2008 • 6(2)ilaum.ankara.edu.tr/wp-content/uploads/sites/142/... · etkinliği bağlamında, gazeteciye ya da medya örgütünün sahibine sağ-lanan çıkar, bu tür içeriğin

2008 • 6(2)

2008 6(2)

Ankara Üniversitesi‹letişim Araşt›rmalar› veUygulama Merkeziiletiim : arat›rmalar› DergisiCenter forCommunication ResearchAnkara University communication : research Journal

iletiim : arat›rmalar› Ankara Üniversitesi ‹letişim Araşt›rmalar› ve Uygulama Merkezi taraf›ndan ç›kar›lan hakemli bir dergidir. Derginin amac› iletişim alan›n›n disiplinleraras› yap›s› içinde düşünce üreten araşt›rmac›lar için uluslararas› bir forum oluşturmak; teorik analiz ve tart›şmalar kadar ampirik araşt›rmalar› yay›nlayarak iletişim alan›nda bilgi/veri üretiminin sa¤lanmas›na katk›da bulunmak; kitap ve araşt›rma raporlar› ile ulusal ve uluslararas› konferans ve kongrelerin de¤erlendirilmesini yapmakt›r. Bu amaçlar› gerçekleştirmek için derginin kendini konumlad›¤› s›n›r bilimsellik, akla uygun olmak ve eleştirelliktir. iletiim : arat›rmalar› y›lda iki kez, Nisan ve Kas›m aylar›nda yay›nlan›r. Dergi Türkçe, ‹ngilizce, Almanca ve Frans›zca dillerinde yaz›lm›ş yaz›lara yer verir. Hakemli bir derginin gere¤i olarak gönderilen yaz›lar, yazar›n kimli¤ini bilmeyen uzman hakemler taraf›ndan de¤erlendirmeye al›n›r.

communication : research is a refereed academic journal published by the Center for Communication Research Ankara University. The journal seeks to establish an international forum for communication researchers within the interdisciplinary field of communication studies; to contribute to the production of knowledge and data by publishing theoretical analyses as well as empirical research; and to assess national and international meetings in addition to publishing book and research report reviews. In order to attain these goals, the journal identifies its extent as the limits marked by scientificity, accountability, and critical thinking. communication : research is published twice a year in April and October. Journal’s languages of publication are Turkish, English, French and German. Submissions are sent out to anonymous referees for blind review.

Sahibi PublisherAnkara Üniversitesiİletişim Araştırmaları ve Uygulama Merkezi (İLAUM) ad›naDoç. Dr. Nuran Yıldız, Müdür

Yay›n Dan›ma Kurulu Advisory BoardNilgün Abisel Yakın Do¤u Üniversitesi Korkmaz Alemdar Gazi Üniversitesi Aysel Aziz Arel ÜniversitesiSeçil Büker Gazi ÜniversitesiStuart Ewen The City University of New York (Hunter Collage) Raşit Kaya Orta Do¤u Teknik ÜniversitesiMetin Kazanc› Ankara Üniversitesi Levent K›l›ç Anadolu ÜniversitesiMehmet Küçükkurt Gazi ÜniversitesiAlois Moosmüller Münih Ludwig Maximilian Üniversitesi (Almanya)Vincent Mosco Queen’s University (Ottawa, Kanada)Filiz B. Pelteko¤lu Marmara ÜniversitesiDan Schiller Illinois Universitesi, ABDOya Tokgöz Ankara Üniversitesi Ahmet Tolungüç Başkent Üniversitesi Nuri Tortop Başkent ÜniversitesiAyd›n U¤ur Bilgi ÜniversitesiDilruba Çatalbaş Ürper Galatasaray ÜniversitesiKonca Yumlu Ege Üniversitesi

Editörler Kurulu Editorial BoardKonuk Editör Guest Editor Mine Gencel BekEditör Yard›mc›sı Assistant Editor Beris Artan

Tasar›m Design Mehmet Sobac›

‹letiim Adresi Contact Address Ankara Üniversitesi ‹letişim Araşt›rmalar› ve Uygulama Merkezi Center for Communication Research Ankara University Cebeci, 06590, Ankara • TurkeyTel Phone (+90.312) 319 77 14Faks Fax (+90.312) 362 27 17E-Mail [email protected]:// ilefdergi.ilef.net

ISSN 1303-7900

iletiim : arat›rmalar› dergisi Ankara Üniversitesi ‹letişim Araşt›rmalar› ve Uygulama

Merkezi taraf›ndan yay›nlanmaktad›r.

© 2012 iletiim : arat›rmalar›. Tüm haklar› sakl›d›r.

communication : research journal is published by Center for Communication

Research Ankara University.

© 2012 communication : research. All rights reserved.

Baskı: Ankara Üniversitesi Basımevi

İncitaşı Sokak No: 10 Beşevler 06510 Ankara

Tel: (0.312) 213 66 55

Basım tarihi: 15 Temmuz 2012

İç indekiler

5Mine Gencel Bek Konuk Editörden

Makaleler 9Erdal Dağtaş ReklamHaberlerÜzerineEleştirelBir M. Selahattin Okuroğlu Değerlendirme:AkşamveHürriyet GazetelerininMagazinEkleriÖrnekleri

49Esin Aygün YazılıBasınHaberSöylemlerinde CumhuriyetMitingleri

107Ahmet Taylan AnaAkımaTabandanBirYanıt: AlternatifGazetecilik 145Deniz Sezgin HaberMedyasındaSavunuculuk:

PlanlamaveStratejiler

Kitap Eleştirisi 165A. Sarp Yılmaz BlogdanAlHaberi

169 BuSayıdakiYazarlar

iletiim : arat›rmalar› • © 2008 • 6(2)

4 • iletişim : araşt›rmalar›

Daha önce editör yardımcısı olarak bir süre katkıda bulunmuş olduğum dergiye “Gazetecilik” özel sayısıyla konuk editörlük yap-maktan onur duyar, yazar ve hakem olarak dört yazı ve bir kitap eleş-tirisinden oluşan bu sayının ortaya çıkmasını sağlayan tüm araştırma-cılara teşekkürü bir borç bilirim.

Bu sayıda ilk iki yazı, ana akım medyanın eleştirisine odaklanır-ken, son iki yazının medyanın alternatif oluşturma ve olumlu potansi-yeli üzerinde durduğu söylenebilir. Anadolu Üniversitesi’nden Erdal Dağtaş ve M. Selahattin Okuroğlu'nun yazısının sonunda gelecekteki araştırmalar için kullanım ve alımlama boyutunu öngörmesi, çoğun-lukla metin analizi ve az da olsa üretim sürecini konu alan gazetecilik çalışmaları için ufuk açıcı bir öneridir. “Reklam Haberler Üzerine Eleştirel Bir Değerlendirme: Akşam ve Hürriyet Gazetelerinin Magazin Ekleri Örnekleri’ başlığını taşıyan ilk yazıda Dağtaş ve Okuroğlu, tarihsel ve kuramsal temellerine dair bir çerçeve sunduktan sonra Türkiye’de reklam haberleri Akşam ve Hürriyet gazetelerinin hafta sonlarında yayımladıkları magazin eklerine dönük bir metin analiziyle sorgula-yarak analiz ediyor. Bu çalışmanın, bir ay boyunca toplamda 156 adet reklam haberin yayınlanmış olduğu şeklindeki bulgusu bile kendi başına, yazarların da vurguladığı gazetecilik etiği ve ilkeleri, medya-nın toplumsal sorumluluk anlayışı ve kamusal yarar açısından düşün-dürücüdür.

Konuk Editörden

5

iletiim : aratırmaları • © 2008 • 6(2): 5-7

Mine Gencel Bek

6 • iletiim : aratırmaları

“Yazılı Basın Haberleri Söylemlerinde Cumhuriyet Mitingleri” başlıklı ikinci yazıda da Esin Aygün, Dağtaş ve Okuroğlu gibi tarihsel siyasal bağlama dair analizle yazısına başlıyor. Hürriyet, Cumhuriyet, Akşam, Zaman, Yeni Şafak ve Star gazetelerinde, 2007 yılı içerisinde düzenlenen Cumhuriyet mitinglerinin nasıl haberleştirildiğini ve söz konusu haberlerdeki söylemsel stratejileri araştırmayı amaçlayan yazıda konu-nun olumlama/olumsuzlama, mitingleri meşrulaştırma/marjinalleş-tirme çabası, ikili karşıtlıklar kurma/ötekileştirme, laiklik ve demok-rasi kavramlarını mücadele pratiklerine eklemleme olarak yer alışı sorunsallaştırılıyor. İncelenen haberlerden örneklerin de sunulduğu yazı, medyada siyasetin nasıl da Kemalizm ve İslamcılık şeklinde iki kutba hapsedildiğini göstermesi ve bunu sorunsallaştırması açısından büyük bir açılıma sahiptir. Çalışmanın bir diğer önemli bulgusu ise mitinglere katılan yurttaşların görüşlerinin pankart ve sloganlar dışında hiçbir gazetede yer almamış olmasıdır. Dolayısıyla birbirinden farklı gazeteleri ortaklayan nokta, yurttaşların seslerine yer vermeme-leridir.

Aygün’ün açılım, farklılık ve alternatif olana çağrısına cevap, son-raki yazıda Mersin Üniversitesi’nden Ahmet Taylan’ın çalışmasıyla geliyor. Genel olarak gazetecilik üzerine çalışmaların metin analizini tercih ettiği görülse de, Taylan'ın çalışması üretim sürecini de dikkate alıyor. “Ana Akıma Tabandan Bir Yanıt: Alternatif Gazetecilik” başlıklı yazıda Taylan, Bianet’in özgün yapı ve işleyişine dair bir inceleme yaparak ‘nasıl bir alternatif gazetecilik pratiği oluşturulabilir?’ sorusu-na cevap arıyor. BİA, Taylan tarafından ‘toplumsal muhalefetin çok yönlü haber kaynaklarına duyduğu ihtiyacın oldukça arttığı 1990’larda endüstriyel yapıya geçiş aşamasındaki Türkiye ana akım medyasının içine düştüğü profesyonel çöküntüye bir yanıt arayışının ürünü’ ola-rak görülüyor. Yazar, konuyla ilgili kuramsal tartışmaları tanıtarak değerlendiriyor ve çalışmasını diğerlerinden daha kapsayıcı olduğunu düşündüğü “köksap” (rizom) yaklaşımı üzerinde temellendirerek okuyucu ve üreticiyi bütünleştiren katılımcı üretim süreçlerine odak-lanan “öznel yaklaşım”dan yararlanıyor.

Gencel Bek • Konuk Editör’den • 7

Medyanın toplumsal dönüşümde olumlu potansiyeli ve etkisi konusundaki bir diğer çalışma ise Deniz Sezgin’in “Haber Medyasında Savunuculuk: Planlama ve Stratejiler” başlıklı yazısıdır. Yazıda haber medyasının gündem belirleme, tartışmayı şekillendirme ve politikayı ilerletmek şeklindeki boyutlarının altı çiziliyor. Özellikle ilk iki boyut-ta, konuyu haber haline getirerek kamunun dikkatine çekmede ve çerçevelemede gazeteciliğin önemi çok büyüktür. Sezgin’in yazısı, çeşitli yurttaş hakları için mücadele eden sivil toplum örgütlenmelerinin de yararlanabileceği, haber medyasında savunuculukta başarıya ulaş-mak için pek çok öneriyi de içeriyor. Yazıda da belirtildiği gibi, medya savunucularının, neyin haber olduğunu, medya ilgisini ve toplum desteğini kazanmak için konunun nasıl çerçevelendirilebileceğini ve bunun yanı sıra medya kültürünü anlaması gereklidir.

Umarız, hem ana akım habercilik anlayışının eleştirisine ve hem de alternatif olana ve olumlu potansiyellere yer verdiğimiz bu gazete-cilik özel sayısından dersler ve araştırmalarda önemli bir kaynak ola-rak yararlanılır.

8 • iletiim : aratırmaları

Reklam Haberler ÜzerineEleştirel Bir Değerlendirme:

Akşam ve Hürriyet Gazetelerinin Magazin Ekleri Örnekleri

9

iletiim : arat›rmalar› • © 2008 • 6(2): 9-48

Erdal DağtaşM. Selahattin Okuroğlu

Özet

Günümüzde, dünya medyasında olduğu gibi Türkiye medyasında da, magazin basınının tiraj ve reytinglerle birlikte en önemli gelir kaynağını reklamlar ve reklam haberler oluşturmaktadır. Bu anlamda çalışmada, magazin eklerinde yer alan reklam haberlerin, bunların hem üreticisi hem de tüketicisi olan kültürel aracılarla bağlantılı olarak incelenmesi amaçlanmıştır. Türkiye’de 2009 yılının Haziran ayında günlük olarak yayımlanan farklı iki tekel grubuna ait popüler gazetelerden ikisi, çalışmanın analiz birimi olarak seçilmiştir. Belirlenen bir aylık zaman diliminde Akşam ve Hürriyet gazetelerinin hafta sonlarında yayımlanan magazin eklerinde yer verilen reklam haberler içerik çözümlemesi yöntemi aracılığıyla analiz edilmiştir. Elde edilen bulgular, post-fordizmin getirdiği gelişmelere eklemlenen Türkiye’de kültürel üretimin, tekelci yapıların ekonomik çıkarlarına göre şekillendiği varsayımını desteklemektedir.

Anahtar kelimeler: Eleştirel yaklaşım, yeni orta sınıf, kültürel aracılar, reklam haber, magazin ekleri.

An Evaluation On The Advertorial News: Sampling from the Magazine Supplements of Akşam and Hürriyet Newspapers

Abstract

Today, like as in the rest of the world, advertisements and advertorial news, along with the sales revenues from circulation, compose the primary sources of income for the magazine press in Turkish media. As the purpose of this study, the contents disseminated through the magazine supplements of Turkish newspapers have been examined, in the context of the texts published in media and the position of cultural mediators, which are the producers and the consumers of the contents. Two popular newspapers of different Turkish media conglomerates have been chosen and sampled as the units of analysis, for the determined period of June 2009. Considerably, within the period of one month, the advertorial news texts in the weekend magazine supplements of the newspapers Akşam and Hürriyet have been analyzed with the method of content analysis. The findings support the assumption that the cultural production is shaped in accordance with the economic interests of the monopolistic structures in Turkey, which has been articulated to the processes developing within post-fordism.

Keywords: Critical approach, new middle class, cultural mediators, advertorial news, magazine supplements.

10 • iletiim : arat›rmalar›

Reklam haber, genel anlamıyla, reklamın haber formunda, eşdeyiş-le, habermiş gibi verilmesi olarak tanımlanmaktadır. Ne var ki, bu tür içeriğin ayırt edilmesi her zaman mümkün olmamaktadır. Günümüzde reklam haber, sadece reklamverenlerin ve reklamcıların değil; beraberin-de, halkla ilişkiler sektörünün de kullandığı bir strateji haline gelmiştir. Bu stratejinin arkaplanında yatan en önemli unsur ise, reklam ile habe-rin kolaylıkla ayırt edilememesidir. Bu da, medya sektörü tarafından zaten amaçlanan bir durumdur.

Reklam haber, toplumdaki güç ilişkileri bağlamında, “çıkar” (eko-nomik olarak kâr ve politik olarak iktidar paylaşımı) amaçlayan kurum ve kişilerin ya da bunların ürün ve hizmetlerinin haber formu içerisin-de yanlı olarak olumlanması ya da doğrudan reklamının yapılmasıdır. Liberal piyasa düzeni içerisinde yapılan kâr amaçlı ticari gazetecilik etkinliği bağlamında, gazeteciye ya da medya örgütünün sahibine sağ-lanan çıkar, bu tür içeriğin “ücreti” olarak kabul edilebilir. Bazen de sunulan bir ürün ya da hizmet, doğrudan sahiplik yapısı içerisinde, medya kurumunun bağlı bulunduğu holdinge ait olabilir. Tekelleşen ve her alanda etkinlik gösteren holdinglerin sahipliğinde olan medya kurumları, çok geniş ve karmaşık çıkar ilişkileri içerisinde yer almak-tadır. On dokuzuncu yüzyılla birlikte, reklamcıların, gazetelerin içeri-ğini etkilemesinin yanı sıra; yeni şöhretlerin imalatı, ortaklığı bulunan bir grubun ürün ve hizmetlerinin eleştirel içerikten korunması gibi birçok etken haberin içeriğine “reklam”ın sızmasına neden olmuştur. Ayrıca, medya kurumunun dolaylı olarak da olsa, çıkarlarını ya da

Reklam Haberler ÜzerineEleştirel Bir Değerlendirme:

Akşam ve Hürriyet Gazetelerinin Magazin Ekleri Örnekleri

Dağtaş ve Okuroğlu • Reklam Haberler Üzerine Eleştirel Bir Değerlendirme: ... • 11

konumunu korumak amacıyla reklamverenlerle ilişkilerini iyi tutmak istemesi, içeriğin bu ilişkiler bağlamında seçilmesine neden olmakta-dır. Bu açıdan konunun, yapısal ve etik bir sorun olarak oldukça geniş boyutlara sahip olduğundan söz edebiliriz.

Reklam haber yoluyla yüzeye çıkan etik ve yapısal sorunun ciddi-yeti karşısında, liberal ticari haberciliğin ve bunun dayandığı ilkelerin (haberde nesnellik, bağımsız medya, toplumsal sorumluluk, kamusal yarar ve basının demokratik işlevleri) tümüyle gözden geçirilmesi gerekebilir. Medyanın yaşadığı bu sorun, genel olarak medya örgütle-rinin ve gazetecilik mesleğinin toplumsal konumunun ekonomi poli-tik ilişkiler bağlamında incelenmesini de gerektirmektedir. Böylesi bir yapı içerisinde, kimi gazeteciler, toplumsal güç ilişkileri içerisinde kendisini gizleyen ideolojik işleyişin kültürel aracısı ve rızanın üreticisi haline gelebilirler. Bu anlamda, Türk basınında da yeni kültürel aracı1 tanımına uyan medya çalışanları bulunmakta ve bu sembolik seçkin-ler, içeriği yönlendiren genel ekonomik yapının bir parçası olarak değerlendirilmektedir (Dağtaş ve Yıldızgörür, 2008: 215-216).1 Tüketim aracılığıyla toplumda yeniliklerin yayılması, yeni kültür aracıları tarafından

gerçekleştirilmektedir. Yeni kültür aracıları, simgesel mal ve hizmetlerin sağlanma-sıyla uğraşmaktadır. Piere Bourdieu’ya göre, “pazarlama, reklamcılık, halkla ilişkiler, radyo ve televizyonlardaki program yapımcıları, sunucuları, magazin muhabirleri, moda yazarları yaşam karşısında bilgilendirmeye yönelik tutum gösteren yeni en-telektüeller olup, kültür aracılarını oluşturmaktadır” (1987: 370). Türkiye’deki yeni kültürel aracılara ilişkin bir örnek oluşturan Ertuğrul Özkök’ e ilişkin gerçekleştirilen ayrıntılı bir araştırma için bkz. (Dağtaş ve Yıldızgörür, 2008: 213-229).


Dünyada olduğu gibi günümüz Türkiye basınında da, kültürel aracı tanımına uyan medya çalışanlarının bulunduğu ve içeriği yön-lendiren genel ticari yapının bir parçası olarak çalıştıkları varsayılmış-tır. Türkiye medyasındaki yeni kültürel aracılar tarafından üretilen reklam haberler incelenirken; medya ve gazetecilerin konumu, Türkiye’nin 1980 sonrası ekonomi politik yapısı göz önüne alınarak değerlendirilmiştir.

Ticari kazanç için üretilmiş mal ve hizmetlerin tanıtımını haber formatında sunan metinler, bu çalışmanın merkezi temasını oluştur-muştur. Bu çalışma kapsamında, medyadaki reklam içeriği üzerine gerçekleştirilmiş önceki çalışmalardan yola çıkılarak, egemen kültürel üretimin bir parçası olan reklam haberler, bunları ortaya çıkaran top-lumsal yapı ve ilişkiler bağlamında çözümlenmiştir. Çalışmanın örneklemi ise, yaygın ve tekelleşmiş basının hafta sonlarında yayımla-nan magazin eklerinden seçilmiştir. Türkiye’de magazin medyasının tiraj ve reytinglerle birlikte, en önemli gelir kaynağını reklamlar ve reklam haberler oluşturmaktadır. Bu bağlamda, tekelleşmiş basının magazin eklerinde yer alan reklam haberlerin eleştirel kuram açısından değerlendirilmesi çalışmanın yaklaşımını oluşturmaktadır. Dolayısıyla, Türkiye’de 2009 yılının Haziran ayında günlük olarak yayımlanan yüksek tirajlı popüler gazetelerden ikisi çalışmanın çözümleme birimi olarak belirlenmiştir. Sözü edilen zaman aralığının amaçlı olarak seçil-me nedeni ise şudur: Haziran ayında lise ve üniversite gençlerine yönelik mezuniyet törenlerinin gerçekleşmesi, tatil planlarının yapıl-ması ve özel bir gün olarak “Babalar Günü”nün kutlanması. Böylece, bir aylık zaman diliminde Hürriyet (Doğan Grubu) ve Akşam (Çukurova Grubu) gazetelerinin hafta sonlarında yayımlanan magazin eklerinde yer alan reklam haberler içerik analizi yöntemiyle çözümlenmiştir. Elde edilen nicel bulgular ise, eleştirel yaklaşım çerçevesinde değerlendiril-miştir. Jürgen Habermas’a (1989, c. 2) göre, sistem stratejilerindeki dönemsel kaymalar, kültürel tüketim biçimlerindeki değişim ve eko-nomik krizler üzerinden gözlenebilir.

Mikro çerçevede ise, reklam haber olgusu tanımlandıktan sonra, söz konusu içeriklerdeki eşzamanlı nicel değişimin gösterilmesi, med-


yadaki nitel değişimi açıklamak için anlamlı bulunmuştur. Dolayısıyla, üretim ilişkilerini temel alan kuramsal çerçevede haber olgusunun sözü edilen gazetelerin magazin eklerinin içerikleri üzerinden incelenme-si, bu çalışmanın sınırlılığını oluşturmuştur. Çalışmanın bir diğer sınır-lılığını ise, belirlenen zaman aralığı oluşturmuştur.

Çözümleme bölümüne geçmeden önce, çalışmanın kuramsal yak-laşımı kapsamında, fordist ve post-fordist üretim evrelerinde yaşanan ekonomik, siyasal ve kültürel ardalana yer verilmiştir. Bunun yanı sıra, post-fordist evrede, karşımıza çıkan yeni orta sınıf, yeni kültürel yapı ve toplumsal rızanın üretiminde önemli bir işlevi yerine getiren kültürel aracılara vurgu yapılmıştır. Ayrıca, oluşan yeni söylem ve ideoloji çerçevesinde, dünyadan ve Türkiye’den verilen örneklerle medya-reklam ilişkisi ele alınmıştır.

Post-Fordist Üretim, Yeni Orta Sınıf ve Toplumsallaşma Sürecinde Aracılar

Anaakım medya çalışmaları kapsamında, medyanın yurttaşları “bilgilendirme” işlevi vurgulanmaktadır. Buna karşın, liberal haberci-lik ve etik ilkeler hiçe sayılarak; medyanın, haber görüntüsü verilmiş reklamları izleyiciye sunması ya da haberin çerçevesi ile haberle ilişki-li ürünlere yönelik reklamları birbirine kaynaştırarak vermesine sıklık-la rastlanılmaktadır (Baker, 1992). Bu bağlamda, medyanın, piyasalara dayalı güç ilişkilerini egemen sınıfların çıkarları yönünde tekrar üret-tiği kabul edilebilir.

Medya örgütlerinin sahiplik ve örgüt yapılarındaki değişim, son dönemde yeni teknolojilerin kullanımıyla birlikte, geniş çaplı bir deği-şimi gündeme getirmiştir. Nicel anlamda, yayın formatlarının çeşitlili-ği artmasına karşın, değişim günü birlik olmayıp; tarihi gelişmelerden kaynaklanan yapısal sorunlar, önceki dönemlerden başlayan gelişme-lerin devamı olarak düşünülebilir. Kaldı ki, medya formatlarındaki nicel çeşitliliğin aksine; nitel anlamda benzeşik ve tektipleşmiş içerik-ler başat hale gelmiştir. Bu noktada, günümüz toplumlarını önceki


dönemlere göre farklılaştıran ekonomi politik süreçlerin irdelenmesi, toplumsal ve kültürel alanda etkili olan yapıların anlaşılması için yararlı olacaktır.

Liberal ekonomik düzene sahip sanayi toplumları ve bunların periferisinde yer alan Türkiye gibi ülkelerin iktisadi yapıları, yirminci yüzyılın son çeyreğinde yeni bir evreye girmiş ve yeni ekonomik dina-mikler tarafından belirlenmiştir. Sosyalist-devletçi ekonomi modelini uygulayan büyük aktörlerin de, kapitalizme uyum sağlamaya çalışan geçiş ekonomilerine katılması, sürecin küresel nitelik almasında belir-leyici olmuştur. Bu bağlamda, liberal ekonomiye ve temsili demokra-siye dayalı yapının alternatifsiz gösterilmesi, tüm sanayi toplumları-nın başından beri, benzer bir mantık içerisinde örgütlendiği düşünce-sini desteklemektedir. Bu çerçevede, toplumsal eşitsizliği üreten ya da insan bilincini baskılayan temel etken, toplumsal güç kavramı ve bunun üretim ilişkileri üzerindeki yansımasıdır.

Eleştirel kuram bu çalışmada, Theodor Adorno’nun (2006), sanayi toplumu modernleşmesini ve bunun Kantçı Aydınlanma ideallerinden uzaklaşmasını çözümlemek için irdelediği negatif diyalektik kavramı temelinde benimsenmiştir. Frankfurt Okulu’nun kültüre ve modern toplum örgütlenmesine yönelik çözümlemeleri; Antonio Gramsci’nin olgunlaştırdığı hegemonya ve tarihsel blok kavramlarıyla birlikte düşü-nüldüğünde (Gramsci, 2001), kültürel üretimin ekonomi politiğini açıklayan bir çerçeve ortaya çıkmaktadır. Bu bağlamda, eleştirel yakla-şım, toplumsal güç kavramının yeniden üretimini; toplumun verili duruma rıza göstermesiyle açıklamaktadır.

Mülkiyet ve üretim ilişkileriyle bağlantılı; ancak, kendi dinamik-lerinin görece bağımsızlığı içerisinde işleyen üstyapı kurumları, birey-lerin bilişsel gelişimini ve günlük eylemlerini yönlendirebilir. Dolayısıyla, iletişim medyasının da aralarında yer aldığı üstyapılar, modern sistemin örgütlenme mantığını, bireysel algılardan oluşan topluma kabul ettiren aracılardır (Habermas, 1989, c. 2). Bu bağlamda aile, dayanışma grupları, eğitim alt-sistemi, hukuk sistemi ya da sivil toplum, sisteme yönelik rızayı üretmenin yanı sıra; taşıdıkları antro-


polojik ve iletişimsel karakterlere bağlı olarak modern toplumla bütün-leşme olanağı da sağlarlar (Habermas, 1989, c. 2). Tümüyle modern çağa ait olduğu halde basın ve yayıncılık sektörü de, sistem eylemleri-nin meşruluk arayışı için müzakere kanallarını açık tutmak zorunda-dır. Böylece, kitle iletişimi aygıtları, modern toplumun bütünleştirici yapıları çerçevesinde ele alınabilir (Habermas, 1989, c. 2: 384). Çalışmanın sorunsalı çerçevesinde, haber yayıncılığının iş disiplinleri içerisinde yayımlanan günlük gazetelerde yer alan reklam haberler de, temelde sistemin yeniden üretimine hizmet eder. Reklam haberler çerçe-vesinde, sistemin kendi sınırlarını zorlaması ise, toplumun sorgulama gereksinimini besleme ve müzakere süreçlerini başlatma potansiyelini taşıyabilir. Dolayısıyla, bu çalışma ekseninde içerik çözümlemesinden elde edilen bulguların yorumlanması, bunları üreten meslek profesyo-nellerinin toplumun birer parçası olduğu göz önünde bulundurularak gerçekleştirilmiştir. Reklam haber içerikleri, temel mesleki kodların ve habercilik etiği sınırlarının oldukça zorlandığı metinlerdir. Dolayısıyla, reklam haberler, gazeteciliğin; günümüzde artan oranda saygınlık ve güvenirlik sorunuyla yüzleşmesine neden olmaktadır.

Modern sistemin, temelde üretim ilişkilerini yapılandırmak üzere kurulması gerektiği düşüncesinin (Weber, 1978); yirminci yüzyıl boyunca, farklı mülkiyet rejimleri ve söylemler bağlamında siyasal pratikleri etkilediği söylenebilir. Öte yandan, eşzamanlı ideolojiler ya da söylemler üzerinden yürüyen işleyiş, kendi içerisindeki mücadeleyi fordist üretim biçimine karşı post-fordist üretim biçiminin ve farklı mülkiyet rejimlerine karşı kapitalizmin egemenliğiyle şu an için son-landırmış gözükmektedir. Bu bağlamda, küreselleşen sermaye, üretim ilişkilerini yapılandırırken; bunun diğer ayağı olan tüketimin yapılan-dırılmasına önceki dönemlere oranla daha fazla önem vermiştir. Dolayısıyla, yeni küresel tüketicilerin benzer yaşam biçimleri içerisin-de tutulması ve benzer tüketimleri gerçekleştirmesi yeni dönemde sistem stratejileri açısından önemli hale gelmiştir (Bourdieu ve Wacquant, 1999: 51). Öte yandan, Türkiye gibi periferide kalan ülkeler-de, Batı’lı anlamda, küresel tüketim standartlarına ulaşabilen tüketici sayısı azdır. Aynı eksende, sistemin dilsel süreçlerini yönlendiren ileti-şim medyasının, Batı’lı ülkelerdekine benzeyen çalışma biçimine ve


dünya görüşüne sahip meslek profesyonelleri tarafından yönetilmesi beklenmektedir. Bununla birlikte, Türkiye’de, küresel çalışma koşulla-rının etkilerini olumlu olarak deneyimleyen az sayıda kültürel aracı, bu süreci yönlendirmektedir.

Yirminci yüzyılın son çeyreğinde başlayıp halen sürmekte olan kapitalizmin geç aşamasında, toplumsal çoğunluk önceki dönemde elde edilen ekonomik ve politik kazanımları yitirirken; kitlelerin sisteme rıza göstermeye devam etmesi çözümlenmesi gereken bir sorunsal yaratmaktadır. Yapılan bu çalışma bağlamında, gazetelerin magazin eklerinde yer alan reklam haberler geniş toplumsal kesimlerin rızasını üreten kültürel ve bilişsel süreçlerin bir parçası olarak konumlandırıl-mıştır. Bu sorunsaldan hareketle, medyada yer alan iletilerin ve bunla-rın hem üreticisi hem de tüketicisi olan yeni orta sınıf kavramının önemi ortaya çıkmaktadır.

Fordist Süreç ve Kültürel Üretimde Çalışan Sınıflar

Kapitalizmin en büyük krizi olarak kabul edebileceğimiz 1929 bunalımı, John Maynard Keynes’in para piyasaları ve istihdam ilişki-lerini irdeleyen kuramına dayalı düzenlemeler yoluyla Batı’lı toplumu ve kültürünü yeni baştan yaratmıştır. Keynes’in karmaşık ve matema-tiksel kuramına dayalı politikalar basitçe, çalışanların daha yüksek ücretlere kavuşturulması ve kamu eliyle istihdam yaratılması gibi araçlarla tüketimin arttırılmasını içermektedir (Mishkin, 1998: 405-406). Yeni ekonomi politikaları, 1920’li yıllarda sanayici Henry Ford tarafından uygulanmaya çalışılan bilimsel fabrika yönetimi ilkelerinin yaygınlık kazanmasına paralel gelişmiştir. 1921’de Gramsci, yeni ima-lat tekniğini, uzun vadede kârın düşmesi kuralına karşı, kapitalizmin toplumu yeniden şekillendirmesi olarak çözümlemişti (280).

Ford fabrikalarından başlayarak yaygınlaşan yeni üretim tarzı, döneme fordist denilmesinin nedenidir. Tek bir üretim bandı üzerinde, tüm işin aynı organizasyon yoluyla gerçekleştirilmesine dayalı olan sistem, işçi verimliliğini büyük ölçüde arttırmakta ve emek maliyetle-


rini iki türlü azaltmaktadır: Her işçi belli bir kısımda çalışır ve otomas-yon için aynı, basitleştirilmiş işi tekrarlar. Böylece, vasıflı işgücüne duyulan gereksinim azalır. Otomasyon sayesinde, bant üzerinde en yüksek verime ulaşılır ve bu da işçi sayısından tasarruf sağlar.

Başlangıçta, çalışanların aleyhine görülen bu yeni uygulama, büyük buhran sonucu temellerinden sarsılan Batı’lı toplumlar için çok farklı sonuçlar doğurmuştur. Krizin ardındaki önemli nedenlerden biri, tüketimin yetersizliği olarak gösterilmiştir (Heffernan, 2000: 3). Devlet eliyle istihdam artışı teşvik edilmiş ve ücret mücadelesinin yolu açılarak, kitlelerin harcayacak gelire kavuşması sağlanmıştır. Louis Althusser, Lenin ve Felsefe (2004) adlı eserinde, krize dek görülemeyen bu basit gerçeğin, Karl Marx tarafından çok önceden irdelendiğini açıklamaktadır. Marx’a göre, klasik ekonomi politikçiler, emeğin yeni-den üretimi konusunda büyük bir mantık hatası yaparak, emeğin maliyetini yanlış tanımlamıştır. Bu bağlamda, hesaplanmış olan, vasıf-sız emeğin maliyetidir. Emeğin vasıf kazanması için gereken aile kurma, eğitim ve kültürel gereksinimler gibi birçok farklı dinamik dikkate alınmamış ve sadece ölmeden yaşamda kalma maliyeti, emek için yeterli sayılmıştır (Althusser ve Balibar, 2009). Bu durum, 1929’da çöken önceki yapının, eşdeyişle, sanayi toplumunun birinci aşaması-nın zayıf yönüydü.

Süreç boyunca ABD’nin ulaştığı milli gelir ve genel üretim artışla-rı patlama düzeyindedir: 1950’de reel fiyatlarla 208 milyar dolar olan gayri safi milli hasıla, 1970’de 1.347 trilyona yükselmiştir. Post-modern koşulun tarihsel kökenini irdeleyen David Harvey’in verdiği oranlara göre, fordist süreç boyunca işçi verimliliğindeki yıllık artış önceki dönemlerin iki katından fazladır. Reel rakamlarla haftalık ücret, 1950’de 200 dolardan; 1970’de 350 dolara ulaşmıştır. Genel kârlılık artışı, savaş sonrası dönem boyunca % 5’in altına inmemiş ve reel büyüme rakamı ortalama % 6 civarında seyretmiştir. ABD’nin yıllık ihracat artışı ise ortalama % 9’dur (Harvey, 2000: 133). Keynesyen ücret yaklaşımı, sendikal örgütlenme ve savaş sonrası işçi sınıfının kazandı-ğı haklarla bir araya geldiğinde, çalışanların refah seviyesi büyük oranda yükselmiştir. Bu noktada dikkat çekici olan, daha sonraki


dönemin karmaşık sınıfsal özellikler gösteren toplumsal yapılarının ve medya alanında inceleyeceğimiz kültürel aracıların da bu dönemde dünyaya gelen kuşaktan çıkmasıdır. Kaldı ki, Pierre Bourdieu, bunla-rın çoğunu, işçi sınıfı kökenli ailelerden gelen ve yoksulluk korkusu çeken kentliler olarak konumlandırır (Bourdieu,1987).

Dönem boyunca yaşanan nüfus artışına, Amerikalı araştırmacı-lar, baby boom adını vermekte ve büyük bir önem atfetmektedir (Heffernan, 2000: 85). 1946-1969 arasında sınıf içi evliliklerle nüfusu hızla çoğalan Batılı işçi sınıfı, eğitim seviyesini de yükseltmiş ve kriz(ler)in başlamasından önceki yıllarda, kültürel alanda ağırlık sahi-bi olabilmiştir. Böylece, 1970’lerdeki krizlerden önce yaşanan refah devleti süreci, fordist üretim tarzı ile birlikte düşünüldüğünde; çalışan sınıfın görece üstünlüğünün yaşandığı bir dönem olarak nitelendiril-mektedir (Heffernan, 2000: 87).

Kapitalizmin İkinci Krizi: Post-Fordist Süreç,Yeni Kültürel Yapı ve Toplumsal Rızanın Üretimi

ABD’nin Fransa’dan devraldığı Hindi-Çin bölgesindeki savaşta ciddi yenilgilere uğradığı 1969 yılı, aynı zamanda fordist kapitalizmin büyüme sürecinin son yılı olarak kabul edilebilir. 1969-1971 arasında ABD’de, işsizlik oranı hızla artmış, ücretler düşerken büyüme de durma noktasına gelmiştir (Heffernan, 2000: 27-28). İşsizliğe karşı, ABD’nin izlediği enflasyonist politika, İkinci Dünya Savaşı sonrasının uluslararası rezerv parası olan doların değerinin yüksek tutulması ile birlikte uygulanınca; uluslararası sabit kurlara dayalı Bretton-Woods dış ticaret rejimi çökmüştür. ABD, bunun üzerine Keynesyen politika-ları terk ederek; devletin reel sektöre ve kamusal hizmetlere verdiği destekleri kademeli olarak çekmiştir. Monetarist politikalara geçilen bu süreçte (Mishkin, 1998: 412), bankalara ve para piyasalarına bağlı ola-rak yaşanan hizmet sektöründeki büyüme, sonraki dönemin kültürel aracılarının; dolayısıyla, yeni gazeteci ve reklamcı tipinin şekillenme-sini de sağlamıştır.


1970’li yıllar boyunca Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) tara-fından ham petrole uygulanan zamlar, zaten var olan krizi derinleştir-miştir. Böylece, dalgalı kura dayalı uluslararası dış ticaret sistemi kabul edilmiştir. Açık döviz piyasalarını gerektiren yeni ticaret sistemi, aracı kurumlara ve medyanın da aralarında bulunduğu enformasyon sağla-yıcılara büyük önem vermesiyle ayırt edilebilir. Bu bağlamda iletişim ağları, finansal piyasalara dayalı uluslararası düzenin yaşam destek sistemidir (Schiller, 2000). Giderek, yeni dünya düzeninin ifade edilme-si için daha çok kullanılan küreselleşme kavramı, dünyanın tek pazar ve tek finansal piyasa haline gelmesi olarak sunulmaktadır. Sonuçta, gelişmekte olan ülkelerin ulusal büyüme siyasalarından vazgeçerek; Batılı başat sanayi ülkelerinin kontrolündeki yapıya eklemlenmelerin-den söz edilebilir. Bu yüzden de, küreselleşme, kapitalizmin içine gir-diği yeni krizlerin yükünü gelişmekte olan ülkelerin sırtına yüklemiş-tir denilebilir.

Sistem mantığına dayalı yeni ideolojik süreçler ve bu eksendeki söy-lem, kitlelerin düşen refah seviyesi karşısında, kültürel üretimin yön-lendirilmesine daha çok önem verilmesi şeklinde gerçekleşmiştir. Bu durum, başlangıç aşamasında sürece egemen olan söylemin, 1970’ler-deki artan pornografi ve özgür cinsellik karşısında muhafazakârlığı başat kılmasını açıklamaktadır (Kellner, 2002: 96). Ancak, ilerleyen süreçte, üstyapısal kurumlarda genel bir zayıflama ve yapısal değişim olmuştur. Siyasal partilerin soydan devredilen kast benzeri yapılara dönüşmesi, kitlelerin politikadan uzaklaşmasının önemli bir nedenidir. Parti yapılarındaki bu merkezileşme ve politikanın kitleler için çekici-liğini kaybetmesi olguları, “internet” üzerinden gerçekleştirilen demokratik katılım çabalarını dahi boşa çıkartmaktadır (Schweitzer, 2005: 330-332). Önceki dönemin ücret mücadelesinde, öne çıkan sendi-kaların gerilemesi gibi birçok olgu da bu duruma örnektir. Tüm bu gelişmeler, ideolojik yeniden üretimi güçlendirmekte ve iktidarın top-lum üzerindeki hegemonyasını sürdürmesine katkı sunmaktadır.

Ekonomi politik yaklaşım açısından, hizmet ekonomisi çerçeve-sinde değerlendirilebilecek enformasyon sektörü, sermaye yoğun ve yüksek teknolojiyle biçimlenmiş üretim yöntemlerini barındırmakta-


dır. Armand Mattelart’a (1992) göre, 1980’li yıllardan sonra, ekonomi-nin yeniden yapılanması süreci genel ekonomik yapı içinde “enfor-masyon sektörü” nü daha özel bir konuma yükseltmiştir. Böylece, teknolojik gelişmeye koşut olarak üretimin hem örgütlenmesi hem de denetlenmesi sürekli genişleyen enformasyon sektörüne bağımlı kılın-mıştır. Aynı çerçevede değerlendirilebilecek “medya sektörü” de, Barış Çakmur’a göre (136), “gerek içindeki sermayenin yapısal bileşimi gerekse emek süreçleri açısından bu yeni gelişen enformasyon sektörü-nün içinde ve onunla koşut bir yapıya sahiptir.” Bununla birlikte, gaze-teciliğin, toplumsal gelişime yönelik temel işlevinden uzaklaşması ekseninde “geleneksel kitle iletişim araçları”, büyük holdinglerin birer parçası durumuna gelmiştir. Haberciliğin, bu holdinglerin bünyesinde yer alan ve “yeni medya” olarak anılan “internet” gibi iletişim mecra-larıyla buluşması (Adaklı, 2006: 34), sistem tarafından üretilen tekno-lojinin yine sistemin çıkarları ekseninde tutulması olarak değerlendiri-lebilir.

Yeni muhafazakâr söylemin, aile kurumunun güçlenmesi ya da dini yönelimlerin güçlenmesi gibi noktalarda, vaatlerini gerçekleştirdi-ğine dair tutarlı bir veri yoktur. Yeni liberalizmin ekonomi politikaları ise, büyük ölçüde yaşama geçirilmiştir. Bu açıdan muhafazakârlığın, yeni liberal ekonomi politikaları için kitlesel rızayı üretmekte kullanı-lan bir araç olduğu düşünülebilir. Sermaye hareketliliğinin artması, çalışan sınıfların haklarının ve ulus devletlerin gerilemesi pahasına özel sektörün güçlenmesi, devletin piyasaları düzenlemekten vazgeçe-rek pazar mekanizmalarına terk etmesi gibi yaşama geçirilen siyasalar bu bağlamda ele alınabilir. Sözü edilen yeni sağ politikalar çerçevesinde, dünyada ve Türkiye’de sermayedarlar için daha fazla ayrıcalık anlamı-na gelen deregülasyon süreci, medyanın işlevinin ve bu alandaki üretim ilişkilerinin yeniden tanımlanması ya da tekelleşme bağlamında irde-lenebilir. Öte yandan, çalışan sınıfların kazanımlarını büyük ölçüde gerileten sürecin, sanayi toplumlarını bir eksende tutabilmesi; kültürel ve bilişsel yapılanmanın, bireysel/grupsal kimliklerin ya da özgürlük ve irade gibi kavramların, Immanuel Kant’ın Aydınlanma felsefesi bağlamında tekrar ele alınmasını gerektirmektedir. Frankfurt Okulu, bu eksende yapılan çalışmaların temelini oluşturmaktadır.


Dan Schiller’in (2000), ağlara dayalı dijital kapitalizm kavramı ya da bu çerçevede eleştirilebilecek medyalaşmış kapitalizm yaklaşımı (McLuhan, 2008), post-fordizmi tanımlayan genel bağlamı oluştur-maktadır. Öte yandan, yeni ideolojik süreçlerin önceki dönemde kapi-talist olmayan toplumlarda ya da Türkiye gibi farklı toplumsal özellik-lere sahip olan ülkelerde de yerleşmeyi başarması; toplumsal güç kavramı karşısında, kültürel üretimi, toplumsallaşmayı ve bilişsel gelişimi araştıran Frankfurt Okulu’nun düşüncelerinden yararlanma-yı zorunlu kılmaktadır. Türkiye ve benzeri ülkelerin, Batılı anlamda bir aydınlanma düşüncesini ve demokrasi mücadelesini gerçekleştire-memesi; Batılı ülkeler ile arasındaki farklılığını ve beraberinde, geç de olsa kapitalizmin temel dinamikleriyle karşılaşmasına ve kabul etme-sine neden olmuştur.

Habermas’a göre, üstyapısal kurumlar ve kültür çözümlenirken; ekonomik altyapıdan doğan ilişkilere daha fazla ağırlık verilmesi gereklidir. Bu bağlamda, sistemin toplumsallaşmayı yönlendirmek için, temel aldığı sonul nedenin ekonomik çıkarını arttırmak ve kitle desteği yoluyla hiyerarşik güç ilişkilerini yeniden üretmek olduğu göz önünde tutulmalıdır (1989, c. 2). Dolayısıyla, medyadaki reklam haber içerikleri, yeni dönemde sistem eksenli bilişsel yapılanmanın/toplum-sallaşmanın ardalanındaki belirgin ekonomi politik güdüleri ve bunla-rın besleyeceği kamusal sorgulama potansiyelini incelemek açısından önemlidir.

İletişimin Medyalaşması ve Üretim İlişkileri: Kültürel-İletişimsel Aracılık

Kültür, ekonomi politik ve iletişim çerçevesinde yapılacak bir post-fordizm tanımını, krizin başlamasından on yıl kadar önce kapita-lizm için yeni bir yol tasarlayan Marshall McLuhan’a dayandırmak olasıdır. Buna göre, küresel iletişim ve üretim ağlarına dayalı dünya düzeni kuramı, tüketim ve üretim birimlerinin elektronik iletişim araç-ları yardımıyla koordine olacağı küresel pazar yerinin tasarımıdır (McLuhan, 2008). Söz konusu enformasyon akışı ekseninde, fordist


dönemden kalma merkezi yapıların, küresel çapta yayılmış daha küçük tedarikçilerden ara malları ya da hizmetleri sağlayacağı üretim biçimi, post-fordizmin en yalın tanımı olabilir. Öte yandan, McLuhan, kuramı içerisinde birbiriyle doğrudan ilişki kurmayan atomize birey-lere dayalı yapıyı yüceltmiştir. Bu bağlamda, McLuhan (2008); kültürel üretimin, eğitimin ve bilişsel gelişimin, varolan yapılar yerine iletişim araçları üzerinden süreceği yeni bir toplumsallaşma biçimi önermiştir. Özgürlüğü; bireysel tüketim seçeneklerinin artması, bireylerin gerek-sinimlerini karşılaması ve bireysel farklılık temelinde ele alan bu yak-laşım, post-fordist sürecin ayrılmaz parçası olan medyalaşmanın anaa-kım çerçevesini oluşturmaktadır. Habermas (1989, c. 2: 143) ise, bu sürecin modern toplumlarda yaygın patolojilere neden olduğunu çözümleyerek medyalaşmanın negatif yönünü ortaya koymuştur. Anakım yaklaşımlardaki teknolojik belirlenimciliğe karşın, Habermas açısından iletişimin medyalaşması süreci, modern sistemin tüm kurumları üzerinden güç ilişkilerinin üretildiği genel medyalaşma (aracılandırma) sürecinin parçasıdır. Bu bağlamda, sistem tarafından yönlendirilen yayıncılık sektörü tüm olumsuzluklarına karşın, sağlıklı toplumsallaş-maya ve eleştirel bilinç gelişimine yönelik bir potansiyel taşımaktadır (Habermas, 1989, c. 2).

Habermas’ın kuramları bağlamında, modern sistemin yeni bir ideolojik aşamaya girmesi ve çıkarların hiyerarşik üretimine dayalı modern toplumsallaşmayı küresel ölçekte yayması; belli bir mantığın, düşünüş ve yaşam biçimlerinin rasyonel ya da alternatifsiz görülmesi-ni gerektirir (1989, c. 2). Dolayısıyla, güç, para ve başarı gibi araçsalcı-modern mantığı şekillendiren başlıca bilişsel medyalar, dilsel argümanla-rı üreten iletişim medyası olmadan fazla işe yaramayabilir. Bu çerçeve-de, eleştirel kuramın çalışma alanlarından biri olan medyanın, son kırk yılı kapsayan dönemde diğer üstyapısal kurumlar arasından sıyrılarak ideolojik yeniden üretimin merkezine oturduğu kabul edilebilir. İletişim örgütlerinin söz konusu işlevi açısından Weberyen bir kavram olan meşruluk üretimi, sistemin önemli gereksinimleri arasındadır. Bu bağlamda, farklı kanallara ve formatlara sahip yayıncılık sektörü, üret-tiği her metinle sistem mantığını müzakere eder. Öte yandan, sistemin iletişim medyası söz konusu olduğunda, müzakereler açık anlamlara


dayanmaz; daha çok stratejik kandırmaya dayalı iletişim süreçleri kul-lanılır ve güce dayalı rıza hali üretilir (Habermas, 1989, c. 2). Böylece, küresel çapta benzeştikçe, yerel anlamdaki kendi gerçek sorunların-dan kopan gazetecilik disiplinleri, söz konusu stratejik süreçleri devam ettirmek bağlamında giderek zorlanmakta ya da meşruluk üretimi açısından önemini yitirmektedir.

Medyanın yeni durumunu ortaya koyan içerik tipi olarak reklam haberler üzerine yapılan/yapılacak çözümlemeler, toplumun yeni yapısı ve kültürel üretimin hegemonik işlevi bağlamında, liberal gaze-teciliğin konumu açısından aydınlatıcıdır. Reklam haberlerin üreticisi ise, günümüzün bazı medya çalışanlarının da aralarında bulunduğu yeni orta sınıf ve kültürel aracılardır.

Bireylerin, meslekleriyle bağlantılı olarak kültürel açıdan konum-landırılmaları bağlamında; Pierre Bourdieu’nun (1992: 230), kültürel aracılar kavramı kullanılmaktadır. Bağlantılı bir diğer kavram olarak yeni orta sınıf ise, irdelenen ekonomik yapı içerisinde kültürel aracıla-rın ait olduğu toplumsal sınıf olarak düşünülebilir. Kültürel aracılar ve yeni orta sınıf, hem reklam haberlerdeki içeriklerin üreticisi (bazı durum-larda haber kaynağı) ve başlıca tüketicisi hem de bu içeriklerde sunu-lan yaşam biçimlerinin temsilcisi olarak geniş kitlelerin sisteme bağlı tutulmasında kilit rol oynamaktadır (Dağtaş, 2006: 56-57 ve 175-178). Ayrıca, yirminci yüzyıl boyunca devam eden tarihsel süreç, kültürel aracılarla işçi sınıfı arasındaki soy bağının incelenmesini de olası kıl-maktadır.

Bourdieu’ya (1987) göre, kültürel aracılar, resmi bürokrasiden özel sektöre ve üniversitelere kadar yayılmıştır. Bu bağlamda Bourdieu’nun kavramı, Max Weber’in (1978) bürokratikleşme ve organik toplum tezlerinin izini taşır. Öte yandan, modern hiyerarşileri ve bürokratikleşmeyi, ekonomik çıkara yönelik örgütlenme ve toplumsal çoğunluğa karşı çıkar arayışı temelinde inceleyen Habermas ise, siste-min dışında, bireylerin dayanışma ya da eleştirel sorgulama yönünde-ki gelişimine olanak veren antropolojik yapıların modern toplumda da varlığını sürdürdüğünü savunmaktadır (1989, c. 2). Böylece, Habermas,


bürokratikleşme ve sistem aracıları (medyalar) kavramları çerçevesinde, birey temelinde çözümlemelere girmez. Bu durum, eleştirel kuramın, Karl Marx’la birlikte, temeli olan Kant’ın hümanist yaklaşımıyla açık-lanabilir. Dolayısıyla, Habermas, Kant’ın (2002) evrensel-bilişsel kate-goriler adını verdiği, insan türünün toplumsal sorgulamaya ya da adalet arayışına yönelik eğilimlerinin, örgütlü aracıları ortadan kaldı-rabileceğini savunmaktadır. Bu bağlamda, insanın gerçek değerine uygun bir kültürel üretim ve kamusal yayıncılık olasıdır. Bourdieu’nun yaklaşımı ise, bireylerin tekil olarak haz ya da tüketim temelli toplum-sal konumlarına iner ve ideolojik yeniden üretimin devam etmesini buna dayandırır (Bourdieu, 1987). Bu bağlamda, Bourdieu’nun hüma-nist yönü daha az belirgindir. Bununla birlikte, reklam haber gibi kapi-talist-ticari kültürel üretimin kendi etik sınırlarını zorladığı bir olgu söz konusu olduğunda ise, her iki düşünürün de görüşlerinden yararlanı-labilir.

Bourdieu’ya göre, kültürel aracılar kavramıyla tanımlanabilecek olan yeni küçük burjuvazi, genel olarak hizmet sektörü tanımına uyan işlerde çalışmaktadır. En önemli işlevleri, sembolik değeri olan mal ve hizmetleri üretmektir. Entelektüel sermayeden farklı olarak kültürel sermaye gerektiren bu işlerde insanlara; haz, arzu ve yaşam biçimi satışı yapılmakta; böylece, tüketim için yol gösterilmektedir. Bourdieu, bun-ların aldıkları eğitimlerin, benzerlik içeren alanlardaki en iyi üniversite derecelerine göre daha az saygın olduğunu da iddia etmektedir. Bu şekilde yapılan işleri genel olarak, kültürel taklitçilik/kültürel temsilcilik olarak tanımlayan Bourdieu; kültürel aracıların, bu yolla belli bir yaşam biçimi ve söylemi üzerinden, sahip olmadıkları gelir seviyesi ve yüksek kültürü sahipmişler gibi temsil ettiklerini belirtmektedir. Bu bağlamda, tüketicilerin aldığı hazzın en yüksek düzeye çıkartılarak, tüketimin ve hazzın yüceltilmesi genel olarak amaçlanan hedefi oluş-turmaktadır (Bourdieu, 1987).

Bourdieu’nun, yeni orta sınıfı ve tüketime dayalı toplumsal konumları açıklarken saydığı profesyoneller arasında, yeni tip gazeteci-ler de (ve genel olarak medya çalışanları) bulunmaktadır (1992: 230 ve 270). Yeni tip medya çalışanları ve bunların yöneticileri, ürettikleri ile-


tiler ve yaşayışları bağlamında, varolan kültürel yapı içerisinde özellik-le öne çıkarılabilir. Bunlar, hem üretici ve tüketici olarak hem de yaşam biçimleri ile bağımlı/alt sınıflar için rol modelidir. Reklamlar da, bu aracıların kültürel/ideolojik üretimidir ve hegemonyanın aracı olarak konumlandırılabilir. Liberal medya kuramları açısından da, bu tür içe-riklerin ve oluşturduğu söylemin gazetecilik etiği bağlamında değer-lendirilmesi, çelişki yaratan durumların ortaya konulması açısından anlamlıdır.

Yeni Söylem, İdeoloji ve Medya-Reklam İlişkisi

Günümüzde yaşanan kültürel ve ideolojik değişim süreçlerinin açıklanması, yirminci yüzyıl boyunca liberal-kapitalist uygulamaların dışında kalan toplumların da çalışılmasını gerektirmektedir. Söz konu-su kapitalist olmayan yol, yirminci yüzyıl boyunca Batı Avrupa ve Kuzey Amerika’da yaşayanlara denk bir nüfusu, modern sanayi top-lumsallaşmasına katmıştır. Bu bağlamda, varolan sürecin açıklanması açısından, fordizmden post-fordizme geçişin temel alınması, modern toplumlarının tümünü içeren bir model kurulmasına olanak vermekte-dir. Sosyalist-devletçi toplumların merkezi örneği olarak Sovyetler Birliği’nin, fordist kitle üretiminin uygulanması açısından gösterdiği başarı (Heffernan, 2000) bu yaklaşımı destekleyen bir bulgudur.

Liberalizm, faydacılık ve işlevselcilik felsefeleri çerçevesinde farklı çıkar gruplarının birbirini dengeleyerek toplum yararına verimli bir yapı oluşturacağı düşüncesine dayanmaktadır. Buna karşın, birçok farklı düşünsel akım arasında bir yol arayan kapitalist sanayi toplum-larının bütünleşik bir modele kavuşması, Marx’ın kuramlarından yararlanan Weber sayesinde mümkün olmuştur. Öte yandan, sınıfsal mücadele karşısında, toplam fayda üretimine yönelik hiyerarşik bir örgütlenmenin tüm topluma egemen olmasını savunan Weber (1978), sadece Batı Avrupa ve Kuzey Amerika’yı etkilemiş değildir. Bu bağ-lamda, korporatizm (organizmacılık) ve bürokratikleşme tüm sanayi top-lumlarında siyasaları etkilemiştir (Habermas, 1989, c. 2). Dolayısıyla, modern toplumların hepsi, aynı mantığın ve araçsalcı-akılcılığın farklı


yorumlarını uygulayan siyasaların eseri olabilir. Frankfurt Okulu düşünürlerinin, modern sorunsalın kaynağını ararken; mülkiyet konu-su kadar, toplumsal gücü elde tutan seçkinlerin egemenliğini de irde-lemeleri bu bağlamda önemlidir (Adorno, 2006).

Leonid Efromovich Grinin (2009), Sovyetler Birliği’nde, kültürel üretim, sanat ve spor gibi alanlarda etkinlik gösteren şöhretlerden kurulu toplumsal bir kesim bulunduğunu öne sürmektedir. Zamanın medyası üzerinden de yaşamları sunulan bu kesim, kapalı bir yapı içerisinde, resmi bürokrasiyle iç içe geçmiş ve ideolojik üretimin deva-mında önemli bir rol üstlenmişti. Grinin, söz konusu şöhretlerin halka sunumunda “başarı”, “emekçi halka hizmet” ve “saygınlık” gibi kav-ramların sıkça öne sürüldüğünü; öte yandan bu kesime girmek için gereken ölçütlerin sübjektif ve değişken olduğunu belirtmektedir. Kaldı ki, gerçekten başarılı birçok sanatçı bu sunumlardan dışlanabil-mişti. Böylece, Sovyet toplumunda, Batı’lı kültürel aracılara ya da gös-teri dünyası şöhretlerine benzeyen; ancak, daha kırılgan bir çerçevede yaşayan seçkin bir kesim varolmuştur (Grinin, 2009: 198). Bu bağlam-da, günümüzün yükselen pazarı ve geçiş ekonomisi olan Rusya’da, kültürel üretimin, hızla ABD merkezli küresel-ticari kültürel üretime eklemlendiği söylenebilir.

Sovyetler’deki kültürel üretimin, diğer modern toplumlarla olan benzerliğine karşın; reklam haber sorunsalı temelde kapitalist toplumla-ra özgü bir olgu olarak kabul edilebilir. Bu bağlamda, günümüz dün-yasında piyasa ekonomilerinin en büyüğü olan ABD, sonradan yay-gınlaşan birçok kültürel gelişmenin ilk tanımlandığı ülke olarak öne-mini korumaktadır. Bununla birlikte, Britanya kökenlilerin, eşdeyişle, Anglo-Saksonların yaşadığı ülkeler de ekonomik ve kültürel açıdan ABD’ye benzerlik göstermektedir. Böylece, ABD ve Britanya gibi Batı’lı ülkeler, kapitalizmin yarattığı eşitsiz durumlar karşısında, sis-tem süreçlerinin ve hiyerarşilerin sürdürülebilmesine yardım eden yeni yapıların ilk ortaya çıktığı bölgeler olarak konumlandırılmakta-dır. Reklam haberlerin ve bunların medyada oluşturduğu olumsuzluk-ların çeşitli örneklerine ABD’de rastlanılmaktadır. Bu bağlamda, anaa-kım araştırmalar içerisinde yer almakla birlikte; reklam haber sorunsalı


ekseninde medyayı inceleyen liberal çalışmaların, konuyu eleştirel bir tavırla işledikleri söylenebilir. Bu eksendeki araştırmalar, reklam haber sorunsalını, belli bir içerik türü ya da haber formunun sonucu olarak almayıp; medyanın günümüzdeki yapısı ve toplumla olan ilişkisi bağ-lamında irdelemektedir.

ABD söz konusu olduğunda, “rekabet ideali” ve “toplumun en iyi habercilik yapanı ödüllendireceği” düşüncesi; günümüzde, reklamve-renlerin sektörle ilişkileri bağlamında şüpheli hale gelmiştir. Konuyu anayasal temelde ele alan Edwin Baker’a (1992) göre, bağımsızlık son-rasında, ABD burjuva kamusunun çözülüşünü izleyen dönemden başlayarak, basının reklam alması; haber görüntüsü verilmiş reklam-lar olmadan da içeriği ve medya örgütlerini etkilemektedir. Bu bağ-lamda reklamın, yayıncılığın parçası haline gelmesi, siyasal-partizan gazeteciliğin gerileyişi kadar eskidir. Reklamverenlerle iyi ilişkileri sürdürme düşüncesi, ideolojik açıdan yumuşak, reklamveren sermaye sınıfını ürkütmekten çekinen bir haberciliğe neden olmaktadır. Bu durum, gerçekte kamusal sorgulamadan kaçınma anlamına gelen objektif habercilik söylemiyle de beslenmiştir. Sonuçta, haber içeriği-nin, reklamla en azından ters düşmeyecek olanlardan seçilmesi reklam almanın kaçınılmaz sonucudur (Baker 1992: 2139). Modern çağda, gazeteciliğin reklam gelirine bağımlı hale gelmesi; demokrasiye değil, kârı maksimize etmeye yönelik yayın yapan gazeteciliği doğurmuştur. Bu durum ise, medya alanında savunulan rekabet idealinin, demokra-sinin gelişimine hizmet ettiği düşüncesiyle çelişmektedir (Baker, 1992).

Benzer şekilde, ABD’de televizyon haberciliğinin ilk dönemlerin-de, firmaların haber programlarına sponsor olması yoluyla başlayan reklam haber ilişkisi, firmaların imajına zarar verebilecek haberlerin elenmesine neden olmuştur (Mitchell, 1994: 230). Daha sonraları ise, resmi komisyonlarca haberin, reklamın ve sponsorun tanımları yapıla-rak; haber kavramı yeniden düzenlenmiştir. Buna karşın, izleyicinin yanıltılmasına yönelik stratejilere dayalı reklamveren-yayıncı ilişkileri, pek çok farklı yoldan içeriği etkilemeye devam etmiştir. Günümüzde, elektronik medya formatları yoluyla gerçekleştirilen news-commercials, reklam haberin tanımının yapılmasını ve engellenmesini zorlaştıran


sonuçlar doğurmaktadır. Mesleki açıdan ise durum, ilkeli davranmaya çalışan gazeteciler için, işini kaybetme riskini beraberinde getirmekte-dir (Mitchell, 1994: 233).

Liberal yaklaşım içinde kalmakla beraber, Amerikan gazeteciliği-nin durumuna ilişkin eleştirel yaklaşımlar ortaya koyan Neil Henry’e (2007) göre reklam haber, özellikle halkla ilişkiler sektörü için firma tanıtımlarında ve politik kampanyalarda yaygın olarak kullanılmakta-dır. Bunun yanı sıra, reklam haberler ve yaşam biçimi sunumlarının gerçekleştirildiği kozmetik sektörü, ABD’de milyarlarca dolarlık para-nın aktarıldığı büyük bir endüstri haline gelmiştir. Kaldı ki, bu sektöre ilişkin reklam haberlerin yayınlanması için ABD gibi, Türkiye’de de medyaya ciddi paralar ödenmektedir. Henry, işlevselci bir yaklaşımla, medyanın toplumu bilgilendirme görevi üzerinde durmakta ve reklam haberin medyanın gerçek işlevini engellemesinin yanı sıra, etik ilkeleri de tehdit ettiğini belirtmektedir. Örgüt içinde reklam haberlerin yapıl-ması süreci ise, editörlerin ve basının haber yapma özgürlüğünü baskı altına almaktadır (2007: 30 ve 237).

Avustralya’da yaşam biçimi magazinleri üzerinden yapılan bir araş-tırma, reklam-magazinleşme-habercilik eksenindeki ilişkilerin, yayın-cılığın genel yapısına etkilerinin anlaşılması açısından yardımcı olabi-lir. Genel olarak ünlülerin yaşamları, gençlik haberleri, müzik-film piyasası, kadın-erkek ilişkileri, hobiler, spor, sağlıklı yaşam ve kişisel bakım gibi konulara yer veren bu tür yayınlarda yaşam biçimi sunum-ları başat içerik olarak öne çıkmaktadır. Söz konusu sunumlarda, çok sayıda reklam ve bunların yanı sıra, benzer ürünlerle ilgili haberler kullanılmaktadır. Doğrudan belli bir markanın ürününü, arzu duyula-cak ve satın alınması gereken bir nesne olarak tanıtan haberler de oldukça yaygındır. David McKnight (2005), ürünün arzu duyulacak tanıtımının, sürekli alınan bir ücret karşılığında haber formatında ya da ilgili haberin reklamla içi içe geçmiş şekilde yapılması durumunu reklam haber olarak tanımlamaktadır. McKnight, reklamveren sektörle-re örnek olarak kozmetik sektörü üzerinde durmuştur. Reklama büyük bütçeler ayıran kozmetik sektörü, ürünlerin işe yararlığını sor-gulayan eleştirel içerik engellenerek korunmaktadır. Hem ABD’de


hem de Avustralya’da yapılan çalışmalardan elde edilen bu bulgular, haberi yapmak kadar; yapmamanın da reklam haberleri destekleyen bir tavır olduğu sonucunu ortaya koymaktadır (McKnight, 2005: 34-35).

Reklam haberlerin neden olduğu yanlış bilgilendirme ve aldatma-nın, sadece magazin, yaşam biçimi ya da spor gazeteciliği gibi belli formatlara ve belli izleyiciye yönelik olduğu düşünülebilir. Gerçekte ise, reklamlar ve haberler çerçevesinde görülen bu tür yanıltmalar, bunların dışındaki “ciddi” haber içeriklerine dahi sızarak gazeteciliği tehdit etmektedir. Avustralya’dan verilen örnekte, medya alanında çalışan bir üst düzey yönetici, gazetecileri “içerik sağlayıcılar” olarak tanımlamaktadır. Aynı yöneticiye göre, medya yayınları “reklam plat-formlarıdır.” Bir başka yönetici ise, gazetelerin, reklamların okuyucu-ya ulaşması için varolduğunu; haberlerin ise, reklamı ve yayını çekici kılmak için reklamların çevresine yerleştirildiğini savunmaktadır (McKnight, 2005: 35). Bu yaklaşımların, etik ilkelerin ve gazeteciliğin toplumsal işlevlerinin dışına çıktığı açıktır. Söz konusu koşullar altın-da, tüm toplumsal olguları çıkar arayışı ekseninde ele alan sistem mantığı ve onun liberal ideolojisi açısından gazetecilik etiği, yayıncılık alanında engel oluşturan bir sorun haline gelebilir.

Amerikan televizyon haberciliğinin öncülerinden Edward S. Murrow biyografisinde, “haberin ticari meta olarak görülmesini ve içeriğin kazanç sağlamaya yönelik seçilmesini haberciliğin sonu olarak tanımlamıştır” (aktaran Sperber, 1998: 229). Gazeteciliğin işlevlerinin toplum açısından sağladığı fayda, parasal olarak ölçülebilirliğin öte-sindedir. Etik ilkelerin temelinde yatan bu durum, her şeyi parasal çıkara göre ölçen sistem için sorun oluşturabilir. Adam Smith’den beri irdelenen görünmez el ve kişisel çıkar çatışmaları yoluyla pazarda oluşan denge, insan doğasında bulunan ve parasal çıkarla ya da rasyonellikle açıklanması olası olmayan birçok değeri ve kurumu değerlendiremez. Böylece, habercilik etiğinin durumuna benzer bir biçimde aile, daya-nışma ya da mesleki ahlak gibi kurumlar da liberal siyasaların tehdidi altında kalabilir (McKnight, 2005: 36). Bu noktada McKnight, liberal medya kuramlarının ortaya koyduğu gazetecilik etiği ilkelerinin, yine liberal politikalarla çatıştığına dair örnekler vererek yaşanan çelişkiyi ortaya koymaktadır.


Baker, Henry ve McKnight gibi araştırmacıların, Habermas’ın düşüncelerini ve eleştirel kuramı destekleyen bulguları ortaya koy-duklarından söz edilebilir. Öte yandan, işlevselci felsefe ve faydacılık yaklaşımları dikkate alındığında; liberal piyasa ekonomisi, politikalar, aile ve etik gibi yapılar aynı toplumsal “bünyenin” (organizmanın) parçaları olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bağlamda, liberal eleştirel-liğin söz konusu yapılar arasındaki ayrılık ve çatışmayı ortaya koyma-sı, liberalizmin kendisiyle çelişecektir. Benzer şekilde, kültür endüstri-leri yaklaşımına ve Batı modernleşmesinin kökten eleştirilmesine karşı, İngiliz İşçi Partisi eliyle desteklenen “yaratıcı endüstriler” söyle-mi, medya sektöründeki yakınsama haline duyulan tepkiyi sisteme eklemleme çabası olarak görülmelidir (Hesmondhalgh, 2010: 16). Dolayısıyla, kapitalizm ile uzlaşı arayan yaklaşımların; modern top-lumlarda sürekli tekrarlanan krizlere, söylem değişikliğine dayalı kısa vadeli çözümler üretmenin ötesine geçmeleri zordur.

Diyalektik materyalizme dayalı Marksist felsefe, yaşanan bozuk-lukları genel ekonomik yapının ve tarihsel sürecin parçası olarak ele almaktadır. Marksist felsefe praksisini, temelde, toplumsal yapıyı değiştirmek üzerine konumlandırmaktadır (Fuchs, 2009: 71). Öte yan-dan, üstyapıyı oluşturan kurumların hegemonyaya olduğu kadar özgürleşmeye de destek verdiği düşüncesi, çözümlemelere yeni bir boyut kazandırmıştır. Çözümlemelerin kazandığı bu boyut, Kant’ın ekonomi politik, kültür ve insan bilinci arasında bağlantı kurduğu eleştirel felsefesinin (Kant, 2002), Marksist felsefeyle birlikte ele alın-masının sonucudur (Adorno, 2006; Habermas, 1989, c. 2). Bu bağlam-da, yirminci yüzyıl Marksizm’inin toplumsal değişim gereği konusun-da aynı tavrı koruduğu kabul edilebilir. Dolayısıyla, kültürel üretimin bir biçimi olan reklam haberin, hegemonya oluşturan işlevinin ince-lenmesi kadar; liberal basın etiğinin çelişkili durumuna ve toplumsal sorgulama için yarattığı potansiyeline de dikkat çekilmesi önemlidir (Fuchs, 2009: 72-73).


Türkiye’de Post-Fordist Süreç,Medyanın Yeni Yapısı ve Reklam Haber

Türkiye, yirminci yüzyılın büyük bir bölümünü kapsayan dönem boyunca, kamu önderliğinde gerçekleşen bir sanayileşmeyi ve devlet düzenlemesi yoluyla teşvik edilen özel sektöre dayalı kalkınma siya-salarını benimsemiştir. Medyanın da, bu siyasalara uygun olarak biçimlendirildiği ülkede, post-fordist yapıya ve bunun gerektirdiği yeni sağ politikalara geçiş sancılı olmuştur. İkinci Dünya Savaşı sonra-sı dönemde, Batılı ülkelerin oluşturduğu yapıya eklemlenmeye çalışan Türkiye, 1970’lerdeki kriz dönemi boyunca ciddi sıkıntılar yaşamıştır. Buna karşın, Batılı coğrafyada sayılan tüm örneklerin “varolan düze-ni”, seçimlerle ve sivil siyasal kadrolar aracılığıyla değiştirdiği bir dönemde; Türkiye’nin, kapitalizmin yeni aşamasına geçmesi askeri darbe ile mümkün olabilmiştir. Böylece, kültürel ve toplumsal yapısı nedeniyle de farklı olan Türkiye, küresel sistem siyasaları ve Batı’lı ittifaklar içinde farklı bir örnek olarak karşımıza çıkmaktadır. Liberal dış ticaret politikası ve yeni sağ politikaları içeren 24 Ocak 1980 Ekonomik Kararları ise, Türkiye’de darbe sonucu iktidara gelen Milli Güvenlik Kurulu ve sonrasında, çok partili demokrasiye geçişle birlik-te Anavatan Partisi hükümeti tarafından uygulanmıştır.

Sürecin sivil uygulaması, demokrasi mücadelesini ağır bedellere bağlamış; sonuç olarak, Türkiye’de kitlelerin oylarını kısa süreli çıkar-larla satın almaya dayalı siyaset anlayışı (klientalizm) egemen olmuş-tur. Gazeteciliğin, piyasa koşulları içerisinde, büyük sermaye grupla-rının çıkarı için çalışılan bir iş haline gelmesi ya da yayınların reklam platformlarına dönüşmesi bu çerçevede değerlendirilebilir (Gencel Bek, 2010: 112).

Genel olarak ekonomik, politik ve toplumsal yaşamı; 1980 askeri darbesi ile oluşturulan yasal yapı ve siyasal kadrolar tarafından yeni-den şekillenmeye zorlanmış olan Türkiye’nin, bu yolla küresel sistem içinde tutulduğundan söz edilebilir. Batı’da, medya, diğer birçok üst-yapısal kurum gibi, piyasa dinamikleriyle ve sivil kurumlar ile siyasal partiler tarafından kurulan hükümetlerce şekillendirilmiştir. Türkiye


ise, bu değişimi; doğrudan devletin baskı aygıtlarının (Althusser, 2004) zorlamasıyla ya da kamusal bürokratikleşmenin müzakere süreçlerini kesmesi (Habermas, 1989, c. 2) sonucunda yaşamıştır.

Dolayısıyla, 1980 sonrası medya alanında yaşanan yapısal dönüşüm, Türkiye özelinde sözü edilen bu gerçek göz önünde tutu-larak incelenmelidir. Bu bağlamda, Türkiye’de, yasal düzenlemeye ve gerektiğinde baskıcı yollara başvuran deregülasyon ya da reregülas-yon politikaları; bu süreçleri, diğer üstyapı kurumlarıyla birlikte medyaya da uygulamıştır. Sonrasında ise, pazar mekanizmaları işlemeye başlamıştır. Bu dönemde, siyasal partiler ve işçi sendikala-rı demokratik işlevlerini yitirmiş ya da bu kurumlar tümüyle yeni-den yapılandırılmıştır. Yeniden düzenlenen medya sektörü ise, devlet kurumlarıyla kurdukları karmaşık ilişkiler bağlamında, ideo-lojik yeniden üretimi daha fazla destekler hale gelmiştir.

Türkiye’de, söz konusu koşullar altında kurulan ve işleyen pazarın, devlet müdahalesine karşı daha duyarlı olması beklenmiş-tir. Bunun yanı sıra, ulusal çapta kalmakla birlikte, tekelleşmenin tüm boyutlarını gösteren medya gruplarının egemen olduğu bir yayıncılık piyasası Türkiye’de büyük bir hızla kurulmuştur. Böylece, Batı merkezli ekonomik sisteme eklemlenmiş olan Türkiye’nin kül-türel yaşamında gözlenen magazinleşme, reklam haber ve habercilik etiği sorunları; bunların model alındığı Batılı ülkelerdekine benzer bir yapı sergilemiştir.

Türkiye’deki kültürel üretim; ülkenin kendi kültürel ve ekono-mik gerçekleriyle uyumlu olmaktan çok, Batılı sistem içerisinde kalmaya çalışan siyasal ya da ekonomik iktidar odaklarının tercihle-rine uyum sağlamıştır. Yaygın medya söz konusu olduğunda ileri sürülebilecek bir başka etken ise, medya alanındaki iş pratiklerinin ve küresel yapıya eklemlenmek isteyen sahiplik yapısının, Batılı iş pratiklerini taklit etmeye eğilimli olmasıdır.

Bu bağlamda, Türkiye’nin kendi sosyal-ekonomik koşulları ve kültürel yapısı içerisinde magazinin ve reklam haberin ideolojik ya da sosyo-psikolojik işlevlerini ne derecede ve nasıl yerine getirdiğine


dair veriler sınırlıdır. Ancak, gözlenen toplumsal rıza durumundan, izlenme oranları-tirajlar gibi sayısal verilerden ve ayrıca, meslek çalı-şanları ile yapılan derinlemesine görüşmelerden yola çıkılarak, sözü edilen ideolojik sürecin nasıl işlediği ileri sürülebilir (Dağtaş, 2006: 167-171). Genel anlamda yayıncılık disiplinleri, ulusal devletin ve küresel politikaların etkileşimi içerisinde değişime uğramıştır. Bu bağ-lamda, sıradan çalışan olmanın ağır koşullarıyla, ayrıcalıklı bir sistem aracısı olmak arasında tercihe zorlanan medya profesyonelleri, rek-lam ve halkla ilişkilerden, televizyon yayıncılığına uzanan farklı alan-larda çalışmaktadır (Adaklı, 2010: 69).

Günümüz magazin haberciliğinin ve bu bağlamda tüketime daya-lı yaşam biçimlerini üreten reklam haberlerin, İngiltere’nin erken dönem endüstrileşmesinde ortaya çıkan ilk magazinlere benzer bir siyasal işlevi sürdürdüğünden söz edilebilir (Conboy, 2004). Türkiye özelinde, sivil demokratik yoldan hak arayışının sınırlandırılması karşısında, magazin içerikli yayınların yaygınlaşması ya da medya içeriklerindeki magazinleşme; kitlelere sahip olamayacakları bir refah seviyesini hayal ederek boşalma/avunma olanağını vermektedir. Bir tür sığınma durumu ya da escapism (kaçışçılık) bağlamında irdelenebilecek kitle-magazin ilişkisi; aynı zamanda, kültürel aracıların ve medyatik ünlü-lerin yaşamlarını sunarak izlerkitleye umut vermekte ve toplumsal rızanın üretimine katkıda bulunmaktadır. Geç kapitalizm döneminde, önceki dönemin orta sınıfı konumundaki kitleler, işsizlik ve düşük ücretler nedeniyle yoksullaşmıştır. Öte yandan, nesnel anlamda bir “yeterliliğe” sahip olmadan, üne ve lükse kavuşan yeni şöhretler ise, kitlelere model oluşturmakta ve ümit aşılamaktadır. Kaldı ki, sistemi sorgulamaya kalkmadan ve kolay yoldan cazip bir yaşama kavuşmak fikri ise, varolan düzeni sorgulama ve çözümleme gibi sorumlulukları da gözden düşürmüştür.

Türkiye’de reklam haber sorunsalını ele alan Mine Gencel Bek’in (2004) çalışması, reklam haber sorununu; haberlerdeki tabloidleşme/magazinleşme olgusu çerçevesinde irdelemiştir. Bu bağlamda, televiz-yon haberlerinin ekonomi ve politikadan çok; şöhretlerin özel yaşamı-na, eğlenceye ya da spora odaklanması tabloidleşmeyi doğuran etken-


lerden biridir. Benzer şekilde, sıradan insanların dramının toplumsal bağlamdan soyutlanarak sunulması ya da siyasetçilerin özel yaşamı-nın siyasal haberlerin merkezine oturtulması, toplumsal yapıyı sorgu-lamaktan kaçınan yeni tarz haberciliğin çerçevesi içindedir. Öte yan-dan, kamusallıktan ve eleştirellikten uzaklaşan bu tavır, eleştirelliği daha da besleyebilir. “Acı çeken sıradan insanlar, haz içinde yaşayan ünlü ve başarılı insanlar” ekseninde sunulan yapının, toplumda sor-gulama ya da kurulu düzene isyan eğilimlerini arttırması olasılığını da beraberinde getirmiştir (Gencel Bek, 2004: 375).

İçerik çözümlemesinden elde ettiği verileri, Türkiye’nin ekonomi politiği ekseninde yorumlayan Gencel Bek’e (2004) göre; Türkiye’de uzun yıllar süren kamu yayıncılığı döneminden sonra, özel televiz-yonların ticari yayıncılığı çerçevesinde haber kavramı tanımının bozu-numa uğratılması, yeni durum açısından belirleyici olmuştur. Böylece, medya tekelleri, haber bültenlerinde aynı grubun diğer yayın organla-rının pratiklerini “haberleştirmeyi” sıradan bir etkinlik haline getire-bilmiştir. İnşaat sektöründen, akaryakıt dağıtımına ya da bankacılığa kadar her işkoluna giren medya tekelleri, büyük holdinglerin ya da ortaklarının yatırımlarını öven haberleri doğal bir üslup içerisinde vermektedir.

Gencel Bek, reklam haber konusuna da vurgu yaparak irdelediği tabloidleşme sorununu, dünya genelinde iletişimin ve enformasyonun ekonomi politiğinde görülen büyük bir değişimin sonucu olarak değerlendirmektedir. Öte yandan, Gencel Bek’e göre, bu sürecin sun-duğu mantık ve haber sunumlarındaki değişimin, izleyici üzerindeki etkisi de çalışılmalıdır (2004: 381-382). Bu bağlamda, sistem süreçleri-nin algıya yönelik argümanları ve araçsalcı mantığı nasıl ürettiğinin çalışılması (Habermas, 1989, c. 2), konuyu makro ölçekteki güç odak-ları açısından ele alan yaklaşımları destekleyebilir. Böylece, reklam haber içeriklerinin tüketici ürünlerinin ve yaşam biçimlerinin sunumu çerçevesinde ele alınması, sistem süreçlerinin bilişsel alandaki işleyişi-nin anlaşılmasına yardımcı olacaktır.


Gazetelerin Hafta Sonu Magazin Eklerindeki Reklam Haber İçeriklerinin Çözümlenmesinden Elde Edilen Bulgular

Medyanın genel yapısı içinde yer verilen reklam haber ve yaşam biçimi sunumları, medyanın ekonomi politik ilişkileri ve kültürel açı-lımları bağlamında değerlendirilmelidir (Dağtaş, 2006: 173-178). Yayın içeriklerinin, reklamlara uygun seçilmesi ya da reklamın haber gibi verilmesi biçiminde çeşitli örneklerine rastlanılan reklam haberler; tüke-time dayalı yaşam biçimi sunumu yoluyla arzu nesneleri oluşturmak-tadır. Kaldı ki, bu durum, incelenen magazin örneklerinin genel yapısı ile birlikte düşünüldüğünde, reklamı yapılan metaya kullanım değeri-nin ötesinde değişim ve özellikle kimlik değeri gibi anlamlar yükle-mektedir. Tanıtılan ürünlerin mutluluk ve haz dolu bir yaşamı vaat etmesi, medyanın ve kültürel aracıların içinde yer aldıkları toplumsal sistem ve bu sistemin ekonomi politik yapısı hakkında fikir vermekte-dir. Gazetecilik mesleği ve dayandığı etik ilkeler ise, pratikte uyuşma-ları mümkün olmayan bu yapı içerisinde bir diğer sorunsalı oluştur-maktadır.

Türkiye’de değişen hükümetlerle birlikte, medya gruplarının sahipleri de değişmektedir. Ancak, medyadaki tekelci yapı, genel ola-rak varlığını korumaktadır. Bu anlamda, medya mülkiyetinde dönem-sel olarak değişim olsa da; reklam haberlerin basındaki yayımlanma mantığında bir farklılaşma gözlemlenmemektedir. Bu durum ise, çalışma kapsamında çözümlenen metin örneklerinin, sadece sahiplik yapılarındaki değişimi değil; beraberinde toplumsal yapıdaki ve mes-lek pratiklerindeki değişimi ve yaşanan tektipleşmeyi ortaya koymak-tadır.

Türkiye’de önceki yıllarda magazin eklerinin içerikleri üzerine yapılan çalışmalarda, gazeteciliğe ilişkin meslek pratiklerine tiraj ve kazanç kaygılarının egemen olduğu gözlemlenmiştir. Bununla birlik-te, egemen ideolojinin izin verdiği ölçüde, mesleki etik ilkelerin, oku-yucuyu bilgilendirme işlevinin ve haber değeri kavramlarının da edi-törler tarafından belirlendiği sonucuna ulaşılmıştır (Dağtaş, 2006: 175,


181 ve 193). Reklam haber metinleri üzerinde yoğunlaşan bu çalışma ise, etik ilkelerin ve liberal yaklaşım açısından ortaya konulan diğer ölçüt-lerin, medya tarafından dikkate alınmadığını işaret etmesi açısından önemli ipuçları sunmaktadır.

Çalışmanın çözümleme örneklemini oluşturan gazetelerin (Akşam ve Hürriyet) hafta sonlarında yayımladıkları magazin ekleri, Türkiye’de çapraz tekelleşmiş iki medya holdinginin metalaşmış ve ücretsiz ekle-ridir. İki büyük holding olarak Doğan ve Çukurova Grubu, Türkiye’deki magazin pazarı üzerinde de rekabet halindedir. Telekomünikasyon, petrol, enerji, bankacılık vb. alanlarda etkinlik gösteren bu holdingler, Türkiye’nin kültür endüstrisi alanında da söz sahibi olma yarışında-dır.

Haziran 2009 tarihinde, Hürriyet ve Akşam gazeteleri hafta sonla-rında “Cumartesi” ve “Pazar” adlı magazin eklerini yayımlamıştır. Ayrıca, Hürriyet, Akşam gazetesinden farklı olarak cumartesi günleri “Kelebek Cumartesi” adlı magazin ekini yayımlarken; Akşam ise pazar günleri tabloid boyutta yayımlanan ve dergi özelliği gösteren “Siesta” adlı magazin ekini okurlara ücretsiz olarak sunmuştur.

Her iki tekelleşme eğilimi gösteren gazete, sözü edilen magazin eklerinin yanı sıra; doğrudan ürün ve hizmetlerin reklamına yönelik katalogların da okurlarla buluşmasına aracı olmuştur. Kaldı ki, bu kataloglar, yurttaşların posta kutularına atılan ya da kamusal alanda elden dağıtılan ilanlarla bire bir benzerlik taşımaktadır. Bu kataloglar-da, reklamı yapılan ürün ve hizmetlerin dağılımı şöyle olmuştur: Kozmetik, ev malzemeleri, bilgisayar ve elektronik ürünleri, banyo malzemeleri, mutfak ürünleri, giysi, mücevher ve takılar, fast food ürünleri, tatil mekânları vb. Bu kataloglar, hem orta sınıf hem de orta üst ve üst sınıflar göz önünde bulundurularak oluşturulmuştur. Bu durum, Türkiye’de özellikle ticari yayıncılığın ulaştığı noktayı irdele-me açısından önemlidir.

Çözümleme döneminin Türkiye’de hem lise hem de üniversite düzeyinde mezuniyet törenlerine denk gelmesi; ayrıca “Babalar Günü”nün de aynı dönemde kutlanması reklam ve reklam haberlerin


sayılarında nicel anlamda bir artışa neden olmuştur. Hem kataloglara hem de ücretsiz magazin eklerinin ön sayfalarına yansıyan ve “bu bir ilandır” ibaresiyle verilen ikişer sayfalık ekler doğrudan “reklam” kategorisinde değerlendirilmiştir. Ayrıca, reklam haberler de, magazin eklerinin içeriklerine sızmıştır. Öyle ki, Akşam gazetesi “Cumartesi” adlı magazin ekinin yanı sıra, toplam sekiz sayfalık “Babalar Günü” özel ekini de aynı tarihte okurlara sunmuştur. Bu ekte, çok sayıda rek-lam haberin izlerine rastlanılmıştır.

“Hürriyet Cumartesi” ekinde sırasıyla 6 Haziran’da 22, 13 Haziran’da 33, 20 Haziran’da 21 ve 27 Haziran’da ise 45 adet reklam habere yer verilmiştir. Bir ay boyunca yayımlanan ilavenin sayılarında-ki toplam reklam haber sayısı ise 121 olarak tespit edilmiştir (Bakınız Tablo-1). Haziran ayının 2. ve 4. haftalarındaki reklam haberlerin sayıla-rındaki nicel artışın temel nedeni, “mezuniyet törenleri” ile “tatil planları”nın yapıldığı bir döneme denk düşmesidir.

Tablo-1: Hürriyet Gazetesinin Cumartesi Eklerindeki Reklam

Haberlerin Sayısal Dağılımı (6-27 Haziran 2009)

Ekler6

Haziran

13

Haziran

20

Haziran

27

HaziranToplam

Hürriyet

Cumartesi22 33 21 45 121

Kelebek

Cumartesi6 5 14 10 35

Toplam 28 38 35 55 156

Aynı gazetenin “Kelebek Cumartesi” adlı diğer magazin ekinde ise, 6 Haziran’da 6, 13 Haziran’da 5, 20 Haziran’da 14 ve 27 Haziran’da ise 10 adet reklam habere yer verilmiştir. Toplamda ise, “Kelebek Cumartesi” ekinde 35 adet reklam haber yer almıştır. Gazetenin her iki eki birlikte düşünüldüğünde, bir ay boyunca toplamda 156 adet rek-lam haberin, magazin eklerinin sayfalarında öne çıktığı gözlemlenmiş-tir (Bakınız Tablo-1). “Kelebek Cumartesi” ekindeki reklam haber


sayısının daha az olmasının nedeni ise şöyle açıklanabilir: “Kelebek Cumartesi” ekinin toplam sayfa sayısının azlığı ve Hürriyet gazetesi-nin, bir “dergi”ye benzer şekilde, içerik olarak daha fazla konuya yer verdiği ve bu yüzden de okunurluğun/izlenirliğin daha fazla olacağını düşündüğü “Hürriyet Cumartesi” ekinde, reklam haberleri öne çıkar-ma yaklaşımının benimsenmiş olmasıdır. Medya profesyonelleri, rek-lamcılar ve reklamverenlerle etkileşim halinde, temelde aynı sistem mantığına hizmet eden ayrı yayın formatları yaratmaktadır. Bu bağ-lamda, kültürel üretimin nicel değişim, eşzmanlı sistem stratejilerindeki değişimin ölçülmesini sağlayan bir bulgu olarak görülmüştür.

“Akşam Cumartesi” ekinde sırasıyla 6 Haziran’da 5, 13 Haziran’da 9, 20 Haziran’da 34 ve 27 Haziran’da ise 9 adet reklam habere yer veril-miştir. Ekin, bir ay boyunca yayımlanan sayılarındaki toplam reklam haber sayısı 57 olarak tespit edilmiştir (Bakınız Tablo-2).

Tablo-2: Akşam Gazetesinin Cumartesi Eklerindeki Reklam

Haberlerin Sayısal Dağılımı (6-27 Haziran 2009)

Ekler6

Haziran

13

Haziran

20

Haziran

27

HaziranToplam

Akşam

Cumartesi5 9 34 9 57

Babalar

Günü Özel

Eki

- - 53 - 53

Toplam 5 9 87 9 110

Aynı gazetenin, “Babalar Günü”ne ilişkin 20 Haziran’da yayımla-dığı özel ve ücretsiz sayısında ise, toplam 53 adet reklam haber yer almıştır. Gazetenin her iki eki birlikte düşünüldüğünde, toplamda 110 adet reklam haber eklerin sayfalarına yansımıştır (Bakınız Tablo-2). “Akşam Cumartesi” ekinde, Haziran ayının diğer haftalarında daha az ve aynı sayıda reklam habere yer verilirken; “Babalar Günü”ne denk düşen 3. haftada reklam haber sayısındaki niceliksel artış dikkat çekici-

dir. Bu durum ise, tekelci bir yapıya sahip gazetenin, ekonomi politik açıdan kâr marjını arttırma ve magazin pastasından daha fazla geliri elde etme amacıyla açıklanabilir. Çünkü, sözü edilen dönem, kapita-lizm açısından verimli olduğu düşünülen ve hazcı etiğe seslenilmesi gereken bir boş zaman aralığı olarak değerlidir. Öyle ki, çözümlenen gazeteler de, kâr marjlarını arttırma yönünde bu dönemi en iyi şekilde kullanmıştır.

Bu noktada, pazardaki paylarını arttırmaya çalışan tekelleşmiş her iki yayın grubu da, içeriklerinde reklam habere fazla sayıda yer verme-si açısından benzeşmektedir. Kaldı ki, bu durum, gazetelerin eklerinin ele aldığı konular bağlamında da tektipleşmeye yol açmıştır. Öte yan-dan, Hürriyet gazetesinin Akşam gazetesine oranla, “cumartesi” günleri yayımlanan eklerinde daha fazla sayıda reklam habere yer vermesinin önemli nedenlerinden biri, sayfa sayılarındaki farklılık olmuştur. “Hürriyet Cumartesi”, ortalama 20 sayfasında doğrudan içeriğe yer verirken; 2-4 sayfasını ise, doğrudan reklama/ilana ayırmıştır. “Kelebek Cumartesi” ekini dikkate aldığımızda, o da ortalama 10 sayfasını içeri-ğe; bazı sayılarında da 3 sayfasını reklama/ilana ayırmıştır. “Akşam Cumartesi” eki ise, ortalama 12 sayfalık içerikle yayımlanırken; bazı haftalarda 1-2 sayfasını doğrudan reklamla içeriklendirmiştir.

Bununla birlikte, sözü edilen gazete eklerinin sayfalarında yer verdikleri reklam haberlerin sektörel dağılımı da önemlidir. “Hürriyet Cumartesi” ve “Kelebek Cumartesi” birlikte düşünüldüğünde, reklam haberlerin sektörel dağılımı sırasıyla en fazla şu alanlarda yoğunlaş-mıştır: Eğlence mekânları 37, giyim/tasarım 21, yemek mekânı 21, tatil mekânı 14 ve alışveriş mekânı 12 adet. Diğer sektörlere ilişkin (gıda, alkollü/alkolsüz içecekler, ev malzemeleri, kozmetik, aksesuar ve ben-zeri) reklam haberler de, daha az sayıda sayfalara yansımıştır.

“Akşam Cumartesi” ekinde ise, reklam haberlerin sektörel dağılı-mı şöyle şekillenmiştir: Giyim/tasarım 27, alışveriş mekânı 20, aksesu-ar 16, yemek mekânı 12, elektronik/bilgisayar ürünleri 11, kozmetik 9 adet. Diğer sektörlere ilişkin (tatil mekânı, alkollü/alkolsüz içecekler, sağlık, müzik ve benzeri) reklam haberler ise, daha az sayıda sayfalar-da belirginlik kazanmıştır.


Bu oranlar, aslında, Türkiye’deki 1980’ler sonrasındaki medya yapılanmasının ve ürettiği kültürün bir anlamda, toplumsal yaşamda-ki izdüşümlerini ortaya koymaktadır. Dolayısıyla, Türkiye’de artık, hazcı bir etik ve boş zaman aralıklarının tüketime açılmasıyla benimse-nen yeni bir yaşam biçimi egemen olmuştur. Gazetelerin hafta sonla-rında yayımladıkları eklerin içerikleri paralelinde yayımlanan reklam haberler de bu tespiti doğrular niteliktedir. Kaldı ki, boş zaman etkinlik-lerini, kamusal yarara dönüştürecek ve iletişimsel eylemi anlamlı kıla-cak herhangi bir habere rastlanılmaması bu durumu doğrulamaktadır. Örneğin, bilimsel, kültürel ve sanatsal niteliği onaylanan eserlerin haberlerinin tekelleşmiş gazete içeriklerine girememesi ya da magazin-leştirilmiş olarak gerçek temsiliyetini yitirmiş bir şekilde sunulması, Türkiye’deki varolan medyanın ekonomi politik mantığını doğrula-maktadır.

Çözümleme dönemi süresince, kimi sayfalarda işlenen haberlere/konulara yönelik belli firmaların bu sayfaların doğrudan sponsorluğu-nu üstlenmesi ise, endüstrileşen kültürün ekonomi politiğini irdeleme açısından katkı sunan örnekleri oluşturmaktadır. Hem “Hürriyet Cumartesi” hem de “Akşam Cumartesi” eklerinde, bunun örneklerine rastlanılmıştır. Örneğin, 6 Haziran tarihli “Hürriyet Cumartesi” ekinde Binboğa vodka markasının “strawberry” adlı ürününün reklamına yer verilmiştir. Bu anlamda, Binboğa adlı markanın, gazete ekinin tam bir sayfasını satın aldığından söz edilebilir. Kaldı ki, haber metinlerinin içeriği de, yine aynı marka ve ürünü hakkında bilgi verirken; reklam habere doğrudan bir örnek oluşturmaktadır. Yine aynı tarihli, “Akşam Cumartesi” ekinin sağlık sayfasında ise, “Dr. Scholl” marka cilt ve bakım ürünlerinin reklam haberleri; bu firma tarafından sayfanın satın alınmasıyla gerçekleştirilmiştir. Eşdönemde, benzer mantıkla Akşam ve Hürriyet gazetelerinin magazin eklerindeki sayfaların satın alınmasıyla gerçekleşen reklam haberlerin sektörel olarak dağılımı ise şöyle olmuş-tur: Banka kredi kartları, GSM, sağlık cihazları, ev malzemeleri, gıda.

Bununla birlikte, çözümleme döneminde “pazar” günleri, Hürriyet gazetesi “Hürriyet Pazar”ı; Akşam gazetesi ise, “Akşam Pazar” ve “Siesta” isimli magazin eklerini yayımlamıştır. “Hürriyet Pazar” ekin-de sırasıyla 7 Haziran’da 3, 14 Haziran’da 5, 21 Haziran’da 5 ve 28


Haziran’da ise 3 adet reklam habere yer verilmiştir. Bir ay boyunca yayımlanan ekin sayılarındaki toplam reklam haber sayısı 16 olarak tes-pit edilmiştir (Bakınız Tablo-3).

Tablo-3: Hürriyet Gazetesinin Pazar Eklerindeki Reklam Haberlerin

Sayısal Dağılımı (7-28 Haziran 2009)

Ekler7

Haziran

14

Haziran

21

Haziran

28

HaziranToplam

Hürriyet

Pazar3 5 5 3 16

Toplam 3 5 5 3 16

“Akşam Pazar” ekinde sırasıyla 7 Haziran’da 2, 14 Haziran’da 5, 21 Haziran’da 20 ve 28 Haziran’da ise 6 adet reklam habere yer verilmiş-tir. “Akşam Pazar”ın bir ay boyunca yayımlanan sayılarındaki toplam reklam haber sayısı 33 adet olarak tespit edilmiştir. Aynı gazetenin “Siesta” adlı diğer magazin ekinde ise, 14 Haziran’da 22, 21 Haziran’da 19 ve 28 Haziran’da ise 16 adet reklam habere yer verilmiştir. Toplamda “Siesta” ekinde, 57 adet reklam habere yer verilmiştir. Gazetenin her iki eki birlikte düşünüldüğünde, bir ay boyunca “pazar” günlerinde toplamda 90 adet reklam haberin magazin eklerinin içeriklerine taşındı-ğından söz edilebilir2 (Bakınız Tablo-4).

Tablo-4: Akşam Gazetesinin Pazar Eklerindeki Reklam Haberlerin

Sayısal Dağılımı (7-28 Haziran 2009)

Ekler7

Haziran

14

Haziran

21

Haziran

28

HaziranToplam

Akşam

Pazar2 5 20 6 33

Siesta - 22 19 16 57

Toplam 2 27 39 22 90

2 “Siesta” adlı magazin ekinin, 7 Haziran tarihli sayısına ulaşılamadığından çözüm-leme kapsamına alınmamıştır.


Çözümlemeye konu gazetelerin “pazar” günü yayımlanan maga-zin eklerindeki toplam reklam haber sayısı, “cumartesi” günü yayımla-nan eklerdeki reklam haber sayılarına oranla düşüş göstermiştir (Bakınız Tablo-5). Hürriyet gazetesinin yayımladığı “pazar” ekindeki sayfa sayısının (ortalama 20-22 sayfa) azalmadığı ve bazı sayfalarını doğru-dan reklamlara ayırdığı gözlemlenmiştir. Ancak, reklam haberlere “cumartesi” günü yayımladıkları magazin eklerine oranla oldukça düşük sayıda yer vermiştir. Bunun, editöryal bir tercih olduğu düşünü-lebilir. Kaldı ki, Hürriyet gazetesi sözü edilen dönemde, “pazar” günle-ri sadece tek bir magazin eki yayımlama yoluna gitmiştir.

Tablo-5: Gazetelerin Cumartesi ve Pazar Eklerindeki Reklam Ha-berlerin Toplam Dağılımı (Haziran 2009)

Gazeteler Cumartesi Ekleri Pazar Ekleri Toplam

Akşam 110 90 200

Hürriyet 156 16 172

Toplam 266 106 372

Akşam gazetesinin, Hürriyet gazetesine oranla “pazar” günleri yayımlanan eklerinde daha fazla sayıda reklam habere yer vermesinin önemli nedenlerinden biri, Akşam’ın ikinci bir magazin eki/dergisi olarak “Siesta”yı okurlara sunmasıdır. “Akşam Pazar” eki, analiz döneminde ortalama 8 sayfalık içerikle yayımlanırken; sadece tek bir hafta 2 sayfasını doğrudan reklama/ilana ayırmıştır.3 “Siesta” adlı magazin eki/dergisi ise, 2 sayfası doğrudan reklam, 14 sayfası ise haber içeriği olmak üzere toplam 16 sayfa olarak yayımlanmıştır. Dolayısıyla, Akşam gazetesinin hem “Akşam Pazar” hem de “Siesta” adlı magazin eklerinde yer verilen reklam haberlerin toplam sayısı, “Hürriyet Pazar” ile kıyaslandığında önemli bir farklılık oluşturmuş-tur. Bu durum, aynı zamanda her iki medya grubunun pazar paylaşı-

3 “Akşam Pazar”ın 14 Haziran tarihli sayısı, içerik olarak toplam 12 sayfa yayımlanmıştır. Bunun, 4 sayfası, reklam ve ilana ayrılmıştır.


mına ilişkin rekabette, hafta sonu günlerini (cumartesi ve pazar günle-rini) sadece reklamlar için değil; reklam haberler için de paylaştığını ortaya koymaktadır. Yine de, hafta sonu günleri süresince toplamda Akşam gazetesinin eklerinin (200 adet reklam haber), Hürriyet gazetesi-nin eklerine (172 adet reklam haber) oranla, daha fazla reklam habere yer verdiği analiz edilmiştir (Bakınız Tablo-5).

Çalışmanın örneğini oluşturan yayınlar birlikte düşünüldüğünde; cumartesi ve pazar günleri arasında çıkan fark, metropol kentlerde genellikle cumartesileri de çalışan kitlelerin, alışveriş ve dinlenme gibi gereksinimlerinin pazar günüyle sınırlanması ekseninde açıklanabilir. Böylece, reklam haber içeriklerini cumartesi günlerinde yoğunlaştırarak; bir gün sonrası için tüketicinin hazırlanması yoluna gitmenin, medya ve reklamverenler tarafından belirlenmiş bir strateji olması mümkün-dür. Genel olarak, “Babalar Günü” benzeri tüketim artışının yaşandığı günlere özgü ekler verilmesi de, reklam haberlerin sayısına, tüketim hareketinde artış beklenen günlere göre karar verildiğini düşündür-mektedir.

Öte yandan, gazetelerin “pazar” eklerinin sayfalarında yer verdik-leri reklam haberlerin sektörel dağılımı ise birbirinden farklılık göster-miştir. “Hürriyet Pazar” ekinde, reklam haberlerin dağılımı sırasıyla en fazla şu alanlarda olmuştur: Yemek mekânları 5, tatil turları 4, alkollü/alkolsüz içecekler 3 adet. “Akşam Pazar” ve “Siesta” ekleri birlikte düşünüldüğünde ise, reklam haberlerin dağılımının yoğunlukları şöyle şekillenmiştir: Yemek mekânı 29, eğlence mekânı 18, müzik 11 ve tatil mekânı 10 adet. Her iki medya grubunun “pazar” günü yayımladıkla-rı magazin eklerinde, az sayıda da olsa farklı sektörlere (sağlık, otomo-tiv, giysi, gıda, aksesuar, kozmetik ve benzeri) ilişkin reklam haberlere rastlanılmıştır.

Çözümleme dönemi süresince; çok sayıda reklam haber, gazete eklerinin sayfalarına yansımıştır. Yemek, eğlence ve tatil mekânlarının sağladığı olanaklardan fiyatlarına, iletişim adreslerinden rezervasyon numaralarına değin çeşitli bilgilere haberlerin içeriğinde yer verilmiş-tir. Ayrıca, alışveriş mekânlarındaki indirimler, ürün çeşitliliği ve mar-kaları, alkollü içecek markaları, aksesuar(lar), elektronik/bilgisayar


ürünleri ve benzeri çok sayıdaki ürün ve hizmetin reklam haberi eklerin sayfalarında belirginlik kazanmıştır. Bu anlamda, incelenen gazetelerin hafta sonlarında yayımladıkları magazin ekleri; belirtilen durumu çok sayıda örnekle doğrulamaktadır.

Son olarak, Akşam gazetesinin yayımladığı eklerde, çapraz pro-mosyona ilişkin ilanlar da yer almıştır. Çapraz tekelleşmiş Çukurova Grubu’nun şifreli televizyon kanalı olan Digiturk’e ilişkin “Akşam Cumartesi” ekinde 1 adet ve “Akşam Pazar” ekinde de 2 adet reklama yer verilmiştir. Aynı grubun “Maxim” adlı erkek dergisi (3 adet) ile “Autocar” adlı otomobil dergisinin (3 adet) reklamı ise, incelenen dönem boyunca her hafta sonu “Siesta” adlı magazin ekinin sayfaları-na yansımıştır. Bu eksende değerlendirilmesi gereken bir konu da, çapraz promosyon ekseninde sayfalara yansıyan reklamların ilgili yayın kuruluşu tarafından gider olarak gösterilmesidir. Böylece, tekel-leşmiş medya kuruluşları; bu giderleri, vergiden düşerek kârlarını arttırmaktadır. Bu da, çözümlenen magazin eklerinin çapraz tekelleş-miş bir medya ortamında sayfalarına ne tür içerikleri yansıttığına iliş-kin ipuçlarını ortaya koymaktadır.

Sonuç ve Değerlendirme

Liberal ekonomik düzene sahip günümüz sanayi toplumları ve bunların periferisinde yer alan Türkiye gibi ülkeler, yirminci yüzyılın son çeyreğinde yeni bir evreye girmiş ve toplumsal yapı, yeni ekono-mik dinamiklerce belirlenmiştir. Medya da kuşkusuz, ulusal ve ulusla-rarası alanda çapraz tekelleşen yapısıyla bu gelişmenin dışında değil-dir.

Bu anlamda, medyanın önemli gelir kaynaklarını doğrudan yayın-lanan reklamların yanı sıra, reklam haberler ve çapraz promosyona iliş-kin reklamlar/ilanlar oluşturmaktadır. Dallas Smythe (1977), medya-nın ekonomi politiğinin, sattıkları metaların analizine dayandırılması gerektiğine vurgu yapmıştır. Smythe’ye göre, izleyiciler, bütünüyle medyaya özgü bir metadır ve medyanın asıl işlevi, fikir paketlerini izlerkitleye sunmak değil, izleyicileri reklamverenlerle buluşturmaktır.


Çalışmada belirlenen dönem süresince, gazetelerin yayımladıkları magazin eklerinde birbirine benzeşen sayı ve nitelikteki reklam haberle-rin sayfalara yansıdığı gözlemlenmiştir. Çözümleme döneminin, “Babalar Günü”, “üniversitelerin/liselerin mezuniyet töreni” ve “yaz tatili” başlangıcına denk düşmesi; reklam haberlerin yemek/eğlence/tatil/alışveriş mekânları başta olmak üzere giyim, aksesuvar, elektro-nik metalar vb. diğer ilgili sektörler üzerinde yoğunlaşmasını doğur-muştur.

Sonuç olarak, magazin eklerinin reklam haberlere yönelişinde eko-nomi politik dinamikler belirleyicidir denilebilir. Dolayısıyla, gazetele-rin hafta sonlarında yayımladıkları magazin eklerinin içeriklerinin belirlenmesinde kâr etme anlayışı önemli unsurlardan biridir. Net satış oranları ve doğrudan reklam gelirleri bu eklerin devamlılığında itici bir güçken; reklam haberler ve çapraz promosyon türündeki reklamlar da kârı arttırıcı değişkenler olarak önem kazanmaktadır.4 Bu anlamda, medyanın sözü edilen gelir kaynaklarına bağımlılığı, izlerkitleyi birer tüketici/müşteri gibi görmesine neden olmaktadır.

Hafta sonu magazin eklerinde, tüketici davranışında değişiklik olması beklenen tarihlere göre, içeriklerin nitelik ve niceliğinde deği-şiklik olmaktadır. Reklamları haber formatı içerisinde vermek, bağlan-tılı ürün yelpazesi içerisinde tekellere azalan marjinal maliyetler-artan marjinal kârlar olarak dönmektedir. Ticari gazeteciliğin bu tarzı, ege-men ilişkileri yeniden üreten kültürel atmosferi de destekleyerek, ide-olojik üretim açısından anaakım medyanın konumunu güçlendirmek-tedir.

Bu eklerdeki reklam haberlerin hem üreticisi hem de tüketicisi, bazı medya çalışanlarının da aralarında bulunduğu yeni orta sınıf içerisinde

4 Kuşkusuz, hem bu çalışmadaki incelenen gazetelerin magazin eklerindeki hem de diğer popüler gazetelerdeki reklam haber ve çapraz promosyon örneklerine ilişkin nicel verilerin elde edilmesi açısından çeşitli zorluklar bulunmaktadır. Reklam haber gibi, görece gizli ilişkiler yoluyla yürüyen bir sorunsala ilişkin somut veriler elde etmek ise, hiç de kolay değildir. Buna karşın, medyada doğrudan reklam alanı/süresi satışına ve sponsorluk gelirlerine yönelik güncel verileri irdeleyen şu araştırmalara bakılabilir: (Sözeri ve Güney, 2011; Gençtürk Hızal, 2012).


yer alan kültürel aracılardır. Reklam haberlerin; gazetecilik etiği ve ilkele-rine, medyanın toplumsal sorumluluk anlayışına ve kamusal yarara aykırı olması bir yana; kültürel aracılar olarak Türkiye’deki medya çalışanlarının konumunun açıklanması ve onların, reklam haberlere iliş-kin yapacakları değerlendirmeler, sektöre yönelik yapılacak yeni bir araştırmayı öncelemektedir. Kaldı ki, reklam haberlerin, Türkiye’deki izlerkitle tarafından nasıl değerlendirilerek yorumlandığı da; bu alan-da yapılacak yeni çalışmalar için göz ardı edilmemesi gereken bir nokta olarak önem kazanmaktadır.

Kaynakça

Adaklı, Gülseren (2006). Türkiye’de Medya Endüstrisi. Neoliberalizm Çağında Mülkiyet ve Kontrol İlişkileri. Ankara: Ütopya Yayınevi.

Adaklı, Gülseren (2010). “Neoliberalizm ve Medya: Dünyada ve Türkiye’de Medya Endüstrisinin Dönüşümü.” Mülkiye 34(269): 67-84.

Adorno, Theodor W. (2006). Negative Dialectics. Çev.,, E. B. Ashton. London: Routledge.

Althusser, Louis (2004). Lenin ve Felsefe. Çev., Bülent Aksoy, Murat Belge, Erol Tulpar. İstanbul: İletişim Yayınları.

Althusser, Louis ve Etienne Balibar (2009). Reading Capital. Çev., Ben Brewster. New York: Verso-New Left Books.

Baker, C. Edwin (1992). “Advertising and a Democratic Press.” University of Pennsylvania Law Review 140(6-June): 2097-2245.

Bourdieu, Pierre (1987). Distinction: A Social Critique of the Judgement of Taste. Çev., Richard Nice. Cambridge MA: Harvard University Press.

Bourdieu, Pierre (1992). The Logic of Practice. Çev., Richard Nice. English Edition. MA Boston: Stanford Press.

Bourdieu, Pierre ve Louis Wacquant (1999). “On the Cunning of Imperialist Reason.” Theory, Culture & Society 16(1): 41-58.

Conboy, Martin D. (2004). Journalism: A Critical History. London: Sage Publications.

Çakmur, Barış (1998). “Kültürel Üretimin Ekonomi Politiği. Kültürün Metalaşmasında Genel Eğilimler.” Kültür ve İletişim 1(2-Yaz): 111-148.

Dağtaş, Erdal (2006). Türkiye’de Magazin Basını. Ankara: Ütopya Yayınevi.



Dağtaş, Erdal ve Mehmet Yıldızgörür (2008). “Sembolik Bir Seçkin Olarak Ertuğrul Özkök’ün Düşüncelerindeki Kırılmaların Dönemin Popüler Kültürü Çerçevesinde Değerlendirilmesi.” Medya, Popüler Kültür ve İdeoloji. (der.) Levent Yaylagül ve Nilüfer Korkmaz. Ankara: Dipnot Yayınevi. 213-267.

Fuchs, Christian (2009). “Information and Communication Technologies and Society: A Contribution to the Critique of the Political Economy of the Internet.” European Journal of Communication 24(1): 69-89.

Gencel Bek, Mine (2004). “Research Note: Tabloidization of News Media: An Analysis of Television News in Turkey.” European Journal of Communication 19(3): 371-386.

Gencel Bek, Mine (2010). “Karşılaştırmalı Perspektiften Türkiye’de Medya Sistemi.” Mülkiye 34(269): 101-125.

Gençtürk Hızal, Senem (2012). “Reklam Endüstrisi ve Medya.” İçinde Medya Ekonomisi ve İşletmeciliği. (der.) Erdal Dağtaş. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi AÖF Yayınları (Yayımlanma Aşamasındaki Kitap Bölümü).

Gramsci, Antonio (2001). Selections From the Prison Notebooks. London: Lawrence & Wishart Publishers.

Grinin, Leonid E. (2009). “‘People of Celebrity’ as a New Social Stratum and Elite.” Hierarchy and Power in the History of Civilizations: Cultural Dimensions. (der.) Leonid E. Grinin and Andrey V. Korotayev. Moscow: Krasand: 183-206.

Habermas, Jürgen (1989, c.2). The Theory of Communicative Action: Lifeworld and System: A Critique of Functionalist Reason. Vol. 2. Çev., Thomas McCarthy and Jürgen Habermas. Boston: Beacon Press.

Harvey, David (2000). The Condition of Postmodernity: An Enquiry into the Origins of Cultural Change. New York: Blackwell Publishing.

Heffernan, Nick (2000). Capital, Class and Technology in Contemporary American Culture: Projecting Post-Fordism. London: Pluto Press.

Henry, Neil (2007). American Carnival: Journalism under Siege in an Age of New Media. CA, Berkeley: University of California Press.

Hesmondhalgh, David (2010). “Medya Endüstrisi Üzerine Yapılan Çalışmalarda Siyaset, Kuram ve Yöntem.” Çev., Yavuz Yıldırım. Redtr., Gülseren Adaklı. Mülkiye 34(269): 11- 28.

Kant, Immanuel (2002). Groundwork of the Metaphysics of Morals: Cambridge Texts in the History of Philosoph. (der.) ve Çev., Mary Gregor. New York: Cambridge Press.

Kellner, Douglas (2002). “New Media and New Literacies: Reconstructing Education for the New Milenium.” Handbook of the New Media. (der.) Leah A. Lievrouw ve Sonia Livingstone. London: Sage Publications: 90-104.


Mattelart, Armand (1992). “İletişim ve İletişim Araçları: Tehlikeli Bir Konu.” Çev., Oya Tatlıpınar. Medya Dünyası. (der.) Jean-Marie Charon. Yay. Haz. Korkmaz Alemdar- İrfan Erdoğan. İstanbul: İletişim Yayınları: 17-23.

McKnight, David (2005). Beyond Left and Right. NSW, Crows Nest: Allen & Unwin Ltd.

McLuhan, Marshall (2008). The Gutenberg Galaxy: The Making of Typhografic Man. (1962 Edition). Toronto: University of Toronto Press.

Mishkin, Frederic (1998). Economics of Money Banking and Financial Markets. 5. baskı. New York: Addison & Wesley Publishers.

Mitchell, James C. (1994). “Devil in Disguise: Hybrid News-Commercials and First Amendment Protection for Broadcast Journalists.” Loyola of L.A. Entartainment Law Journal 14(2-June): 229-257.

Schiller, Dan (2000). Digital Capitalism: Networking the Global Market System. Cambridge MA: MIT Press.

Schweitzer, Eva Johanna (2005). “Election Campaigning Online: German Party Websites in the 2002 National Elections.” European Journal of Communication 20(1-January-March): 327- 351.

Smythe, Dallas (1977). “Communications: Blindspot of Western Marxism.” Canadian Journal of Political and Social Theory 1(3-Fall): 1-27.

Sözeri, Ceren ve Zeynep Güney (2011). “Türkiye’de Medyanın Ekonomi Politiği: Sektör Analizi.” Demokratikleşme Programı Medya Raporları Serisi-2. İstanbul: TESEV Yayınları.

Sperber, Ann M. (1998). Murrow: His Life and Times. New York: Freudlich Books.

Weber, Max (1978). Economy and Society. Çev., Guenter Roth and Claus Wittich. CA, Berkeley: University of California Press.

Gazete Ekleri

Akşam Cumartesi. 1-30 Haziran 2009.

Akşam Fiesta. 1-30 Haziran 2009.

Akşam Pazar. 1-30 Haziran 2009.

Hürriyet Cumartesi. 1-30 Haziran 2009.

Hürriyet Cumartesi Kelebek. 1-30 Haziran 2009.

Hürriyet Pazar. 1-30 Haziran 2009.

Yazılı Basın Haber Söylemlerinde Cumhuriyet Mitingleri

49


Esin Aygün

Özet

1980 sonrasında modern ulus devletler bir krizle karşı karşıya kalmıştır. Bu krizin Türkiye’deki yansıması

yine 1980 sonrasında etnik kökenli Kürt hareketi ile dini kaynaklı İslamcı hareketin yükselişiyle, Türkiye’nin

kurucu ideolojisi olan Kemalizm’in meşruiyet krizinin ortaya çıkması şeklinde olmuştur. Bu bağlamda

Cumhuriyet mitingleri çerçevesinde medyada görünür hale gelen Kemalizm ve İslamcılık arasındaki

çatışmanın Türkiye’de siyaseti kutuplaştırarak çoğulcu bir demokratik kültürü engellediği savunulmaktadır.

Dolayısıyla Kemalist ve İslamcı söylemde hegemonya mücadelesinin gerçekleşme biçiminin ortaya serilmesi

amaçlanmaktadır. Bu açıdan çalışmanın konusu, Hürriyet, Cumhuriyet, Akşam. Zaman. Yeni Şafak ve Star

gazetelerinde 2007 yılı içinde düzenlenen «Cumhuriyet Mitingleri» nin nasıl haberleştirildiği ve söz konusu

haberlerdeki söylemsel stratejilerdir. Bu bakımdan bu ideolojilerin, haberlerde nasıl sunulduğu Van Dijk’ın

eleştirel söylem çözümlemesi yöntemi kullanılarak anlaşılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Sözcükler: Kemalizm, İslamcılık, Hegemonya, İdeoloji, Eleştirel Söylem Çözümlemesi.

Republic Demonstrations on The Print Media News Discourse

Abstract

After 1980s, the modern nation-states faced with a legitimacy crisis. The emergence of the Kemalist

legitimacy crisis originated from the Kurdish and Islamic movements. In this context, the problem of this

study is the polarization of politics is occurred because of the conflict between Kemalism and Islamism.

Thus, the purpose of thesis is to define the hegemonic struggle about Kemalist and Islamist discourse

which transmitted through media. In this study, in Hurriyet, Cumhuriyet, Akşam, Zaman, Yeni Şafak ve Star

in the year of 2007 was analyzed to reveal how Cumhuriyet Mitingleri took place in the media and the

discursive strategies are used in the news. In this regard, these ideologies was tried to analyze through

Van Dijk’s critical discourse analysis methodology.

Key words: Kemalism, İslamism, Hegemony, İdeology, Critical Discourse Analysis.


YAZILI BASIN HABER SÖYLEMLERİNDE CUMHURİYET MİTİNGLERİ1

Yeni cumhuriyetin kuruluşuyla birlikte İslamcılık ve Kemalizm karşıtlığı Türkiye siyasetinde önemli bir tartışma konusu olmuştur. Cumhuriyet mitingleri de 21. yüzyılda bu durumun kristalleştiği bir nokta olarak karşımıza çıkmaktadır. Aynı kutuplaşmanın medya tara-fından da sürekli yeniden üretildiği söylenebilir. Oysa çatışmanın dış-lanması ve iki kutbun da karşısındakini kendi içinde eritme çabası aslında demokratik bir kültür yaratılması açısından tehlikelidir. Çünkü Mouffe’un (2010) da belirttiği gibi demokrasi tartışmasız bir doğru olarak kabul edilemez ve bu açıdan bir konsensüs olarak da düşünüle-mez (20). Buna bağlı olarak bu çalışmada bu ikili kutuplaşmanın Türkiye’de çoğulcu siyaseti engellediği savunulmaktadır.

Modernleşme sürecinin egemen kıldığı ulus devlet anlayışı, 1980’ler sonrasında küreselleşmenin de etkisiyle, insan hakları, sivil toplum ve demokratikleşme söylemleri çerçevesinde, farklı kimliklerin demokratik talepleri ile neo-liberal politikalara uyum sürecinin yarat-tığı tahribat nedeniyle bir krizle karşı karşıya kalmıştır. Bu krizin Tür-kiye’deki yansıması da yine 1980 sonrasında etnik kökenli Kürt hare-keti ile dini kaynaklı İslamcı hareketin yükselişiyle, Türkiye’nin kuru-cu ideolojisi olarak kabul edilen Kemalizm’in meşruiyet krizinin gün-deme gelmesi şeklinde olmuştur. Kemalizm’in meşruiyet krizinin temelinde, toplumu “imtiyazsız, sınıfsız kaynaşmış bir bütün” olarak 1 Bu çalışma 2011 yılında Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Gazetecilik

Anabilim Dalı’nda tamamlanan “Yazılı Basın Haber Söylemlerinde Cumhuriyet Mi-tingleri” adlı Yüksek Lisans Tezinden hazırlanmıştır.

Yazılı Basın Haber Söylemlerinde Cumhuriyet Mitingleri1

Aygün • Yazılı Basın Haber Söylemlerinde Cumhuriyet Mitingleri • 51

gören ulus tasavvurunun Kürt ve İslamcı hareketlerin ortaya çıkışıyla, aslında devletin resmi söyleminde anlatılageldiği biçimde türdeş olmadığının fark edilmesi yatmaktadır. Böylece ulusötesi modernlik söylemlerindeki değişimlerle birlikte, modernliğe dair farklı yorumla-rı olan gruplar yeni söylemsel meşruiyet araçlarına sahip olmuşlardır. Bu çerçevede 1990’larda İslamcılar ve laik gruplar kendilerini modern ve meşru olarak konumlandırırken diğerlerini de modern dışı ve mar-jinal göstermek için farklı modernlik söylemlerinden yararlanmışlar-dır. Buradan hareketle İslamcılar, baskılandıklarını ifade etmek için demokrasi ve insan hakları söylemlerini bolca kullanmışlardır (Özyü-rek, 2008: 34).

Diğer taraftan Kemalist elitler yaşanan bu sarsıntı karşısında, oto-riterleşme eğilimi göstermişlerdir. Bu çerçevede 1980 askeri darbesi sonrasında İslamcı hareket, evcilleştirilip sistem içine çekilirken Kürt sorunu da sadece askeri tedbirlerle çözüme ulaştırılmaya çalışılmıştır (Köker, 1996). Özellikle 1990 sonrası Refah Partisiyle temsil olunan İslamcılık 28 Şubat süreciyle sert bir biçimde bastırılmış ve resmi ide-olojinin meşruluk temeli korunmaya çalışılmıştır. Bu dönemde Kema-list siyasetçiler ve yurttaşlar cumhuriyetin ilk yıllarına nostaljik bir özlem geliştirmeye başlamışlardır. İslamcılar ise buna karşı iki farklı tarzda tepki geliştirmişlerdir. Bunlardan ilki İslamiyetin resmi din olduğu Osmanlı dönemini özlemle anmak ikincisi ise 28 Şubat Karar-ları sonrası siyasetin meşru sınırlarının daraldığı ortamda kuruluş döneminin dini yönlerini vurgulayarak dışlandıkları meşru siyasal


alana yeniden dahil olmaya çalışmak olmuştur (Özyürek, 2008: 227). Yine Cumhuriyet mitinglerinin gerçekleştirildiği dönemde AKP’de somutlanan İslamcı kimlik 27 Nisan e-muhtırasıyla baskı altına alın-maya çalışılmıştır. Tüm bunlar Türkiye’de siyasetin kutuplaşmasını pekiştirmiştir.

2007 yılında gerçekleştirilen Kemalist ideolojinin belirleyicisi olduğu Cumhuriyet mitingleri de, İslamcılık ile Kemalizm’in hege-monya mücadelesinin açığa çıktığı bir olay olmuştur. Ancak iki ideo-loji arasındaki hegemonya mücadelesi sadece bu dönemde ortaya çıkmamıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuyla birlikte, din birli-ğine dayanan ve ümmetçilik anlayışının hâkim olduğu Osmanlı toplu-mu yerinden edilerek yerine “muasır medeniyete erişme” hedefi doğrultusunda toplumsal yapı yeniden inşa edilmiştir. Bu yeniden yapılanmada, İslamcılığın, İslami kurallara dayalı bir devlet kurma bir başka ifadeyle şeriat düzeni getirme arzusu nedeniyle yeni rejime karşı bir tehdit unsuru olarak algılanması, Kemalist laiklik ilkesi teme-linde İslam’ın bir yandan kamusal alandan dışlanması bir yandan da devletin sıkı denetimi altına alınması sonucunu doğurmuştur.

Çok partili hayata geçişle birlikte Kemalizm’in yumuşamasıyla İslamcılık, siyasi alanda görünür hale gelmiştir. 1980 askeri darbesi sonrası Türk-İslam sentezi söylemi etrafında devletle eklemlenen İslamcılık, 1990’larda ilk defa İslamcı kimliğin oluşturduğu bir parti olan Refah Partisi’yle iktidara gelmiştir. Bu olay, Kemalizm ve İslamcı-lık arasında yaşanan hegemonya mücadelesinde önemli bir kırılma noktasını oluşturmuştur. Ancak İslamcılığın yükselişi, Kemalist elitler tarafından devletin meşruluk temeline bir tehdit oluşturduğu gerekçe-siyle kararlı bir şekilde bastırılmaya çalışılmıştır. İrticai faaliyet göster-diği gerekçesiyle Refah Partisi, ordu tarafından siyaset alanından silinmiştir. Sonraki dönemde ise, 2002 ve 2007 genel seçimleriyle İslamcı kimliğe sahip AKP’nin güçlü bir şekilde iktidara gelmesini, Kemalist elitler, yine rejime karşı bir tehdit olarak algılamışlardır.

Cumhuriyet mitingleri 2007 Nisan-Mayıs ayları içinde, Ankara-Tandoğan, İstanbul-Çağlayan, Çanakkale, Manisa, İzmir ve Samsun’da,


İslamcı olarak tanımlanan iktidar partisi AKP’nin yine kendi içinden İslami kimliğe sahip bir kişiyi cumhurbaşkanı seçmemesi talebiyle gerçekleştirilmiştir.

Mitingler sırasında ordu, internet sitesinden iktidara karşı bir uyarı yayınlamıştır. E-muhtıra olarak adlandırılan bu uyarıda ordu, laiklik karşıtı faaliyetlerden rahatsızlık duyduğunu, son günlerde cumhurbaşkanlığı seçim sürecinde ortaya çıkan laiklik tartışmalarının endişe ile izlendiğini, Türk Silahlı Kuvvetleri’nin (TSK) laikliğin kesin savunucusu olması çerçevesinde bu tartışmaların da bir tarafı olduğu-nu ve bu nedenle de söz konusu tartışmaların ve olumsuz yorumların karşısında olduğunu, gerektiğinde tavrını net bir şekilde ortaya koy-maktan kaçınmayacağını belirtmiştir. Bu açıklamayla birlikte cumhur-başkanlığı seçim sürecindeki tartışmalar genel olarak laiklik ilkesi etrafında şekillenmiştir. Bu anlamda Kemalizm ve İslamcılık arasında-ki hegemonya mücadelesinin laiklik ekseninde devam ettiği görül-mektedir.

Bu mücadelede, Kemalist elitler, İslamcılığı siyasi konumlarına karşı bir tehdit olarak algılamışlardır. Böylece Kemalizm’in milliyetçi-lik ve halkçılık ilkelerine yaslanan homojen toplum tahayyülünün aşındığı bu dönem derin bir krize işaret etmektedir. İşte Cumhuriyet mitingleri de Kemalist elitlerin bu krize verdiği bir tepki olarak ortaya çıkmıştır. Bu anlamda Kemalist ideolojinin belirleyicisi olduğu Cum-huriyet mitingleri, İslamcılık ile Kemalizm’in hegemonya mücadele-sinden kaynaklanan bir çatışmanın yeniden görünür olduğu bu dönemde, devlet içindeki yarılmaların sergilenmesi ve Kemalizm’in yaşadığı meşruiyet krizinin görünür olması açısından dikkat çekici olmuştur. Bu bakımdan çalışmada, yaşanan krizin bir görüngüsü ola-rak Kemalist ve İslamcı söylemde hegemonya mücadelesinin gerçek-leşme biçiminin ortaya serilmesi amaçlanmaktadır. Bu amaç doğrultu-sunda, Cumhuriyet mitingleri ekseninde, bu mücadelenin medyada hangi mekanizmalarla görünür hale geldiğini araştırmak önemli hale gelmektedir.


Çalışmanın konusu, Hürriyet, Cumhuriyet, Akşam, Zaman, Yeni Şafak ve Star olmak üzere altı gazetede, 2007 yılı içerisinde düzenlenen Cumhuriyet mitinglerinin nasıl haberleştirildiği ve söz konusu haber-lerdeki söylemsel stratejilerdir. Bu çerçevede, anlamların üretiminde çok önemli olan, mitinglerle ilgili haberlerde çerçevelendirmenin nasıl oluşturulduğunu, kimlerin çerçevelerinin haberlerde kullanıldığını, hangi karşıtlıkların kurulduğunu, ne tür meşrulaştırmalar yapıldığını, sözcük seçimleriyle nelerin vurgulandığını ortaya çıkarabilmek ama-cıyla, mitinglerin gerçekleştiği ilk tarih olan 14 Nisan 2007 ile son mitingden bir gün sonraki tarih olan 22 Mayıs 2007 tarihleri arasında Hürriyet, Cumhuriyet, Akşam, Zaman, Yeni Şafak ve Star gazeteleri analiz edilecektir. Bu analiz sonucunda Kemalist ve İslamcı ideolojilerin söy-lemsel stratejilerinin görülmesi açısından, Cumhuriyet mitinglerinin seçilen gazetelerde nasıl farklı veya benzer biçimlerde kurulduğunu görmek mümkün olacaktır.

Laiklik ve Milliyetçilik İlkeleri Çerçevesinde Kemalizm ve İslamcılık Arasındaki Gerilim Noktaları

1930’larda ortaya çıkan Türkiye’nin kurucu ideolojisi olarak kabul edilen Kemalizm, bir süreç içerisinde doğal şekilde ve yavaş yavaş gelişmiştir. Kemalizm’i oluşturan tutum ve kanıların ayrıntılı bir tanı-mı hiçbir zaman yapılmamıştır. Sonuçta Kemalizm, esnek bir kavram olarak, dünya görüşleri çok farklı olan insanlar tarafından savunula-bilmiş ve bu kişiler kendilerini Kemalist olarak niteleyebilmişlerdir (Zürcher, 2009: 269). Çelik’e göre, “1930–1945 arasında mitsel bir uzam olarak ortaya çıkan Kemalizm, Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşünü izleyen yapısal yerinden oluşların sonuçlarını düzeltecek yeni bir düzen anlayışını temsil eder” (2006: 75-76).

Modern anlamda, toplumsal siyasal bir programı ifade etmesi ölçüsünde bir “ideoloji” olan Kemalizm, devleti, ulus ile devletin bir-liği temelinde yeniden kurmayı amaçlayan bir projedir. Bu açıdan,


Türkiye toplumu ve siyaseti ile ilgilenen birçok araştırmacı için Kemalizm’in kurduğu yeni devletin, Osmanlı’dan tam bir kopuşu simgelediği savunulmuştur.2

Kemalist ideolojinin gösterdiği hedef, “modernleşmek”, yani Tür-kiye toplumunu ekonomik, kültürel ve siyasi düzeylerde “muasır medeniyet seviyesi”nin üstüne çıkartmaktır (Köker, 2006: 99). Kema-listler modernleşmeyi Batılılaşmayla, Avrupa uygarlığında bir yer edinmekle özdeşleştirmişlerdir. Kemalistlere göre modernlik, Avrupa’yı modern kılan kültürel boyutların tümünü içselleştiren bütünsel bir projedir. Bunun için de sadece akılcılığı, bürokratikleşme-yi ve örgütsel etkinliği artırmakla yetinilmemiş, toplumsal yaşamı etkileyen, hatta yaşam pratiklerini tümden değiştiren laikliği, bireyin özerkliğini ve kadın erkek eşitliğini sağlamak için de bir toplumsal dönüşümü de gerekli görmüşlerdir (Keyder, 1998: 29). Bunlarla birlik-te düşünüldüğünde, genel olarak modernleşmenin; siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel olarak dört temel süreç içerdiğinden bahsedilebilir. Laiklik ve modern ulus devlet siyasi modernleşmenin önemli boyutla-2 Türk tarih yazımında modernliğe başlangıç konusunda süreklilik ve kopuş teorisi

olarak iki farklı görüşten bahsedilmektedir. Buna göre resmi tarih söyleminde Birinci Dünya Savaşı öncesi ile 1923 yılında Cumhuriyetin kurulmasından sonraki dönem birbirinden kesin çizgilerle ayrılmaktadır ve 1923 yılı modern devletin kuruluşuna başlangıç olarak kabul edilir. Buna göre Birinci Dünya Savaşı öncesi dönem “Osman-lı İmparatorluğu” olarak adlandırılırken 1923 sonrası “Türkiye Cumhuriyeti” olarak adlandırılmaktadır. Modernliğin başlangıcını 1923 tarihi olarak ele alan yaklaşımda saltanatın kaldırılıp Cumhuriyetin ilan edilmesiyle monarşinin sona ermesi vurgu-lanarak siyasal anlamda kökten bir değişikliğin gerçekleştiğinin altı çizilmektedir. Ayrıca emperyalist müdahalelere son verilerek ekonomide bağımsızlığa kavuşulma-sıyla bu alanda da kökten bir değişim olduğu vurgulanmaktadır. Süreklilik tezini savunanlar ise yenilik hareketlerinin Osmanlı döneminde başladığı, “modernleşme eğilimi gösteren bürokrasi gibi kurumların sürekliliğini koruduğu” görüşünü pay-laşmaktadırlar (Kansu, 2009: 5 – 7). Kansu ise (2009), modern Türkiye tarihini 1908 Meşrutiyet Devrimi’ne dayandırmaktadır. Buna göre geleneksel devletten modern devlete geçiş, 1908 devrimi ve sonrasında gerçekleştirilen reformlarla gerçekleşmiş 1923’te ise bunun adı konarak reformların devamı sağlanmıştır (Laçiner, 1998: 16; Zürcher, 2009: 17). Bu çalışma kapsamında da Osmanlı Devleti ile Türkiye Cumhu-riyeti arasında bir süreklilik olduğu, 1908 devriminin önemi teslim edilerek kabul edilmektedir.


rıdır. Ekonomik modernleşme ise hem kapitalist/liberal serbest pazar ekonomisini, hem de endüstri/sanayi toplumu ve kültürüne işaret etmektedir. Günlük yaşam pratikleri bu süreçlerin içinde gerçekleşi-yorsa modernleşilmiş demektir (Çetinsaya, 1998: 107–108).

Tunçay, yeniliklerin halkın yerleşik geleneksel değerlerinin gör-mezden gelinerek dayatıldığına işaret ederek Türkiye’deki toplumsal sorunların çoğunun kaynağının da kitlelere mal edilmeye çalışılan bu yeniliklerin yerleşik geleneksel düzende yarattığı tepkiler olduğunu vurgulamaktadır. Bu tepkiler, “gericilik” olarak nitelenerek “ileri” bir düzene geçişi engelledikleri gerekçesiyle yok edilmek istenmiştir (2005: 37). Bu nedenle, modernleşme sürecinde Kemalizm ve İslamcı-lık arasında devam eden mücadele içinde İslamcılığın Kemalist ilkele-re getirdiği eleştiriler açısından kurucu ilkeleri anlamak önemlidir. Cumhuriyetin kuruluşuyla birlikte laiklik ilkesi temelinde gerçekleşti-rilen reformlarla, İslam’ın siyasal alandan dışlanması ve toplumsal alanda da denetim altına alınması, mücadelenin özellikle laiklik ekse-nine oturmasını beraberinde getirmiştir. Araştırmanın örnek olayı olarak Cumhuriyet mitinglerinin gerçekleştiği dönemde bu mücadele-nin sivrildiği görülmüştür. Kemalist ideolojinin belirleyicisi olduğu Cumhuriyet mitinglerinde laiklik, bir kez daha İslamcılık ve Kema-lizm arasındaki temel çatışma noktasını oluşturmuştur. Bu bakımdan laiklik ilkesini milliyetçilik ilkesiyle birlikte düşünmek gerekmektedir.

Milliyetçiliğin oluşumunda, milli devletin kuruluş süreci oldukça belirleyici bir öneme sahiptir. Çünkü milliyetçiliğin oluşum evresinde-ki söylemler, imgeler, anlatıları şekillendirerek milli kimliği de tasvir eden, milli devlet ve onunla birlikte teşekkül eden modern iktidar aygıtıdır. “İktidar, icraatiyle ve söylemiyle, bir millet ve bir kimlik kurar; ‘aslında kimiz?’ ve ‘nasıl olmalıyız?’ sorularının cevaplarını sabitler” (Bora, 1996: 168). Milliyetçi Kemalist ideoloji, eski devletin dine dayalı geleneksel yapısını ortadan kaldırdıktan sonra benimsedi-ği ulus devlet çerçevesinde Batı modeline uygun olarak, “laik temele dayalı türdeş (homojen) bir ulus toplumu oluşturacak biçimde yeni-den örgütlemeye” girişmiştir. Kemalist milliyetçi ideoloji, toplumu yeniden yapılandırırken kurmak istediği ulus toplumunu dine dayan-


maktan kurtarmak için bir yandan laiklik politikalarını uygularken bir yandan da yıktığı eski temelin yerine yenisini koymak gerektiğini farkındaydı. Bu amaçla da dil ve tarih konularını uluslaştırma çabası-na girişmiştir (Oran, 1997: 198–200).3 Laiklik ilkesi modern bir ulus ve ulusal kimlik oluşturma tasarısının ayrılmaz bir parçasıydı. Cumhuri-yetin hedeflediği siyasal kimlik artık, tereddütsüz ulusal kimlik olmuştur. İslamiyet kaçınılmaz olarak bu kimliğin asli unsuru olmaya devam etse de4, Cumhuriyetin siyasal elitleri, ulusal kimliği seküler çerçevede tanımlama yoluna gitmişlerdir (Mert, 2006: 206). Laiklik ve milliyetçilik II. Meşrutiyet dönemi ideolojisinin belirgin özellikleri arasında yer almıştır. Ancak o dönemde geçerli olan Türkçülük yete-3 1932 yılında Türk Dili Tetkik Cemiyeti (Türk Dil Kurumu)’nin kurulmasıyla, Os-

manlı dili yerine koymak için, “lehçelerden ve eski edebi kaynaklardan, hatta Orta Asya’daki Türki dillerinden sözcükler” bir araya getirmeye başlanmıştır. 1936’da resmen kabul edilen, bütün dillerin, Orta Asya’da konuşulan eski tarihi dönemlere ait tek bir dilden çıktığı, Türkçenin de bütün diller içinde bu dile en yakın olduğu ve bütün dillerin Türkçeden geçerek bu en eski dilden gelişmiş olduğunu savunan Güneş Dil Teorisi de dilde dili uluslaştırma çabalarının bir parçası olmuştur. diğer taraftan 1932’de kurulan Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti’nin (Türk Tarih Kurumu) or-taya attığı “Türk Tarih Tezi” de bu tarihi uluslaştırma çabasının bir örneği olmuştur. bu kurama göre, “Orta Asya’nın beyaz (aryan) sakinlerinin torunları”yken sonradan başka yerlere göç etmişlerdir. Bu tarih anlayışı Türklerin, Hititler ve Sümerler gibi, dünyanın yüksek uygarlıklarını yarattığını savunmaktadır. Böylece Türklere Osman-lı dışından bir övünç kaynağı sağlayarak “eski”den kopuşu sağlamada bu kurama başvurulmuştur. Böylece Güneş Dil Teorisi ve Türk Tarih Tezi, Kemalizm’in “yeni bir ulusal kimlik ve güçlü bir ulusal birlik kurma” amacında kullandığı araçlar olmuştur (Zürcher, 2009: 281 – 282).

4 Bora, milli kimliğin oluşturulmasında kilit işlevi olan Öteki imgesini şekillendirenin Türkiye’nin tarihsel-toplumsal gerçekliğine içsel olarak “Eski Türkiye” yani dinsel dünya görüşüyle çerçevelenen “Osmanlı” olduğunu söylemektedir. Milli kimliğin Öteki-imgesi olarak “eski”yi koyması eski kimliğe dair bir tanımlamayı da berabe-rinde getirmektedir. Bu “eski kimliğin” yeniden tasarlanışında Osmanlı, Türk’ün ba-şarılarının engel olarak görülmektedir. Bu çerçevede İslam da, bu eski medeniyet ve Osmanlı kalıntısını (buna göre de irtica tehlikesini) temsil edene işaret etmektedir. İslam hem “batı medeniyetinin evrenselliğinin” hem de “Türk kimliğinin özgün-lüğünün” dışında bırakılmıştır. Öyleyse ancak evrensel medeniyet ölçülerine (yani seküler bir varoluşa) ve “Türk” kimliğine uyarlanarak” meşrulaşabilecektir (Bora, 1996: 183 – 184).


rince sekülerleşmemiştir. Bu bakımdan bu dönemde milli kimlik tanımları İslami içerikli kalmıştır (Zürcher, 2009: 269). Cumhuriyet dönemine gelindiğinde ise Türklüğü bir ulusal kimlik olarak tanımla-yan ortak dil, ortak tarih, ortak vatan, ortak köken gibi öğeler arasında din yoktu (Çelik, 2006: 84).

Kemalist milliyetçilik, kimlik inşasında sınıfsız, imtiyazsız homo-jen bir ulus oluşturmayı hedefleyerek bunu Türklük üst kimliği altına toplamayı amaçlamıştır. Bu nedenle din, sınıf, etnik temelli kimlikleri devletin bekası karşısında bir tehdit unsuru olarak görerek kamusal alandan dışlamıştır. Kemalist milliyetçiliğin yekpare toplum ideali karşısında İnsel’in belirttiği üzere (2006: 18), fiilen hiçbir toplumun, özelikle de etnik ve kültürel kaynakları göz önüne alındığında5 Türkiye’nin, yekpare olmasının pek mümkün görünmemekte ve tam da bu noktada meşruiyet krizi ortaya çıkmaktadır. Bu bağlamda meş-ruluğunu “türdeş bir kültürel/ekonomik bütünlük olarak kavramak ve oluşturulmak istenen ‘ulusal birlik’ esasına oturtmayı hedefleyen Cumhuriyet’in, toplumun resmi söylemce sunulduğu gibi ‘imtiyazsız, sınıfsız kaynaşmış bir kitle’ olmadığını açığa çıkaran belirtiler karşısın-da” Kemalist elitlerin gösterdiği tepkiler aslında meşruiyet krizine bağlıdır (Köker, 1996: 150). Turan da benzer noktaya işaret ederek, özellikle İslamcılık ve Kürt hareketinin yükselmesiyle toplumun homojen bir bütün olmadığı noktasında “ulus-devletlerin temsil ettiği birlik esasına dayanan meşruluk” sarsılmaya başlamıştır (2006: 593). Bu açıdan değerlendirildiğinde Cumhuriyet mitinglerini de 1980 son-rasında yükselişe geçen, İslamcılığa karşı Kemalist devletin karşılaştı-ğı meşruiyet krizine karşı bir tepki olarak okumak mümkündür.

Cumhuriyet reformları öncelikle, modern bir toplum inşasına temel teşkil eden kurumsal ve toplumsal dönüşümlerin tümüne zemin

5 Türk olarak tanımlananlar arasında, kendini “Müslüman” olarak algılayanlar oldu-ğu gibi “Kürt” olarak algılayanlar da vardır ve hatta “yerel varoluşları ve benlikle-riyle” kendini tanımlayanlar da bulunmaktadır (Bora, 1996: 169).


hazırlamayı hedeflemiş dinsel kurum ve hiyerarşilerle birlikte, gele-neksel topluma özgü tüm kurum ve hiyerarşileri de ortadan kaldır-mıştır. Laiklik ilkesi bu yönüyle, Kemalist ideolojide geleneksel top-lumdan modern bir topluma dönüşümün çerçevesini belirlemiştir (Mert, 2006: 204).

Kemalist laiklik anlayışının iki temel boyutu vardır. İlk olarak toplumda hukuk, eğitim gibi alanlarda oluşmuş olan ikilikleri kaldır-manın amaçlanmasıdır (Şaylan, 1992: 80). Buna göre laiklik söylemi, “bireyleri Batılı hümanist, aydınlanmacı değerleri benimsemeye, düşünme ve muhakeme etme tarzını bilimsellik ve rasyonellik ölçü-tünde değiştirmeye, halkın düşünüş tarzını belirlediği düşünülen hurafe ve inançları kökünden yok etmeye ve yeni toplumun temeline pozitif ve deneysel bilimlerin bakış açısını yerleştirmeye dönük bir tasarıdır” (Çelik, 2006: 86). Kemalizm, toplumsal ve siyasal alanda laik-dinsel karşıtlığı kurarak laiklik ve onunla ilişkili kavramları olum-larken, dinsel olanı olumsuzlamaktadır. Kemalizm’in dinsel olanı dış-lamaya dönük politikaları, İslamcı söylemle karşıtlığının temelini oluşturmuştur. Bu nedenle, hem Kemalist modernleşmeci elitlerin hem de onların laiklik politikalarının İslamcılar tarafından dinsizlikle suçlanması Kemalizm’le İslamcılık arasında önemli bir gerilim noktası olmuştur (Tunaya, 2003: 189).

İkinci boyut, İslamiyet’i siyasi iktidarın meşruiyet kaynağı olmak-tan çıkarması çerçevesinde Kemalist ideoloji “karşı devrimin esas olarak dinsel ideoloji biçiminde ortaya çıkacağına işaret etmiştir. (…) Kemalist laiklik anlayışı içinde din sivil topluma bırakılan geniş bir özgürlük alanı olarak yorumlanmamış, aksine sıkı devlet denetimi altına sokulmuştur” (Şaylan, 1992: 80). Zürcher’e göre de, yukarıda bahsedilen ve laiklik ilkesi yolunda ilk düzenlemeler olan kutsal görü-len şeyhülislamlık makamının ve Şeriye ve Evkaf Vekâletinin kaldırı-larak yerine kurulan, Diyanet İşleri Reisliği ile Evkaf Umum Müdürlüğü’nün doğrudan Başbakanlığa bağlanması, Kemalist laiklik


anlayışının devletle dinin tamamen ayrılması anlamına gelmediğini, daha çok, devletin din üzerindeki denetimini ilan ettiğini açıkça gös-termektedir (2009: 277)6.

Çiğdem’e göre Cumhuriyet dönemindeki İslamcılık, dini ve dün-yevi olan arasındaki ayrımın oluşturduğu gerilimin reddine dayan-maktadır. Buna göre bu dönemde İslamcılığın rolü, şeriat ilkelerinin 6 Michel, Laisizm, laikleşme ve laiklik kavramlarının küçük anlam farklılıklarıyla kul-

lanıldığını söylemektedir. Yazarın belirttiğine göre, “laikleşme, sivil toplumda insan yaşamının çeşitli durumlarının din tarafından yönlendirilmesinin sona erdiği süreç” olarak kabul edilmektedir. Toplumda laikleşme yolunda gerçekleştirilen değişimler bazı kişiler tarafından (Türkiye ekseninde düşündüğümüzde Kemalizm’i burada konumlandırabiliriz) “cahillikten bilgiye, batıl inançtan bilmeye, çocukluktan olgun-luğa doğru” bir gelişim olarak olumlu karşılanmaktadır. Başkaları ise (İslamcılık da burada konumlanıyor görünmektedir. Ancak burada belirtilmesi gereken günümüz-de İslamcılık akımının laikliği eleştirmekten ziyade Kemalist laiklik anlayışını eleş-tirmeye başlamış olmasıdır.) “inançtan amaçsızlığa, açıklıktan karmaşıklığa, mutlak değerlerin kesinliğinden göreceliğe doğru bir” dönüşüm olarak laikleşme sürecini olumsuzlamaktadır. Laikleşme sonucunda oluşan laiklik kavramı ise, “Bireyin din otoritesini ne zaman, nasıl ve hangi durumda kabul edeceğine ve din bilginleri tara-fından temsil edilen uygulama ve değerlerin hangilerini benimseyeceğine kendisi-nin” karar vermesidir. Laikleşmenin, dine kayıtsız kalmaktan çok tamamen karşı bir ideoloji haline gelmesi ise laisizm olarak tanımlanmaktadır (1994: 101 – 102). Çeçen (2007), Kışlalı (1999) gibi bazı Kemalist yazarlar, İslamcı eleştirilerde Kemalizm’in dine karşı olduğu ve bireylerin dini gerekleri yerine getirmelerinin engellendiği sav-larına karşı (bu anlamda laisist), Kemalizm’in dine karşı olmadığı, dini yaşanabi-lir kıldığını savunmaktadırlar. Çeçen (2007) Kemalizm’in laiklik ve din politikasını, İslamiyet’te ruhban sınıfı olmadığı için,her insanın gerçeğe ve bilime ulaşması ge-rekliliği nedeniyle, bireylerin İslam’ı yaşarken bilimi ve dini anlamayan hoca kılıklı cahillerden ziyade gerçek din adamlarını dinlemesi gerektiği, “Türk ulusunun din-darlığı ancak sade bir yaşam çerçevesinde alabileceği”, saçma sapan boş inançlara inanılmaması gerektiği olarak açıklamaktadır. Ayrıca Diyanet İşleri Başkanlığı’nın kurulmasıyla da dinin meşrulaştığını bu noktada Kemalizm’in gerçek dine önem verdiğini vurgulamaktadır. Kışlalı (1999: 99), Mustafa Kemal’in dine karşı olmadı-ğı, sadece dinde reform yapmak istediğini belirtmektedir. Kılıçbay ise daha farklı bir görüş öne sürmekte, “Diyanet İşlerinin lağvedilmesi, dinsel konuların düzenlen-mesinin cemaatlere bırakılması, her tür din okulunun kurulma ve işletilmesi işinin cemaatlere bırakılması, din adamı kadrolarının lağvedilmesi” gibi değişimlerin ger-çekleştikten sonra, bir başka ifadeyle devletin din üzerindeki kontrolünün tamamen kaldırılmasından sonra ancak laik olunabileceğini vurgulamaktadır (1994: 18 – 19).


geçerli olacağı bir siyasal düzeni hayata geçirme çabasından ziyade, dinselliği koruyabilmek için dinsel olanın gündelik ve kurumsal olarak mümkün olabildiğince uygulanabilirliğinin sağlanmasına çalışmaktır (2004: 26). Benzer şekilde Duran da, Cumhuriyet dönemindeki İslam-cılığın en önemli noktalarından birinin “siyasal dilin” yitirilmesi oldu-ğunu vurgulamıştır (2004: 154). Çünkü Cumhuriyetin İslamcılığı öteki-si olarak tanımlaması, gördüğü her yerde ezerek baskıcı bir yaklaşım sergilemesi, İslamcı hareketlerin daha tedbirli, çekingen bir üslupla hareket etmelerine yol açmıştır. Bu tedbir geleneğinin yarattığı çekin-genlik, İslamcılığın kendisini sağcı hareketler içinde veya başka siya-sallıklar üzerinden temsil etmesini de beraberinde getirmiştir (Yılmaz, 2004: 607). Çelik’e göre, Kemalizm, toplumsal-dini alanın çoğulluğunu bir bütünde yeniden inşa etmede başarısız olması, İslam’ın eklemlene-bileceği yolları çeşitlendirmiş ve İslam’ı kamusal alandan silme girişi-mi, İslam’ı siyasallaştırmıştır (2006: 90).

Cumhuriyetin Batılılaşmaya yönelik uygulamalarını, kendi yaşam tarzlarına bir tehdit olarak algılayan ve kendilerini İslami kimlik teme-linde tanımlayan, köylü, esnaf ve eşraftan oluşan geleneksel toplumsal yapının, daha sonraki İslamcı oluşumlara, dinsel kimliklerinin engel-lenmesi noktasında mağdurluk, mazlumluk gibi bir sensibilite sağladı-ğı görülmektedir (Çiğdem, 2004: 29).7 Kılık kıyafette ve kültürel haya-tın diğer alanlarında Batılılaşma, muhafazakâr aydınlar ve dindar halk kesimleri tarafından, başından itibaren, Batı’ya koşulsuz teslimiyet olarak görülmüştür. Kökleri DP dönemine dayanan sağ muhafazakâr laiklik yorumu, devletin dine müdahalesini kısıtlama gayreti şeklinde, bir yandan din ve inanç özgürlüğü söylemine ağırlık vererek Anglo-Sakson sekülarizmini gündeme getirirken, diğer yandan da dini milli kimliğin vazgeçilmez bir parçası olarak tanımlayarak, dini millileştir-me gayreti göstermiştir (Mert, 2006: 208). Böylece bir yanda, “zayıf ama 7 Özellikle 2007 yılı içinde, cumhurbaşkanlığı seçim sürecinde, AKP’nin, dinsel kim-

liği öne çıkarışına karşı gerçekleştirilen eleştiriler, gerek TSK’nin 27 Nisan’daki e-muhtırası ve gerekse Cumhuriyet Mitinglerinin söylemi, karşısında AKP bu sen-sibiliteden yararlanarak mağdur ve mazlum tarafı oynamış ve seçimler sonucunda yine tek başına iktidara gelebilmiştir.


etkin bir azınlığın bürokrasiyle birlikte anılan, Batılılaşmış laik kültü-rü” diğer yanda ise “halk kitlelerinin İslam’la birlikte anılan yerli kültürü”. İşte İkinci Dünya Savaşı sonrası Türkiye’de çok partili haya-ta geçilmesiyle birlikte, bu yabancılaşma DP tarafından iyi değerlendi-rilerek iktidar olma yolunda gerekli kitle desteğini sağlamıştır. Bu olay da, etkisi günümüzde hala hissedilen İslami uyanışın başlamasında etkili olmuştur (Ahmad, 2009: 114).

1980 Sonrası İslamcılığın Yükselişi ve Kemalizm’in Revizyonu

Şeriat tehdidi olarak tanımlanan ve Türkiye’de din kurallarının geçerli olacağı bir devlet kurma isteği olduğu savı yeni ortaya çıkmış bir durum değildir. Daha önce İslami yaşam tarzı benimseyen bir kesi-min varlığı söz konusuydu. Ancak bu kesim denetim altında tutuldu-ğu sürece iktidar sahibi güçler, bir başka ifadeyle Kemalist siyasal elitler tarafından bir tehdit olarak algılanmamıştır. Ancak 1950’lerde Demokrat Parti döneminde yeşermeye başlayan bu istek 1997 yılında Refah Partisi’nin iktidara gelerek güç kazanmasıyla, Kemalist güçler açısından bir tehdit oluşturmuştur.

1950’lerde çok partili hayata geçilmesiyle sınırlı da olsa katılımcı siyasetin gerçekleşmesi İslamcılığın kamusal hayata nüfuz etmesiyle sonuçlanmıştır. 1950’de çok partili sisteme dönük siyasal açılım İslam-cılığın sisteme katılmasında önemli bir işlev görmüştür. 1960 darbesi sonrası oluşturulan Anayasanın dernekleşmeye geniş bir olanak tanı-masıyla siyasal alan partilerin tekelinden çıkmaya başlamıştır. İslamcı-lık bu dönemde dernekleşmeden çok parti siyasetine yönelmiştir (Yavuz, 2005: 86). Ancak Cumhuriyet döneminde devletin denetimi ve baskısı nedeniyle gayrımeşru ilan edilen İslamcılık, siyasal sisteme doğrudan kendi kurduğu İslamcı bir partiyle katılmak yerine sağ par-tiler içinde politika yapmak zorunda kalmıştır (Yılmaz, 2004: 607). DP, hem seçmen tabanını genişletme amacına sahip olması hem de sağ yelpazede yer alması bakımından İslamcılık için uygun bir zemin ola-rak görülmüştür. İktidar döneminde DP, kentlerdeki işadamı dernek-


leri, aşiretler ile Nurcu ve Nakşibendi gruplar gibi sivil toplumun temsil edildiği bir siyasal oluşum haline gelmiştir. Böylece seçmen tabanını genişletmek isteyen DP hükümeti Nurcular ve Nakşibendiler gibi belli İslami grupları siyasal sisteme eklemlemiştir. Bu gelişmelerle DP idaresi altında devlet, İslam’ın önemini fark ederek İslamcı yapı-lanmalara karşı politikalarında bir “normalleşmeye” gitmiştir (Yavuz, 2005: 91).

1970’lerde “İslamcılığın uyanışı” olarak değerlendirilen İslamcı hareketlerin yükselişe geçmesinde dış kaynaklı birçok olayın etkisi olmuştur. Ortadoğu’da elit karaktere sahip Batılılaşma hareketlerinin iflası, Arap – İsrail çatışmasının tetiklediği gelişmeler, 1979’da Sovyet Rusya’nın Afganistan’ı işgal etmesi, İran’daki İslam Devrimi bu olay-lara örnektir. İran Devrimi Batı’nın müteffiki olsa da veya çok güçlü olsa da bir siyasi rejimin İslamcılık tarafından tasfiye edebileceğini göstermesi açısından önemli olmuştur. Türkiye’de bu yıllarda artan karmaşa ortamı sonucu askeri darbe gerçekleşmiştir (Yılmaz, 2004: 636).

1980 darbesi, Türkiye’de siyasal ve sosyal bölünmelerin üstesin-den gelmek ve ekonomiye bir istikrar sağlamak amacıyla, IMF öncü-lüğündeki neo-liberal politikalar çerçevesinde yapısal uyum progra-mını uygulamak isteyen ordu tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde ordu kendi otoritesine en büyük tehdit olarak gördüğü solcu grupları bastırmak için İslamı devletle eklemleyen “Türk-İslam Sentezi”ni8 desteklemiştir. Böylece, ordunun İslam’a karşı katı tavrı kırılmıştır. Bu dönemde Kuran kursları açılmış, din öğrenimi devlet okullarında zorunlu hale getirilmiş ve yeni İmam Hatip okulları açıl-mıştır (Yavuz, 2005: 100 – 101). Diğer taraftan 1980’lerde İslamcılığın etkili olmaya başlamasında, “1970’lerde gecekondularda, kentlerin varoşlarında ve hatta köylerde halka kısmen inmeyi başaran” sol’un 8 1970 yılında kurulan Aydınlar Ocağı tarafından geliştirilerek Türkiye’nin siyasal ha-

yatın a giren Türk İslam sentezi 1980 darbesi sonrasında siyasal ve toplumsal alanda belirli bir güç kazanarak hegemonikleşmeye yönelen bir ideolojidir.(Dursun, 2003: 59). Bu ideolojinin temel karakteristiği İslamiyet’in Türk olabilmenin koşulunun İs-lamiyet olmasıdır. Bir başka ifade hakim öğe milliyetçilikten çok İslamcılıktır. Böyle-ce dini kimlik milli kimliğe baskın kılınmıştır (Dursun, 2003: 69).


darbe sonucu boşalan yerini doldurabilmesi etkili olmuştur (Çaha, 2004: 482). Böylece İslamcılık Türkiye’de yoksulların sözcüsü rolünü üstlenmeye çalışmıştır. Bunu başarabilmelerinin nedeni, kısmen Evren ve Özal hükümetlerinin İslamcı gruplarla etkileşim içine girerek onlara bir meşruiyet kazandırmaları olmuştur (Zürcher, 2009: 417).

1980 sonrası ANAP iktidarı döneminde, neo-liberal uyum süreci çerçevesinde uygulanan politikalarla birlikte İslamcılığın tabanını oluşturan toplumsal kesimlerin ekonomik gücünü arttırdığı görülmüş-tür. Özelleştirme politikasıyla, eğitim, sağlık, kültür ve sanat alanların-da İslamcılığa bir ivme kazandırmıştır. Özellikle eğitim alanındaki özelleştirmeler İslami grupların bu alana girmesiyle sonuçlanmış ve bu da İslami gruplara hem ekonomik değer hem de nitelik kazandırmıştır (Çaha, 2004: 481). Küreselleşmeyle birlikte dünya pazarlarına da ulaşı-labilmesiyle sermaye, ulus devlet kontrolünü kırarak hareketlerinde belli bir serbestlik sağlanmıştır. “Anadolu kaplanları” olarak adlandırı-lan İslami tabanın hızlı gelişimi “yeşil sermaye”nin oluşumunu ve güçlenmesini sağlamış ve söz konusu ekonomik gücün bir göstergesi olarak, İslami burjuvazinin doğuşunu simgeleyen MÜSİAD9 kurul-muştur. 1980 programıyla birlikte Türkiye’de birbiriyle çatışan iki ayrı burjuvazi oluşmuştur. Bunlar bir taraftan “piyasa payları üzerinde rekabet etmekle kalmayıp, aynı zamanda ülkenin ideolojik ve kültürel yönelimi üzerinde de” bir mücadele içindedirler. Bu yeni burjuvazi İslami değerlere daha çok değer veren ve daha az devlet müdahalesi istemekte ve daha fazla demokrasi talep etmektedir (Yavuz, 2005: 122–124). Bu gelişmeler sonucunda İslamcı sermaye elinde bulundur-duğu ekonomik güç oranında siyasi güce de ortak olmak istemiştir.

Tam bu noktada iki burjuvazi arasındaki çatışmanın Cumhuriyet Mitingleri’nde de görünür olduğunu söylemek yerinde olacaktır. Bora 9 MÜSİAD (Müstakil Sanayici ve İşadamları Derneği), 1990 yılında, devlet tarafından

ayrıcalık sağlanan ve TÜSİAD tarafından temsil edilen bir kısım işadamına karşı mücadele edebilmek için kurulmuştur. Büyük sermayeye verilen devlet desteğiyle rekabetin önlendiği bir alana karşı MÜSİAD, ekonominin tamamen devlet müdaha-lesinden arındırılarak liberalleştirilmesini ve özelleştirilmesini savunmaktadır (Ya-vuz, 2005: 131).


(2007) “şehirli, tahsilli, laik orta sınıfların, iktisadi ve toplumsal statü-lerini kaybetme endişesi”nin bu mitinglerin gerçekleştirilmesinde etkili olduğunu söylemektedir. Buna göre İslamcı kimliğin ekonomi-den kültüre her alana nüfuz etmesi nedeniyle kendilerini toplumun elit kesimi olarak algıları zayıflamaktadır. Bu durum da elit konumlarının daralmasına yol açan ve “yozlaşma”dan sorumlu tutulan bir düşman figürü olarak İslamcılığa karşı bir hınç duygusunun oluşmasına yol açmıştır.

Tuğal, iktidar ilişkilerinin mekandaki oluşumuna dikkat çekerek hegemonyanın kuruluşunda mikro mekanın önemine vurgu yapmak-tadır. Buna göre hegemonyacı projeler eşitsizlikleri ve tahakkümü doğallaştırmak için toplumsal mekanı kullanmaktadırlar.10 Yeni kuru-lan cumhuriyetin bir amacı da ideal kent yurttaşlarının yaratılması olmuştur. Bu bağlamda laik ve kentli olmayan davranışların da kendi-ne uygun yerler belirlenmiştir. Diğer taraftan AKP’yle birlikte İslamcı-lar, taşralı kitleleri şehirlerle bütünleştirerek ve bu bütünleşme sürecin-de şehirleri dönüştürerek taşradaki ve semtteki yoksul kitleleri kazana-bilmişlerdir. Bu süreçte RP’nin İslamileştirdiği kent mekanının genel görüntüsü sekülerleştirilmiş ama İslami işyerlerinin, tüketicilerin ve yaşam tarzlarının dahil edilmesiyle şehirler aynı zamanda kısmen İsla-mileştirilmiştir (2010: 58-75). Örneğin “Anadolu insanının” da uçakla seyahat edebilmesi ya da büyük alışveriş merkezlerinde “herkes”in gezebilmesi “elit”lik konumlarının tehlikede olduğu algısını yaratmış-tır (Bora, 2007). 10 Keith ve Pile, mekanın siyasallığını vurgulamaktadırlar. Çünkü mekan eşitsiz güç

ilişkilerinin bir aracı ve ifadesidir. Toplumsal çelişkiler mekanda sıradanlaştırılmak-ta, gizlenmekte ve gündelik yaşamın içinde eritilmektedir (1993). Mekan ve kimlik çalışmalarında, güç/iktidarın önemsemediği ve toplumsal düzen adına marjinde (kıyıda/kenarda) tutulmaya çalışılan toplumsal aktörlerin mekansal pratikleri ile bu kimliklerle ilişkili olarak üretilen politikalar incelenmektedir (Sargın, 2004: 53). Karaman’ın (2004) deyişiyle “marjinler merkezdeki bütünleşmiş ve hegemonik mekânlara direniş ve karşı koyma pratikleriyle bir şekilde meydan okunan kenarda-ki karşı – hegemonik mekânlar” olarak ele alınmaktadırlar (58). Lefebvre, mekanın yansız ve edilgen olmadığını savunmaktadır. Mekan üretilir ve yeniden üretilir, bu açıdan bir mücadele alanını temsil etmektedir (1991: 11).


Yine Bora’nın (2007) çok yerinde verdiği bir örnek 2007 Genel Seçimlerinin yaz ayında yapılıyor olmasına Kemalist elitlerin verdiği tepkiyle ilgilidir: “Cumhuriyete sahip çıkması beklenenlerin (…) tatil yapma hakkına sahip imtiyazlı zümreler olduğu, Cumhuriyeti tehdit ettiği düşünülen rey potansiyelinin ise zaten tatile gitmeyen/gideme-yenlere dayandığı”nı ima etmektedir (Bora, 2007: 42–44). Böylece Kemalist elitler, İslami kimliğe sahip AKP’nin iktidarını hem ekono-mik alandaki çıkarlarına hem de toplumsal alandaki ayrıcalıklarına karşı bir tehdit olarak algılamışlardır.

1990’ların başları Türkiye’de siyasal alandaki yarılmaların arttığı yıllar olmuştur. Bu çerçevede laiklerle İslamcılar arasındaki kutuplaş-ma da hızlanmıştır. Bu kutuplaşma içinde, bazı entelektüeller (bunlar arasında birçok eski liberal ve hatta sosyalist de yer almıştır) İslamcılı-ğın kendi yaşam biçimlerini tehdit ettiği noktasında klasik Kemalizm’e dönmeyi önermişlerdir. Diğer taraftan siyasal partilerde de bir bölün-me baş göstermiştir. MHP’nin dindar kanadı sayılan bir grup ayrılarak Büyük Birlik Partisi’ni kurmuş, Deniz Baykal’ın CHP’yi tekrar kurma-sı SHP’de bir bölünme yaratmıştır (Zürcher, 2009: 418–422).

Bu değişimlerle birlikte modernlik değerleriyle İslamcılık arasın-da bir etkileşim meydana gelmiş ve İslamcılık modernlik değerlerini kendi söylemine eklemlemeyi başarmıştır. Özellikle 28 Şubat sonrası süreçte İslamcılık eski söylemini terk ederek Batılı kavramları hege-monya mücadelesine eklemlemiştir. 1990’lı yıllarla birlikte Refah Partisi’nin içinde meydana gelen “gelenekçiler” ve “yenilikçiler” bölünmesi bu değişimi etkileyen bir olaydır. Böylece İslamcılık, 1990’ların sonlarına kadar sert bir muhalefet gösterdiği modernleşme, AB, ABD karşısındaki tutumunu değiştirmek durumunda kalmıştır. Refah Partisi iktidarı döneminde Batı aleyhindeki düşmanca tavır Türkiye’nin yüzünü Arap ülkelerine dönmesi11 ve böylece Hıristiyan Avrupa’ya karşı Müslüman Doğu’yu güçlendirme çabası12 söz konusu 11 Erbakan başbakan olarak ilk ziyaretini İran’a yaparken bir sonraki tur için ilk durak

olarak Mısır ve Libya’yı tercih etmiştir. Herhangi bir Batı ülkesini ziyaret edemeden de iktidardan düşmüştür (Çakır, 2004: 570 – 571).


olmuştur. 28 Şubat sonrasında kendi içinde bir özeleştiri geliştiren İslamcı harekette bir bölünme yaşanmıştır. Bu bölünmeyle bazıları “dillerini ılımlılaştırıp ulusal ve uluslar arası sistemlere entegre olma” çabası içine girerken, bu çaba içinde “liberal” bir İslamcı söylem benimseme yoluna gitmişlerdir. Yine bu yılların başlarında Recep Tay-yip Erdoğan liderliğinde ortaya çıkan “yenilikçi akım”, İslamcılık kimliği korunarak bir kitle patisi haline gelinebilmesi için bir hareket başlatmıştır. Bu gelişmeler sonucunda 20 Temmuz 2001’de gelenekçi-lerin, Recai Kutan’ın genel başkanlığında Saadet Partisi’ni kurması ile 14 Ağustos 2001’de Erdoğan’ın başkanlığında yenilikçilerin Adalet ve Kalkınma Partisi’ni kurmasıyla İslamcılık kendi içinde bölünmüştür (Çakır, 2004: 573 – 574). 28 Şubat sonrası Refah Partisi deneyimini iyi değerlendiren AKP Avrupa’ya karşı tutumunu tersi bir yönde değiştir-miştir. Türkiye’nin önünde önemli bir hedef olan AB’ye giriş süreci bu tutumun olumlu olmasını oldukça etkilemiştir. Bu süreçteki demokra-tikleşme paketleri bir yandan kimlik farklılıklarına çeşitli imkânlar13 vermesi açısından diğer yandan da Türkiye’de ordunun siyasal alan-daki etkisini kısıtlaması İslamcılığa Kemalizm’i yıpratma olanağı tanı-maktadır.14 Böylece gerek İslamcılığın AB üyelik sürecini desteklemesi

12 RP Başkanı Erbakan’ın, Batı karşısında bir güç oluşturmak için Batı’daki kurumların benzerlerini Müslüman dünyasında gerçekleştirmeye yönelik düşüncelere sahipti. Müslüman Ülkeleri Birleşmiş Milletler Teşkilatı (BM), Müslüman Ülkelere Savunma İşbirliği Teşkilatı (NATO), Müslüman Ülkeler Ortak Pazar Teşkilatı ve Birliği (AB), Müslüman Ülkeler Ortak Para Birimi (Euro) ve Müslüman Ülkeler Kültür İşbirliği Teşkilatı (UNESCO) bu kurumlar arasındadır (Çakır, 2004: 566).

13 Burada altı çizilmesi gereken nokta, devletin etkisinin giderek azaltılmasının, yurt-taşlar açısından siyasal katılım yollarının açılması ve sivil toplumun geliştirilmesi anlamını taşımamasıdır. Kemalist blok karşısında İslami değerlere sahip kesimin güç kazanması amaçlanmaktadır.

14 Hollandalı Hıristiyan Demokrat grup üyesi parlamenter Arie Oostlander tarafından hazırlanan yıllık Türkiye Raporu’nda Kemalizm’in AB sürecinde ilerlemeye engel teşkil ettiği şu ifadelerle yer almıştır: ‘’Türk devletinin temel felsefesi olan Kemalizm, Türk devletinin bütünlüğüne yönelik ölçüsüz bir endişe kaynağı oluyor. Kemalizm, Türk kültürünün ve milliyetçiliğinin homojenliği üzerinde duruyor. Devletçilik, or-dunun güçlü rolü, dine karşı çok katı bir tavır gibi yaklaşımlara öncelik veren Ke-malizm felsefesi, Türkiye’nin AB’ye katılımına köstek oluşturuyor.’’ (http://www.tekadamdevrimi.com/tekadamdevrimi/tad_makale/tad_makale_diger_01.htm)


gerek AB’nin Türkiye’nin resmi ideolojisi olarak Kemalizm’i fazla sert bularak yumuşatma çabası Kemalist elitleri AB karşıtı bir tutum takın-maya iterken İslamcılar ise Batı’ya uyum sağlama yoluna gitmişler-dir.15 Özyürek’in de belirttiği gibi pek çok Kemalist yurttaş Avrupa’nın yeni modernlik tanımını benimsememektedir. Bu kesimler AB ve ABD’nin, Türkiye’deki Kürt sorunu ve insan hakları ihlalleri konusun-daki yaklaşımına yöneltilen eleştirileri Türkiye’nin kendi iç işleri meselelerine doğrudan müdahale olarak algılamaktadırlar (2008: 21).

Böylece AKP deneyimi, Milli Görüş’ün kendi içinde bölünerek içinden çıkan bir grubun, iktidarda ılımlılaşmasıyla kendini ideolojik olarak dönüştürmesi sürecini içermektedir. İkinci aşamada ise, liberal-lerle oluşturulan hegemonik blok aracılığıyla Kemalizm’in ve devletçi anlayışın dönüştürülerek küreselleşme sürecine uymayan yönlerinin tasfiye edilmesi gereği konuşulmaya başlanmıştır (Uzgel, 2009: 12).

12 Eylül rejiminin Türk- İslam sentezi modelini desteklemesi ve neoliberal politikalara yol açılması ile birlikte Kemalist çevrelerin ise devlete karşı duydukları güven azalmıştır. Bunun sonucunda neo- Kemalist olarak adlandırılabilecek bir akımın doğduğu söylenebilir. Neo Kemalizmin çelişkisi, hem devleti içinde bulunduğu zorluklardan kurtarmak için orduyu göreve çağırma, hem de sivil toplumun cum-huriyet adına harekete geçmesini istemesinde yatmaktadır (Erdoğan, 2006: 588). Sivil toplumun harekete çağırılarak, devleti içinde bulun-duğu zorluktan kurtarmada bir rol verilmesi resmi ideolojinin artık sivil topluma da yayılmasına yol açmıştır. “Böylece iktidar, zorlamacı ve ezici olduğu dönemden daha yerleşik bir hale bürünmüştür” (Yaşın, 1998: 61). Diğer taraftan da kuruluş günlerine nostaljik bir bağ-15 Tuğal, radikal İslamcılığın bu şekilde düzen yanlısı hareketlere dönüşümünün her

ne kadar “sağlıklı bir evrim, bir öğrenme süreci, uyum sağlama, aklileşme, işbirliği, sekülerleşme ve demokratikleşme” olarak görülebilmesinin rağmen bu süreci “he-gemonyanın kuruluşu ve radikalizmin massedilişi olarak değerlendirmekte ve İs-lamcılığın geçirdiği bu dönüşümü Gramsci’den alıkoyduğu pasif devrim kavramıy-la açıklamaya girişmektedir.. Ayrıca AKP’nin eylemlerinde ve sembollerinde İslami öğelerle modern öğelerin birarada olması, gerçek İslamcılığı gizleyen bir takiyye gi-rişiminden ziyade alternatif bir modernliğin oluşturulma çabasının işaretidir (2010: 11-30).


lılığı ifade eden, sıradan yurttaşların resmi ideolojinin sembollerini işyerleri ve evler gibi özel alanlara taşımasıyla Kemalizm kamusal alanı terk etmeden özel alana taşınmıştır.16 Bu anlamda Kemalist elit-ler ile bunların sivil destekçileri, İslamcılığa karşıt olarak kendi ideolo-ji ve konumlarını korumak amacıyla devlet otoritesi dışındaki sembol-lerden bolca yararlanmışlardır. Böylece bu yeni sembolik düzen ve özelleştirmeler Kemalizm’e yeni bir meşruiyet kazandırmıştır (Özyü-rek, 2008: 9-12). İnsanların vücutlarına yaptırdıkları Kemal Atatürk dövmelerinden, arabalara yapıştırılan Kemalizm etiketlerine kadar gündelik hayata giren pek çok sembol, Kemalist ideolojinin popüler-leşmesinin göstergesi olarak kabul edilebilir. Bunu “Nostaljik Kema-lizm” olarak tanımlayan Özyürek, 1930’lar Türkiyesine yoğun bir ilgiyi ifade eden bu görünümün aslında klasik anlamda Kemalist ilkelerin hegemonyasının sonu olarak okunabileceğine işaret etmekte-dir. Buna göre Kemalizm artık mutlak ve hegemonik olmaktan çok yurttaşların korunmasına ihtiyaç duyan güçsüz bir ideolojidir. bu noktada Kemalist yurttaşlar ideolojilerini, ritüellerini ve sembollerini kurumlarının ve evlerinin mahrem alanlarına hatta bedenlerine taşıya-rak bir savunma biçimi geliştirmişlerdir (2008: 30).

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan bu yana İslamcılık zaman içinde derin dönüşümler geçirmiştir. Yukarıdaki açıklamalar ışığında bu süreci sadece Kemalizm’le karşıtlık ilişkisi içinden anlamak zordur. Aynı şekilde İslamcılığın bu dönüşüm sürecini onların liberalleşme ve demokratikleşmelerine bağlamak da yetersiz kalacaktır. Çünkü İslam-cıların gerek Kürt sorunuyla ilgili politikalarına ve gerekse demokra-tikleşme çabalarına bakıldığında toplumun toptan özgürleşmesinde ziyade, İslami kesimlere özgür bir hareket alanı sağlama çabası dikkat çekmektedir. Diğer taraftan 1980’ler sonrasında küreselleşmenin de etkisiyle, İslamcılığın söylemsel mücadele stratejileri, insan hakları ve 16 “Laik rejim, kurucu lider Mustafa Kemal Atatürk’ün karizmasının rutinleşmesine

dayalı bürokratik bir mekanizma inşa etmişti. Devlet daireleri, okullar ve tüm kamu-sal alanlar Atatürk heykelleri, büstleri ve portreleriyle donatılmıştı. İlk on yıllarda rejimin taşıyıcıları olan öğretmenler, üniversite ve edebiyat çevreleri, avukatlar, kü-çük memurlar her zaman Atatürk’ün politikalarının ve imgelerinin şemsiyesi altın-daki yerel otorite figürleri olmuşlardı” (Tuğal, 2010: 55).


demokratikleşme söylemlerinden beslenirken; farklı kimliklerin demokratik talepleri ile neo-liberal politikalara uyum süreciyle birlikte derin bir krize giren Kemalizm ise mücadele stratejilerini değiştirmeye yönelmiş sivil toplum söylemiyle birlikte sivilleşme çabaları önem kazanmıştır. Tuğal’ın da belirttiği üzere Türkiye’deki siyasi tartışmalar ise, İslamcıların yaşadığı çok boyutlu dönüşümü liberalleşme ve demokratikleşmeyle açıklayan diğer yandan ise İslamcılığın takıyye yaparak gizli bir ajandası olduğunu vurgulayan çıkışsız bir karşıtlığa hapsolmuş durumdadır (2010: 9).

Haber Söylemi ve Anlamın İnşası

Kültürel çalışmalar yaklaşımı içinde konumlanan eleştirel haber analizlerinde haber ne liberal çoğulcu yaklaşımdaki gibi “gerçeği olduğu gibi yansıtan” bir olgu ne de “egemen elitlerin çıkarları doğ-rultusunda çarpıtılmış” bilgidir. Tüm bunların ötesinde haber, kendi-ne özgü yapılanması olan karmaşık bir süreç sonunda oluşmaktadır. Hall vd.’ne göre de medya basitçe, haber değeri taşıyan olayların aktarıcısı değildir aslında. Haberler sistematik bir sınıflamaya ve top-lumsal olarak inşa edilen kategorilere göre konu ve olayların seçilme-siyle başlayan karmaşık bir sürecin ürünüdür (1978: 53).

Tuchman (1978) ve Hallin’in (2005) söylediklerine baktığımızda haberin sadece olay ve olgularla ilgili bilgiler içermediğini ve fakat dünyada yaşananlar ile bu dünyadaki biz ve diğerleriyle ilgili tanım-ları da içerdiğini çıkarsayabiliriz. Dolayısıyla haber toplumsal bilginin üretildiği bir alandır. Burada medyayla ilgili olarak haber metinlerinin içeriğini belirleme bir başka ifadeyle bilgiyi denetleme gücü bir iktidar uygulama biçimi olarak görülebilir. Buna göre haber söylemlerini kim-lerin oluşturduğu, kimlerin bu söylemlere ulaşabildiği ya da ulaşama-dığı önemli hale gelmektedir. Genel olarak söylendikte, çeşitli söylem biçimlerine ve ifadelerine erişimde farklılık oluşturularak dolaylı ola-rak bir iktidar uygulanabilir. Haber söylemlerinde bilginin denetimi-nin haberin yapılanışı, yani başlık seçimleri, neyin nasıl söyleneceği-nin belirlenmesi, kaynak seçimi vb. yoluyla sağlandığını görmekteyiz. (Van Dijk, 2005:320).


Genel olarak bakıldığında olayın zamansal olarak beklenmedik olması ile gazetecilerin olay çıktığı anda olay yerine ulaşabilme imkânsızlığı gazetecilik pratikleri üzerinde baskı yaratan unsurlar olarak görülmektedir. Bu baskı muhabirlerin, olay çıktığı anda ulaşa-bilmeleri için, belli yerlerde -meclis, adliye vb.- yer tutma gereğini oluşturmuştur. Tuchman’a göre muhabirlerin ağ biçimindeki dağılımı, haberin yapısının anahtar öğesi olması açısından teorik önemdedir. Merkezileştirilmiş kurumsal mevkilerde haber ağının uzamı sabitle-mesi, haber olan günlük “gerçekliğin” sınırlarını da belirlemektedir. Bir diğer önemli sonucu ise, muhabirlerin buralarda yer tutması, bu kurumların olayla ilgili tanımlarının habere girmesiyle sonuçlanarak kurumun kamudaki meşruiyetini de güçlendirmektedir (1978: 20–22).

Molotch ve Lester olayların üç önemli aktör tarafından oluşturul-duğunu söylemektedir. Birincisi, bir olayı belirleyen haber teşvikçileri (news promoters); ikincisi haber teşvikçilerinin sağladığı malzemeyi kamusal olay haline getirip yayımlayan haber aktarıcıları (news assemblers) ve sonuncusu da haber tüketicileri olarak okuyucu/izleyi-cidir (news consumer) (1981: 122).

Kültürel çalışmalar yaklaşımının önde gelen isimlerinden Stuart Hall da haber söyleminin gazeteciliğin günlük pratikleri içinde oluştu-ğunu ve haber üretim sürecindeki zamansal ve mekansal kısıtlılığın birçok önemli konu ve olayda birincil kaynakların görüşlerinin habere girmesine neden olduğunu belirterek Tuchman ve Molotch ve Lester’ın bulgularını desteklemiştir. Hall vd.nin, haber kaynaklarını “birincil tanımlayıcılar” olarak görürken gazetecileri de aktaran olmaktan ziya-de profesyonel normlar içinde olay ve olguları yeniden tanımlayan “ikincil tanımlayıcılar” olarak ele almaları açısından, daha aktif bir konuma yerleştirdikleri görülmektedir (Hall vd., 1978: 56). Benzer şekilde Hackett da (1998) haber medyasının toplumsal süreçleri ince-lemek ve bu süreçleri meşrulaştırmak biçiminde, gerçekliğin kurulma-sında aktif bir rolü olduğunu vurgulamıştır. Hall’a göre (2005) şeylerin nasıl tanımlandığı rızanın üretiminde önemlidir. Ancak bu, medyanın şeyleri olduğu gibi aktardığı görüşüyle anlaşılamaz. Bunun için şeffaf dil anlayışının sorgulanması gerekir. Çünkü:


…gerçeklik basitçe verili bir olgular dizisi olarak görülemez; gerçek, gerçek-liğin belirli bir tarzda kurulmasıdır, medya gerçekliği yalnızca yeniden üret-mez aynı zamanda tanımlar. Gerçeklik tanımları, tüm bir (geniş anlamda) dilsel pratikler yoluyla desteklenip üretiliyordu ve bu dilsel pratikler aracılı-ğıyla gerçek’in seçilmiş tanımları temsil ediliyordu. Ama temsil etme, yansıt-madan çok farklı bir nosyon. Temsil etme, aktif bir seçme ve sunma, yapılan-dırma ve biçimlendirme işini ima eder: Yalnızca zaten varolan aktarma değil, ama daha aktif bir, şeylere anlam verme işini ima eder (Hall, 2005: 84).

Buna göre dilin, anlamların aktarıcısı olmadığı bunun yerine dilin kullanımı içinde anlamların oluşturulduğuna vurgulanmaktadır.

Hall vd.’ne (1978) göre bir olayı adlandırmak oldukça önemlidir. Çünkü bir adlandırma o olayı değerlendirmekle kalmaz belli bir bağ-lama da oturtur. Ve bundan sonraki tüm aynı adlandırmaların kulla-nıldığı olaylarda, bu bağlam tüm anlam ve yan anlamlarıyla hatırla-nır17. Yazarların diliyle ifadelendirirsek: “Medya ne basitçe haberi yapar ne de komplocu bir üslupla söylenirse egemen sınıfın ideolojisi-ni aktarır. Medya açıkça birincil tanımlayıcı değildir, ancak medya ve güç/iktidar arasındaki yapılanmış ilişki içinde, medyaya erişimde öncelikli konuma sahip akredite kaynakların durum tanımlarını yeni-den üreterek oldukça önemli ikincil bir rol oynar.” Böylece medya ikincil tanımlayıcı konumundadır (Hall vd., 1978: 59).

17 Hall vd.nin çalışmasında “mugging” (soygun) kavramının İngiliz medyasında kul-lanılmasının sadece basit bir soygun anlamından ziyade daha geniş yan anlamlar içeren kullanımı olduğunu belirtilmektedir. Buna göre kavram 1940’larda soygun, bir kişiyi gasp etme gibi anlamlara sahipken kavramın daha geniş bir bağlama gön-derme yapar hale gelmesi ABD’de gerçekleşen bir dönüşümle olmuştur. 1960’larla birlikte Amerika’da “mugging” basitçe bir adli suçu anlatan bir kavram olarak gö-rülmekten çıkarak genel olarak sosyal ve siyasal hayatı kuşatmış gerilim ve problem-ler için merkezi bir simge haline gelmiştir. Dolayısıyla “mugging” kavramı Amerika toplumunun krizini yansıtan sosyal temaların tüm bir kompleksini ifade eder hale gelmiştir. Bu temalar arasında ırkçılık, uyuşturucu, gittikçe keskinleşen siyasal geri-limler ve protesto hareketleri vb. saymak mümkün. İşte İngiltere’nin Amerika’dan ithal ettiği “mugging” kavramı sadece adli bir suçun tanımı olarak değil, tüm bağ-lamı ve içerdiği yan anlamlarıyla birlikte gelmiştir. Böylece Amerika’dan nakledilen kavramla birlikte İngiltere, sadece soygun korkusunu değil; siyahlar, uyuşturucu, militan hareketlerin yükselişi karşısında Amerika’nın yaşadığı korku ve paniği de ithal etmiştir (Hall vd., 1978: 19 – 28).


Özetle eleştirel haber analizlerinde haber, belli bir kişi veya gru-bun görüşlerini yansıtan bir araç olarak değil, çeşitli çıkarların yeniden üretildiği ve kurulduğu yapılanmış bir söylem olarak ele alınmaktadır. Haber, medya kurumlarının ekonomi politiği ile gazeteciliğin günlük pratikleri içinde oluşmaktadır. Bir yandan günlük rutin içinde zaman ve mekan kısıtlılığı bir yandan da nesnellik, tarafsızlık, dengelilik gibi gazetecilik profesyonel etik kodları kaynak bağımlılığını yaratır. Böy-lece bahsedilen çalışmalarda da belirtildiği gibi toplumda belli bir güce sahip kişi ve kurumların söylemleri haber içinde yeniden kuru-lur. Dolayısıyla bu gelenek içinde ulusal ve elit haber kurumları ve gazeteciliğin, egemen ideolojileri inşa etmede ve anlamlandırmadaki rolü üzerinde durmuşlardır (Jorgensen ve Hanitzsch, 2010).18 Dolayı-sıyla toplumsal iktidarın kurulduğu ve sürdürüldüğü yer olan haber söyleminin anlaşılabilmesi için haberin dilini analiz etmek önemlidir. Bu açıdan Van Dijk’ın önerdiği haberin makro ve mikro yapılarının çözümlemesini içeren söylem çözümlemesi modeli haberin yapılaş-masını ortaya çıkarmak açısından bütünlüklü bir yaklaşım olarak görünmektedir.

18 Ancak günümüzde, küresel güç ilişkilerinin karmaşıklığı ve çıkarlarının aldığı biçim 1970’ler ve 80’lerde hakim olan gazetecilik çalışmalarına önemli bir meydan okuma olarak ortaya çıkmıştır. Bununla birlikte gazetecilik çalışmalarının özelde de haber çalışmalarının dar alandan çıkarak daha geniş bir alana bakması gerekliliği sıkça vurgulanmaya başlamıştır. Bu bakımdan haber pratiklerinin uluslar arası karşılaş-tırmalı çalışılması oldukça önemlidir (Bird, 2010: 11). Bunun bir anlamı da araştır-macıların, Anaakım gazeteciliğin ilgilendiği, örneğin elit uluslar, ileri gelen haber kuruluşları ve öne çıkan gazeteler dışında bunların ötesine bakmaktır. Bu bağlamda yerel haber kuruluşlarının haber pratikleri, alternatif medya haber yapma biçimleri incelenebilir. Çünkü elit haber kuruluşlarının haber pratiklerine bakarak genelleme yapmak ve “paylaşılan bir kültür” oluşturmak yerel ve alternatif haber pratikleri arasında ayrım yapmayı zorlaştırmaktadır (Jorgensen ve Hanitzsch, 2010). Bu ge-lişmelerle birlikte önceden haber yapılarının benzerliği üzerinde dururlurken yeni gelişmelerle haber yapılarının farklılığı araştırılmaya başlanmıştır. Haberin kültür içinde oluştuğu ve kültürel bir olgu olduğu vurgulanmaya başlamış bununla birlik-te de prfesyonel ideolojiyle birlikte “haber odalarının kültürü”nü anlamak önemli hale gelmiştir. Bu anlamda haber çalışmalarında sosyolojik açıklamalardan kültürel perspektiflere geçiş olduğu görülmektedir (Berkowitz, 2011).


Van Dijk, yazılı basın haberlerinin çözümlenmesi için bir model oluşturduğu News as Discourse (1988) adlı çalışmasında, haberleri, kamu söyleminin bir formu olarak ele alır. Haberleri bir söylem biçimi olarak tanımlayan van Dijk, haber söyleminin çözümlenmesinin de disiplinlerarası bir çalışma olduğuna vurgu yapar.

Yapılacak analizde, Van Dijk’ın söylem çözümlemesi modelinde yaptığı ayrımda haberlerin makro ve mikro yapıları incelenecektir. Makro yapılar analiz edilirken üst başlık, başlık, alt başlık, spot ve haber girişleri incelenerek olaya ve aktörlere dair hangi temaların haberlerde yer aldığı ve hangi temaların öne çıktığı bir başka ifadeyle haberlerin hangi temalar etrafında kapandığına bakılacaktır. Haberin mikro yapısı olan sözcük seçimleri ile anlam inşaları ortaya çıkarılma-ya çalışılmıştır.

Sözcük seçimleri mikro yapının çözümlenmesinde en önemli bölümlerden biridir. Çünkü van Dijk’a göre, bu tür seçimlerin sosyal ve ideolojik imaları çok açık olabilir, ayrıca muhabirin haber aktörleri ve haber olayları hakkındaki görüşlerinin işareti de olabilir (2007: 171). Aynı kişinin terörist veya özgürlük savaşçısı olarak tanımlanması (van Dijk, 1988: 81) ya da bir protesto gösterisinin “demokratik hak arayışı” ya da “marjinal” olarak nitelendirilmesi örnek olarak verilebilir. Diğer taraftan Cumhuriyet mitinglerinin oturtulduğu bağlamın hangi kay-nakların kullanılmasıyla kurulduğunu da analiz etmek çalışmanın amacı açısından önem taşımaktadır. Buna göre tematik hiyerarşide öne çıkan temaların kimlerin çerçeveleriyle kurulduğuna bakılmıştır.

Cumhuriyet mitinglerinin medyada nasıl sunulduğuna bakılacağı bu araştırmada Türkiye’de medyanın yeni yapısı içinde incelenecek gazeteler, ait oldukları sermaye grupları ile bağlı oldukları ideolojik yapı göz önüne alınarak seçilmiştir. Buna göre Doğan Grubu’na ait Hürriyet ile Çukurova Grubu’na ait Akşam gazeteleri sağ popüler değerleri temsil etmesi; Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A.Ş’yi temsilen Cumhuriyet Vakfı adına Orhan Erinç’in imtiyaz sahibi


olduğu Cumhuriyet gazetesi19 fikir gazeteciliğini ve Kemalist değerleri temsilen20; Feza Gazetecilik adına Ali Akbulut’un sahibi olduğu Fet-hullah Gülen cemaatine yakın Zaman ve Başbakan Erdoğan’a yakınlı-ğıyla bilinen Albayrak Grubu’na ait Yeni Şafak ile mitingler gerçekleş-tirilirken Ali Özmen Safa’nın sahibi olduğu Star gazeteleri İslami muhafazakâr değerleri temsilen seçilmiştir.

Haberlerde Kullanılan Kaynaklar

Haber üzerine yapılan birçok çalışmada, iktidar uygulayıcılarının haber kaynağı olarak kullanıldığı ortaya konulmuştur (Halloran, Elliot ve Murdock, 1970; GUMG, 1976; Hall vd., 1978; Molotch ve Lester, 1981). Dolayısıyla toplum içinde belli bir statüye sahip ve belli bir gücü elinde tutan kişi, grup ve/veya kurumların olaylarla ilgili düşünceleri, yorumları ve durum tanımları haberlerde temsil olanağı bulmaktadır. Hangi haber kaynağının kullanılacağına ise gazetenin yayın politikasına ve bağlı olduğu ideolojik yapıya göre karar veril-mektedir. Haber kaynağının sözleri haber metni içinde verilebileceği gibi haberin başlığında da kullanılabilir. İncelenen tüm gazetelerde, görüşlerine yer verilen kişilerin sözleri çoğunlukla haberlerin başlığı-na çıkarılarak açıklamaların geri kalanına haber metninde yer veril-miştir.

Haberlerde görüşlerine yer verilen haber kaynaklarının ifadeleri iki biçimde başlıkta kullanılmıştır. İlk biçimde, kullanılan ifadelerin bir 19 Cumhuriyet Gazetesi’nde ortakların paylarının ne kadar olduğu açıklanmasa da

bir kısmının Ciner’e bir kısmın ise Karamehmet’e ait olduğu söylenmektedir (To-puz, 2003). Bir diğer söylenti de Aydın Doğan’ın da payı olduğudur (Aykol, 2008). Hürriyet Gazetesi’nde işten çıkarılan Emin Çölaşan da sonradan çıkardığı kitabında Aydın Doğan’ın Cumhuriyet Gazetesi’ne maddi katkıda bulunduğu için orada çalış-tırılmak istenmediğini belirtmiştir (2009: 138).

20 Cumhuriyet Gazetesi 1924 Mayıs ayında Mustafa Kemal’in isteği doğrultusunda yakın arkadaşı Yunus Nadi tarafından kurulmuştur. İstanbul merkezli bu gazete “cumhuriyet rejiminin en yetkili sözcüsü” olmuş ve bu rejimi halka sevdirmek ve cumhuriyet reformlarını benimsetme rolü üstlenmiştir (Topuz, 2003: 162). Bugüne kadar da yayın politikasında Kemalist değerlerin savunuculuğunu, çeşitli kesintile-re rağmen, sürdürmüştür


kişiye ait olduğu anlaşılırken ikinci kullanım türünde alıntının kimden yapıldığı belli olmamaktadır. “Millet tehlikeyi gördü” (Cumhuriyet, 16 Nisan 2007), “Paker: Kürsüdekiler halkın temsilcisi değil (Zaman, 9 Mayıs 2007) başlıklarına bakıldığında gerek yapılan alıntının tırnak içine alınması ve gerekse başlıkta alıntı yapılan kişinin adının belirtilmesiy-le başlığın bir kişinin görüşü olduğu belli olmaktadır. Ancak, Meydan-daki kalabalığa değil, kürsünün arkasındaki organize güçlere dikkat! (Zaman, 18 Mayıs 2007), Aydınlık rejimin bir reçetesi (Cumhuriyet, 15 Nisan 2007) örneklerinde başlığın alıntı olduğu hiçbir şekilde anlaşılmamaktadır. Böylelikle ideolojik bir tercihle başlıkta belirtilen görüşler gazeteler tarafından sanki kendi yorumlarıymışçasına içselleştirilmiştir.

İncelenen gazetelerde habere konu olan olayın tanımlanmasında siyasetçiler, sivil toplum kuruluşu yetkilileri, miting organizatörleri ve mitinglerde konuşma yapanlar, bazı gazeteci ve yazarlar, güvenlik güçleri ile yabancı resmi yetkililer haber kaynağı olarak kullanılmıştır. Mitinglere katılan vatandaşların görüşleri ise hiçbir gazetede yer almamıştır. Sadece mitinglerde atılan sloganlar ve taşınan pankartlara atıf yapılmıştır. Ancak bu aktarımların olayla ilgili genel çerçeveyi belirleyen genel temaya vurgu yapmaları göz önünde bulundurulma-sı gereken bir ayrıntıdır. Cumhuriyet mitinglerinin incelendiği gazete-lerde akredite kaynaklara olayları çerçeveleyecek biçimde yer veril-miştir. Dolayısıyla Hall ve diğerlerinin de belirttiği gibi birincil tanım-layıcılar bu gazetelerde de ele alınan konuyu tanımlayarak sorunun çerçevesini oluşturmuşlardır ve devamında olayla ilgili tartışmalar bu sorun etrafında ele alınmıştır (Hall vd., 1978 : 59).

Haber kaynaklarının kullanımında bir diğer önemli nokta da haber kaynaklarının hangi açıklamalarının vurgulandığıdır. Çünkü analiz edilen gazetelerde, farklı gazetelerin aynı kaynağın yaptığı, aynı açıklamanın farklı kısımlarını başlığa taşımasıyla farklı anlamlar oluşmuştur. “Siz istediniz biz birleştik sıra sizde yürek solda” (Hürriyet, 21 Mayıs 2007), “Biz birleştik sıra millette” (Cumhuriyet, 21 Mayıs 2007), “Baykal: Birleştik Sezer: Birleşmedik” (Yeni Şafak, 21 Mayıs 2007), “İki lider miting yolunda farklı konuştu. Baykal ‘Birleştik, görev millette’, Sezer ise ‘Birleşme değil, DSP seçime katılmama tavrını ortaya koydu’ dedi.” (Star, 21 Mayıs 2007) haber örneklerinde bakıldığında Yeni Şafak ve Star gazete-


leri ile Hürriyet ve Cumhuriyet gazetelerinde benzer vurguları başlığa taşınmıştır. Buna göre Yeni Şafak ve Star gazetelerinde CHP ve DSP liderlerinin farklı açıklamaları ön plandayken Hürriyet ve Cumhuriyet gazetelerinde vurgu iki partinin birleşmesi üzerindedir. Yeni Şafak ve Star gazeteleri DSP lideri Zeki Sezer’in de görüşlerini başlığa taşırken diğer söz konusu gazeteler sadece CHP lideri Deniz Baykal’ın sözleri-ni başlık ve spot girişe taşımıştır. Ancak bu ifadelerin sadece CHP liderine ait olduğu haberin devamı okunduğunda anlaşılmakta sadece başlık ele alındığında ise iki liderin ortak açıklaması gibi algılanmak-tadır.

Zaman, Yeni Şafak ve Akşam gazetelerinde çeşitli köşe yazarlarının, sivil toplum kuruluşu yetkililerinin ve toplumda bilirkişi olarak görü-lebilecek uzman kişilerin mitinglerle ilgili görüşlerine de sıklıkla yer verilmiştir. Gazetelerde farklı kişilerin görüşlerine yer verilmesi çeşit-lilik olarak algılanabilir. Ancak burada önemli olan olayla ilgili durum tanımı yapanların sayıca fazlalığından ziyade iktidarla olan ilişkileri21 ve ne söyledikleridir. Buna göre haberlerde farklı kaynaklar kullanılsa da benzer yaklaşımlar öne çıkmıştır.

“Kerinçsiz: Türkan Saylan ordu kışkırtıcılığı yaptı” (Zaman, 30 Nisan 2007)

“Paker: Kürsüdekiler halkın temsilcisi değil”(Zaman, 9 Mayıs 2007)

“Perihan Mağden bu yaklaşımı ‘demokratik değerlerin ayaklar altına alınma-sı’ diye nitelerken, Umur Talu ‘Bu mitingleri düzenleyenler halktan hazzetmi-yorlar’ ifadesini kullandı.” (Yeni Şafak, 16 Mayıs 2007)

“Profesör Eser Karakaş: ‘Mitinglerin temel özelliği çağdaşlık iddiasıydı. Ancak çağdaşlık iddiasıyla meydana toplananların AB karşıtı attığı sloganlar çok tutarlı bir pozisyon değildi. Bu talepler muasır medeniyet ölçülerine uymuyor.’” (Yeni Şafak, 16 Mayıs 2007)

21 Bu konuda dikkat çeken bir nokta Zaman gazetesinde kaynak olarak kullanılan Cem Paker’in Yönetim Kurulu Başkanı olarak temsil ettiği TESEV’in (Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etütler Vakfı) iktidardaki AKP ile ilişkisidir. Türkiye’de büyük tartışma yaratan BOP (Büyük Ortadoğu Projesi) süreci devam ederken, Genişletilmiş Orta Doğu ve Kuzey Afrika Girişimi çerçevesinde bölgedeki sivil toplum örgütlerinin ge-lişimi için Türkiye’de çeşitli toplantılar yapılmıştır. TESEV de bu süreçte sivil toplum kuruluşu olarak Türkiye’yi resmen temsil etmesi için seçilmiştir (Uzgel, 2009: 37).


Örneklerde görüldüğü üzere Zaman ve Yeni Şafak gazetelerinde mitinglerin herkese hitap etmediği ve dolayısıyla azınlığı temsil ettiği, darbe tehdidi, mitinglerin elitist ve “gerici” karakteri vurgulanmıştır. Böylece Cumhuriyet mitinglerini olumsuz yönde eleştiren çeşitli yazar ve gazeteciler ile sivil toplum kuruluşu yetkilileri sunumu belirlemiş-tir. Hürriyet, Cumhuriyet ve Akşam gazetelerinde yer alan Cumhuriyet mitingleri haberleri ise siyasi partilerin, mitinglerin düzenlenmesinde payı olan sivil toplum örgütleri ile miting konuşmacılarının mitingleri destekleyen söylemleriyle kapanmıştır. Diğer taraftan Cumhuriyet mitinglerinin karşı tarafı olan iktidar kanadından mitingleri olumla-yan kişilerin görüşlerine de yer verilmiştir. Kaynak yorumlarına, gerek haber başlığında gerekse metin içinde yer verilmesinde, alıntılanan kaynağın yorumuna dair gazetenin görüşünün ne olduğunun anlaşıl-ması bakımından “dedi, söyledi, iddia etti, savundu” gibi sözcüklerin kullanılması oldukça önemlidir. Örneğin Zaman gazetesi, Cumhuriyet mitinglerinin düzenleyicileri arasında yer alan Atatürkçü Düşünce Derneği’nin Genel Başkan Yardımcısı Nur Serter’in ordunun 27 Nisan’da yaptığı açıklamayla, mitingleri desteklediğine dair görüşleri “iddia etti” şeklinde verilmiştir. Böylece Zaman gazetesi, alıntılanan kaynağın görüşlerine uzak bir tavır sergilemiştir22. Yine Cumhuriyet gazetesinde AKP Grup Başkan Vekili ile Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısının sözlerinin alıntılandığı haberde sözcük seçimlerinin farklılığı açıkça görülmektedir: “AKP Grup Başkan Vekili Eyüp Fatsa, mitingin ‘milli iradeye karşı çıkış’ olduğunu ileri sürerken Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Abdüllatif Şener, ‘Demokratik bir süreç, ne istiyorlar diye düşünülmeli’ dedi.” (Cumhuriyet, 17 Nisan 2007). AKP Grup Başkan Vekili Eyüp Fatsa’nın mitingle ilgili olumsuz görüşleri “ileri sürerken” sözcüğü kullanılarak verilirken, Abdüllatif Şener’in nispeten daha olumlu görüşleri “dedi” sözcüğüyle alıntılanmıştır. Bu da gazetenin hangi görüşleri benimseyip hangilerini dışladığını göstermesi açısın-dan dikkat çekicidir.

Özellikle Yeni Şafak gazetesinde yer verilen miting konuşmaların-da ve sloganlardan Kemalistlerin küreselleşme karşıtlığı, AB ve ABD

22 “ADD Genel Başkan Yardımcısı Nur Seter de Türk ordusunun 27 Nisan’da yaptığı açıklama ile kendilerinin sesine sahip çıktığını iddia etti.” (Zaman, 30 Nisan 2007)


aleyhine ifadeleri öne çıkmıştır. Kemalistlerin Batı’ya karşıtlığının altı çizilerek, Türkiye’yi dünyadan soyutlayan fikirlere sahip olduğu vur-gulanmıştır. Böylece de Kemalizm’in, Türkiye’nin AKP döneminde elde edilen ekonomik ve diplomatik kazanımlarını tehlikeye düşürdü-ğünü ve küreselleşme sürecindeki gelişmelere uyum sağlayamadığı noktasında “gerici” olduğu ima edilmiştir. Buna göre, söz konusu gazetelerde, Kemalizm’in küreselleşen dünyadaki gelişmelere ayak uyduramaması noktasında statükocu ve gerici olarak kodlanması ve buna karşın İslami ideolojinin geleneksel değerlerini kaybetmeden dünyadaki gelişmelerle eklemlenerek Türkiye’yi “muasır medeniyet-ler seviyesine” taşıması anlamında “ilerici” olarak anlamlandırılması-dır.

Ayrıca belirtilmesi gereken bir konu da Batı ve küreselleşme kar-şıtı sloganların mitinglere katılan halkın kendiliğinden atmadığı, bu tür gerici sloganların mitingleri düzenleyen Kemalist elitler tarafından üretildiğinin ve mitinglerde halkın gerçeklerine uymayan konuşmalar yapıldığının vurgulanmasıyla halk – Kemalist elitler karşıtlığı oluştu-rulmuştur. Buna göre mitinglerde konuşan Kemalist elitler halkın görüşlerine önem vermemekte ve onlar adına belirledikleri çıkarlar doğrultusunda konuşmaktadırlar.

Bir diğer önemli nokta, yabancı resmi yetkililerin özellikle laiklik vurgusu taşıyan görüşleri de Cumhuriyet ve Hürriyet gazetelerinde dolaşıma sokulmasıdır23. Böylece Yeni Şafak gazetesinde, mitinglerin, haber kaynağıyla dolaşıma sokulan AB ve ABD aleyhindeki ifadelerin Kemalizm’in “muasır medeniyetler seviyesine ulaşma” amacıyla çeliş-ki yarattığının öne çıkması ve mitingleri “gerici bir hareket” olarak tanımlaması karşısında Batı’nın Cumhuriyet mitinglerinin taleplerini desteklediğinin resmi kaynaklar yoluyla öne çıkarılması buna karşı bir söylemsel strateji olarak görülebilir.

23 “Laikliğin mirasını savundular” (Hürriyet, 1 Mayıs 2007), “ABD’den laiklik desteği” (Akşam, 29 Nisan 2007)


Yazılı Basında Cumhuriyet Mitinglerinin Anlamı: Demokratik Bir Halk Hareketi ya da “Sol” Partilerin Gövde Gösterisi

Anlamın oluşturulmasında haberin önemli unsurlarından olan, çeşitli temaların öne çıkarılması, mitinglerin ve aktörlerin tanımlan-masında kullanılan sözcükler ile mitingleri destekleyen veya eleştiren gösterilere yer verilmesi yoluyla Cumhuriyet mitinglerinin anlamı inşa edilmeye çalışılmıştır. İncelenen gazetelerde mitinglere yoğun katılım olması ve Türkiye’nin her yerinden katılımın gerçekleşmesi ortak temalar olarak öne çıkmakla birlikte; “Ankara’daki en görkemli gösteriydi” (Hürriyet, 15 Nisan 2007),“Milyonlar Çağlayan’a sığmadı” (Cumhuriyet, 30 Nisan 2007), “İzmir’deki Cumhuriyet Mitingi büyük bir katılımla gerçekleşti.” (Zaman, 14 Mayıs 2007) örneklerinde de görüleceği gibi, aynı vurguyla verilmemiştir. Hürriyet, Cumhuriyet ve Akşam gaze-telerinde mitinglere yoğun katılımın gerçekleşmesi daha coşkulu bir vurgu taşımaktadır.

Yazılı basında görsel öğeler olarak kullanılan fotoğraflar24 ideolo-jik düzenlemelerin gerçekleştirilmesinde etkili olabilmektedir. Ayrıca inandırıcılığı sağlamak ve haberde söylenenleri kanıtlamak açısından da fotoğrafların biçimsel özellikleri önemlidir. Hall’a göre haber fotoğ-rafları kendilerini gerçek dünyanın bire bir kopyası olarak sunarak ideolojik boyutu bastırırlar. Böylece söz konusu olayın gerçekliğine şahitlik ederler. Buna göre haberlerde kullanılan tüm fotoğraflar, kendi içlerinde olayın gerçekliğinin delili olduklarını içeren bir “meta – mesaj” taşımaktadır (Hall, 2005: 260). Örneğin Hürriyet, Cumhuriyet ve Akşam gazetelerinde, mitinglere katılımın büyüklüğünün vurgu-landığı haberlerde kullanılan fotoğrafların büyük ve geniş açılı olduğu görülmüştür. Böylelikle uzaktan ve geniş açıyla çekilen fotoğraflarda daha fazla katılımcının bir kareye sığmasıyla mitinglere yoğun katılım sağlandığı vurgulanmıştır.

24 Cumhuriyet mitingleri haberlerinde kullanılan fotoğraflara dair nicel verilere ba-kıldığında en çok fotoğraf Cumhuriyet gazetesinde (148) yer alırken en az fotoğrafın yer aldığı gazete Star gazetesi (23) olmuştur. Cumhuriyet gazetesinden sonra en çok haber ve fotoğrafa yer veren gazeteler sırasıyla Hürriyet (93), Akşam (48), Yeni Şafak (38) ve Zaman (30) gazeteleri olmuştur.

Akşam, Hürriyet ve Cumhuriyet gazetelerinde mitinglere Türkiye’nin her yerinden katılım olması temasının öne çıkması diğer gazetelerden farklı olarak mitinglerin meşruiyetiyle ilgilidir. Buna göre mitinglere Türkiye’nin farklı illerinden de katılımın gerçekleşme-siyle büyük çoğunluğun iktidardan rahatsız olduğu savunulmuş ve mitinglerde halkın katılımının aktifliği vurgulanmıştır. Örneğin Akşam ve Hürriyet gazetelerinde yer alan “Tüm Türkiye’den geldiler” (Hürriyet, 30 Nisan 2007), “Cumhuriyet yürüyüşü için Türkiye’nin dört bir yanından gelen yüzbinlerce kişi Tandoğan Meydanı’na sığmadı.” (Akşam, 15 Nisan 2007) haberinde bir yandan mitinglere katılımın Türkiye’nin dört bir yanından olması öne çıkarken, bir yandan da “yüzbinlerce kişinin katılımı” ifadesiyle kuvvetli bir biçimde desteklenerek mitinge katı-lanların özgür iradesinin altı çizilmiştir.

Zaman, Yeni Şafak ve Star gazeteleri bir yandan katılımın büyüklü-ğünü önemsizleştirirken diğer yandan “eğer çok fazla katılım olduysa bile” halkın değişik kesimlerinin doğal bir akışı değil, “planlı ve doğal olmayan” bir katılım olduğunu savunmaktadır. Bu, Başbakanın “bin-



dirilmiş kıtalar” şeklindeki ifadesinde de somutlaşmaktadır.25 Buna göre bu gazetelerde, “Gösteriye katılımı artırmak için kente yurdun dört bir yanından otobüs kaldırıldı.” (Zaman, 20 Mayıs 2007) haberinde olduğu gibi bu temanın öne çıkarılmasıyla iktidar söylemi bu haberlerde yeni-den kurulmuştur.

Zaman, Yeni Şafak ve Star gazetelerinde mitinglere katılımı göste-ren fotoğraflar genellikle dar açı ve yakından çekimdir. Uzaktan kala-balık fotoğrafların kullanımında ise küçük fotoğraflar seçilmiştir.

Miting aktörlerinin her kesimden kişiler olduğu teması çerçeve-sinde Hürriyet, Cumhuriyet ve Akşam gazetelerinde, mitinglere katılan-ların sağ ve sol görüşü temsil ettiği, her yaştan her sınıftan katılımcının mitinglerde olduğu vurgulanmıştır:

“7’DEN 70’E HERKES KATILDI

Kalabalığın içinde sakallı dedelerden, modern görünümlü genç kızlara, başörtülü yaşlı kadınlardan Kuvayı Milliye kalpakları giymiş orta yaşlı

25 NTV’nin internet sitesindeki habere göre, Başbakan, mitinge katılımı arttırmak için Türkiye’nin diğer illerinden de katılımcıların getirildiğini, dolayısıyla mitinglerin ‘bindirilmiş kıtalar’ olduğunu söylemiştir. “Erdoğan, cumhuriyet mitingine ilişkin de tartışma yaratacak ifadeler kullandı ve mitinge katılanları, “81 vilayetten bindirilmiş kıtalar” olarak niteledi.” (17 Nisan 2007)


kadınlara kadar Türkiye mozaiğini içinde barındıran her tipte insan görüldü. (Akşam, 30 Nisan 2007)

“Sade vatandaşından sanatçısına, parti liderine kadar 7’den 70’e herkes bayraklarla Tandoğan’a koştu, meydanlar, caddeler taştı.” (Hürriyet, 15 Nisan 2007)

“Siyasal görüşlerine hiç önem vermeden herkes yan yana geldi.” (Hürri-yet, 16 Nisan 2007)

Akşam gazetesinde yer alan bazı fotoğraflarda türbanlı kadınların haber fotoğraflarında yer almasıyla mitinglere her kesimden katılım gerçekleştiği teması desteklenmiştir. Buna göre Akşam gazetesinin tür-ban konusundaki yaklaşımının Hürriyet ve Cumhuriyet gazeteleri kadar keskin bir karşıtlık olmadığı bunun yerine türbanı siyasete alet etmesi bakımından AKP’ye karşı bir olumsuz yaklaşımı olduğu düşü-nülmektedir. Dolayısıyla mitinglerde türbanlı kadınların da olması ve Atatürk posterleri taşıması aslında AKP’nin bu kesimlerin rızasını alma konusunda sıkıntı yaşadığını vurgulamaktadır.

Zaman, Yeni Şafak ve Star gazetelerinde, Hürriyet, Cumhuriyet ve Akşam gazetelerinden farklı olarak mitinglerin geniş bir siyasi yelpaze-


yi kapsadığı temasından ziyade sol görüşe sahip dar bir kesimi temsil ettiği teması öne çıkmıştır. Bu çerçevede, mitinglerde sol muhalefete birleşmeleri yönünde mesaj verilmesi öne çıkmış ve mitinglerin CHP mitinglerine dönüşmesi yer almıştır. “Türkiye, temmuz ayındaki genel seçimlere hazırlanırken ‘AK Parti’nin cumhurbaşkanı seçmemesi’ talebiyle başlayan Cumhuriyet mitingleri sol partilerin gövde gösterisi haline geldi.” (Zaman, 14 Mayıs 2007),“Sivil toplum örgütleri ve sendikaların katılımıyla dördüncüsü Samsun’da yapılan ‘Cumhuriyete Sahip Çıkalım’ mitingi CHP mitingine dönüştü.” (Yeni Şafak, 21 Mayıs 2007)“Mitingde solda birlik mesajı Sola birleşin çağrısı (Yeni Şafak, 15 Nisan 2007), “Cumhuriyete sahip çıkılmasını öngören ancak daha çok CHP ile DSP’nin birleşmesi çağrılarına dönüşen mitingin…” (Star, 21 Mayıs 2007) haber örneklerinde mitingle-rin, cumhuriyete sahip çıkılması amacından saparak CHP ve DSP’yi birleştirmek olduğu yer almıştır. Zaman gazetesinde, ordunun post-modern darbe olarak nitelendirilen 27 Nisan açıklamasının desteklen-mesi yönünde mitinglerde yapılan konuşmalar ile hükümet, medya, AB ve ABD aleyhine atılan sloganların aslında herkesin görüşünü yansıtmadığı belirtilerek bu görüşler “marjinal” olarak nitelendiril-miştir26. Böylece mitinglerin herkesi, her kesimi, her düşünceyi kapsa-dığı savı reddedilmiştir.

Haber söyleminde, anlamın oluşmasında oldukça önemli bir diğer unsur sözcük seçimleridir. Farklı sözcük seçimleriyle habere konu olan olaylar ve olayın aktörleri hakkındaki bakış açıları ortaya konabilmektedir. İncelenen haberlerde de gerek olay gerekse olayın aktörleri hakkında farklı tanımlamalara işaret eden sözcük seçimlerine rastlanmıştır.

Hürriyet, Cumhuriyet ve Akşam gazetelerinde olaylar ve olayın aktörleriyle ilgili benzer vurgular taşıyan sözcükler kullanılmıştır. Genel olarak bu gazetelere bakıldığında Cumhuriyet mitingleri bir halk hareketidir, Türkiye’nin aydınlık sesidir27. 1.5 milyon, yüz binler,

26 “Mitingde konuşulanlar marjinal kaldı …Kürsüde marjinal konuşmalar yapılırken, hükümet, AB ve ABD aleyhine sloganlar atıldı. Medyaya ‘satılmış’ sıfatı verilirken, konuşmacılar Genel Kurmay Başkanlığı tarafından yapılan açıklamayı destekledi.” (Zaman, 30 Nisan 2007)


milyonlar28 gibi sayısal ifadeler kullanılarak mitinglere halkın büyük çoğunluğunun katıldığı vurgulanmaktadır. Hürriyet gazetesinin Ankara’da gerçekleştirilen cumhuriyet mitingi haberinde kullanılan “Sade vatandaş”29 ile kast edilen ise herhangi bir örgüte, sivil toplum kuruluşuna, partiye üye olmayan kişilerin mitinge katıldığıdır. Dola-yısıyla bu mitinglerin, halkın büyük çoğunluğunu temsil ettiği vurgu-lanmaktadır. Diğer taraftan Zaman, Yeni Şafak ve Star gazetelerinin olayla ilgili sözcük seçimlerinde daha farklı olduğu söylenebilir. Zaman gazetesinin olayın aktörleri için “İki sol partinin tabanının oluş-turduğu kalabalık”30 tanımlaması “sade vatandaş” tanımına zıt bir sunumdur. Buna göre mitinglere katılanlar halkın çoğunluğu değil, halkın bir kısmını oluşturan sol görüşlü kişilerdir, dolayısıyla tüm halka genellenemeyeceği vurgulanmaktadır. Bu vurguyla mitingin meşruluğunun sorgulandığı söylenebilir. Bu vurgu farklılığına dair şu iki örneğe bakıldığında söylenmek istenen açıkça görülecektir:

…her yerden insanı bir araya getiren miting, “Cumhuriyete sahip çıkan-ların” gövde gösterisine dönüştü (Hürriyet, 30 Nisan 2007)

… ‘AK Parti’nin Cumhurbaşkanı seçmemesi’ talebiyle başlayan Cumhu-riyet mitingleri, sol partilerin gövde gösterisi haline geldi (Zaman, 14 Mayıs 2007).

Ayrıca mitinglerin Hürriyet, Cumhuriyet ve Akşam gazetelerinde genel olarak “sivil uyarı”31 olarak adlandırılması, katılımcıların “halk, yurttaş, vatandaş”32 olarak tanımlanması ve mitinglerin düzenleyicile-ri olarak “sivil toplum kuruluşları”nın sıklıkla vurgulanması da söz-27 “Laik cumhuriyet ve demokrasi mitingi…” (Hürriyet, 30 Nisan 2007); “Gürül gürül

halk hareketi” (Cumhuriyet, 15 Nisan 2007);

28 “1.5 milyon haykırdı” (Hürriyet, 30 Nisan 2007); “yüz binler” (Hürriyet, 15 Nisan 2007); “Milyonlar” (Cumhuriyet, 30 Nisan 2007)

29 “sade vatandaş” (Hürriyet, 15 Nisan 2007)

30 “İki sol partinin tabanının oluşturduğu kalabalık” (Zaman, 15 Nisan 2007)

31 “…sivil uyarı” (Akşam, 30 Nisan 2007)

32 Halk” (Cumhuriyet, 30 Nisan 2007); “Kalpleri cumhuriyet için atan yüz binlerce va-tandaş…” (Akşam, 14 Mayıs 2007); “Yurttaşlar … seslerini yükseltecekler.” (Cumhuri-yet, 15 Nisan 2007)


cük seçimlerine dair ideolojik bir vurgudur. Bu sözcüklerle anlatılmak istenen Kemalist ideolojinin devletten çıkıp sivil toplumun iradesine geçmiş olduğudur. Buna göre devletin ideolojisi, devlet katından dayatılmamakta, devletten bağımsız sivil toplum alanında, mitingler aracılığıyla halk tarafından kendiliğinden istendiğinin altının çizilme-siyle Kemalizm’in meşruluk talepleri de haklı bir zemine oturtulmak-tadır (Navaro-Yaşın, 1998).

Haber söyleminde anlam sadece başlıklar, kaynaklar, fotoğraflar ya da sözcükler gibi unsurlarla oluşmaz. Haber söylemi haber metnini bir bütün olarak görmeyi içerir. Bu nedenle miting haberlerinin bulun-duğu sayfanın33 içeriği bir başka deyişle miting haberleriyle aynı say-fada yer alan haberler de anlamın oluşmasında etkin bir öğe olarak karşımıza çıkmaktadır. Buna göre, Cumhuriyet mitinglerini destekle-yen ve Cumhuriyet mitinglerine karşıt gösterilerin, incelenen gazete-lerde haber olarak yer aldığı görülmüştür. Hürriyet, Cumhuriyet ve Akşam gazetelerinde, cumhurbaşkanlığı seçiminde toplumsal uzlaş-manın öneminin öne çıktığı farklı eylemlere yer verilmesiyle Cumhu-riyet mitingleri desteklenmiştir34. Zaman, Yeni Şafak ve Star gazetelerin-

33 Çalışmada incelenen toplam 229 haberin 92’si Cumhuriyet gazetesinde yer almıştır. Bunu takiben Hürriyet’te 47, Akşam’da 36, Zaman’da 24, Yeni Şafak’ta 17 ve son ola-rak Star’da toplam 13 haber yer almıştır. Ayrıca Cumhuriyet gazetesinde 18 haber ana sayfadan girilirken iç sayfada 74 habere yer verilmiştir; Hürriyet gazetesinde 11 haber ana sayfan verilirken 36 haber iç sayfadan verilmiştir; Akşam gazetesi ise 7 ha-bere ana sayfada yer verirken 29 haber iç sayfalarda yer almıştır; Zaman gazetesinde ise 4 haber ana sayfada 20 haber ise iç sayfalarda yer almıştır; Yeni Şafak gazetesinde ise bu ayrım ana sayfada 5 iç sayfada 12 haber olarak görülmektedir; son olarak Star gazetesinde ise 3 haber ana sayfada yer alırken 10 haber iç sayfalardan veril-miştir. Buna göre Hürriyet, Cumhuriyet ve Akşam gazetelerinde mitinglere daha çok ilgi gösterildiği, önemsendiği; Zaman, Yeni Şafak ve Star gazetelerinde ise Cumhuriyet mitinglerinin önemsenmediği söylenebilir.

34 “Dün de Ankara’da kalabalık bir grup Abdullah Gül’ün cumhurbaşkanlığı makamı-na aday gösterilmesini protesto etti.” (Akşam, 29 Nisan 2007)“Çankaya laiktir, laik kalacak eylemiAKP’nin cumhurbaşkanı adayı olarak Abdullah Gül’ü belirlemesini protesto eden ve çoğunluğu kadınlardan oluşan, ellerinde Türk bayrakları ve Atatürk posterleri olan bir grup önceki akşam Çankaya Köşkü 1 Numaralı kapısı önünde toplandı.” (Hürriyet, 26 Nisan 2007)


de ise bunun zıttı bir biçimde demokrasi ve hukukun üstünlüğü gibi üzerinde toplumsal uzlaşı sağlanan kavramları ve Cumhuriyet miting-lerinin darbeci söylemlerini olumsuzlayan ifadeleri öne çıkaran başka eylemler yer almıştır35. Böylelikle Cumhuriyet mitinglerinin, çoğunlu-ğun ortak görüşü olarak ortaya çıkmadığı vurgulanmıştır.

35 “Katılımcıları demokrasi ve milli iradeye saygı pankartları karşılayacak” (Zaman, 14 Nisan 2007)“Rahatsız Genç Siviller eylemdeAnkara’da dün gerçekleştirilen ve darbe çağrılarının yapıldığı Cumhuriyet Mitingi’ne karşı olan Genç Siviller İstanbul’daki Miniatürk’teki Anıtkabir minyatü-ründe eylem yaptı.” (Star, 15 Nisan 2007)


Bu bulgulara göre; Hürriyet, Cumhuriyet ve Akşam gazetelerinde Kemalist devletin en temel ilkelerinden biri olan laiklik tehlikeye düş-tüğünde, Türkiye’de her kesimin buna karşı durmasının vurgulanma-sıyla Kemalist ideolojinin birlik, bütünlük söyleminin altı çizilirken; Zaman, Yeni Şafak ve Star gazetelerinde ise katılımın herkesi kapsama-dığının öne çıkmasıyla, Kemalist söyleme herkesin rızasının olmadığı ve dolayısıyla da toplumda farklılıkların da olduğunun altı çizilmiştir.

Cumhuriyet Mitingleri Haberlerinde Laik Cumhuriyeti Savunma ya da Olası Bir Darbeyi Destekleme Teması

Hürriyet, Cumhuriyet ve Akşam gazetelerinde, halkın, İslami ideo-lojinin şeriat tehdidine karşı “tehlikenin farkına vararak laik ve demokratik cumhuriyeti koruma yemini ettiği ve laik cumhuriyete ve demokrasiye sahip çıktığı”nın36 haberlerde yer alması İslami ideoloji ile Kemalizm arasın-daki mücadeleye işaret etmektedir. Bu gazetelerde halkın laik cumhu-riyete bağlılığının mitinglerin mesajı olarak öne çıkmasıyla rejim teh-didi vurgulanmıştır. Dolayısıyla Cumhuriyet mitinglerinin gerçekleş-tirilme nedenleri doğrultusunda, mitinglerde Türkiye’nin laik ve demokratik bir ülke olduğu, cumhuriyetin ve bu ilkelerin vazgeçile-mez olduğu, mevcut iktidarın İslami ideolojisinin Türkiye Cumhuri-yeti için tehlike oluşturduğu ve laik cumhuriyete sahip çıkan halkın şeriat tehlikesi karşısında galip gelerek ülkeyi kurtaracağı öne çıkmış-tır. Kemalizm, yeni devletin kuruluşunda bir hedef olarak koyduğu “muasır medeniyetlere ulaşma” çabasında devrimcilik/inkılâpçılık37

36 “Kadın, erkek, çocuk, yaşlı, genç, işçi, memur, işveren her kesimden insan ‘Çankaya yolları şeriata kapalı’ demek için yollara düştü.” (Cumhuriyet, 30 Nisan 2007)“Ankara Tandoğan’daki mitingin ardından İstanbul Çağlayan’da toplanan 1 mil-yonu aşkın kişi, laik ve demokratik cumhuriyeti koruma yemini etti.” (Hürriyet, 30 Nisan 2007)“Tehlikenin farkındaki bu ülkenin aydınlık insanlarının…” (Cumhuriyet, 15 Nisan 2007) “…İstanbul’da yüz binlerce kişi hem laik cumhuriyet hem de demokrasiye sahip çıktı” (Akşam, 30 Nisan 2007)


ilkesi çerçevesinde belirlenen reformları bir araç olarak kullanmıştır (Oran, 1997: 257). Devrimcilik olumlu anlamda bir sürekli değişime ve Kemalist reform programının desteklenmesine atıfta bulunmaktadır (Zürcher, 2009: 269–270). Kemalizm’in inkılâpçılık İlkesinde iki nokta-ya vurgu yapılmaktadır. Bunlardan ilki Osmanlı toplumundan kopu-şu gerçekleştirmek için Batılı kurum ve değerlerin ithali ve yerleştiril-mesidir. İkincisi ise onların korunmasıdır. Bu bağlamda Cumhuriyet mitinglerinde de Atatürk devrimlerinin İslamcılık karşısında korun-ması gerektiği sıklıkla vurgulanan bir tema olmuştur (Oran, 1997: 258). Bu bağlamda laik Cumhuriyetin şeriat tehdidine karşı halk tarafından korunması temasının vurgulanmasıyla Kemalist laiklik ilkesi yeniden üretilmiştir. Bununla birlikte “birlik, kardeşlik, kitlelerin kenetlenmesi”38 gibi vurgularla laik cumhuriyeti tehdit eden şeriata karşı halkın bir bütün olarak karşı duruşunun öne çıkmasıyla Kemalizm’in toplumun sınıfsız, farklılıkların olmadığı, kaynaşmış bir bütün olduğu söylemi yeniden üretilmiştir.

“Prof.Necla Arat ‘Laik rejimi sinsi bir biçimde ve adım adım değiştirmek isteyenleri durdurmak için buradayız” (Hürriyet, 30 Nisan 2007)

“‘Türkiye laiktir laik kalacak’, ‘Çankaya yolları şeriata kapalı’ sloganları atan coşkulu kalabalık sakin bir şekilde dağıldı.” (Hürriyet, 30 Nisan 2007)

“Taşınan pankartlarda, “Yurtseverim, cumhuriyetçiyim”, “Çankaya’da türban istemiyoruz yazılıydı.” (Cumhuriyet, 6 Mayıs 2007)

Haberlerde yer alan, şeriatçı tehdit-karşıdevrim ve laiklik teması-nın öne çıktığı yapılan miting konuşmalarına, sloganlara ve pankartla-

37 Kemalist devrimcilik ilkesinde “devrim” sözcüğünün taşıdığı anlamlar üzerinde durmak bir karışıklığı önlemek açısından gereklidir. Çünkü devrim sözcüğü bir yandan Osmanlıcadaki “ihtilal” terimini karşılarken diğer yandan da “inkılap” (reform) anlamında da kullanılmaktadır (Oran, 1997: 257). Burada “devrimcilik” sözcüğüyle kastedilen devrimden ziyade reformizmdir. Çünkü Kemalistler için, İttihatçı öncüllerine benzer bir şekilde, aşağıdan ayaklanma değil, yukarıdan yönlendirilen düzenli bir dönüşüm idealdi (Zürcher, 2006: 51).

38 “‘Şeriata, bölücülüğe, darbeye, ırkçılığa karşı birlik ve kardeşlik içinde…”(Cumhuriyet, 28 Nisan 2007); “Tam bağımsız Türkiye için kenetlenen kitleler Cum-huriyete sahip çıktı” (Cumhuriyet, 14 Mayıs 2007)


ra bakıldığında iki tarafın konumlandığı görülmektedir. Buna göre şeriatçı tehdidi oluşturan iktidarken bu tehdide karşı duran ve bir karşı devrimin olmasını engelleyen ve engelleyecek olan da büyük çoğunluğu oluşturan laik halktır. Cumhuriyet mitinglerinin gerçekleş-me nedenlerinin en önemlilerinden biri olarak şeriatçı tehdidin adının konmasıyla laik-anti laik karşıtlığı oluşturulmuştur. Tehdidin hedefi demokratik ve laik unsurlardır ve Cumhuriyet mitingleri de bu unsur-ları korumak amacıyla gerçekleştirilmiştir. Ancak gazetelerin sunuş biçimlerindeki farklılıklar da göz önüne alınmalıdır. Cumhuriyet gaze-tesinde şeriatçı tehdit dikkat çekici bir şekilde vurgulanırken, Hürriyet gazetesinde şeriatçı tehdidin varlığı ima edilmiştir. Diğer taraftan Hürriyet ve Cumhuriyet gazetelerinde kurulan karşıtlıklar daha belir-ginken Akşam gazetesinde bu kadar açık değildir.

Ayrıca haberlerde kaynak olarak kullanılan toplumda güçlü bir konuma sahip, iktidarı elinde bulunduran kişi ve kurumların söylem-lerinin bir parçası olan sözcüklerin kullanıldığı görülmektedir. Örne-ğin Hürriyet gazetesinde olayla ilgili “Cumhuriyetimize sahip çıkalım mitingi”39 ile olayın aktörleriyle ilgili kullanılan “Cumhuriyete sahip çıkanlar”40 tanımlamaları, Kemalist siyasal elitlerin “Halkın laik Cum-huriyete sahip çıkmaları” söyleminin bir parçası olarak görülebilir. Konuyla ilgili diğer bir nokta, Cumhuriyet gazetesinde olayla ilgili kullanılan “Çağlayan Meydanı’ndan dün yükselen Türkiye’nin aydınlık sesi…”41 nitelemesinde “aydınlık” sıfatının da yine Kemalizm’in “cumhuriyetçi, laik, demokratik, ilerici, devrimci, aydınlık” gibi nite-lemelerden oluşan sözcük dağarcığına ait olmasıdır ve olay ile olayın aktörlerinin tanımlanmasında bu nitelemelerin öne çıkması ideolojik bir tercihi de içinde barındırmaktadır. Bu sözcüklerin seçilmesinde, İslamcı hareketin güçlü bir şekilde iktidar mücadelesinin bir tarafı olmasıyla toplumun, resmi söylemde anlatıldığı gibi aslında türdeş olmadığının görülmesi sonucunda ortaya çıkan Kemalizm’in meşrui-

39 “Cumhuriyetimize sahip çıkalım mitingi…” (Hürriyet, 14 Mayıs 2007)

40 “Cumhuriyete sahip çıkanlar” (Hürriyet, 30 Nisan 2007)

41 “Çağlayan Meydanı’ndan dün yükselen Türkiye’nin aydınlık sesi…” (Cumhuriyet, 30 Nisan 2007)


yet krizi karşısında, Kemalist siyasal elitlerin meşruluk kaygısı etkili olmuştur. Böylelikle resmi anlatının haber söyleminde yeniden üreti-mi, meşruluğun yeniden sağlanmasında mücadelenin bir parçasını oluşturmaktadır.

Haberlerde kullanılan sözcük seçimlerinin, Hürriyet, Cumhuriyet ve Akşam gazetelerinin ideolojik tercihlerini belirtmesi açısından aşağı-daki örnekler ilgi çekicidir:

“Gündoğdu… Hep uyandılar Alsancak’a dayandılar” (Hürriyet, 14 Mayıs 2007)42

“Bazı aydınlar mitinge gemiyle çıkarma yapacak” (Akşam, 15 Mayıs 2007)

“Samsun çıkartması” (Akşam, 20 Mayıs 2007)

Bu cümlelerde kullanılan “çıkarma” ve “dayanma” sözcüğü düş-mana karşı asker gönderme anlamına gelmektedir. Buna göre içinde bulunulan durumda İslamcılık bir düşman olarak ülkeyi ele geçirmek üzereyken Kemalist aydınlar bir asker olarak konumlanarak ülke için savaşmaktadırlar. İslami ideoloji ile Kemalizm arasındaki mücadele böylece “savaş” metaforu etrafında kapanmaktadır. Hürriyet gazete-sinde yer alan “Cumhuriyetin yorgun savaşçıları” (30 Nisan 2007) haberi ise buna oldukça iyi bir örnektir.

Zaman, Yeni Şafak ve Star gazetelerinde mitinglerde yapılan konuşmaların, atılan sloganların ve taşınan pankartların haberlerde yer alışına bakıldığında özellikle Star gazetesinde yer verilen miting konuşmalarında darbe yanlısı ifadeler öne çıkmaktadır:

42 Hürriyet gazetesinde kullanılan bu başlık, askeri bir marşın sözlerine atıfla kulla-nılmıştır. Bu marş 1960’larda gençlik hareketinin bir bölümü tarafından değiştiri-lerek kullanılmıştır. Askeri versiyonu şöyledir: Gündoğdu hep uyandık siperlere dayandık / İstiklalin uğruna da al kanlara boyadık / Ülkemiz Türk ülkesi aşık eder herkesi / Üstümüzden eksilmesin al bayrağın gölgesi / Sandılar Türk uyudu, Ata cenge buyurdu / Türk’ün asker olduğunu dünyalara duyurdu. Devrimci ver-siyonu: Gündoğdu hep uyandık siperlere dayandık / Bağımsızlık uğruna al kan-lara boyandık / Yolumuz devrim yolu / Gelin kardeşler gelin / Yurdumuz faşist dolmuş / Vurun kardeşler vurun / İşçi, köylü hep hazırız / Bozuk düzene karşı / Halk savaşı vereceğiz / Emperyalizme karşı.


“Darbe yapacak yeni ordu istedi Darbe yapmadığı için TSK’ya kızan Tuncay Özkan, darbe yapmak için yeni bir ordu kurulmasını istedi.” (Star, 15 Nisan 2007)

“Darbelere övgü…cumhuriyet mitingi darbe çağrıları ve övgülerinin gölgesinde kaldı.” (Star, 15 Nisan 2007)

Öncelikle mitinglerde yapılan konuşmalarda darbe çağrısı yapıl-dığı vurgulanarak mitinglerin “darbe yanlısı” olduğu üzerinde durul-muştur. Böylece mitingleri gerçekleştiren Kemalistlerin “anti-demokratik”liğinin altı çizilmiştir. Dolayısıyla asıl tehlike, “şeriat teh-didi” olarak değil, demokrasiyi rafa kaldıracak olan “darbe tehdidi” olarak kodlanmıştır. Ancak Yeni Şafak ve Star gazetelerinde darbe teh-didi teması gazetenin kullandığı sansasyonel başlıklarla vurgulanır-ken Zaman gazetesinde ise haber kaynağına dayandırılarak öne çık-mıştır ve darbecilik ima edilmiştir. Bu bakımdan Yeni Şafak ve Star gazetelerinde kullanılan darbeci – demokrat karşıtlığı daha keskinken Zaman gazetesinde daha imaya dayalı görünmektedir. Örneğin Zaman gazetesi, Cumhuriyet Mitinglerinin organizatörlerini doğrudan darbe-


ci olarak sunmak yerine daha önceki haklarında çıkan iddialara baş-vurarak dolaylı bir sunuma gitmiştir. Yeni Şafak ve Star gazetelerinde ise “Gazeteci içeride darbeci meydanda” (Yeni Şafak, 15 Nisan 2007), “Darbelere Övgü”, “Neo Komitacılar” (Star, 15 Nisan 2007) şeklinde doğrudan başlığa taşınmıştır.

İkinci olarak Zaman gazetesinde yine miting konuşmalarına43 atıf yapılarak ÇYDD Başkanı Türkan Saylan’ın “Kutlu Doğum”44 kutla-malarına yönelik olumsuz ifadelerine dayanılarak özelde Saylan’ın genelde ise laikliği savunan Kemalistlerin dine saygı duymadıkları vurgulanmıştır. Bu çerçevede dini yaşamın bir anlamda engellendiği ima edilmiştir. Böylece de Kemalistlerin farklılıkları yok saydığı daha doğru bir ifadeyle baskıladığının altı çizilmiştir45.

İncelenen gazeteler arasında öne çıkan diğer bir farklılık da miting aktörlerinin siyasal kimliğiyle ilgili olumlu ve olumsuz imalar-dır. Buna göre Cumhuriyet ve Akşam gazetelerinde miting aktörleri “çağdaş, laik, aydın”46 olarak nitelenmiş ve olumlu bir yaklaşım sergi-lenmiştir. Hürriyet gazetesinde ise miting aktörlerinin laik cumhuriye-

43 …ÇYDD Başkanı Türkan Saylan, AB sürecini eleştirdi. Yaradılış için ‘hurafe’ diyen Saylan… Kutlu Doğum haftası kutlamalarına da ‘şov’ diyen Saylan…” (Zaman, 30 Nisan 2007)

44 Kutlu Doğum Haftası, Türkiye Diyanet Vakfı’nın 1989 yılından bu yana her yıl İslam Peygamberi Muhammed bin Abdullah’ın doğum tarihi olarak genel kabul gören 20 Nisan tarihini içine alan Pazartesiden Pazara kadar olan sürenin çeşitli dini etkinlik-lerle kutlandığı gelenek olarak tanımlanır (http://www.diyanetvakfi.org.tr/hakki-mizda/hizmetler/yurtici/kulhizm.htm).

45 Ancak burada belirtilmesi gereken Kemalist devlet tarafından baskı altına alınan farklılıklar toplum içindeki etnik unsurlardan ya da genel olarak dinsel (Hıristiyan, Musevi, Alevi vb.) farklılıklardan çok İslami unsurlardır. Yani İslamcı söylemin, Kemalist söylemin homojen bir toplum tahayyülüne karşı getirdiği eleştiri İslam’ı dışlaması bakımındandır. Dolayısıyla İslamcılığın da dışlayıcı bir karaktere sahip olduğu görülmektedir.

46 Çağlayan Meydanı’ndan dün yükselen Türkiye’nin aydınlık sesinin içinde ‘kadınla-rın sesi’ daha yüksek tınladı...” (Cumhuriyet, 30 Nisan 2007).; “Çağdaş Türk kadını şeriata geçit vermeyeceğini, laik ve demokratik Cumhuriyetin koruyucusu olduğu-nu bir kez daha kanıtladı.” (Cumhuriyet, 30 Nisan 2007)


te sahip çıkmaları haberlerde yer alarak ulusalcı kimlikleri dolaylı olarak vurgulanmıştır. Ayrıca Zaman, Yeni Şafak ve Star gazetelerinde yer alan miting organizatörlerinin “darbe yanlısı” olduğu ifadelerine karşılık, Hürriyet, Cumhuriyet ve Akşam gazetelerinde halkın laik ve demokratik cumhuriyete sahip çıktığı mesajının yer almasıyla, bir yandan darbeci imajı silinmeye çalışılırken diğer yandan da böylelikle mitinglerin meşruluğu halka dayandırılmıştır. Sonuç olarak mitingle-rin demokratik karakteri vurgulanmıştır.

Zaman, Yeni Şafak ve Star gazetelerinde ise miting aktörlerinin darbe yanlısı ve PKK destekçisi olduğu47 öne çıkmıştır. Ancak burada söz konusu aktörler mitinglere katılan vatandaşlar değil mitinglerin organizatörleri ile mitinglerde etkinlik gösteren kişiler olarak değer-lendirilmiştir.

Haberlerde yer alan temalar, haber başlık ve girişlerinde haber kaynağı olarak kimlerin sözlerine yer verildiği birlikte değerlendirildi-ğinde, incelenen gazetelerin Cumhuriyet mitinglerini farklı haber tekniklerini kullanarak farklı açılardan sunduğu görülmüştür. Zaman, Yeni Şafak ve Star gazetelerinde Gitlin’in (2003) medyada 1960’lardaki öğrenci hareketlerini incelediği araştırmasında bulguladığı haber tek-

47 “Darbeci miting yapıyor” (Yeni Şafak, 14 Nisan 2007)“Deniz Kuvvetleri eski Komutanı Özden Örnek’in günlüğünde darbe yapıldığında muhtırayı okuması planlanan sanatçı Tolga Çandar, sahneye çıkarak türkü söyledi.” (Zaman, 30 Nisan 2007)“NEO KOMİTACILAR ” (Star, 15 Nisan 2007)“PKK konserlerinden cumhuriyet mitinglerine”(Yeni Şafak, 16 Mayıs 2007)


niklerinden bazılarının kullanıldığı görülmüştür. Gitlin’in bu araştır-masında belirlediği haber tekniklerinden bazıları, haberlerde karşıt gösterilere yer vererek kutuplaşma (polarization) yaratmak; yaşanan içsel çatışmaları öne çıkarmak; öğrenci hareketlerindeki katılımcıları temsil etmemek, temsil ettiğindeyse onları anormal, sapkın kişiler ola-rak göstererek marjinalleştirmek (marginalization); harekete katılan öğrenci sayısını az göstererek etkililiğini azaltmak; bu hareketlere katılan komünistlerin varlığını vurgulamak ile haberlerde kaynak ola-rak resmi yetkililer ve diğer otoritelerin ifadelerine dayanmaktır (2003: 27–28). Buna göre Zaman gazetesinde katılımcıların sol görüşlü olarak temsil edilmesi, mitinglerin düzenlenmesinde solcu partilerin desteği-nin olduğunun öne çıkması ve mitinglerin sol partilerin gövde göste-


risi olarak tanımlanmasıyla mitinglerin herkesi temsil ettiği görüşüne karşı çıkılmıştır. Zaman, Yeni Şafak ve Star gazetelerinde mitinglere büyük katılım olduğu, haber değeri taşımasından dolayı haberlerde bir tema olarak yer alsa da katılımcıların mitingleri organize eden sivil toplum örgütlerince katılımının sağlandığı ve mitingleri destekleyen sol siyasi partilerin destekçileri olarak orada bulunduklarını öne çıka-rarak mitinglerin meşruiyeti sorgulanmıştır. Yine bu gazetelerde Cum-huriyet mitinglerine karşıt gösterilere de yer verilerek kutuplaşma yaratılmıştır. Yeni Şafak ve Star gazetelerinde en çok üzerinde durulan ise mitinglerin darbe yanlısı söylemleri olmuştur. Buna göre mitingle-rin temsil ettiği, demokrasiyi içselleştiremeyen, darbeyi savunan bir zihniyettir. Dolayısıyla burada asıl tehlikede olan demokrasidir. Ve varolan çatışma demokrasiyi savunan muhafazakâr kesim ile darbe yanlısı ve baskıcı Kemalist elitler arasındadır.

Hürriyet, Cumhuriyet ve Akşam gazetelerinde ise tam tersi bir sunum söz konusudur. Bu gazetelerde mitinglere büyük katılım oldu-ğu sansasyonel başlıklar kullanılarak gerekse mitinglerin meşrulaştı-rılmaya çalışıldığı söylenebilir. Mitinglere her kesimden ve her düşün-ceden insanın katılımı vurgusunun öne çıkmasıyla da mitinglerin kapsayıcılığı genişletilmeye çalışılmıştır. Ayrıca farklı düşüncelere sahip olsalar da insanların Kemalizm’in en önemli ilkelerinden biri olan “laiklik” ilkesini korumak adına bir araya gelebiliyor olmaları Kemalist ideolojinin başarısını göstermektedir. Zaman, Yeni Şafak ve Star gazetelerinde karşı gösterilere yer verilirken Hürriyet, Cumhuriyet ve Akşam gazetelerinde de Cumhuriyet mitingleriyle aynı amacı güden farklı gösterilerin haberlerine, Cumhuriyet mitingleri haberle-riyle aynı sayfada yer verilerek mitingler desteklenmiştir. Cumhuriyet mitinglerinin sunumunda bir diğer öne çıkan nokta da söz konusu gazetelerde şeriat tehdidinin haberlerde yer almasıdır. Bu gazetelerde çatışma İslam ideolojisini benimseyenler ile cumhuriyeti korumaya çalışan Kemalist, laik, çağdaş aydınlar ve halk arasındadır. Böylelikle çatışma şeriat tehdidi eksenine oturtulmuştur. Hürriyet, Cumhuriyet ve Akşam gazetelerinde mitingler laik, ilerici, devrimci, aydınlık birer halk hareketi olarak nitelendirilerek Kemalist elitlerin durum tanımla-rı somutlaştırılmıştır.


Genel olarak söylendiğinde gazetelerde olayın çerçevelenmesinde ağırlıklı temalar, Hürriyet gazetesinde mitinglere büyük katılım ile laik cumhuriyete bağlılık; Cumhuriyet gazetesinde mitinglere katılımın yoğunluğu, şeriatçı tehdit, halkın laik ve demokratik cumhuriyete sahip çıkması; Akşam gazetesinde mitinglere büyük katılım gerçekleş-mesi, mitinglerin her kesimden insanı bir araya getirebilmesi ve halkın laik cumhuriyete sahip çıkması; Zaman gazetesinde mitinglerde yer alan konuşmacıların ve yapılan konuşmaların katılımcı halkı temsil etmediği ve mitinglerin sol görüşlü partilere yakın olduğu, dolayısıyla her düşünceyi kapsamadığı; Yeni Şafak gazetesinde mitinglerin darbe yanlısı olduğu, mitingleri sol partilerin desteklediği ve bu yüzden her düşünceyi temsil edemeyeceği ve son olarak Star gazetesinde miting-lerin darbe yanlılığı olmuştur.

Belirtilmesi gereken son bir nokta ise Hürriyet ve özellikle Cumhu-riyet gazeteleri ile Yeni Şafak ve Star gazetelerinde keskin karşıtlıklar kurulmasının, İslamcılık ve Kemalizm arasındaki hegemonya müca-delesinin, iki kutbun sınırları içine hapsedilmesinde özellikle önemli olmasıdır.

Sonuç

Bir ideolojinin egemen hale gelmesi toplumdaki tüm çıkarları kendi ideolojisinde birleştirerek meşru gösterebilmesine bağlıdır. Bu da kendi dışındakilerin rızasını kazanmasını gerektirir. Bir ideolojiyi hegemonik hale getiren güç ve rızadır. Bu noktada medyayı, rızaya dayalı ortak duyunun inşasına hizmet eden hegemonik bir araç olarak ele almak, liberal çoğulcu yaklaşımda savunulduğu gibi olgu ve olay-ları, olduğu gibi aktaran bir medya anlayışından uzaklaşılarak top-lumsal gerçeği kuran, tanımlayan, anlamı inşa eden bir medya anlayı-şını gerekli kılmaktadır. Medya gerçekliğin ve anlamın inşasında, dili kullanır. Dolayısıyla dil, kendi dışındaki gerçekliği yansıtan bir araç olarak ele alınmaktan ziyade o gerçekliğin inşasına katılan toplumsal bir pratik olarak anlaşılır. Anlamın tek bir noktada sabitlenememesi ve bağlamına göre farklılaşması, aynı olaylara farklı anlamlar yüklenme-


si sonucunu doğurur. Anlamın oluşturulduğu ve değişime uğratıldığı bir alan olarak anlamlandırma sürecinde etkin bir konuma sahip olan medya, bazı anlamları düzenli olarak üreterek bir oydaşma sağlar. Böylece egemen bir söylem inşa edilmiş olur. Bir ideolojinin hegemo-nik hale gelmesinde, olgu ve olayları tanımlama iktidarına da sahip olması çok önemlidir. Ancak bir hegemonyanın kuruluşu onun sonsu-za kadar süreceği anlamına gelmez. Hegemonya anlam üzerinde sürekli bir mücadeleyi gerektirir. Bu bağlamda Kemalizm ve İslamcılık arasındaki hegemonya mücadelesi anlam üzerinde verilen bir ideolo-jik mücadeledir.

Türkiye’nin bağımsızlık savaşı sonrası, devletin ve toplumun Kemalist ilkeler doğrultusunda yeniden yapılandırılması döneminden itibaren Kemalizm ve İslamcılık arasında zaman zaman azalıp artsa da sürekli bir hegemonya mücadelesi baş göstermiştir. 2000 sonrasında AKP’nin üç kez üst üste iktidar olması çerçevesinde İslamcılığın siya-sal edilgenlikten etkinliğe geçmesi ve Kemalist ilkelerle şekillenen toplumsal yapıda bir değişiklik oluşturan talepleri, Türkiye’nin kuru-cu ideolojisi olan Kemalizm’in ulusal çıkarları temsil edemediği nok-tasında bir hegemonya bunalımına neden olmuştur. Hem devleti bir aygıt olarak bütünleştiren hem de toplumsal farklılıkları sabitleyip düzenleyen Kemalist hegemonyanın krize girmesiyle kutuplaşmalar ortaya çıkmıştır. Kemalizm ve İslamcılık da yaşanan krizde iki kutbu temsil etmektedir. Bu çalışmada da, Kemalist elitlerin Kemalizm’in içinde bulunduğu hegemonya krizi karşısında gösterdikleri bir refleks olarak gerçekleştirdikleri Cumhuriyet mitinglerinin medyada hangi ideolojik çerçeve içinde sunulduğuna bakarak krizin medyaya nasıl yansıdığını anlamak amaçlanmıştır.

Cumhuriyet mitingleri, altı ayrı gazetede farklı söylemsel strateji-ler kullanılarak sunulmuştur. İncelenen gazetelerin bağlı oldukları ideolojik yapı ile paralel bir biçimde, genellikle benzer söylemsel stra-tejileri kullanmışlardır. Bir başka deyişle gazeteler içinde konumlan-dıkları ideoloji içinde söylemlerini üretmişlerdir. Bu bakımdan Hürri-yet, Cumhuriyet ve Akşam gazeteleri söylemlerini, vurgu farklılıklarıyla birlikte Kemalist ideoloji içinden oluştururken; Zaman, Yeni Şafak ve


Star gazeteleri ise söylemlerini, yine farklı vurgularla birlikte İslamcı ideoloji içinden üretmişlerdir. Buna göre Kemalist bloku oluşturan gazetelerde mitingler haberleştirilirken olumlayıcı bir dil kullanılmış, Cumhuriyet mitinglerinde dile getirilen şeriat tehdidi, laik cumhuri-yete sahip çıkılması gibi endişe ve mesajlar bu gazeteler tarafından da paylaşılmıştır. Diğer taraftan “İslamcı” blok içinde yer alan gazeteler ise –bağlı olunan ideolojik yapı diğer blokla tamamen farklı olduğun-dan– Cumhuriyet mitinglerinin sunumunda olumsuz bir dil kullanıl-mıştır. Ayrıca İslamcı ideoloji içinde konumlanan bu gazeteler, Cum-huriyet mitinglerinde dile getirilen Cumhuriyet rejimini ortadan kal-dıracak “şeriat tehdidi” endişesine karşı, mitinglerde konuşulanların ve atılan sloganların darbe yanlısı olduğu ile mitingi düzenleyenlerin darbeye destek veren kişiler olduğu vurgusuyla asıl tehdidin demok-rasiye karşı “darbe tehdidi” olduğu haber söylemlerinde üretilmiştir.

Mitingleri meşrulaştırmaya ve marjinalleştirmeye çalışma, med-yada Cumhuriyet mitinglerinin haberleştirilmesinde kullanılan bir diğer söylemsel stratejidir. Söylemini Kemalist ideoloji içinden kuran gazetelerde, mitinglere büyük katılımın gerçekleştiği, gerek sansasyo-nel haber başlıkları gerek sayısal değerlerin çokça kullanılmasıyla vurgulanmıştır. Ayrıca mitinglere her kesimden, her yaştan ve her düşünceden insanın katıldığının altı çizilmiş böylece mitinglerin çoğunluğu temsil ettiği noktasında mitingler meşrulaştırılmaya çalışıl-mıştır. Bir yandan da mitinglere katılanlar halk, yurttaş, vatandaş olarak tanımlanarak ve mitinglerin her kesimi temsil ettiği vurgusu çerçevesinde, mitinglerde savunulanları herkes için geçerli kılarak mitinglerin belirleyici ideolojisi olan Kemalizm’e de bir meşruluk zemini sağlamak hedeflenmiştir. Buna paralel olarak da mitinglerin çoğunluğu temsil etmesi temelinde çoğunluğun, AKP’nin siyasetin-den rahatsızlık duyduğu noktasında İslamcılığın meşruluğu sorgulan-maktadır. İslamcı ideoloji içinde konumlanan gazetelerde ise, sol par-tilerin mitinglere yoğunluklu katılımının, sol partilerin birleşmesi mesajının öne çıkmasıyla Cumhuriyet mitinglerinin sadece sol görüşlü kesime hitap ettiği vurgulanarak “mitinglerin herkesi, her kesimi, her düşünceyi kapsadığı” savı reddedilmektedir.


Cumhuriyet mitinglerinin anlamı da gazeteler için farklı olmuş-tur. Kemalist kutupta yer alan gazetelerde, mitingler şeriat tehdidine karşı laik Cumhuriyeti korumak için halkın gerçekleştirdiği anlamlı bir tepkiyi ifade etmektedir. Bu çerçevede miting aktörleri “çağdaş, laik, aydın” yurttaşlar olarak olumlanmaktadır. Ayrıca mitinglerin demokratik karakteri de haber söylemlerinde altı çizilen bir nokta olmuştur. Bunun dışında araştırmada kimlerin çerçevelerinin sunul-duğunun ortaya çıkarılması amacıyla haber kaynaklarına bakıldığın-da söz konusu bu gazetelerde mitinglere Kemalist elitler ile çatışmanın “İslamcı” bir kutbunu oluşturan AKP’den kişilerin mitingleri olumla-yan söylemlerinin haberde dolaşıma sokulduğu görülmüştür. Oysa mitinglere katılan vatandaşların görüşleri pankart ve sloganlar dışın-da hiçbir gazetede yer almamıştır. İslamcı kutupta yer alan gazeteler ise Cumhuriyet mitinglerini düzenleyen ve mitinglerde konuşma yapan kişileri darbe yanlılığının yanı sıra PKK destekçisi olarak da tanımlayarak anti-demokratik bir hareket olarak nitelemişlerdir.

Kemalizm ve İslamcılığın hegemonya mücadelesinde kullanılan bir diğer söylemsel strateji de, iki grup gazetenin de bazı kavramları, içinde konumlandıkları ideolojiler çerçevesinde anlamlandırmalarıdır. Buna göre, özellikle İslamcı ideoloji, “laiklik”, “demokrasi” ve “çağ-daşlık” gibi Kemalizm’in ideolojik bir anlamsal kapanma sağladığı kavramların anlamlarını değiştirmeye çalışmıştır. Kemalizm içinde kurulan Laik–Anti laik karşıtlığının, söylemlerini Kemalist ideoloji içinde oluşturan gazetelerde yeniden üretilerek İslamcıların anti laik olarak olumsuzlanması karşısında, İslamcı söylem içinden konuşan gazetelerde, Türkiye’de uygulanan laikliğin gerçek anlamıyla laiklik olmadığı, bunun yerine dini ve gelenekleri inkâr eden dinsizlik olan “Ortodoks” bir laiklik anlayışı olduğu vurgulanmıştır. Bu açıdan Kemalistlerin laiklik kavramındaki anlam kapanması kırılmaya çalışıl-mıştır. Böylece laiklik kavramının kendisi olumsuzlanmaktan çok Kemalizm’deki laiklik anlamı olumsuzlanmıştır.

İslamcılık ve Kemalizm arasındaki hegemonya mücadelesinin, Cumhuriyet mitingleri haberleri çerçevesinde sürdürüldüğü kavram-lardan biri de demokrasi olmuştur. İslamcılığın şeriat tehdidine karşı


laik Cumhuriyete sahip çıkmak amacıyla gerçekleştirilen Cumhuriyet mitinglerini “demokratik” olarak niteleyen Kemalist ideoloji içinde konumlanan gazetelerde “demokrasi” böylece Kemalist sözcük dağar-cığı içine alınmıştır. İslamcılık ise, darbe yanlısı konuşmalar yapılması ve miting aktörlerinin darbeci olarak tanımlanmasıyla mitinglerin ideolojisi olan Kemalizm’in demokratik olmadığı gösterilmeye çalışıl-mıştır. Ayrıca söz konusu gazetelerde Kemalizm’in farklılıklara izin vermeyen, homojen bir kimlik dayatması bağlamında, toplumsal yaşamda, kişilerin İslami kimliklerini baskılayan Kemalizm’in antide-mokratik bir karakter sergilediği vurgulanmıştır. Burada dikkati çeken bir nokta İslamcı söylemin Kemalizm’in farklılıklara izin vermeyen yapısını aşma yönünde sadece İslami kimliğe vurgu yapıyor olması-dır. Bu bakış açısından İslamcılığın, Hristiyan kimliğini, etnik kimlik-leri ya da toplumsal cinsiyet temelinde tanımlanan kimlikleri mücade-lesinde içermiyor olması, Kemalizm’e yönelttiği farklılıkları dışlama eleştirisinin benzerini İslamcı ideolojiye de yöneltmeyi mümkün hale getirmektedir.

Diğer taraftan kaynaklara dayanılarak Kemalist elit azınlığın halktan kopuk bir biçimde halkın geleneksel ve dini değerlerine aykırı söylemler geliştirerek demokrasi kavramıyla çelişkisinin altı çizilmek-tedir. Dolayısıyla mitinglerin talepleri azınlığın çoğunluğa dayatması olarak bu gazetelerde vurgulanmaktadır. Buna karşı Kemalist söylem içinden konuşan gazetelerin miting haberlerinde ise, Cumhuriyet mitinglerinin halk hareketi olduğunun vurgulanmasıyla Kemalist ide-olojinin devletten çıkıp sivil toplumun iradesine geçtiği belirtilmekte-dir. Buna göre Kemalist ilkelerin, devletten bağımsız sivil toplum ala-nında, mitingler aracılığıyla halk tarafından kendiliğinden savunuldu-ğunun altının çizilmesiyle Kemalizm’in meşruluk talepleri de haklı bir zemine oturtulmaya çalışılmaktadır.

Böylece söylemini Kemalist ideoloji içinden kuran gazetelerde gerek resmi tarih anlatısı ve gerekse kurucu ilkelere gönderme yapa-rak Kemalist ideoloji yeniden üretilmiş ve şeriat tehdidi karşısında tutulması gereken bir yol olarak işaretlenmiştir. İslamcı ideoloji içinde konumlanan gazeteler ise, söylemlerinde İslamcılığın Kemalizm’e


getirdiği eleştirileri miting haberleri bağlamında öne çıkararak İslamcı ideolojiyi yeniden üretmişlerdir.

Cumhuriyet mitingleri haberlerinin sunumu çerçevesinde, hege-monya mücadelesinde Kemalizm ve İslamcılık medyada, –olumlama/olumsuzlama, mitingleri meşrulaştırma/marjinalleştirme çabası, ikili karşıtlıklar kurma/ötekileştirme, laiklik ve demokrasi kavramlarını mücadele pratiklerine eklemleme olarak– farklı içeriğe sahip olsa da vatandaşın görüşlerinin hiçbir gazetede yer almaması bakımından benzer söylemsel stratejileri kullandıkları görülmüştür. Bu da haberin yapısal yanlılığı üzerinden ele alınabilir. Bu çerçevede haberin günlük pratikler içinde üretimi, haber söylemini güç/iktidarın ürettiği söy-lemleri dolaşıma sokmasını beraberinde getirmektedir. Böylece haber medyası bu odakların söylemlerine meşruluk kazandırarak varolan toplumsal yapıya yönelik rızanın oluşumunda rol oynamaktadır. Medya bu anlamda, Cumhuriyet mitinglerinin sunumunda hegemo-nik işlev görmüş, Kemalizm ve İslamcılık arasındaki hegemonya mücadelesi Cumhuriyet mitingleri haberleri bağlamında sadece iki kutup çerçevesinde ele alınmıştır. Böylece Türkiye siyasetinin işleyişi farklı görüşler yokmuşçasına iki kutba sıkıştırılmıştır. Bunun en önem-li sonucu da çoğulcu bir siyasetin engellenmesi olmuştur.

Bu çalışma olanın eleştirisini sunmasıyla birlikte, gazetecilik pra-tikleri açısından iki kutbun dışında kalan alternatifliğin olma zorunlu-luğuna da işaret etme amacını taşımaktadır. Bu açıdan gazetecilik pratikleri bağlamında kamusal alanda söylemsel kutuplaşma yerine açılıma, farklılığa olanak tanıyan bir gazetecilik türünün medyanın, bir güç odağı olarak işlemesinden ziyade halkın da medya söyleminde iktidar mücadelesinin bir tarafı olarak var olmasına katkı sağlayacağı düşünülmektedir.


Kaynakça

Ahmad, Feroz (2009). Modern Türkiye’nin Oluşumu. Çev., Yavuz Alogan. 8. Baskı. İstanbul: Kaynak Yayınları.

Aykol, Hüseyin (2008). Haber Basınından İslamcı Medyaya. İstanbul: Agora Kitaplığı.

Berkowitz, Daniel A. (2011). “Introduction: From Sociological Roots to Cultural Perspectives.” Cultural Meanings of News. (der.) Daniel A. Berkowitz. SAGE Publications : xi-xxii.

Bird, Elizabeth (2010). “The Antropology of News and Journalism: Why Now?” The Antropology of News and Journalism Global Perpectives. (der.) S. Elizabeth Bird. Bloomington: Indiana University Press. 1-21.

Bora, Tanıl (1996). “İnşa Döneminde Türk Milli Kimliği.” Toplum ve Bilim 71(Kış): 168-192.

Bora, Tanıl (2007). “Tandoğan, Çağlayan İzmir Mitingleri ve Sol, Çılgın Kalabalıktan Uzakta…” Birikim 218 (Haziran): 38-45.

Çaha, Ömer (2004). “Ana Temalarıyla 1980 Sonrası İslami Uyanış.” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce C.6. (der.) Tanıl Bora ve Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları. 476–493.

Çakır, Ruşen (2004). “Milli Görüş Hareketi.” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce C.6. (der.) Tanıl Bora ve Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları. 544-576.

Çeçen, Anıl (2007). Kemalizm. 7.Baskı. Ankara: Fark Yayınları.

Çelik, Nur Betül (2006). “Kemalizm: Hegemonik Bir Söylem.” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce C.2. 5. Baskı. (der.) Tanıl Bora ve Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları.75–92.

Çetinsaya, Gökhan (1998). “Türkiye’de Laikleşme Süreci: Zarfa ya da Mazrufa Bakmak.” Birikim. 105-106 (Ocak-Şubat): 107–111.

Çiğdem, Ahmet (2004). “İslamcılık ve Türkiye Üzerine Bazı Notlar.” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce C.6. (der.) Tanıl Bora ve Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları. 26–34.

Çölaşan, Emin (2009). Sakıncalı Gazeteci. 3.Baskı. Ankara: Bilgi Yayınevi.

Duran, Burhaneddin (2004). “Cumhuriyet Dönemi İslamcılığı”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce C.6. (der.) Tanıl Bora ve Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları. 129-156.

Erdoğan, Necmi (2006). “Neo Kemalizm, Organik Bunalım ve Hegemonya”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce C.6. (der.) Tanıl Bora ve Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları. 584-592.


Gitlin, Todd (2003). The Whole World is Watching. London: University of California Press.

Glasgow Media Group (1976). Bad News. London: Routledge.

Hackett, Robert A. (1998). “Bir Paradigmanın Önemini Yitirişi: Haber Medyası Çalışmalarında Yanlılık ve Nesnellik.” Çev., M. Ayşe İnal. İLEF Yıllık 1997–1998. Ankara: İLEF. 31–72.

Hall, Stuart, Critcher, C., Jefferson, T., Clarke, J. ve Roberts, B. (1978). Policing The Crisis: Mugging, the State, and Law and Order. New York: Palgrave Macmillan.

Hall, Stuart (2005). “İdeolojinin Yeniden Keşfi: Medya Çalışmalarında Baskı Altında Tutulanın Geri Dönüşü.” Medya, İktidar, İdeoloji. 3. Baskı. (der.) Mehmet Küçük. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları. 73–123.

Hallin, Daniel C. (2005). “Eleştirel Kuram Perspektifinden Amerikan Haber Medyası.” Kitle İletişim Kuramları. (der). Erol Mutlu. Ankara: Ütopya Yayınevi. 291–320.

Halloran, J. Dermot; Elliott, Philip ve Murdock, Graham (1970). Demonstrations and Communication: A Case Study. Harmondsworth: Penguin Books.

İnsel, Ahmet (2006) “Giriş”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce C.2. (der.) Tanıl Bora ve Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları. 17–29.

Jorgensen, K.Wahl ve Hanitzsch, Thomas (2010). “Introduction: On Why and How We Should do Journalism Studies.” The Handbook of Journalism Studies. (der.) K. Wahl-Jorgensen, Thomas Hanitzch. New York: Routledge.3-17.

Kansu, Aykut (2009). 1908 Devrimi. 2.Baskı. İstanbul: İletişim Yayınları.

Karaman, Ozan (2004). “Kent: Başka Mekansallıkların Olasılığı Olarak Yer.” Arredamento Mimarlık. 10: 57–60.

Keith, Micheal ve Pile, Steve (1993). “The Place Of Politics.” Place And The Politics Of Identitiy. (der.) Steve Pile, Micheal Keith. London: Routledge. 22–41

Keyder, Çağlar (1998). “1990’larda Türkiye’de Modernleşmenin Doğrultusu.” Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik. (der.) S.Bozdoğan ve R. Kasaba. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

Kılıçbay, Mehmet Ali (1994). “Laiklik ya da Bu Dünyayı Yaşayabilmek.” Cogito. 1: 13–21.

Kışlalı, Ahmet Taner (1999). Ben Demokrat Değilim. 4. Baskı. Ankara: İmge.

Köker, Levent (1996). “Kimlik krizinden meşruluk krizine: Kemalizm ve sonrası.” Toplum ve Bilim 71 (Kış): 150–165.


Köker, Levent (2006). “Kemalizm/Atatürkçülük: Modernleşme, Devlet ve Demokrasi.” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce C2. (der.) T. Bora ve M. Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları. 97–119.

Laçiner, Ömer (1998). “Cumhuriyet Devrim mi?” Birikim 115: 14–19.

Lefebvre, Henri (1991). The Production Of Space. İngilizceye Çev. D. N. Smith. Cambridge MA: Basil Blackwell.

Mert, Nuray (2006). “Cumhuriyet Türkiyesi’nde Laiklik ve Karşı Laikliğin Düşünsel Boyutu”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce C.2. (der.) Tanıl Bora ve Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları. 197–209.

Michel, Thomas S.J (1994). “Laisizme Katolik Bir Bakış.”, Cogito 1: 101–109.

Molotch, Harvey ve Lester, Marilyn (1981). “News as purposive behaviour: on the strategic use of routine events, accidents and scandals.” The Manufacture of News. Revised Edition London: Sage. 118–138.

Mouffe, Chantal (2010). Siyasetin Dönüşü. Çev., Fahri Bakırcı ve Ali Çolak. Ankara: Epos Yayınları.

Oran, Baskın (1997). Atatürk Milliyetçiliği. 4.Baskı. Ankara: Bilgi Yayınevi.

Özyürek, Esra (2008). Modernlik Nostaljisi Kemalizm, Laiklik ve Gündelik Hayatta Siyaset. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.

Sargın, Arif Güven (2004). “Sapkın ve Sapkınlık: Kentsel Pratiklerin Sıradan Aktörleri Eylemleri.” Arredamento Mimarlık 10: 53–55.

Şaylan, Gencay (1992). Türkiye’de İslamcı Siyaset. Ankara: Verso Yayınları.

Topuz, Hıfzı (2003). Türk Basın Tarihi: II. Mahmut’tan Holdinglere. 2.Basım. İstanbul: Remzi Kitabevi.

Tuchman, Gaye (1978). Making News: A Study in the Construction of Reality. New York: The Free Pres.

Tuğal, Cihan (2010). Pasif Devrim: İslami Muhalefetin Düzenle Bütünleşmesi. Çev., Ferit B. Aydar. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.

Tunaya, T.Zafer (2003). İslamcılık Akımı. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Tunçay, Mete (2005). Eleştirel Tarih Yazıları. Ankara: Liberte Yayınları.

Turan, Ömer (2006). “Son Dönemde Kemalizme Demokratik Meşruiyet Arayışları.” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce C6. (der.) Tanıl Bora, Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları. 592-601.


Uzgel, İlhan (2009). “AKP: Neoliberal Dönüşümün Yeni Aktörü.” AKP Kitabı: Bir Dönüşümün Bilançosu. (der.) İlhan Uzgel ve Bülent Duru. Ankara: Phoeniz Yayınevi. 11–40.

Van Dijk, A.Teun (1988). News as Discourse. New Jersey: Lawrence Earlbaum Associates Publication.

Van Dijk, A.Teun (2005). “Söylemin Yapıları ve İktidarın Yapıları.” Medya, İktidar, İdeoloji. 3.Baskı. (der. ve çev.) Mehmet Küçük. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları. 315-377

Van Dijk, A.Teun (2007). “Bir Söylem Olarak Haberin Disiplinlerarası Çözümlenmesi.” Medya Metinlerini Çözümlemek. (der.) Gülseren Ş. Atabek ve Ümit Atabek. Çev.,Ümit Atabek. Ankara: Siyasal Kitabevi.

Yaşın, Yael Navaro (1998). “Bir İktidar Söylemi Olarak Sivil Toplum.” Birikim 105–106: 57-62.

Yavuz, Hakan (2005). Modernleşen Müslümanlar. Çev., Ahmet Yıldız. İstanbul: KitapYayınevi.

Yılmaz, Nuh (2004). “İslamcılık, AKP, Siyaset.” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce C.6. (der.) Tanıl Bora ve Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları. 604–620.

Zürcher, Eriz Jan (2009). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. Çev.,Yasemin Saner Gönen. İstanbul: İletişim Yayınları.

http://www.diyanetvakfi.org.tr/hakkimizda/hizmetler/yurtici/kulhizm.htm. Erişim tarihi: 04.06.2012.

http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/405722.asp. Erişim tarihi: 21.08.2009.

Ana Akıma Tabandan Bir Yanıt:Alternatif Gazetecilik

107


Ahmet Taylan

Özet

Bu çalışmada, yerleşik ve kurumsallaşmış siyaseti reddeden veya ona meydan okuyan kitle iletişim biçimi olarak “alternatif medya” kavramı incelenmiştir. Çalışma, ana akım medyanın ayrımcı, dışlayıcı ve eşitsiz yayın politikasına karşı alternatif medya arayışlarını ve bu arayışın Türkiye ölçeğinde bir alternatif medya örneği ile somutlaştırılmasını konu etmektedir. Çalışma, ana akım medyanın ekonomik ve siyasi iktidar odaklarıyla kurduğu çıkar ilişkisi bağlamında neden olduğu hak ihlalleri nedeniyle, “hak odaklı haberciliğin söz konusu ihlallere bir yanıt olabileceği” varsayımı üzerine temellenmiştir. Bu doğrultuda, çalışmada Türkiye’deki en etkin alternatif medya örneği olduğu varsayılan Bianet’in özgün yapı ve işleyişine dair bir inceleme yapılarak, nasıl bir alternatif gazetecilik pratiği oluşturulabilir sorusuna yanıt aramak amaçlanmıştır. Bu amaca ulaşmak üzere, Bianet haber merkezi üzerine bir uygulamalı araştırma gerçekleştirilmiştir. Analiz sonucunda Bianet’in etkin ve özgün bir alternatif medya örneği olduğu ortaya konmuş ve alternatif gazeteciliğe dair öngörülere ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Alternatif medya, Bianet, katılımcı gazetecilik, hak haberciliği, radikal medya

A Grassroots Response to Mainstream Media: Alternative Journalism

Abstract

This research focuses on “alternative media” concept as a form of mass communication to be utilised for challenging corporate and institutionalised politics. It elaborates possibilities for establishing alternative media against the discriminatory, exclusionary, monotonic broadcasting policy in mainstream media and looks into how alternative media can be institutionalised in the Turkish context by focusing on a specific case. This research brings attention to mainstream media’s violations of rights as a result of the interest based ties they establish with different economic and power elites. It is argued in this research that these violations can be challenged by establishing rights based journalism practices. In this light, by analysing the organisational structure and the workings of the most effective alternative media organisation in Turkey -Bianet- this research aims at finding an answer to the question on what kind of an alternative journalism practice can be established. In order to do so, a field research about Bianet news center was conducted. The research concludes that Bianet offers an important model of an effective and a genuine alternative media and suggests further insights on the topic in the alternative journalism context.

Keywords: Alternative media, Bianet, participatory journalism, right based journalism, radical media


Ana Akıma Tabandan Bir Yanıt: Alternatif Gazetecilik1

Mevcut iletişim ortamının temel bileşeni olan ana akım yaygın medya, başat siyasal ve ekonomik güçlerin bir eklentisi halini almış durumda. Bu bakımdan ana akım medya, toplumdaki tahakküm iliş-kileri içinde inşa edilen, yeniden üretilerek pazara sunulan temsil pratikleri aracılığıyla hâkim iktidar ilişkilerini meşrulaştırıyor. Ignacio Ramonet’nin deyimiyle bu süreçte “dördüncü güç, kapitalist küresel-leşme çağında artık kendisini toplumsal hedefler ve insan hakları ihlallerini teşhire adamış dördüncü güç olmaktan çıkıp toplumdaki öteki güçlerle iç içe geçti” (2003: parag. 4).

Ana akım medya, bir yandan siyasi iktidar ve pazar/piyasa güç-leriyle çıkara dayalı bir etkileşim içinde olurken bir yandan da kendisi bir pazara dönüştü; medya, bu yapısıyla yurttaşlara demokratik süreç-ler doğrultusunda güç kazandırmaktan giderek uzaklaşıyor. Kellner, büyük medya holdinglerinin ve devlet tarafından kontrol edilen kurumların egemenliği altındaki görsel-işitsel medya çağında, birçok kişinin demokratik tartışma ortamının dışında tutulduğunu ve görsel-işitsel teknolojiler tarafından dev bir enformasyon gösterisinin pasif tüketicileri konumuna düşürüldüğünü belirtiyor; böylece medyaya erişim olanağı büyük holdingler ya da devlet tarafından yönlendirilen kurumlar tarafından kontrol edilmekte (Kellner, 1990: 444) ve azınlıkta kalan seslerin ve fikirlerin duyurulması güçleşmekte. Toplumda sesle-rini duyuramayan, dışlanan, ihmal edilen kesimlerin hakları ihlal 1 Bu makalede kullanılan veriler Şubat 2012’de Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Gazetecilik Anabilim Dalı’nda savunulan “Alternatif Medya ve Bianet Ör-neği: Türkiye’de Alternatif Medyaya Dair Etnografik Çalışma” başlıklı doktora tez çalışmasına dayanmaktadır.

Ana Akıma Tabandan Bir Yanıt:Alternatif Gazetecilik1

Taylan • Ana Akıma Tabandan Bir Yanıt: Alternatif Gazetecilik • 109

edilmekte ve bu kesimler medyada genellikle haberin öznesi değil nesnesi durumunda yansıtılmaktalar.

Ana akım medyadaki söz konusu hak ihlallerine ve eşitsiz iletişim ortamına karşı ne yapılabileceği sorusuna çeşitli yanıtlar vermek müm-kün. Bu yanıtlardan birisi de hak odaklı habercilik üzerine temellenen ve geleneksel ana akım habercilik kodlarına dayanmayan alternatif gazetecilik. Alternatif gazetecilik günümüzde dikkate değer bir kuram-sal ve pratik mesleki alan oluşturuyor. Çünkü artık başka bir iletişim düzeninin mümkün olduğuna dair fikirler ve bu fikirlerin hayata geçi-rildiği alternatif gazetecilik örgütlenmeleri giderek yaygınlaşıyor ve güç kazanıyor.

Eleştirel iletişim çalışmaları, genellikle ana akım medya eleştirisi üzerine yoğunlaşıyor ve mevcut iletişim düzeninin eşitsizliklerini orta-ya koyuyor. Ancak sorunu tespit etmenin ötesine geçip, çözüm yolları öneren çalışmaların görece daha az olduğunu söylemek mümkün. Buna karşılık ana akım medyaya karşı yeni bir kamusal iletişim uzamı olarak alternatif arama çabası, tekelleşmelerin yoğunlaşmasıyla birlik-te artmaya başladı ve “alternatif medya kavramı medya araştırmacıla-rı tarafından bir tartışma alanı olarak” ortaya koyuldu (Waltz, 2005: 2). Alternatif medya çalışmaları özellikle neoliberalizmin ve küreselleş-menin ağırlığını iyice hissettirdiği 1990’lı yıllardan sonra akademik gündemdeki yerini daha ön sıralara taşıdı. Böylece alternatif medya alanı hâlihazırda güncelliğini koruyan ve kuramsal gelişimini çeşitli örnek olay ve uygulamalı araştırmalarla bağıntılı olarak hızla sürdüren çok yönlü bir araştırma sahası oluşturuyor.


Bu çalışma da, söz konusu araştırma sahası kapsamında yürütü-len tartışmalara Türkiye örneğinde yapılan bir araştırmayla katkı sunmayı amaçlıyor. Zira Türkiye’de alternatif medya örneklerinin de, bunlar üzerine yapılan çalışmaların da hala az olduğunu söylemek mümkün. Bu bakımdan bu çalışma, alternatif gazetecilik arayışlarını ve bu arayışın bir alternatif medya örneği olan Bianet ile Türkiye ölçe-ğinde somutlaştırılmasını konu ediyor. Çalışmada, ana akım medya gerek haber değerleri ve habercilik dili açısından, gerekse de organi-zasyon yapısı ve istihdam politikası açısından sorunlu bir işleyiş ser-gilediği için, -başka türlü bir iletişim ortamının mümkün olduğu inancı üzerine bina edilen- alternatif medyanın ve bu medya dolayı-mıyla yapılan hak odaklı gazeteciliğin bir direniş odağı ve değişim kaynağı olarak konumlandırılabileceği savunuluyor.

Çalışmada eleştirel bir perspektifle alternatif gazetecilik kavramı-na dair kuramsal/tanımsal bir çerçeve çiziliyor. Ardından Türkiye’den bir alternatif/muhalif medya örneği olarak Bağımsız İletişim Ağı’nın (BİA) ve bu ağın haber vitrini olan Bianet’in kurumsal yapısı, gazeteci profili ve üretim perspektifine dair bir çözümleme yapılarak, Bianet’in alternatifliği ve muhalif kamusal tartışma oluşturma potansiyeli özgün bir şekilde ortaya koyuluyor.

Başka bir medya düzeninin mümkün olduğu inancıyla giderek hızlanan alternatif gazetecilik arayışları paralelinde, son yıllarda Türkiye’de alternatif bir kamusal tartışma oluşturma bağlamında etkinlik ve etki alanı açısından ciddiye alınması gereken bağımsız/muhalif girişimler daha fazla dikkat çekiyor. Bunların başında ise yerel ve bağımsız medya kuruluşlarından oluşan bir ağ kurmayı hedefleyen BİA ve bu ağın haber vitrini işlevini gören bianet.org web sitesi geli-yor. Köse de, “Türkiye medya ortamına ilişkin taşıdığı toplumsal sorumlulukla, sunduğu alternatif ve sivil önerilerle, üstlendiği önemli rollerden dolayı bu geniş ve kuşatıcı proje” üzerinde durulması gerek-tiğini vurguluyor (2007: 354). Türkiye ölçeğinde, doğrudan ya da dolaylı şekilde medyayı ve toplumsal yapıyı yeniden organize etmek, devlet elindeki ve/veya ticarileşmiş medyaya alternatif olmak ama-cıyla hayata geçirilen gazetecilik projelerinin günümüzde de varlığını


sürdüren en kapsamlı ve en etkin örneklerinden biri olarak Bianet’i göstermek mümkün. Yaklaşık 10 yıldır bu proje içinde yeşertilen yerel medya ortamı da Türkiye ölçeğinde Bianet’i diğer örneklerden farklı bir konuma oturtuyor. Sonuçta, “Bianet, sadece medyatik alanda sözü edilen dezenformasyon ortamına karşı radikal bir tavır sergilemekle kalmamakta; aynı zamanda toplumsal alanda sesini duyuramayanlar-dan, mağdur ve ezilmişlerden yana ve sermayenin karşısında da açık bir tavır almakta, bir başka deyişle haklı olarak ‘taraf tutmakta’dır” (Köse, 2007: 355). Bu bakımdan Bianet, Türkiye’de çok fazla benzeri olmayan özgün yapısıyla Türkiye sosyo-ekonomik, siyasal, kültürel coğrafyasında ana akım medyaya alternatifliğin aldığı özgül biçimi somutlaştırmak açısından elverişli bir örnek oluşturuyor.

Alternatif gazetecilik: Ana akıma karşı mı,ana akımın yanı sıra mı?

Alternatif gazetecilikten bahsedildiğinde öncelikle iki temel soru akla geliyor; alternatif gazetecilik nedir ve alternatif gazetecilik neye alternatif oluşturuyor? Alternatif gazetecilik nedir sorusuna yanıt ola-rak, ana akım medya tarafından gerçekleştirilen içerik üretim ve sunum faaliyetlerinden çeşitli şekillerde farklılaşan habercilik uygula-malarını açıklamak için yurttaş medyası, sivil toplum medyası, halk gazeteciliği, açık yayıncılık, katılımcı gazetecilik, etkileşimli gazeteci-lik, bağımsız medya, muhalif medya, radikal medya, alternatif medya gibi çeşitli kavramlar kullanılıyor. Bu kavramlar sıklıkla birbiri yerine kullanılsa da aslında aralarında girift bir farklılaşma ve benzeşme iliş-kisinden söz edilebilir. Bu kavramlar genellikle “sessizlerin sesi”, “üçüncü dünyanın sesi”, “tekel dışı habercilik” gibi tekelci ve endüst-riyel ana akım medyadan farklılıkları vurgulayan tanımlara atıf yap-makta ve genel olarak “alternatif medya deneyimleri” olarak ele alın-maktalar. Nitekim pek çok araştırmacının ana akım gazetecilik dışın-daki seçeneklere dikkat çekmek ve gazeteciliği yeniden tanımlama anlayışına kuramsal bir temel oluşturmak üzere alternatif/radikal veya yurttaş medyası için kavramsal ve uygulamaya dönük tanımlar


geliştirmek yolunda çaba harcadıkları görülüyor (Atton, 2001, 2002, 2003; Bennett, 2003; Couldry, 2003; Downing, 2001, 2003; Kidd, 2003, 2005; Rodriguez, 2001; Jankowski ve Prehn, 2002).

Bu çabalar ekseninde yürüyen tartışmalar incelendiğinde, nasıl adlandırılırsa adlandırılsın alternatif gazeteciliğe dair tanımlayıcı giri-şimlerin ortak vurgu noktasının okuyucuyla etkileşim, katılımcılık ve ticarileşme karşıtlığı olduğu söylenebilir. Bu bakımdan medyanın alternatif olmasının temel göstergeleri; yayın yapmaya yönelik temel motivasyon kaynağının kesinlikle kâr olmaması, medya kuruluşu içinde örgütsel olarak katı dikey hiyerarşiden uzak, yatay, eşitlikçi ve katılımcı bir yapılanmaya sahip olmak, sosyal sorumluluk anlayışı gütmek ve kamusal alandan dışlanmış olan ve/veya azınlıkta kalan kesimlerin kendilerini ifade etmelerine olanak sağlamak olarak sayıla-bilir. “Alternatif olmak” demek, sadece nihai ürünün farklı ya da radi-kal olması değil, üretime dair diğer yapılanma ve süreçlerin de farklı olması ve böylece hegemonik haber üretim biçimine ve ana akım medyanın hâkimiyetine karşı tehdit/savunma oluşturmak ve bu doğ-rultuda bağımsız bir şekilde mücadele edebilmek anlamına geliyor. “Alternatif gazetecilik nedir” ya da “alternatif medyayı alternatif yapan nedir” sorularına, yıllardır ZMag adlı alternatif internet sitesini yayınlayan gazeteci Michael Albert de, alternatif medyayı nihai olarak toplumu ve toplumsal hayatı değiştirme amacıyla bağlantılandıran bir yanıt veriyor:

Kartel medyası kurumları çoğunlukla yüksek kârlılık ve reklamcılara kolaylıkla pazarlanabilecek seçkin bir okur/izleyici kitlesi üzerine kurul-muştur. Toplumdaki mevcut hiyerarşik toplumsal ilişkilerin devamından yanadır ve bu devamlılıktan çıkarları olan bir sahiplik mekanizması vardır. Oysa alternatif medya kurumları, kârlılık için çalışmaz; okurları/izleyicileri reklamcılara pazarlanacak müşteriler olarak görmez. Toplu-mu tanımlayan hiyerarşik yapıyı bozmaya çalışır ve bunu yaparken kamu yararını gözetir. Alternatif medya, toplumsal hayatı ve yaygın medya anlayışını yeniden organize etmek isteyen bir düşüncenin parça-sıdır (1997: parag. 7-8).

Alankuş da (2008), alternatif medyanın tanımlanmasına dair dün-yanın farklı coğrafyalarındaki örneklerden yola çıkılarak geliştirilen


kavramları Türkiye’deki “melez alternatif medya” örnekleri için kulla-nabilme zorluklarından bahisle geliştirdiği tartışma sonucunda Cle-mencia Rodriquez (2001; 2003) tarafından getirilen “yurttaş medyası”2 kavramının kullanılmaya elverişli olduğunu belirtiyor:

(…) Türkiye’deki öteki medyayı nitelemek ve ortamını anlamak konusun-da, sözcük seçimleri konusunda karşılaşılan zorluğun, sadece Türkiye’ye özgü tarihsel, siyasal, kültürel nedenlerden kaynaklanmadığını eklemeli-yim. Bu durum özellikle de Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde daha çok melez formlarla karşılaşılmasıyla, ilgili akademik çalışmaların genel-likle Batı’da yapılması ve oradaki örneklerden hareket ederek geliştirilmiş olmasıyla, üstelik oralarda da yaklaşım ve tanımlarda tam bir uzlaşma bulunmamasıyla ilgili. Dolayısıyla, yaygın medya ile bu tanımın içine girmeyen medya arasındaki farkları büsbütün gözden kaçırmamak; “öte-kilerin” verdikleri karşı-hegemonik mücadelenin önemli bir mecrası hali-ne gelen medyayla kavuşmuş oldukları, direnişe ve kendilerini ifade etmelerinin önemine vurgu yapmak üzere, bir kavramsal arayışı sürdür-mek gerektiğini düşünüyorum. (…) Böyle bir yaklaşımı ise, Clemencia Rodriguez’in, Chantal Mouffe’ün “yurttaşlık” tanımına dayanarak geliş-tirdiği “yurttaş (citizens) medyası” kavramının sağladığı açılımda bulmak mümkün. Rodriguez, kavramı bütün alternatif medya pratiklerinin farklı ve zengin deneyimlerini içine alacak şekilde kullanıyor. Böylelikle onları özcü tanımlar içine sıkıştırmak yerine, her birinin özgüllüklerini hesaba katarak, medya ortamının demokratikleşmesini sağlayacak bütün “yurt-taş” girişimlerini önemli sayan bir anlama çerçevesi öneriyor (2008: 220).

2 Clemencia Rodriguez, alternatif medyanın üretim sürecine katılan insanların aktif yurttaşlara dönüşümünü açıklamak için “yurttaş medyası” kavramını kullanmak-tadır: “Yurttaş medyası, erkek, kadın ve çocukların kendi medyasına erişim ve ge-liştirme hakkını elde etmelerinin sonucu olan yetkilendirme, vicdanileştirme ve iktidarı çoğullaştırma süreçlerini açıklayan bir kavramdır” (Rodriguez, 2003: 190). Rodriguez’e göre yerleşik toplumsal kodlara, meşru kimliklere, kurumsallaşmış top-lumsal ilişkilere karşı çıkan yurttaş medyasının temel görevi halkın özgür iradeleriy-le yaşayacakları bir hayat kurmalarına yardım etmektir. Yurttaş medyası kavramı, yurttaşlık inşasının toplumsal pratiği olarak tanımlanır ve çeşitli tarzlarda, formlarda ve yerlerde muhalif medya aktivitelerinden hareketle, sembolik tartışma ve direnişin merkezliliği için bir iddia olarak ortaya koyulur. Rodriguez, bir yandan her biri yurt-taş medyası pratiğinin “yenilik ve coşkunluğunu” detaylı olarak örnekleyen olaylara atıf yaparak, bir yandan da medyayı siyaset ve kültür konularıyla bağlantılandıra-rak, dar bir medya odaklı bakışın aşırı katılığını delmeyi amaçlayan bir kuramsal argüman sunmaktadır.


Görüleceği üzere alternatif medyaya dair getirilen tanımlar, kurumsal yapılanmanın/hedefin ya da üretim pratiğinin çeşitli ve birbirinden farklı yönlerine odaklanıyor. Bu bakımdan aslında “alter-natif medya” tanımının kendi içinde sorunlu olduğu görülüyor. Hatta Abel, “alandaki terimlerin tanımlanmasına dair bariz düzensizliğin, alternatif medya terimini tanımlamak için anlamlı bir yol olmadığına dair bazı eleştirilere yol açtığına” dikkat çekiyor (1997: 79). Alternatif medya kavramı, ana akımın dışında olanı ve muhalif bir alanı vurgu-lamak için oldukça işlevsel; bununla birlikte kendi içinde farklılıklar ve çelişkiler barındırıyor ve geniş bir yelpaze oluşturuyor. Hatta farklı coğrafyalarda bile alternatif medya tanımları ve yapılarının farklılık gösterdiği görülüyor. Bu bakımdan sonuçta alternatifliğin sıradan insanların iletişim sürecine dâhil olup olmamasına ve onların günde-lik yaşam pratiğine dair bir ölçüt olarak düşünülmesi gerekiyor.

Bu doğrultuda, alternatif medyaya dair getirilen tanımların -deter-minist bir bakışla- sadece ana akıma karşı bir tepkisellik ve karşıtlık ifadesini vurgulamakla yetinmemesi gerektiği söylenebilir. Nitekim Albert de genellikle alternatif gazetecilik derken “alternatif” sözcüğü-nün sadece ana akımdan farklı bir içeriğe gönderme yapmak için kul-lanılmasını eleştiriyor (2008: parag. 3, 35). Alternatif medyaya determi-nist yaklaşımları eleştiren Bailey, Cammaerts ve Carpentier de “alter-natif” kavramının değişken yapısını ortaya koyuyor ve alternatif medyanın çok farklı şekillerde -yalnızca ana akım medyayla ilişkisi dolayımıyla değil fakat aynı zamanda topluluk medyası, sivil toplum medyası ve rizomatik medya olarak- tanımlandığını gösteriyorlar (Bai-ley vd., 2007: xi). Bu bağlamda alternatif medyaya dair kuramsal ya da tanımlayıcı çabaların, alternatif medyanın “değişken” ve “tesadüfi” doğası ve tanımsal olarak sınırlarının muğlaklığı ekseninde “determi-nist” olmayan yaklaşımlar üzerine temellendirilmesi gerekiyor.

Alternatifliğin sınırlarına ilişkin yukarıda değinilen muğlâklık, alternatif medyaya dair bir tanım geliştirmek amacıyla oluşturulan çeşitli sınıflandırma ve tipolojik model oluşturma girişimleriyle aşıl-maya çalışılıyor. Bu girişimlerin en bilinen örneklerinden birini ortaya koyan Bailey ve diğerleri (2007) alternatif medyayı çeşitlilik ve ilişki-


sellik kavramları ekseninde açıklamakta ve alternatif medyayı tanım-lamaya yönelik dört faklı model olduğunu belirtmekteler. Bu sınıflan-dırma farklı türdeki alternatif medya arasındaki sınırların belirsizliğini bir ölçüde ortadan kaldırmaya ve mevcut çeşitliliği net bir biçimde tanımlamaya yönelik ve temelinde özcü (essentialist) ve ilişkiselci (rela-tionalist) yaklaşımlar ile bunların kesişimleri yer alıyor.

Bu modellerden ilkini oluşturan alternatif medya türü “topluluğa hizmet medyası” (Bailey vd., 2007: 7). Topluluğa hizmet etmesi ekse-ninde tanımlanan alternatif medya uygulamalarında yayıncı ve toplu-luk arasındaki ilişki ön plana çıkıyor; sınırları tam olarak kesişmese de bu türe ülkemizden en yakın örnek olarak Agos gazetesini göstermek mümkün. “Ana akım medyaya alternatif olarak alternatif medya” ikin-ci modeli oluşturuyor (Bailey vd., 2007: 15). Bu model, “alternatif” kavramı üzerine odaklanıyor. Bu kavramsallaştırma, ana akım ve alter-natif arasında alternatifin ana akım medya için bir tamamlayıcı veya ana akım için bir karşı hegemonik eleştiri olarak görüldüğü bir ayrım ortaya koymakta. Ülkemizden bir örnek olarak Birgün gazetesinin bu modele daha yakın durduğunu söylemek mümkün. Üçüncü yaklaşım alternatif medyayı “sivil toplumla” bağlantılandırmaya odaklanıyor (Bailey vd., 2007: 20). Alternatif medyayı sivil toplumun bir parçası olarak gören model, bu medyanın ticari medya ve devlet medyası ara-sında bir “üçüncü alan” olacağı düşüncesinden hareket ediyor. Bu modele yakın bir örnek olarak uçansüpürge.org web sitesi verilebilir.

Diğerlerinden daha kapsayıcı olan dördüncü yaklaşım alternatif medyayı bir “köksap” (rizom)3 olarak tanımlıyor (Bailey vd., 2007: 25). 3 Rizom (rhizome), aslen botanik terimi olup, Türkçe’de sarmaşık, ayrıksı ot, köksap,

kökdal gibi karşılıkları vardır ve bir metafor olarak şematik bir toplum açıklaması-na imkân vermektedir. Gilles Deleuze ve Felix Guattari’nin, “A Thousand Plateaus” (1987) adlı çalışmalarında ortaya koydukları köksap metaforu, dallarının birbirin-den beslenerek çoğaldığı, bir düzen içinde alt kategorilerine ayrıldığı ağaç ya da kök benzeri bir oluşuma benzetilebilir. Rizomatik yapılar, ayrıksı olmasına karşın aslında eylemsel olarak bütünlük gösteren, fakat yapı itibarıyla birlik ve bütünlüğü olmayan çoklukları anlatır. Rizomatik yapılar tek bir kökten kaynaklanmaz, sürekli yeni yeni yerlerden köklenir. Sabit bir düzenleri söz konusu değildir ancak köksapın belli bir noktası başka bir nokta ile tesadüfi ve anlık olarak ilişkili olabilir.


Rizomatik yapılar, ayrıksı olmasına karşın aslında eylemsel olarak aynılık gösteren, fakat birlik ve bütünlüğü olmayan çoklukları anlat-makta. “Rizomatik” yaklaşımın alternatif medyaya uyarlanmasında üç ana boyut öne çıkar (Bailey vd., 2007: 25): a) alternatif medyanın sivil toplum kavşaklarındaki rolü, b) bu medyanın değişken ve önceden nitelendirilemez oluşu ve c) pazar ve devletle olan karşılıklı bağlantısı. Bu metaforla esas olarak alternatif medyanın farklı karakterdeki hare-ket ve mücadelelerden gelen insanların karşılaştıkları ve işbirliği yap-tıkları bir kavşak noktası olarak görülmesine vurgu yapılır. Pazar ve devletle olan karşılıklı bağlantısı ise alternatif medyanın, kamusal ve ticari medya organizasyonlarının kesinliği ve katılığını sorgulama ola-nağına sahip olduğu anlamına gelir. Bu yaklaşım, diyalektik bir bakış-la aynı zamanda alternatif medyanın zorunlu olarak ana akım medya-nın tam olarak karşısında konumlanacağı düşüncesini de belli ölçüler-de ortadan kaldırır.

Bailey, Cammaerts ve Carpentier tarafından yapılan sınıflandır-manın yanı sıra “alternatif medya nedir” sorusuna yanıt vermek üzere ortaya koyulan tanımlayıcı çabaların somutlaştırılabileceği ayrıntılı bir başka tipoloji Fuchs ve Sandoval (2009; 2010) tarafından ortaya koyul-makta. Nesnel ve öznel toplumsal teoriler açısından bir alternatif medya tanımı yapan bu tipolojide “alternatif medyanın asıl amacı, eleştirel içeriklerin geniş kitlelere ulaştırılmasının sağlaması mı olmalı (nesnel yaklaşım), yoksa medya ürünlerine erişimin yaygınlaştırılması ve üretim aşamasına katılan aktörlerin desteklenmesi mi olmalı (öznel yaklaşım) sorusu” irdelenir. Bu tipolojide “yapısal yönlere” odaklanan tanımlayıcı yaklaşım nesnel, “aktörlere” daha fazla yönelen öznel ola-rak adlandırılabilir.

Öznel yaklaşım medya aktörlerine4 ve bunların alternatif medyayı yaratma yollarına odaklanıyor ve özgürleşimci bir medyanın kurulma-sı için belirleyici faktörün medya üreticileri ile tüketiciler arasındaki ayrımın ortadan kaldırılması olduğunu vurguluyor. Öznel yaklaşım,

4 “Medya aktörleri” medya kuruluşunun haber üretim sürecinde rol alan bireyleri an-latmaktadır. Öznel yaklaşımın medya aktörleri tanımını sadece profesyonel gazeteci-leri değil gönüllüleri ve okuyucuları da kapsayacak şekilde genişlettiği söylenebilir.


alternatif medyanın “katılımcı medya” olarak kavranmasına dair bir iddiaya sahip. Alternatif medyayı tanımlayan yaklaşımların çoğunlu-ğu öznel ve “katılım yoluyla özgürleştirme” (emancipation through par-ticipation) ile “medya üretiminin demokratikleştirilmesine” odaklanı-yor. Medya sisteminin alternatif yapılanmasına dair öznel yaklaşımlar Hans Magnus Enzensberger (1976), Nick Couldry (2003), Alfonso Gumucio Dagron (2004), Clemencia Rodriguez (2003), Chris Atton (2002; 2004; 2008), Kate Coyer (2007) ve Nicholas Jankowski (2003) gibi araştırmacıların çalışmalarında belirginleşiyor.

Nesnel yaklaşım ise içeriğe odaklanması dolayımıyla daha çok alternatif medya yapılarına yönelik ve alternatif medyayı “eleştirel medya” olarak kavrıyor.5 Nesnel yaklaşımın en önemli temsilcileri arasında John Downing (2001), Tim O’Sullivan (1994) ve Michael Traber’ı (1985) saymak mümkün. Bu yaklaşım alternatif medyanın radikal/eleştirel medya içeriği üretmek yoluyla kapitalist ana akım medyanın ideolojik karakterini reddederek özgürleşimci potansiyelini fark edebileceğini ortaya koyuyor. Buna göre alternatif medyanın yapı-sal tanımı, radikal/eleştirel içeriğin var olup olmamasıyla, hatta daha da sıklıkla toplumsal değişimin bu medyada sunumuna da bağlı ola-rak yapılabilir.

Bu iki farklı sınıflandırma girişimi genel olarak değerlendirildiğin-de, öncelikle Bailey ve diğerleri (2007) tarafından geliştirilen dörtlü tipoloji içinde, alternatif medyanın tanımlanmasında “rizom/köksap yaklaşımının” kullanılmasının belirgin avantajları olduğunu söylemek mümkün. Bu yaklaşım sivil topluma olan vurguyu derinleştirir, aynı zamanda bu yaklaşım alternatif medyaya ana akım medya karşısında atfedilen “düşmanca” konum tarafından yaratılan katı ayrımı daraltır, böylece alternatif medyanın ana akım medyayı kendi varlık nedenleri doğrultusunda dönüştürme imkânını göz ardı etmez. Rizom metaforu bilginin sunulmasında ve yorumlanmasında insanların aracılı ve/veya aracısız iletişimlerinde çokluğu ve çeşitliliği öngören, hiyerarşiyi ve doğrusallığı reddeden bir düşünme ve eylem biçimini önerir. Ayrıca 5 Bu yaklaşıma göre medya içeriği de bir medya yapısı olarak anlaşılabilir, çünkü içe-

rik, medya üretim sürecinin süreklilik gösteren bir sonucudur.


kurumsal ve yerleşik katı bir hiyerarşiden ve durağan ve sabit bir yapıdan çok “değişkenlik ve tesadüfiliğin” alternatif medyanın ana tanımlayıcı özellikleri olduğunu vurgulaması ve alternatif medyanın piyasa ve devletle kaçınılmaz olarak kurduğu karşılıklı bağlantıyı yad-sımayıp, bunu hegemonya ötesi olarak tanımlanan yeni ilişki biçimle-ri ekseninde dikkate alması gibi özellikleri bakımından rizom/köksap yaklaşımının diğer yaklaşımlara göre daha fazla açılım sunduğunu söylemek mümkün.

Diğer yandan bu çalışmada yürütülen inceleme rizomatik medya kavrayışı üzerine temellenmekle birlikte, özellikle Bianet örneği açı-sından düşünüldüğünde, Fuchs ve Sandoval (2010) tarafından gelişti-rilen tipoloji içinde yer alan “öznel yaklaşıma” dayanıyor. Yukarıda değinildiği gibi öznel yaklaşım medya aktörlerine ve bunların alterna-tif medyayı yaratma yollarına, yani ana akıma tabandan gelen kolektif yanıta odaklanır ve özgürleşimci bir medyanın kurulması için belirle-yici faktörün medya üreticileri ile tüketiciler arasındaki ayrımın orta-dan kaldırılması olduğunu vurgular. Medya aktörlerinin kolektif üre-tim süreci içinde medya üretimine dâhil olmasına yapılan vurgu, özellikle internet üzerinden yayın yapan ve bu bakımdan teknolojik/finansal kısıtlılıkları aşmak konusunda görece daha esnek olduğu düşünülen Bianet gibi bir örneği incelemek için belirgin bir avantaj sağlıyor. Ayrıca öznel yaklaşımın eleştirel içeriğe öncelik vermez gibi görünmesine karşın, gazetecilik pratiklerine profesyonel gazeteciler dışında kalan kesimlerin katılımı ve medyanın sıradan insanların yaşam deneyimlerini doğrudan yansıtmasıyla içeriğin de ister istemez kendiliğinden eleştirel bir yapıda olacağı söylenebilir. Bununla birlikte nesnel yaklaşımların öngördüğü şekilde, alternatiflik ölçütü olarak önceliği içeriğe vermek zaman zaman eleştirel içerik üreten ancak bu eleştirelliği süreklilik göstermeyen medya kuruluşlarının alternatif olarak tanımlanıp tanımlanmayacağı konusundaki belirsizliği de göz-den kaçırma riski yaratıyor. Bu bakımdan, içerik düzleminde radikal eleştirelliği sürdüren ancak üretim süreçleri ve ekonomik ürün biçimi bakımından mutlaka alternatif olmayan bir model önerisinden daha çok, okuyucu ve üreticiyi bütünleştiren katılımcı üretim süreçleri yoluyla hem yapıyı, hem içeriği, hem de toplumsal değişimin medya-


da sunumunu belirleyen öznel yaklaşımın belirgin avantajları olduğu düşünülmelidir. Nitekim Albert de benzer bir noktaya işaret ediyor:

Alternatif medyayı alternatif yapan şey, sözcüğün basit anlamında, orta-ya koyduğu ürün olamaz. Çünkü toplumsal meseleler üzerinde duran ya da analitik incelemenin siyasi veya siyasi olmayan bir alanıyla uğraşan veya sanatla ilgili alternatif gazeteler, radyo veya filmler hiç kuşkusuz olabilir. Her türlü makul tanıma göre, nasıl ana akım bir Scientific Ame-rican dergisi olabiliyorsa, aynı alanı ele alan alternatif bir dergi de olabi-lir. Yine nasıl ana akım bir PC World, Time, Mother Jones veya Z dergisi olabilirse, her birinin aynı alanı ele alan alternatif bir versiyonu da olabi-lir. Alternatif olmak için, sadece söz konusu kuruluşun editöryal odak noktasının şu veya bu konu olması yeterli değildir. Ve bir kuruluş olarak alternatif olmak, kuşkusuz sadece editöryal içerik açısından solcu, sağcı veya farklı olmak demek değildir. Alternatif bir kurum olmanın, kuru-mun örgütlenme ve işleyişiyle de ilgisinin olması gerekir (1997: parag. 5-6).

Sonuçta, yukarıda değinilen kuramsal yaklaşımlar ışığında, bu çalışmada Bianet gerek kurumsal örgütlenme ve işleyişi ile katılımcı haber üretim süreçlerine elverme düzeyi, gerekse de sivil toplum kav-şaklarındaki rolü, değişkenlik ve esnekliği, pazar ve devletle olan karşılıklı bağlantısı bağlamında inceleniyor. Bu doğrultuda çalışmada toplanan verilerin değerlendirilmesi, Bailey ve diğerleri tarafından geliştirilen “rizom/köksap yaklaşımının” yanı sıra, okuyucu ve üreti-ciyi bütünleştiren katılımcı üretim süreçlerine odaklanan “öznel yaklaşım”ın sağladığı bakış açısı doğrultusunda yapılmıştır. Bunun için çalışma kapsamında, BİA ve onun haber vitrini olarak Bianet örne-ğinde bir uygulamalı araştırma yürütülmüştür. Söz konusu araştırma kapsamında öncelikle Bianet haber merkezinde 12-18 Temmuz 2009 ve 17-22 Ocak 2011 tarihlerinde katılımcı gözlem, derinlemesine mülakat-lar ve alanda tutulan notlar yoluyla yürütülen etnografik vurgulu bir alan araştırması gerçekleştirilmiştir. Uygulamalı araştırmanın diğer ayağını araştırmanın yapıldığı dönemde Bianet haber merkezinde görev yapmakta olan gazetecilerle yapılan derinlemesine görüşmeler oluşturmuştur.


BİA ve hak haberciliği: Özgün bir gazetecilik deneyimi

Türkiye’nin en özgün iletişim kuruluşlarından birisi ve alternatif gazetecilik alanındaki boşluğu doldurmak konusunda en önemli giri-şimi sayılabilecek olan Bianet, BİA (Bağımsız İletişim Ağı) projesi kapsamında doğdu. BİA projesinin temelini, çeşitli sivil toplum kuru-luşları ve meslek odalarının ana akım medyada seslerini duyurmak konusunda yaşadıkları sıkıntı ve kaygı sonucunda farklı bir iletişim ortamı arayışları oluşturdu. BİA, toplumsal muhalefetin çok yönlü haber kaynaklarına duyduğu ihtiyacın oldukça arttığı 1990’larda endüstriyel yapıya geçiş aşamasındaki Türkiye ana akım medyasının içine düştüğü profesyonel çöküntüye bir yanıt arayışının ürünü olarak görülebilir. Bu arayış üzerine kurulan BİA projesi, bu temeli, basın özgürlüğü ve bağımsız gazeteciliği takip etmek ve korumak için ülke çapında bir ağ kurmak hedefiyle birleştirerek, dünya alternatif medya haritasında6 ve uluslararası alternatif medya literatüründe7 Türkiye’yi temsil edebilecek yeterlikte bir gazetecilik girişimi haline geldi.

BİA ve onun haber vitrini olarak Bianet’in kuruluşuna giden süreç, bazı meslek odaları ve sivil toplum örgütlerinin ana akım med-yadan duydukları rahatsızlık ve kendi söz ve düşüncelerini ulusal gündeme yansıtabilmek için ana akım medya dışında bir seçenek yaratma ihtiyacı sonucunda başladı. Bu kurumlardan Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) ile Türk Tabipler Birliği (TTB), toplumsal muhalefetin söylemlerini ülke gündemine taşımak için -gazeteciler ve insan hakları savunucuları tarafından kurulmuş bir vakıf olan- IPS İletişim Vakfı (Inter Press Service) ile iletişim kurdu ve işbirliği yollarını araştırdı. Bu araştırmalar üzerine yerel gazetecilerle 6 ABD ve Fransa’dan üç akademisyenin 2007’de başlattığı ve dünyanın farklı yerle-

rindeki yurttaş gazeteciliği yapan, bağımsız, militan medya girişimlerini derleyen Alternatif Medya Küresel Projesi’nin (Alternative Media Global Project - AMGP) ha-zırladığı haritada Türkiye’den Bianet yer almıştır. Ayrıntılı bilgi için bakınız http://amgp.skamp.eu.org/

7 John Downing’in editörlüğünü yaptığı ve dünyada alternatif gazetecilik konusun-daki en kapsamlı ve güncel başvuru kaynaklarından birisini oluşturan “Encyclo-pedia of Social Movement Media” adlı çalışmada Türkiye’den bir alternatif medya örneği olarak Bianet yer almıştır (Downing, 2011: 75-77).


ve meslek kuruluşlarıyla yürütülen çalışmaların ardından, 2001’de düzenlenen ve yerel medya temsilcileri, iletişim eğitimcileri ve sivil toplum temsilcilerinin katıldığı “Kuruluş Konferansı” sonunda “Bağımsız İletişim Ağı” resmen kuruldu.

BİA, aradan geçen yaklaşık 10 yıllık sürede oldukça etkin şekilde faaliyet gösterdi. Gelinen noktada, kuruluşundan günümüze kadar birbiri ardına uygulamaya koyulan proje temelli bir faaliyetler bütünü olan BİA çalışmaları, bugün üç temel ayak üzerinde yürüyor: 1) “BİA Editöryal Masası”, yerel radyo, gazete ve televizyonlar, bağımsız haberciler ve yurttaşlardan oluşan bir ağ üzerinde İstanbul’daki haber merkezinin ve diğer BİA birimlerinin çalışmalarını bir araya getiriyor, bianet.org web sitesinin yayını sürdürüyor. 2) “BİA Hukuksal Destek Birimi” ulusal ve yerel basındaki hak ihlallerini izliyor, haberleştiriyor, düzenli raporlar üretiyor; gazetecilerin hukuksal yardım istemlerine yanıt veriyor. 3) “BİA Eğitim Programları” kapsamında yerel medya muhabir ve editörleriyle, iletişim öğrencileri ve hak kuruluşlarının iletişim birimlerinde çalışanların eğitimine yönelik programlar uygu-lanıyor ve bu programların ürünü olan veriler kitap dizileri olarak yayımlanıyor.

BİA’nın başlangıçta yerel medya kuruluşlarının dâhil olacakları bir haber havuzu yaratarak tüm yerel medya kuruluşlarını bir ağ için-de buluşturmak hedefiyle yola çıktığı görülüyor. Ancak haber havuzu projesinin çeşitli nedenlerle istenen sonucu henüz vermediği söylene-bilir; buna karşılık bu yapı planlandığından başka bir şekilde gelişme göstererek Bianet’in kendisi başlı başına bir küresel haber portalı hali-ni almış durumda. Nitekim BİA Proje Koordinatörü Ertuğrul Kürkçü de Bianet’in başka bir şekilde başlı başına bir haber ortamı yaratabildi-ğini belirtiyor:

Esas büyük iddia, yani küçük haber ortamlarının bir araya gelerek yay-gın ve büyük bir etkili mecra oluşturması iddiasının henüz gerçekleşme-diğini söyleyebilirim. Bu açıdan baktığımızda bu başlangıç hedeflerinin kısmen gerisinde olduğumuzu, hatta en önemli iddia bakımından geri-sinde olduğumuzu söyleyebiliriz. Fakat beri yandan da bu iddianın bir bakıma gerçekleştiğini de söyleyebilirim. Bu paradoksal gibi görünen


şey, o zaman bu ilk başlangıçta, yani kökende bu haber mecralarının bir-leştirilmesi amacıyla bir ara yüz olarak düşündüğümüz Bianet, kendisi bir haber ortamı haline geldi. Böylece başlangıçta öngörülen ufku aşarak sadece yerel medya ve yerel habercilerin bir araya geldikleri bir zemin değil, internet üzerinden haber alışverişi yapan, haber tüketicisi olan ya da internet üzerinde olmayıp fikirlerin ve haberlerin üreticisi olan çok değişik yerlerde, mekânlarda, değişik kökenlerde, değişik fikirlerde insanların bilgi, haber, siyaset paylaştıkları bir yeni ortam oluştu. Bu açı-dan baktığımızda bir yeni mecranın oluşturulmasına katkıda bulundu-ğumuzu söyleyebiliriz (Kürkçü, Yüzyüze görüşme, 20 Ocak 2011).

Kürkçü’nün işaret ettiği gibi Bianet, yerel medyanın haberlerini birbirleriyle paylaştığı çevrimiçi bir haber havuzu işlevi görmekten daha çok, yerel kaynaklı haberlerin bireysel haber okuyucularıyla buluştuğu küresel bir haber portalı haline dönüştü. Bu noktada katı-lımcı haber üretim sürecinin yerel ve bireysel ölçekte sürdürülebilmesi Bianet’in alternatifliğini korumasına da önemli ölçüde imkân tanıyor. Çünkü Bianet web sitesinde yer alan haberlerin kayda değer bir bölü-mü Bianet haber merkezinin çekirdek yazı işleri kadrosu kadar bizzat Bianet okuyucuları ve Bianet ağına dahil olan yerel gazeteciler tarafın-dan üretilen/katkı verilen ya da kaynak olarak okuyucuların/yerel gazetecilerin kullanıldığı içeriklerden oluşuyor. Bu bakımdan Bianet’in demokratik bir medya yapılanmasına destek verdiğini söylemek mümkün. Bununla birlikte öncelikle Bianet’in bizzat kendi kurumsal örgütlenmesiyle demokratik bir gazetecilik pratiğine ne ölçüde imkan verdiğini de değerlendirmek gerekiyor.

Bianet haber merkezi: Yatay hiyerarşi ve kolektivite olanakları

Alternatif medya kurumlarında örgütsel olarak hiyerarşiden uzak, yatay, eşitlikçi ve katılımcı bir yapılanmanın mevcudiyeti ile haber pratikleri bakımından sosyal sorumluluk anlayışı gütmeye ve kamusal alandan dışlanmış olan ve/veya azınlıkta kalan kesimlerin kendilerini ifade etmelerine olanak sağlamaya elverecek bir habercilik


tarzı zorunlu. Böyle bir habercilik tarzının varlığı, üretime dair yapı-lanma ve süreçlerin de ana akım medyadan farklı olmasını gerektiri-yor ve böylece hegemonik üretim biçimine ve ana akım medyanın hâkimiyetine karşı seçenek oluşturmayı mümkün kılıyor. Böylesi bir yapılanma aynı zamanda “haber faaliyeti” ile “siyasal eylemcilik” faaliyetinin de paralel olarak yürütülmesini gerektiriyor; zira gazeteci-nin azınlıkta kalan, dışlanmış ve ötekileştirilmiş kesimlerin ekonomik, toplumsal ve siyasal koşullarını kavrayacak bir habercilik -ve hatta yaşam- tarzını benimsemesini beraberinde getiriyor. Bu noktada alter-natif medya ve gazeteciler için “saf” bir “medyada tarafsızlık” söyle-minin -alternatif medyanın doğası gereği- mümkün ve gerekli olmadı-ğını hatırlamak gerekiyor. Nitekim Rodriguez de “alternatif medyada tarafsızlık ilkesinin, katılımcıların görgü şahitliğine dayanan açık bir taraf tutma ve muhalefet pratiğiyle yer değiştirdiğini” belirtiyor (2001: 6).

Bu bakımdan gerek yaşam tarzı, gerek habercilik alışkanlıkları ve gerekse de üretim pratikleri bakımından çalışma mekanı ve grup iliş-kileri bağlamında ortak bir alternatif kamusallığın kurulması önem kazanıyor. Profesyonelleşmiş çalışma pratiklerinin olmaması ve dikey hiyerarşiden uzaklık gibi kıstaslar alternatif medyanın kuramsal tanımlarında da önemli yer tutuyor. Bu kıstasların Bianet haber mer-kezi örneğinde somutlaştırılması için ve hiyerarşik bir mekansal ve grupsal ayrışmanın yokluğu ve alternatif habercilik pratiklerini ortaya koymak amacıyla Bianet haber merkezini mekan betimlemesi, grup dinamiği ve yazı işleri pratikleri bakımından incelemek önem taşıyor.

Bu inceleme bağlamında Bianet haber merkezi içinde dikkat çeken ilk unsur siyasal eylem ve gazetecilik faaliyetinin bir arada yürütüldüğü, fikirlerin hem tartışıldığı hem dolaşıma sokulduğu alternatif bir kamusallığın kurulmuş olması. Bianet haber merkezini oluşturan ofiste bütün oda kapılarının açık durumda olması dikkat çekiyor. Haber toplantılarının yapıldığı odadaki toplantı masası dik-dörtgen değil yuvarlak formda ve hiyerarşik bir yerleşim görülmüyor. Toplantı odasından başka IPS İletişim Vakfı Yönetim Kurulu Başkanı Nadire Mater’in ayrı bir odasının olduğu, ancak bu durumun katı bir


mekansal bölünme yaratmadığı dikkat çekiyor, stajyerler dâhil bütün ekip üyeleri bu odaya rahatça girip çıkıyorlar. Haber mutfağını oluştu-ran yazı işleri bürosu ise giriş holünden herhangi bir kapıyla ayrılma-mış ortak bir çalışma salonundan oluşuyor. Genel yayın yönetmeni, editör ve muhabirler, hatta stajyerler çalışmalarını aynı masada yürüt-mekteler. Haber yazan çalışanlar birbirleriyle sürekli yüz yüze etkile-şim halinde olup, kişilere özel masaların olmadığı ve bireyselleşmiş çalışma pratiklerinden uzak durulduğu dikkat çekiyor. Ayrıca duvar-larda ve masalarda çeşitli toplumsal hareketler ve eylemlerle ilgili çok sayıda afiş, poster ve çıkartmaların bulunduğu gözleniyor. Söz konusu afiş ve çıkartmalar ekip üyelerinin sol siyasal kimliklerini ve toplum-sal hareketler ekseninde çeşitli eylemlere sadece gazeteci olarak değil aynı zamanda aktivist olarak katıldıklarını göstermesi bakımından dikkat çekici. Sonuç olarak, Bianet haber merkezi, gerek bulunduğu konum8, gerek yerleşimi ve gerekse de çalışma mekanı olarak düzen-lenmesi bakımından aşırı profesyonelleşmiş ve hiyerarşik bir düzeni yansıtmamakta olup, kurumsal örgütlenmenin hiyerarşik/dikey bir yapılanma yerine yatay ve demokratik olarak kurulmasına imkân verecek bir düzende.

Bianet gazetecileri arasındaki grup dinamiği incelendiğinde ise dikkat çeken ilk unsur çeşitlilik ve eşit temsil. Tüm çalışanların sıklık-la vurguladıkları “iletişimin demokratikleştirilmesi” anlayışı, haberci-lik pratikleri kadar kurum içi istihdam politikalarında da göze çarpı-yor, zira çalışanların çok farklı etnik ve dini kimliklere mensup olduk-ları, kendilerini ağırlıklı olarak siyasal yelpazenin solunda konumlan-dırmakla birlikte sol siyasal düşünce içerisinde birbirinden farklı ide-olojilere sahip oldukları, farklı cinsel tercihleri saygıyla karşıladıkları gözleniyor. Öte yandan kadın ve erkek çalışanların sayısı açısından da kadınlar lehine pozitif bir ayrımcılık gözetildiği görülüyor. Bir başka 8 Bianet haber merkezi, İstanbul Beyoğlu Faikpaşa Caddesi’nde yer alıyor. Haber mer-

kezinin konumu özellikle ana akım medya kuruluşlarının endüstriyel bir tarzda ör-gütlenip konumlandığı “plazaları” barındıran İkitelli gibi şehir merkezi dışındaki uydu semtlerden bu anlamda büyük farklılık gösteriyor. Bu bakımdan gerek top-lumsal eylemlerin izlenmesi, gerekse de gündelik hayata katılım bakımından Bianet haber merkezinin son derece elverişli bir noktada konumlandığı görülüyor.


dikkat çekici unsur Bianet’te çalışan grup üyelerinin birbirlerinden farklı unvanlar taşısalar da aralarında katı bir hiyerarşi bulunmaması. Bu noktada, genel yayın yönetmenliği görevinin bütün çalışanlar ara-sında dönüşümlü olarak yapılması ve editörlerin sorumlu oldukları alanların rotasyonla değişmesi oldukça dikkat çekici ve özgün bir uygulama. Ayrıca her çalışan hem haber yazımı (news writing) hem de düzeltme (editing) faaliyetini aynı anda yapıyor. Ekip ruhu anlayışı doğrultusunda haber merkezine yeni katılan çalışanlara ve stajyerlere kolektif gündeme katkı yapma şansı veriliyor; nitekim tüm muhabirler haber toplantılarında istedikleri konuyu gündeme özgürce taşıyabil-diklerini vurguluyorlar. Haber toplantılarının, sadece yöneticiler tara-fından gündemin okunduğu ve görev dağıtımının yapıldığı bir ortam-dan çok, hiyerarşik bir sıralama olmadan herkesin tartışmaya dâhil olup, öneriler sunabildikleri demokratik bir ortamda yapıldığı gözleni-yor. Örneğin muhabir Elif Gençkal sürekli yeni fikirlerle haber toplan-tılarına katılmak konusunda özellikle teşvik edildiğini belirtiyor:

Bence bu Bianet’te teşvik edilen bir şey. Mesleğe gazeteciliğin dışından gelen biri olarak, en azından tecrübesi çok az olan biri olarak bu takım fikirlerle gelmem için teşvik ediyorlar beni. Ne kadar değişik fikirler olur-sa olur ama kesinlikle bunları tartışıyoruz. Yani “hayır bu olmaz” gibi bir tepkiyle hiç karşılaşmadım. Böyle bir şey de olacağını düşünmüyorum (Gençkal, Yüzyüze görüşme, 21 Ocak 2011).

Sonuç olarak Bianet’te herkesin, eşit biçimde üretim sürecine katı-lımını mümkün kılacak bir grup dinamiği gözlenmekte olup; çalışanlar “genel yayın yönetmeni, muhabir, şef, editör” gibi ast-üst şeklindeki hiyerarşik örgütlenmenin katılığının ortadan kalkması için çabaladık-larını sık sık belirtiyorlar. Katılımcı olarak yapılan gözlem sonucunda da hem mekansal ve grupsal yapının hem de yazı işleri pratiklerinin bu çabayı doğrular yönde şekillendiği görülüyor.

Bianet’te yazı işleri pratikleri bakımından da ana akımdan farklı-laşan alternatif bir işleyiş göze çarpıyor. Haber gündeminin ana akıma dâhil bir medya kuruluşundan oldukça farklı şekillendiği dikkat çeki-yor. Bianet’in haber toplantıları ve haber üretim sürecinin geneli ince-lendiğinde, yaygın medyanın görmediğini, göstermek istemediğini


haberleştirmeyi amaçladığı görülüyor; bu doğrultuda, ağırlıklı olarak yerel medyaya, ihmal edilenlere yer veriliyor ve Bianet’in haberleriyle farklı bir bakış yaratıp gündemin tek yanlı sunumunu tersyüz ettiği dikkat çekiyor.

Bianet çalışanları gazetecilik anlayışlarını, hakları çiğnenenlerin haklarını kazanması sürecini esas haber faaliyetinin merkezi kılmak; mağdurları özne kılarak haber yapmak ve bu hakların gerçekleşmesi için çaba göstermek ve çaba gösterenleri takip etmek olarak tanımlı-yorlar. Örneğin editör Erhan Üstündağ Bianet’in yayın çizgisinden bahsederken bu çizgiyi “hak haberciliği” ekseninde tanımlıyor:

Çok genel olarak bizim hak haberciliği diye tabir ettiğimiz yayın çizgisi etrafında dönüyor aslında habercilik faaliyeti. Bunu da belki kısaca gün-demdeki meselelere haklar ve özgürlükler açısından bakmak diye kura-biliriz. Onun dışında gazeteciliğin etik ve mesleki zorunlulukları ve o çerçevedeki ilkeler bizi bağlıyor tabii ki (Üstündağ, Yüzyüze görüşme, 19 Ocak 2011).

Nadire Mater de hak haberciliği konusunda Bianet’in ana akım medyayı etkileyecek bir gazetecilik yaptığı iddiasında:

Hak haberciliği açısından bakıldığında terminolojik olarak bir kere aka-deminin bize söylediğine göre bunu biz yerleştirdik, bu hak haberciliği terimi sonuç olarak bizimle birlikte ortaya çıktı. İşte kadın odaklı, çocuk odaklı gibi laflar şimdi yayıldı mesela. Bunların ölçümü çok mümkün olmamakla birlikte basının bütününü de bir miktar etkilediğimizi düşü-nüyoruz (Mater, Yüzyüze görüşme, 18 Ocak 2011).

Bianet’in gazeteciliği bu bakımdan “hak haberciliği” olarak tanımlanabilir. Hak haberciliğinin anlamını ise Alankuş’un getirdiği tanımda bulmak mümkün:

Hak odaklı haberciliğin şöyle üçlü bir anlamı var: hak ihlallerini haber yapıp, takip eden bir haberciliği, bütün haberleri ötekiler lehine odaklı kılmayı, son olarak haber yaparken hak ihlali yapmamayı, haklar konu-sunda bilgilendirici, kullanımları konusunda cesaretlendirici olmayı anlatıyor. Dolayısıyla, öncelikle hak ihlallerinin hala daha “haber değeri” taşıdığını bize hatırlatan bir gazetecilikten söz ediyoruz. (…) O halde,


arttığı oranda sıradanlaşan ya da meşrulaş(tırıl)an hak ihlallerinin haber konusu yapmaktan vazgeçmeyen bir haberciliğe ihtiyaç var. İkinci olarak bütün haberlerin hak odaklı kılınması demek, haberin tanımının, çerçeve-lenme biçiminin değişmesi, elit odaklı olmaktan çıkarak, farklılıklarından ötürü hak ihlallerine ve ayrımcılıklara daha çok uğrayan “ötekiler” lehin-de kılınması demek. Üçüncü olarak haber yaparken hak ihlali yapmamak demek, aslında haberin tanımından, kaynakların seçimine, yazımına kadar genelgeçer gazeteciliğin hak ihlali yapılmasına izin veren standart-larının yerinden edilmesi demek. Son olarak bütün bunları yapabilmek, hak ihlaline uğrayanlardan yana “taraflı” ve okuyucu, dinleyici, izler kitleyi haklarının bilincine varma ve kullanma, koruma anlamında yurt-taşlar olarak harekete geçiren pro-aktif bir gazetecilik gerektiriyor. Habe-rin “ciddiyetini” onu eril bir tür olmaktan çıkarıp, başka bir yerde kurmak gerekiyor (2009: 109-110).

Alankuş, bu tanıma dördüncü bir unsuru daha ekliyor ve hak haberciliğinin, diğerleri yanında “hak kullanımlarını da haber yapan” bir haberciliği de içerecek şekilde tanımlandığı ve kullanıldığına dikkat çekiyor. Hak haberciliği Bianet pratiği bakımından incelendiğinde ise en dikkat çekici unsur, gazetecinin taraf olması. Bianet gazetecileri de bu doğrultuda kendilerini “tarafsız” olarak konumlandırmak yerine “haklardan yana” olduklarını ve “haberin tarafsızlığı üzerine yürütü-len tartışmaların tüketildiğini” akıllarında tuttuklarını sıklıkla vurgu-luyorlar. Bianet’te bunun yerine haberde dengeyi gözeten ve tüm tarafların görüşlerini dillendirmek için çaba gösterilen bir habercilik yapıldığı savunuluyor. Bu bakımdan, Bianet haberciliğinde “tarafsızlı-ğın” yerini “dengeliliğin” aldığını tespit etmek mümkün. Nitekim Kürkçü de tarafsızlık iddiasında olmadıklarını vurguluyor:

Bianet zaten hiçbir zaman tarafsızlık iddiasında değil. Biz taraflı bir mec-rayız. Dediğim gibi biz sesi çıkmayanların, hakkı yenenlerin, hakkı teslim edilmeyenlerin tarafını tutuyoruz. Bu açıdan acımasız olduğumuzu söy-leyebiliriz. Öte yandan bizim kaynaklarımıza, edindiğimiz yardımların kaynağı olan kurumlara, kişilere ya da uluslar üstü yapılara karşı onları eleştiriden bağışık tutacağımıza dair hiçbir sözleşmemiz yok. Zaten öyle bir sözleşmede biz yapamayız prensip olarak. O yüzden Bianet’i açıp baktığınızda eleştiriden bağışık kılınmış kimsenin, hiçbir kuruluşun olmadığını görürsünüz (Kürkçü, Yüzyüze görüşme, 20 Ocak 2011).


Bununla birlikte, özellikle Bianet ekibinde yer alan bazı gazetecile-rin “tarafsızlık” konusunda farklılaşan görüşleri de bu anlamda dikkat çekici. Zira özellikle önceden ana akım medyada çalışmış olan ya da mesleğe yeni başlamış olan bazı gazetecilerin ezilenler lehine taraflı bir yayıncılık yapma iddiasındaki Bianet’i konumlandırırken “objektiflik” “tarafsızlık” gibi kriterlerden hareket etmeleri hala ana akımın haber dilinden kurtulamadıklarını gösteriyor. Bu duruma örnek olarak editör Ayça Söylemez’in Bianet’teki yayın politikası ve haber dilini “tarafsız-lık” ekseninde tarif etmesi gösterilebilir:

Tabii ki bir yayın politikası var. Öncelikle tarafsızlık konusunda çok dik-katliler. Onun dışında cinsiyetçi ya da ırkçı kelimeler kullanılmaması konusunda özenliler. Bundan başka tabii ki Türkçe konusunda, haber yazımı konusunda ilkeler var. Haberin içiyle alakalı ilkeler var. Habere bakış konusunda da, haberi seçme konusunda da kendine özgü ilkeleri var (Söylemez, Yüzyüze görüşme, 19 Ocak 2011).

Bu noktada hâkim meslek ilkelerinin özellikle genç kuşak gazete-cilerin kafasında çok kolay değişmediğini söylemek mümkün. Bunun-la birlikte, yalnızca Bianet’in habercilik dilini genel olarak kurabilen gazetecilerin Bianet ile uyumlu şekilde çalışabildiklerini gözden kaçır-mamak gerekiyor.

Bianet’te yazı işleri pratiklerinin bir diğer önemli parçası haber kaynakları. Temel haber kaynaklarının haberin ilgili olduğu alanlarda çalışan hak örgütleri, sivil toplum örgütleri, sendikalar, meslek örgüt-leri, o alanda çalışan akademisyenler, uzmanlar, uluslararası insan hakları hukuku merkezleri olduğu gözleniyor. Bununla birlikte, dikkat çeken bir başka haber kaynağı BİA’nın doğası gereği, yerel haberciler ve yerel yayınlar olmakta. Ayrıca muhabirlerin haber toplama faaliyet-lerine dair yapılan gözlem sonucunda, haber kaynakları bakımından, haberin elverdiği ölçüde kadın-erkek dengesinin gözetilmeye çalışıldı-ğı, haberleri ilgili uzman görüşlerinde mümkün olduğunca kadınlar-dan fikir alındığı ve muhabirlerin mümkün olan her durumda haber kaynağının doğrudan kendisine yöneldikleri görülüyor.

Haber dili de Bianet’in alternatifliğini incelemek anlamında önem-li bir başka dinamik. Ana akım medyada sıkça görülen ırkçı genelleme-


ler ve nefret söyleminin Bianet habercilik dilinin dışında bırakılması, bütün Bianet ekibinin sıklıkla vurguladığı bir yaklaşım. Bu bakımdan Bianet’in yazı işleri pratiklerinin en dikkat çekici özelliklerinden birisi haber dilinde ırkçı yaklaşımlardan ve nefret söyleminden uzak durul-ması. Ertuğrul Kürkçü, Bianet’te yer alabilecek yazıların dilini tarif ederken bu sınırları oldukça net olarak çiziyor:

Irkçılığa, milliyetçiliğe, insan hakları ihlallerine, seksizme, ulusal aşağıla-maya tekabül edebilecek, önyargıları kışkırtacak, çatışmacı bir dile tole-rans göstermiyoruz. O yüzden bunların dışında makalelerle çok fazla itişmiyoruz ama haberlerin mutlaka bizim öngördüğümüz hem evrensel olarak benimsenmiş hem burada şekillenmiş kriterlere uyması gerekiyor (Kürkçü, Yüzyüze görüşme, 20 Ocak 2011).

Bianet’in habercilik pratiklerinde kadınların toplumdaki eşitsiz konumunu pekiştirecek ifadeler ve uygulamalardan da kaçındığı göz-leniyor. Bianet ekibi bunun yerine haber yazımında eril olmayan bir dil kullanımına özen göstererek, belli bir sözcüğün belli bir insan grubu için neden olumsuz ya da uygunsuz bir anlam kazandığını açıklaya-rak, toplumda belli kişilere ilişkin algının değişmesinde aktif bir rol üstlenmeyi tercih ediyor. Muhabir Elvan Kısmet, haber dilinde bu yaklaşımı özetliyor:

Aslında şekilsel özelliklerin yanı sıra bir el kitapçığımız var onu bastırıp bize dağıttılar. Bunun dışında kullandığımız dil önemli oluyor, mesela haber dilimizin provokatif olmaması gerektiği, bayan yerine kadın keli-mesini kullanmamız gerektiği söyleniyor, şiddeti, ayrımcılığı, bölücülüğü kışkırtan söylemleri kaldıran bir dil kullanmamızı öneriyorlar ve biz de öyle yapıyoruz (Kısmet, Yüzyüze görüşme, 20 Ocak 2011).

Sonuç olarak Bianet’in kurumsal yapılanması, grup dinamiği ve yazı işleri pratikleri bakımından yapılan değerlendirmede demokratik ve yatay hiyerarşik bir örgütlenme sergilemesi, kolektif bir haber üre-tim süreci oluşturmuş olması, kâr amaçlı çalışan bir kurum olmaması, ayrımcı ve ötekileştirici olmayan ve ana akımdan farklılaşan bir haber-cilik dilini kurabilmesi bakımından temel alternatif medya ölçütlerini karşıladığını söylemek mümkün. Bununla birlikte bir diğer alternatif-lik ölçütü olarak katılımcı haber üretim sürecinin işlerliği bakımından da Bianet’in yapısını değerlendirmek gerekiyor.


Katılımcı habercilik: Habere tersten bakmak

Alternatif gazetecilik yapmak, sadece ürünün farklı ya da radikal olmasını değil, üretime dair diğer yapılanma ve süreçlerin de farklı olmasını ve böylece ana akım medyanın hegemonik üretim biçimine karşı koyulmasını gerektiriyor. Üretime dair yapılanma ve süreçlerin ana akımdan farklılığı ise alternatif medyanın dikey ve katı bir hiyerar-şiden uzak ve eşitlikçi bir örgütlenmeye sahip olması kadar, üretim sürecinde yer alan “medya aktörleri” tanımlamasının daha geniş bir kesimi kapsamasıyla mümkün olabilir. Bu bakımdan medya aktörleri, sadece meslek profesyonelleri olarak gazetecileri değil, aynı zamanda medyanın sıradan okuyucu/izleyicilerini de içine alacak bir tanım aralığına sahip olmalı. Bu tanım doğrultusunda, okuyucu/izleyiciyi edilgen medya tüketicileri olarak gören ve geribesleme kanallarını sadece göstermelik olarak kullanan ana akım medyanın aksine, alter-natif medya, okuyucusuna haber üretim sürecinde bizzat etkin bir rol veriyor.

Alternatif bir medya olarak Bianet’in de okuyucuları ile olan etki-leşimini ve okuyucuların haber üretim sürecine katılımcılığını ortaya koymak bu bakımdan önemli. Bu doğrultuda Bianet’in habercilik pra-tikleri açısından en dikkat çeken unsur “hak haberciliği ilkelerine” uymak koşuluyla bütün yerel gazetecilerin yanı sıra profesyonel gaze-teci olmayanların da Bianet’te yazı ve haberleriyle yer alabilmeleri. Bu konuda katılımcı bir habercilik anlayışı izlendiği tespit edilmiş olup, bu anlayış doğrultusunda her gün sabahtan başlayarak Bianet haber merkezine yoğun bir haber ve veri akışı olduğu gözleniyor. Nitekim Nadire Mater, gazeteci ile okuyucu arasındaki makasın daralmasına dair yorumunda, gündemde olan belirli bir haber konusunda okuyu-cuların “Bianet mutlaka tersten bir şey söylemiştir” düşüncesiyle Bianet’e baktığını söylüyor ve bu farklı bakış açısını yansıtan metinle-rin Bianet okuyucularının katkılarıyla oluşturulduğunu vurguluyor:

Katılımcı bir gazetecilik yapıyoruz. Sonuçta biz [her yere] muhabir gön-deremiyoruz, ayrıca göndermemiz şart da değil. Dolayısıyla gönüllü muhabir sistemiyle biz haberi yazmış oluyoruz. (…) Bunlar çok besledi


bizi tabii. Bunu böyle hayal etmemiştik, bu kadar gelişeceğini hayal etmemiştik. (…) Dolayısıyla yeni gazeteciler ortaya çıktı. Onlar aslında aktivistler sözgelimi. Böyle bir gazetecilik yapısı bizi çok besledi, çok memnunuz yani bundan. Daha önce hiç gazetecilik yapmamış biri, yaza-bileceğini düşünmüş ve pekala yazıyor bizde. Böyle örnekler çok oluyor (Mater, Yüzyüze görüşme, 18 Ocak 2011).

Editör Burçin Belge ise Bianet’te okuyucu etkileşiminin işlerliğini ifade ediyor. Belge, sabah haber toplantısında gündemde olmayan pek çok konuyla ilgili gün sonunda çeşitli haberler geldiğini belirtiyor ve bunu bir tür gönüllü muhabirlik olarak adlandırıyor:

Sabah haber toplantısında gündem belirlenirken akşam gündemde olma-yan dünyanın hemen hemen her yerindeki kullanıcılardan, okuyucular-dan da gelen haberler, bilgiler, belgeler elimizde derlenebiliyor. Bu anlamda bir tür gönüllü muhabirlik gibi bir şeyden belki bahsedebiliriz kesinlikle... (Belge, Yüzyüze görüşme, 20 Ocak 2011).

Ertuğrul Kürkçü de Bianet’in katılımcı gazeteciliğinin geldiği noktayı özetliyor:

Hakikaten gönüllü ve karşılıksız süren faaliyetler sırasında temasa geçti-ğimiz bir bölüm yerel gazeteci, haberci, kamuoyu oluşturucusu, çeşitli yerlerdeki insan hakları, kadın hakları savunucuları bunlardan oluşan başka bir network’ümüz doğdu. Şimdi ne zaman nerede bir şey olsa Türkiye’nin herhangi bir yerinde doğrudan doğruya bilgisine ve istihba-ratına, yani haber alma kabiliyetine başvurabileceğimiz bağlantılar edin-dik ve bunlar aslında yerel birimlerin birleştirilmesinden de öte hepsi aşağı yukarı aynı yere bakan bir gönüllü faaliyet olarak sürüyor (Kürkçü, Yüzyüze görüşme, 20 Ocak 2011).

Görüleceği üzere, Bianet’te görev yapan tüm gazeteciler okuyucu-larla sıkı bir bağ ve aidiyet duygusu kurulabildiğini ve bu bağ ekse-ninde Bianet’in haber üretim sürecinde dışarıdan yoğun bir katkı gel-diğini belirtiyorlar. Bianet gazetecileri, haber üretim süreci içerisindeki en önemli kazanımlarını, kim olduklarını hiçbir zaman bilmedikleri, bazılarıyla hiç karşılaşmadıkları, Türkiye’den ve dünyanın her yerin-den yaygın bir katkıda bulunan bir muhabirler ve yazarlar ağına sahip olmaları şeklinde vurguluyorlar. Gün başladığında haber merkezinde


az miktarda haber ve veri olsa da, gündemi takip eden ve burada “denilmesi gereken şeyi söylemek için mecra arayan” insanlar mutla-ka belirli haber malzemeleri gönderiyorlar. Ayrıca Türkiye’nin her yerinden Bianet ile etkileşim içinde olan yerel gazetecilerden de yoğun bir günlük bilgi ve haber akışı olduğu gözleniyor. Bu bakımdan med-yaya dair en önemli öznel alternatiflik ölçütlü olan “haber üretim sürecine okuyucuların etkin bir şekilde katılımcılığının” Bianet açısın-dan geçerli olduğunu söylemek mümkün.

Sivil toplum için kavşak noktası

Alternatif medya kuruluşlarının varlık nedenleri, toplumsal hare-ketlerin -toplumda mevcut değerler ve kimlik yapılarında değişim taleplerini içeren- kültürel boyutuyla paralel olarak değerlendirilebilir. Bu boyut alternatif medya için hem içerik üretiminde ana akım med-yanın geleneksel kodlarını sarsmayı, hem de -Bailey ve diğerlerinin (2007) alternatif medyaya kuramsal yaklaşımlarında ortaya koyduğu gibi- farklı karakterdeki hareket ve mücadelelerden gelen insanların karşılaştıkları ve işbirliği yaptıkları bir kavşak noktası oluşturmayı getiriyor. Toplumsal muhalefetin unsurları olarak okuyucu/izleyicile-ri etkileşime ve harekete geçmeye teşvik etmek konusunda alternatif medyanın rolünü Alankuş da vurguluyor:

Egemen medya kuruluşlarının izleyici algılayışları, çevresinde olup bitenlere karsı pasif olan güçsüz ve etkisiz izleyici modeline göre oluştu-rulmuştur. Buna karşın alternatif medya kuruluşları yalnızca haber ver-mekle yetinmeyip herhangi bir sorun ya da konu hakkında okuyucusu-nu/izleyicisini bilgilendirip, bilinçlendirerek onları kendilerini ilgilendi-ren sorunlarda harekete geçirici bir örgütlenmeye teşvik etmektedir. Egemen medya kuruluşları izleyiciyi pasif görmekte ve onların ezilmiş hallerini bu yüzden meşrulaştırmaktayken, alternatif medya kuruluşları izleyicisini bilgilendirip, bilinçlendirerek onların aktif olarak harekete geçmesini sağlar (2001: 4).


Bu bakımdan, alternatif medyanın habercilik algılayışı, egemen medya bakış açısına karşılık, olaylara sıradan yurttaşın, halkın gözün-den bakmayı gerektiren ve yurttaşı bilinçlendirip, harekete geçiren sivil bir inisiyatifi temel alıyor. Bianet’e de bu süreçte, gerek toplumsal hareketler ve azınlık gruplarıyla ilişkisi bakımından haber içeriklerin-de bu bilinçlendirme kanallarını işletmesi, gerekse de doğrudan doğ-ruya medya ve habercilik alanında eğitim çalışmaları yürütmesi bakı-mından sivil toplum misyonu atfediliyor. Genel yayın yönetmeni Erol Önderoğlu da, Bianet’in ister istemez sivil toplum örgütü misyonu olduğunu belirtiyor ve sivil toplumla ilgili gelişmeleri izlemekten öte onlara tanıklık ettiklerini söylüyor:

İster istemez bu oluyor. Çünkü sadece Bianet’in haberlere sivil toplumu katmasıyla değil, bugün Bianet’in tanımladığı değerler dışarıda tartışıldı-ğı zaman Bianet çalışanları da orada varlar. Her zaman izlemek için var-lar ama kimi zaman da artık bu toplumsal etkileriyle ilgili yaptıkları gözlemlere de tanıklık etmede Bianet çalışanları var. Yani bir interaktif durumu gerçekten STK’larla yakalıyoruz. Nefret söylemi toplantıları, ifade özgürlüğü, hukuki boyutların tartışılması, otosansür, çocuk hakları seminerleri olduğu zaman bunlara katılıyoruz. (…) Bundan dolayı da şimdi birçok hak kuruluşundan, hak mücadeleleri kapsamında ortaklık önerileri alıyoruz ya da fiilen yan yana geliyoruz. O nedenle biz sadece habercilik değil, öte yandan hak arayışı yönünde de bir başka camianın bir parçasıyız (Önderoğlu, Yüzyüze görüşme, 19 Ocak 2011).

Bianet’in toplumsal hareketlerle ve azınlık gruplarıyla ilişkisi bağ-lamında yapılan analizde de Bianet gazetecilerinin birbirleriyle örtüşe-cek şekilde genel olarak Bianet’in toplumsal hareketler, hak örgütleri ve her türden azınlık grupları ile ilişkisini organik bir bağa dayandır-dıkları görülüyor. Örneğin Elvan Kısmet’e göre Bianet ile toplumsal hareketler ve azınlık grupları arasında organik bir bağ var ve bu zaten Bianet’in misyonu:

Çok doğal olarak organik bir bağ var bence. Çünkü zaten misyon bu, böyle bir misyon tanımlaması yok belki yazılı olarak fakat misyon bu… Çünkü azınlıklardan bahsediyoruz, çevreden bahsediyoruz ve geride kalmış insanlardan, itelenmiş, örtülmüş insanlardan, örtülmüş mevzular-dan ve farklı seslerden bahsediyoruz. Önemli olan bu zaten... Bir alterna-


tif oluşturmaksa mevzu, zaten önemli olan organik bağlar kurabilmek. Tepeden bağları herkes kurabiliyor ve tepeden dili herkes oluşturabiliyor zaten (Kısmet, Yüzyüze görüşme, 20 Ocak 2011).

Burçin Belge, Bianet’in kimi zaman kadın örgütleri gibi oluşumla-rı harekete geçirebildiğine ve aralarında bir bağ kurulmasına katkı verdiğine dikkat çekiyor:

Şöyle şeyler de oluyor mesela; kadın örgütleriyle ilişkilerimizde bakıyo-ruz ki bizim söylediğimiz şeyler kimi zaman kadın örgütlerini de hareke-te geçirebiliyor. Yani birbirleriyle çok iletişimde olmayan farklı yerlerdeki gruplar ya da kadınlar burada okudukları şeyler üzerinden belli bir fikir ve perspektif edinebiliyorlar ve bu onlar için de motivasyon sağlayan bir şey oluyor. Böyle bir bağ olduğunu düşünüyorum ve dolayısıyla hani bir sahiplenme oluyor onlar açısından. Yani çok fazla mesela yazı geliyor işte hani en ufak bir şeyde sorumluluk hissediyorlar, doğru olmadığını düşündükleri bir şey olduğunda çok eleştiri de geliyor, hani bu anlamda haklı ya da haksız, ama geliyor (Belge, Yüzyüze görüşme, 20 Ocak 2011).

Bununla birlikte, bu noktada önemli bir bulgu, bu kesimlerle “gazeteci” mesafesinde durmak ile gerektiğinde aktivist kimliğiyle iç içe geçmek noktasında Bianet ekibinin çelişkili düşüncelere sahip olması. Örneğin editör Erhan Üstündağ toplumsal hareketler ve azın-lık gruplarına “gazeteci” mesafesinde durmaya özen gösterdiklerini belirtiyor ve zaman zaman bu mesafenin daraldığını söylüyor:

Onlarla gazeteci mesafesindeyiz esas olarak. Onları haber kaynağı olarak kullanıyoruz ama zaman içerisinde tabii ki bu mesafenin kaybolmaya yaklaştığı durumlar oluyor. Ancak o tür durumlarda her zaman silkinip mesafeyi tekrar kurmakta fayda var (Üstündağ, Yüzyüze görüşme, 19 Ocak 2011).

Yine de toplumsal hareketler ve azınlık gruplarıyla organik bir bağ kurduklarına inanan Bianet çalışanlarının çoğunlukta oldukları görülüyor. Bazı Bianet gazetecileri de, sivil toplum kavramına kişisel olarak olumsuz bir anlam yüklemeleri ya da sivil toplum örgütlerinin çalışma şekillerini farklı değerlendirdikleri için Bianet’e bir sivil top-lum misyonu yüklemiyorlar. Ancak çoğunlukla Bianet gazetecilerinin


“Bianet’i sivil toplum kuruluşu gibi çalışan bir medya kuruluşu ola-rak” konumlandırdıkları söylenebilir. Bu bakımdan Bailey ve diğerle-rinin “rizomatik medya” kavramsallaştırmasına (2007: 5) uygun ola-rak, Bianet’in sivil toplumla bağlantılı kuruluş ve hareketlerin kavşak noktasında yer alan alternatif medya örneklerinden biri olduğunu söylemek mümkün. Hatırlanacağı gibi, rizom metaforuyla, alternatif medyanın farklı karakterdeki hareket ve mücadelelerden gelen insan-ların karşılaştıkları ve işbirliği yaptıkları bir kavşak noktası olarak görülmesine vurgu yapılıyor. Bianet de, BİA’nın kuruluşundan itiba-ren sivil toplum örgütleriyle etkileşim içinde evrilmekte. Gelinen nok-tada feministler, eşcinseller, gençlik örgütlenmeleri, azınlık grupları, meslek birlikleri, sendikalar, hak savunucuları, sanatçılar, akademis-yenler gibi farklı hareket ve mücadelelerden gelen insanlar bir yandan Bianet aracılığıyla kendi fikir ve sorunlarını dillendirirken bir yandan da Bianet’in yarattığı çoğul alternatif kamusal alanlar çerçevesinde birbirleriyle iletişim ve etkileşim olanaklarını güçlendiriyorlar. Bu bakımdan Bianet rizomatik bir alternatif medya olarak bir etkileşim ve iletişim uzamı yaratılmasını kolaylaştırıyor ve bu hareketlerin sonuç ve ürünlerini, -verdikleri mücadeleler arasındaki bağlantıları kurmala-rına da izin vererek- hem daha geniş halk kesimlerine ve hem de diğer muhalif hareketlere aktarıyor.

Diğer yandan kuruluşundan itibaren BİA tarafından düzenli ola-rak yürütülen mesleki eğitim çalışmaları da BİA’ya haberciliğin yanı sıra sivil toplum misyonu atfedilmesini haklı çıkarıyor. BİA, yerel medya eğitim programları kapsamında düzenlediği seminer ve atölye çalışmalarıyla yerel medyanın gazetecilik standartlarını yükseltmesine katkı sağladığı kadar, yerel gazeteciler arasındaki bilinirliğini de arttı-rıyor, böylelikle giderek daha fazla sayıda gazeteci ve yerel medya kuruluşunu haber ağına katarak katılımcı gazetecilik sınırlarını geniş-lettiği görülüyor. Bugüne kadar eğitim çalışmaları kapsamında çeşitli meslek örgütleriyle ve UNESCO Türkiye temsilciliği gibi kuruluşlarla işbirliği içinde Türkiye’nin farklı bölgelerinden yaklaşık 1500 yerel gazeteciye eğitim verildiği düşünüldüğünde bu sınırlar daha da anlam kazanıyor. Ayrıca BİA eğitim çalışmalarının kapsamı iletişim öğrencilerini de içine alacak şekilde genişletilmiş durumda ve “Okul-


dan Haber Odasına” (OHO) adı verilen eğitim programlarıyla her iletişim fakültesinden öğrencileri mezuniyet sonrası ana akım medya ortamındaki çalışma koşullarına ve sektörün işleyişine dair eğiten bir program uygulanmaya başlandı. Tüm bu eğitim programları sonu-cunda elde edilen veriler de düzenli kitap serileri olarak yayımlanıyor. Gazetecilik yanında BİA’nın faaliyet alanlarında önemli bir ayağı oluş-turan söz konusu eğitim çalışmaları da BİA’nın rizomatik bir yapılan-ma gösterdiği iddiasını destekleyecek nitelikte.

Piyasa ve devlet: Diyalektik etkileşim

Alternatif medya, doğası gereği hem devlet hem de pazar/piya-sadan bağımsızdır. Ancak alternatif medyaya dair özcü kuramsal yaklaşımlarda bu bağımsızlık çoğunlukla bir yalıtılmışlık ekseninde değerlendirilir. Bu yaklaşımlarda alternatif medya çoğunlukla ana akım medyayla ve devlet kontrolündeki yayıncılık alanıyla düşmanca bir karşıtlık ve kutuplaşma ekseninde tanımlanır. Buna karşılık Bailey ve diğerleri sabit bir bakış açısı yerine alternatif medyanın kimliğine “ilişkisel” bir şekilde yaklaşılmasını ve akışkanlık ve belirsizlik olgu-larını ön plana çıkararak kimliklerin karşılıklı bir bağımlılık içinde olduklarının dikkate alınmasını öneriyorlar (2007: 5). Bu doğrultuda medyanın özerk kimliğine ağırlık veren özcü yaklaşımlar yerine, alter-natif medyayı diğer kimliklerle ilişkili olarak konumlandıran ilişkisel-ci bir yaklaşım olan rizomatik medya modeli daha net bir açılım sağlı-yor. Alternatif medya, bu model bakımdan devlet ve piyasa arasında bir üçüncü sektör olarak değerlendirilebilir, devlet ve piyasadan tama-men yalıtılmış bir adacık olarak düşünülemez. Bu bakımdan alternatif medyanın piyasa ve devletle ilişkisi hegemonya karşıtı bir zıtlık ilişki-si yerine hegemonya ötesi olarak tanımlanacak yeni ilişki biçimleri olarak kendisini gösteriyor. Hegemonya ötesi olmak ise “alternatif medyanın yalnızca karşı bir enformasyon gücü olarak değil aynı zamanda sıradan insanların kendi kültürlerinin sembollerini ve dille-rini de kullanmalarına olanak sağlayan” (Rodriguez, 2001: 4) esnek bir yapıya sahip olması anlamına geliyor.


Bianet de alternatif bir medya kuruluşu olarak, toplumsal örgüt-lenmenin yeni biçimlerinin ve yaşam tarzlarının keşfedilebileceği, egemen çıkarlarca inşa edilen kuşatmanın dışında kalan hegemonya ötesi özerk alanlar yaratmak amacıyla çalışıyor. Bu alanlar gerek dev-let gerekse de piyasadan bağımsız olmakla birlikte, onlarla diyalektik bir ilişki içinde. Nitekim Erhan Üstündağ, Bianet’i hem devletten hem de piyasadan bağımsız olarak görmekle birlikte, bu bağımsızlık ilişki-sinin bir karşıtlık olmadığını belirtiyor:

Organik olarak hem devletten hem piyasadan tamamen bağımsız olması gerektiğini düşünüyorum, öyle zaten. Ama dediğim gibi bunu bir karşıt-lık olarak ben görmüyorum, yani tabii ki ana akım medya içinde de çok farklı yönelimler var ve kurumdan kuruma, kişiden kişiye, gazeteciden gazeteciye değişen oranlarda farklı bakışlar var gazeteciliğe. Dolayısıyla, bunu tamamen dışlayan bir yerde durmuyoruz, bence salt ana akım da değil, yerel medya bizim önemli odaklarımızdan biri. Dolayısıyla biz hem yaptığımız işle bir çeşit eleştirel katkı sunmak, bir yandan var olanı dönüştürmek için destek sunmak, bir yandan da hem kendimizi sorgula-yarak hem de var olan durumu sorgulayarak yeni çözümler üretmeliyiz devamlı, onu yapmaya çalışıyoruz (Üstündağ, Yüzyüze görüşme, 19 Ocak 2011).

Üstündağ’a göre, bu yapı içinde Bianet ana akımın yanında ya da karşısında konumlanmıyor, çünkü tüm muhalefet olanaklarını kulla-narak ana akım medyayı dönüştürmeyi hedefliyor:

[Bianet’in] bunun karşısında ya da yanında olmak gibi bir derdi yok, esas olarak buranın içinden çıkarabilecek tüm muhalefet olanaklarına da kul-lanarak kendisi ile birlikte ana akım medyayı da dönüştürmek gibi ulvi ve sonsuz bir hedefi var diyebiliriz (Üstündağ, Yüzyüze görüşme, 19 Ocak 2011).

Bianet’i bir karşıtlık ilişkisi içinde konumlandırmayan bir diğer gazeteci de Elif Gençkal:

Bianet’in bu alanların karşısında ya da yanında olmak gibi bir derdi yok bence. İyi tarafı da o diye düşünüyorum. Çünkü sadece yani haber yap-maya çalışıyor ve bu haberleri de Türkiye’deki dengeyi gözeterek yap-maya çalışıyor. Yani çok fazla bir haber yapıldıysa Bianet onun üzerine


çok fazla gitmiyor belki, daha duyulmayan şey üzerine gidiyor vb. ama yani Bianet’in ana akımın karşısında haber yapmak gibi bir derdi yok diye düşünüyorum (Gençkal, Yüzyüze görüşme, 21 Ocak 2011).

Görüleceği üzere Bianet gazetecileri Bianet’i öncelikle bağımsızlık ve eleştirellik kimlikleriyle tanımlıyorlar. Bu kimlikler dolayımıyla Bianet’i piyasa ve devletten ayırdıkları görülüyor, bununla birlikte Bianet’in bağımsızlık ilişkisinin ticari ve kamu medyasından tamamen dışlama ve karşılıklı bir düşmanlık, kutuplaşma olarak görülemeyece-ği kanaatindeler. Bianet gazetecilerine göre, Bianet ana akım medya-nın karşısında değil ana akım medyayı değiştirmek üzere onun yanı başında var olmakta. Bu açıdan Bianet’in ana akım medyanın yerini almak gibi bir hedefinin olmadığı görülüyor. Diğer yandan, Bianet’in alternatif medya olarak kendi doğasından kaynaklanan ve medya ala-nını ve toplumu etkileyip dönüştürmeyi amaçlayan makro bir hedefi-nin olduğundan bahsedilebilir. Nitekim Bianet gazetecileri de Bianet’in ana akımın tam karşısında konumlanmadığını ve ana akımın içinden çıkarabilecek tüm muhalefet olanaklarını da kullanarak kendisiyle birlikte ana akım medyayı da dönüştürmek gibi “ulvi ve sonsuz bir hedefi” olduğunu belirtiyorlar. Sonuç olarak da bu hedef doğrultusun-da Bianet’in gerek piyasayla gerekse de devletle bir dışlama yerine kaçınılmaz diyalektik bir etkileme ilişkisi içinde bulunduğunu söyle-mek mümkün. Bu bakımdan da Bianet rizomatik bir alternatif medya örneği olarak değerlendirilebilir.

Sonuç

Bu çalışmada, “yerleşik ve kurumsallaşmış siyaseti açıkça redde-den veya ona meydan okuyan kitle iletişim biçimi” (Mutlu, 1995: 35) olarak alternatif medya kavramı tartışıldı. Bu tartışma ekseninde alter-natif gazetecilik, hegemonik medya ve iktidar yapılarına karşı direniş odağı olarak Bianet ile Türkiye ölçeğinde somutlaştırılan bir örnek üzerinden değerlendirildi. Bu değerlendirme sonucunda, alternatif medyaya dair kuramsal temel ışığında ve Bianet örneğinde yürütülen uygulamalı araştırma sonucunda, BİA ve onun haber vitrini olarak


Bianet’in;

• Kâr amacı gütmeyen, özgün bir alternatif medya projesi olduğu,

• Sadece habercilik faaliyetleri değil aynı zamanda eğitim, hukuksal danışmanlık ve sosyal sorumluluk faaliyetleri yürüttüğü,

• Toplumsal hareketler ve sivil toplumu oluşturan unsurlarla; etnik, dini ve cinsel kimlikler bakımından toplumun genelinden farklıla-şan, azınlıkta kalan kesimlerle organik bağlar kurduğu ve toplum-sal muhalefete destek verdiği; böylelikle bu grup ve hareketlerin kitle iletişim sürecine daha etkin düzeyde katılımına imkân tanıya-rak, yerellik ve komşuluk ilişkilerine dair siyasal gündem konula-rına, azınlık gruplarına ve yerel kültürel görünümlere ifade alanı sağlayabildiği,

• Haber merkezinin mekansal düzeni, organizasyon yapısı ve haber-cilik pratikleri bakımından katı dikey hiyerarşi yerine yatay hiye-rarşik bir yapıda kurulduğu, böylelikle kurumsal yapılanmanın daha dengeli ve demokratik yollarını sergilediği; aşırı profesyonel-likten uzak ve kolektif bir örgütlenmeyle ana akımdan radikal biçimde farklı ve eleştirel bir tarzda içerik ürettiği,

• Alternatif medyanın doğasında olduğu gibi, tarafsızlık iddiası taşı-madığı ve ana akım medya tarafından dışlanan ve sesi duyulama-yan kesimler lehine taraf olduğu,

• Devlet ve piyasa temelli ana akım medyayla zorunlu etkileşimi yadsımayıp, ana akım medyayı değiştirme kapasitesine sahip olduğu iddiasıyla çalıştığı,

• Haber merkezinde çalışan gazetecilerin alternatif medyaya yönelik ölçütler ve “tarafsızlık”, “dengelilik” gibi kavramlara yaklaşımları bakımından çelişkili bir yapı gösterdikleri, bununla birlikte alterna-tifliklerini direniş ve bağımsızlık ekseninde kurdukları,

• Habercilik pratikleri bakımından ırkçılığa, ayrımcılığa, ötekileştir-meye ve cinsiyetçiliğe mesafeli duran eşitlikçi bir söylem ve dili kurabildiği,


• Haberlerde ana akımın görmezden geldiği konu ve kesimlere sık-lıkla ve sürekli yer verdiği, gündeme ve olaylara tersine bir bakış geliştirmeye odaklandığı,

• Haber üretim sürecinde okuyucularından ve yerel gazetecilerden sürekli ve yoğun bir şekilde katkı alarak katılımcı haber üretim sürecini etkin bir şekilde işler tuttuğu ortaya kondu.

Alan araştırmasıyla desteklenen bu bulgular sonucunda; Bianet’in yerel ve azınlıktaki kimlikleri/kültürleri marjinalleştiren, ötekileşti-ren, evcilleştiren ya da metalaştıran ana akım medyanın hegemonik söylemi karşısında alternatif bir söylem geliştirdiğini söylemek müm-kün. Bu doğrultuda Bianet’in, rizomatik ve katılımcı bir medya örneği olarak, Türkiye örneğinde etkin ve özgün bir alternatif medya girişimi olduğu sonucuna ulaşıldı.

Bu sonuç bağlamında, çalışmada değinilen ve Bianet örneğinde somutlaştırılan tartışmaların alternatif medyayı ana akım gazetecilik kültürüne karşı direnen bir güç olarak işlev gören muhalif kültürün bir parçası ve karşı hegemonya için bir araç olarak konumlandırdıkla-rını söylemek mümkün. Bu konum, alternatif medyanın ulusal ve uluslararası toplumsal hareketlerle bağlantısı dolayımıyla feministle-rin, eşcinsellerin, çevrecilerin, küreselleşme karşıtlarının, insan hakları savunucularının ve savaş karşıtı kuruluşların sesi olarak işlediğini ortaya koyuyor. Alternatif medya, toplumsal hareketlere dâhil olan insanların diğerleriyle iletişim kurmalarını mümkün kılıyor, hâkim iktidar yapılarınca üretilen politikalara karşı destek, dayanışma ve birlik oluşturuyor. Bu bakımdan alternatif medyaya giderek toplumsal yapının ve üretim ilişkilerinin yeniden tasarlanmasında daha önemli roller yüklenebileceği görülüyor. Alternatif medyanın bu rolleri aracı-lığıyla Murdock’un dikkat çektiği, “geleneksel kamu hizmeti kurum-larının ve ticari medya endüstrilerinin ulusal veya uluslararası düzey-de yeni yurttaşlık ve kültür oluşumlarının meydan okumasını karşıla-yamamaları” nedeniyle “farklılığı tanıyan ve ihtilafları hoşgören yeni bir kamusal iletişim uzamı” (Murdock, 1992: 40) arayışına yanıt olabi-leceğini söylemek mümkün. Bu nedenle, “başka bir iletişim düzeninin


mümkün olduğu” inancıyla bir yandan mümkün olan her durumda alternatif medyanın güçlenmesi için çaba göstermek kadar, diğer yan-dan da ana akım medya içinde de eşitlikçi bir dil kurmak, editöryal bağımsızlığı sağlamak için mücadele etmek, emek süreçlerinin yeni-den düzenlenmesi için örgütlenmek ve nihayet medyaya kârın değil toplumsal yararın egemen olmasının doğru olduğunu durmaksızın dillendirmek ve bu bakımdan bir eğilim yaratmak gerekiyor.

Kaynakça

Abel, Richard (1997). “An Alternative Press. Why?” Publishing Research Quarterly. 12 (4-Winter): 78-84.

Alankuş, Sevda (2001). “Alternatif Olarak Yerel Medya ve BİA.” http://www.bianet.org/bianet/medya/908-alternatif-olarak-yerel-medya-ve-bia Erişim tarihi: 11 Mayıs 2010.

Alankuş, Sevda (2009). “Gazetecilikte Yeni Arayışlar: Hak Odaklı Habercilik, Yurttaş Gazeteciliği, Barış Gazeteciliği.” Gazeteciliğe Başlarken: Okuldan Haber Odasına. (der.) S. Alankuş. İstanbul: IPS İletişim Vakfı

Alankuş, Sevda (2008). “Demokrasi ve ‘Başka-Medya’ İlişkisi: Türkiye’deki Yaygın-Dışı Medya Ortamını Anlamak Üzere Teorik Bir Çerçeve.” Başka Bir İletişim Mümkün: İstanbul Uluslararası Bağımsız Medya Forumu Bildiriler. (der.) S. Çelenk. İstanbul: IPS İletişim Vakfı.

Albert, Michael (2008). “Alternative Publishing and Its Problems.” ZNet. http://www.zcommunications.org/znet/viewArticle/16562. Erişim tarihi: 1 Nisan 2009.

Albert, Michael (1997). “What Makes Alternative Media Alternative? Toward a Federation of Alternative Media Activists and Supporters – FAMAS.” Z Magazine. http://www.zcommunications.org/what-makes-alternative-media-alternative-by-michael-albert. Erişim tarihi:1 Nisan 2009.

Atton, Chris (2008). “Alternative Media and Journalism Practice.” Digital Media and Democracy: Tactics in Hard Times. (der.) M. Boler. Cambridge: MIT Press. 213-227.

Atton, Chris (2004). An Alternative Internet: Radical Media, Politics and Creativity. Edinburgh: Edinburgh University Press.


Atton, Chris (2003). “What is ‘Alternative’ Journalism?” Journalism. 4(3): 267-272.

Atton, Chris (2002). Alternative Media. Londra. Thousand Oaks: Sage.

Atton, Chris (2001). “Approaching Alternative Media: Theory and Methodology.” International Communication Association (ICA) OurMedia Conference. Washington DC. ABD. http://www.ourmedianet.org/papers/om2001/Atton.om2001.pdf. Erişim tarihi: 28 Ocak 2009.

Bailey, Olga Guedes; Cammaerts, Bart; Carpentier, Nico (2007). Understanding Alternative Media. Berkshire: Open University Press.

Bennett, W. Lance (2003). “Communicating Global Activism: Strengths and Vulnerabilities of Networked Politics.” Information. Communication & Society. 6(2): 143-168.

Couldry, Nick (2003). “Beyond the hall of mirrors? Some Theoretical Reflections on the Global Contestation of Media Power”. Contesting Media Power: Alternative Media in a Networked World. (der.) N. Couldry; J. Curran. Londra: Rowman & Littlefield. 39-54.

Coyer, Kate (2007). “If it Leads it Bleads: The Participatory News Making of the Independent Media Center.” Global Activism. Global Media. (der.) W. De Jong; M. Shaw; N. Stammers. Londra: Pluto. 165-178.

Dagron, Alfonso Gumucio (2004). “The Long and Winding Road of Alternative Media.” The SAGE Handbook of Media Studies. (der.) J. Downing; D. McQuail; P. Schlesinger; E. Wartella. Thousand Oaks: Sage. 41-63.

Deleuze, Gilles; Guattari, Felix (1987). A Thousand Plateaus. Capitalism and Schizophrenia. Londra: Athlone.

Downing, John D.H. (der.) (2011). Encyclopedia of Social Movement Media. Thousand Oaks, California: Sage Publications.

Downing, John D.H. (2003). “Audiences and Readers of Alternative Media: The Absent Lure of the Virtually Unknown.” Media, Culture & Society 25: 625-645.

Downing, John D.H. vd. (2001). Radical Media: Rebellious Communication and Social Movements. Londra. Thousand Oaks: Sage.

Enzensberger, Hans Magnus (1976). “Constituents of a Theory of the Media.” Raids and Reconstructions: Essays on Politics, Crime and Culture. (der.) H.M. Enzensberger, vd. Londra: Pluto Press. 20-53.

Fuchs, Christian; Sandoval, Marisol (2010). “Towards a Theory of Critical Media.” Telematics and Informatics 27: 141-150.


Fuchs, Christian; Sandoval, Marisol (2009). Civil Media: For, Within or Against Capitalism?: Towards a Theory of Critical Media. Salzburg: ICT&S Center.

Jankowski, Nicholas (2003). “Community Media Research: A Quest for Theoretically Grounded Models.” Javnost – The Public 10 (1): 5-14.

Jankowski, Nicholas; Prehn, Ole (der.) (2002). Community Media in the Information Age. Cresskill. NJ: Hampton Press.

Kellner, Douglas (1990). Television and the Crisis of Democracy. Boulder: Westview Press.

Kidd, Dorothy; Barker-Plummer, Bernadette; Rodriguez, Clemencia (2005). “Media Democracy from the Ground Up: Mapping Communication Practices in the Counter Public Sphere.” Social Science Research Council. Program Background Papers. New York. http://programs.ssrc.org/media/publications/rodrig-plummer-kidd.8.final.doc. Erişim tarihi: 22 Ağustos 2008.

Kidd, Dorothy (2003). “Become the Media: The Global IMC Network.” Representing Resistance: Media, Civil Disobedience and the Global Justice Movement. (der.) A. Opel; D. Pompper. Westport. CT: Praeger. 224-258.

Köse, Hüseyin (2007). Küresel Akıntıya Karşı Sivil Arayışlar: Alternatif Medya. İstanbul: Yirmidört Yayınevi.

Murdock, Graham (1992). “Citizens, Consumers and Public Culture: Media Cultures.” Media Cultures: Reappraising Transnational Media. (der.) M. Skovmand; K.C. Schroder. Londra: Routledge. 17-41.

Mutlu, Erol (1995). İletişim Sözlüğü. Ankara: Ark Yayınevi.

O’Sullivan, Tim (1994). “Alternative Media.” Key Concepts in Communication and Cultural Studies. (der.) T. O`Sullivan; J. Hartley; D. Sounders; M. Montgomery; J. Fiske. Londra: Routledge.

Ramonet, Ignacio (2003). “Le Cinquième Pouvoir”. (Set the Media Free). (İng. Çev.) E. Emery. Le Monde Diplomatique. Ekim 2003. http://mondediplo.com/2003/ 10/01media. Erişim tarihi: 10 Ocak 2010.

Rodriguez, Clemencia (2001). Fissures in the Mediascape: An International Study of Citizens Media. New Jersey: Hampton Press Communication Series.

Rodriguez, Clemencia (2003). “The Bishop and His Star: Citizens’ Communication in Southern Chile.” Contesting Media Power: Alternative Media in a Networked World. (der.) N. Couldry; J. Curran. London: Rowman & Littlefield. 177-194.

Sandoval, Marisol (2009). “A Critical Contribution to the Foundations of Alternative Media Studies.” Kurgu: Online International Journal of Communication Studies. Vol. 1.


Traber, Michael (1985). “Alternative Journalism, Alternative Media.” Communication Resource. No. 7. Londra: World Association for Christian Communication.

Waltz, Mitzi (2005). Alternative and Activist Media. Edinburgh: Edinburgh University Press.

Haber Medyasında Savunuculuk:Planlama ve Stratejiler

145


Deniz Sezgin

Özet

Savunuculuk bir konuyu, politikayı veya yasa değişikliğini destekleyecek güçleri ve kaynakları harekete

geçirmek için toplumun ilgili konu hakkında kanaatinde bir değişim yaratmak üzere kullanılan bir dizi aracı

ifade eden geniş kapsamlı bir kavramdır. Savunulacak konuda medyanın stratejik bir şekilde kullanılması ise

medya savunuculuğu olarak ifade edilmektedir. Konuyla ilgili karar vericilere ve politika yapıcılara ulaşmayı

ve onları etkilemeyi amaçlayan medya savunuculuğu çok farklı konularda uygulanabilmekte; konu ne olursa

olsun temelde aynı yöntemler kullanılmaktadır. Geniş kapsamlı bir kampanyanın ya da savunuculuk

çalışmasının bir unsuru olarak ele alınması gereken medya savunuculuğunun stratejik bir planla ve uygun

yöntemlerle uygulanması daha etkili ve kalıcı sonuçlar alınmasını sağlayacaktır.

Anahtar kelimeler: Savunuculuk, haber medyası savunuculuğu, planlama ve stratejiler

News Media Advocacy: Planning and Strategies

Abstract

Advocacy is a catch-all word that expresses a set of tools which are utilized to create a change in public

opinion about a topic in order to mobilize powers and resources which will support an issue, a policy or

legislation. Strategic use of the media in the process of advocating an issue is defined as media advocacy.

Media advocacy, which aims at reaching and influencing the decision makers and policy builders about the

issue at hand, can be applied in various different subjects with more or less the same methods. Considering

the media advocacy as an element of a comprehensive campaign or advocacy effort and implementing it

with a strategic plan and an appropriate method will yield to longer lasting effective results.

Key words: Advocacy, news media advocacy, planning and strategies


Toplumun sesini yükselterek iktidarı tekrar topluma devretmek aracı olarak medya savunuculuğu, günümüzde bireye yüklenen sorumluluklar yoluyla toplumsal sorunlara çözüm yolları üretilmesini sağlama yaklaşımına alternatif bir yol olarak kabul edilebilir. Toplumsal bir sorunu kamu politikasına çevirme çabalarının gerçekleştirilmesini amaçlayan medya savunuculuğu, politika yaratma sürecinde halkı işin içine katmayı hedeflemektedir. Toplum gruplarına görünürlük, haklılık ve inanırlılık kazandırmak olanağına sahiptir.

Bu çalışmada, öncelikle savunuculuk, kamu savunuculuğu ve medya savunuculuğu kavramları açıklanacak, ardından medya savu-nuculuğunun ögeleri, planlama süreci, medyadan yararlanma yolları, medyanın haberi çerçevelendirme yolları ve savunuculuk sürecine yönelik stratejiler aktarılacak, son olarak da medya savunuculuğunun olanak ve sınırlılıklarına yer verilecektir.

Savunuculuk bir konuyu, politikayı veya yasa değişikliğini des-tekleyecek güçleri ve kaynakları harekete geçirmek için toplumun ilgili konu hakkında kanaatinde bir değişim yaratmak üzere kullanı-lan bir dizi aracı ifade eden geniş kapsamlı bir kavramdır (Wallack, 1993: 27; www.wikipedia.org/wiki/Savunuculuk; www.en.wikipedia.org/wiki/Advocacy).

Bir başka ifadeyle savunuculuk bir bireyin kendisi, diğer bir birey ya da bir grup adına konuşma, temsilde bulunma, eylemde bulunma, belirli bir hedefi gerçekleştirme ya da koruma amaçlarından birinin ya da birden çoğunun gerçekleştirilebilmesi için yürütülen çalışmaların

Haber Medyasında Savunuculuk:Planlama ve Stratejiler

Sezgin • Haber Medyasında Savunuculuk: Planlama ve Stratejiler • 147

tamamını kapsar. Siyasi bir süreç olmayıp, manevi ya da ahlaki pren-siplerden ivme kazanarak, birey ya da grup, siyasi, ekonomik ve sosyal sistemler içinde, kamu politikası ve kaynak tahsisi kararlarını etkile-meyi amaçlar. Bu bağlamda sivil toplumu güçlendirerek demokrasinin daha sağlıklı bir şekilde var olmasına katkı sağlayabilme olanağı oldu-ğu söylenebilir.

Kamunun sözcülüğünü yapmak ve kamu politikaları geliştirilme-si çabaları nedeniyle kamu savunuculuğu (public advocacy) olarak da ifade edilmektedir. Örneğin Amerikan Kalp Derneği (American Heart Association) (2006) savunuculuğu, “karar vericileri etkileme ya da belir-li bir organizasyon ya da grubun misyonunu geliştirmek için kanunlar ya da diğer devlet politikalarında değişimleri teşvik etme hareketi” olarak tanımlamaktadır. Benzer şekilde, diğer birçok kuruluş, gün-demlerini geliştirmek ya da hedef kitleleri ya da seçmenlerinin çıkarla-rını korumak için kamu savunuculuğu stratejilerini kullanmaktadır. Kamu savunuculuğu stratejileri aynı zamanda ticari kuruluşlara yöne-lik, politikalarını ya da üretim uygulamalarını etkilemek için de kulla-nılmaktadır.

Kamu savunuculuğu, politika yapıcı, karar verici ve bireylerle yapılan birebir görüşmeler dâhil, birden fazla araç ve aktiviteye dayan-maktadır. Bununla birlikte, kamu savunuculuğu çabalarının temel bir bileşeni medyanın kullanımıdır. Medyanın stratejik bir şekilde kulla-nılmasına dayanan kamu savunuculuğu medya savunuculuğu (media advocacy) olarak ifade edilmektedir (Schiavo, 2007: 143).


Michael Pertschuk (1988), medya savunuculuğu yaklaşımının mimarlarındandır. Pertschuk medya savunuculuğunu “medyanın, bir sosyal ya da kamu politikası girişimini ilerletmek için kullanılması” olarak tanımlar (Wallack, 1993: 158). Medya savunuculuğu, kamu sağ-lığı politikaları ve bu politikaları geliştirmeye desteği arttırmak için, kamu tartışmasını yeniden çerçevelendirmek ve şekillendirmek ama-cıyla bir sağlık veya sosyal sorunun, geniş çaplı kapsamının belirlen-mesini veya harekete geçirilmesini sağlamak amaçlı medya ve savun-ma stratejilerini kullanmaktadır (Atkin ve Arkin, 1990: 25; Wallack, 1993: 73; Sezgin, 2011: 135).

Medya savunuculuğu, medya aracılığı ile halkın görüşlerini değiştirme, politika değişikliği için bilgi aktarma ve bilgi yayma süre-cidir. Medya savunuculuğu bireysel risk faktörlerini dolayısıyla birey-sel davranışları değiştirmeyi değil; dikkati kamu sorunlarına çekmeyi amaçlayan; kamuya ilişkin amaçları agresif bir şekilde teşvik eden bir yaklaşımdır. Medya savunuculuğu sorun odaklı bir yaklaşım olarak, problemlerin bireysel odaklı ve basite indirgenmiş açıklama ve uygu-lamaları yerine, problemin sosyal ve/veya politik, aynı zamanda kar-maşık olduğu gerçeğine dikkat çekmeye çalışmaktadır (Wallack, 1990b: 159; Sezgin, 2011: 135; www.who.int/policy/08/10/09).

Medya Savunuculuğunun Ögeleri

Medya savunuculuğunun üç temel ögesi bulunmaktadır. Bu üç öge, gündem belirleme (erişim için çerçevelendirme), tartışmayı şekil-lendirme (tüm içerik için çerçevelendirme) ve politikayı ilerletmek olarak ifade edilebilir.

Gündem belirleme/erişim için çerçevelendirme, haberi medyaya eri-şim amacıyla ilgi çekmek için şekillendirmek anlamında kullanılmak-tadır. Bu sık sık haber olarak yorumlanacak olan bir olay yaratabilmek anlamına da gelmektedir. Erişim kazanmak iki nedenden dolayı önemlidir: Birincisi kamu gündemi oluşturma süreci medya kapsamı seviyesi ile bağlıdır ve dolayısıyla bir sorunun geniş ölçüde görülebi-lirliği de bununla bağlantılıdır. İkincisi, medya belirli görüş liderlerine


erişim kazanmak için bir araç görevi görür. Başarılı bir medya savunu-culuğu için her iki amaca da ulaşılması gereklidir.

Medya savunucuları sorunlarını haber niteliği taşıma açısından yorumlayarak erişim kazanırlar. Çeşitli yollarla medya savunucuları haberlerin nasıl oluşturulduğu ve hedeflerinin ne olduğu hakkında bilinen şeylerin avantajını kullanırlar. Bir sorun yalnızca zamanlı, ilgi-li, halkın ilgisini çekecek ve/veya diğer bir takım haber kriterlerini yerine getiren bir sorun olduğu zaman haber kapsamına alınacaktır. Haberleri seçmek için gerekli kriterler arasında hassaslık, çakışma, gizem, ünlü kullanımı, sapkınlık, trajedi ve yakınlık bulunmaktadır. Medya savunuculuğunda haber yaratmanın çeşitli yolları bulunmak-tadır. Son dakika haberleri, yerel ya da ulusal ilgi alanlarına hitap eden küçük araştırmaların sunulması, basılı ve elektronik gazeteler ile iliş-kiler, yerel bakış açıları ile takip eden hikâyelere erişim kazanmak diğer yollar olarak ifade edilebilir (Wallack, 1990b: 161). Yeni bir şeyler yapan, zor şartların üstesinden gelen ya da diğerlerine yardım eden insanların, alışılmadık insan ilgisi hikâyeleri de aynı zamanda haber niteliği taşımaktadır.

Şekillendirme/içerik için çerçevelendirme, gerçek nedenlerle kay-nağa yakın koşulları vurgulayarak hikâyenin anlatılması, geliştirilme-si istenen şekilde verilmesi anlamına gelmektedir. Medyaya erişim kazanmak önemli bir ilk adımdır fakat kamu ve politik gündemi etki-lemede yalnızca birinci bir basamaktır. Erişimden sonra medya savu-nucusunun aşması gereken bir diğer engel, sorunların medyada birin-cil olarak bireysel problemler olarak tanımlanmasıdır. Burada karşıla-şılan yönelim, problemi yönetmesi daha kolay olan temel öğelere indirgeyerek basitleştirmektir.

Erişim için çerçevelendirmek ile içerik için çerçevelendirme ara-sında ufak bir denge bulunmaktadır. Bazen, hikâyenin medyanın ilgisini çekecek yönü vurgulanmak istenen şey olmayabilir. Yine de hem gündemi belirlemek için erişime ulaşmak hem de tartışmayı şekillendirmek, politikayı ilerletme nihai amacına ulaşmak için gerekli-dir (Wallack vd., 1993: 79-83; Wallack, 1990b: 161; Sezgin, 2011: 139).


Medya Savunuculuğunda Planlama

Medya savunuculuğu konuyla ilgili karar vericilere ve politika yapıcılara ulaşmayı ve onları etkilemeyi amaçlayan medya savunucu-luğu çok farklı konularda uygulanabilmekte; konu ne olursa olsun temelde aynı yöntemler kullanılmaktadır.

Savunucuların temel amacı bir sorunu ortadan kaldıracak top-lumsal dönüşümü yaratmaktır. Bu amaçla siyasi, hukuki, ekonomik ve kültürel alanlarda; yerel, ulusal ve uluslararası düzeylerde hedeflenen konunun savunuculuğu yapılmaya çalışılır (Atkin ve Arkin, 1990: 25). Karar vericileri etkilemek üzere, kamuoyunun ve medyanın seferber edilmesi başta olmak üzere, her tür çaba ve eylemi içerir; bu nedenle savunuculuk proaktif bir süreçtir. Medya savunuculuğu ile bazen göz-den kaçırılmış bir konuyu tartışılır hale getirmek mümkün olabilirken, bazen de çok tartışılan bir konuyu farklı açıdan tartışılır hale getirme olanağı bulunabilir.

Savunucular ortak değerlerle biraraya gelmekte, değişime gidil-mesine inandıkları toplumsal bir konuda ortak hareket ederek çözüm üretmeye çalışmaktadır. Burada savunucuların temel amaçları bireysel çıkarlar değil, mevcut sorunu ortadan kaldıracak toplumsal dönüşü-mü yaratmaktır. Genel olarak gönüllü örgütlenmeler ya da sivil top-lum kuruluşları aracılığıyla hareket etmektedirler (Atkin ve Arkin, 1990: 25; Baran vd., 2006: 2). Savunucular bir yandan seslerinin duyu-rulmasını isteyen grupların sesleri olurken, diğer yandan topluma sorunlarını tanımlama, talepte bulunma ve strateji geliştirmelerinde öncülük ederler. Savunucuların savundukları konuda diğer bireylerde farkındalık yaratıp, onları da bu yol etrafında birleştirmeleri gerek-mektedir. Bunun gerçekleştirilebilmesi doğru analiz, planlama ve strateji izlemeye bağlıdır ve bu çerçeveden bakıldığında, savunucula-rın ellerindeki araçları, kaynakları ve bilgiyi yönlendirmek için bazı adımları tanımlamaları gerekir (Atkin ve Arkin, 1990: 36; www.meca-sa.org; Schiavo, 2007: 144; Parvanta vd., 2011: 92; www.healthpolicy.ucla.edu/healthdata/tw_media2.pdf; Barker, 2002: 55; www.advocac-yinstitute.org; www.issuu.com/pagf4/docs/mediatoolkitpngoc):


Savunuculuk çalışmalarına başlamadan önce savunucuların kendi konum ve koşullarını analiz etmeleri yerinde olacaktır. Başlangıçta düşünmeleri ve cevaplamaları gereken bir dizi soru, çalış-malarının temelini atmalarını sağlayacaktır: Biz kimiz? Bu işi niçin yapıyoruz? Değerlerimiz neler? Yaptığımız işe hangi perspektiften bakıyoruz? Nasıl bir perspektif kazandıracağımızı düşünüyoruz? Kendimiz dışında başka kişileri de temsil ediyor muyuz? Temsil etti-ğimiz kişilere karşı sorumluluğumuz ne? Temsil ettiğimiz kişiler bize güveniyor mu? Kanun yapıcılarla iyi ilişkiler içinde miyiz? Ulaşabileceğimiz kişiler kimler? Kimlerden destek alabiliriz? Ne tür risklerle karşı karşıyayız? Nelerden korkuyoruz? Sahip olduğumuz kaynaklar nelerdir? Güçlü yönlerimiz neler? Zayıf yönlerimiz neler? Neyi geliştirmeye ihtiyacımız var? Muhalefet edebilecek olanların güçlü ve zayıf yönleri neler? Tüm bu ve benzeri soruların cevapların-dan hareket edilmeli, eksiklikler saptanmalı ve giderilmelidir.

Savunucular çalışma programlarının içinde belirledikleri zaman dilimlerinde kendilerine “Şu an neredeyiz?” ve “Nereye doğru ilerli-yoruz?” sorularını da sormalıdır. Savunuculuk çalışmalarında amaca yönelik aşama kaydetmek, sonuç almak kısa sürede gerçekleşeme-mektedir. Küçük adımlarla da olsa hedeflere ulaşmak üzere çalışmala-ra devam etmek yerinde olacaktır. Bununla beraber, gerekli durumlar-da geri adımlar atılması gerekebileceği unutulmamalıdır.

Savunuculuk yapacak grubun kendilerine sormaları gereken soruların ardından, savunuculuk yapılacak konuda, amacın ne olduğu belirlenmeli, ne elde etmek, neyin değiştirilmek veya muhafaza edil-mek istendiği açık ve net olarak ortaya konmalıdır. Tam olarak ne elde edilmek istendiği belirlenmemişse, sonuca ulaşmak zorlaşacaktır. Gerekli durumlarda amaca küçük bir ekleme veya amaçta değişiklik yapılabilse de önceden belirlenmiş bir amaç için hareket etmek, sonuç elde etmek açısından önemlidir. Amaca ulaşma yolunda ara hedefler koymak, motivasyonu artırmak ve değerlendirme yapabilmek açısın-dan yararlıdır. Büyük, ulaşılmaz hedefler belirlenmemeli, hedef belir-lerken sahip olunan güçlü ve zayıf yönler ortaya konmalıdır.


Burada üzerinde durulması gereken bir başka konu, amaca ulaş-mak için hangi stratejinin kullanılacağıdır. Savunuculuk yapılacak konu her yönü ile değerlendirilmeli, bütüncül bir değerlendirme ile değerlendirilmeli ve elde edilecek sonuca strateji geliştirilmelidir. Plan geliştirme, hedefleri doğrultusunda ilgili hedef kitle, zaman planlama-sı, hedef kitleye ulaşmayı sağlayacak haber oluşturma planlama yapı-labilmesi için gereklidir.

Haber medyasının güçlü etkisi göz önünde bulundurularak, iyi planlanmış ve stratejik biçimde haber oluşturma sürecine dahil olmak üzere hazırlıklı olmak, haber oluşturma süresi konusunda bilgi sahibi olmak kısaca, bu alanda becerilerin geliştirilmesi gereklidir. Aynı zaman-da, savunulan görüşleri paylaşma eğiliminde olan kişiler, örgütler, kamu görevlileri veya kuruluşlar olarak sayılabilecek çözüm ortakla-rının belirlenmesi önemlidir. Çözüm ortaklarının kimler olabileceği ve kimlerin etkili olabileceği düşünülmeli ve belirlenen kişilerle iletişime geçilmelidir. Medya savunuculuğuna ilişkin çözüm ortaklığında, bireyler ortak bir amaç doğrultusunda birbirine benzemeyen durum-larla karşılaşmaktan heyecan duyabilmekte ve bu etkiyle harekete geçebilmektedir. Örneğin, bireyler bir gangster ve bir polisin aynı amaç için çalışmasını ya da bir doktor ve bir uyuşturucu bağımlısının toplumsal bir sorun için birlikte çalışmasını heyecan verici bulabil-mektedir (www.alcoholpolicymd.com). Savunulan sorun kimleri ilgi-lendiriyor ise oradan hareket ederek, çarpıcı bağlantılar kurulması fayda sağlayacaktır. Savunulan konu ile ilgili etkili bir haber yapımı için veriler, olaylar, gerçek bilgilere özetle, bilgi toplanmasına ihtiyaç vardır. Ancak bu bilgilerin uzun ve karmaşık analizlerden değil, kısa açık bilgilerden ve rakamlardan oluşması yerinde olacaktır. Konuya ilişkin istatistiklerden yararlanmak, konunun daha somut ve ikna edici olmasını sağlayacaktır.

Haber yapılacak konunun ne olduğuna bağlı olarak nasıl çerçeve-lendirileceği önemlidir. Çerçevelendirme medya savunuculuğunun en temel noktasıdır ve aynı olayın farklı biçimlerde tarif edilmesidir. Çerçevelendirme medyada verilecek herhangi bir haberde, nelerin habere dahil edileceği, nelerin dışarıda bırakılacağı ile ilgili seçim


sürecidir. Iyengar, çerçevelendirmenin kamu sorunlarını ele almak için çok önemli olduğunu, aynı zamanda sorunu çözmek için halkın kimi sorumlu gördüğünün haberi nasıl çerçevelendirdiğine bağlı olduğunu söylemektedir (1991: 13; Parvanta vd., 2011: 104; Wallack, 1990b: 163; http://www.who.int). Çerçevelendirme sürecinin görülebileceği bir çok geleneksel gazetecilik uygulaması bulunmaktadır; bunlara imgeler ve sembollerin sunumu, seçilmiş konuşmacıların kullanımı, seçilmiş kelimelerin kullanımı ve problem tanımının bireysel seviyedeki vurgu-lanması da dahildir. Savunucuların, konuyu güçlü bir şekilde ortaya koymaları, vurgulamak istedikleri yönleri ön plana çıkarmaları gerek-mektedir. Bununla beraber, medyanın kısa ve öz mesaj talebi göz önün-de bulundurularak, bu çerçevenin içine nasıl semboller ve söylemler yerleştirileceği planlanmalıdır. Savunucuların haber dünyasının man-tığını kavramaları, herkes tarafından ilgi çekecek mesajlar kullanması etkili olabilmek için gereklidir. Haberlere çıkan kişiler toplum tarafın-dan yetenek ya da şöhret olarak algılandığı için ve seyircilerin inanır-lık, güvenirlik ve hoşa giderlik ile değerlendirme yapmalarından ötürü televizyona çıkacak savunucunun konuyu nasıl ifade edeceği, neler söyleyeceği, nelere vurgu yapacağı, başka bir deyişle hangi rolü oyna-yacağı düşünülmelidir. Bu süreçte, en az bir tane, slogan niteliğinde vurgu yapmak istenilen bölüm belirlenmeli ve konuşmanın içine yer-leştirilmelidir.

Haberlerin sorunları ne şekilde çerçevelendirdiği, bu konuda hal-kın çözüm için kimi sorumlu bulduğu konusundaki algılarını etkile-mesi nedeniyle büyük önem taşımaktadır. Haberlerin yoksulluk, suç ve işsizlik gibi sorunları nasıl çerçevelendirdiğini ve bu çerçevelendir-menin problemlerden sorumlu tutulan kitleler üzerindeki etkisini araştıran Iyengar’a göre, haber hikâyeleri episodik veya tematik şekil-de çerçevelendirilmektedir. Standart bir episodik/parçalı çerçevelen-dirme, örneğin kanseri yenen veya ilaç bağımlılığından kurtulmaya çalışan bir kişiyi, sorunu dramatikleştirme ve hikâyeyi anlatmak için kullanmaktadır. Episodik çerçevelendirme sosyal problemleri günde-me getirmesine rağmen bireysel seviyede gösterimde bulunur. Tematik çerçevelendirme ise sorun odaklı, genel ve soyuttur. Veriler, raporlarla daha uzun ve daha karmaşık bir sosyal hikâye şekline dönüştürülmeye


çalışılır. Tematik çerçevelendirme bireysel ya da kişisel olan yerine, bir sorunun kolektif kısımlarını sunmaktadır. Birçok televizyon haber hikâyesi her iki türdeki çerçevelendirmenin öğelerini de içermektedir; buna rağmen hikâyelerde ve haberlerin genelinde episodik çerçevelen-dirme, %80’nin üzerindeki bir oranla baskın gelmektedir. Genellikle episodik çerçevelendirme, sağlık, yoksulluk gibi sosyal problemler konusunda bireysel sorumluluk üzerine yapılan bir vurgu ile sonuç-lanmaktadır. Bunun bir sonucu olarak da politikacılar ve kamu kurum-ları sorunu ele alma konusundaki sorumluluktan muaf tutulmaktadır. Diğer taraftan tematik çerçevelendirmede sağlık, yoksulluk gibi prob-lemlerin sosyal sorumluluğunun niteliklerine odaklanılmakta; proble-mi ele alma konusunda politikacılar ve kamu kurumları sorumlu bulunmaktadır. Fakat tematik çerçevelendirme yerine episodik çerçe-velendirmenin medyayı egemenliği altına almasından ötürü haber hikâyelerinin genel etkisi, sosyal problemler için beklentisi, bireysel bir çerçeveyi güçlendirmek olmaktadır (Iyengar, 1991, akt., Wallack vd., 1993: 72-73, www.who.int/tobacco/policy/advocacy/en/ 08/10/09; Sezgin, 2011: 138;).

Sonuçların değerlendirilmesi, bir medya takip ajansı aracılığı ile gerçekleştirilebileceği gibi, savunucular arasından seçilen kişilerin haberleri takip etmeleri de sağlanabilir. Bu sayede medya aracılığıyla gerçekleştirilmeye çalışılan hedeflere ulaşmak üzere yapılan yayınların miktar ve nitelikleri takip edilmiş olacaktır. Sonuçlardan ders çıkar-mak, değerlendirme yapmak, her bir büyük haber etkisi sağladığında grup olarak bir araya gelmek ve tartışmak bir sonraki adımı doğru atmak konusunda yardımcı olacaktır (Wallack vd., 1993: 150; www.alcoholpolicymd.com).

Medya Savunuculuğu Stratejileri

Medya savunuculuğu planlamasında izlenmesi gereken süreç kadar, karar vericilerle olan ilişkiler ve bu ilişki sürecinin yönetimine ilişkin stratejiler de büyük önem taşımaktadır.


Öncelikle karar vericilerle olan ilişkilere yönelik strateji geliştiril-mesi yerinde bir yaklaşım olacaktır (Parvanta vd., 2011: 104). Savunucular ve karar vericiler arasında asimetrik bir ilişki vardır. Bu koşullar altında savunucuların zayıf taraf olarak “biz kimiz ki!”, “onlar karşısında istediklerimizi elde etmemiz imkansız!” gibi düşüncelerden kendilerini uzak tutmaları gerekmektedir. Böylesi bir düşünce baştan pes etmek, vazgeçmek anlamına gelecektir. Güç dengelerinin dinamik olduğu ve her an değişebildiği unutulmamalıdır. Bu noktada, karar vericileri etkilemek ve desteklerini almak yönündeki çalışmalarda karar vericilerle birlikte iki tarafın da kazanabileceği “kazan-kazan” sonucuna ulaşmanın hedeflenmesi önemlidir. Genellikle, politikacılar ve anahtar konumda olan kişiler lehine güç dengeleri olduğundan, bu konumdaki kişiler kendilerine karar vermek, politika geliştirmek konusunda baskı yapılmasından hoşlanmamaktadır. Tam aksine, ver-miş oldukları kararların başka kişilerin baskısı sonucu verilmiş karar-lar olarak değil, kendi iradeleriyle verilmiş kararlar olarak algılanılma-sını istemektedirler. Bu nedenle savunucuların hükümet ve ilgili yetki-lilerle birlikte çalışarak ortak menfaatler elde etmek üzere hareket etmeleri gerekmektedir. Chapman’ın bir tür “menfaat evliliği” olarak adlandırdığı bu süreç ile sağlanan desteğin kapsamı genişletilebilecek-tir (2004: 362).

Karar vericilere ulaşmak ve politika geliştirilmesini sağlamak üzere gerçekleştirilen faaliyetlere yönelik medyanın stratejik olarak kullanım yolları savunulan konuya göre değişmektedir. Savunulan konuya göre hangi yol veya yolların kullanılacağı, savunucuların terci-hine bağlıdır (www.unnaturalcauses.org; Wallack, 1990a: 149, Parvanta vd., 2011: 107; Wallack vd., 1993: 79; Atkin ve Arkin, 1990: 36):

Haber Değeri Olan Etkinlikler; Toplumsal gruplar, gündeme gelmek, bahsedilmek, yayınlanmak, aynı zamanda savunulan konunun yayıl-masına olanak vermek amacıyla, medya için etkinlikler yaratarak habercilerin ilgisini çekilebilir. Burada önemli olan, bu etkinliklerin kısa, basit, yeni bir bilgi veya eyleme odaklı, stratejik olarak zamanlan-mış, görsel ya da işitsel çekicilik gibi niteliklere sahip olmasıdır.


Basın Bülteni; Editörlerin, haber masalarının dikkatini çekmeye çalışmak üzere bilgi notlarından oluşan basın bültenleri önem taşı-maktadır. Basın bülteninin, açık, net, düzgün ifade ile yazılmış olması, dikkat çekici olması gerekmektedir. Ne, nerede, ne zaman, nasıl, niçin, kiminle (5N1K) gibi temel bilgilerin tümünü içermeli; ilgi çekici bir başlığa, ilgi çeken bir metne ve iletişim bilgilerine sahip olması gerek-tiği unutulmamalıdır.

Bilgi Notu; Savunucular tarafından gazetecilere verilmek üzere mesaj, etkinlik veya haber hikayesinin daha detaylı olarak yazılması bir başka yol olarak sıralanabilir. Bilgi notları olgular-sayılar, isimler-alıntılar ve eyleme çağrıyı içermelidir. Özellikle yerel medya için bilgi notları, muhabir ağlarının geniş olmamasından ötürü önem taşır.

Röportaj; Savunuculuğun yapıldığı konuda yol kat edebilmek için çok etkili olabilmekte ancak çok dikkatli planlama ve hazırlık gerektir-mektedir. Konuşma başlıkları ile ilgili sunulacak veriler, söylenecek karşı iddialar için hazırlıklı olunması gerektiği unutulmamalıdır. Röportaj için üç-dört anahtar nokta belirlenerek bu noktalar üzerinde durulmalı; açık ve basit cümleler kurulmalı; jargonlardan kaçınmalı; tam cümleler, olumlu ve aktif ifadeler kullanılmalı; olumsuz sorulara olumlu cevaplar verilmeli; istatistiklere ve anekdotlara yeri geldiğinde yer verilmeli; tüm konuşmalar kayda geçtiği için anlatılmak istenme-yen konulardan hiç söz edilmemelidir. Röportaj sırasında tartışmaya girmemeye, tansiyonu yükseltmeden konuşmayı bitirmeye çalışılma-lıdır, unutulmamalıdır ki, kazanılmaya çalışılan tartışma değil top-lumsal çıkarlardır.

Editöre mektup; Editöre bir kamu forumu yaratan, okunma oranla-rı yüksek ve mevcut konu hakkında kamunun duygu ve düşüncelerini tanımaya yardımcı olan metinlerdir (Parvanta vd., 2011: 106). Bu mek-tuplar kısa ve öz olmalı, aynı zamanda tek bir noktaya iyi bir şekilde odaklanmış olmalıdır. Birçok gazete, bu tür mektuplar için belirli bir format belirlemekte ve gönderilen yazıları bu formata göre değerlen-dirmelerini gerçekleştirmektedir.


Karşıt görüş sayfası (Op-Ed1); Gazetelerde konuk yazarların yazdığı köşeler aracılığı ile karşıt görüşlere yer vermek etkilidir (www.unna-turalcauses.org; Wallack, 1990a: 149). Yazarlar, akademisyen, sivil toplum kuruluşu yöneticisi, politikacı veya ilgili konuda faaliyet gös-teren önemli bir kuruluşun yöneticisi olabilir. Karşıt görüş sayfasında bir kişinin adı yer almasına rağmen, bu metinler bir ekip tarafından yazılmakta ve düzeltilmektedir. Karşıt görüşler, 500-750 kelime arasın-da olmalı; kısa, açık ve güçlü ifadelerle yazılmalı; jargonlardan kaçın-malı ve editör incelemesinden geçmiş olmalıdır. Karşıt görüş sayfası için, gazetenin konuk yazarlar konusundaki politikasını öğrenmek faydalı olacaktır. Bu tür yazılara editörler kendi yazılarından daha çok yer verebilmekte, böylece mevcut problemi kamuya sunmak için bu sayfayı fırsat olarak kullanılabilmektedir.

Kamu spotları; Kamu spotları daha geniş planlanmış medya savu-nuculuğu parçalarıdır. Bununla birlikte prodüksiyon masrafları, kamu spotlarının kontrolünün tümüyle savunucuların elinde olmayışı, veri-len mesaja karşı politik hassasiyetler, kamu spotlarının medya savu-nuculuğunda kullanılacak en pratik ve etkili yol olmadığını göster-mektedir.

İnternet/Sosyal medya: Son yıllarda medya savunuculuğu çalış-malarında yaşanan önemli bir değişim, bu alanda da internetin öne çıkmaya başlamasıdır. Eskiden savunuculuğun sonuçları sadece tele-vizyonda ve yazılı basında ne kadar yer bulduğu ile ölçülürken, son yıllarda internette yer bulma ölçümlerinin2 gerçekleştirilmesi önemli bir strateji haline gelmiştir (Parvanta vd., 2011: 107). İnternet ve bu alandaki uygulamalar savunuculuk çalışmaları için giderek vazgeçil-mez bir hale gelmiştir. İnternette savunulan konuyu bir arama moto-runun bulabilmesi için bir web sitesi, blog ya da başka bir online kaynağın olması gerektiği eklenmelidir. Böylece savunuculuk yapılan konuyu arayan kişi arama terimini yazdığı zaman savunuculuk yapı-lan konudaki çalışmalara ulaşabilecektir. 1 Op-Ed: Opposite Editor

2 Arama Motorları Optimizasyonu/ Search Engine Optimization (SEO): Arama motorla-rının web sayfalarını kolay bulmalarını sağlayan teknik düzenlemeler.


Aynı zamanda sosyal medya veya e-mail grupları aracılığı ile yazılan mesajlar kamunun tepkisini, endişesini açık bir şekilde göster-me fırsatı vermektedir. Karar vericiler, savunulan konuda bireylerden gelen tepki ya da tepkisizliğe dayanarak konuşmalarını biçimlendir-mektedir. Burada haber grupları, mail grupları ya da sosyal medya gibi internet araçları, eylem yapılan konunun hızla yayılmasını sağla-maktadır. Şablon haline getirilmiş e-mailler konuyla ilgili önemli bilgi-leri sunmakta ve tavsiye edilen eylem yollarını tarif etmektedir. Sosyal medyada, örneğin facebook’ta kurulacak bir grup, yapılacak etkinlik-lere davet ve/veya twitter’da tekrarlanan “tweetler” ya da “trending topic”ler ve benzerleriyle konunun gündemde kalması sağlanabil-mektedir.

Medya Savunuculuğunun Olanakları

Medya savunuculuğunun yaratıcı ve aktif kullanımının toplum-sal farkındalık yaratmak açısından çok sayıda faydası olduğu söylene-bilir. Öncelikle karar vericiler dahil, geniş bir kitleye ulaşma imkanı vardır. Haber bültenlerinde sunulan bilgiler, parası ödenerek gerçek-leştirilen etkinliklerden daha inandırıcı bulunmaktadır. Maliyeti düşüktür, en büyük maliyeti katılımcılarının bu faaliyetlere zaman ayırmasıdır (www.answers.com/topic/media-advocacy). Beraberinde herhangi bir konuda yürütülen medya savunuculuğu çalışmalarıyla gazetecilerle yakın ilişkiler geliştirilmesini sağlamaktadır, kurulan bu ilişkilerin daha sonra başka konuların savunulmasına kolaylık sağla-yacağı söylenebilir.

Medya savunuculuğunun en önemli katkısı, bireylerin ve grupla-rın gücünü artırmaya ve kurumların birey ihtiyaçlarına daha duyarlı olmasını sağlamaya çalışmasıdır. Bireylerin bir sorunu tanımlama ve çözüm üretme gücünü artırarak, sosyal ve politik alana daha fazla katılmalarını sağlayarak, bireylerin tercih yapma alanlarını genişlet-mektedir. Bunlara ek olarak, Wallack ve diğerleri, Amidei’in (1991) medya savunuculuğunun sağlayabileceklerini dört ana başlıkta ele aldığını belirtir (Amidei, 1991, akt: 1993: 28):


İlk olarak savunuculuk ile, bireylerin çeşitli haklara sahip olduğu ve bunların uğraşılarak elde edildiğini ifade eder. Yeterli sağlık hizme-ti almak, temiz bir çevrede yaşamak isteği veya işsizlik ve yoksulluk gibi konular çeşitli toplum kesimleri tarafından yaşanmakta olup ve gündeme getirilmektedir. Savunuculuk çalışmaları, hakların herkese tanındığından hareket eder ve bu nedenle verilen haklardan herkesin yararlanmasını sağlamayı hedefler.

İkinci olarak, savunuculuğun spesifik bir konu, durum üzerine odaklanmasının önemini vurgular. Burada çok farklı grupların bir araya gelmesinde açık bir hedefin olmasının gerekliliğini, bu sayede farklı grupları tek bir zeminde toplama olanağını sağlayacağından söz eder. Vurguladığı bir diğer konu, savunuculuğun bazı kişi veya grup-ların daha önceden elde etmiş oldukları hakların, bu haklara sahip olmayan grupların elde etmesi için aracı olduğudur.

Son vurgusu ise, kurum, kuruluşların gerektiği şekilde çalışıp çalışmadığı ile ilgilidir. Savunuculuk ile gündeme gelen konular aracı-lığı ile bazı düzenlemelerin yapılmasının hız kazandığına dikkat çek-mektedir.

Medya Savunuculuğunun Sınırlılıkları

Kamuyu harekete geçirme becerisine sahip medya savunuculuğu yaklaşımının aynı zamanda birçok sınırlılığı bulunmaktadır. Öncelikle bu yaklaşım, doğru ve yeterli bir şekilde tanımlanmadığı için, açık ve net bir prensip dizisi geliştirilmemiştir. İkincisi, medya savunuculuğu için yapılması gereken çabalar, süreci yönetmeye ve medyaya aşina olmayanlar için karmaşıktır. Medya savunucularının, neyin haber olduğu, medya ilgisini ve toplum desteğini kazanmak için konunun nasıl çerçevelendirilebileceği, bunun yanı sıra medya kültürünü anla-ması gereklidir. Bir başka sınırlılık, medya savunuculuğu yaklaşımları güçlü ve kazanılmış çıkarları doğrudan karşısına aldığı için, tartışma yaratma potansiyeline sahiptir (Wallack, 1990b: 162; Wallack,1990a: 48).


Yaygın ve etkin bir medya savunuculuğunun gelişmesini etkile-yen çok sayıda faktör ve karşılaşılan sorun vardır. Medya savunuculu-ğunun hedefinin genel olarak hükümet politikasını etkilemek olduğu düşünülürse, savunuculuk çalışmaları farklı görüşe sahip bireyler tarafından zaman zaman aşırı bulunabilmekte ve hükümete karşı çabalar olduğuna dair algı oluşabilmektedir (www.answers.com/topic/media-advocacy). Ayrıca, medya savunuculuğu çabalarının sonunda bazı ticari düzenlemeler yapılması olasılığı nedeniyle, politi-kacıların desteğini almak güç olabilir. Bununla beraber hükümet dışın-da, yardım kuruluşlarından destek alma çabaları, yardım kuruluşları-nın “tartışmacı izlenim verme kaygısı” ile geri çevrilebilir.

Medya savunuculuğunda seslerini yükseltemeyenlerin sesi olmak çabası çeşitli sıkıntıları da beraberinde getirebilir. Örneğin gazeteciler, savunulan konunun doyma noktasına geldiğini düşünebilir ve daha fazla ilgi göstermeyip, bu haberlere medyada yer vermeyebilirler. Ek olarak, medyada tek bir olayın ya da bir kişinin çok fazla öne çıkması gibi bir durum, asıl hikayenin medyada görünür olmasını engelleyebi-lir. Asıl hikayenin medyada yer verilmesinin sınırlandırılması veya engellenmesi bazen de medyanın savunuculuk yapılan konuyu maga-zinleştirmesine bağlı olarak gelişebilir.

Savunuculuğun sınırlılıklarına ilişkin farklı bir değerlendirme Chapman’dan gelmektedir. Chapman kamu sağlığı uygulamaları için-de medya savunuculuğunun, “Cinderalla Şubesi” olduğunu iddia etmektedir (2004: 361). Chapman’ın “Cinderalla” benzetmesi, savunu-culuğun “çok kısa süre sahnede kalması ve gece yarısını geçtikten sonra kabağa dönüşmesinden” kaynaklanmaktadır. Özetle Chapman, savunuculuk yapılan konunun medyada çok kısa yer alabildiğini ve kısa süre sonra unutulduğunu; savunuculuğun kabul edilmiş disiplin-lere kıyasla daha acemi bulunduğunu, çoğu zaman ciddiye alınmadı-ğını ve alayla karşılandığını ifade eder. Bu saptamasını, savunuculuk konusunda yapılmış araştırma ve yayınların azlığı ile açıklamaktadır.

Sonuç olarak, medya savunuculuğu engelleri azaltmak için, sos-yal koşulları değiştirmenin önemini vurgulamaya yardımcı olmasına


rağmen, bir bütünün parçası olmak yerine tek başına uygulandığında genellikle çok az değişim sağlayabilmektedir.

Sonuç

Savunuculuk bir konuyu, politikayı veya yasa değişikliğini des-tekleyecek güçleri ve kaynakları harekete geçirmek için toplumun ilgili konu hakkında kanaatinde bir değişim yaratmak üzere kullanı-lan bir dizi aracı ifade eden geniş kapsamlı bir kavramdır (Wallack, 1993: 27). Medya savunuculuğu, toplumsal konularda sosyal değişimi gerçekleştirmek üzere, ilgili konuda haber hikayeleri yaratarak ve biçimlendirerek, kamu politikalarına destek oluşturmak ve kanunları değiştirmek gücünde olanlara ulaşmayı etkilemeyi hedefler. Burada amaç medyayı kullanarak yönetimleri eleştirmek, şikayet etmek değil; gereksinim duyulan konularda politika geliştirilmesi için farkındalık yaratmak ve harekete geçmektir.

Toplumu ilgilendiren her konuda gerçekleştirilebilecek medya savunuculuğunun üç temel ögesi bulunmaktadır. Bu üç öge, gündem belirleme (erişim için çerçevelendirme), tartışmayı şekillendirme (tüm içerik için çerçevelendirme) ve politikayı ilerletmek olarak ifade edile-bilir.

Medya savunuculuğu çabalarının öncelikle karar vericiler dahil, geniş bir kitleye ulaşma imkanı olması, inandırıcı bulunması, düşük maliyetli olması, gazetecilerle iyi ilişkiler geliştirilmesine imkan ver-mesi gibi avantajları bulunmaktadır. En önemli katkısı, bireylerin ve grupların gücünü artırmaya ve kurumların birey ihtiyaçlarına daha duyarlı olmasını sağlamaya çalışmasıdır. Bu sayede, bireylerin sosyal ve politik alana daha fazla katılmaları sağlanarak, kendilerini ilgilen-diren konularda çözüm üretme yolları geliştirmeleri için yönlendir-mek amaçlanmaktadır.

Sağladığı olanaklar kadar, savunuculuk yapılan konularda hükü-metlerden, endüstriden, dini gruplardan, alandaki otoritelerden hatta toplumdan muhalefetle veya olumsuzluklarla karşılaşma olasılığı


bulunmaktadır. Gerçekleştirilen çabalara karşı ilgisizliğin olması, kar-şılaşılabilecek en önemli engel olarak ifade edilebilir.

Savunuculuk yapılan konularda karar vericilere ulaşmak, etkile-mek zor bir süreç olmasına karşın konunun açık, net ve sade bir biçim-de sunulması, sonucu olumlu yönde etkilemektedir. Bu noktada, karar vericilere ulaşmanın, medyanın desteğini alma yoluyla gerçekleşebile-ceği unutulmamalıdır. Savunulan konuya bağlı olarak, yerel basının gücü ve önemi göz ardı edilmemelidir.

Doğru bir planlama ve doğru bir strateji ile toplumun sesi yüksel-tilerek toplumsal sorunlara çözüm yolları geliştirilmek üzere harekete geçilecektir. Ancak medya savunuculuğu toplumsal konulardaki deği-şim için, büyük bir resmin içindeki küçük bir parçadır, bir araçtır. Bu nedenle tek başına değil, bir bütünün parçası olarak kullanılması etki-li sonuçlar elde etmek açısından önem taşımaktadır.

Kaynakça

American Heart Association. (2006). “Public Advocacy: What Is Public Advocacy?” http://www.americanheart.org/presenter.jhtml?identifier=4758. Erişim Tarihi: 19/03/2010.

APHA Media Advocacy Manual, Connecting With The Media. American Public Health Association. http://www.apha.org/NR/rdonlyres/A5A9C4ED-1C0C-4D0C-A56C-C33DEC7F5A49/0/Media_Advocacy_Manual.pdf. Erişim tarihi: 26/04/2012.

Atkin, C. ve Arkin, E. B. (1990). “Issues and Initiatives in Communicating Health Information to the Public.” Mass Communication and Public Health Complexities and Conflicts. USA: Sage Publications: 13-51.

Baran, E. vd. (2006). “Tütün Karşıtı Savunuculuk Nedir ve Nasıl Yapılır?” Tütünsüz Yaşam Dergisi. http://www.tapdk.gov.tr/tutunalkolkontrol. Erişim tarihi: 23/04/2012.

Barker, J. vd. (2002). Media Advocacy Toolkit. MISA-Media Instititute of Southern Africa: Namibia.

Champan, S. (2006). “Advocacy for public health: A Primer.” J. Epidemiol Community Health 2004. 58: 361-365.


Doing Media Advocacy, International Women’s Health Coalition http://www.mecasa.org/joomla/images/pdfs/management/media_advocacy.pdf. Erişim Tarihi: 15/02/2012.

Iyengar, S. (1991). Is Anyone Responsible? How Television Frames Political Issues. London: Univesity of Chicago Press Ltd.

Parvanta, C. vd. (2011). Essentials of Public Health Communication. Canada: Jones & Barlett Learning.

Planing for Media Advocacy. The Praxis Project, www.thepraxisproject.org, http://www.unnaturalcauses.org/assets/uploads/file/UC_MediaAdvocacy.pdf. Erişim Tarihi: 15/02/2012.

Schiavo, R. (2007). Health Communication: From Theory to Practice. USA: Jossey Bass.

Sezgin, D. (2011). Tıbbileştirilen Yaşam Bireyselleştirilen Sağlık. İstanbul: Ayrıntı.

Wallack, L. vd. (der.) (1993). Media Advocacy and Public Health Power for Prevention. USA: Sage Publications.

Wallack, L. (1990a). “Mass Media and Health Promotion: Promise, Problem and Challenge.” Mass Communication and Public Health Complexities and Conflicts. (der.) Charles Atkin ve Lawrence Wallack). London: Sage Publications. 41-51.

Wallack, L. (1990b). “Improving Health Promotion: Media Advocacy and Social Marketing.” Mass Communication and Public Health Complexities and Conflicts. (der.) Charles Atkin ve Lawrence Wallack. London: Sage Publications. 147-163.

---, (2011). Media Advocacy Toolkit. Philippine NGO Council on Population, Health and Welfare Inc. (http://issuu.com/pagf4/docs/mediatoolkitpngoc. Erişim tarihi: 05/04/2012.

---, (2002). Media Advocacy To Advance Public Health Policy Workshop Workbook. UCLA Center for Health Policy Research Health Data Program. http://www.healthpolicy.ucla.edu/healthdata/tw_media2.pdf. Erişim tarihi: 26/04/2012.

http://www.advocacyinstitute.org/ Erişim tarihi: 27/04/2012.

http://www.alcoholpolicymd.com/ Erişim tarihi: 25/04/2012.

http://www.answers.com/topic/media-advocacy. Erişim tarihi: 25/04/2012.

http://en.wikipedia.org/wiki/Advocacy. Erişim tarihi: 25/04/2012.

http://tr.wikipedia.org/wiki/Savunuculuk. Erişim tarihi: 25/04/2012.

http://www.who.int/policy/ Erişim tarihi: 08/10/09.


Kitap Eleştirisi

165


A. Sarp Yılmaz

Blogdan Al Haberi

Haber Blogları, Demokrasi ve Gazeteciliğin Geleceği Üzerine

Zeynep Atikkan, Aslı Tunç (2011)

İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

234 sayfa

Son yıllarda iletişim ve enformasyon teknolojilerindeki hızlı geli-şim internetin toplumsal iletişimde yeni bir ortam olarak öne çıkması-na zemin hazırlamıştır. Özellikle internet ortamının zamandan ve mekândan görece bağımsız olması önemli bir enformasyon akışına olanak sağlamış, bu ortamdaki bloglar ve forumlar 2000’li yılların başında habercilik ve toplumsal paylaşım açısından önemli değişimle-rin karşımıza çıktığı alanlar olmuştur. Geçen on yıl içerisinde Twitter, Facebook gibi sosyal mecraların enformasyon akışını en üst seviyeye taşıması, geleneksel medyanın akıbetiyle ilgi tartışmaları da berabe-rinde getirmiştir. Ancak sadece geleneksel medya açısından tartıştığı-mızda, dijital mecraların içinde barındırdığı problemleri gözden kaçır-mış oluruz. Bu problemlerin öne çıkanları dijital haberciliğin güveni-lirliği, çok fazla kaynağın neden olduğu enformasyon bombardımanı şeklinde sıralanabilir.

Blogdan Al Haberi, bu bağlamda haber bloglarını, blogların ekono-mi-politik bağlamını, sosyal medya gazeteciliğinin geleceğini ve


demokrasi ile olan ilişkisini inceleyen öncü bir çalışma olarak karşımı-za çıkmaktadır. Bu eser, dünyadaki blog yazarlarıyla, dijital medya ve kültür uzmanlarıyla yapılan söyleşilere yer vermekte, dijital ortamı etkinlik, kamusallık, eylemlilik çerçevelerinde değerlendirerek “‘net’leşen medyanın” ekosistemini çözümlemeye yönelmektedir.

Kitap birbirine bağlı 6 bölümden oluşmaktadır. Bu 6 bölümün ana çerçevesi, dijital çağın başlaması, dünyada gelişme evreleri, siyasal ve ekonomik sistemlerle ilişkisi ve geleneksel medya ile karşılaştırılma-sıyla oluşturulmuştur. Birinci bölüm, okuyucuların fikir sahibi olmala-rı için kitabın ana inceleme konusu olan bloglara ayrılmıştır. Bu bölümde blogların ortaya çıkması, yazar ya da okuyucu olarak kimle-rin bloglarla ilgilendikleri ve blogların ne amaçla kullanıldıkları üze-rinde durulmaktadır. İlk blog türleri olan siyasal bloglar ve Türkiye’de siyasal blogların durumu üzerine değerlendirmeler yapılmıştır. Yukarıdaki soruların cevaplarından hareketle bu bölümün ana tartış-ma konusunu blogcuların gazeteci sayılıp sayılamayacağı sorusu oluş-turmaktadır. Bu tartışma yurttaş gazeteciliği kavramıyla birlikte değerlendirilmektedir. Böylece kitabın ana izleklerinden biri olan dijital medya-geleneksel medya karşılaştırılmasına da başlanmış olun-maktadır.

İkinci bölüm, dijitalleşmenin dünyadaki gelişimini sunmakta, blogların ekonomik ve sosyo-kültürel yapı içerisinde konumlanması mercek altına alınmaktadır. Avrupa ülkelerinden Fransa, Almanya, Yunanistan ve İsveç, Amerika Kıtasında A.B.D ve Brezilya; Uzakdoğu’dan Japonya, Çin, Endonezya ve Güney Kore; Ortadoğu’dan B.A.E, Mısır ve Irak örnekleri üzerinde durulmakta, bu ülkelerdeki blog ve dijital medya kullanımı incelenmektedir. Örneğin Fransa’da blogculuğun Fransız entelektüel tartışmalarına yeni bir zemin oluştur-duğu, Japon halkının ise daha geleneksel davranarak bloglara mesafe-li yaklaştığı saptamaları yapılmaktadır. Mısır örneğinde sosyal medya, aktivistlerin ve muhaliflerin örgütlenme aracı olarak kullanılırken, İran örneğinde kaynağı belirsiz belge veya görüntüler muhalefeti kız-dırmak için internete servis edilmekte böylece sosyal medya muhalif-lerin siyasal yapı tarafından deşifre edilmesinde kullanılmaktadır.

Yılmaz • Blogdan Al Haberi • 167

Üçüncü bölüm, demokratik süreçlere dijital ortamlar üzerinden katılımın incelendiği bölümdür. Bu bölümde bloglarla beraber Facebook, Twitter, Flickr gibi ortamlar da incelenmektedir. Kitabın bu bölümünde dile getirilen görüşlerden en göze çarpanı, “Dijital ortam kamusal alan yaratır mı?” sorusu bağlamında tartışılan, sanal âlemin; genişlemesi ve dönüşüm geçirmesi sonucunda yurttaşların görüşlerini özgürce paylaştığı, karşıt görüşlerin tartışıldığı bir ortam halini aldığı görüşüdür. Bu soru çerçevesinde iktidarların, muhalefetlerin, aktivist-lerin sosyal medya mecraları üzerinden demokratik süreçlere katılımı incelenmekte, seçim kampanyalarında ve siyasal hayatta internet kul-lanımı örneklendirilmektedir.

Dördüncü bölümde medya ve yayıncılık sektörünün yaşadığı mecra kayması, yazarların deyişiyle “‘net’leşen medya” üzerinde durulmaktadır. Blogların ve sosyal medyanın önemli bir özelliği, yeni kişilerin katılımına olanak sağlayarak paylaşım zeminlerini arttırması olarak vurgulanmaktadır. Medyada şeffaflık ve araştırmacı gazeteci-lik, çok çarpıcı bir örnek olan WikiLeaks üzerinden detaylı ve ilgi çekici bir şekilde anlatılmaktadır. WikiLeaks ve benzerlerinin geleneksel medya ile işbirliğinin araştırmacı gazeteciliğe yapacakları katkı tartı-şılmakta ve bu tartışma birçok araştırmacı gazeteci ile yapılan söyle-şiyle desteklenmektedir.

Beşinci ve altıncı bölümde, ekonomik yapılar ve yazılı basının geleceği üzerinde durulmaktadır. Beşinci bölümde geleneksel medya-nın, dijital medyanın ekonomik sistemine ayak uydurma çabaları anlatılmaktadır. Farklılaşan bu ortam içerisinde iki taraf için ayrı ayrı beliren tehlikelerden bahsedilmektedir. Geleneksel medyayı bekleyen tehlike, farklı sanayi kollarının finanse ettiği medya patronluğu siste-minin sekteye uğramasıdır. Çalışan kadrosu, kâğıt, baskı giderleri gibi ekonomik kalemler dijital ortama göre maliyetleri fazla olan kalemler-di. Ayrıca dijital medyanın içerik güncelleme ve anında kitlelere ulaş-ma hızı geleneksel medyadan kopuşların önünü açtı. İçeriğe para veren geleneksel medya okuyucusu bedava ve çeşitlilik içindeki dijital ortama kayarken beraberinde reklam piyasasını da götürmüş oldu. Buna ilk tepki, köklü medya kuruluşlarının gazete sayfalarını internet


ortamına taşımaları oldu. Geleneksel medya için bu ekonomik duru-mu düzeltme çabalarına baktığımızda 3 yöntem karşımıza çıkmakta-dır. Birinci yöntem devlet desteği, ikinci yöntem Murdoch yöntemi diğer yöntem ise reklam gelirlerine dayanan bedava gazete dağıtılma-sıdır. Bu yöntemlerin hepsinin uygulanma alanları ve sonuçları bölüm içerisinde tartışılmıştır.

Yeni medyayı bekleyen tehlike ise, dijital dünya içerisinde diğer-lerinden farklı olma zorunluluğudur. Bu âlemde sıradan olan her şey yok olmaya mahkûmdur. Sürekli hareket halindeki okuyucuya veya takipçiye kendinizi kabul ettirmeniz gerekmektedir.

Altıncı bölümde ise, geleneksel medyadaki siyasal ve yapısal çözülmelerin nedenleri ve geleneksel medyanın geleceği üzerinde durulmaktadır. Okurların ve reklam verenlerin geleneksel medyadan uzaklaşmasıyla beraber başlayan ekonomik sıkıntılar ile iş dünyası ve siyaset arasındaki karmaşık ilişkilerin durumu, Amerika ve Avrupa üzerinden incelenmekte, bu durum ‘Murdoch Patenti’yle örneklendi-rilmektedir. Ayrıca televizyonun durumu da değerlendirilmektedir.

Sonuç olarak, Blogdan Al Haberi, geleneksel medya–sosyal medya karşılaştırmasına, siyasal ve ekonomik dönüşümlere haber blogları üzerinden ve farklı bir perspektiften bakması açısından önemli bir çalışmadır. Ayrıca farklı coğrafyalardaki birçok blogcu, akademisyen, dijital medya uzmanı ve araştırmacı gazeteciyle yapılan söyleşilerin, içeriğin zenginleşmesine önemli katkıları olmuştur. Teknolojik ve top-lumsal gelişmelere bağlı olarak karşımıza çıkacak olan dijital dünya-daki dönüşümün; medyanın yapısını, toplumsal hayata katılımı ve siyasal temsillerin değişmesini etkileyeceği açıkça görülmektedir.

Bu Sayıdaki Yazarlar

169


Ahmet Sarp Yılmaz

1981 yılında Ankara’da doğdu. Alparslan Süper Lisesi’ni bitirdikten sonra 2002-2006 yılları arasında Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi’nde okudu. 2011 yılında İstanbul Doğuş Üniversitesi İletişim Bilimleri Bölümü’nde yüksek lisans eğitimine başladı ve halen eğitimine devam etmektedir. Lisans eğitimi yıllarında Ankara Üniver-sitesi İletişim Fakültesi Kısa Film ve Belgesel Atölyesi’nde görev aldı. Burada sine-matografi ve kurgu eğitimini geliştirdi. Mezun olduktan sonra hem bağımsız hem de CNNTURK ve HABERTUK kanallarında haber ve canlı yayın kameramanlığı yaptı. 2010 yılında sektörden ayrılarak İstanbul Doğuş Üniversitesi İletişim Bilimleri Bölümü’nde teknik asistan olarak çalışmaya başladı. Bölüm bünyesinde bulunan tele-vizyon stüdyosundan ve burada yürütülen derslerin teknik içeriğinden sorumludur.

Ahmet Taylan

1975 yılında Ankara’da doğdu. Lisans eğitimini Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi Gazetecilik Bölümü’nde 1997 yılında tamamladı. 1999-2004 yılları arasında Mersin Üniversitesi Rektörlüğü’nde iletişim uzmanı olarak görev aldı ve Basın ve Halkla İlişkiler Şube Müdürlüğü görevini yürüttü. 2004 yılında Mersin Üniversitesi İletişim Fakültesi’ne araştırma görevlisi olarak atandı ve 2005 yılında Ankara Üniver-sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Gazetecilik Anabilim Dalı’nda görevlendirildi. Aynı anabilim dalında 2005 yılında yüksek lisans eğitimini tamamladı ve 2012 yılında “Alternatif Medya ve Bianet Örneği: Türkiye’de Alternatif Medyaya Dair Etnografik Çalışma” başlıklı teziyle doktora derecesini aldı.


Deniz Sezgin

Dr. Deniz Sezgin, 1992 yılında Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi Halkla İlişkiler ve Tanıtım bölümünü bitirdi. Yüksek lisans derecesini “Türkiye’de ve Avrupa Birliği’nde İlaç Reklamcılığında Düzenlemeler”, doktora derecesini “Sağlık İletişimi Paradigmaları ve Türkiye: Medyada Sağlık Haberlerinin Analizi” başlıklı tezleriyle aldı. Sezgin’in “Tıbbileştirilen Yaşam Bireyselleştirilen Sağlık” adlı kitabı 2011 yılın-da Ayrıntı Yayınevi tarafından yayınlandı. Halen Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi Halkla İlişkiler ve Tanıtım Bölümü’nde öğretim görevlisi olarak görev yap-maktadır.

Erdal Dağtaş

1995 yılında Anadolu Üniversitesi İletişim Bilimleri Fakültesi’nden mezun oldu. Yüksek lisansını Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basın ve Yayın Anabilim Dalı’nda 1998 yılında tamamladı. Doktorasını ise, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Gazetecilik Anabilim Dalı’ndan 2005 yılında alan yazarın ilgi alanlarını medyada eleştirel kuramlar, siyasal iletişim, popüler kültür ve gazeteci-lik çalışmaları oluşturmaktadır. Dağtaş, halen Anadolu Üniversitesi İletişim Bilimleri Fakültesinde öğretim üyesi olarak görevine devam etmektedir. Dağtaş’ın farklı dergi-ler ve derleme kitaplardaki makalelerinin yanı sıra; yayımlanan kitapları arasında ise şunlar bulunmaktadır: Kamuoyu ve İletişim (ortak yazarlı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 1998); Türkiye’de Magazin Basını-Magazin Eklerinin Sektör ve Metin Analizi (Ankara: Ütopya Yayınları, 2006); Türkiye’de Sivil İtaatsizlik, Toplumsal Hareketler ve Basın (kitabın derleyeni olarak, Ankara: Ütopya Yayınevi, 2008); Türkiye’de Medya, Tüketim Kültürü ve Yaşam Tarzları (kitabın ortak derleyeni olarak, Ankara: Ütopya Yayınları, 2009) ve Popüler Kültürün Hâkimiyeti-Bir Türkiye Hikâyesi (ortak yazarlı, Konya: Literatürk Yayınevi, 2011).

Bu Sayıdaki Yazarlar • 171

Esin Aygün

1980 yılında Bandırma’da doğdu. Lisans Eğitimini Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi Gazetecilik Bölümü’nde 2005 yılında tamamladı. 2006 yılında Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Fakültesi’nde araştırma görevlisi olarak çalışmaya başladı ve 2008 yılında Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Gazetecilik Anabilim Dalı’nda görevlendirildi. Yüksek Lisans eğitimini “Haber Söylemlerinde Cumhuriyet Mitingleri” başlıklı teziyle aynı bölümde tamamladı. Halen Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Gazetecilik Anabilim Dalı’nda doktora eğitimine devam etmektedir.

M. Selahattin Okuroğlu

2003 yılında İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi İngilizce İktisat Bölümünden mezun oldu. 2004 yılında Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basın ve Yayın Anabilim Dalı’nda tümleşik doktora eğitimine başladı. Halen doktor adayı ola-rak eğitimini sürdürmekte ve medya okuryazarlığı alanındaki tezini yazmaktadır. Yazarın ilgi alanlarını, medyada eleştirel kuramlar, eleştirel pedagoji, dilbilimsel sos-yoloji, ekonomi gazeteciliği, bilgisayar tabanlı istatistiksel uygulamalar, ekonomi-politik ve kültür alanındaki yaklaşımlar oluşturmaktadır. Okuroğlu, halen Eskişehir’de yerel yönetim bünyesinde görevlidir. Kitle iletişimi alanında yayınlanmış bildiri ve makaleleri bulunmaktadır.


Yazı Teslim Kuralları

173


1. DergiyegönderilecekyazılarMSWordprogramındayazılmışolmalıdır.

2. Times New Roman karakteriyle 12 punto olarak, iki aralık yazılan ve A4sayfanın tek yüzüne basılan yazılar 2 adet kopya olarak ve bir adet disketkaydıylabirlikteteslimtarihinekadaryayınkurulunaulaştırılmalıdır.

3. Yazılar100-150kelimelikbirİngilizceveTürkçeözetlebirliktegönderilmelidir.Yazılarınveözetlerinüzerindeyalnızcayazınınbaşlığıbulunmalıdır.Ayrıbirkapak sayfasındayazarın ismi, açık adresleri, telefonve faks numaraları ilevarsaelektronik-postaadresleriyeralmalıdır.

4. Yazıdabaşlıkvealtbaşlıklaraçık,anlaşılırvekısaolmalıdır.Yazıdaparagraflargirintiliolmalıdır.

5. Yazılarınbaşkabiryerdeyayınlanmamışolmasıyadayayıniçindeğerlendirmeaşamasındabulunmamasıgerekir.

6. Dergiyeulaşanyazılarenkısasüredehakemleregönderilecektir.Hakemegön-derilenyazıyazarınkimlikbilgileriniiçermeyecektir.Hakemdeğerlendirmesisonucundayazılaryayınlanabilecektir.Hakemdeğerlendirmesisonucuyazar-lardan yazılarını geliştirmeleri ya da gözden geçirmeleri istenebilir. Yayınkonusundaki son karar Yayın Kurulu'na aittir. Yayın Kurulu’nun yazıhakkındakideğerlendirmesi,hakemraporuilebirlikteyazarlaragönderilir.

Yaz›lar›n Gönderilece¤i AdresAnkaraÜniversitesiİletişimFakültesiİLAUM(İletişimAraştırmalarıDergisi)Cebeci06590Ankara

[email protected]

Tel:(+90.312)3197714‘254/249/248


Metin içinde kaynak gösterme

1. Metiniçindekitümreferanslarmetiniçindeuygunyerlerdeveparanteziçindebelirtilir.Aynıkaynaklarametindetekrargöndermeyapılırsayineaynıyöntemuygulanır.Örnek:(Morley,1997:1-5).

2. “vs.”,“vb.”,“a.g.e”,“bkz.”gibikısaltmalarmetiniçerisindevedipnotlardakullanılmaz.

3. Alıntılananyazarınadımetindegeçiyorsaveyazarınkaynakçadasadecebireserivarsaparanteziçindeyazarınınadınıveeseryılınıtekraretmeyegerekyoktur.Yalnızcasayfanumarasıyeterlidir.Örnek:Randall,kendihikayelerimizianlatarak…(12-19).Ancakmetindeadıgeçenyazarınkaynakçadabirdenfazlaeserineatıftabulunuluyorsayılvesayfanumarasıyeralmalıdır.Örnek:(1980:29).

4. Alıntılanankaynakikiyazarlıise,herikiyazarındasoyadlarıkullanılmalıdır.Örnek:(MorinveKern,2001).

5. Yazarlarikidenfazlaysailkyazarınsoyadındansonra“vd.”ibaresikullanılmalıdır.Örnek:(Bennetvd.,1986).

6. Göndermeyapılankaynaklarbirdenfazlaysa,göndermelernoktalıvirgülleayrılmalıdır.Örnek:(Morin,1998:12;Williams,1987:25).

7. Notlarvereferanslarayrılmalıdır.Notlarmetiniçindenumalarandırılmalıvemetninsonundanumarasırasınagörevereferanslardanönceyerleştirilmelidir.

8. Kaynakçadayalnızcayazıdagöndermeyapılankaynaklarayerverilmeliveyazarsoyadınagörealfabetiksıraizlemelidir.

9. Biryazarınbirdençokçalışmasıaynıkaynakçadayeralacaksayayıntarihinegöreyenideneskiyegöresıralanmalı,aynıyıldayapılançalışmalariçin“a,b,c…”ibarelerikullanılmalıdır.

10.Metiniçindekialıntılariçinçifttırnak,alıntınıniçindekialıntılariçintektırnakişaretikullanılmalıdır.40kelimeyada5satırdanuzunalıntılar,tırnakkullanılmadan,birküçükpuntoile(“10”)girintiliparagraflaverilmelidir.

Kaynakçaların Düzenlenmesi

Yazı Teslim Kuralları • 175

KitapMutlu,Erol(1995).İletişim Sözlüğü.Ankara:ArkYayınları.

Çeviri KitapFiske,John(1996).İletişim Çalışmalarına Giriş.Çev.,Süleymanİrvan.Ankara:Ark

Yayınları.

Derleme KitapHolmes,David(der.)(1997).Virtual Politics.London:Sage.

Derleme Kitapta MakaleHutchby,Ian(1991).“TheOrganizationofTalkonTalkRadio.”Broadcast Talk.

(der.)PaddySchannel.London:Sage.154-178.

Dergide MakaleÇaplı,Bülent(2001).“MediaPoliciesinTurkeySince1990.”Kültür ve İletişim4(2):

45-55.BildiriKejanlıoğlu,D.Beybin(2000).“KitleİletişimTarihyazımlarıÜzerine.”I. Ulusal

İletişim Sempozyumu3-5Mayıs2000.Ankara.

‹nternette Yaz›Kellner,Douglas(2003).“CriticalTheoryandtheCrisisofSocialTheory.”http://

www.uta.edu/huma/illuminations/kell5.htm.Erişimtarihi:01.04.2003.


Documents

2008 • 6(2)ilaum.ankara.edu.tr/wp-content/uploads/sites/142/... · etkinliği bağlamında, gazeteciye ya da medya örgütünün sahibine sağ-lanan çıkar, bu tür içeriğin