilen danışmanlık hizmetlerini istenilen düzeyde karşılayamamaktadır. Ayrıca
üniversiteler ile işletmeler arasındaki diyalog eksiklikleri de küçük işletmelerin bu
alanda danışmanlık hizmetlerinden yeterince yararlanamamalarına neden olmaktadır
(Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:302).
163
Örgütten Kaynaklanan Sorunlar;
i. Örgüt ve Örgütlenme Sorunları; Örgütlenme (organizasyon) en yalın anlamı
ile, planda belirlenen hedeflere ve bunlara ulaşmak için tespit edilen yollara uygun
bir örgüt kurmaktır. Eğer kurulu bir örgüt düzeni mevcut ise, o zaman “yeniden
örgütlenme” söz konusudur. Örgütlenme “bir örgüt oluşturma ya da örgütün etkili
olarak çalışabilmesi için seçilen iş, kişiler ve işyerleri arasında yetki ilişkilerinin
kurulması ve işlemlerin tümü” biçiminden tanımlanabilir. Yöneticinin, görevlerini
eksiksiz olarak yerine getirebilmesi için, hangi işleri doğrudan kendisinin yapacağını,
kimlerin kendisine yardımcı olacağını, kimlere karşı sorumlu olacağını bir şeklide
bilmesi gerekir. Ayrıca, birlikte çalıştığı kişilerin ve grubun durumu grup içindeki
kendi yerini ve iletişim kanallarını da bilmesi gerekir. İşte, bu imkanların hepsi
örgütlenme ile ilgilidir (Ertürk, 1995:104).
KOBİ’lerin pek çoğu yukarıda sayılan örgütlenme sorunları ile karşı
karşıyadır. Ayrıca, örgütün yapısından kaynaklanan bazı sorunlar da söz konusudur.
Bunlar: örgüt yapısının geleneksel oluşu ve modernleştirilememesi, verimli bir
organizasyon yapısı olmadığı için verimlilik ölçme sisteminin olmaması, “Toplam
Kalite Yönetimi” ne uygun yapılanmanın olmamasıdır (Akçasu ve Pazarcık, 1996:6).
Bunlara ek olarak; örgüt temel politikalarının saptanmamış olması, örgüt planlaması
ve şema anlayışının gelişmemesi, örgütte çeşitli birimlere göre yetki ve sorumluluk
dağılımının dengeli, açık bir biçimde yapılmamış olması, işbölümü ve uzmanlaşmada
yetersiz kalınması, örgütte kurmay ve komuta kanallarının açıkça belirlenmeyip
birbirine karıştırılmasıdır.
KOBİ’lerin hepsinde bu tür örgüt sorunlarının olduğu muhakkaktır. Hem bu
sorunların üstesinden gelebilmek, hem de kendi başlarına yapamayacakları işleri
diğer KOBİ’lerle birleşerek gerçekleştirmeleri için, Türkiye’deki KOBİ’lerin bir
araya gelmeleri gerekmektedir. Bugün, tüm gelişmiş batı ülkelerinde, bu işletmeler
kendi örgütleri vasıtasıyla temsil edilmektedir. Bu örgütler, gerek politik gerekse de
ekonomik alanda KOBİ’lerin çıkarlarını korumakta, ayrıca üye işletmelere çeşitli
alanlarda destek vermektedirler. Bu nedenle, KOBİ’ler için Türkiye’de geçerli
olabilecek örgütlenme alternatifleri tek tek değerlendirilerek optimal örgütlenme
164
şeklinin belirlenmesi büyük önem taşımaktadır. Çünkü, bu aşamadaki başarı, diğer
tüm aşamaların başarısını da büyük ölçüde etkileyecektir ( www. madenim. com).
Küçük işletme sahipleri genellikle teknisyen kökenlidir. Dolayısıyla
işletmelerini daha çok tecrübeleri doğrultusunda idare etmektedirler. Böyle olunca
yönetimin alt fonksiyonları itibariyle de aksaklıklar olmaktadır. Örneğin;
ülkemizdeki küçük işletmelerde idareciler genellikle planlanma anlayışından
uzaktırlar. Küçük işletmelerde örgüt yapısı geleneksel yapılanma şeklindedir. Ve
çoğu işin, zamanı geldiğinde kendileri tarafından en iyi yapılacağı görüşü hakimdir.
Bu şekilde düşüncelerini zihinlerinden fiiliyata döken girişimciler, örgütlendirmede
merkeziyetçi bir yapıyı benimsemişlerdir. Bu durumda, örgütte çeşitli birimlere göre
yetki ve sorumluluk dağılımının dengeli, açık bir biçimde yapılmamış olması, iş
bölümü ve uzmanlaşmada yetersiz kalınması, örgüt temel politikasının tespit
edilememesi nedeniyle örgüt şemasının oluşturulamaması ve komuta-yönetim
kanallarının birbirine karıştırılması, küçük işletmelerin önemli sorunları arasında yer
almaktadır (Küçük, 2009:250).
ii. Kontrolsüz Büyüme; Başarılı olan her girişim büyümek ister. Büyüme
sağlıklı, istenilen ve başarılı bir işletme için beklenen bir süreçtir. Peter Drucker’e
göre satışlarını %40-50 düzeyinde arttıran her yeni girişim, büyümek istemektedir.
En ideal olanı ise, bu büyümenin firma bünyesinde alıkonulan karlarla ya da işletme
sahiplerinin katkıları yani öz sermaye ile gerçekleştirilmesidir. Bu kaynakların yeterli
olmadığı durumda işletme borçlanma yoluna gitmektedir. Fakat işletmelerin büyük
bir kısmı sınırlı fon kaynaklarına sahip olduğu için sermaye yapılarının büyük bir
kısmını yabancı kaynak kullanma suretiyle gerçekleştirmektedir. Büyüme örgütsel
yapı, varlıklar ve mali kontrol süreçleri gibi iş uygulamaları personel istihdamı ve
diğer konularda önemli değişmeleri gerektirmektedir. Fakat, en büyük değişim
yönetim konusunda ortaya çıkmaktadır. İşletmenin ölçek ve karmaşıklığı arttıkça
problemlerin önem derecesinin büyüklüğü de artmaktadır. Bu anlamda girişimci de
sorunların büyüklüğü ile uğraşma becerilerini de karşılamak durumunda kalmaktadır.
İşletme sahip/yöneticisinin büyüme isteği, hırsı ve hızlı büyüme, kısa zamanda bir
çok işletmecilik sorunlarını da bu büyümeye paralel olarak ortaya çıkarmakta ve kısa
zamanda çözümlemeye zorlamakta olup, işletme açısından riski arttırmaktadır (Döm,
2008:329).
165
Öte yandan, bazen KOBİ’ sahipleri yönetimi profesyonel yöneticilere
bırakmak istememe, büyümenin getireceği riskleri göze alamama gibi nedenlerle
büyümek istememekte, sınırlı kapasite ile üretimlerine devam etmektedirler.
iii. Kurumsallaşma; KOBİ’lerin kurumsallaşma ihtiyacı genellikle iki şekilde
ortaya çıkmaktadır. Bunlardan ilki, işletmelerin büyüme sürecinde belirli bir aşamaya
gelmesiyle belirginleşir. Bu aşamamada işletme sahibi yönetimde kişi olarak yetersiz
kalmakta, dolayısıyla profesyonel yönetici istihdamı zorunlu hale gelmektedir. Bu
aşamadan itibaren, üst yönetimde uzmanlaşmaya gitme gereği, üst yönetimle
personel arasındaki kişisel ilişkilerin yerini örgüt kurallarının almaya başlaması gibi
işletme yapısında büyük işletmelerin tipik özellikleri kendisini göstermeye
başlamaktadır. Bu noktada “kritik büyüme aşaması”nda işletmelerin kurumsallaşma
ihtiyacı belirginleşmekte, işletme kurumsallaşamadığı ve işletme sahibinden gelen
kişisellik karakteri devam ettirdiği için kuruluş batma noktasına gelmektedir.
KOBİ’lerde kurumsallaştırma veya müesseseleştirme çok zordur. Ancak büyük
işletme ölçeğine yaklaşan orta ölçekli işletmeler açısından konu oldukça önemlidir.
İşletmelerin birinci nesilden ikinci nesile ve üçüncü nesile devrinde sorun
yaşanmaması için işletmelerin zamanında kurumsallaştırılabilmesi gerekir. İşletmeyi
büyük güçlüklerle ve fedakarlıklarla kuran kişi kurumsallaştırma kararını geciktirme
eğilimindedir, işletme sahibi için kurumsallaşma kararının verilmesi psikolojik
açıdan zor, fakat ekonomik etkinlik ve özellikle yaratılan eserin sürekliliği açısından
gereklidir (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:119-126).
iv. İşletmeler Arası İşbirliği (Kooperasyon): Türkiye’deki KOBİ’lerin hem
kendi aralarında hem de KOBİ’lerle büyük işletmeler arasında, yatay ve dikey
işbirliğinin yeterince sağlanamadığı bir gerçektir. Bu durum hem KOBİ’lerin maliyet
yapısını olumsuz etkilemekte, hem de sahip olduğu ekonomik potansiyelin tam
olarak değerlendirilmesine engel olmaktadır. KOBİ’lerin tek başına alamadıkları
büyük hacimli siparişlerin kabul edilmesi suretiyle, mevcut atıl kapasiteler
giderilebilir. Ayrıca, örneğin; bir işletmenin bir tezgah satın alması, diğer
işletmelerin de aynı tezgaha yatırım yapmalarına neden olmakta, mevcut atıl kapasite
daha da artmaktadır. Ayrıca, bu tür bilinçsiz yatırımlar, finansman sorunları ile
boğuşan küçük işletmelerin mali yapısını bozarak nakit darboğazına girmelerine
neden olmaktadır. Ülkemizde, KOBİ’lerle işbirliği konusunda henüz tam anlamıyla
166
değerlendirilememiş büyük bir potansiyel vardır. Bu potansiyel tedarik işlevinden
üretim işlevine, finansman işlevinden pazarlama işlevine kadar varlığını
sürdürmektedir. Özellikle pazarlama işlevinde ve ihracat pazarlamasında işbirliğine
gidilmeden başarı elde etme imkanı çok sınırlıdır. KOBİ’ler bu gerçeğin farkına
varmışlardır. Örneğin; bu tür işbirliği konusunda Ankara OSTİM ve İstanbul
İMES’de girişimlerde bulunmuşlardır. Son yıllarda artık Türk işletmeleri, ulusal
sınırlarımızın dışına taşarak dünya ekonomisi ile entegrasyonun yollarını aramaktadır
(Müftüoğlu ve Durukan, 2004:171-173).
Halkla İlişkiler ile İlgili Sorunlar
Halkla ilişkiler ile ilgili faaliyetler, özel ya da tüzel kişilerin belirlenen hedef
kitleler veya halkla dürüst veya sağlam ilişkiler kurmalarını, onları olumlu yönde
etkileyecek ve karşılıklı yararlar sağlayacak planlı çabalardır. (Şimşek, 1996:308)
Bir diğer tanımıyla halkla ilişkiler, belli bir organizasyonun içinde anlayış,
güven ve sempati geliştirirken, organizasyonun çerçevesinde de aynı anlamda bir
sistem oluşturmak, kurmak, değiştirmek, kurumsallaştırmak, sağlamlaştırmak
anlamına gelmektedir (Okay ve Okay, 2001:4). günümüzde basınla ilişkiler, ürün
tanımı, iç ya da dış hedef kitlelerle iletişim firmanın daha iyi anlaşılmasını sağlamak
için yapılan lobicilik faaliyetleri, kurumsal olaylar, işletmenin durumu ve imajı
hakkında yönetime danışmanlık yapmak, halkla ilişkilerin görev ve uygulama alanı
içerisinde yer almaktadır. Bunun yanında reklam, kişisel satış, satış geliştirme,
markalama, ambalajlama, doğrudan pazarlama, fuarlar, sponsorluk gibi çabalar da
örgütün dış iletişimi kapsamında yer alan araçlarıdır (Koçabaş ve Baytekin,
2004:250).
Dolayısıyla halkla ilişkiler bir reklam faaliyeti olarak dar bir alanda
görülmemelidir. Çünkü bu alana aynı zamanda yazılı ve görsel basında yer alan tüm
haberler, sosyal ilişkiler ve şirket iletişimi de girmektedir. Küçük işletmeler
toplumun genel yapısını tanımak zorundadır. Bu yapının öğeleri olan kültür, inanç,
demografik yapı, gelenek-göreneklerin ve bunların bileşenlerinin analiz edilmesi
gerekmektedir (Çelik ve Akgemci, 2007:139).
İşlemelerin ürettikleri mal ve hizmete olan talebi belirlemede bu faktörlerin
etkileri görülmektedir. Oysa küçük işletmelerde halkla ilişkiler alanında eğitimli
167
uzman personel bulunmadığından bu faaliyetleri iş yeri sahibi ya da yöneticisi
tarafından organize edilmekte olup yetersiz düzeylerde gerçekleşmektedir. Küçük
işletmeler halkla ilişkiler faaliyetlerinin önemini kavramış olsalar dahi bunları
yönetecek finansal kavramlara sahip olamadıklarından bu alandaki pek çok
düşüncelerini ve planlarını hayata geçirememektedir. Halkla ilişkiler alanında,
üretilen mallar için satış sonrası servis ve destek hizmetlerinin sunulması da önemli
bir faktör olarak görülmektedir. Küçük işletmeler özellikle finansal yapılarının
yetersizliği nedeniyle bu alanda sınırlı faaliyette bulunmaktadırlar (Karatepe, Aksoy,
Demir, 2009:304).
Muhasebe Yönetimi İle İlgi Sorunlar;
Günümüz 21. yüzyılında küreselleşme, uluslararası işletmelerin ortaya
çıkması, işletmelerin devleşmesi, rekabet ortamının artması, tüketicinin ön plana
çıkması ve hizmet sektörünün ağırlık kazanması muhasebeden yararlanmanın ve
bilgi taleplerinin daha fazla olmasına neden olmuştur (Uslu, 1998:272).
İşletmelerin, bireylerin ve devletin aldıkları kararlarla kendi ekonomik
durumları kadar, birbirlerinin dolayısıyla toplumun ekonomik durumunu da
etkiledikleri bir gerçektir. Finansal ve finansal olmayan mali bilgiler hem ekonomik
kararlar alınmasında hem de bu kararların sonuçlarının değerlendirilmesinde birer
ölçüt olmaktadır (Kara, 2003:43).
Günümüzde meydana gelen herhangi bir finansal olayın sonuçları, bilgi işlem
sistemince, ilgili bütün alanlarda dikkate alınır hale gelmiştir. Örneğin, herhangi bir
müşteriden sipariş gelmesi durumunda, işletmenin üretim ve depolama faaliyetleri,
sipariş politikası, müşterinin ödeme kabiliyetinin incelenmesi, ilgili defterlere
kayıtlar, satış istikrarlarının çıkarılması vb. işlemlerin hepsi bir arada yerine
getirilmeye başlanmıştır (Selvi, Türel ve Şenyiğit, 2006:301). İşletme faaliyetleri ile
ilgili stratejik kararların alınmasında kullanılan kriterlere ilişkin verilerden yola
çıkarak; muhasebe bilgi sisteminden elde edilen bilgilerin önem seviyesinin yüksek
olduğu söylenebilir.
Ancak profesyonelleşemeyen işletmelerin muhasebe departmanlarında
yeterli sayı ve nitelikte uzman bulunmaması veya yetki devrine gidilmemesi,
muhasebe bilgi sisteminin üretmiş olduğu raporların yeterince anlaşılamamasına yol
168
açmaktadır. İşletme yönetimlerinin muhasebe bilgi sistemine vermiş oldukları önem
her geçen gün artmasına karşın, uygulamada halen çeşitli sorunlarla
karşılaşılmaktadır (Akgemci, vd. , 2008:494, 495).
Özellikle küçük işletmelerde, muhasebe kayıtları sadece yasal bir yükümlülük
olarak algılanabilmektedir. Muhasebe kayıtlarının işletmenin gelecekteki özellikle
finansal yapılanması için gerekli kaynakları oluşturduğu düşünülmeyebilmektedir.
Muhasebe işlevlerinde bilgi işlem teknolojilerinin kullanımı orta büyüklükteki
işletmelerin bir kısmında kabul görmüşken, bir kısım küçük ve orta ölçekli işletme
yönetimi, bu sistemleri uygulayabilecek teknik eleman eksikliği ile beraber parasal
kaynak yetersizliği üzerinde durmaktadır (Akgemci, 2001).
Mali kontrol konusunda ise küçük işletmelerin en zayıf oldukları noktalar
yetersiz sermaye ile çalışmaları ve müşteri kredi politikalarında gevşek
davranmalarıdır. Müşterilerine yönelik kredi politikalarında gevşeklik ve iyi bir kredi
analiz ve izleme sisteminin yoksunluğu alacakların tahsilatını geciktirmekte ve hatta
şirket iflasının başta gelen nedenlerini oluşturmaktadır (Döm, 2008:328).
Yasal, Bürokratik Sorunlar;
Bugün, mevcut bürokratik engellerin kamu kuruluşları dahil olmak üzere
bütün işletmeleri etkilediği ve bu yükün kısmen veya tamamen tüketicilere
aktarılmasına rağmen, olumsuz etkilerini en fazla KOBİ’ler üzerinde gösterdiği
görülmektedir. KOBİ’lerle ilgilenen kamu kuruluşları arasında, tam bir işbirliği ve
koordinasyon sağlanamaması kavram kargaşasına, işlerin uzamasına ve sonuçta
zaman ve para kaybına neden olmaktadır (Bağrıaçık, 1991:165).
KOBİ’ler devlet daireleri ile olan ilişkilerinde daha çok, gereksiz
muamelelerin çokluğundan yakınmaktadırlar. Buna ek olarak, yönetmelik ve benzeri
mevzuatın yarattığı sorunlar ile sistemin çok yavaş çalışması gibi durumlar en çok
şikayetçi olunan konular arasındadır. Orta ölçekli işletmeler ise, daha çok
belediyelerle olan ilişkilerinde, yerel yönetimin karar ve uygulamalarından doğan
sorunlar ve memurların tutum ve davranışlarından kaynaklanan sorunları dile
getirmektedirler.
KOBİ’lerin, özellikle Gümrük Birliği nedeni ile uluslararası pazarlarda
karşılaşabilecekleri yasal ve bürokratik engellerin nitelik ve niceliği değişmiştir.
169
Bugün en önemli sorun da, KOBİ’lerin gerek yurt içinde, gerek yurt dışında çeşitli
bürokratik engellerle yalnız başlarına mücadele etmeye terk edilmiş olmalarıdır.
KOBİ’lerin karşılaştığı mevzuat hükümlerinin bazıları, gerçekten yanlış veya
gereksiz yere getirilmiş; bazıları ise doğru yere getirildiği halde, zamanla değişen
koşullar bu hükümlerin doğruluğunu kaybetmelerine neden olmuştur. Oysa KOBİ’ler
bir çok ülkede en büyük istihdam kaynağı teşkil etmekte; formalite yüklerinden de en
çok yeni kurulmuş işletmeler etkilenmektedir (http://www.madenim.com/kob%C4%
B0ler_ve_sorunlari. htm).
3.2. KOBİ’lerin Sorunlarına Çözüm Önerileri
Toplumun tüm kesimini kapsayan ve her yerleşim birimine yayılmış olan
KOBİ’ler gerek yerel piyasalarda gerek ulusal ve küresel piyasalarda bir takım
sorunlar ile karşı karşıya kalabilmektedirler. Piyasaların iç içe geçtiği günümüz
şartlarında sorunların hangi piyasaya ait olduğunu kestirmek artık imkansız denecek
kadar zorlaşmıştır. Bu sorunlar işletmenin kendi örgüt yapısından kaynaklanan
örgütsel sorunlar olabildiği gibi, örgüt dışından kaynaklanan çevresel sorunlar da
olabilmektedir (www. dtm. gov. tr).
KOBİ’lerin karşılaştıkları sorunların aşılabilmesi, izlenen kalkınma
politikalarında köklü bir değişimi, ilgili kurumsal yapıda yeniden organizasyonu ve
bugüne kadar izlenen değişik bir yaklaşımın benimsenmesini gerektirmektedir.
Uluslararası pazarlarda büyük işletmelerin yanı sıra KOBİ’lere de rekabet
imkanlarının sağlanması, ancak onlara destek vermek ve sorunlarına çözüm bulmak
sureti ile sağlanabilecektir (www.madenim.com). Yukarıda genel hatlarıyla
açıklanan bu sorunların çözümüne ilişkin bazı öneriler şu şekilde açıklanabilir:
Yönetim ve Örgütlenme Sorunlarına Öneriler
KOBİ’lerde, yönetimdeki sorunlar finansman, pazarlama gibi faaliyetlere de
yansımaktadır. Bu nedenle, KOBİ’ler her şeyden önce sağlıklı bir yönetime kavuşma
konusunda gereken gayreti göstermelidir. Yönetim tekniklerini, eksiksiz ve doğru
olarak kullanmalıdırlar. Bu konudaki eksiklikleri, hizmet içi eğitim ve danışmanlık
imkanlarından yararlanılarak büyük ölçüde karşılanabilecektir (www.madenim.com).
170
i. Yönetim ile ilgili olarak; İşletme sahibi ya da yöneticilerinin mali ve teknik
konularda yetersizlikleri bulunuyorsa bu konularda destek sağlamaları
gerekmektedir. Bunu ya uzman eleman istihdam ederek ya da danışmanlık hizmetleri
alarak gerçekleştirebilirler. Personel istihdam politikaları belirlenirken işletme
ihtiyaçlarının ön planda tutulması ve kalifiye personeli iş yerinde tutabilmek için
gereken tedbirlerin (mali, yönetsel vb. ) alınması gerekmektedir. Çalışanları motive
edecek onlara takım çalışması ruhunu verebilecek düzenlemeler yapılmalıdır.
Çalışanlara verilecek ücret, işletmenin mevcut yapısı ve ekonomik gerekler göz
önüne alınarak belirlenmelidir.
ii. Koordinasyonla ilgili olarak; çalışanlar ve bölümler arasında sorunlar
yaşanıyorsa, bunlar sağlıklı bir şekilde tespit edilmeli, çözümü için objektif ve
bilimsel kriterlerden yararlanılmalıdır. İletişimden kaynaklanan sorunlar varsa,
işletmede etkin bir iletişim yapısı oluşturulmalıdır. Alt birim yöneticilerinin görev ve
sorumluluk alanları kesin bir şekilde tespit edilmelidir. Böylece birimlerin kendi
aralarında oluşabilecek çatışmaların önüne geçilebilecektir. Küçük işletmelerde
çalışanların işyeri ve işle ilgili kararlara katılım sağlandığında bunun koordinasyona
da olumlu etkileri olacaktır.
iii. Denetleme ile ilgili olarak; Denetim kriterleri-uygulamaları objektif ve
bilimsel kurallara dayandırılmalıdır. Eksik veya yetersiz görülen alanlarda
düzenleyici tedbirler süratle alınmalıdır. Denetimi kolaylaştıracak uygulamalar
(otomasyon, bilgisayar vb) oluşturulmalıdır. Kalite ve standartlara uygun bir üretim
gerçekleştirmek isteniyorsa denetim tüm süreci kapsayacak şekilde yapılmalıdır
(Karatepe, Aksoy, vd. , 2009:387, 388).
iv. Planlama ile ilgili olarak; Ülkemizde KOBİ’ler arasında “birlikten güç
doğar” anlayışından hareketle ortaklıkların, işbirliği anlaşmalarının ve ticari
birleşmelerin teşvik edilmesi gereklidir. KOBİ’ler ile üniversiteler arasında
işbirliğine gidilmelidir. Bu işbirliği çerçevesinde KOBİ’lerin yönetimle ilgili
sorunlarına çözüm bulunmalıdır. KOBİ’ yöneticilerine yönetim, planlama
organizasyon, üretim, pazarlama, finansman, personel, Ar-Ge konularında eğitim
seminerleri ve kursları düzenlenmelidir (www. emu. edu. tr).
171
v. Örgütlenme ile ilgili olarak; örgütlenme, işletmenin planlarını
gerçekleştirmek için çalışanların görevlerini en mükemmel bir şekilde
gerçekleştirecekleri düzen kurulup gereken donatıların sağlanmasıdır. İyi bir örgüt
yöneticisinin aynı zamanda iyi bir lider olması gerekmektedir (Alpugan, 1994:167).
Küçük işletme sahipleri, ortakları veya yöneticileri liderlik konusunda çoğu zaman
yetersizdir. Bu nedenle, liderlik misyonlarını geliştirebilmeleri için eğitim, seminer
gibi yöntemlere katılmaları sağlanmalıdır. Organizasyon şeması kullanılması ve
organizasyon konusunda işletme çalışanları da bilgilendirilmelidir. Çalışanların
görev, yetki ve sorumlulukları açık ve anlaşılır bir şekilde belirlenmelidir. (Karatepe,
Aksoy, vd. , 2009:286, 287) KOBİ’lerde organizasyon kültürünün yerleştirilmesi
amacıyla yöneticiler seviyesinde eğitim programları düzenlenmelidir.
Ayrıca KOBİ’ler belirli bir büyüklükten sonra kurumsallaşmaya gitme
konusunda ilgili kuruluşlar ve devlet tarafından teşvik edilmelidirler.
Kurumsallaşmanın işletme faaliyetleri üzerindeki olumlu etkileri hakkında
bilgilendirme çalışmaları yapılmalı, değişik sektörlerde faaliyet gösteren KOBİ’ler
için yönetim ve organizasyon modelleri oluşturarak bu modellerin tanıtımı
yapılmalıdır. Buna ek olarak, KOBİ’ler kendi aralarında birleşerek (işletmeler arası
kooperasyon) teknik ve ekonomik güçlerini bir araya getirmeli ve şirketleşmelidir
(DPT, 2004:49).
Planlama sorunlarına ilişkin olarak, işletmenin hazırladığı planlarda hedefler
net ve belirgin olmalıdır, plan uygulayıcılarının planlama faaliyetlerine katılımları
sağlanmalıdır, planlama süreci bilimselliğe uygun olarak gerçekleştirilmeli, gerekli
durumlarda düzenlemeler yapılması için planların esnek bir yapı göstermesi
gerekmektedir, planlar sade ve anlaşılır olarak hazırlanmalı, gereksiz detaylara yer
verilmemelidir (Karatepe, Aksoy, Demir, vd. 2009:286).
İşletmenin başarısında iyi hazırlanmış bir iş planının olması şarttır. Planlama
işletmenin sınırlı olan para ve insan kaynaklarını en verimli şekilde kullanmasını
sağlar. Sağlam bir planı olmayan, ne olmak istediğini, neye varmak istediğini ve bu
hedeflere nasıl ulaşacağını belirlemeyen bir işletme günlük akışa kendisini kaptırır.
Artan rekabet ortamında da uzun süre ayakta kalabilmesi ve piyasada tutunabilmesi
mümkün değildir (Döm, 2008:331, 332). KOBİ’lerin uzmanlıktan ve kaynaktan
172
yoksun olması, günlük işlerin içinde boğulması ve işe başlama güçlüğü çekmeleri
gibi nedenlerle stratejik planlama konusunda başarısız oldukları bir gerçektir. Bu
konuda KOBİ’lerin bilinçlendirilmesi şarttır. KOBİ’lerde stratejik planlamanın
yapılması da, büyük ölçüde yöneticinin eğitilmesine bağlı olacaktır. Stratejik
planlama ile, çevre faktörleri analizi, işletmenin güçlü ve zayıf yönleri, rakiplerin
analizi, işletme amaç ve hedeflerinin belirlenmesi, bunlara uygun stratejiler tayin
edilmesi, planların hazırlanarak uygulamaya konulması ve kontrolü mümkün
olabilecek, bunu gerçekleştirebilen KOBİ’ler uluslararası pazarlarda başarılı
olacaktır. (www.madenim.com).
Finansal Sorunlarına Çözüm Önerileri:
KOBİ’lerin en önemli sorunlarını finansman alanında yaşamaktadırlar. Küçük
işletmelerin sermayeleri yetersiz olup, büyük işletmeler gibi sermaye piyasası
araçlarından da etkin bir şekilde yararlanamamaktadır. Ö kaynakların yetersizliği,
küçük işletmelerin kredi kullanımlarını da olumsuz etkilemektedir. Kredi kullanımı
için gerekli teminat, sermaye yetersizliğinden dolayı sağlanamamakta ve işletme
kredi ihtiyacını gidermekte zorlanmaktadır. Türkiye’de dağıtılan toplam kredilerin
%3-5’nin KOBİ’lere tahsis edilirken, aynı oran ABD’de %42.7, Almanya’da %35,
Japonya’da %50’dir (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:166).
Türkiye’de toplam ulusal kredi miktarı da diğer ülkelerle karşılaştırıldığında
düşüktür. Özel sektöre verilen kredilerin GSYİH içindeki payı incelendiğinde, 1999
yılında Türkiye’de bu oran %22.5’dir. ABD’de özel sektöre giden krediler
GSYİH’nın üzerindedir(%145.3) İngiltere’de %123, G. Kore’de %93.4, İrlanda’da
%89, Meksika’da %16.2’dir. Türkiye’de bankalardan sağlanan kredilerin
GSYİH’sına oranı %49.8’dir. Bu oran da, adı geçen ülkelerle kıyaslandığında çok
düşüktür. (ABD’de %164, İngiltere’de %127, G. Kore’de %96. 6, İrlanda’da %94,
İsrail’de %87. 5) Öte yandan devletin KOBİ’lere, özellikle de teknoloji geliştirmeye
çalışan firmalara yardımı ciddi boyutlarda değildir. Türkiye’de özel kesim AR-GE
harcamalarında kamu desteğinin oranı gelişmiş ülkelerle karşılaştırıldığında oldukça
düşüktür. Örneğin; 1996 yılında Türkiye’de bu oran %1.9 iken, ABD’de %15.2,
İngiltere’de %9.7 olarak gerçekleşmiştir. Ayrıca risk sermayesi açısından da Türkiye
henüz emekleme sürecindedir. Türkiye’de mevcut risk sermaye fonlarının çoğu
173
yabancı sermaye ortaklığı firmalar ile bazı bankalar oluşturmaktadır. Son dönemde
şirket içi risk sermayesi fonları kurulmaya başlamıştır. Buna rağmen toplam risk
sermayesi piyasası oldukça küçüktür (TÜSİAD, 2002:80, 87).
İşletmelerin karşılaştığı finansman sorunlarının bir kısmı işletme
yöneticilerinin yeteneklerinden, özellikle finansal yönetim konusundaki bilgi ve
deneyim eksikliğinden, bir kısmı ise genel olarak ülkede izlenen ekonomik
politikalara bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Türkiye’nin sosyo-ekonomik yapısı ve
işletme yapılarından kaynaklanan finansman sorunlarını, özkaynak yetersizliği,
işletme sermaye yetersizliği, kredi temin edilmesinde yaşanan güçlükler, sermaye
piyasasından fon sağlanmasında yaşanan sorunlar ve finansal yönetim alanında
yaşanan sorunlar şeklinde sınıflandırabiliriz (Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:295).
Küçük işletmelerin işe başlarken yeterli sermaye ve özkaynak temin edip yola
başlaması gerekir, başlangıçta yaşanacak sermaye yetersizliği işletmenin yaşam
süresi boyunca kendini hissettirecektir. Yatırım yapılmadan önce gerekli etütler
yapılmalı, finansman alanında uzman kişi ve kuruluşlardan gerekli destekler
alınmalıdır (Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:296).
İşletme faaliyetleri sonucu elde ettiği karın tamamını veya bir kısmını
dağıtmayarak (oto finansman) işletmede alıkoyması yoluyla finansman sağlaması,
işletmenin karlı ve verimli çalıştığını gösteren bir yöntem olarak kabul edilmektedir
(Mucuk, 1995:191). İşletmede mali analizlerin iyi şekilde yapılması gerekmektedir.
Borç-özkaynak dengesi kurulmalı, bu dengeyi bozacak aşırı borçlanmalardan uzak
durulmalıdır. Küçük işletmeler finansal planlamaya önem vermeli, nakit akışı, kar ve
sermaye maliyeti ile ilgili çalışmaları sürekli yapmalıdır (Tekin, 2006:221).
KOBİ’lerin finansman sorunlarının çözümünde en önemli araç,
yararlandıkları kısa ve uzun vadeli fon kaynaklarıdır. (Ticari krediler, kısa ve orta
vadeli banka kredileri, alacak senetlerinin iskontosu, Halkbank ve Eximbank
kredileri, dağıtılmayan karlar, öz sermaye, factoring, leasing) (Küçük, 2009:256).
Ancak KOBİ’ler kredi konusunda bir çok zorlukla karşılaşmaktadırlar. Kredi
teminatıyla ilgili sorunların çözülmesinde gelişmiş ülkelerde yer alan uygulamaların
izlenmesi gerekir. Bazı ülkelerde Kredi Garanti Fonu bu sorunların çözümüne
yardımcı olmaktadır. Teminat olarak gayrimenkullerin ipotek altına alınması yerine,
174
işletmede kullanılan makine-teçhizatın teminat olarak kabul edilmesi sorunun
giderilmesine yardımcı olabilir (Müftüoğlu, 1991:14, 246). Küçük işletmelerin
desteklenmesi için uzun vadeli ve düşük faiz oranlı krediler sağlanmalıdır.
Özellikle Halk Bank, Vakıfbank ve Ziraat Bankası aracılığıyla devlet destekli
krediler temin edilmelidir. Uluslararası fonlardan düşük faizli krediler sağlanıp bu
kaynaklar işletmelere belli kriterlerle (karlılık, istihdam vb. ) göre verilmelidir. Ticari
bankaların kredi portföylerinde küçük işletmelerin payının arttırılması için teşvikler
ve politikalar geliştirilmelidir. İşletmelerde gerekli kredilerin hesaplanması, maliyet
analizlerinin yapılması ve finansal planların yapılmasını sağlayacak yetenekli
elemanlar istihdam edilmelidir (Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:298).
KOBİ’lerin, çeşitli zorluklarla ve engellerle karşılaşmakla birlikte,
kullandıkları yukarıda adı geçen finansman yöntemleri yanında risk sermayesi19
yoluyla finansman ve sermaye piyasasından sağlanan fonlarla finansman olanağı söz
konusudur. KOBİ’lerin sermaye piyasası yoluyla fon sağlama olanakları için
İMKB’de işleyen bir piyasa olan “Bölgesel Pazar” ve “Yeni Şirketler Pazarı” (1995)
mevcuttur. Ancak Türkiye’de mevcut durumda KOBİ’lerin ulusal pazarda sermaye
piyasası yoluyla fon sağlama olanakları söz konusu değildir. Bir şirketin halka arz
yoluyla fon sağlaması ve menkul kıymetler borsasına üye olabilmesi için gerekli
koşulların KOBİ’ler açısından önemli bir sorun olduğu bilinmektedir.
Öte yandan şirketlerin, “Bölgesel Pazara”a kabul koşulları arasında firma
büyüklüğüne ve iki yıl art arda kar etmiş olama kriterine bakılmakta ve kotasyon
koşulları ana pazara göre daha esnek olmakla birlikte, KOBİ’lerin bu pazardan
yararlanma eğilimleri düşük olmaktadır. Bu pazarın yanı sıra, henüz Türkiye’de
uygulaması olmayan organize olmamış bağımsız borsalar yoluyla KOBİ’lerin fon
ihtiyaçlarının karşılanması olanaklıdır. (Amerika’da NASDAQ, Avrupa’daki
ESDAQ borsaları gibi.) Bu günkü durumda KOBİ’ler sermaye piyasasına istenen
oranda çekilemediğine göre, buna yönelik önlemler ve teşvikler uygulaması,
alternatifler üzerinde çalışılması gerekmektedir. Bunlar; vergi avantajları sağlamak,
19 Risk Sermayesi; modele literatürde girişim sermayesi, risk kapitali vb. isimler verilmektedir. Risk
sermayesi, esas olarak dinamik, yaratıcı ancak finansal gücü yeterli olmayan girişimcilerin yatırım fikirlerini gerçekleştirmelerine imkan tanıyan bir finansman biçimidir. (Bakınız; Küçük, 2009. 275-284)
175
finansal danışmanlık hizmetleri sunmak, sadece KOBİ’lerin yer alacağı bir Pazar
oluşturmak, kurumsal yatırımcılara bu şirketlerin hisse senetlerini alma olanağı
sağlamak, halka arz yoluyla fon sağlama olanağını daha iyi tanımak, bürokratik
engelleri azaltmak, küçük işletmelerin birleşerek oluşturacakları şirketlere sermaye
piyasasına gelmelerini sağlamak ve girişimcilik kültürünü geliştirmek gibi (Küçük,
2009:256, 257).
KOBİ’ler banka kredisi dışındaki finansman araçlarından yeterince
yararlanamamaktadır. Halbuki ülkemizde leasing20, factoring21 ve franchising22 başta
olmak üzere bir çok finansal enstrüman bulunmaktadır. Önemli olan KOBİ
yöneticilerinin-sahiplerinin bu teknikleri tanıması ve ihtiyaç duyulduğunda
kullanabilmesidir. Bu tür teknikleri kullanmak ekonomik kriz dönemlerinde daha da
önemli hale gelebilmektedir. Leasing’in bazı dezavantajları bulunmakla birlikte
KOBİ’lere sağlayacağı başlıca avantajlar; Özkaynakların tüketilmemesi ve kredi
imkanlarının saklı tutulması, vergi avantajı sağlaması, KDV avantajı sağlaması,
işlemlerin daha basit olmasıdır (Ceylan, 1991:118).
Son yaşanan ekonomik kriz bir çok factoring kuruluşunu alacaklarını tahsil
edememe sorunuyla karşı karşıya getirmiş olsa da, gerek kriz dönemlerinde gerekse
normal dönemlerde factoring, alternatif bir finansman yönetimi olarak önerilebilir.
Gerek yurtiçi gerekse yurtdışına yönelik yapılabilen factoring’in başlıca
avantajları;zaman ve eleman tasarrufu sağlayabilir, alacakların ödenmeme riskini
ortadan kaldırır, ek finansman olanağı sağlar.
20 Leasing; (Finansal Kiralama), bir yatırım malının mülkiyeti leasing şirketinde kalarak, belli bir kira
karşılığında, kullanım hakkının kiracıya verilmesi ve yapılan sözleşmede belirlenen değer üzerinden sözleşme süresi sonunda mülkiyetin kiracıya geçmesini sağlayan çağdaş bir finansman yöntemidir. Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:266.
21 Factoring; Vadeli satış yapan firmaların her türlü mal ve hizmet satışından doğan alacak haklarını “factor” adı verilen finansal kuruluşlara satmak suretiyle kısa vadeli kaynak sağladıkları bir finansman tekniğidir. bakınız;Küçük, 2009;258-260).
22 Franchising; “Bir pazarlama ya da dağıtım kanalı formu olarak, sistem içinde ana firmanın bir diğer firmaya, belli bir zaman dilimi içinde faaliyet alanındaki belirli ayrıcalıkların kullanım hakkı verilemesi” şeklinde ifade edilebilir. (Bakınız; Çelik ve Akgemci, 1998;184-189).
176
Diğer bir alternatif finansman tekniği “Angel Finanslama”23’dır. Angel
yatırım KOBİ’ler için risk sermayesine göre daha elverişli bir tekniktir. Ancak,
Angelların (bireysel yatırımcılar) sermayesi ve kendisinin bilinmemesi ve bu
ekonomik kaynağın anlaşılamaması, potansiyellinin altında kalmasına neden
olmaktadır. Angel finanslama yöntemi bazı dezavantajlara sahip olmakla birlikte bir
çok avantaja sahiptir.
Bunlar; Angeller düşük düzeydeki yatırımları tercih ederler, genellikle yeni
başlayan ve ilk evrelerinde olan işletmelere yatırım yaparlar, tüm sektörlere yatırım
yapabilirler, finansal kararlarda risk sermayelerine göre daha esnektirler, sağladıkları
fonlar fiyatlarda artışa neden olmaz, katma değer yatırımcılarıdır (yatırım yapılan
şirket yatırım yapan şirkete dönüşebilir), yatırımları dışında kredi imkanı da
sağlarlar. Diğer bir alternatif ise “Barter”24dir. Gelişmiş ülkelerde 40 yıldır
uygulanan bu sistemin ülkemize girişi ancak 14 yıl olmuştur. Firmaların mevcut
nakit satışlarına hiç dokunmadan; atıl kapasite ile üretim artışını gerçekleşmesi ve bu
üretim artışı ile çeşitli ürünlerin satın alınması esasına dayanmaktadır (Küçük,
2009;260-266).
Küçük işletmelerde gerek çok iyi işleyen muhasebe düzeninin kurulmamış
olmasından gerekse çalışanların ve yönetici pozisyonundaki kişilerin (işyeri
sahipleri-ortakları) bilgi yetersizliklerinden dolayı finansal analizler
yapılamamaktadır. Bu durum işletmenin mevcut durumunun tespitine engel olmakta
finansal ihtiyaçların ve sorunların belirlenmesini zorlaştırmakta, aynı zamanda küçük
işletmelerin modern finansman tekniklerini izleyememesine yol açmaktadır.
İşletmeye fon sağlayacak (Leasing, factoring vb.) uygulamalardan haberi olmayan
işletme sayısı hiç de az değildir (Demir, 1996:92).
23 Angel Finanslama; Kelime anlamı ile “melek finanslama” anlamına gelmekte ve Türkçe karşılığı
olarak anlamını tam olarak ifade etmemektedir. Angel Finanslama; “girişim tecrübesine sahip özel yatırımcıların kendi para ve deneyimleriyle genellikle yeni başlayan ve ilk evrelerinde olan işletmelere yaptıkları ortaklık içeren bir finansman tekniği” olarak tanımlanmaktadır. (Bakınız, Küçük, 2009;263-266).
24 Barter; İngilizce “takas” kelimesinin karşılığı olup, günümüzde internet network sistemleri üzerinde yapılan, “Çoklu mal/hizmet takas borsasını” ifade etmektedir. Ancak Barter düşünüldüğü gibi sadece iki firmanın mallarını ya da hizmetlerini takas etmesi olmayıp ihtiyacı olan malı, mal sattığı firmadan almak zorunda değildir. Örnek olarak; Barter’i bu tanımıyla kullanan gazete ve seyahat acentelerini verebiliriz. Acenteler gazetelere bedava ilan verip bunun karşılığında gazeteye belli zamanlarda bedava otel odası tahsis etmektedirler. (Küçük, 2009:266:Akdemir, 2007:229).
177
Sonuç olarak; Girişimcilere finansman konusunda yardım edecek onları
yatırım maliyetleri konusunda bilgilendirecek ve doğru finansal kuruluşlara
yönlendirecek danışmanlık şirketlerine ve yatırım banklarına ihtiyaç vardır.
KOBİ’lere verilen kredilerin arttırılması için gerekli düzenlemelerin yapılması
gerekmektedir. Ağırlıklı olarak Halk Bankası üzerinde verilen krediler yeterli
değildir. Girişimcilere kuruluş aşamalarında finansman yükünü azaltmak amacıyla
teşvikler sağlanmalıdır. Örneğin, vergi indirimleri (Fransa, Belçika, İngiltere ve
İrlanda uygulama örnekleri) sağlanabilir, ticari bankalardan temin edecekleri
kredilere garanti vermek için garanti fonlarının kurulması sağlanabilir.
Menkul Kıymetler Borsası’nın iyi işlemesi girişimcileri ve girişimcilere
yatırım yapacak olan sermayedarları teşvik edecektir. İMKB’nın küçük ve teknolojik
olan şirketlere yönelik yapılanmasını tamamlayarak, işler hale gelmesi
gerekmektedir. Şirket alımlarına ait pazarın çalışıyor olması, girişimcileri ve
yatırımcıları alternatif çıkış yolları sunduğu için motive edecektir.
Türkiye’de risk sermayesi fonları ve erken dönemlere yönelik finansman
destekleri (seed capital) yok denecek kadar azdır. Ar-Ge etkinliklerinin ticari
uygulamaya geçirilmesi açısından çok önemli görevi olan bu finans şirketlerinin
kurulması ve etkin çalışması için devlet düzenlemeler yapmalı ve maddi destekte
bulunmalıdır. Bu iki türlü yapılabilir; birincisi yenilik finansmanı sağlayan TİDEB
ve TTGV uygulamalarının başarılı sonuçları dikkate alınarak bu programlara daha
çok kaynak aktarılabilir. İkincisi; sadece erken aşamalara yatırım yapan risk
sermayesi fonları oluşturulabilir. Biri de, devletin risk sermaye için ayırdığı kaynağı
direkt emeklilik fonlarının (emekli sandığı, SSK, Bağ-kur) kuruluş kanunlarında fon
yaratmak için gerekli yasal düzenlemeler yapılabilir. Bu düzenlemeler yatırımcıların
risk sermaye endüstrisine kaynak artırmasını sağlayacaktır (TÜSİAD, 2002;181,
182).
Verimliliğin Arttırılması ve Üretim Sorunlarına Öneriler;
Küçük işletmelerin esnek bir yapı göstermeleri ve emek yoğun bir teknoloji
kullanmaları bazı açılardan avantajlı durumlar yaratsalar bile özellikle kalifiye
eleman, verimlilik ve kalite gibi konularda önemli sorunların ortaya çıkmasına neden
olmaktadır. Üretim ile ilgili planlama faaliyetlerine gereken önemin verilmemesi,
178
üretim maliyetlerinin yüksekliği; üretim kayıpları ve kalitesiz mal-hizmet üretimine
neden olmaktadır. Küçük işletmeler genellikle düşük bir kapasite kullanım oranı ile
çalışmaktadır. Düşük kapasite ile çalışmanın sonucu da verimlilik kaybı olarak
kendini göstermektedir. Günümüzde tüketim bilinci kaliteye dayanmakta olup ISO-
9000 vb. uluslararası kalite normlarının üretimde yer alması istenmektedir. Küçük
işletmelerin birçoğunun üretiminde bu unsurların yer almadığı görülmektedir
(Karatepe, Aksoy ve Demir, 2009:289).
Küçük işletmelerin üretimde karşılaştığı sorunlardan önemli bir tanesi de
işyeri sorunudur. Benzer işkollarında çalışanların aynı site içerisinde toplanması,
hem ihtiyaçların daha kolay ve ekonomik olarak sağlanmasına yol açmakta, hem de
verimliliğin yükselmesine olanak sağlamaktadır (Günal, 1996:5).
Özellikle az gelişmiş bölgelerde faaliyet gösteren küçük işletmeler açısından
alt yapısı oluşturulmuş organize işyerlerinde çalışmak maalesef
gerçekleştirilememiştir. Küçük işletmelerde yönetici pozisyonunda bulunan işyeri
sahibi veya ortaklarının işletme kaynaklarını optimum kullanamayışları, eni üretim
teknikleri ve verimlilik gibi alanlarda yetersiz kalmaları süreç olarak üretimi de
olumsuz etkilemektedir (Karatepe, Aksoy ve Demir, 2009:290).
Tüketim kalıplarındaki değişme, talebin çok hızlı değişmesi, ürün ömürlerinin
kısalması ve bir çok üründe kitle üretimi yerine sipariş esaslı üretimin ön plana
çıkması gibi nedenler, küçük işletmelerin önemini arttırmıştır. Günümüzde eğilim
talep ve arz esnekliğine sahip malları üretmektir. Önemli olan üründe, üretimde ve
pazarlamada yenilikler yaparak rekabet avantajı sağlamaktır. Rekabet ortamı, ürün ve
teknoloji odaklı bir anlayış yerine müşteri odaklı bir anlayış gerektirmektedir. Bu
açıdan bakıldığında küçük ölçekli işletmelerin müşteri odaklı etkinlikleri daha iyi
yapabilmeleri onları verimli kılmaktadır (Küçük, 2009:272).
Küçük işletmelerde verimliliğin arttırılması için uzmanlar şu düzenlemelerin
yapılmasını uygun görmüşlerdir; işletme fonksiyonlarına göre sinerji etkileri
belirlenmeli, işletmenin yapısına uygun dinamik bir kalite kontrol sistemi
kurulmalıdır. İnsan kaynaklarını ve bilgi sistemini kaynaştıran bir koordinasyon ağı
kurulmalıdır. Stoklardaki normal veya istenmeyen gelişmelerin anında belirlenip
gerekli önlemlerin hemen alınabilmesi için, stok hareketleri konusunda yöneticilere
179
zamanında bilgi akışı sağlanmalıdır. İş analizleri yapılarak birim maliyetler
düşürülmeye çalışılmalıdır, iş bölümleri yapılmalı, metot geliştirme veya iş
birleştirme faaliyetleri yürütülmelidir. Çeşitli performans kategorileri belirlenerek
(likidite, karlılık, imalat, insan kaynakları gibi ) işletmeye özgü bir performans
değerlendirme sistemi oluşturulmalıdır. Çeşitli bilgi bankalarına ulaşılabilmeleri için
Network’e bağlanmaları gereklidir, bilgi-işlem sistemi kurulmalıdır. Üretim sistemi
verimli bir yapıda düzenlenmeli, marjinal ürün-marjinal maliyet eşitliğine dikkat
edilmelidir. Uzun süreli kredilendirme ipoteğe karşılık değil, projeye karşılık olarak
gerçekleştirilmelidir (Özdamar, 1993:9).
Unutulmamalıdır ki, verimlilik üretim faktörlerinin akılcı kullanılmasıyla
ilişkili olduğu kadar, zamanın iyi değerlendirilmesiyle de yakından ilişkilidir.
Böylece her bir KOBİ”nin bütün faaliyet aşamalarının, optimum nimet/külfet ilişkisi
içerisinde aşılması verimliliğin konusudur (Küçük, 2009:273).
Küçük işletmelerin üretim ve teknolojiden kaynaklanan sorunlarına çözüm
önerileri ise şöyle sıralanabilir: Küçük işletmelerin pazarda uzun süre kalabilmek ve
rekabette güçlü olabilmek için üretim kalitesinin standartlara uygun olması
gerekmektedir. Bunun için ISO-9000 gibi uluslararası geçerliliği bulunan kalite
güvence sistemi belgelerine sahip olmaları gerekir. Benzer sektörlere hitap eden
küçük sanayi sitelerinin geliştirilmesi küçük işletmelerin önünü açacaktır. Küçük
işletme yöneticisi ya da sahiplerinin üretimde etkinliği arttıracak, verimliliği
yükseltecek eğitimlerin ve çalışmaların içerisinde yer alması sağlanmalıdır. Üretimde
verimin yükseltilmesi için kalifiye personel istihdam edilmeli ve bu tür personelin
belirli zamanlarda eğitiminin arttırılması için programlar geliştirilmelidir (Karatepe,
Aksoy, Demir, 2009:290).
Pazarlama Sorunlarına Öneriler:
Küçük işletmelerin pazarlamayı satış ve satış sonrası etkinlikler olarak
görmeyip, bir süreç olarak ele alıp buna gereken önemi vermeleri gerekmektedir.
Pazarlama, iyi bir organizasyon gerektirir, küçük işletmelerin pazarlama alanında
başarılı olabilmesi için sektörel deneyimleri olan bir ekip kurulması ve ortaya iyi bir
plan konulması gerekir. İyi bir pazar araştırması talep, maliyet ve fiyat analizlerine
dayandırılmalıdır. Rakiplerin politikaları, karlılık durumları ve pazarlama stratejileri
180
yakından izlenmelidir. Müşterilerle iyi ilişkiler kurulmalı, onların istek ve
beklentileri karşılanmalıdır. Özellikle günümüzde büyük bir öneme sahip olan satış
sonrası destekler ve hizmetler alanında müşteri memnuniyetinin sağlanması
gerekmektedir. Reklam, tanıtım ve promosyon çalışmalarına yeterince önem
verilmelidir. Özellikle satışların azaldığı, pazarlarda bir durgunluğun bulunduğu
dönemlerde etkin bir silah olarak reklam, tanıtım ve promosyon çalışmalarının önemi
fark edilebilmelidir (Karatepe, Aksoy, Demir vd. 2009:292).
Pazarlama karması elemanları bir bütün olarak ele alınmalıdır. Bu karmada
yer alan unsurların birbirlerini olumlu ya da olumsuz etkileyebilecekleri
unutulmamalıdır. Fiyatlandırma konusunda çoğu küçük işletme rakiplerin ya da
piyasa fiyatlarını uygulama yoluna gitmektedir. Bu durum da, küçük işletmelerin
yoğun rekabette tutunabilmek için genellikle kendi mal ve hizmetlerine düşük
fiyatlandırma (yanlış fiyatlandırma) yapmalarına yol açmaktadır. (Döm, 2008:330)
Bu nedenle, fiyatlandırmanın oluşumunda maliyet-kar denklemi dışında işletmenin
stratejileri, pazarın önemi gibi diğer faktörler de ele alınmalıdır.
Bilgi-işlem teknolojilerinin yoğunluk kazandığı günümüzde, internet aracılığı
ile e-ticaret ya da e-pazarlama olarak ifade edilen tekniklerden küçük işletmelerin
yararlanması gerekmektedir. Böylece işletmenin pazar kavramının boyutları
geliştirilmiş olacaktır. Ayrıca, bölgesel ve ulusal pazarlara ulaşmanın yanı sıra
özellikle uluslararası pazarlara ulaşabilecek alt yapının oluşturulması ve bu konuda
gerekli mevzuat ve bilgilere ulaşılması sağlanmalıdır. İyi ve başarılı bir pazarlama
organizasyonu için gerekli fonların bulunması ve bunların etkin bir şekilde
değerlendirilmesi gerekir.
Üretilen mal ve hizmetlerin kalitesinin belirli normlara uygun olması, yeni
pazarlara açılmak işletme açısından daha avantajlı bir durum yaratacaktır. Öte
yandan, küçük işletmelerin tüm pazarın gereksinimlerini karşılayamayacağından
hareket ederek pazarın bir bölümünü hedef alınmasını (Niş Pazarlama) ve bunun
üzerine politikalar belirlenmesini içeren modeller pazarlama açısından bu tür
işletmelere avantajlar sağlayacaktır (Karatepe, Aksoy, Demir vd. 2009:293).
KOBİ’lerin pazarlama sorunlarının çözümünde kooperatifleşme bir çözüm
yolu olarak önerilebilir. Pazarlama kooperatifleri, vergi muafiyeti veya kredi vermek
181
için öncelik sağlama yolu ile teşvik edilmelidir. Ayrıca, maliyeti KOBİ’lerin
ödeyebileceği tutarda olmak koşulu ile pazarlama araştırmaları yapan bölgesel
araştırma servisleri oluşturulmalıdır. İşletmeyi yönetenlerin arzu ettikleri mal ve
hizmet üretmek yerine, mevcut ve potansiyel müşterilerin beklentilerine cevap
verebilecek nitelikte mal ve hizmet üretmelidirler (www.madenim.com).
İhracat Sorunlarına Öneriler
KOBİ’lerin üretimlerini ihracata yönlendirmelerinde en önemli unsurlardan
birisi rekabet gücü kazanmalarıdır. Bu da finansmanı gerektirir. Buna karşılık birçok
gelişmekte olan ülkede ihracat kredisi sağlama düzenlemeleri yetersizdir ve küçük
imalatçı/ihracatçılara bir takım kolaylıklardan yararlanma konusunda yeterli fırsatlar
verilmemektedir. Türkiye’de KOBİ’ler açısından dış rekabette belirleyici olan unsur,
finansman ve girdi maliyetleridir. Bu çerçevede ihracat performansını25 olumsuz
etkileyen faktörler, yüksek üretim maliyetleri, dış talep yetersizliği, düşük kaliteli
mal üretimi, kredi elde etme güçlükleri, taşımada yaşanan güçlükler, ürün
adaptasyonunda yaşanan güçlükler, yüksek ihracat vergileri ve piyasa organizasyon
yetersizlikleri şeklinde karşımıza çıkmaktadır (Küçük, 2009:268).
Ayrıca küçük işletmeler dış piyasadaki tüketicilerin zevk ve tercihlerini,
bunlarda yaşanan değişimleri izlemede ve ayak uydurmada başarılı değildirler.
Bunun yanı sıra ülkelerin sosyo-ekonomik koşullarındaki değişiklikler bu tür
işletmelerde ciddi sorunların doğmasına yol açmakta, bu da uluslararası pazarlarda
başarısızlığı doğurmaktadır (Tokol, 1998:129, 130).
İhracattan kaynaklanan sorunlara yönelik çözüm önerileri ise şöyle
sıralanabilir; Küçük işletmelerin dış pazarlara açılmalarını teşvik edecek tedbirler
alınmalıdır. Bu işletmelerin uluslararası fuar vb. organizasyonlara katılmaları
sağlanmalıdır. Bu tür organizasyonlar içinde yer alan işletmelere vergisel ya da
finansal alanlarda teşvikler uygulanmalıdır. Böylece küçük işletmelerin dış pazarları
tanımalarına, bu tür pazarların gereksinimlerini ve beklentilerini öğrenmelerine
yardımcı olunacaktır.
25 İlgili literatürde ihracat performansı, ihracat yoğunluğu (toplam satışların yüzdesi olarak ihracat)
veya ihracat artışı gibi ölçümlerle değerlendirilmektedir.
182
Dış pazarlar için gerekli olan kalite ve standartlar yakalanmalı bu konuda
destek verecek kurum ve kuruluşlardan yararlanılması gerekmektedir. İhracat
alanında teşvik ve tedbirlerden büyük işletmeler kadar, küçük işletmelerin de
yararlanmasını sağlayacak düzenlemeler yapılmalıdır. Küçük işletmelerin ihracat
yapmalarını teşvik edecek, ihracat potansiyellerinin artmasına yardımcı olacak
sektörel birliklerin kurulmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Bir kısım sektörlerde var olan
bu birlikleri de bu amaç doğrultusunda yeniden organize etmek gerekmektedir.
Küçük işletmelerin dış pazarları tanıyan, dil bilen eleman istihdam etmeleri
gerekir. Bu vasıftaki elemanların işletme ufkunun açılmasına olumlu etkiler yapacağı
yadsınamaz bir gerçektir.
Bürokratik alanda bulunan engeller kaldırılmalıdır. Öte yandan, küçük
işletmelerin ihracat yapabilmeleri ve mevcut ihracat potansiyellerini artırabilmeleri
için stratejiler ve planlar geliştirmeleri gerekmektedir. Bu stratejilerin
gerçekleştirilmesi için gerekli finansal kaynaklara ulaşılabilmesi için ucuz kredi vb.
destekler sunulmalıdır (Karatepe, Aksoy, Demir vd. , 2009:294).
Sağlam finansal yapılar ve destekleyici finansal düzenlemelerin KOBİ’lerin
ihracat performansı üzerinde doğrudan bir etkisi vardır. Uygun ihracat finansmanı ve
ihracatla ilişkili, mali ve parasal teşvikler KOBİ’lerin yurtiçi ve uluslararası rekabetçi
durumlarını iyileştirir. Diğer koşullar sabit kalmak kaydıyla zamanında ulaşılabilen
ihracat finansmanı KOBİ’lerin uluslararası piyasalarda teslim fiyatlarını
düşürmelerini olanaklı kılar. Dünyada genel kabul görmüş bir yaklaşımla
“Eximbank” (ihracat-ithalat bankası) olarak adlandırılan ihracat destek kuruluşları
özellikle ihracatın finansmanı alanında faaliyet gösteren ve ihracat sürecini nakdi
(kredi) ve gayri nakdi (sigorta, garanti) yöntemlerle teşvik eden kuruluşlardır
(Küçük, 2009:268, 269).
Dolayısıyla, Eximbank’ın kaynak yapısı güçlendirilmeli, özellikle teminat
sorununu kolaylaştırıcı önlemler alınmalıdır (DTP, 2004:45). Ayrıca yerel ve ulusal
markaların, tüm dış pazarlarda rekabet edebilecek seviyeye ulaşması
desteklenmelidir. İhracatçı firmaların enerji, istihdam ve haberleşme alanlarındaki
girdi maliyetlerinin; bu alandaki vergi oranlarının azaltılması yolu ile düşürülmesini
sağlayacak önlemler alınmalıdır.
183
Sonuç olarak, ihracatımızda önemli bir sıçrama yapılabilmesi, ancak
KOBİ’lerimizin ihracata yönlendirilmesi ile mümkün olacaktır. Bu nedenle
KOBİ’lerimizin dış pazarlar konusunda bilgilendirilmesi ve özellikle finansal açıdan
desteklenmesi çok önemli bir konudur. Bu bakımdan öncelikle “Sektörel Dış Ticaret
Şirketleri”26 ne sağlanan destek ve teşvikler daha cazip hale getirilmeli ve
KOBİ’lerimizin bir araya gelerek bu tür şirketler kurmaları desteklenmelidir.
Nitekim bu şirketler ihracatta da devlet yardımlarının hedef grubunu
oluşturmakta olup bu yardımlardan öncelikle yararlanırlar. Ayrıca, ihracata yeni
başlayan ve ihracat potansiyeli olan KOBİ’lerimizin ürün geliştirme ve teknoloji
yenilemeye yönelik yatırımları, her türlü teşvik edilmelidir. (www.madenim.com).
Araştırma-Geliştirmeden (Ar-Ge) Kaynaklanan Sorunlara Öneriler
Günümüzde küreselleşmenin doğal bir sonucu olarak işletmeler, doğal
pazarlarını koruyabilmek, yeni pazarlara açılabilmek ve pazardaki paylarını
arttırabilmek için Ar-Ge faaliyetlerine önem vermek zorundadırlar. Ar-Ge faaliyetleri
yetişmiş eleman gerektiren aynı zamanda büyük harcama ve uzun zaman isteyen bir
iştir. Küçük işletmeler Ar-Ge faaliyetlerini karşılayacak finansal kaynaklara sahip
olmadıklarından, Ar-Ge çalışmaları ya yok denecek düzeyde ya da yetersiz
düzeydedir. (Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:303) Küçük işletmeler Ar-Ge
departmanı kurmayı düşünseler dahi bu alanda yetişmiş eleman temin etmek de bir
başka sorun olarak karşılarına çıkmaktadır. Küçük işletmelerin verileri elde
edebilmeleri, bunları işleyerek kullanılacak hale getirmeleri ve teknolojik uygulama
yapabilme yetenekleri oldukça sınırlıdır. Bundan dolayı küçük işletmeler piyasada
izleyici işletme durumunda kalmaktadırlar. (ÇelikveGöksu, 1997:24) Çoğu zaman bu
gelişmeler geriden takip edilmekte veya taklit edilmektedir.
KOBİ’lerin Ar-Ge sorunlarına ve teknoloji-yenilikçilik kapasitesinin
geliştirilmesine yönelik çözüm önerileri şöyle sıralanabilir: Küçük işletmeler Ar-Ge
faaliyetlerinin önemini kavramalı, bu alanda faaliyetleri yürütecek işletme içerisinde
bölüm oluşturulmalı ve uzmanlaşmış elemanlar istihdam edilmelidir. Ar-Ge
26 Sektörel Dış Ticaret Şirketleri;normal yörelerde, 1-200 arasında işçi istihdam eden, aynı üretim
dalında faaliyette bulunan asgari 10 küçük ve orta büyüklükteki (kalkınmada öncelikli yörelerde 5) işletmenin bir araya gelmesiyle, en az 10 milyar (kalkınmada öncelikli yörelerde 5 milyar) ödenmiş sermayeli anonim şirket olarak kurulması gereken şirkettir
184
faaliyetleri büyük harcamalar gerektiren, meyveleri sonradan toplanan bir süreçtir.
İşletmelerin bu faaliyetleri finanse edecek kaynakları temin etmeleri gerekmektedir.
Ekonominin hücreleri olarak görülen küçük işletmelerin, Ar-Ge faaliyetlerine
gereken önemi verebilmeleri için destek ve teşvikler sunulmalıdır (Karatepe, Aksoy,
Demir, 2009:303, 304).
Ayrıca know-how yayınımı ile ilgili hizmetler güçlendirilmeli, transfer ve
danışmanlık kapasitesi geliştirilmelidir. Mühendislik, aralarındaki ticari bağlar
güçlendirilmeli ve bu etkileşimi arttıracak aracı kuruluşların kurulmasına yönelik
çalışmalar yapılmalıdır. Bu çerçevede, Üniversite-Sanayi işbirliği desteklenerek,
KOBİ’ler Ar-Ge çalışmalarına yöneltilmeli, KOBİ’lerin üniversitelerle teknoparklar
içinde buluşmaları sağlanmalıdır. Yerel ve bölgesel iş birliği kümelerinin ve iletişim
ağlarının oluşturulması desteklenerek bu uygulamalara baz teşkil edecek saha
araştırmaları yapılmalı, işletmeleri arası işbirliğinin geliştirilmesi yoluyla
teknolojinin yayımının sağlanmasına çalışılmalıdır. KOBİ’lerin Teknik mevzuata
uyumunun, CE işareti edinimlerinin, metroloji, standardizasyon, test ve kalite
sistemlerinden yararlanmalarının yaygınlaştırılması doğrultusunda, kalite bilinci
oluşturulmasına ve teknoloji alt yapılarının geliştirilmesine yönelik eğitim,
danışmalık, Ar-Ge destekleri yaygınlaştırılarak ve özel kalite ve sertifikasyon
sistemleri geliştirilmesine yönelik çalışmalar yapılmalıdır (DTP, 2004:47, 48).
İnsan Kaynakları Yönetimi Sorunlarına Çözüm Önerileri
KOBİ’lerin tanımlanıp, sınıflandırılmasında güçlük çekilmesi ve özellikle
ortak bir tanım yapılmaması sonucunda, çeşitli kuruluş ve kurumlar genel olarak iş
gören sayısını baz almışlardır. Bu nedenledir ki, KOBİ’ler için İnsan Kaynakları
Yönetimi büyük önem taşımaktadır (Müftüoğlu, 1991:73).
i. Kalifiye personel sorununa yönelik öneriler; Küçük işletmelerin personel
ihtiyacını karşılamak için geleneksel yöntemler yerine daha çağdaş yöntemler
uygulanmalıdır. Meslek liseleri ya da meslek yüksek okulu mezunlarının gereksinim
duyulan alanlarda eğitilmesi ve işe yerleştirilmelerinin sağlanması gerekir. Başak bir
ifade ile, okul-sanayi işbirliğinin çağımızın ve sanayinin gereksinimleri
doğrultusunda revize edilmesi gerekmektedir (Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:301).
KOBİ’lerin nitelikli personel ihtiyacını karşılamak üzere eğitim kurumları
185
belirlenmeli, mesleki standartlar eğitim vermesi sağlanmalı, mevcut eğitim
programlarının kalitesi ve kapasitesi arttırılmalıdır. Ayrıca hayat boyu eğitim ve
öğretim kavramlarının yerleşmesini sağlayacak eğitim programları geliştirerek, aktif
işgücünün niteliklerinin, gelişen ve değişen ürün ve üretim süreçleri çerçevesinde
şekillenen piyasaların taleplerini karşılayacak şekilde sürekli olarak geliştirilmesi
sağlanmalıdır (DTP, 2004:44).
Öte yandan KOBİ’lerin kalifiye eleman istihdam edebilmesi ve bu tür
elemanları uygun ücret politikalarıyla işte tutabilmesi için finansal kaynaklar
yaratılmalıdır. Personel ile ilgili politikalar oluşturulmalı, yeterli elemanla
çalışılmalı, yetersiz ya da verimsiz elemanlara kadrolarda yer verilmemelidir. Son
olarak, küçük işletmelerin kalifiye eleman gereksinimlerini karşılayabilmesi
açısından vergi ve sigorta mevzuatlarında teşvik ve düzenlemeler yapılmalıdır
(Karatepe, Aksoy, Demir, 2009: 301).
ii. Eğitim sorunlarına yönelik çözüm öneriler; Personel eğitimi, iş görenin
belirli bir işi yapmak amacıyla bilgi ve becerisinin arttırılmasına ve dolayısıyla
geliştirilmesine yönelik sistemli uygulamalar bütünüdür. İyi hazırlanmış bir eğitim
programının uygulanmasında gerek işletme ve gerekse çalışanların karşılıklı yararları
vardır. Bir eğitim programı hazırlanırken belirli görevlerdeki iş görenlerin iş birliği
sağlanmalıdır. Eğitim, iş görenlere yapmakta oldukları işleri daha iyi yapma olanağı
sağladığı gibi, onlara daha üst görevlere yükselme fırsatını da hazırlayabilmektedir.
Bu olanakları tanıyan her eğitim-öğretim programı iş görenlerce de arzu edilmektedir
(Şimşek, 1997:27).
Küçük işletmelerde uygulanacak eğitim programları hem teknik konuları hem
de modern işletmecilikle ilgili konuları kapsamalı ve personel yöneticilerinin
programda yer alan eğitimleri almaları sağlanmalıdır. Özel kuruluşların ve kamu
kurum ya da kuruluşlarının açmış oldukları eğitim, kurs, seminer ve toplantı gibi
organizasyonlara katılımların gerçekleşmesi ve bu organizasyonların faaliyetlerinde
aktif rol alınmalıdır. Sektörel birlikler, ticaret ve sanayi odaları ile resmi kuruluşlar,
küçük işletmeler için çeşitli alanlarda eğitim faaliyetleri düzenlemelidir. (Karatepe,
Aksoy, Demir, 2009:302) KOBİ’lerde organizasyon kültürünün yerleştirilmesi
amacıyla yöneticiler seviyesinde eğitim programları düzenlenmeli, KOBİ
186
çalışanlarının işletme içi karar alma sürecinde aktif rol almalarını sağlamak amacıyla
sektör bazlı eğitim programları düzenlemelidir (DPT:2004:41).
iii. Danışmanlık Hizmetlerinden Yararlanma Sorunlarına öneriler;
KOBİ’lerin danışmanlık hizmetlerinden yeterli bir biçimde yararlanabilmesi için,
küçük işletmelere teknik ve yönetsel açıdan destek veren KOSGEB’in ülke çapında
geliştirilmesi ve yeterli personel yapısıyla hizmet sunması sağlanmalıdır. (Karatepe,
Aksoy. Demir, 2009:302) KOBİ’lerde insan kaynakları yönetimi olgusunun
yerleştirilmesine yönelik bilgilendirme programları düzenlenmelidir. KOBİ’ler,
başarılı fikir ve uygulamaların en kısa sürede hayata geçirilmesi amacıyla gelişmiş ve
gelişmekte olan ülkelerin başarılı örnekleri hakkında bilgilendirilmelidir. KOBİ’lerin
üniversitelerin ve büyük ölçekli firmaların bilgi kapasitesinden yararlanmaları
amacıyla ortak programlar geliştirerek, ana-yan sanayi ilişkileri arttırılarak, yan
sanayi firmalarının personelin eğitim seviyelerinin geliştirilmesine imkan verecek
projeler desteklenmelidir. Ve üniversitelerde küçük işletmeler danışmanlık yapacak
birimlerin kurulması gerekmektedir. Ayrıca KOBİ’ler için uzaktan bilgilendirme
bilişim alt yapısı oluşturulmalıdır (DTP, 2004:31, 42).
KOBİ’ler için gelecekteki yaşam biçimi “Networking” olacaktır. Kısaca ağ
oluşturmak anlamına gelen Networking, daha çok sanayide kullanılmaktadır.
Netwoking ile KOBİ’lerimiz giderek daha geniş ürün yelpazesine yönelmekte, daha
geniş bilgi kaynaklarına erişebilmektedir. Networking, özellikle Gümrük Birliği
sürecinde, KOBİ’lerin rekabet güçlerini arttırmak için kullanabilecekleri en önemli
araçlardan biridir (www.madenim.com).
iv. Örgütten Kaynaklanan Sorunlara Öneriler; Örgütlenme alanında yaşanan
sorunların hiç kuşkusuz işletmenin verimliliği üzerinde de etkileri olacaktır.
Verimliliğin yetersiz olması aynı zamanda işletmede toplam kalite uygulamalarının
yürütülmesini zorlaştıracaktır. Küçük işletmelerin örgütlenme yapısının geleneksel
yapıdan kurtarılması ve modern örgüt yapısının kurulması gerekmektedir. Örgütün
temel politikaları tespit edilmeli ve bunları hayata geçirecek uygulamalar
gerçekleştirilmelidir. Örgüt şeması hazırlanmalı, bu şemaya uygun olarak yönetim ve
komuta ödemeleri tespit edilmelidir. Ayrıca örgütte birimler arasında sorumluluk ve
187
yetki dağılımlarının açık ve net bir belirtilmesi gerekmektedir, böylece olası
çatışmalar önlenebilir (Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:303).
Sonuç olarak hangi sektörde faaliyet gösterilirse gösterilsin girişimin sahibi
insanları yönetmeyi bilmek durumundadır. Her işletmede iyi eğitimli, konusunda
uzman ve iyi motive edilmiş çalışanlara sahip olma başlangıçta kazanmak demektir.
Çünkü işletme sahibi ya da yöneticisinin başarısı çalışanların başarısına bağlıdır. Öte
yandan kötü ve basiretsiz yönetimin elinde en iyi insan ve yatırım kaynakları dahi
başarısız olmaya mahkumdur. Tıpkı insanlar gibi işletmelerinde yaşam eğrisi vardır.
Giriş, gelişme, olgunluk ve gerileme gibi. Her evre farklı yönetim, pazarlama ve
üretim politikalarını uygulamayı gerektirir. Yeni işe başlayan işletmelerde girişimci
kendi teknik becerileri ile ön plandadır ve işe bizzat dahil olmaktadır. Ancak,
büyümeye başlayan işletmede girişimci yönetici işi bizzat yapmak yerine yaptıran
olmalıdır. Çünkü büyüme girişimcilerin bilmediği alanlarda aktif olunmasını, bu
alanlarda otoritesini delege ederek profesyonellerine bırakmasını ve sadece karar
verme sürecinde yer almasını gerektirmektedir (Döm, 2008:331, 332).
Halkla ilişkiler ile İlgili Sorunlarına Çözüm Önerileri
KOBİ yönetimleri toplumsal ve kültürel yapı ile beraber, inanç ve tutumlara
gereken özeni gösterebilmelidirler. İşletmenin faaliyette bulunduğu tolumun nüfus
yapısı, bileşimi, bilimsel ve kültürel düzeyi, gelenek ve görenekleri ve bütün
bunlardaki değişme eğilimlerinin kurumların yönetimi üzerinde derin etkiler
yapacağı kuşkusuzdur. Bu nedenle KOBİ’ yöneticileri, toplumu oluşturan bireylerin
pisko-sosyal niteliklerini yakından tanımak zorunluluğundadır. KOBİ’ yöneticileri
ilişkide bulunduğu bütün toplumsal sınıf ve grupları yakından tanıdıklarında
işletmelerini daha güvenli ve tehlikesiz bir şekilde yönetebileceklerdir.
Büyük ölçekli işletmelerde planlı çabalar şeklinde örgütlenebilen halkla
ilişkiler işlevi, küçük işletmelerde beklenen doğrultuda uygulama göremeye
bilmektedir. Bu işler, genelde büyüme tutkusu içinde olan Orta Ölçekli İşletmelerde
kabul görebilmektedir. Orta Büyüklükteki işletmeler, her ne kadar çevreleriyle iyi
ilişkiler kurmayı planlamış olsalar da buna yönelik ayrı bir program, bütçe ve uzman
ekip oluşturmaktan çok, işletme sahip veya yöneticilerinin bireysel girişim veya
karizmalarına güvenebilmektedir. Küçük işletmeler ise, çevre desteğini sağlamak
188
için halkla ilişkiler etkinliğini düşünseler bile, bu işlev ayrı bir bütçe, program ve
ekip çalışmasını gerektirdiği için hayata geçirilemeyebilmektedir
(www.madenim.com).
KOBİ’lerin halkla ilişkiler alanındaki sorunlarına yönelik çözüm önerileri
şöyle sıralanabilir:
i. öncelikle halkla ilişkilerin öneminin kavranması gerekmekte olup, bu
faaliyetlere sadece reklam gibi dar bir çerçeveden bakılmamalıdır.
ii. Halkla ilişkileri yürütebilecek bu konuda eğitim almış uzman personel
istihdam edilmeli, istihdam edilemiyorsa da bu alanda faaliyet gösteren kurum ya da
kuruluşlardan destek sağlanmalıdır.
iii. Dayanıklı tüketim malı üreten küçük işletmeler, üretimlerini satış sonrası
servis ve hizmetlerle desteklemelidirler.
iv. Günümüzde halkla ilişkilerin önemi yadsınamaz bir gerçek olup
işletmeler bu alanda faaliyet gösterebilmek için gerekli finansal kaynakları temin
etmelidirler. Halkla ilişkilerde amacın sadece işletmeyi tanımak olmadığı, işletmenin
insanlarda bıraktığı izlenimlerin değiştirilmesi ve etkilenmesi olduğu
unutulmamalıdır (Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:304).
Ayrıca, bir işletmenin, örgütün dışa dönük iletişiminde en önemli kesimin
müşteriler olduğu unutulmamalıdır. Müşterilerin bir işletmeyle ilgili zihinlerinde
oluşturdukları imajın büyük kısmı, örgüt personelinin tutum ve davranışlarından
oluşmaktadır. Müşterileri dinlemek, sözlü iletişim becerilerine sahip olmak,
müşterinin sözsüz iletişimine duyarlı olmak, bu imajın pozitif olmasını sağlayacaktır.
Bilindiği üzere müşteriler, bilinen markaları daha kolay satın alabilmektedir. Küçük
bir işetme, internetin inceliklerinden ve tekniklerinden yararlandığı sürece, büyük
işletmelerle rekabete girişebilecek, müşteri nezdinde marka olabilecektir. Bunun için
bazı alternatif teknolojik yöntemlerden (mailmaster web, web siteleri, Newsletters,
Publicity vb. ) yararlanmalı ve müşteriyle ilişkilerini daha etkin sağlayabilmelidir
(Akgemci, Aslan, Düşükcan, 2008:73, 101).
189
Muhasebe-Muhasebe Yönetiminden Kaynaklanan Sorunlara Öneriler
İşletmelerde, yönetimin alacağı kararlar için temel oluşturulması bakımından,
yapılan faaliyetler nedeniyle meydana gelen kıymet hareketlerinin, işletmenin
varlıkları ve kaynakları üzerinden etkisinin bilinmesi çok önemlidir. İşletmede alınan
kararların sonucunun ölçülebilmesi ve bu kararların gelecekte işletmenin varlıkları ve
kaynakları üzerindeki etkilerinin planlanabilmesi ve dönem içinde tamamlanan
faaliyetlerin varlılara etkisinin bilinmesi gerekir (Özalp, 2000:263).
Kuruluş şekli ve büyüklüğü ne olursa olsun işletmeler mal ve hizmet üretmek
için çeşitli faaliyetlerde bulunmak zorundadır. İşletme faaliyetleri, yönetimin aldığı
kararlara göre yürütülür, bu sırada işletmenin sahip olduğu varlıklarda ve bu
varlıkların kaynağında değişmeler meydana gelir. Söz konusu mali durumdaki
değişmelerin ve faaliyetlerin etkilerinin sürekli izlenmesi, gelişmelerin tespit
edilmesi ve yeni olaylara göre yeni kararların sürekli olarak alınması gerekmektedir.
İşletme yönetiminde ortaya çıkan yeni anlayışlar, yeni yönetim bilgi
teknolojisindeki gelişmeler ve işletmelerin büyümeleri, karar alma sürecine,
planlamaya ve kontrol işlevinin yerine getirilmesi için gerekli olan bilgilerin
toplanması, birleştirilmesi ve süreçlenmesi işletmelere yeni boyutlar kazandırmıştır.
İşletme faaliyetleri ile ilgili stratejik kararların alınmasında kullanılan
kriterlere ilişkin verilerden yola çıkarak;muhasebe bilgi sisteminden elde edilen
bilgilerin önem seviyesinin yüksek olduğu söylenebilir. Ancak
profesyonelleşemeyen işletmelerin muhasebe departmanlarında yeterli sayı ve
nitelikte uzman bulunmaması veya yetki devrine gidilmemesi, muhasebe bilgi
sisteminin üretmiş olduğu raporların yeterince anlaşılamamasına yol açmaktadır.
İşletme yöneticilerinin muhasebe bilgi sistemine vermiş oldukları önem her geçen
gün artmasına karşın, uygulamada halen çeşitli sorunlarla karşılaşılmaktadır
(Akgemci, Çelik ve Diğerleri, 2008:494, 495).
Günümüzde işletme yöneticilerinin bilgi ihtiyacı geleneksel muhasebe
bilgilerinden elde edilen bilgilerle sınırlı değildir. Muhasebe bilgi sistemi yönetim
bilgi ihtiyacının büyük bir kısmını verebilecek kapsamdadır. (Banar, 2001:53)
İşletme yöneticilerinin ekonomik gelişmeyi ve finansal başarıyı izleyebilmesi ve
buna göre gerekli kararları alabilmesi her şeyden önce işletme maliyetlerinin tam ve
190
doğru bir şekilde tespit edilmesine bağlıdır. Karlılığın arttırılmasının yolu da gelirleri
arttırırken giderleri de kontrol altında tutmaktan geçer.
Bir işletmede muhasebe bilgi sisteminin kullanılması o işletmeye bir takım
ilave değerler katmaktadır. Bu bağlamda muhasebe bilgi sistemi yönetime önemli bir
destek sistemi olarak ortaya çıkmaktadır. İşletmeler etkin bir muhasebe bilgi sistemi
ile işletmeye şu değerleri kazandırabilir; Verimlilik artışı, Rekabet avantajı sağlama,
daha iyi karar almak için tam zamanında ve güvenilir bilgi sağlama, iletişim sağlama,
kullanılabilir bilgi sağlama, işletmeye yüksek kaliteli ürün veya yüksek kaliteli servis
sağlama, maliyet azalımı veya aranılan bir işletme çehresi kazandırma. Etkin bir
muhasebe bilgi sisteminin oluşturulması ise muhasebe kontrol sistemi ile birlikte
düşünüldüğü takdirde mümkün olacaktır (Acar ve Dağlar, 2005:23-40).
İşletmelerin başarılı olması açısından; bilgisayara dayalı muhasebe bilgi
sistemlerinden elde edilen veriler önemli katkılar sağlayacaktır. Bu bilgilerden
yoksun işletmelerin günümüz şartlarında başarılı olmaları pek mümkün
görünmemektedir (Doğan ve Tanç, 2004:299).
Bilişim teknolojilerinin işletmenin büyümesinde esas faktör olarak rol
oynaması ancak bu teknolojilerin basit bir ofis otomasyonu görülmeleri yerine genel
stratejilerinin bütünleyici bir parçası olarak algılanmasıyla mümkündür. Bugün
dünya genelinde bir çok işletme bilişim teknolojilerinin mümkün kıldığı stratejiler
izlemektedir (Güleş, 2002:96).
Bilgi teknolojileri, büyük defter güncelleme zamanları, aylık kapatma
işlemleri ve finansal raporlama konularında verimliliği ve etkinliği arttırmaktadır,
raporların daha hızlı ve etkili hazırlanmasını sağlamaktadır. Bunun yanında elle
yapılması düşünülmeyecek kadar spesifik ve detaylı düzeyde raporlamayı da
sağlamaktadır. Muhasebeciler bir işletmede gerekli olan taktiksel ve stratejik
kararları vermek için kullanımını ve değerini arttırma potansiyeline sahip olan veri
tabanı sistemleri hakkında bilgili oldukları zaman muhasebe bilgi sistemini
tasarlayabileceklerdir. Böylece bu sistemlerde yeterli kontrol sağlamak ve üretilen
bilginin güvenirliliğini garantilemek ve vergiyi korumak mümkün olabilecektir
(Ömürbek ve Bekçi, 2006:77).
191
Öte yandan muhasebe bilgi sistemi, gerçekleşen olayları ve gelişimleri bilgi
haline dönüştürür, sistemi oluşturan bilgilerin karar aracı olması ya da alınan
kararları tümüyle değiştirecek nitelikte olması, geri bildirim sistemine dayalı rapor
sisteminin varlığına bağlıdır (Sevgener ve Hacırüstemoğlu, 1998:24).
Ayrıca raporlanacak bilgilerin; yönetimin planlarını karşılayabilecek fırsatları
ve riskleri de içerecek şekilde geleceğe dönük olması; önemli işletme faaliyetlerinin
nasıl gerçekleştiğini gösteren finansal olmayan ölçüleri de içerecek şekilde uzun
dönemde değer katacak etkilere odaklanmasını gerektirmektedir (Gürdal, 2004:92).
İşletmelerin dış çevresinde meydana gelen hızlı değişimlere aynı hızda cevap
vermek durumundaki yöneticilerin stratejik bilgiye olan ihtiyaçlarının artması,
muhasebe bilgi sisteminin önemini daha da arttırmıştır. Bununla birlikte hem
yöneticinin hem de muhasebe bilgi sisteminin önemi tek başına bir şey ifade
etmemektedir; esas olan bu iki birim arasında bağlantıyı sağlayan iletişim sürecinin
etkin bir şekilde yönetilmesidir (Akgemci, Çelik ve Diğerleri, 2008:492).
İşletme ile ilgili kişi ve kuruluşların alacakları kararlara temel oluşturacak
doğru ve güvenilir bilgiler muhasebede üretilecektir. Bu anlamda muhasebede
üretilecek bilgilerin doğru ve güvenilir olması muhasebe alanında çalışacak kişilerim
iyi eğitimi almış olmasına bağlıdır (Şengel, 1998:247).
Etkin ve başarılı muhasebe elemanı olmak için sadece çok iyi muhasebe ve
mevzuat bilgisine sahip olmak artık yetersiz kalmaktadır, işletmenin tüm
fonksiyonlarına hakim olmasının yanında gelişen bilgi teknolojileri ve sistem
geliştirilmesi konusunda da bilgi sahibi olunması gerekmektedir (Ömürbek ve Bekçi,
2006:77).
Dolayısıyla, işletmelerin muhasebe departmanlarında, muhasebe biriminde
yeterli uzman eleman istihdamına gidilmelidir. Yöneticilerin işletme faaliyetleri ile
ilgili alacakları kararlarda muhasebe bilgilerinden yararlanmaları, kararların daha
isabetli olmasını sağlayacaktır. Bu sayede işletmeler sağlıklı büyüme süreçlerini
yaşayabilirler ve yeni alanlara yatırım yapabilirler. İşletmelerin finansal sorunlarının
kaynağının önemli bir kısmını, yanlış kararlar oluşturmaktadır. Dolayısıyla işletme
kararları, muhasebe bilgilerine dayalı, varlık ve borç yönetimleri bilimsellik
192
içermelidir. Ayrıca işletme sahip ve yöneticileri muhasebe bilgi sisteminin denetimi
için bağımsız bir uzman yardımıyla denetime yönelmelidirler.
Sonuç olarak; bilginin her yerde olduğu gibi, işletme yönetiminde de önemli
olduğu açık bir gerçektir. İşletmelerde bilginin üretildiği en önemli ve en eski kaynak
olan muhasebe bilgi sisteminin, basit bir muhasebe anlayışından çıkıp, yönetimin
vazgeçilmez önemli bir “bilgi bankası” olması ve bunun uygulamaya mutlaka
yansıtılması gerekmektedir. Özetle “Vergi için değil, bilgi için muhasebe” söylemi
gerçekleştirilmelidir (Akgemci, Çelik ve Diğerleri, 2008:293-295).
Kriz Döneminde Muhasebe Bilgi Sisteminin Önemi
Kriz dönemlerinde işletmeler açısından uygulanabilecek yaklaşımları
genellemek aslında oldukça güçtür. Çünkü her işletmenin yapısına göre bir uyum
modeli geliştirileceği açıktır. Bununla birlikte kriz dönemlerinde işletme
yönetimlerinin olumsuz etkileri azaltmaya yönelik yaklaşımlarında genellenebilecek
başlıca konular aşağıdaki gibi sıralanabilir:
- Karar Süreçlerinde Çabukluk
- Finansal Bilgi Sisteminin Organizasyonu
- Enflasyon Muhasebesi ve Gerçekçi Raporlama Düzeni
- Sürekli Maliyet Düşürme Programları
- Organizasyon Uyumu
Yukarıda sıralanan konular, işletmelerin yönetim bilgi sistemi çerçevesinde
muhasebe bilgi sistemlerinin rolünü tanımlayan temel başlıklardır. Her şeyden önce;
işletme yönetiminde önemli bir araç konumuna sahip bulunan muhasebe, işletmeler
için salt finansal sonuçları yansıtan bir gösterge olmaktan öte, yönetim ve karar alma
sürecinin tüm aşamaları için temel bilgi sistemini oluşturur.
i. Karar Süreçlerinde Çabukluk ve Muhasebe Bilgi Sisteminin
Organizasyonu: Krizden çıkışın ilk anahtar sözcüğü “yönetim” dir. Kriz yönetimi,
kriz öncesi ve kriz dönemlerinde bilgi işleme ve iletişimin büyük önemi üzerinde
odaklanmaktadır. Her şeyin oldukça hızlı değiştiği kriz dönemlerinde, kararların
alınır alınmaz uygulamaya konması, çabuk ve kesin çözümler alınmasında önemli rol
193
oynar. Üretimin, tahsilatın ve en önemlisi işletme içinde bilgi dolaşımının
hızlanması, bir çok sorunun da çözümünü kolaylaştıracaktır. Üretim sisteminin
geliştirilmesi sürecinde “tam zamanında” yaklaşımına dayalı ve sürece değer
katmayan faaliyetlerin saptanarak ortadan kaldırılması yolunda sürekli çabalar, kriz
öncesi ve kriz dönemlerinde işletmelerin uyum yeteneklerini artıracaktır.
Olumsuz koşullar kadar, genel kriz dönemlerinin sonrasında olumlu koşullara
uyum sağlamak için dahi, karar süreçlerinde hız sağlayacak muhasebe bilgi
sisteminin varlığı, işletmeler için en büyük avantaj olarak görülmektedir.
Günümüzde, bir işletme için muhasebe bilgi sisteminin tasarım ve kurulması
uzmanlık alanı haline gelmiştir. Tasarlanacak muhasebe bilgi sisteminin
kurulabilmesi için her şeyden önce sistem yapısını etkileyen çeşitli unsurlara yönelik
sistem analizi gereklidir. Bu çerçevede bilgi işlem teknolojisi, muhasebe bilgi
sisteminin etkinliği kadar, değişen çevreden haberdar olmak ve işletme dışı veri
akışında hız ve kalitenin sağlanması yönlerinden de hayati öneme sahip
bulunmaktadır.
ii. Enflasyon Muhasebesi ve Gerçekçi Raporlama Düzeni: Enflasyon,
ülkemizi sosyal, politik ve özellikle ekonomik yönden etkileyen en önemli sorun
olarak yıllardır ülke gündeminin üst sıralarında yer almaktadır. Geleneksel
muhasebe, değerlemede tarihi maliyet değerini esas almakta, gerçekleşme ilkesinden
hareket ederek para değerinin değişmez olduğu varsayımına dayanmakta ve
enflasyonun yüksek olduğu dönemlerde yetersiz kalmaktadır. Bir ülkede enflasyon
oranı yüksek ise paranın temsil ettiği gerçek değeri azalmaktadır. Bu durum ise
işletmelerin dönem sonlarında tespit edilen nominal kârlarını gerçek kârlarından
uzaklaştırmaktadır. Sonuçta, gerçek işletme kazancı üzerinden vergileme ilkesinden
uzaklaşılmaktadır.
Özellikle kriz dönemlerinde her zamankinden daha fazla olan doğru bilgiye
gereksinme, mali durum tablolarının doğruyu yansıtması açısından, enflasyon
muhasebesi modellerinden birinin uygulanmasını gerekli kılmaktadır.
iii. Sürekli Maliyet Düşürme Programı: İşletme faaliyetleri belli ve genel
olarak temel kabul edilen fonksiyonel bir gruplamaya tabi tutulur. Bu açıdan
194
maliyetlere bakıldığında, her bir faaliyet bölümünde katlanılan fonksiyonel
maliyetlerin toplamı işletmenin genel faaliyetiyle ilgili toplam maliyeti oluşturur.
Günümüzde, giderek sertleşen küresel ve ulusal rekabet koşulları ve
teknolojik değişimdeki hıza paralel tüketici taleplerindeki gelişmeler, işletmeleri
ayakta kalabilmek için mevcut yönetim uygulama ve stratejilerini sürekli gözden
geçirmeye zorlar hale getirmiştir. Güçlü küresel rekabet, mamul ve üretim
teknolojilerindeki hızlı gelişmeler ve para kurları ile hammadde fiyatlarındaki geniş
dalgalanmalar karşısında, kriz ortamı ya da öncesinde bir işletmenin muhasebe bilgi
sistemi, maliyetlerin kontrolüne yönelik çabaları kolaylaştırmak, üretim verimliliğini
ölçmek ve geliştirmek, gelişmiş üretim süreçlerini tasarlamak amaçlarına yönelik,
zamanında ve doğru bilgileri sağlamak zorundadır. Bu anlayışa koşut olarak gelişen
maliyet yönetimi kavramı, maliyetlerin ne olduğu konusunda dikkatlerin
yoğunlaşması yerine, ekonomik koşulların gelecekteki etkilerini vurgular.
iv. Kriz Dönemlerinde İşletme (Çalışma) Sermayesi Yönetimi: Çalışma
sermayesi yönetimi, risk ve kârlılık arasında uygun bir dengenin kurulmasını
gerektirir. Çünkü, işletme çalışma sermayesinin atıl kalması kârlılığın azalmasına yol
açarken, işletme çalışma sermayesi açığı da işletmenin ödeyememe riskini ortaya
koyar. Kriz dönemlerinde de işletmelerin finansal yönetimleri çalışma sermayesi
yönetiminde odaklanır.
Kriz dönemlerinde stoklar ve stok kontrolü büyük önem kazanır. İşletmelerin
asgari stok düzeylerini, üretimin aksamaması yanında, enflasyondan koruyacak
biçimde yeniden gözden geçirmeleri gerekir. Girdi stoklarının büyüklüğü, kriz
dönemlerinde maliyetleri aşağıya çekmede büyük avantajlar sağlamaktadır. Ancak
kriz döneminde yarı mamul ve mamul stoklarında yükselme ise en önemli sorun
olarak ortaya çıkar. Aşırı mamul stoku, öz kaynağından başka şansı kalmayan
işletmelerin, hızla değişen pazar koşullarında karşılarına dikilecek en büyük
tehlikedir. Mamul stokları, kriz dönemlerinde olabilecek en düşük noktaya
çekilmelidir. Maliyetler sürekli kontrol altında tutulmalıdır.
Kriz dönemlerinde işletmelerin alacak yönetimleri ise çalışma sermayesi
yönetiminde ikinci en önemli konuyu oluşturmaktadır. Vadeli satışların mümkün
olduğunca azaltılması, sağlam müşterilere tanınan vadenin kısaltılması,
195
müşterilerdeki çek - senede bağlanmamış alacakların ya nakit ödeme kolaylıkları
getirilerek nakten tahsili yada kısa vadeli açık hesap alacakların çek–senede
bağlanması yolunda gerekli önlemler alınmalıdır (Şakrak, 1999:50-57).
Yukarıda kriz dönemlerinde çalışma sermayesi yönetimi açısından önem
taşıyan bazı konular örneklenmiştir. Bu konularda yeterince hızlı, esnek ve doğru
hareket kabiliyeti muhasebe bilgi sisteminin etkinliğine doğrudan bağlı
bulunmaktadır.
Kamu Yönetimi ve Mevzuat Alanından Kaynaklanan Sorunlara
Öneriler
Küçük işletmeler kuruluş safhasından başlayarak, faaliyetlerine devam ettiği
sürece oldukça karışık bürokratik işlemlerle karşılaşmaktadır. Özellikle iş yaşamını
düzenleyen kuralların ve mevzuatların karışık olması, işin içinden çıkılmaz bir hale
gelmesine neden olmaktadır. Bu sorunların büyük bir kısmı çözülecek nitelikte
olmasına rağmen, kamu kuruluşlarıyla küçük işletmeler arasında oluşan bürokratik
engeller çözümü zorlaştırmaktadır. Ülkemizde kanun, tüzük ve yönetmeliklerin
anlaşılamayacak kadar karışık olması işletmelerin vergi, sigorta vb. ödemelerinde
gecikme faizleri ve cezalarla karşılanmasına neden olmaktadır. Bu karışık
düzenlemeler işletmelerin muafiyet ve istisnalardan yararlanmalarına da engel
olmaktadır. Ülkemizde yasalar ve mevzuatlar sürekli değişmektedir. Değişen bu
yasaların ve mevzuatların küçük işletmelerce izlenmesi ve bunlara yönelik
önlemlerin zamanında alınması oldukça zordur (Tekin, 2006:222).
Öte yandan, küçük işletmelerin yasal teşvik ve kamusal kredilerin kullanımı
konusunda oldukça yoğun bir bürokrasi ile karşılaşması işletmelerin bu kaynaklara
ulaşmasını engellemektedir. Ayrıca küçük işletmeler alt yapı, atıklar, arıtma tesisi
gibi konularda belediye teşkilatları ile sorunlar yaşamakta, belediyeler hizmet
götürme açısından küçük işletmelere pek önem vermemektedir (Tutar, Küçük,
2003:253).
Kamu yönetimi ve mevzuat sorunlarına ilişkin çözüm önerileri şöyle
sıralanabilir; öncelikle mevzuatta sadeleştirmenin yapılması gerekmektedir. Pek çok
yasa ve mevzuatta yer alan düzenlemelerden günümüzde uygulanabilirliği olanların
seçilmesi ve anlaşılır bir şekle dönüştürülmesi gerekmektedir. Küçük işletmelere
196
yeni yasal sorumluluklar getirilmemelidir. Yasalarda ve mevzuatlarda yer alan bazı
hükümlerin küçük işletmelerin aleyhine değil, lehine olacak şekilde dönüştürülmesi
gerekmektedir. Bürokratik alanda ortaya çıkan düzenlemelerden küçük işletmelerin
haberdar olabilmeleri için iyi işleyen bir iletişim sistemi kurulmalıdır (Karatepe,
Aksoy, Demir, 2009:305).
Dolayısıyla, 507 sayılı ‘Esnaf ve Küçük Sanatkarlar Kanun’un günün
ihtiyaçlarına göre yeniden düzenlenmesi amacıyla çalışmalar yapılmalıdır. 3624
sayılı’ Küçük ve Orta ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı
Kurulması Hakkında Kanun’ günün ihtiyaçlarına göre yeniden düzenlenmelidir.
5590 Sayılı Ticaret Odaları, Sanayi Odaları, Ticaret Borsaları ve Ticaret ve Sanayi
Odaları Birliği Kanunun günün ihtiyaçlarına göre yeniden düzenlemesi
gerekmektedir. Ayrıca KOBİ’ tanımı konusunda mevzuat düzenlemesi çalışmaları
yapılmalıdır. Gıda mevzuatı AB ile uyumlu hale getirilmelidir. Meslek standartları
sınav ve belge sisteminin kurulmasına ilişkin mevzuat düzenlemesi çalışmaları
yapılmalıdır. Yeni işyeri açacaklardan o konuda mesleki eğitim aldığının
belgelendirilmesini isteyecek mevzuat düzenlemesi çalışmaları yapılmalıdır (DTP,
2004:51).
Bugün gelişmiş ülkelerde özellikle AB üyesi ülkelerde, yeni külfetlerin
üremesini durdurmak, mevcut mevzuatın sadeleştirilmesi, mevzuat sayısının
azaltılması, KOBİ’lere özel muamele yapılması konularında çalışmalar
yoğunlaştırılmaktadır. Bu konuda daha radikal bir tutum benimsenmiş
görünmektedir. Buna rağmen ne AB ülkelerin de ne de diğer gelişmiş ülkelerde bu
sorun tam olarak çözülebilmiş değildir (Küçük, 2009:253). Ancak; Türkiye’de de
böyle bir tutum benimsenmesi bir nebze olsun sorunun çözümüne katkıda
bulunacaktır.
Birçok firma için yaşamlarını sürdürebilmek, tüm mamul ömründe ve tüm
değerler zinciri içinde maliyetlerin düşürülmesi için güçlü bir baskı yaratacak olan,
ileri maliyet yönetim sistemlerini geliştirebilme yeteneğine bağlı hale gelmiştir.
197
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
2008 KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN ISPARTA İLİNDE FAALİYET
GÖSTEREN KOBİ’LERE ETKİSİNİ TESPİT ETMEYE YÖNELİK BİR
ARAŞTIRMA
4.1. Araştırmanın Amacı ve Önemi
Bu araştırmanın amacı; 2008 küresel ekonomik krizinin Isparta ilinde faaliyet
gösteren Isparta Ticaret ve Sanayi Odasına ve/veya Esnaf ve Sanatkarlar Odasına
kayıtlı Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler üzerindeki etkisini belirlemektir. Ayrıca,
küresel kriz sürecinde KOBİ’lerin krize karşı aldıkları önlemler ortaya konulmaya
çalışılmıştır. Bu amaçla, öncelikle Isparta’da gösteren işletmelerin sektörel bazda
kimlikleri belirlenmiş, ardından da işletmelerin; işgücü, teknoloji, muhasebe,
finansman, pazarlama, üretim, yönetim, ihracat, ithalat, kalite belgesi, eğitim
faaliyetleri vb. konulardaki mevcut durumları ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ve
teorik bölümde ele alınan, krizin işletmeler üzerindeki olumsuz etkilerinin yaygın
olarak görüldüğü belirlenecek ve geliştirilen hipotezler test edilecektir.
Bilindiği gibi, KOBİ’ler Türkiye ekonomisinde; işletmeler içindeki toplam
oranı, toplam istihdamdaki oranı bakımından yeri ve önemi büyüktür. Ayrıca toplam
yatırımlar ve yaratılan katma değer içindeki payı da azımsanmayacak düzeydedir. Bu
bakımdan KOBİ’ler hem ekonominin temel dinamiğini oluşturmakta hem de sosyal
istikrara katkıda bulunmaktadır. Bu nedenle, KOBİ’lerin yaşamlarını
sürdürebilmeleri ve özellikle kriz dönemlerinin olumsuzluklarından en az düzeyde
etkilenmelerini sağlayabilmek için desteklenmeleri gerekmektedir. Araştırmada elde
edilen bulgular ile literatürde sıkça ele alınan KOBİ’lerin mevcut sorunları ve
krizden en fazla etkilendikleri alanlar test edilmiş olacaktır ve konu ile ilgili kişiler-
akademisyenler, kurum ve kuruluşlar; araştırma sonuçlarını geliştirerek, KOBİ”ler
için geliştirilecek strateji ve politikalara ışık tutulmuş olacaktır.
198
4.2. Araştırmanın Sınırlılıkları
Ülkemizde KOBİ’lerin sorunları, yapıları gerek sektörel, gerek bölgesel ve
gerekse ölçek boyutlarına göre farklılıklar göstermektedir. Bu nedenle araştırma
amacına ulaşabilmek için çeşitli sınırlamalar getirilmiştir. Bunlar:
- KOBİ’lerle ilgili mevcut bir genel- geçer tanım bulunmadığından;
araştırmada çalışan sayısı kriter alınarak 1-9 kişi çalıştıran işletmeler çok
küçük-mikro işletme, 10-49 kişi çalıştıran işletmeler küçük ölçekli, 50-250
kişi çalıştıran işletmeler orta ölçekli işletme olarak kabul edilerek bu
işletmelere anket çalışması uygulanmıştır.
- Sosyal bilimlerde yapılan araştırmaların her zaman için kesin doğruluk
özellikleri taşımamaları bir diğer önemli sınırlılık olarak görülebilir.
- Diğer bir sınırlılık; krizin yarattığı bazı sorunların ve olumsuz etkilerin ele
alınmış olmasıdır. Bazı sorunların ve etkilerin bir anket formu ile tespit
edilmesi güçtür. Bu bakımdan, bu araştırmada bir anket formu ile tespit
edilmesi muhtemel etkiler ele alınmıştır. Ayrıca, anket soru formlarının
bazılarının işletmelerin birinci derece yetkili kişileri tarafından
cevaplandırılmamış olması da araştırmanın sınırlılıklarından bir diğeridir.
4.3. Araştırmanın Metodolojisi
Çalışmada genel olarak, ‘uygulamalı’ araştırma modeli kullanılmıştır.
Uygulamalı araştırmalar; üretilen bilgilerin değerlendirilmesi, çevrenin kontrol
edilmesi ve sorunların çözümünün sağlanması amacıyla yapılan araştırmalardır.
Uygulamalı araştırmaların temel özelliği; anket, görüşme, gözlem ve örnekleme gibi
araçlarla ana kütlenin ilgilenilen özelliklerini ortaya koymaktır (Zerenler ve Iraz,
2006:253).
Araştırma sonuçlarının etkin ve tutarlı olması, araştırma sürecinde izlenen
yöntemle yakından ilişkilidir. Bu nedenle araştırma yönteminin açıklanması, elde
edilen verilerin değerlendirilmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Aşağıda
araştırmanın amaçlarını gerçekleştirmek ve hipotezleri sınamak için; veri toplama
aracının geliştirilmesi, araştırma örnek kütlesinin belirlenmesi, anket formlarının
hazırlanıp işletmelere gönderilmesi, cevaplanan anket formlarındaki verilerin
199
kodlanması, düzenlenmesi ve verilerin analiz edilmesinde kullanılan istatiksel
analizler hakkında bilgi verilecektir.
4.3.1. Evren(Ana Kütle) ve Örneklem
Araştırmanın ana kütlesi, Isparta Ticaret ve Sanayi Odasına ve/veya Esnaf ve
Sanatkarlar Odasına kayıtlı bulunan ve kriz döneminde faal durumdaki tüm ‘Küçük
ve Orta Ölçekli İşletme’lerdir. Bu işletmelerden rassal(tesadüfi) örnekleme yöntemi
ile 250 işletme seçilmiş ve araştırma bu işletmeler üzerinde yürütülmüştür.
4.3.2. Verilerin Toplanması
Araştırma için gerekli verilerin elde edilmesinde ‘anket yöntemi’ kullanılmış,
veriler geliştirilen bir soru formu yardımıyla toplanmıştır. Anket soruları
hazırlanırken literatürden yararlanılmış ve bazı işletme sahipleri ile görüşülerek olası
sorular belirlenmeye çalışılmıştır. Hazırlanan anket soru formları araştırma
kapsamına alınan 250 işletmeye doğrudan iletilmiştir. Anket formlarının 232 adedi
geri dönmüş ve bunlardan 213 adedi araştırma için uygun bulunmuş (19 adedi, bazı
soruların işaretlenmemesi, birden fazla seçenek işaretlenmesi vb. nedenlerden
araştırma dışı bırakılmıştır) ve araştırmanın temelini oluşturmuştur. Buna göre;
anketlerin toplanma oranı % 85. 2 olmuştur.
Araştırmada kullanılan anket soru formu üç bölümden oluşmaktadır. İlk
bölümde; işletmenin genel yapısı (hukuki yapı, faaliyet sektörü, çalışan sayısına göre
büyüklük, faaliyet süresi, işletme sahibinin yöneticilik konumu, kalite belgesi,
teknoloji durumu, kapasite kullanım oranı, pazarlama birimi, eğitim faaliyetleri,
muhasebe faaliyetleri ve kredi kullanma durumu) belirlenmeye çalışılmıştır. İkinci
bölümde; krizin işletmelere etkisini ve kriz sürecinde işletmelerin aldıkları önlemleri
belirlemeye yönelik (Likert’in 5 noktalı ölçeği kullanılarak) sorulara yer verilmiştir.
Üçüncü bölümde ise; işletme sahibi/ortakların demografik özellikleri (cinsiyet, yaş
ve eğitim düzeyi) belirtilmektedir.
4.3.3. Verilerin Analizi
Anket soru formuyla toplanan veriler, SPSS Windows 15 (Statistical Package
for Social Science) paket programına yüklenmiş ve analiz aşamasında yapılan tüm
200
istatiksel işlemlerde paket programdan yararlanılmıştır. Verilerin analizinde;
“frekans(frequancy) dağılımı,” “ki-kare (chi- square)” ve “t” (one –sample test)
teknikleri kullanılmıştır. Araştırmada elde edilen verilerin sunulmasında frekans
tabloları, pasta grafiği ve çubuk grafik kullanılmıştır. Araştırmanın hipotezlerini test
etmek için ki-kare ve ‘t’ testi analiz teknikleri kullanılarak, hipotezler 0. 05
anlamlılık düzeyinde sınanmıştır. Ki-kare analiz tekniğinin kullanılmasısın nedeni,
iki değişken arasında herhangi bir ilişkinin olup olmadığının belirlenmesidir.
4.4. Araştırmanın Hipotezleri
Bu araştırmanın ana hipotezleri aşağıda belirtilmiştir:
Hipotez 1: İşletmeler 2008 küresel krizinden olusuz etkilenmiştir.
Hipotez 2: KOBİ”lerin hukuki yapıları ile krizden olumsuz etkilenme
durumları arasında anlamlı bir ilişki vardır
Hipotez 3: KOBİ”lerin faaliyat gösterdiği sektör ile krizden olumsuz
etkilenme durumları arasında anlamlı bir ilişki vardır.
Hipotez 4: KOBİ”lerin büyüklüğü(çalışan sayısına göre) ile krizden olumsuz
etkilenme durumları arasında anlamlı bir ilişki vardır.
Hipotez 5: KOBİ’lerin faaliyet süreleri ile krizden olumsuz etkilenme
durumları arasında anlamlı bir ilişki vardır.
Hipotez 6: KOBİ’ sahip/sahiplerinin aynı zamanda yönetici konumunda
olması ile krizden olumsuz etkilenme durumu arasında anlamlı bir ilişki vardır.
Hipotez 7: KOBİ’lerin kalite belgesine sahip olup/olmamaları ile krizden
olumsuz etkilenme durumları arasında anlamlı bir ilişki vardır.
Hipotez 8: KOBİ’lerin kapasite kullanım oranları ile krizden olumsuz
etkilenme durumları arasında anlamlı bir ilişki vardır.
Hipotez 9: KOBİ’lerin çalışanlara yönelik eğitim faaliyeti gerçekleştirme/
gerçekleştirmemesi ile krizden olumsuz etkilenme durumu arasında anlamlı bir ilişki
vardır.
201
Hipotez 10: KOBİ’lerin muhasebe faaliyetlerini yürütme yöntemi ile krizden
olumsuz etkilenme durumları arasında anlamlı bir ilişki vardır.
Hiporez 11: KOBİ’lerin son 1-2 yıl içerisinde kredi kullanmaları ile krizden
olumsuz etkilenme durumları arasında anlamlı bir ilişki vardır.
Hipotez 12: KOBİ’lerin kullandıkları kredi türü(işletme-yatırım) ile krizden
olumsuz etkilenme durumları arasında anlamlı bir ilişki vardır.
Hipotez 13: 2008 küresel krizinin etkisi büyük işletmelere oranla KOBİ”lerde
daha fazla hissedilmiştir.
Hipotez 14: Kriz ortamı bir fırsat olarak düşünülebilir.
Hipotez 15: Kriz sürecinde KOBİ”lerin ihracat, üretim hadleri, istihdam
durumu ve rekabet gücü azalmıştır.
Hipotez 16: Kriz sürecinde KOBİ”lerin likidite, nakit akışı vb. finansal
sorunlarında artış meydana gelmiştir
Hipotez 17: Kriz Sürecinde KOBİ”ler finansal kuruluşlardan kredi bulmakta
zorlanmaktadır.
Hipotez 18: Kriz Sürecinde KOBİ”ler için şirket birleşmeleri etkili bir
politika olacaktır.
Hipotez 19: KOBİ”lerin eğitimli ve profesyonel yöneticilere yer vermesi, kriz
yönetiminde önemli katkı sağlayacaktır.
Hipotez 20: İşletmelerde İK departmanının bulunması, kriz sürecinde
personelin moralini yüksek tutma açısından önemli katkı sağlayacaktır.
Hipotez 21: KOBİ”ler tüm işletme fonksiyonlarında (İK, yönetim, pazarlama,
finans vb. ) planlama yapmaktadır.
Hipotez 22: KOBİ”ler için kriz sürecinde, esnek çalışma saatleri
azaltılmış/yarı zamanlı haftalık mesailer gibi alternatif uygulamalar bir önlem olarak
düşünülebilir.
Hipotez 23: Büyüme özkaynaklarla finanse edilmeli, yüksek faizli banka
kredilerinden kaçınmalıdır.
202
Hipotez 24: KOBİ”ler sektörle ilgili yasal düzenlemeler hakkında yeterli
bilgiye sahip değildir.
Hipotez 25: ÖTV ve KDV indirimlerinin KOBİ’lere olumlu bir katkısı
olmamıştır.
Hipotez 26: Devlet tarafından sağlanan teşvikler yeterli değildir.
4.5. Araştırmanın Bulguları ve Değerlendirilmesi
Bölüm I. İşletmelerin Genel Yapısı İle İlgili Bulgular
Araştırmanın bu bölümünde; işletmelerin hukuki yapıları, sektörlere göre
dağılımı, yaşları, işletme sahibinin yönetici konumunda olup olmadığı, işletmelerin
büyüklükleri (çalışan sayılarına göre), yaptığı ticaret türü, işletme veya mamulün
kalite belgesi, genel kapasite kullanım oranı, işletmenin üretim teknolojisinin
durumu, ayrı bir pazarlama biriminin olup olmadığı, eğitim faaliyetlerini ve
muhasebe faaliyetlerini gerçekleştirme yöntemi ve finansman durumları ile ilgili
bulguların dağılım oranları verilmiştir; frekans tabloları ve grafikler şeklinde
gösterilmiştir.
1. İşletmelerin Hukuki Yapısına Göre Dağılımı
Araştırmada yer alan işletmeler hukuki yapılarına göre incelendiğinde
tablodaki sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %47.4’ünün limited, %42.
7’nin şahıs işletmesi, %7.5’inin anonim, %1.9’unun kollektif şirket şeklinde
örgütlendikleri görülmektedir. Diğer örgütlenme şekilleri %0.5 oranındadır.
Tablo 4.1: İşletmelerin Hukuki Yapılarına Göre Dağılımı (Frekans Tablosu)
n %
Şahıs İşletmesi 91 42, 7
Limited Şirket 101 47, 4
Anonim 16 7, 5
Kollektif 4 1, 9
Diğer 1 0, 5
TOPLAM 213 100. 0
203
42,7%
47,4%
7,5%
1,9%
0,5%
Şahıs İşletmesi Limited Şirket
Anonim
KollektifDiğer
Grafik 4.1: İşletmelerin Hukuki Yapılarına Göre Dağılımı (Pasta Grafiği Gösterimi)
2. İşletmelerin Sektörlere Göre Dağılımı
Isparta’da faaliyette bulunan KOBİ’lerin sektörlere göre sınıflandırılması
yapıldığında, araştırmaya katılan işletmelerin %46.9’unun ticaret, %30’unun imalat
(üretim), %22.1’ünün hizmet sektöründe, %1’nin ise her iki sektörde faaliyet
gösterdikleri belirlenmiştir.
Tablo 4.2: KOBİ’lerin Sektörlere Göre Dağılımı (Frekans Tablosu)
n %
Üretim (imalat) sektörü 64 30, 0
Ticaret Sektörü 100 46, 9
Hizmet Sektörü 47 22, 1
Üretim+Ticaret Sektörü 1 0, 5
Ticaret+Hizmet sektörü 1 0, 5
TOPLAM 213 100. 0
204
30,0%
46,9%
22,1%
0,5%
0,5%
Üretim(imalat) sektörü
Ticaret Sektörü
Hizmet Sektörü
Üretim+Ticaret Sektörü
Ticaret+Hizmet Sektörü
Grafik 4.2: KOBİ’lerin Sektörlere Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)
3. İşletmelerin Yaşları -Faaliyet Sürelerine Göre Dağılımı
Araştırmaya katılan işletmelerin yaşlarına göre (kaç yıldır faaliyet gösterdiği)
dağılımı tablo ve grafikte gösterilmiştir. Tablo incelendiğinde; KOBİ’lerin
%39.9’nun 10 yıl ve üstü yaşta, %34.3’ünün 4-9 yaş grubunda, %23.9’unun 1-3 yaş
grubunda ve %1.9’unun ise 1 yaşından küçük olduğu görülmektedir.
Tablo 4.3: İşletmelerin Yaşlarına Göre Dağılımı (Frekans Tablosu)
n %
1 Yıldan az 4 1, 9
1-3 Yaş 51 23, 9
4-9 Yaş 73 34, 3
10 yıl ve Üstü 85 39, 9
TOPLAM 213 100. 0
205
1,9%23,9%
34,3%
39,9% 1 yıldan az
1-3 yaş
4-9 yaş 10 yıl ve üstü
Grafik 4.3: İşletmelerin Yaşlarına Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)
4. İşletme Sahip (Sahiplerinin) İşletmede Yönetici Konumunda Olma
Durumunun Dağılımı
Araştırmaya katılan KOBİ’lerin sahip-sahiplerinin aynı zamanda işletme
yöneticisi olup olmadığı durumu incelenmiş ve KOBİ’lerin %94.4’ünde işletme
sahiplerinin aynı zamanda yönetici olduğu, %5.6’ında ise işletme sahip-sahiplerinin
yöneticilik yapmadığı belirtilmiştir.
Tablo 4.4: İşletme Sahip (sahiplerinin) İşletmede Yönetici Konumuda Olup Olmadıklarının Dağılımı (Frekans Dağılımı)
n %
Yönetici (evet) 201 94, 4
Yönetici değil (hayır) 12 5, 6
TOPLAM 213 100. 0
206
94,4%
5,6%
Yönetici (evet)
Yönetici değil (hayır)
Grafik 4.4: İşletme Sahip (sahiplerinin) İşletmede Yönetici Konumunda Olup Olmadıklarının Dağılımı (Pasta Grafiği)
5. İşletme Büyüklüklerinin Çalışan Sayısına Göre Dağılımı
Araştırmaya katılan işletmelerin büyüklüğü, çalışan sayısı temel alınarak
incelendiğinde; %46.9’unun küçük, %27.7’sinin orta ölçekli, %25.4’ünün çok küçük
ölçekli (mikro) işletme oldukları saptanmıştır.
Tablo 4.5: İşletme Büyüklüklerinin Çalışan Sayısına Göre Dağılımı (Frekans Tablosu)
n %
Çok Küçük ölçekli -Mikro İşletme (1-9) kişi 54 25, 4
Küçük ölçekli İşletme (10-49 kişi) 100 46, 9
Orta ölçekli işletme (50-250 kişi) 59 27, 7
TOPLAM 213 100. 0
207
25,4%
46,9%
27,7% Çok Küçük ölçekli -Mikroİşletme (1-9) kişi
Küçük ölçekli İşletme (10-49 kişi)
Orta ölçekli işletme (50-250kişi)
Grafik 4.5: İşletme Büyüklüklerinin Çalışan Sayısına Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)
6. İşletmelerin Gerçekleştirdiği Ticaret Türlerine Göre Dağılımı
Araştırmaya katılan KOBİ’lerin gerçekleştirdiği ticaret türüne göre
dağılımına bakıldığında; %95.76’sının yurtiçi satış, %1.9’unun ithalat, %0.9’unun
ihracat gerçekleştirdiği görülmektedir. Birden fazla ticaret türü gerçekleştirenler ise;
%0.5’i ihracat+ithalat, %0.5’i ithalat+yurtiçi satış, %0.5’i ihracat+yurtiçi satış
şeklindedir. İhracat yapan işletmelerin oranlarını topladığımızda %1.9, ithalat
yapanların toplam oranı %2.9 olarak gerçekleşmiştir. Birden fazla ticaret türü
gerçekleştirenlerin toplam oranı ise %1.5’ tir.
Tablo 4.6: KOBİ’lerin Gerçekleştirdiği Ticaret Türüne Göre Dağılım Oranları (Frekans Tablosu)
n %
İhracat 2 0, 9
İthalat 4 1, 9
Yurtiçi satış 204 95, 76
İhracat+İthalat 1 0, 48
İthalat+yurtiçi satış 1 0, 48
İhracat+yurtiçi satış 1 0, 48
TOPLAM 213 100. 0
208
0,9%
1,9%
95,7%
0,5%
0,5%
İhracatİthalat
Yurtiçi satış İhracat+ithalatİthalat+yurtiçi satş
İhracat+yurtiçi satış
Grafik 4.6: KOBİ’lerin Gerçekleştirdiği Ticaret Türüne Göre Dağılım Oranları
7. İşletmelerin Kendilerinin veya Mamullerinin Sahip Oldukları Kalite
Belgesi Türüne Göre Dağılımı
Araştırmaya katılan işletmelere, işletmelerinin veya mamullerinin herhangi
bir kalite belgesi bulunup bulunmadığı sorulmuş ve %15’inin TSE-TSKE, %21.
1’nin ISO 9000 serisi, %1.9’unun diğer, %11.3’ünün TSE+ISO 9000, %0.9’unun
TSE+ISO 9000+CE kalite belgesine sahip olduğu sonucu elde edilmiştir. Buna göre;
KOBİlerin %51.2’si kalite belgesine sahiptir. %49.8’inin ise herhangi bir kalite
belgesi bulunmamaktadır.
Tablo 4.7: İşletmelerin Kalite Belgesine Sahip Olma Durumunun Dağılımı (Frekans Tablosu)
n %
TSE-TSEK 32 15, 0
ISO 9000 Serisi 45 21, 1
Diğer 4 1, 9
TSE+İSO 9000 24 11, 3
TSE+İSO 9000+CE 2 0, 9
Herhangi bir kalite belgesi yok 106 49, 8
TOPLAM 213 100. 0
209
49,8%
15,0%
21,1%1,9%11,3%
0,9%
TSE-TSEK
ISO 9000 Serisi
Diğer
TSE+İSO 9000
TSE+İSO 9000+CE
Herhangi bir kalite belgesiyok
Grafik 4.7: İşletmelerin Kalite Belgesine Sahip Olma Durumunun Dağılımı (Pasta Grafiği)
8. İşletmenin Kapasite Kullanım Oranlarına Göre Dağılımı
Ankete katılan işletmelerin, genel olarak kapasite kullanım oranları
incelenmiş ve tablodaki sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %70’inin
orta kapasite, %19.7’sinin yüksek kapasite, %10.3’nün düşük kapasite ile çalıştıkları
belirlenmiştir.
Tablo 4.8: KOBİ’lerin Kapasite Kullanım Oranlarına Göre Dağılımı (Frekans Tablosu)
n %
Düşük kapasite (%0-%49) 22 10, 3
Orta Kapasite (%50-%75) 149 70, 0
Yüksek Kapasite (%76 ve üstü) 42 19, 7
TOPLAM 213 100. 0
210
10,3%
70,0%
19,7% Düşük kapasite (%0-%49)
Orta Kapasite (%50-%75)
Yüksek Kapasite (%76 veüstü)
Grafik 4.8: KOBİ’lerin Kapasite Kullanım Oranlarına Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)
9. İşletmelerin Teknoloji Durumlarına Göre Dağılımı
Araştırmaya katılan işletmelerin teknoloji durumlarına bakıldığında tablodaki
sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %52.1’inin yeni, %34.7’sinin
standart (normal), %9.4’ünün çok yeni, %3.8’inin eski teknoloji durumuna sahip
olduğu görülmektedir. Sorudaki “çok eski” seçeneği ise işaretlenmemiştir.
Tablo 4.9: KOBİ’lerin Teknoloji Durumlarına Göre Dağılımı (Frekans Tablosu)
n %
Çok yeni 20 9, 4
Yeni 111 52, 1
Standart (normal) 74 34, 7
Eski 8 3, 8
Çok eski --- ---
TOPLAM 213 100. 0
211
9,4%
52,1%
34,7%
3,8%
Çok yeni
Yeni
Standart (normal)
Eski
Grafik 4.9: KOBİ’lerin Teknoloji Durumlarına Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)
10. İşletmelerde Pazarlama Birimi Bulunma Durumu Dağılımı
Araştırmada yer alan işletmelere ürettikleri mal ve hizmetleri pazara sunma
yönünde ayrı bir pazarlama birimlerinin bulunup bulunmadığı sorulmuş ve elde
edilen sonuçlar tabloda gösterilmiştir. Buna göre;KOBİ’lerin %57.3’ünde ayrı bir
pazarlama biriminin bulunmadığı, %42.7’inde ayrı bir pazarlama birimi bulunduğu
belirlenmiştir.
Tablo 4.10: KOBİ’lerin Ayrı Bir Pazarlama Birimine Sahip Olma Durumlarına Göre Dağılımı (Frekans Tablosu)
n %
Ayrı bir pazarla birimi var 91 42, 7
Ayrı bir pazarla birimi yok 122 57, 3
TOPLAM 213 100. 0
212
42,7%57,3%Ayrı bir pazarla birimi var
Ayrı bir pazarla birimi yok
Grafik 4.10: KOBİ’lerin Ayrı Bir Pazarlama Birimine Sahip Olma Durumlarına Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)
11. İşletmelerin Çalışanlara Yönelik Eğitim Faaliyeti Gerçekleştirme
Durumu
Araştırmada yer alan işletmelerin çalışanlarına yönelik eğitim faaliyetinde
bulunup bulunmadıkları ve/veya eğitim faaliyetlerini ne şekilde gerçekleştirdikleri
incelenmiş ve tablodaki sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; ankete katılan
KOBİ’lerin %26.8’inin kurum içinde eğitim sürdürdüğü, %0.9’unun kurum
dışındaki faaliyetlerden yararlandığı, %26.3’ünün hem kurum içi hem kurum dışı
eğitim faaliyetlerini birlikte yürüterek personelini eğittiği saptanmıştır. KOBİ’lerin
%46’sının ise çalışanlara yönelik eğitim faaliyeti gerçekleştirmediği görülmektedir.
Tablo 4.11: KOBİ’lerin Çalışanlara Yönelik Eğitim Faaliyetleri Gerçekleştirme Durumuna Göre Dağılımı (Frekans Tablosu)
n %
Kurum içinde eğitim 57 26, 8
Kurum dışında eğitim 2 0, 9
Kurum içi+kurum dışı eğitim 56 26, 3
Eğitim faaliyeti gerçekleştirilmiyor 98 46, 0
TOPLAM 213 100. 0
213
26,8%
0,9%26,3%
46,0%
Kurum içinde eğitim
Kurum dışında eğitim
Kurum içi+kurum dışıeğitim
Eğitim faaliyetigerçekleştirilmiyor
Grafik 4.11: KOBİ’lerin Çalışanlara Yönelik Eğitim Faaliyetleri Gerçekleştirme Durumuna Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)
12. İşletmelerin Muhasebe Faaliyetlerini Yürütme Durumları
Yapılan araştırmada, ankete katılan KOBİ yetkililerine muhasebe
faaliyetlerini yürütme yöntemleri sorulmuş, verilen cevaplar doğrultusunda Tablo
4.12 oluşmuştur. Buna göre; araştırmaya katılan işletmelerin %79.4’ü dışardan
serbest muhasebeci ile, %5.6’sı kendi muhasebe birimi ile muhasebe faaliyetlerini
sürdürmektedir. Her iki yöntemi kullanan ise %15’tir.
Tablo 4.12: KOBİ’lerin Muhasebe Faaliyetlerini Yürütme Durumlarının Dağılımı (Frekans Tablosu)
n %
Kendi Muhasebe birimi ile 12 5, 6
Dışardan Serbest Muhasebeci ile 169 79, 4
Her ikisi birden 32 15, 0
TOPLAM 213 100. 0
214
5,6%
79,4%
15,0% Kendi Muhasebe birimi ile
Dışardan SerbestMuhasebeci ile Her ikisi birden
Grafik 4.12: KOBİ’lerin Muhasebe Faaliyetlerini Yürütme Yöntemlerinin Dağılımı (Pasta Grafiği)
13. İşletmelerin Kredi Kullanma Durumları
Araştırmaya katılan işletmelerin son1-2 yıl içerisinde kredi kullanıp
kullanmama durumları incelendiğinde %77. 5’inin kredi kullandığı, %22. 5’inin ise
kredi kullanmadığı belirlenmiştir.
Tablo 4.13: İşletmelerin Son 1-2 Yıl İçerisinde Kredi Kullanma Durumlarına Göre Dağılımı (Frekans Tablosu)
n %
Kredi kullandı (evet) 165 77, 5
Kredi kullanmadı (hayır) 48 22, 5
TOPLAM 213 100. 0
215
77,5%
22,5%
Kredi Kullandı (Evet)
Kredi Kullanmadı (Hayır)
Grafik 4.13: İşletmelerin Son 1-2 Yıl İçerisinde Kredi Kullanma Durumlarına Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)
14. Son 1-2 Yıl İçerisinde Kredi Kullanan İşletmelerin Kullandıkları
Kredi Türlerine Göre Dağılımı
Araştırmada yer alan işletmelerden, kredi kullanan işletmelerin kullandıkları
kredilerin türleri incelenmiş ve tablo 14’te gösterilmiştir. Ankete katılan ve kredi
kullanan KOBİ’lerin %65.3’ü işletme kredisi, %10.3’ü yatırım kredisi, %1.9’u her
ikisini birden kullanmıştır. %22.5’i ise kredi kullanmamıştır.
Tablo 4.14: Son 1-2 Yıl içerisinde Kredi Kullanan İşletmelerin Kullandıkları Kredi Türlerine Göre Dağılımı (Frekans Tablosu)
n %
Yatırım Kredisi 22 10, 3
İşletme Kredisi 139 65, 3
Her ikisi birden 4 1, 9
Kredi kullanmadı 48 22, 5
TOPLAM 213 100. 0
216
10,3%
65,3%
1,9%
22,5%
Yatırım Kredisi
İşletme Kredisi
Her ikisi birden
Kredi kullanmadı
Grafik 4.14: Son 1-2 Yıl içerisinde Kredi Kullanan İşletmelerin Kullandıkları Kredi Türlerine Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)
15. İşletmelerin Tercih Ettikleri Kredilerin Vadelerine Göre Dağılımı
Ankete katılan KOBİ’lere hangi vadeli kredileri tercih ettikleri sorulmuş ve
%41.3’ünün orta vadeli, %39’unun uzun vadeli, %19.7’sinin kısa vadeli kredileri
tercih ettikleri belirlenmiştir.
Tablo 4.15: İşletmelerin Tercih Ettikleri Kredilerin Vadelere Göre Dağılımı (Frekans )
n %
Kısa vadeli (1 yıla kadar) 42 19. 7
Orta vadeli (1-5 yıl) 88 41. 3
Uzun vadeli (5 yıl ve üstü) 83 39, 0
TOPLAM 213 100. 0
19,7%
41,3%
39,0% Kısa Vadeli (1 yıla kadar)
Orta Vadeli (1-5 yıl
Uzun Vadeli (5 yıl ve üstü)
Grafik 4.15: İşletmelerin Tercih Ettikleri Kredilerin Vadelere Göre Dağılımı (Pasta Gr)
217
Bölüm II. 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lere Etkisi ve KOBİ’lerde Kriz
Yönetimi İle İlgili Bulguların Dağılımı
Araştırmanın bu bölümünde Likert Ölçeği kullanılmış; cevaplayıcılara yönü
ve şiddeti belirgin önceden hazırlanmış yargı belirten cümleler yer verilerek, her
cevaplayıcıdan ilgili yargıya katılım seviyesine göre (5=kesinlikle katılmıyorum,
4=katılıyorum, 3=kararsızım, 2=katılmıyorum, 1=kesinlikle katılmıyorum) en
uygun seçeneği işaretlemesi beklenmiştir. Ve verilen cevapların dağılımı frekans
tabloları ve pasta grafiği şeklinde gösterilmiştir.
16. 2008 Küresel Ekonomik Krizin İşletmeleri Olumsuz Etkileme
Durumu
Araştırmaya katılan işletmelere, 2008 küresel krizinin işletmelerini olumsuz
etkilediği yargısına katılıp katılmadıkları sorulmuş ve elde edilen sonuçlar tablo ve
grafik şeklinde gösterilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %49. 31’i kesinlikle
katılıyorum, %33. 34’ü katılıyorum, %7. 04’ü kararsızım, %8’i katılmıyorum, %2.
31’i kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.
Tablo 4.16: 2008 Küresel Ekonomik Krizin KOBİ’leri Olumsuz Etkilediği Düşüncesine Katılım Oranları(Frekans Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 105 49, 31
Katılıyorum 71 33, 34
Kararsızım 15 7, 04
Katılmıyorum 17 8. 00
Kesinlikle Katılmıyorum 5 2. 31
TOPLAM 213 100. 0
218
41,8%
33,8%
12,2%7,5% 4,7%
Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum
kararsızım
Katılmıyorum
Kesinlikle Katılmıyorum
Grafik 4.16: 2008 Küresel Ekonomik Krizin KOBİ’leri Olumsuz Etkilediği Düşüncesine Katılım Oranları(pasta grafiği)
17. 2008 Küresel Krizinin Dış Kaynaklı Bir Kriz Olma Durumu
Ankete katılan işletmelere 2008 krizinin dış kaynaklı bir kriz olduğu
düşüncesine katılıp/katılmadıkları sorulmuş, tablo’dan da görüleceği gibi,
KOBİ’lerin %35.7’si bu yargıyı kesinlikle desteklemiş, %48.8 ‘i desteklemiş, %6.1’i
kararsız kalmış, %8.5’i katılmamış, %0. 9’u ise kesinlikle katılmamıştır.
Tablo 4.17: KOBİ’lerin 2008 Küresel Krizinin Dış Kaynaklı Bir Kriz Olduğu Düşüncesine Katılım Oranları (Frekans Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 76 35, 7
Katılıyorum 104 48, 8
Kararsızım 13 6, 1
Katılmıyorum 18 8, 5
Kesinlikle Katılmıyorum 2 0, 9
TOPLAM 213 100. 0
219
35,7%
48,8%
6,1% 8,5% 0,9%Kesinlikle Katılıyorum katılıyorum
kararsızım Katılmıyorum
Kesinlikle Katılmıyorum
Grafik 4.17: KOBİ’lerin 2008 Küresel Krizinin Dış Kaynaklı Bir Kriz Olduğu Düşüncesine Katılım Oranları(pasta grafiği)
18. 2008 Küresel Krizinin Bir Fırsat Ortamı Olduğunun Düşünülmesi
Durumu.
Araştırmada yer alan işletmelere küresel kriz ortamının bir fırsat olduğu
düşünüp düşünmedikleri sorulmuş, KOBİ’lerin %12.2’si bu yargıyı kesinlikle
desteklemiş, %18.3’ü desteklemiş, %27.2’si kararsız kalmış, %32.4’ü krizin fırsat
ortamı olduğu düşüncesine katılmamış ve %9. 9’u ise kesinlikle katılmamıştır.
Tablo 4.18: KOBİ’lerin Küresel Kriz Ortamının Bir Fırsat Olduğu Düşüncesine Katılma Durumunun Dağılımı (Frekans Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 26 12, 2
Katılıyorum 39 18, 3
Kararsızım 58 27, 2
Katılmıyorum 69 32, 4
Kesinlikle Katılmıyorum 21 9, 9
TOPLAM 213 100. 0
220
12,2%
18,3%
27,2%
32,4%
9,9%Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum
kararsızım Katılmıyorum
Kesinlikle Katılmıyorum
Grafik 4.18: KOBİ’lerin Küresel Kriz Ortamının Bir Fırsat Olduğu Düşüncesine Katılma Durumunun Dağılımı (pasta grafiği))
19. 2008 Küresel Krizinin KOBİ’ler üzerindeki Etkisinin Büyük Ölçekli
İşletmelere Göre Daha Fazla Hissedilmesi Durumu.
Araştırmada yer alan işletmelere 2008 krizinin, büyük işletmelere oranla
KOBİ’leri daha fazla etkilediği düşüncesine katılıp katılmadıkları sorulmuş ve
tablo’dan da görüleceği gibi şu sonuçlar elde edilmiştir. KOBİ’lerin %51.2’si
kesinlikle katılıyorum, %31.5’i katılıyorum, %8.9’u kararsızım,%7.5’i katılmıyorum,
%0. 9’u ise kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap vermiştir.
Tablo 4.19: 2008 Küresel Krizin KOBİ’lere Etkisinin Büyük Ölçekli İşletmelere Göre Daha Fazla Hissedilmesi Durumuna Katılma Oranları (Frekans Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 109 51, 2
Katılıyorum 67 31, 5
Kararsızım 19 8, 9
Katılmıyorum 16 7, 5
Kesinlikle Katılmıyorum 2 0, 9
TOPLAM 213 100. 0
221
51,2%31,5%
8,9% 7,5% 0,9%Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum kararsızım
Katılmıyorum
Kesinlikle Katılmıyorum
Grafik 4.19: 2008 Küresel Krizin KOBİ’lere Etkisinin Büyük Ölçekli İşletmelere Göre Daha Fazla Hissedilmesi Durumuna Katılma Oranları(Pasta
Grafiği)
20. 2008 Küresel Krizinin Etkisinin Uzun Süreceği Düşüncesine
Katılma/Katılmama Durumu.
Ankete katılan işletmelere 2008 krizinin etkisinin uzun süreceği düşüncesine
katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablo 20’deki sonuçlar elde edilmiştir. KOBİ’lerin
%12.2’si kesinlikle katılıyorum, %29. 1’i katılıyorum, %31.5’i kararsızım, %15.5’i
katılmıyorum, %11. 7’si ise kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.
Tablo 4.20: 2008 Küresel Krizinin Uzun Süreceği Düşüncesine Katılma/Katılmama Oranlarının Dağılımı (Frekans Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 26 12, 2
Katılıyorum 62 29, 1
Kararsızım 67 31, 5
Katılmıyorum 33 15, 5
Kesinlikle Katılmıyorum 25 11, 7
TOPLAM 213 100. 0
222
12,2%
29,1%
31,5%
15,5%
11,7%Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum kararsızım Katılmıyorum
Kesinlikle Katılmıyorum
Grafik 4.20: 2008 Küresel Krizinin Uzun Süreceği Düşüncesine Katılma/Katılmama Oranlarının Dağılımı (Pasta Grafiği)
21. 2008 Küresel Ekonomik Krizinin KOBİ’lerin Finansal Sorunlarında
(Likidite, Nakit akışı vb. ) Artış Meydana Getirme Durumu.
Araştırmada yer alan işletmelere 2008 küresel krizinin KOBİ’lerin finansal
sorunlarında artışa neden olduğu yargısına katılıp katılmadıkları sorulmuş ve
tablodaki sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %19.2’si kesinlikle
katılıyorum, %37.6’sı katılıyorum, %14.6’sı kararsızım, %24.4’ü katılmıyorum,
%4.2’si ise kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.
Tablo 4.21: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin Finansal Sorunlarında Artış Meydana Getirdiği Düşüncesine Katılma Oranları (Frekans Tablosu )
n %
Kesinlikle Katılıyorum 41 19, 2
Katılıyorum 80 37, 6
Kararsızım 31 14, 6
Katılmıyorum 52 24, 4
Kesinlikle Katılmıyorum 9 4, 2
TOPLAM 213 100. 0
223
19,2%
37,6%14,6%
24,4%4,2%
Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum
kararsızım
Katılm ıyorum
Kesinlikle Katılmıyorum
Grafik 4.21: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin Finansal Sorunlarında Artış Meydana Getirdiği Düşüncesine Katılma Oranları (Pasta Grafiği )
22. İşletmelerin, Kriz Sürecinde Finansal Kuruluşlardan Kredi
Bulmakta Zorlanma Durumu
Ankete katılan işletmelere küresel kriz sürecinde finansal kuruluşlardan kredi
bulmakta zorlanıp, zorlanmadıkları sorulmuş ve tablo 22’den de görüleceği gibi,
KOBİ’lerin %12.6’si kesinlikle katılıyorum, %28.2’si katılıyorum, %22.1‘i
kararsızım, %29.1’i katılmıyorum, %8’i ise kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap
vermişlerdir.
Tablo 4.22: KOBİ’lerin Küresel Kriz Sürecinde Finansal Kuruluşlardan Kredi Bulmakta Zorlandığı Düşüncesine Katılma/Katılmama Oranları (Frekans
Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 27 12, 6
Katılıyorum 60 28, 2
Kararsızım 47 22, 1
Katılmıyorum 62 29, 1
Kesinlikle Katılmıyorum 17 8, 0
TOPLAM 213 100. 0
224
12,6%
28,2%
22,1%
29,1%
8%Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum
karars ızım Katılmıyorum
Kesinlikle Katılmıyorum
Grafik 4.22: KOBİ’lerin Küresel Kriz Sürecinde Finansal Kuruluşlardan Kredi Bulmakta Zorlandığı Düşüncesine Katılma/Katılmama Oranları (Pasta Grafiği)
23. 2008 Küresel Krizinin İşletmelerin Ticaret Hadlerini Etkilemesi
Durumu.
Araştırmada yer alan işletmelere, küresel krizin işletmelerin ticaret hadlerini
azaltıp azaltmadığı sorulmuş ve tablo23’teki sonuçlar elde edilmiştir. KOBİ’lerin
%23.5’i kesinlikle katılıyorum, %57.7’si katılıyorum, %8,5’i kararsızım, %5.6’sı
katılmıyorum, %4.7’si kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.
Tablo 4.23: KOBİ’lerin, 2008 Küresel Krizin Ticaret Hadlerini Azalttığına Katılma Oranları (Frekans Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 50 23, 5
Katılıyorum 123 57, 7
Kararsızım 18 8, 5
Katılmıyorum 12 5, 6
Kesinlikle Katılmıyorum 10 4, 7
TOPLAM 213 100. 0
225
23,5%
57,7%
8,5%5,6% 4,7%
Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum kararsızım
Katılmıyorum
Kesinlikle Katılm ıyorum
Grafik 4.23: KOBİ’lerin, 2008 Küresel Krizin Ticaret Hadlerini Azalttığına Katılma Oranları (Pasta Grafiği)
24. 2008 Küresel Krizinin İşletmelerin Üretim Hadlerini Etkileme
Durumu
Ankete katılan işletmelere 2008 küresel krizinin işletmelerin üretim hadlerini
azatlığı düşüncesine katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablo’daki sonuçlar elde
edilmiştir. Buna göre, KOBİ’lerin %24.8’i kesinlikle katılıyorum, %49.3’ü
katılıyorum, %12.7’si kararsızım, %9.4’ü katılmıyorum, %3.8’i kesinlikle
katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.
Tablo 4.24: 2008 Küresel Krizinin, İşletmelerin Üretim Hadlerini Azalttığı Düşüncesine Katılım Oranları (Frekans Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 53 24, 8
Katılıyorum 105 49, 3
Kararsızım 27 12, 7
Katılmıyorum 20 9, 4
Kesinlikle Katılmıyorum 8 3, 8
TOPLAM 213 100. 0
226
24,9%
49,3%
12,7%
9,4% 3,8%Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum kararsızım
Katılmıyorum
Kesinlikle Katılm ıyorum
Grafik 4.24: 2008 Küresel Krizinin, İşletmelerin Üretim Hadlerini Azalttığı Düşüncesine Katılım Oranları (Pasta Grafiği)
25. 2008 Küresel Krizin İşletmelerin Girdi Maliyelerini Etkileme
Durumu
Araştırmada yer alan işletmelere, 2008 küresel krizinin işletmelerin girdi
maliyetlerini arttırdığı yargısına katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablo’daki
sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %31.4’ü kesinlikle katılıyorum,
%43.2’si katılıyorum, %8,5’i kararsızım, %13.1’i katılmıyorum, %3.8’i kesinlikle
katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.
Tablo 4.25: 2008 Küresel Krizinin, KOBİ’lerin Girdi Maliyetlerini Artırdığı Düşüncesine Katılım Oranları (Frekans Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 67 31, 4
Katılıyorum 92 43, 2
Kararsızım 18 8, 5
Katılmıyorum 28 13, 1
Kesinlikle Katılmıyorum 8 3, 8
TOPLAM 213 100. 0
227
31,5%
43,2%
8,5%
13,1% 3,8%Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum
kararsızım
Katılmıyorum
Kesinlikle Katılm ıyorum
Grafik 4.25: 2008 Küresel Krizinin, KOBİ’lerin Girdi Maliyetlerini Artırdığı Düşüncesine Katılım Oranları(Pasta Grafiği)
26. 2008 Küresel Krizinin İşletmelerin Üretim Kalitesini Etkileme
Durumu
Ankete katılan işletmelere, küresel krizin işletmelerin üretim kalitesini
azalttığı yargısına katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablodaki sonuçlar elde
edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %16. 4’ü kesinlikle katılıyorum, %29. 6’sı
katılıyorum, %13. 1’i karasızım, %29. 6’sı katılmıyorum, %11. 3’ü kesinlikle
katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.
Tablo 4.26: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin Üretim Kalitesini Azalttığı düşüncesine katılım oranları (Frekans Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 35 16, 4
Katılıyorum 63 29, 6
Kararsızım 28 13, 1
Katılmıyorum 63 29, 6
Kesinlikle Katılmıyorum 24 11, 3
TOPLAM 213 100. 0
228
16,4%
29,6%
13,1%
29,6%
11,3%Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum
karars ızım
Katılmıyorum
Kesinlikle Katılm ıyorum
Grafik 4.26: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin Üretim Kalitesini Azalttığı düşüncesine katılım oranları (Pasta Grafiği)
27. 2008 Küresel Krizinin İşletmelerin Rekabet gücünü Etkileme
Durumu
Ankete katılan işletmelere, 2008 küresel krizinin işletmelerin rekabet gücünü
azalttığı yargısına katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablodaki sonuçlar elde
edilmiştir. Buna göre KOBİ’lerin %20.2’si kesinlikle katılıyorum, %31.5‘i
katılıyorum, %21.6’sı kararsızım, %21.1’i katılmıyorum, %5.6’sı kesinlikle
katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.
Tablo 4.27: 2008 Küresel Krizinin, KOBİ’lerin Gücünü Azalttığı Düşüncesine Katılım Oranları Dağılımı (frekans Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 43 20, 2
Katılıyorum 67 31, 5
Kararsızım 46 21, 6
Katılmıyorum 45 21, 1
Kesinlikle Katılmıyorum 12 5, 6
TOPLAM 213 100. 0
229
20,2%
31,5%21,6%
21,1%5,6%
Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum
karars ızım
Katılm ıyorum
Kesinlikle Katılm ıyorum
Grafik 4.27: 2008 Küresel Krizinin, KOBİ’lerin Gücünü Azalttığı Düşüncesine Katılım Oranları Dağılımı (Pasta Grafiği)
28. 2008 Küresel Krizinin İşletmelerin İstihdamını Etkileme Durumu
Araştırmada yer alan işletmelere küresel krizin işletmelerin istihdam durumu
azalttığı yargısına katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablodaki sonuçlar elde
edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %24.8’i kesinlikle katılıyorum, %43.7’si
katılıyorum, %12.7’si kararsızım, %15.5’i katılmıyorum, %3.3’ü kesinlikle
katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.
Tablo 4.28: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin İstihdam Durumunu Azalttığı Düşüncesine Katılma Oranlarının Dağılımı (Frekans Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 53 24, 8
Katılıyorum 93 43, 7
Kararsızım 27 12, 7
Katılmıyorum 33 15, 5
Kesinlikle Katılmıyorum 7 3, 3
TOPLAM 213 100. 0
230
24,9%
43,7%
12,7%
15,5% 3,3%Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum
karars ızım Katılm ıyorum
Kesinlikle Katılm ıyorum
Grafik 4.28: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin İstihdam Durumunu Azalttığı Düşüncesine Katılma Oranlarının Dağılımı (Pasta Grafiği)
29. İşletmelerin Sektörle İlgili Yasal Düzenlemeler Hakkında Yeterli
Bilgiye Sahip Olma Durumu
Araştırma katılan işletmelerin sektörle ilgili yasal düzenlemeler hakkında
yeterli bilgiye sahip oldukları yargısına katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablodaki
sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre KOBİ’lerin %36.2’si kesinlikle katılıyorum,
%25.8’i katılıyorum, %26.3’ü kararsızım, %10.3’ü katılmıyorum, %1.4’ü ise
kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.
Tablo 4.29: KOBİ’lerin, Sektörle İlgili Yasal Düzenlemeler Hakkında Yeterli Bilgiye Sahip Olma Oranlarının Dağılımı (Frekans Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 77 36, 2
Katılıyorum 55 25, 8
Kararsızım 56 26, 3
Katılmıyorum 22 10, 3
Kesinlikle Katılmıyorum 3 1, 4
TOPLAM 213 100. 0
231
36,2%
25,8%
26,3%
10,3% 1,4%Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum
karars ızım Katılm ıyorum
Kesinlikle Katılm ıyorum
Grafik 4.29: KOBİ’lerin, Sektörle İlgili Yasal Düzenlemeler Hakkında Yeterli Bilgiye Sahip Olma Oranlarının Dağılımı (Pasta Grafiği)
30. İşletmelerin, Tüm İşletme Fonksiyonlarında Planlama Yapma
Durumu
Araştırmada yer alan işletmelere, tüm işletme fonksiyonlarında (İnsan
kaynakları, Pazarlama, Yönetim, Finansal planlar gibi) planlama yapıp yapmadıkları
sorulmuş ve tablodaki sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %38’i
kesinlikle katılıyorum, %31.5’i katılıyorum, %22.5’i kararsızım, %6.6’sı
katılmıyorum, %1.4’ü kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.
Tablo 4.30: KOBİ’lerin Tüm İşletme Fonksiyonlarında (İnsan Kaynakları, pazarlama, Yönetim, Finansal planlar vb) Planlama Yapma Oranlarının
Dağılımı(Frekans Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 81 38, 0
Katılıyorum 67 31, 5
Kararsızım 48 22, 5
Katılmıyorum 14 6, 6
Kesinlikle Katılmıyorum 3 1, 4
TOPLAM 213 100. 0
232
38,0%
31,5%
22,5%
6,6% 1,4%Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum karars ızım
Katılm ıyorum
Kesinlikle Katılm ıyorum
Grafik 4.30: KOBİ’lerin Tüm İşletme Fonksiyonlarında (İnsan Kaynakları, pazarlama, Yönetim, Finansal planlar vb) Planlama Yapma Oranlarının
Dağılımı (Pasta Grafiği)
31. İşletmelerde Eğitimli ve Profesyonel Yöneticilere Yer vermenin Kriz
Yönetiminde Önemli Katkıda Bulunması Durumu
Araştırmada yer alan işletmelere, eğitimli ve profesyonel yöneticilere
işletmelerinde yer verilmesinin kriz yönetiminde önemli katkıda bulunacağı,
yargısına katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablodaki sonuçlar elde edilmiştir. Buna
göre, KOBİ’lerin %37.6’sı kesinlikle katılıyorum, %36.2’si katılıyorum, %14’ü
kararsızım, %4.7’si katılmıyorum, %7.5’i kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap
vermişlerdir.
Tablo 4.31: KOBİ’lerin, İşletmelerinde Eğitimli ve Profesyonel yöneticilere Yer vermenin Kriz Yönetimine Önemli Katkıda Bulunacağı Düşüncesine Katılma
Oranları (Frekans Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 80 37, 6
Katılıyorum 77 36, 2
Kararsızım 30 14
Katılmıyorum 10 4, 7
Kesinlikle Katılmıyorum 16 7, 5
TOPLAM 213 100. 0
233
37,6%
36,2%
14,1%4,7% 7,5%
Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum
karars ızım
Katılm ıyorum Kesinlikle Katılm ıyorum
Grafik 4.31: KOBİ’lerin, Eğitimli ve Profesyonel yöneticilere Yer vermesinin Kriz Yönetimine Önemli Katkıda Bulunacağı Düşüncesine Katılma Oranları
32. Kriz Sürecinde Yurtiçi veya Yurtdışı Şirketlerle Birleşmeye
Girmenin Etkili Bir Politika Olması Durumu
Araştırmada yer alan işletmelere, kriz sürecinde yurtiçi ya da yurtdışı
şirketlerle birleşmeye gitmenin krizi atlatma konusunda etkili bir politika olacağı,
yargısına katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablo’daki sonuçlar elde edilmiştir. Buna
göre; KOBİ’lerin %16.4’ü kesinlikle katılıyorum, %20.7’si katılıyorum, %29.1’i
kararsızım, %20.2’si katılmıyorum, %13.6’sı kesinlikle katılmıyorum şeklinde
cevap vermişlerdir.
Tablo 4.32: KOBİ’lerin, Yurtiçi-Yurtdışı Şirketlerle Birleşmeye Gitmenin Krizi Atlatmada Etkili Bir Politika Olacağı Düşüncesine Katılma Oranları (Frekans
Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 35 16, 4
Katılıyorum 44 20, 7
Kararsızım 62 29, 1
Katılmıyorum 43 20, 2
Kesinlikle Katılmıyorum 29 13, 6
TOPLAM 213 100. 0
234
16,4%
20,7%
29,1%
20,2%
13,6%Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum
karars ızım
Katılmıyorum
Kesinlikle Katılm ıyorum
Grafik 4.32: KOBİ’lerin, Yurtiçi-Yurtdışı Şirketlerle Birleşmeye Gitmenin Krizi Atlatmada Etkili Bir Politika Olacağı Düşüncesine Katılma Oranları
(Pasta Grafiği)
33. İşletmelerde Küresel Kriz Sürecinde Esnek Çalışma Saatleri,
Azaltılmış/Yarı Zamanlı Haftalık Mesailer Gibi Alternatiflerin Bir Önlem
Olması Durumu
Ankete katılan işletmelere kriz sürecinde, esnek çalışma şartları, azaltılmış
veya yarı zamanlı haftalık mesailer gibi somut alternatifler uygulamanın bir önlem
olarak düşünülüp düşünülmediği sorulmuş ve tablodaki sonuçlar elde edilmiştir.
Buna göre; KOBİ’lerin %25.4’ü kesinlikle katılıyorum, %39.4’ü katılıyorum, %22.
5’i karasızım %9.4’ü katılmıyorum, %3.3’ü kesinlikle katılmıyorum şeklinde
cevaplamışlardır.
Tablo 4.33: İşletmelerde Küresel Kriz Sürecinde Esnek Çalışma Saatleri, Azaltılmış/Yarı Zamanlı Haftalık Mesailer Gibi Alternatiflerin Bir Önlem
Olması Düşüncesine Katılma Oranları (Frekans Dağılımı)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 54 25, 4
Katılıyorum 84 39, 4
Kararsızım 48 22, 5
Katılmıyorum 20 9, 4
Kesinlikle Katılmıyorum 7 3, 3
TOPLAM 213 100. 0
235
25,4%
39,4%
22,5%
9,4% 3,3%Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum
karars ızım Katılm ıyorum
Kesinlikle Katılm ıyorum
Grafik 4.33: İşletmelerde Küresel Kriz Sürecinde Esnek Çalışma Saatleri, Azaltılmış/Yarı Zamanlı Haftalık Mesailer Gibi Alternatiflerin Bir Önlem
Olması Düşüncesine Katılma Oranları (Pasta Grafiği Gösterimi)
34. İşletmelerde İnsan Kaynakları Departmanı Bulunmasının, Kriz
Sürecinde Personelin Moralini Yüksek Tutmaya Etkisi Durumu
Araştırmaya katılan işletmelere, insan kaynakları departmanına sahip
işletmelerle sahip olmayan işletmeler arasında, kriz sürecinde personelin moralini
yüksek tutmaya yönelik çabalar açısından fark olduğu düşüncesine katılıp
katılmadıkları sorulmuş ve tablodaki sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin
%35.7’si kesinlikle katılıyorum, %31.5’i katılıyorum, %22’si kararsızım, %8’i
katılmıyorum, %2.8’i kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.
Tablo 4.34: İşletmelerde İnsan Kaynakları Departmanı Bulunmasının, Kriz Sürecinde Personelin Moralini Yüksek Tutmada Etkili Olacağı düşüncesine
Katılma Oranları (Frekans Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 76 35, 7
Katılıyorum 67 31, 5
Kararsızım 47 22
Katılmıyorum 17 8, 0
Kesinlikle Katılmıyorum 6 2, 8
TOPLAM 213 100. 0
236
35,7%
31,5%
22,1%
8,0% 2,8%Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum
karars ızım Katılm ıyorum
Kesinlikle Katılm ıyorum
Grafik 4.34: İşletmelerde İnsan Kaynakları Departmanı Bulunmasının, Kriz Sürecinde Personelin Moralini Yüksek Tutmada Etkili Olacağı düşüncesine
Katılma Oranları (Pasta Grafiği)
35. ÖTV ve KDV İndirimlerinin İşletmelere Olumlu Bir Katkıda
Bulunması Durumu.
Ankete katılan işletmelere, ÖTV ve KDV indirimlerinin sektörlerine olumlu
bir katkıda bulunduğunu düşünüp düşünmedikleri sorulmuş ve tablodaki sonuçlar
elde edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %18.3’ü kesinlikle katılıyorum, %18.8’i
katılıyorum, %14’ü kararsızım, %22.1’i katılmıyorum, %26.8’i kesinlikle
katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.
Tablo 4.35: ÖTV ve KDV indirimlerinin KOBİ’lere olumlu Bir Katkıda Bulunduğu Düşüncesine Katılma Oranları (Frekans Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 39 18, 3
Katılıyorum 40 18, 8
Kararsızım 30 14
Katılmıyorum 47 22, 1
Kesinlikle Katılmıyorum 57 26, 8
TOPLAM 213 100. 0
237
18,3%
18,8%
14,1%22,1%
26,8% Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum
karars ızım Katılm ıyorum
Kesinlikle Katılm ıyorum
Grafik 4.35: ÖTV ve KDV indirimlerinin KOBİ’lere Olumlu Katkıda Bulunduğu Düşüncesine Katılım Oranları(Pasta Grafiği Gösterimi)
36. İşletmelerin Krize Karşı Koymak İçin Büyümenin Özkaynaklarla
Finanse Edilmesi, Yüksek Faizli Bankalardan Kaçınılması Durumu.
Araştırmada yer alan işletmelere, krize karşı koymak için büyümenin öz
kaynaklarla finanse edilmesi, yüksek faizli bankalardan kaçınılması gerektiği
düşüncesine katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablodaki sonuçlar elde edilmiştir.
Buna göre; KOBİ’lerin %54.9’u kesinlikle katılıyorum, %28.1’i katılıyorum,
%9.9’u kararsızım, %3.8’i katılmıyorum, %3.3’ü kesinlikle katılmıyorum şeklinde
cevap vermişlerdir.
Tablo 4.36: KOBİ’lerin Krize Karşı Koymak İçin Öz Kaynağa Yönelerek Yüksek Faizli Banka Kredilerinden Kaçınılması Düşüncesine Katılma Oranları
(Frekans Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 117 54, 9
Katılıyorum 60 28, 1
Kararsızım 21 9, 9
Katılmıyorum 8 3, 8
Kesinlikle Katılmıyorum 7 3, 3
TOPLAM 213 100. 0
238
54,8%28,2%
9,9% 3,8% 3,3%Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum
karars ızım
Katılm ıyorum
Kesinlikle Katılmıyorum
Grafik 4.36: KOBİ’lerin krize karşı koymak için öz kaynağa yönelerek yüksek
faizli banka kredilerinden kaçınılması düşüncesine katılma oranları (Pasta Grafiği)
37. Literatürde Yer Alan Kriz Yönetim Süreçlerinin Etkililiğinin Yeterli
Olması Durumu.
Araştırmada yer alan işletmelere, literatürde yer alan kriz yönetim
süreçlerinin yeterli olduğu düşüncesine katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablodaki
sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %10. 3’ü kesinlikle katılıyorum,
%30.5’i katılıyorum, %30’u kararsızım, %16’sı katılmıyorum, %13.2’si kesinlikle
katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.
Tablo 4.37: KOBİ’lerin Literatürde Yer Alan Kriz Yönetim Süreçlerinin Yeterli Olduğu Düşüncesine Katılım Oranları (Frekans Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 22 10, 3
Katılıyorum 65 30, 5
Kararsızım 64 30, 0
Katılmıyorum 34 16, 0
Kesinlikle Katılmıyorum 28 13, 2
TOPLAM 213 100. 0
239
10,3%
30,5%
30,0%
16,0%
13,1%Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum
karars ızım Katılm ıyorum
Kesinlikle Katılm ıyorum
Grafik 4.37: KOBİ’lerin Literatürde Yer Alan Kriz Yönetim Süreçlerinin Yeterli Olduğu Düşüncesine Katılım Oranları (Pasta Grafiği)
38. İşletmelerin Kriz Sürecinde Yaptıkları Kriz Yönetimi Çalışmalarının
Etkili Olması Durumu
Ankete katılan işletmelere, kriz sürecinde yaptıkları kriz yönetim
çalışmalarının başarılı olacağının düşüncesine katılıp katılmadıkları sorulmuş ve
tablodaki sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %16’sı kesinlikle
katılıyorum, %53.1’i katılıyorum, %22’si kararsızım, %7’si katılmıyorum, %1.9’u
kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.
Tablo 4.38: KOBİ’lerin Kriz Sürecinde Yaptıkları Kriz Yönetim Çalışmalarının Başarılı Olacağı Düşüncesine Katılma/katılmama Oranları (Frekans Tablosu)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 34 16, 0
Katılıyorum 113 53, 1
Kararsızım 47 22, 0
Katılmıyorum 15 7, 0
Kesinlikle Katılmıyorum 4 1, 9
TOPLAM 213 100. 0
240
16,0%
53,0%
22,1%
7,0% 1,9%Kesinlikle Katılıyorum katılıyorum
karars ızım Katılm ıyorum Kesinlikle Katılm ıyorum
Grafik 4.38: KOBİ’lerin Kriz Sürecinde Yaptıkları Kriz Yönetim Çalışmalarının Başarılı Olacağı Düşüncesine Katılma/katılmama Oranları
(Pasta Grafiği)
39. İşletmeler İçin Devlet Tarafından Sağlanan Teşviklerin Yeterli
Olması Durumu
Araştırmada yer alan işletmelere, devlet tarafından Sağlanan teşviklerin
yeterli olduğu düşüncesine katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablodaki sonuçlar elde
edilmiştir. Buna göre, KOBİ’lerin %6.1 kesinlikle katılıyorum, %13.6’sı katılıyorum,
%23’ü kararsızım, %35.2’si katılmıyorum, %22.1’i kesinlikle katılmıyorum şeklinde
cevap vermişlerdir.
Tablo 4.39: KOBİ’lerin, Devlet Tarafından Sağlanan Teşvikleri Yereli Olup Olmadığına Katılma Oranları (frekans Dağılımı)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 13 6, 1
Katılıyorum 29 13, 6
Kararsızım 49 23, 0
Katılmıyorum 75 35, 2
Kesinlikle Katılmıyorum 47 22, 1
TOPLAM 213 100. 0
241
6,1%13,6%
23,0%35,2%
22,1% Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum
karars ızım
Katılmıyorum
Kesinlikle Katılmıyorum
Grafik 4.39: KOBİ’lerin, Devlet Tarafından Sağlanan Teşvikleri Yereli Olup Olmadığına Katılma Oranları (Pasta Grafiği)
40. KOBİ Bakanlığı ve KOBİ Bankası Kurulmasının KOBİ’lerin Mevcut
Sorunlarını Büyük Ölçüde Çözmesi Durumu
Ankete katılan işletmelere, KOBİ Bakanlığı ve KOBİ Bankası kurulursa
KOBİ’lerin mevcut sorunlarının büyük ölçüde çözüleceği düşüncesine katılıp
katılmadıkları sorulmuş ve tablodaki sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre,
KOBİ’lerin %16.4’ü kesinlikle katılıyorum, %29.2’si katılıyorum, %31.9’u
kararsızım, %10.8’i katılmıyorum, %11.7’si kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap
vermişlerdir.
Tablo 4.40: KOBİ’lerin KOBİ Bakanlığı ve Bankası Kurulursa KOBİ’lerin Mevcut Sorunlarının Büyük Ölçüde Çözüleceği Düşüncesine Katılım Oranları
(Frekans Dağılımı)
n %
Kesinlikle Katılıyorum 35 16, 4
Katılıyorum 62 29, 2
Kararsızım 68 31, 9
Katılmıyorum 23 10, 8
Kesinlikle Katılmıyorum 25 11, 7
TOPLAM 213 100. 0
242
16,4%
29,1%31,9%
10,8%11,7%
Kesinlikle Katılıyorum
katılıyorum
karars ızım Katılm ıyorum
Kesinlikle Katılm ıyorum
Grafik 4.40: KOBİ’lerin KOBİ Bakanlığı ve Bankası Kurulursa KOBİ’lerin Mevcut Sorunlarının Büyük Ölçüde Çözüleceği Düşüncesine Katılım Oranları
(Pasta Grafiği)
Bölüm III. İşletme Sahip/Ortaklarının Demografik Özelliklerine Göre
Dağılımı
Bu bölümde, araştırmada yer alan işletmelerin, sahip/ ortaklarının cinsiyet,
yaş ve eğitim düzeyleri incelenmiş ve elde edilen bulgular frekans tabloları ve
grafikle gösterilmiştir.
41. İşletme Sahibi/Ortaklarının Cinsiyete Göre Dağılımı
Araştırmaya katılan KOBİ’lerin sahibi/ ortaklarının%94. 8’inin erkek, %5.
2’sinin kadın olduğu sonucu elde edilmiştir.
Tablo 4.41: KOBİ’lerin Sahibi/Ortakların Cinsiyete Göre Dağılım Oranları (Frekans Tablosu )
n %
Kadın 11 5, 2
Erkek 202 94, 8
TOPLAM 213 100. 0
243
5,2%
94,8%
Kadın
Erkek
Grafik 4.41: KOBİ’lerin sahibi/ortakların cinsiyete göre dağılım oranları (Pasta Grafiği Gösterimi )
42. İşletme Sahibi/Ortakların Yaşlarına Göre Dağılımı
Araştırmaya katılan işletmelerin, işletme sahibi ve/veya ortaklarının%42.7’si
40-55 yaş arası, %34.7’si 40 yaşın altında, %22.6’sı ise 50 yaş ve üzerindedir.
Tablo 4.42: KOBİ Sahip/Ortaklarının Yaşlarına Göre Dağılım Oranları (Frekans Tablosu)
n %
40 Yaş Altı 74 34, 7
40-55 Yaş Arası 91 42, 7
56 Yaş ve Üstü 48 22, 6
TOPLAM 213 100. 0
34,7%
42,7%
22,5%
40 Yaş Altı
40-55 yaş Arası
56 Yaş ve Üstü
244
Grafik 4.42: KOBİ Sahip/Ortaklarının Yaşlarına Göre Dağılım Oranları (Pasta Grafiği)
43. İşletme Sahip/Ortakların Eğitim Düzeylerine Göre Dağılımı
Araştırmaya katılan işletmelerin, işletme sahip / ortakların eğitim düzeyleri
incelendiğinde; %61. 5’inin lise mezunu, %23. 5’inin üniversite mezunu, %15’inin
ilkokul veya ortaokul mezunu olduğu görülmektedir.
Tablo 4.43: KOBİ Sahip/Ortakların Eğitim Düzeyine Göre Dağılım Oranları (Frekans Tablosu)
n %
İlk-Orta 32 15, 0
Lise 131 61, 5
Üniversite 50 23, 5
TOPLAM 213 100. 0
15,0%
61,5%
23,5%
İlk-Orta
Lise
Üniversite
Grafik 4.43: KOBİ Sahip/Ortakların Eğitim Düzeyine Göre Dağılım Oranları (Pasta Grafiği Gösterimi)
245
4.6. Hipotezlerin Testi
1. İşletmelerin Krizden Olumsuz Etkilenme Durumları ile Hukuki
Yapıları Arasında İlişki
Araştırmada yer alan KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile
hukuki yapıları arasında ilişkinin var olup olmadığı α=0, 05 anlamlılık düzeyinde Ki-
kare testi ile analiz edilmiş ve tablodaki sonuçlar elde edilmiştir.
Ho-işletmelerin Krizden olumsuz etkilenme durumları ile hukuki yapıları
arasında ilişki yoktur
Hı-işletmelerin krizden olumsuz etilenme durumları ile huhuki yapıları
arasında ilişki vardır.
Chi-Square Tests (ki-kare testi)
Value df Asymp. Sig.
(2-sided)
Pearson Chi-Square 103, 814(a) 16 , 000
Likelihood Ratio 116, 100 16 , 000
Linear-by-Linear Association 8, 382 1 , 004
N of Valid Cases 213
a 15 cells (60, 0%) have expected count less than 5. The minimum expected
count is, 02.
Df; serbestlik derecesi Asymp. Sig. (2-sided); P değeri
К2= 103. 814 df=16 P=0. 000
P= 0. 000<0. 05
Bu durumda Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile hukuki yapıları arasında
anlamlı bir ilişki bulunmaktadır. Diğer bir ifade ile;krizden olumsuz etkilenme
durumu, işletmelerin hukuki yapısına göre farklılık göstermektedir. Şahıs
işletmelerinin krizden daha fazla etkilendiği görülmektedir.
246
2008 Küresel Krizin Isletmenizi Olumsuz Etkiledigine Katılıyor musunuz
kesinlikle katılıyorum
katılıyorumkararsızımkatılmıyorumkesinlikle katılmıyorum
Count
80
60
40
20
0
Bar Chart
Diger
Koll.Sti
AS.
Ltd.Sti
Sahıs Isletmesi
Isletmenin Hukuki Yapisi
2. İşletmelerin Krizden Olumsuz Etkilenme Durumları ile Faaliyet
Gösterdikleri Sektör Arasında İlişki
Araştırmada yer alan, KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile
faaliyet gösterilen sektör arasında bir ilişkinin var olup olmadığı α=0. 05 anlamlılık
düzeyinde ki-kare testi ile analiz edilerek, sonuçlar tablo ve grafikte gösterilmiştir.
Ho= KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları faaliyet gösterdikleri
sektör arasında ilişki yoktur.
Hı-= KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları faaliyet gösterdikleri
sektör arasında ilişki vardır.
Chi-Square Tests(ki-kare testi)
Value df
Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square
14, 636(a) 12 , 262
Likelihood Ratio 15, 561 12 , 212
Linear-by-Linear Association , 776 1 , 378
N of Valid Cases 213
a 12 cells (60, 0%) have expected count less than 5. The minimum expected
count is, 09.
247
К2= 14. 636 df=12 P=0. 262
P=0. 262>0. 05
Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile faaliyet gösterilen sektör
arasında anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Diğer bir ifadeyle;krizden olumsuz
etkilenme durumu, işletmelerin faaliyet gösterdiği sektöre göre farklılık
göstermemektedir.
2008 Küresel Krizin Isletmenizi Olumsuz Etkiledigine Katılıyor musunuz
kesinlikle katılıyorum
katılıyorumkararsızımkatılmıyorumkesinlikle katılmıyorum
Count
60
50
40
30
20
10
0
Bar Chart
Diger
Hizmet
Ticaret
Uretim
Faaliyet Gösterdigi
Sektör
3. İşletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile sektördeki
faaliyet süresi arasındaki ilişki.
Araştırmada yer alan, KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile
işletmenin yaşı, başka bir ifade ile sektördeki faaliyet süresi arasında ilişkinin var
olup olmadığı α=0. 05 anlamlılık düzeyinde Ki-kare testi ile analiz edilmiş, tablo ve
grafikte gösterilen sonuçlar elde edilmiştir.
Ho-işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile sektördeki faaliyet
süresi arasında bir ilişki yoktur.
Hı- işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile sektördeki faaliyet
süresi arasında bir ilişki vardır.
248
Chi-Square Tests(ki-kare testi)
Value df
Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square
11, 644(a) 12 , 475
Likelihood Ratio 11, 879 12 , 455
Linear-by-Linear Association , 000 1 1, 000
N of Valid Cases 213
a 10 cells (50, 0%) have expected count less than 5. The minimum expected
count is, 09.
К2=11. 644 df=12 P=0. 475
P=0. 475>0. 05
Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile faaliyet süreleri arasında
anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Diğer bir ifadeyle;krizden olumsuz etkilenme
durumu, işletmelerin yaşlarına göre farklılık göstermemektedir.
2008 Küresel Krizin Isletmenizi Olumsuz Etkiledigine Katılıyor musunuz
kesinlikle katılıyorum
katılıyorumkararsızımkatılmıyorumkesinlikle katılmıyorum
Count
50
40
30
20
10
0
Bar Chart
10 yıl ve üstü
4-9 Yıl
1-3 Yıl
1 Yıldan Az
Sektördeki Faaliyet Süresi
249
4. İşletmelerin Küresel Krizden Olumsuz Etkilenme Durumları ile
İşletme Sahibinin Aynı Zamanda Yönetici Konumunda Olma Durumu
Arasındaki İlişki
Araştırmada yer alan KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile
işletme sahibinin aynı zamanda aynı zamanda yönetici konumunda olması arasında
bir ilişki var olup olmadığı α=0. 05 anlamlılık düzeyinde, ki-kare testi ile analiz
edilmiş ve sonuçlar tablo ve grafik şeklinde gösterilmiştir.
Ho-KOBİ’ler krizden olumsuz etkilenme durumları ile işletme sahibinin
yönetici konumunda olması arasında bir ilişki yoktur.
Hı- KOBİ’ler krizden olumsuz etkilenme durumu ile işletme sahibinin
yönetici konumunda olması arasında bir ilişki vardır.
Chi-Square Tests(ki-kare testi)
Value df Asymp. Sig.
(2-sided)
Pearson Chi-Square 10, 098(a) 4 , 039
Likelihood Ratio 11, 388 4 , 023
Linear-by-Linear Association 3, 311 1 , 069
N of Valid Cases 213
a 5 cells (50, 0%) have expected count less than 5. The minimum expected
count is, 28.
К2=10. 098 df=4 P=0. 039<0. 05
Bu durumda; Ho hipatezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile işletme sahibinin aynı zamanda
yönetici konumunda olması arasında anlamlı bir ilişki bulunmaktadır. Krizden
olumsuz etkilenme durumları, işletme sahibinin aynı zamanda yönetici
olup/olmadığına göre farklılık göstermektedir. İşletme sahibinin yönetici olduğu
KOBİ’leri krizin daha fazla etkilediği görülmekte olsa da, arştırmada yer alan
işletmelerin %94’ünde işletme sahibinin aynı zamanda yönetici olması da dikkate
alınmalıdır.
250
2008 Küresel Krizin Isletmenizi Olumsuz Etkiledigine Katılıyor musunuz
kesinlikle katılıyorum
katılıyorumkararsızımkatılmıyorumkesinlikle katılmıyorum
Count
120
100
80
60
40
20
0
Bar Chart
hayır
evet
Isletmenin Sahibi Ayni
Zamanda Yönetici mi
5. İşletmelerin Küresel Krizden Olumsuz Etkilenme Durumları ile
İşletmenin Büyüklüğü (çalışan sayısına göre) Arasındaki İlişki
Araştırmada yer alan KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile
işletmelerin büyüklüğü (çalışan sayısına göre) arasında ilişkinin var olup olmadığı
α=0. 05 anlamlılık düzeyinde, ki-kare testi ile analiz edilmiş ve sonuçlar tablo ve
grafikte gösterilmiştir.
Ho-Krizden Olumsuz etkilenme durumları ile işletmenin büyüklüğü arasında
anlamlı bir ilişki yoktur.
Hı- Krizden Olumsuz etkilenme durumları ile işletmenin büyüklüğü arasında
anlamlı bir ilişki vardır.
Chi-Square Tests(ki-kare testi)
Value df
Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square
23, 774(a) 12 , 022
Likelihood Ratio 24, 097 12 , 020
Linear-by-Linear Association 1, 102 1 , 294
N of Valid Cases 213
251
a 12 cells (60, 0%) have expected count less than 5. The minimum expected
count is, 23.
К2=23, 774 df=12 P=0. 022
P=0. 022<0. 05
Bu durumda; Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile işletme büyüklüğü(çalışan
sayısına göre) arasında anlamlı bir ilişki bulunmaktadır. Diğer bir ifadeyle; krizden
olumsuz etkilenme oranları, işletmenin büyüklüğüne göre farklılık göstermektedir.
2008 Küresel Krizin Isletmenizi Olumsuz Etkiledigine Katılıyor musunuz
kesinlikle katılıyorum
katılıyorumkararsızımkatılmıyorumkesinlikle katılmıyorum
Count
50
40
30
20
10
0
Bar Chart
100 ve üstü
50-100 arası
10-49 arası
1-9 arası
Isletmede calisan sayisi
6. İşletmeler 2008 Küresel Krizden Olumsuz Etkilenme Durumu ile
İşletmenin Yaptığı Ticaret Türü Arasında İlişki
Araştırmada yer alan KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile
yaptıkları ticaret türü arasında bir ilişkinin var olup olmadığı α=0. 05 anlamlılık
düzeyinde, ki-kare testi ile analiz edilmiş, sonuçlar tablo ve grafikte gösterilmiştir.
Ho-İşletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile gerçekleştirdiği
ticaret türü arasında bir ilişki yoktur.
Hı- işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile gerçekleştirdiği ticaret
türü arasında bir ilişki vardır.
252
Chi-Square Tests(ki-kare testi)
Value df Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square 8, 201(a) 20 , 990
Likelihood Ratio 10, 403 20 , 960
Linear-by-Linear Association , 697 1 , 404
N of Valid Cases 213
a 26 cells (86, 7%) have expected count less than 5. The minimum expected
count is, 02.
К2=8, 201 df=20 P=0. 990
P=0. 990>0. 05
Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile yaptıkları ticaret türü arasında
anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Diğer bir ifadeyle;krizden etkilenme durumu,
işletmenin gerçekleştirdiği ticaret türüne göre farklılık göstermemektedir.
2008 Küresel Krizin Isletmenizi Olumsuz Etkiledigine Katılıyor musunuz
kesinlikle katılıyorum
katılıyorumkararsızımkatılmıyorumkesinlikle katılmıyorum
Count
100
80
60
40
20
0
Bar Chart
ihracat-yurtiçisatış
ihtalat-yurtiçisatış
ithalat-ihracat
yurtici satis
ithalat
ihracat
Yaptigi Ticaret Türü
7. İşletmelerin 2008 Küresel Krizinden Olumsuz Etkilenme Durumu ile
İşletmenin/Mamulün Kalite Belgesine Sahip Olma Durumu Arasında İlişki
Araştırmada yer alan KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile
söz konusu işletmelerin kendilerinin ve mamullerinin kalite belgesine sahip olmaları
253
arasında bir ilişki var olup olmadığı α=0. 05 anlamlılık düzeyinde ki-kare testi ile
analiz edilmiş ve sonuçlar tablo ve grafik şeklinde gösterilmiştir
Ho-KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile işletmenin/mamulün
kalite belgesine sahip olması arasında bir ilişki yoktur.
Hı- KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile kalite belgesine
sahip olunması arasında ilişki vardır.
Chi-Square Tests8ki-kare testi)
Value df
Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square
347, 233(a) 20 , 000
Likelihood Ratio 292, 214 20 , 000
Linear-by-Linear Association 113, 069 1 , 000
N of Valid Cases 213
a 20 cells (66, 7%) have expected count less than 5. The minimum expected
count is, 05.
К2=347. 233 df=20 P=0. 00
P=0. 000<0. 05
Bu durumda; Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile kalite belgesine sahip olunması
arasında anlamlı bir ilişki bulunmaktadır. Diğer bir ifadeyle; krizden olumsuz
etkilenme oranları, işletmelerin kalite belgesine göre farklılık göstermektedir.
254
2008 Küresel Krizin Isletmenizi Olumsuz Etkiledigine Katılıyor musunuz
kesinlikle katılıyorum
katılıyorumkararsızımkatılmıyorumkesinlikle katılmıyorum
Count
80
60
40
20
0
Bar Chart
tse-ıso 9000-ce olan
tse-ıso 9000 serisi olan
kalite belgesi yok
diger
ıso 9000 serisi
tse-tsek
Isletmenin ve mamulünüzün
kalite Belgesi veya mamulun
8. İşletmelerin, 2008 Küresel Krizinden Etkilenme Durumları ile
Kapasite Kullanım Oranları Arasında İlişki
Ankete katılan, KOBİ’lerin küresel krizden olumsuz etkilenme durumları ile
kapasite kullanım oranları arasında bir ilişkinin var olup olmadığı α=0. 05 anlamlılık
düzeyinde; ki-kare testi uygulanarak analiz edilmiş, sonuçlar tablo ve grafik şeklinde
gösterilmiştir.
Ho-işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile kapasite kullanım
oranları arasında bir ilişki yoktur.
Hı- işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları kapasite kullanım
oranları arasında bir ilişki vardır.
Chi-Square Tests(ki-kare testi)
Value df
Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square
22, 793(a) 8 , 004
Likelihood Ratio 23, 873 8 , 002
Linear-by-Linear Association 3, 343 1 , 067
N of Valid Cases 213
255
a 7 cells (46, 7%) have expected count less than 5. The minimum expected
count is, 52.
К2=22. 793 df=8 P=0. 04<0. 05
Bu durumda; Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile kapasite kullanım oranları
arasında anlamlı bir ilişki bulunmaktadır Krizden olumsuz etkilenme durumları,
işletmelerin kapasite kullanım oranlarına göre farklılık göstermektedir.
2008 Küresel Krizin Isletmenizi Olumsuz Etkiledigine Katılıyor musunuz
kesinlikle katılıyorum
katılıyorumkararsızımkatılmıyorumkesinlikle katılmıyorum
Coun
t
100
80
60
40
20
0
Bar Chart
yüksek(%76-ve üstü)
Orta(%50-%75)
düsük(%0-%49)
Kapasite Kullanim Orani
9. İşletmelerin, 2008 Küresel Krizden Olumsuz Etkilenme Durumu ile
Üretim Teknolojisi Durumu Arasında İlişki
Ankete katılan işletmelerin, 2008 küresel krizden olumsuz etkilenme
durumları ile sahip oldukları üretim teknolojisinin durumu arasında bir ilişki var olup
olmadığı α=0. 05 anlamlılık düzeyinde Ki-kare testi ile analiz edilmiş, elde edilen
sonuçlar tablo ve grafik halinde gösterilmiştir.
Ho-işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile üretim
teknolojilerinin durumu arasında bir ilişki yoktur.
Hı- işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile üretim
teknolojilerinin durumu arasında bir ilişki vardır.
256
Chi-Square Tests(ki-kare testi)
Value df
Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square
16, 746(a) 12 , 159
Likelihood Ratio 18, 945 12 , 090
Linear-by-Linear Association , 003 1 , 960
N of Valid Cases 213
a 10 cells (50, 0%) have expected count less than 5. The minimum expected
count is, 19.
К2=16. 746 df=12 P=0. 159>0. 05
Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile üretim teknolojilerinin durumu
arasında anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Krizden etkilenme oranları, işletmenin
üretim teknolojisinin durumuna göre farklılık göstermemektedir.
2008 Küresel Krizin Isletmenizi Olumsuz Etkiledigine Katılıyor musunuz
kesinlikle katılıyorum
katılıyorumkararsızımkatılmıyorumkesinlikle katılmıyorum
Count
60
50
40
30
20
10
0
Bar Chart
eski
standart(normal)
yeni
cok yeni
Üretim Teknolojisinin
Durumu
10. İşletmelerin 2008 Küresel Krizinden Olumsuz Etkilenme Durumları
ile İşletmenin Ayrı Bir Pazarlama Birimine Sahip Olma Durumu Arasında
İlişki
257
Araştırmada yer alan işletmelerin 2008 küresel krizinden olumsuz etkilenme
durumları ile işletmenin ayrı bir pazarlama birimine sahip olma durumu arasında bir
ilişki var olup olmadığı α=0. 05 anlamlılık düzeyinde ki-kare testi ile analiz adilmiş,
elde edilen sonuçlar tablo ve grafik şeklinde gösterilmiştir.
Ho- işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile işletmede ayrı bir
pazarlama biriminin bulunması arasında bir ilişki yoktur.
Hı- işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumarı ile işletmede ayrı bir
pazarlama biriminin bulunması arasında bir ilişki vardır
Chi-Square Tests(ki-kare testi)
Value df
Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square
8, 233(a) 4 , 083
Likelihood Ratio 8, 276 4 , 082
Linear-by-Linear Association , 223 1 , 636
N of Valid Cases 213
a 2 cells (20, 0%) have expected count less than 5. The minimum expected
count is 2, 14.
К2=8. 233 df=4 P=0. 083>0. 05
Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile işletmede ayrı bir pazarlama
birimi bulunması arasında anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Krizden olumsuz
etkilenme durumları, işletmende pazarlama birimi bulunup bulunmadığına göre
farklılık göstermemektedir.
258
2008 Küresel Krizin Isletmenizi Olumsuz Etkiledigine Katılıyor musunuz
kesinlikle katılıyorum
katılıyorumkararsızımkatılmıyorumkesinlikle katılmıyorum
Coun
t
60
40
20
0
Bar Chart
hayır
evet
Ayri Bir Pazarlama Birimi
Varmi
11. İşletmelerin 2008 Küresel Krizinden Etkilenme Durumları ile
Çalışanlara Yönelik Eğitim Faaliyetleri Gerçekleştirme Arasında ilişki
Araştırmada yer alan işletmelerin 2008 krizinden olumsuz etkilenme
durumları ile işletmede yürütülen eğitim faaliyetleri arasında bir ilişkinin var olup
olmadığı α=0. 05 anlamlılık düzeyinde ki-kare testi ile analiz edilmiş elde edilen
sonuçlar tablo ve grafikte gösterilmiştir.
Ho-işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile çalışanlara yönelik
eğitim faaliyetleri arasında bir ilişki yoktur.
Hı- işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile çalışanlara yönelik
eğitim faaliyetleri arasında bir ilişki vardır.
Chi-Square Tests(ki-kare testi)
Value df
Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square
25, 485(a) 12 , 013
Likelihood Ratio 23, 943 12 , 021
Linear-by-Linear Association 2, 504 1 , 114
N of Valid Cases 213
259
a 12 cells (60, 0%) have expected count less than 5. The minimum expected
count is, 05.
К2=25. 435 df=12 P=0, 013
P=0, 013<0, 05
Bu durumda; Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile çalışanlara yönelik eğitim
faaliyetleri gerçekleştirme durumu arasında anlamlı bir ilişki bulunmaktadır. Krizden
olumsuz etkilenme durumu, işletmelerin eğitim faaliyetleri gerçekleştirme durumuna
göre farklılık göstermektedir.
2008 Küresel Krizin Isletmenizi Olumsuz Etkiledigine Katılıyor musunuz
kesinlikle katılıyorum
katılıyorumkararsızımkatılmıyorumkesinlikle katılmıyorum
Count
60
50
40
30
20
10
0
Bar Chart
egitim faaliyeti gerceklestirmiyoruz
her ikisi birden
kurum dısında egitim
kurum icinde egitim
isletmenizde çalışanlara yönelik
eğitim faaliyetlerini nasıl
grçekleştiriyorsunuz.
12. İşletmelerin 2008 Küresel Krizinden Olumsuz Etkilenme Durumu ile
Muhasebe Faaliyetlerini Yürütme Yöntemi Arasında İlişki
Araştırmada yer alan KOBİ’lerin 2008 krizinden olumsuz etkilenme
durumları ile muhasebe faaliyetleri yürütme yöntemi arasında bir ilişkinin var olup
olmadığı α=0. 05 anlamlılık düzeyinde ki-kare testi ile analiz edilmiş, elde edilen
sonuçlar tablo ve grafikte gösterilmiştir
Ho-işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile muhasebe
faaliyetlerini yürütme yöntemleri arasında bir ilişki yoktur.
260
Hı- işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile muhasebe
faaliyetlerini yürütme yöntemi arasında bir ilişki vardır.
Chi-Square Tests(ki-kare testi)
Value df
Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square 7, 754(a) 8 , 458
Likelihood Ratio 8, 236 8 , 411
Linear-by-Linear Association 1, 378 1 , 240
N of Valid Cases 213
a 8 cells (53, 3%) have expected count less than 5. The minimum expected
count is, 28.
К2=7, 754 df=8 P=0. 458 P=0, 458>0, 05
Bu durumda; Hı hiporezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile muhasebe faaliyetlerini yürütme
yöntemi arasında anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Diğer bir ifadeyle;krizden
olumsuz etkilenme oranları, işletmelerin muhasebe faaliyetlerini yürütme yöntemine
göre farklılık göstermemektedir.
2008 Küresel Krizin Isletmenizi Olumsuz Etkiledigine Katılıyor musunuz
kesinlikle katılıyorum
katılıyorumkararsızımkatılmıyorumkesinlikle katılmıyorum
Count
100
80
60
40
20
0
Bar Chart
her ikisi birden
dısardan sm ile
kendi muhasebe birimimiz ile
isletmenizde Muhasebe
Faaliyetleri Nasil
Yürütülmektedir
261
13. İşletmelerin 2008 Küresel Krizden Olumsuz Etkilenme Durumları
ile İşletmenin Son 1-2 yıl İçinde Kedi kullanma Durumları Arasında İlişki
Ankete katılan KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile son 1-2
yıl içinde kredi kullanma durumları arasında ilişkinin var olup olmadığı α=0. 05
anlamlılık düzeyinde ki-kare testi ile analiz edilmiş, sonuçlar tablo ve grafikte
gösterilmiştir.
Ho-işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile son 1-2 yıl
içerisinde kredi kullanılması arasında bir ilişki yoktur.
Hı-işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile son 1-2 yıl içerisinde
kredi kullanılması arasında bir ilişki vardır.
Chi-Square Tests(ki-kare testi)
Value df Asymp. Sig.
(2-sided)
Pearson Chi-Square 8, 441(a) 4 , 077
Likelihood Ratio 8, 779 4 , 067
Linear-by-Linear Association , 280 1 , 596
N of Valid Cases 213
a 4 cells (40, 0%) have expected count less than 5. The minimum expected
count is 1, 17.
К2=8, 441 df=4 P=0, 077>0, 05
Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile son 1-2 yıl içerisinde kredi
kullanılmış olması arasında anlamlı bir ilşki yoktur. Krizden etklenme durumu,
işletmelerin son birkaç yıl içinde kredi kullanma oranlarına göre farklılık
göstermemektedir.
262
2008 Küresel Krizin Isletmenizi Olumsuz Etkiledigine Katılıyor musunuz
kesinlikle katılıyorum
katılıyorumkararsızımkatılmıyorumkesinlikle katılmıyorum
Count
80
60
40
20
0
Bar Chart
hayır
evet
Isletmeniz son 1-2 yil
içersinde Kredi Kullandi mi
14. İşletmelerin 2008 Küresel Krizden Olumsuz Etkilenme Durumu ile
Kullandıkları Kredi Türü Arasında İlişki
Araştırmaya katılan işletmelerin, krizden olumsuz etkilenme durumları ile
kullandıkları kredi türü arasında bir ilişkinin var olup olmadığı α=0, 05 anlamlılık
düzeyinde, Ki-kare testi ile analiz edilmiş, elde edilen sonuçlar tablo ve grafikte
gösterilmiştir.
Ho- işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile kullandıkları kredi
türü arasında bir ilişki yoktur.
Hı- işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile kullandıkları kredi
türü arasında bir ilişki vardır.
263
Chi-Square Tests(ki-kare testi)
Value df Asymp. Sig.
(2-sided)
Pearson Chi-Square 10, 587(a) 12 , 565
Likelihood Ratio 11, 339 12 , 500
Linear-by-Linear Association , 838 1 , 360
N of Valid Cases 213
a 12 cells (60, 0%) have expected count less than 5. The minimum expected
count is, 09.
К2=10, 537 df=12 P=0, 565
P=0, 565 > 0. 05
Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile kullandıkları kredi türü arasında
anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Diğer bir ifadeyle;krizden etkilenme durumları,
kullanılan kredi türüne göre farklılık göstermemektedir.
2008 Küresel Krizin Isletmenizi Olumsuz Etkiledigine Katılıyor musunuz
kesinlikle katılıyorum
katılıyorumkararsızımkatılmıyorumkesinlikle katılmıyorum
Coun
t
60
40
20
0
Bar Chart
kredi kullanmayan
herikisi birden
isletme kredisi
yatırım kredisi
Kullandiysaniz Hangi Tür Kredi
kullandiniz
15. İşletmelerin 2008 Küresel Krizden Olumsuz Etkilenme Durumu ile
İşletmelerin Tercih Ettikleri Kredilerin Vade Türü Arasında İlişki
264
Araştırmada yer alan KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile
tercih ettikleri kredilerden vade türü arasında bir ilişki olup olmadığı α=0, 05
anlamlılık düzeyinde, Ki-Kare testi ile analiz edilmiş, sonuçlar tablo ve grafikte
gösterilmiştir.
Ho-işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile tercih ettikleri kredi
vade türü arasında ilişki yoktur.
Hı- işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile tercih ettikleri kredi
vade türü arasında ilişki vardır.
Chi-Square Tests(ki-kare testi)
Value df
Asymp. Sig. (2-sided)
Pearson Chi-Square
10, 506(a) 8 , 231
Likelihood Ratio 11, 677 8 , 166
Linear-by-Linear Association , 279 1 , 597
N of Valid Cases 213
a 5 cells (33, 3%) have expected count less than 5. The minimum expected
count is, 99.
К2=10, 506 df=8 P=0, 231
P=0, 231>0, 05
Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile tercih edilen kredi vade türü
arasında anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Diğer bir ifadeyle;krizden etkilenme
durumları, tercih edilen kredi vade türlerine göre farklılık göstermemektedir.
265
2008 Küresel Krizin Isletmenizi Olumsuz Etkiledigine Katılıyor musunuz
kesinlikle katılıyorum
katılıyorumkararsızımkatılmıyorumkesinlikle katılmıyorum
Count
50
40
30
20
10
0
Bar Chart
uzun vadeli (5 yıl ve üstü)
orta vadeli (1-5 yıl)
kısa vadeli 1 yıla kadar
Hangi vadeli kredileri tercih
ediyorsunuz
16. 2008 Küresel Krizin İşletmeleri Olumsuz Etkileme Durumu
Ho-2008 küresel krizi işletmeleri olumsuz etkilememiştir
Hı- 2008 küresel krizi işletmeleri olumsuz etkilemiştir.
t=16, 889 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P<0. 05
Bu durumda: Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir. Küresel
kriz KOBİ’leri olumsuz etkilemiştir.
17. 2008 Krizinin Dış Kaynaklı Bir Kriz Olma Durumu
Ho-2008 krizi dış kaynakı bir kriz değildir.
Hı-2008 krizi dış kaynaklı bir krizdir.
t=17, 551 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P <0. 05
Bu durumda;Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’lere göre 2008 krizi dış kaynaklı bir krizdir
18. 2008 Küresel Krizinin Bir Fırsat Ortamı Olması Durumu
Ho-2008 krizi bir fırsat ortamı olarak düşünülemez.
Hı- 2008 krizi bir fırsat ortamı olarak düşünülebilir.
266
t= -1. 163 df =212 Sig. (2-tailed)=0, 246 P>0. 05
Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’ler krizin bir fırsat ortamı olabileceğini düşünmemektedir.
19. 2008 Krizinin KOBİ’ler Üzerindeki Etkisinin, Büyük İşletmelere
Oranla Daha Fazla Hissedilmesi Durumu
Ho-2008 krizinin KOBİ’ler üzerindeki etkisi, büyük işletmelere oranla daha
fazla hissedilmemiştir
Hı-2008 krizinin KOBİ’ler üzerideki ekisi büyük işletmelere oranla daha
fazla hissedilmiştir.
t= 18, 822 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P<0. 05
Bu durumda; Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir. 2008
krizinin KOBİ’lere etkisi daha fazla olmuştur.
20. Küresel Krizin Uzun Süreceğini Düşünme Durumu
Ho-Küresel krizin etkileri uzun sürmeyecektir.
Hı- Küresel krizin etkileri uzun sürecektir.
t=1, 802 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 073>0, 05 P>0. 05
Bu durumda; Hı reddedilmiş, Ho kabul edilmiştir. KOBİ’ler 2008 küresel
krizin etkilerinin uzun süreceğini düşünmemektedir.
21. 2008 Küresel Krizinin İşletmlerin Finansal Sorurunlarında Artış
Meydana Getirme Durumu
Ho-2008 Krizi KOBİ’lerin likidite, nakit akışı vb. finansal sorunlarında
artışa neden olmamıştır.
Hı-2008 Krizi KOBİ’lerin likidite, nakit akışı vb. finansal sorunlarında
artışa neden olmuştur.
t=5, 369 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P<0. 05
Bu durumda; Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir. 2008
küresel krizi KOBİ’lerin finansal sorunlarını arttırmıştır.
267
22. 2008 Kriz Sürecinde İşletmelerin Finansal Kuruluşlardan Kredi
Bulmada Zorlanma Durumu
Ho-Kriz Sürecinde KOBİ’ler finansal kuruluşlardan kredi temin etmede
zorlanmamaktadır.
Hı-Kriz sürecinde KOBİ’ler finansal kuruluşlardan kredi temin etmede
zorlanmaktadır.
t=1, 043 df=212 Sig. (2-tailed)= 0, 298 P>0. 05
Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir. 2008
Kriz sürecinde KOBİ’ler finanasal kuruluşlardan kredi temininde zorlanmamaktadır.
23. 2008 Krizinin İşletmelerin Ticaret Hadlerini Etkileme Durumu
Ho-Kriz sürecinde KOBİ’lerin ticaret hadleri azalmamıştır.
Hı-Kriz sürecinde KOBİ’lerin ticaret hadleri azalmıştır.
t=13, 350 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P<0. 05
Bu durumda; Ho reddedilmiş, Hı kabul edilmiştir. 2008 krizi KOBİ’lerin
ticaret hadlerini azaltmıştır.
24. 2008 Krizinin İşletmelerin Üretim Hadlerini Etkileme Durumu
Ho-Kriz Sürecinde KOBİ’lerin üretim hadleri azalmamıştır.
Hı-Kriz sürecinde KOBİ’lerin üretim hadleri azalmıştır.
t=11, 634 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P<0. 05
Bu durumda; Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir. 2008
küresel krizi KOBİ’lerin üretim hadlerini azaltmıştır.
25. 2008 Küresel Krizinin Girdi Maliyetlerini Etkileme Durumu
Ho-2008 Krizi işletmelerin girdi maliyetlerini arttırmamıştır.
Hı-2008 krizi işletmelerin girdi maliyetlerini arttırmıştır.
t=11, 165 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P<0. 05
Bu durumda; Ho hipotezi reddedimiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir. 2008
Krizi KOBİ’lerin girdi maliyetlerini arttırarak olumsuz etkilemiştir.
268
26. 2008 Krizinin İşletmelerin Üretim Kalitesini Etkileme Durumu
Ho-2008 krizi işletmelerin üretim kalitesini düşürmemiştir
Hı-2008 krizi işletmelerin üreti kalitesini düşürmüştür
t=1, 157 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 248 P>0. 05
Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir. 2008
küresel krizi KOBİ’lerin üretim kalitesini düşürmemiştir.
27. 2008 Krizinin İşletmelerin Rekabet Gücünü Etkileme Durumu
Ho-Küresel kriz KOBİ’lerin rekabet gücünü azaltmamıştır.
Hı-Küresel kriz KOBİ’lerin rekebet gücünü azaltmıştır.
t= 4, 847 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P<0. 05
Bu durumda; Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir. Kriz
süreci KOBİ’lerin rekabet gücünü azaltmıştır.
28. 2008 Krizinin İşletmelerin İstihdam Durumuna Etkisi
Ho-2008 krizi sürecinde KOBİ’lerin istihdam durumu azalmamıştır.
Hı-2008 krizi sürecinde KOBİ’lerin istihdam durumu azalmıştır.
t=9, 449 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P<0. 05
Bu durumda; Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir. 2008
krizi KOBİ’lerin istihdam durumunu olumsuz etkilemiştir.
29. İşletmelerin Sektörle İlgili Yasal Düzenlemeler Hakkında Yeterli
Bilgiye Sahip Olma Durumu.
Ho-KOBİ’ler sektörle ilgili yasal düzenlemeler hakkında yeterli bilgiye sahip
değildir.
Hı-KOBİ’ler sektörle ilgili yasal düzenlemeler hakkında yeterli bilgiye
sahiptir.
t=11, 579 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P<0. 05
269
Bu durumda; Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’ler sektör ile ilgili yasal düzenlemeler hakkında yeterli bilgiye sahip
olduklarını düşünmektedir.
30. İşletme Fonksiyonlarının Tümü İle İlgili Planlama Yapma Durumu
Ho-KOBİ’ler işletmenin tüm fonksiyonlarında (İK, Pazarlama, Yönetim,
Finansal Planlar) planlama yapmamaktadır.
Hı-KOBİ’ler işletme fonksiyonlarının tümünde planlama yapmaktadır
t=14, 323 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P<0. 05
Bu durumda; Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’ler tüm işletme fonksiyonlarında planlama yapmaktadır.
31. İşletmeler Açısından Eğitimli ve Profesyonel Yöneticilerin Kriz
Yönetiminde Katkıda Bulunma Durumu
Ho-KOBİ’lerin eğitimli ve profesyonel yöneticilere yer vermesi, kriz
yönetiminde önemli katkıda bulunmayacaktır.
Hı-. KOBİ’lerin eğitimli ve profesyonel yöneticilere yer vermesi, kriz
yönetiminde önemli katkıda bulunacaktır.
t=11, 375 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P<0. 05
Bu durumda; Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’lerin işletmelerinde eğitimli ve profesyonel yöneticilere yer vermesi, kriz
yönetiminde önemli katkıda bulunacaktır.
32. Kriz Sürecinde Yurt içi-dışı Şirketlerle Birleşmenin Etkili Bir
Politika Olması Durumu
Ho-Kriz sürecinde, yurtiçi veya yurtdışı şirketlerle birleşmek etkili bir
politika olmayacaktır.
Hı-Kriz sürecinde, yurtiçi veye yurtdışı şirketlerle birleşmek etkili bir
politika olacaktır.
t=0, 701 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 484 P>0. 05
270
Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştirr.
KOBİ’ler şirket birleşmelerinin, kriz sürecinde etkili bir politika olacağını
düşünmemektedir.
33. Küresel Kriz Döneminde Esnek Çalışma Saatleri, Azaltılmış veya
Yarı Zamanlı Haftalık Mesailerin Önlem Olarak Uygulanması Durumu
Ho-KOBİ’ler kriz sürecinde; esnek çalışma saatleri, azaltılmış veya yarı
zamanlı haftalık mesailer gibi alternatif uygulamaları bir önlem olarak
düşünmemektedir
Hı-KOBİ’ler kriz sürecinde; esnek çalışma saatleri, azaltılmış veya yarı
zamanlı haftalık mesailer gibi alternatif uygulamaları bir önlem olarak
düşünmektedir.
t=10, 376 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000P<0. 05
Bu durumda; Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir. KOBİ’ler
kriz sürecinde, söz konusu alternatif uygulamaları önlem olarak düşünmektedir.
34. İşletmelerde İnsan Kaynakları Departmanı Bulunması Durumu
Ho-İnsan kaynakları departmanına sahip olan ve olmayan KOBİ’lerde, kriz
sürecinde personelin moralini yüksek tutmaya yönelik çabalar açısından fark yoktur.
Hı-. İnsan kaynakları departmanına sahip olan ve olmayan KOBİ’lerde, kriz
sürecinde personelin moralini yüksek tutmaya yönelik çabalar açısından fark vardır.
t=12, 172 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P<0. 05
Bu durumda; Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir.
35. ÖTV ve KDV İndirimlerinin KOBİ Sektörüne Olumlu Katkıda
Bulunma Durumu
Ho-ÖTV ve KDV indirimlerinin KOBİ’lere olumlu katkısı olmamıştır.
Hı-ÖTV VE KDV indirimlerinin KOBİ’lere olumlu katkısı olmuştur
t= -1, 995 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 047 P<0. 05
271
Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş(‘t’ negatif değer aldığı için), Ho
hipotezi kabul edilmiştir. ÖTV ve KDV indirimlerinin KOBİ’lere olumlu katkısı
olmamıştır.
36. Krize Karşı Koymak İçin Büyümenin Özkaynaklarla Finanse
Edilmesi Durumu
Ho-KOBİ’ler krize karşı koymada finansman için özkaynağa yönelmeli,
yüksek faizli banka kredilerinden kaçınmamalıdır.
Hı-KOBİ’ler krize karşı koymada finasman için özkaynağa yönelmeli,
yüksek faizli banka kredilerinden kaçınmalıdır.
t=18, 436 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P<0. 05
Bu durumda; Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir. KOBİ’ler
krize karşı koymak için finansmanda özkaynağa yönelerek, yüksek faizli banka
kredilerinden kaçınmak gerektiğini düşünmektedirler.
37. Literatürde Yer Alan Kriz Yönetim Süreçlerinin Yeterliliği Durumu
Ho-İşletmeler açısından literatürde yer alan kriz yönetim süreçlerinin etkilliği
yeterli değildir.
Hı-İşletmeler açısından literatürde yer alan kriz yönetim süreçlerinin etkililiği
yeterlidir.
t=1, 099 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 273 P>0. 05
Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.
KOBİ’ler açısından literatürde yer alan kriz yönetim süreçlerinin etkililiği yeterli
değildir.
38. İşletmelerin Kriz Sürecinde Yaptıkları Kriz Yönetimi Çalışmaları
Ho-KOBİ’ler kriz sürecinde yaptıkları kriz yönetimi çalışmalarının başarılı
olacağını düşünmemektedir.
Hı-KOBİ’ler kriz sürecinde yaptıkları kriz yönetimi çalışmalarının başarılı
olacağını düşünmektedir
t= 12, 354 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P<0. 05
272
Bu durumda; Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir. KOBİ’ler
yaptıkları kriz yönetim çalışmalarının başarılı olacağını düşünmektedir.
39. Devlet Tarafından Sağlanan Teşviklerin Yeterli Olma Durumu
Ho-KOBİ’ler için devlet tarafından sağlanan teşvikler yeterli değildir.
Hı-KOBİ’ler için devlet tarafından sağlanan teşvikler yeterlidir.
t= -6, 761 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P<0. 05
Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş(‘t’ negetif değer aldığı için), Ho
hipotezi kabul edilmiştir. Devletin KOBİ’ler için sağladığı teşvikler yeterli değildir.
40. KOBİ Bakanlığı ve KOBİ Bankası Kurulmasının KOBİ’lerin
Sorunlarını Çözme Durumu
Ho-KOBİ Bakanlığı ve KOBİ Bankasının kurulması, KOBİ’lerin mevcut
sorunlarının çözümünde önemli bir katkı sağlamayacaktır.
Hı-KOBİ Bakanlığı ve Bankasının kurulması, KOBİ’lerin mevcut
sorunlarını büyük ölçüde çözecektir.
t= 3, 350 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 001 P<0. 05
Bu durumda; Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir. KOBİ
bakanlığının ve bankasının kurulması ile KOBİ’lerin mevcut sorunları büyük ölçüde
çözülecektir.
273
SONUÇ
2008 Küresel ekonomi krizinin Isparta ilinde faaliyet gösteren Küçük ve Orta
Ölçekli İşletmelere etkisini belirlemeye yönelik olarak yapılan bu araştırmada elde
edilen bulgular, analiz sonuçları ve değerlendirmeler aşağıda belirtilmiştir:
KOBİ’lerin Genel Yapısı ile ilgili olarak;
• Araştırmada yer alan işletmelerin %47.4’ü limited şirket, %42.7’nin şahıs
şirketi, %7.5’inin anonim şirket ve %2.4’ünün diğer şekilde örgütlendikleri
tespit edilmiştir. Bu yapı içerisinde, Isparta’da faaliyet gösteren KOBİ’lerde
şahıs şirketlerinin oranı azımsanmayacak ölçüde olsa da, KOBİ’lerin
kurumsallaşma eğilimi içerisinde olduğunu söyleyebiliriz.
• Araştırmada yer alan işletmelerin %47’sini ticaret, %30’unu üretim, %22’sini
hizmet sektöründe faaliyet gösterdiği tespit edilmiştir. KOBİ’lerin %1’i ise
her iki sektörde faaliyet göstermektedir. Araştırmada yer alan işletmelerin
%39.9’u 10 yıl ve üstü yaşta, %34.3’ü 4-9 yaş grubunda, %23.9’u 1-3 yaş
grubunda ve yaklaşık %2’sinin 1 yaşından küçük olduğu belirlenmiştir.
Dolayısıyla;KOBİ’lerin yaklaşık %26’sının 2007-2010 yılları arasında
kurulduğu varsayılırsa, kriz sürecinde de yeni işletmeler kurulmuştur.
• Araştırmada yer alan işletmelerin %94.4’ünde işletme sahibinin aynı
zamanda yönetici konumunda olduğu tespit edilmiştir. Bu durumda,
KOBİ’ler ile ilgili sorunlar olarak teorik bölümde yer alan;”girişimcilik,
işletme sahipliği ve yöneticiliğin tek kişide toplanması” durumu söz konusu
işletmeler için de geçerlidir, diyebiliriz. Araştırmaya katılan işletmelerin
büyüklüğü çalışan sayısı temel alınarak incelendiğinde, %46.9’unun 10-49
kişi çalıştıran küçük işletme, %27.7’inin 50-250 kişi çalıştıran orta ölçekli
işletme ve %25.4’ünün ise 1-9 kişi çalıştıran çok küçük-mikro işletme olduğu
tespit edilmiştir. 10-250 kişi çalıştıran KOBİ’ oranı yaklaşık %75’tir ve
dolayısıyla, KOBİ’lerin önemli bir istihdam oranına sahip olduğu
söylenebilir.
274
• Araştırmada yer alan işletmelerin %95,7’i yurtiçi satış, yaklaşık %1’i ihracat,
%2’si ithalat, %1,5 oranında ise her iki ticaret türünü gerçekleştirdiği
saptanmıştır. Dolayısıyla, Isparta’daki KOBİ’lerin büyük çoğunluğu yurtiçi
satış faaliyetlerinde bulunmakta iken, ihracat/ithalat yapanların oranı
düşüktür. Bu durum, literatürde yer alan, KOBİ’lerin Türkiye ihracatında
%8-10 civarında olan payını doğrular niteliktedir. KOBİ’lerin ihracat
yapmamalarına neden olarak; iç pazardan tatmin olma, faaliyetlerinin ihracat
yapmaya uygun olmaması, sermaye, teknoloji vb. kaynak yetersizliği, dış
pazarları tanımama, bilgi eksikliği vb. gösterilebilir. Araştırmada yer alan
işletmelerin, %50,2’sinin kalite belgesine sahip olduğu, bunların %21,1’nin
ISO 9000, %15’nin TSE, TSEK, %1,9’unun ise diğer, kalite belgesi olduğu
saptanmıştır. %12,2’si ise birden fazla kalite belgesine sahiptir. Dolayısıyla,
KOBİ’lerin %5’nin herhangi bir kalite belgesi bulunmamaktadır.
• Araştırmada yer alan işletmelerin, %70’i orta kapasite (%50-%75), %19,7’si
yüksek kapasite (%76 ve üstü) ve %10, 3’nün düşük kapasite (%0-%49)
çalıştıkları belirlenmiştir. Buna göre, KOBİ’lerin önemli bir kısmının orta
kapasite ile çalıştığı saptanmıştır. KOBİ’lerin orta ve düşük kapasite ile
çalışmasının nedenleri, talep yetersizliği, mali sorunlar, işgücü yetersizliği
vb. olabilir. Araştırmada yer alan işletmelerin, %52,1’i yeni, %34,7’ sinin
standart(normal), %9,4’ünün çok yeni ve %3,8’inin ise eski teknoloji
durumuna sahip olduğu görülmektedir. Anket soru formunda yer alan “çok
eski” seçeneği ise işaretlenmemiştir. Dolayısıyla, araştırmada yer alan
KOBİ’lerin 61, 4’ü yeni teknoloji ile çalışmaktadır, bu durumda işletmelerin
teknolojik yenilikleri takip ettiğini söyleyebiliriz.
• Araştırmada yer alan işletmelerin, %57,3’ünde ayrı bir pazarlama biriminin
bulunmadığı, %42, 7’inde ise ayrı bir pazarlama biriminin bulunduğu
belirlenmiştir. Araştırmaya katılan KOBİ’lerin %25’inin çok küçük ölçekli
işletme ve %75’inin küçük ve orta ölçekli işletme olduğu, ayrı bir pazarlama
birimine sahip olma durumu ile ilgili oranı orta düzeyde olarak
değerlendirilebilir. Araştırmaya katılan işletmelerin, %46’sının çalışanlara
yönelik herhangi bir eğitim faaliyeti gerçekleştirmediği, %54’ünün ise (%26,
8 kurum içinde, %26,3 kurum dışı+kurum içi, yaklaşık %1’i kurum dışında
275
olmak üzere) çalışanlara yönelik eğitim faaliyeti gerçekleştirdiği
belirlenmiştir. Dolayısıyla, KOBİ’lerin yarısından fazlasının düzenli personel
eğitimi faaliyetinde bulunduğu söylenebilir.
• Araştırmada yer alan işletmelerin, %79,4’ü muhasebe faaliyetlerini dışarıdan
serbest muhasebeci kanalı ile, %15’i dışarıdan serbest muhasebeci+kendi
muhasebe birimi ile, %5,6’sının ise kendi muhasebe birimi ile yürüttüğü
tespit edilmiştir. Dolayısıyla, KOBİ’lerin büyük bir çoğunluğunda, muhasebe
faaliyetlerinin dışarıdan serbest muhasebeci kanalı ile yürütme eğilimi
görülmektedir. Araştırmada yer alan işletmelerin, %77,5’inin son 1-2 yıl
içerisinde kredi kullandığı, buna karşın %22,5’inin herhangi bir kredi
kullanmadığı belirlenmiştir. Kredi kullanan KOBİ’lerin %84,2’si işletme
kredisi, %13,4’ü yatırım kredisi, %2,4’ü ise her iki krediyi birlikte
kullanmıştır. Dolayısıyla, kredi kullanan KOBİ’lerin büyük çoğunluğu son
1-2 yılda kredi kullanmıştır. KOBİ’lerin daha çok kısa süreli finansman
ihtiyacını karşılamak için kredi kullandığı söylenebilir. Kredi kullanmayanlar
ise; özsermayenin yeterli olması, faizlerin yüksek oluşu, teminat sorunu,
geleneksel değerler vb. nedenlerden kredi kullanmıyor olabilir. Araştırmada
yer alan işletmelere, hangi vadeli kredileri tercih ettikleri sorulmuş
%41,3’ünün orta vadeli, %39’unun uzun vadeli, %19, 7’sinin ise kısa vadeli
kredileri tercih ettikleri belirlenmiştir. Dolayısıyla, KOBİ’lerin büyük
çoğunluğunun orta ve uzun vadeli krediler tercih ettikleri görülmüş ve kredi
kullananların büyük bir çoğunluğu işletme kredisi kullanmıştır.
KOBİ’lerin Krizden Etkilenme Durumları İle İlgili Olarak;
• Araştırmada yer alan işletmelerin, %82,7’sinin 2008 küresel krizinden
olumsuz etkilendiği, %10,4’ünün etkilenmediği belirlenmiştir. KOBİ’lerin
%7’si ise bu konuda kararsız kalmıştır. Dolayısıyla, 2008 küresel krizi,
Isparta İlinde faaliyet gösteren ve araştırmada yer alan KOBİ’lerin büyük bir
çoğunluğu olumsuz etkilemiştir. Ve büyük ölçekli işetmelere göre krizin
etkisi daha fazla hissedilmiştir. Araştırmada yer alan işletmelerin %84,5’i
2008 krizinin dış kaynaklı bir kriz olduğunu, %9,4’ü dış kaynaklı bir kriz
olmadığı düşünmektedirler. KOBİ’lerin %6, 1’inin ise bu konuda net bir fikre
276
sahip olmadığı görülmektedir. Ayrıca, araştırmada yer alan işletmelerin %41,
3’ü krizin etkisinin uzun süreceğini, %27,2 si etkisinin uzun süreceğini
düşünmektedir. KOBİ’lerin %31,5’inin ise bu konuda net bir fikre sahip
olmadığı görülmektedir.
• Araştırmada yer alan işletmelerin %56,8’inde kriz ile birlikte likidite, nakit
akışı vb. finansal sorunlarında artış meydana geldiği, %28,6’sında krizin
finansal sorunlarda artışa neden olmadığı saptanmıştır. KOBİ’lerin %14,6’sı
ise bu konuda kararsız kalmıştır. Likidite sorunları; vadeli satışların çokluğu,
alacakların tahsil edilememesi vb. nedenlerden artmış olabilir. Ayrıca
araştırmada yer alan işletmelerin %40,36’sının finansal kuruluşlardan kredi
bulmakta zorlandığı, %37,1’inin kredi bulmakta zorlanmadığı saptanmıştır.
%22,1’inde ise bu konuda net bir fikre sahip olmadığı belirlenmiştir.
• Araştırmada yer alan işletmelerin, %81’2’sinin kriz sürecinde ticaret
hadlerinin azaldığı tespit edilmiştir. Araştırmada yer alan KOBİ’lerin
yaklaşık yarısının (%47) ticaret sektöründe faaliyette bulunduğu düşünülürse,
bu oranın yüksekliği diğer sektörlerde faaliyet gösteren işletmelerin de ticaret
hadlerinin krizden olumsuz etkilendiğini göstermektedir. Krizin işletmelerin
üretim hadleri üzerindeki etkisine baktığımızda, KOBİ’lerin %74,2’sinin
üretim hadleri azalmıştır. Üretim sektöründe faaliyet gösteren KOBİ’lerin
oranı (%30) düşünüldüğünde, bu oranın yüksekliği hizmet sektöründe de
üretim hadlerinin düştüğünü göstermektedir. Ayrıca, kriz sürecinde
KOBİ’lerin %74,7’sinin girdi maliyetlerinin artmış olduğu tespit edilmiştir.
Ayrıca ÖTV ve KDV indirimlerinin, KOBİ’lerin %48,9 ‘unda olumlu katkıda
bulunmadığı, %37,1’inde olumlu katkıda bulunduğu tespit edilmiştir.
Araştırmada yer alan işletmelerin, %51,7’sinin kriz sürecinde rekabet
gücünün azaldığı, %26,7’sinin rekabet gücünün krizden etkilenmediği
saptanmıştır. %21,6’sının ise bu konuda net bir fikre sahip olmadığı
belirlenmiştir. Araştırmada yer alan işletmelerin, %68,6’sının istihdam
durumunun kriz sürecinde azaldığı, %18,8’inin istihdam durumunun krizden
etkilenmediği saptanmıştır. KOBİ’lerin %12,7’si ise bu konuda net bir fikir
belirtmemiştir.
277
KOBİ’lerin Kriz Yönetimi ve Krize Karşı alınan önlemlerle ilgili olarak;
• Araştırmada yer alan işletmelerin %62’sinin sektörle ilgili yasal düzenlemeler
hakkında yeterli bilgiye sahip olduğu, %11,7’sinin yeterli bilgiye sahip
olmadığı tespit edilmiştir. KOBİ’lerin %26, 6’sının ise bu konuda net bir
fikre sahip olmadığı görülmektedir. Araştırmada yer alan işletmelerin, %69,
5’inin tüm işletme fonksiyonlarında planlama yaptıkları, %8’inin işletme
fonksiyonlarında planlama yapmadıkları tespit edilimiştir.
• KOBİ’lerin %73,8’i eğitimli ve profesyonel yöneticilere yer vermenin kriz
yönetiminde önemli katkıda bulunacağını düşünmekte, %12,2’i profesyonel
yöneticilerin kriz yönetimine olumlu bir katkısı olmayacağını düşünmektedir.
%14.1’i ise bu konuda kararsız kalmıştır. Araştırmada yer alan işletmelerin
%37,5’i kriz sürecinde yurtiçi veya yurtdışı şirketlerle birleşmenin etkili bir
politika olacağını düşünürken, %33,8’i şirket birleşmelerinin etkili bir
politika olmayacağını düşünmektedir. Bu konuda, %29,1’i ise net bir fikre
sahip değildir. Kriz sürecinde; araştırmada yer alan işletmelerin %64,8’i
esnek çalışma saatleri, azaltılmış/yarı zamanlı haftalık mesailer gibi
alternatifleri bir önlem olarak düşünürken, %12,7’sinin söz konusu
alternatifleri bir önlem olarak düşünmediği saptanmıştır. Bu konuda,
%22,5’inin ise net bir fikre sahip olmadığı görülmektedir.
• Araştırmada yer alan işletmelerin, %67,2’si işletmede İK departmanı
bulunmasının kriz sürecinde olumlu katkıda bulunacağını (personelin
moralini yüksek tutma açısından) düşünürken, %10,8 ‘inin İK departmanı
bulunmasının kriz sürecinde olumlu katkısının olmayacağını düşündüğü
saptanmıştır. Bu konuda %22,1’inin ise net bir fikre sahip olmadığı
görülmektedir. Araştırmada yer alan işletmelerin, %83,1’i krize karşı koymak
için büyümenin özkaynaklarla finanse edilerek, yüksek faizli banka
kredilerinden kaçınmak gerektiğini düşünürken, %10’unun bu düşünceye
katılmadığı saptanmıştır. KOBİ’lerin %13,7’si ise bu konuda net bir fikre
sahip değildir.
• Araştırmada yer alan işletmelerin %40,8’i literatürde yer alan kriz yönetim
süreçlerinin etkililiğini yeterli bulurken, %29,1’inin buna katılmadığı
278
saptanmıştır. KOBİ’lerin %30’u ise bu konuda net bir fikre sahip değildir.
Araştırmada yer alan işletmelerin %69,1’i kriz sürecinde yaptıkları kriz
yönetimi çalışmalarının başarılı olacağını düşünmekte, %8,9’u yaptıkları kriz
yönetim çalışmalarının başarılı olmayacağını düşünmektedir. KOBİ’lerin
%22,1’i ise bu konuda kararsız kalmıştır. Araştırmada yer alan işletmelerin
%57,3’ü devlet tarafından KOBİ’lere sağlanan teşviklerin yeterli olmadığını
düşünürken, %19,7’sinin devlet tarafından sağlanan teşviklerin yeterli
bulduğu saptanmıştır. KOBİ’lerin %23’ü ise bu konuda net bir fikre sahip
değildir.
• Araştırmada yer alan işletmelerin, %45,5’ine göre, KOBİ Bakanlığı ve KOBİ
Bankası kurulduğunda KOBİ’lerin mevcut sorunları büyük ölçüde
çözülecektir. %22,5’i ise KOBİ Bakanlığı ve Bankasının kurulmasının
mevcut sorunları büyük ölçüde çözemeyeceğini düşünmektedir. KOBİ’lerin
%31,9’unun ise bu konuda net bir fikre sahip olmadığı saptanmıştır.
KOBİ Sahip/Ortaklarının Demografik Özellikleri İle İlgili Olarak;
• Araştırmada yer alan işletme sahip/ortakların %94,8’inin erkek, %5,2’sinin
kadın girişimci olduğu, KOBİ’lerin sahip veya ortaklarının %42,7’si 40-55
yaş arasında, %34,7’si 40 yaş altında, %22,5’inin 56 yaş ve üstü yaşta
oldukları saptanmıştır. Araştırmada yer alan girişimcilerin eğitim durumları
incelendiğinde, %61,5’inin lise mezunu olduğu, %23,5’inin üniversite
mezunu, %15’inin ilk-orta okul mezunu olduğu görülmektedir. Dolayısıyla,
küçük ve orta boy işletmelerde eğitim düzeyinin yükselmekte olduğu, lise ve
üniversite tahsilli işletme sahibi sayısının genel toplamın %85’i oluşturduğu
görülmektedir.
Elde edilen bulgular ışığında KOBİ’lere yönelik öneriler şu şekilde
özetlenebilir:
• Günümüz küresel ortamında finansal krizlerin sıçrama riski göz önünde
bulundurulmalı ve krizlerin olumsuz etkisini minimum düzeyde tutacak;
doğru değerlendirilmiş ulusal para, tam serbest döviz kuru vb. konularda
gerekli mali ve idari düzenlemelerin yapılması gerekmektedir. Ayrıca
KOBİ’lerin daha kolay finansman sağlamasına yönelik finansal kuruluşlardan
279
ve yeni yatırım araçlarından yararlanmaları için gerekli hukuki yapı
oluşturulmalı, KOBİ’lerin kredilerden daha fazla pay alabilmesi için ipotek,
teminat vb. zorluklar ortadan kaldırılmalı, Halk bankası KOBİ’lere ağırlık
veren bir banka olarak yeniden yapılandırılmalı, KOBİ’ler risk sermayesi vb.
alternatif finansman tekniklerinden yararlanması için teşvik edilmeli,
bilgilendirilmeli ve bunun için gerekli ortam oluşturulmalıdır. Yapılan vergi
indirimlerinin kapsamı genişletilmeli, bunun yanında KOBİ’lerin de alacak
ve borç yönetimine, planlama ve bütçeleme çalışmalarına gereken önemi
vermesi ve kredileri, özkaynakları daha verimli alanlarda kullanması için
eğitim ve danışmanlık hizmeti alması gerekmektedir.
• Yoğun küresel rekabet ortamında tek başına mücadele etmesi mümkün
olmayan KOBİ’lere pazarlama ve ihracat ile ilgili destek verilmeli,
Eximbank’ın kaynak yapısı güçlendirilerek KOBİ’lerin faydalanması
sağlanmalı, dış pazarları tanıma konusunda bilgilendirici oluşumlara
gidilmeli bu konuda KOBİ’net’in etkinliği arttırılmalı, e-ticarete
yönelmelerini sağlayacak internete erişim maliyetlerini minimum seviyede
tutmak vb. destekler uygulamaya geçirilmeli, KOBİ’lerin ihracatta etkili
olabilmesi için örgütlenmeleri Sektörel Dış Ticaret Şirketleri vb.
gerekmektedir. Ayrıca ürün ve hizmetlerde uluslararası standartlara
uygunluk, üretimde verimlilik ve ileri teknolojinin kullanılması için destek,
bilgi ve örgüt içi yapısal düzenlemeler gerekmektedir.
• Büyük çoğunluğu aile şirketi özelliği gösteren KOBİ’lerin kurumsallaşma
sürecine girmesi, profesyonel yönetim anlayışının benimsenmesi ve bir
vizyon değişikliğine gidilmesi konusunda çalışmalar yapılmalı, KOBİ’ler
yeniden yapılanmalı, girişimcilik eğitimi verilmeli ve kültürü
oluşturulmalıdır. Bu anlamda, KOBİ’-Üniversite işbirliğine gidilmeli; KOBİ
yöneticilerine yönetim, planlama, organizasyon, personel, finansman, üretim,
pazarlama, araştırma-geliştirme konularında eğitim verilmelidir.
• Girişimcinin risk almaktan ve yenilik yapmaktan kaçınmasına neden olan ve
daha kuruluş aşamasında başlayan aşrı bürokratik engeller ortadan
kaldırılmalı, diğer taraftan KOBİ’lerin de karmaşık bürokrasi karşısında
280
seslerini duyurabilmeleri ve sorunlarını daha etkili biçimde ifade edebilmeleri
için sadece KOBİ’lerden oluşan bir örgüt çatısı altında birleşmeleri, organize
olmaları gerekmektedir.
Sonuç olarak; KOBİ’lerin gerek kendi yapılarından gerek ülkenin sosyo-
kültürel, ekonomik yapısından ve gerekse devletin uyguladığı ekonomik-siyasi
politikalardan ve küreselleşmenin oluşturduğu koşullardan, iç-dış ekonomik
buhranlardan kaynaklanan mevcut sorunlarına yönelik çok sayıda öneri getirilebilir.
Bu noktada asıl önemli olan; ekonominin temel direği olan KOBİ”lerin sorunlarına
yönelik çözüm önerilerinin, bu konuda alınan kararların ve politikaların; sağlıklı,
sistemli ve somut olarak nasıl ve hangi süratte uygulamaya geçirileceği konusudur.
281
KAYNAKÇA
Kitap, Makale ve Tezler ACAR Durmuş, DALĞAR Hüseyin (2005). ”Entellektüel Sermayenin Ölçülmesinde
Muhasebe Bilgi Sisteminin Katkısı”Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi, Yıl:4, Sayı:14, ss:23-40) (http://www.geocities.com/ceteris_paribus_tr/d_ acar. rtf. )
AKALIN Güneri (2002). Türkiye’de Piyasa Ekonomisine Geçiş Süreci ve Ekonomik Kriz, TİSK Yayınları, Ank
AKAT Ömer(1996). Uluslararası Pazarlama Karması ve Yönetimi, Ekin Kitapevi Yayın. , Bursa.
AKÇASU Sümeyir, PAZARCIK Orhan (1996). ”Yönetsel Açıdan KOBİ’lere Bir Bakış”Anahtar, MPM Yayın. , Yıl:8, Sayı:87, Mart.
AKDEMİR Ali (1990). ”Küçük ve Orta Boy İşletmelerin AR-GE Olanakları” Eskişehir, Anadolu Üniv. , İ. İ. B. F Dergisi, cilt 8, sayı 87
AKDİŞ Muhammet(2000). Global Finansal Sistem, Finansal Krizler ve Türkiye, Beta Yayınları, İst.
AKDİŞ Muhammet, BAYRAK Sabahat (2000). “Türkiye’de KOBİ’lerin Genel Görünümü ve Finansal Krizlere Dayanıklılığı: 5 İli Kpsayan Bir Araştırma” Celal Bayar Üniv. İİBF Dergisi, Sayı:6, s. 13-44
AKGEMCİ Tahir, ASLAN Ş, DÜŞÜKCAN M. (2008). Yöneticinin El Kitabı, Eğitim Kitapevi Yayınları, Yayın No. 61, Konya
AKGEMCİ Tahir, (2001). “KOBİ’lerin Temel Sorunları ve Sağlanan Destekler” T. C Sanayi ve Tic. Bak. KOSGEB, Ank, Haziran
AKGÜÇ Öztin, (1994). Finansal Yönetim, Muhasebe Enstitüsü Yayınları, 6. Baskı, İst.
AKSOY İbrahim(1973). ”Küçük ve Orta Sanayi Teşebbüslerinde Kuruluş Yeri, Yerleşme ve Altyapı Sorunları”Küçük ve Orta Sanayi Teşebbüslerinin Geliştirilmesi Semineri, MPM Yayınları:120, Ankara
AKTAN C. Can (1999). “Global Ekonomik Entegrasyon ve Türkiye “, Dış Ticaret Dergisi, Ocak, Sayı:12, Yıl:4
AKTAN C. Can ve ŞEN H. (1999). Globalleşme, Ekonomik Kriz ve Türkiye, TOSYÖV Yayınları, Ankara
AKTAN C. Can ve ŞEN H. ‘Globalleşme ve Türkiye’ Mercek Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 21, Özel Sayı, ss. 104-112)
ALIÇ A. B, AKBOĞA B, v. d(2009). “Küresel Krizin KOBİ’lerin İhracatlarına Etkileri ve KOBİ’lerde Kriz Yönetimi;Eskişehir İli KOBİ’ler Üzerine Bir Araştırma” XII, Uluslar arası İktisat Öğrencileri Kongresi/Mayıs, Ege Üniv. İİBF, İzmir
282
ALKİBAY Sanem, SONGÜR N, ERTÜRK, İ, (1999). Ortadoğu Sanayi ve Ticaret Merkezi’ndeki Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Profili, Sorunları ve Çözüm Önerileri, KOSGEB, 1. Bas. , mina ajans, Ankara.
ALPUGAN Oktay (1994). Küçük İşletmeler Kavramı, Kuruluşu ve Yönetimi, Der Yayınları, Ankara.
ARIKAN Semra (2002). Girişimcilik-Temel Kavramlar ve Bazı Güncel Konular, Siyasal Kitabevi, Ankara
AYDIN, A. Hamdi (2008). Yönetim Bilimi, Kamu Yönetim Dizisi:14, 2. Baskı Seçkin Yayıncılık, Ankara.
AYKAÇ Mustafa, PARLAK Zeki, ÖZDEMİR Süleyman (2008), Küreselleşeme Sürecinde Rekabet Gücünün Arttırılması ve Türkiye’de KOBİ’ler, İstanbul Ticaret Odası, Yayın No:2008-24
BAĞRIAÇIK Atilla (1991). “Başka Ülkelerle Karşılaştırılmalı Olarak Türkiye’de Küçük ve Orta Boy Firmalar” Uluslararası Sempozyum. 1991, İSO Araştırma Dairesi, Yayın No:1991/5
BAKIRTAŞ İbrahim, ÖZTÜRKLER H, YAĞCI İsmail vd, (2009). Stratejik Küresel Pazarlama, Eflatun Kitapevi, Genel Yayın No. 39, Ankara.
BANAR Kerim (2001). Muhasebe Bilgi Sistemi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir.
BAŞOĞLU Ufuk, ÖLMEZOĞULLARI N, PARASIZ İlker (2001). Dünya Ekonomisi, Küreselleşme, Finansal Kurumlar ve Küresel Makro Ekonomi, Ezgi Kitapevi Yayınları, 2. Baskı, Bursa
BAYAZIT, Z. D, ÇENGEL, Ö ve TEPE, E. F (2003). İşletmelerde Kriz Yönetimi ve Bir Vaka Çalışması, 11. Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi Bildiriler Kitabı, Afyon
SÖNMEZ Sinan, BORATAV Korkut vd., (2009). Bir Çevrimin Yükseliş Aşamasında Türkiye Ekonomisi, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm, Der; Nergis Mütevellioğlu-Sinan Sönmez İst. Bilgi Üniv. Yayınları 234, 1. Basım. İst.
BORATAV Korkut (1997). “Ekonomi ve Küreselleşme” Küreselleşme, Üçüncü Bas. Der;Işık Kansu, İmge Kitapevi, Ank.
BOZKURT Nilüfer (1998). “Globalleşme ve Devlet” İktisat Dergisi, İstanbul:İÜ İktisat Fakültesi Mezunları Cemiyeti Yayını, Sayı:382, Eylül
CEYLAN Ali (1991). İşletmelerde Finanasal Yönetim, Uludağ Üniv. Güçlendirme Vakfı Yayın No:52, Bursa.
COŞKUN, Dağhan (2001). Arjantin Krizi, Özel Rapor, Pamuk Yatırım, Kurumsal Finansman ve Araştırma Bölümü, 13 Temmuz
ÇARIKÇI, İ. H, TİTİZ, EROĞLU, A. H (2002). “Küçük ve Orta Ölçekli Üretim İşletmelerinde Kriz Dönemine Özgü Finansman Sorunları ve Alternatif Pazarlama Stratejileri –Göller Bölgesi İşletmeleri Üzerine Bir Araştırma” SDÜ, İİBF, C. 7, S. 1 s. 229-239
283
ÇATALCA, Huriye (1993). ”Çok Uluslu Şirketlerin Ev Sahibi Ülkede Karşılaştıkları Engeller ve Fırsatlar” İ. Ü. , İşletme iktisadı Enstitüsü Yönetim Dergisi, Ocak, İstanbul.
ÇELİK A, AKGEMCİ, T., (2007). Girişimcilik Kültürü ve KOBİ’ler, 2. Baskı, Gazi Kitabevi, Ank.
ÇELİK Adnan ve AKGEMCİ Tahir (1998). Girişimcilik Kültürü ve KOBİ’ler, Nobel Yayın Dağıtım, Yayın No:45, Ank.
ÇELİK Adnan, GÖKSU Nusret (1997). Yeni Stratejiler Karşısında KOBİ’ler, K. MARAŞ Sanayi Odası Yayınları, No:3, K. Maraş.
ÇETİN, Canan (1996).Yeniden Yapılanma, Girişimcilik, Küçük ve Orta Boy İşletmeler ve Bunların Özendirilmesi, Der Yayınları, İstanbul.
ÇİLOĞLU Barış (2002). Arjantin Ekonomik Krizi, ASAM, Dünya Ekonomisi Masası, Stratejik Analiz, Cilt2, Sayı 22
ÇOLAK Ö. Faruk ve ÖCAL Tezer (1999). Finansal Sistem ve Bankalar, Nobel Yayın Dağıtım, Kasım.
DEMİR Özcan (1996). “Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Finansal Sorunları ve Elazığ Organize Sanayi Bölgesi’nde yapılan Uygulama” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İnönü Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
DİNÇER, Ömer (1992). Stratejik Yönetim ve İşletme Politikası, 2. baskı, Timaş basım A. Ş. , İstanbul.
DİNÇER, Ömer(1997). Stratejik Yönetim ve İşletme Politikası, Beta Yayın. , 4. bas. , İstanbul
DOĞAN, A;TANÇ, A;TANÇ, Ş. G(2004). “Felaketten Kurtarma Planı ve Muhasebe Bilgi Sistemi:Kayseri’de Büyük Ölçekli Sanayi İşletmeleri Üzerine Bir Araştırma”, http://iibf. ogu. edu. tr/kongre/bildiriler/07-02. pdf, 19. 11. 2006
DÖM Serpil (2008). Girişimcilik ve Küçük İşletme Yöneticiliği, Detay Yayınları:152, Ank.
DTP (2004). KOBİ Stratejisi ve Eylem Planı, SME Strategy and Action Plan, Ocak-January
DTP, (1995). Küreselleşme, Bölgesel Entegrasyonlar ve Türkiye ( Değerlendirme Raporu), Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planları Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Yayın No:DTP:2374-ÖİK:439. Ank.
EĞİLMEZ Mahfi (2009). Küresel Finansal Krizi, Remzi Kitabevi, 4. Basım, İst
EKİN Nusret (1996) Küreselleşme ve Gümrük Birliği, Rekabet Gücüne Sosyal Boyutlu Bir Yaklaşım, İstanbul Ticaret Odası: 1996-32, İst
EKİN Nusret (1997). Küresel Bilgi Çağında Eğitim- Verimlilik- İstihdam, İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları
EKİN Nusret (2000). Türkiye’de Yapay İstihdam ve İstihdam Politikaları, İTO Yay. İst.
284
EKİN Nusret (1989). Endüstri İlişkileri, 5. Baskı, İst;İÜ İşletme Fakültesi Yayın No:208, İst,
ERBAY Yusuf (1996). Küresel İşletmelerin Yönetimi ve Yeni Türk Cumhuriyetlerine Yönelik Faaliyetleri, Mahalli İdareler Gen. Müd. Yayınları, No. 11 Ank.
ERÇEL Gazi (2000). “ Enflasyonu Düşürme Programı ve Küçük ve Orta Boy İşletmeler” Ekonomik Forum Dergisi, S:9, Yıl:7
ERDÖNMEZ P. Ataman (2003). Türkiye’de 2001 Mali Kriz Sonrasında Kurumsak Sektörde Yeniden Yapılandırma, Bankacılar Dergisi, Sayı:47
EREN Erol (2006). Örgütsel Davranış ve Yönetim Psikolojisi, Beta Basım Yayım. Yayın No:1433, İst.
EROL Mikail, (2010). ” Ekonomik Kriz ve KOBİ’ler” Girişimcilik ve Kalkınma Dergisi (5:1) 2010, (Journal of Entepreneurship and Development)ss, 165-180
ERTÜRK Mümin (1995). İşletme Biliminin Temel İlkeleri, 1. baskı, Beta Basım Yay. Dağ. , İstanbul
GANİ Veysel(1996). ”Bilgi Çağı ve Düşündürdükleri”, Türkiye Gazetesi, 29 Nisan.
GÖK, Mehmet (2004). İşgücü Piyasası ve KOBİ’ler, Roma Yay. , Ankara
GÜLEŞ, H. K(2002). ”Sanayi İşletmelerinde Bilişim Sistemleri Kullanımı, Sorunları, Beklentiler ve Çözüm Önerileri”Selçuk Üniv. İ. İ. B. F Sosyal Bilimler ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, Yıl 2, sayı 3, Nisan.
GÜMÜŞOĞLU Şevkinaz, DOĞAN, Ü(1997). ”Çağdaş Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerde Bilgisayar Teknolojisinin Kullanımı”Dokuz Eylül Üniv. İ. İ. B. F Dergisi, DEU yayın. , C:12, S:2
GÜNAL Alev(1996). ”Küçük Sanayi Siteleri, Özel ve Devlet Destekli Küçük Sanayi Siteleri Sorunları ve Gelişme Perspektifleri”Hazırlayan;Ülker Toptaş, Tes-AR Tartışma Notları, No:6, Ankara.
GÜRDAL, K(2004). “Yeni Ekonomi Kavramı ve Yeni Muhasebe Anlayışı”, Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi, Yıl 4, Sayı 13, Eylül
GÜRSOY Melih (2009). Ekonomik ve Finansal Krizler, Dünü ve Bugünü, MG Yayınları, Birinci Basım, İst.
GÜVEMLİ Oktay (2001). MUFAD Yuvarlak Masa Toplantısı, Muhasebe Finansman Dergisi, Ekonomik Kriz Özel Sayısı, Sayı 12
GÜZELCİK, Ebru (1999). Küreselleşme ve İşletmelerde Değişen Kurum İmajı, Sistem Yayıncılık:222, 1. baskı, İstanbul
HACIİSLAMOĞLU, M Levent ve SİLAHŞÖR, H. Serkan (1998). Güneydoğu Asya Krizinin Nedenleri, Gelişimi ve Olası Etkileri, Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Yayınları
HAŞİT Gürkan (2000). “İşletmelerde Kriz Yönetimi ve Türkiye’nin Büyük Sanayi İşletmeleri Üzerine Yapılan Araştırma Çalışması” Anadolu Üniv. Yayınları, Eskişehir
285
Hazine Müsteşarlığı (2001). Ekonomik Göstergeler, İndirilme Tarihi 3 Ağustos 2001, www. web. http://www. treasury. gov. tr/stat/egosterge/tablo. o1. htm#
IŞIKLI Alpaslan(1995). “Küreselleşme ve Endüstri İlişkileri” TEİD 4. Ulusal Endüstri İlişkileri Kongresi, Yayın Haz; Nusret Ekin ve Mustafa Delican, Kamu İş Yayını, Ank.
İMREGÜN Oğuz (2003). Ticaret Hukuku, Anadolu Üniv. Yayını No:1454. Eskişehir
İSLAMOĞLU A. Hamdi (1999). Pazarlama Yönetimi;Stratejik Global Yaklaşım, Beta Bas. Yayım. Dağ. A. Ş. İstanbul.
İSO, (1998). “Güneydoğu Asya’da Neler Oluyor? İSO Dergisi Mart, Sayı:384
KARA, E., (2003). ”İşletme Yönetiminde Muhasebe Bilgi Sisteminin Yeri ve Önemi; Bir Tekstil İşletmesinde Uygulama”, Gaziantep Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
KARABIÇAK Mevlüt ve ALTUNTEPE Nihat (2001). “Türkiye ve Ekonomik Krizlerin Kredi Yoluyla Finansmanı” I. Orta Anadolu Kongresi, KOBİ’lerin Finansman ve Pazarlama Sorunları, KOSGEB, Nevşehir
KARACASULU Nilüfer (2001). Uluslararası Teknoloji Transfer Süreci ve Yöntemleri, Dış Ticaret Dergisi, Dış Ticaret Müsteşarlığı, Ocak.
KARAFAKIOĞLU Mehmet (1990). Uluslararası Pazarlama Yönetimi; Teori, Uygulama ve Örnek Olaylar, İ. Ü İşletme Fakültesi Yayın No: 224, İstanbul
KARAKOYUNLU Erdoğan (1998). “Değişim, Değişimin Toplumun işletmeler, İşçiler ve Çalışma Hayatına Etkileri”, Yeni Türkiye Dergisi, 21. Yüzyıl Özel Sayısı, Sayı:20 Mart-Nisan
KARATAŞ Süleyman(1991). Sanayileşme Sürecinde Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler, 2. baskı, Veli Yayın., İstanbul
KARATEPE Selma, AKSOY Ali, DEMİR ve vd, (2009). Girişimcilik ve Küçük İşletmeler, Editör: Mehmet Tikici ve Ali Aksoy, Nobel Yayın Dağıtım, 1. Basım, No. 1394, Ank.
KAZAN Halim, UYGUN M. (2002). ‘KOBİ”lerin Üretim Sorunlarının Tespiti ve Rekabet
Güçlerinin Artırılmasında Teknoloji Faktörü’: Konya Örneği, Verimlilik Dergisi, MPM Yayını, Sayı: 2002/2, 79-102
KOCABAŞ F, BAYTEKİN E. P., (2004). ”Aile İşletmelerinde Nepotizm ve İç Müşteri Üzerindeki Etkileri”, 1. Aile İşletmeleri Kongresi Kongre Kitabı, 17-18 Nisan İstanbul.
KOSGEB (1993). Türkiye’de Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmelerinin Finansal Yapısı, Finansal Sorunları ve Teşvik Sistemi Çerçevesinde Geliştirilmesi, Ankara.
KURTULMUŞ N., (1996). Sanayi Ötesi Dönüşüm, İstanbul; İz Yayıncılık, s. 158
KÜÇÜK O., (2005). Girişimcilik ve Küçük İşletme Yönetimi, Seçkin Yayın, Ankara
286
KÜÇÜK, O., (2009). Girişimcilik ve Küçük İşletme Yönetimi, 3. Baskı, Seçkin Yayın. Kasım, Ank.
MUCUK İ., (1995). Modern İşletmecilik, 5. bas. , Der Yayın. , İstanbul.
MURAT G. ve MISIRLI K., (2005). “Küçük ve Orta Ölçeli İşletmelerde Kriz Yönetimi;Çaycuma Örneği”ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt. 1, Sayı:1
MÜFTÜOĞLU T., (1997). Türkiye’de Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler, Sorunlar Öneriler, EGS Bank Yayını, Ank.
MÜFTÜOĞLU T., (1993). Türkiye’de Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler, Sorunlar Öneriler, 3. baskı, Desen Ofset, Ank.
MÜFTÜOĞLU T.,, DURUKAN T., (2004). Girişimcilik ve KOBİ’ler, Gazi Kitabevi, Ankara.
MÜFTÜOĞLU, T. (1998);Türkiye’de Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler, Turhan Kitapevi; Dördüncü Bas, Ank.
MÜSLÜMOV A., (2001). “Türkiye ve Ekonomik Krizlerin Halka Açık KOBİ’lere Etkisi”, I. Orta Anadolu Kongresi, KOBİ’lerin Finansman ve Pazarlama Sorunları, KOSGEB Nevşehir.
MÜSLÜMOV, A., (2002). 21. yy’da Türkiye’de KOBİ’ler Sorunlar, Fıratlar ve Çözüm Önerileri, Literatür Yayın. , İstanbul.
ODABAŞI Y., (2009). Postmodern Pazarlama, Medi Cat Kitapları, Üçüncü Bas. Ocak, İst.
OKAY A. ve OKAY A., (2001). Halkla İlişkiler, Kavram, Strateji ve Uygulamaları, Der Yayın. , İstanbul.
OKİK, (1993). Orta ve Küçük İşletmeler Kurulu Raporu, TOBB yayın. , No:251, Ankara.
OKTAV M., ÖNCE G., KAVAS A. ve TANYERİ M., (1990). Orta ve Küçük İşletmelerde İhracata Yönelik Pazarlama Sorunları ve Çözüm Önerileri, TOBB Yayınları No: Genel:176, Ankara
ORHAN G., ÇUKURÇAYIR A.ve AFACAN H., (2001). Bilimsel Araştırma Teknikleri, Konya.
ÖMÜRBEK V. ve BEKÇİ İ., (2006). “Bilgi Teknolojilerinin Muhasebe Eğitimi Üzerindeki Rolü; Bilgisayarlı Muhasebe Dersi Alan Öğrenciler Üzerine Bir Araştırma”, Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi, Yıl 5, Sayı 18.
ÖZALP Ş., (2000). Genel İşletme, Anadolu Üniv. Yayınları, Eskişehir.
ÖZALP İ., (2003). Yönetim Organizasyon, Anadolu Üniv. Yayını No. 1457, Eskişehir.
ÖZDAMAR S., (1993). ”Verimliliğin Önemi ve Verimlilik Ölçümü”Anahtar Dergisi, MPM, Yıl:5, Sayı:60, Aralık.
ÖZDEVECİOĞLU M., (2002). ”Krizin İşletmelerin Yönetsel ve Örgütsel Yapısı Üzerindeki Olumsuz Etkileri ve Kayseri Sanayi İşletmelerinde Yapılan Bir Araştırma” Erciyes Üniv. İ. İ. B. F Dergisi, 19, Temmuz-Aralık, 93-114
287
ÖZGEN H. ve DOĞAN S., (1997). Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Uluslar arası Pazarlara Açılmada Karşılaştıkları Yönetim Sorunları ve Çözüm Önerileri, Tübitak Matbaası, Ank.
ÖZKAN, A., (2005). “Ekonomik Kriz ve Muhasebe Uygulamalarına Bazı Yansımalar” Hacettepe Üniv. İ. İ. B. F Dergisi, Cilt:23, Sayı:2, ss. 165-180
PAMUK Ş., (2005). Osmanalı-Türkiye İktisadi Tarihi, 1500-1914, İletişim yayın, İstanbul
SARI Y. ve SEÇİLMİŞ C., (2010). “2008 Finansal Ekonomik Krizin Türkiye Turizm Sektörüne Yansımaları Üzerine Bir Araştırma”, Eskişehir Osmangazi Üniv. İİBF Dergisi, Nisan, s. 1
SARIASLAN H., (1994). Orta ve Küçük İşletmelerin Finansal Sorunları, TOBB Yayınları, Ank.
SARIASLAN H., (1996). Türkiye Ekonomisin de Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler İmalat Sanayi İşletmelerinin Sorunları ve Yeni Stratejiler, TOOB yay. , Ank.
SAVAŞIR Rebi (1999) Türkiye ve Avrupa Birliği Ülkelerinde Küçük ve Orta Boyutlu İşletmeler Açısından İstihdam Politikaları, KAMU-İŞ, Ankara.
SELVİ, Y;TÜREL A. ve ŞENYİĞİT, B. (2006). Elektronik Bilgi Ortamlarında Muhasebe Denetimi, 1. Uluslararası Türkiye Muhasebe Denetimi Sempozyumu, 7. Türkiye Muhasebe Denetimi Sempozyumu, Yayın No:58, Mart İstanbul.
SEREZ M., (2005). ”AB Sürecinde KOBİ’lerin Karşılaştıkları Finansman Sorunları ve Çanakkale Örneği” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, ÇÖMÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü,
SERİN V. ve ULUDAĞ, İ., (1991). Türkiye’de Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler, İTO Yayını, İst
SERTER N., (1996). Giydirilmiş İnsan Kimliği, İstanbul:Der Yayınları.
SEVGENER, A. S; HACIRÜSTEMOĞLU, R., (1998). Yönetim Muhasebesi, Alfa Yayınları, İstanbul
SEYİDOĞLU H., (1993). Bilimsel Araştırma ve Yazma El Kitabı, Genişletilmiş 5. Baskı, Gizem Yayınları, İst.
SOYSAL A., KARASOY, H. A. ve ALICI S., (2009). “KOBİ’lerde Kriz Yönetimi; K. Maraş’ta Tekstil Sektöründeki KOBİ’lerde Bir Uygulama, Selçuk Üniv, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 21
SÖNMEZLER G. ve GÜNDÜZ O., (2009). “Küresel Krizin Sektörel Etkileri”, İçinde Güncel Ekonomik Sorunlar:Global Kriz, Ed: Sadi Uzunoğlu, Literatür Yayınları:581, İst.
SÜTÜTEMİZ, N. , BALABAN Ö. ve OKUTAN E. Y, (2009). ”Küresel Kriz Algısının Küçük İşletme Sahiplerinin Psikolojik Sağlığıne Etkisi” Central Bank Review ISSN 1303-0701 print, 1205-8800 online 2009 Central Bank of the Republic of Turkey
288
ŞAHİN A. ve DEMİR H., (2005). “Tekstil ve/veya Konfeksiyon Sektöründe Faaliyet Gösteren Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin Pazarlama Sorunları ve Elektronik Ticaretten Beklentileri- Mersin Ölçekli Bir Uygulama- D. E. Ü. İ. İ. B. F. Dergisi, Cilt:20 Sayı. 1s. 1-13
ŞAHİN H., (2000). Türkiye Ekonomisi, Ezgi Kitabevi, 6. Baskı, Bursa.
ŞAKRAK M., (1999). “Kriz Döneminde Muhasebe Bilgi Sisteminin Rolü” Muhasebe-Finansman Dergisi, Haziran, Yıl:8, Sayı:10, s. 48-58
ŞAMİLOĞLU F. ve UYGUN M., (2001). “KOBİ’lerde Kriz Yönetimi”, Mali Çözüm,
İSMMMO Yayını, Yıl:12, Sayı:57, Ekim-Kasım-Aralık 91-105
ŞAMİLOĞLU F., (2000). ”Küçük ve Orta Boy İşletnelerin Finansman Sorunları Üzerine Adana İlinde Yaoılan Bir Araştırma”MUFAD;Muhasebe ve Finansaman Dergisi, Sayı 8, Ekim.
ŞAYLAN G., (1997). ”Küreselleşmenin Gelişimi”, Küreselleşme, Der; Işık Kansu, İmge Kitabevi, Ank
ŞENGEL, S., (1998). “Almanya’da Muhasebe Eğitimi ve Türkiye İçin Bir Model Önerisi”, Eskişehir Anadolu Üniv. İ. İ. B. F Dergisi, Sayı:1-2
ŞİMŞEK (1997). İşletme Bilimine Giriş, 4. Baskı, Damla Ofset, Konya
TEKİN M., (2006). Girişimcilik ve Küçük İşletme Yöneticiliği, Günay Ofset, Konya
TEMEL, S., (2001). “Globalleşme Sürecinin Gelişmekte Olan Ülkelerde İş gücü İstihdamı Üzerine Etkileri-Türkiye Örneği”, Bilim, Eğitim ve Düşünce Dergisi Cilt. 1, Sayı 3, ss. 0-8. Aralık
TİTİZ İ. ve ÇARIKÇI H. İ., (2001). ”Krizin İşletmeler Üzerindeki Etkileri ve Küçük İşletme Yöneticilerinin Kriz Dönemine Yönelik Stratejik Düşünce ve Analizleri” C. Ü. İİktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, cilt2, sayı1. ss, 201-215.
TOBB (2001 a). Kriz Yarattığı Sorunlar ve Çözüm Önerileri, Temmuz 2001, www. web. www. tobb. org/frame. htm
TOBB (2001 b). Ekonomik Krizin Reel Sektör Üzerindeki Etkilerinin Araştırılması Çalışması Sonuçları, 8 Haziran 2001, Ankara, Ağustos 2001
TOKAY H., (2001). “KOBİ’lerin Finansal Sorunları ve Türkiye’de KOBİ Yatırımlarında Devlet Yardımları Konusundaki Son Yasal Düzenlemeler I”, Yaklaşım, Yıl 9, Sayı104, Ağustos.
TOKOL A., (2005). Türk Endüstri İlişkileri Sistemi, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara.
TOKOL T., (1998). Pazarlama Araştırması, Vipaş A. Ş. , Yayın No:13, Bursa.
TOPRAK M., (2001). Küreselleşen Dünyada Türkiye Ekonomisi Serbest Piyasa Devrimin Serüveni, Siyasal Kitabevi, Ankara.
TUNA Y., (1998). “Dünyada Globalleşme Eğilimleri ve Dengeler” Süreç Dergisi, Gümrük Birliği Özel Sayısı, Sayı17-18, s. 21
289
TURAN, G.ve GÖKALP, M. F., (1993). ”Türkiye’de Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerde Teknoloji Sorunu ve Çözüm Önerileri”, Dünya Gazetesi:21 Kasım
TUTAR H., (2004). Kriz ve Stres Ortamında Yönetim, Hayat Yayınları Yönetim Dizisi:14, İstanbul.
TUTAR, H. Ve KÜÇÜK O., (2003). Girişimcilik ve Küçük İşletme Yönetimi, Seçkin Yayıncılık, Ankara.
TÜSİAD (2002). Türkiye’de Girişimcilik, Haz;Dilek Çetindamar, Yayın No. TÜSİAD-T/2002-12/340, Lebib Yalkın Yayımları, Mart, İst.
USLU, S., (1998). ”Teknolojik Gelişmelerin Muhasebe Uygulamalarına Etkisi”, 6. Ulusal İşletmecilik Kongresi, Antalya.
UZAY, Ş., (2004). “21. yüzyılın Başında Muhasebe Mesleğini Etkileyen Gelişmeler ve Geleceğe Yönelik Değerlendirmeler” Erciyes Üniv. , Mali Çözüm, cy, sayı:67, Nisan-Mayıs.
ÜLGEN H. ve MİRZE, K., (2004). İşletmelerde Stratejik Yönetim, Literatür Yayınları, İst
YILDIZ, Z. ve DURGUN A., (2010). ”2008 Küresel Ekonomik Krizi ve Turizm Sektörü Üzerine Etkileri” SDÜ, Vizyoner Dergisi, Y. 2010, C. 2, S. 1. s. 1-15
YILDIZ, R ve DELİCE, G. (2001). “1990 Sonrasında Türkiye İhracatındaki Yapısal Değişmeler Üzerine Gözlemler”, Dokuz Eylül Üniv. İşletme Fakültesi Dergisi, 2 (2), Ss. 101-127
YILDIZOĞLU, E., (1996). Globalleşme ve Kriz, Alan Yayıncılık, İst.
YILMAZ Figen (2003) Türkiye’de Küçük ve Orta Boy İşletmeler (KOBİ’ler), İş Bankası Yayınları, Aralık.
YÖRÜK N. (2001). “Son Ekonomik Krizin KOBİ’ler Üzerindeki Etkisi ve Tokat İli Örneği” G. Ü. , İİBF Dergisi, 2/2001, 103-122
YÜKSEL, N., (1997). Küreselleşme ve Toplu Pazarlıkta Değişim, Türkiye İşveren Sendikaları Yayın, İst.
ZERENLER M. ve İRAZ R., (2006). “Kriz Dönemlerinde Ürün ve Süreç Esnekliğinin İşletme Performansına Etkileri; Küçük ve Orta Ölçekli Tekstil İşletmelerinde Bir Araştırma” Selçuk Üniv. İİBF, Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi Sayı:21 Yıl:2006/2 (247-267s.)
İnternet Kaynakları (http://www. ekodialog. com/Makaleler/Küresel-ekonomi-nedir. html) Erişim
Tarihi:24. 07. 2010
http://www. metin2forum. Biz/Ekonomi-iktisat-işletme/29050-Küresel-Krizler-ve-yoksulluğa-Etkisi. html. Erişim Tarihi: 16. 08. 2010
http://www. foruz. us/akademi/siyasalbilimler/39. doc Erişim Tarihi:24. 07. 2010
290
http://www. mfa. gov. tr/data/Kutuphane/yayinlar/EkonomikSorunlarDergisi/ sayi27/küresellesme_buyume_gelir_dagilimi. pdf Erişim Tarihi: 16. 08. 2010
http://www. canaktan. org/yeni-trendler/Küresel-sorunlar/istihdam. htm
Erişim Tarihi:24. 07. 2010
www. mevzuatdergisi. com/2004/05a/04. htm
www. emu. edu. tr/smeconf/turkcepdf/bildiri_09. pdf. Erişim Tarihi: 16. 08. 2010
http://muhasebeturk. org/yazarlar/416-huseyin-yildiz-kose-yazilari-makaleleri/8800-krizin-KOBİ’lere-yansimasi-31-aralik-2008. html. Erişim Tarihi: 16. 08. 2010
http://istenhaber.com/2010/07/07/kriz-kobilerin-garantili-krediyle-istihdam-yaratma -hizini-kesti. Erişim Tarihi:16. 08. 2010
http://www.muhasebenet.net/makale_kadir%20dodi%20smmm_krizin-muhasebesi %20 olur%20mu. html Erişim Tarihi:16. 08. 2010
http://www. emu. edu. tr/smeconf/turkcepdf%5Cbildiri_46. pdf) Erişim Tarihi: 21. 09. 2010
http://www. dtm. gov. tr/dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/teknoloji. doc. Erişim Tarihi: 21. 09. 2010
www. gau. edu. tr/bildiriler/bildiri1. pdf. Erişim Tarihi: 21. 09. 2010
http://archive. ismmmo. org. tr/docs/malicozum/57MaliCozum/13-%2057%20 FAM% C4%B0L%20% C5%9EAM%C4%B0LO%C4%9ELU%20%20. doc. Erişim Tarihi:24. 07. 2010
http://www.madenim.com/kob%C4%B0ler_ve_sorunlari. htm. Erişim Tarihi:21. 09. 2010
ww. web. www. tobb. org. tr/anket/kriz/frame. htm
