2000 & 2001 KRİZLERİ

CANDAN KARAMANOĞLU 2004431025ABDULLAH BİLEN 2005431007EROL TÜRKER TÜMER 2005431038

Temel Başlıklar ‘Ekonomik Kriz’ Tanımı 2000 Krizi’nin Nedenleri 2001 Krizi’nin Nedenleri ve

Etkileri Kriz Sonrası Uygulanan

Politikalar

Ekonomik kriz; Herhangi bir mal, hizmet, üretim faktörü veya döviz piyasasındaki fiyat veya miktarlarda, kabul edilebilir bir değişme sınırının ötesinde gerçekleşen şiddetli dalgalanmalar olarak tanımlanabilir.

EKONOMİK KRİZ

Ekonomik Kriz Ülkeler Üzerinde;

Üretimde hızlı bir daralma Fiyatlarda dengesizliğin oluşması İşsizlikte artma Ücretlerde gerileme İflaslarda artma Toplumsal gerginlikler

22 Kasım 2000 Krizi "Likidite Krizi"

Krizin ortaya çıkma nedeni olarak; Telekom ve Türk Hava Yolları'nın özelleştirilmesinde gecikmeler sonucu, yabancılar tarafından "istikrar programı" hedeflerinin zamanında gerçekleştirilemeyeceği konusunda bir güven bunalımının yaratılması ve bu sebeple bir Alman bankasıyla bir ABD bankasının bir gecede 7 milyar doları aşan bir meblağı geri çekmeleri gösterildi.

Likidite Krizi’nin Ortaya Çıkışı

1990-1999 Dönemi Temel Makro Ekonomik Göstergeler

ENFLASYON ORANLARI

0

20

40

60

80

100

120

140

160

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

TEFE (%) TÜFE (%)

GSMH BÜYÜME HIZI

-15

-10

-5

0

5

10

15

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

BÜTÇE AÇIĞI / GSMH

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

BORÇ STOKLARI / GSMH

0

20

40

60

80

100

120

140

160

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

İÇ BORÇ STOKU / GSHM DIŞ BORÇ STOKU / GSHMTOPLAM BORÇ STOKU / GSHM

FAİZ ORANLARI

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

KAMU İÇ BORÇLANMA FAİZİ KREDİ FAİZLERİ MEVDUAT FAİZİ (1 AY VADELİ)

1999 İstikrar Programı 9 Aralık 1999 tarihinde yürürlüğe giren

programın amacı;• 2000 yılı sonunda enflasyon %25’e, 2001 yılı

sonunda %12’ye ve 2002 yılında %7’ye indirmek,

• Reel faiz oranlarını makul düzeylere düşürmek,

• Sürdürülemez kamu iç borçlanma sürecine son vermek,

• Ekonomik büyümeyi yeniden sağlamak olarak belirlenmiştir.

1999 İstikrar Programı Programın bütçe dayanağında vergi

gelirlerinin arttırılması yoluyla faiz dışı fazlanın yükseltilmesi ve Hazine'nin iç borçlanma yükünün ve dolayısıyla faizlerinin düşürülmesi temel yaklaşımdı.

Bu yaklaşımı desteklemek amacıyla dış borçlanma arttırılarak iç borçlanmanın yerine ikame edilecek ve ortaya çıkacak finansman boşluğu artan vergi gelirlerinin yanı sıra dış borçlanma artışıyla doldurulacaktı.

Artan kamu açıkları Yüksek enflasyon seviyeleri Dalgalı büyüme yapısı 94 ve 98 krizlerinin etkisiyle reel

faizin hızla yükselmesi Borç-faiz kısır döngüsünün

sürdürülemez boyutlara ulaşması Depremler

KRİZİN NEDENLERİ

KRİZİN NEDENLERİ Düşük faiz ve düşük kurun canlandırdığı talep

artışı ve enflasyonist baskı, Düşük kurun teşvik ettiği ithalat ve caydırdığı

ihracat sebebiyle büyüyen cari açık, Bankaların açık pozisyonları sebebiyle artan

döviz talebi, Yabancı yatırımcının hazine kağıtlarını

boşaltması sebebiyle oluşan nakit ve döviz talebi.

KRİZİN NEDENLERİ Yılların birikimi olan, Ziraat Bankası ve Halk

Bankası'nın görev zararları, 1999'dan 2000'e 19 milyar dolardan 21 milyar dolara çıkmış,

Kamu bankalarının görev zararı/GSYİH oranı %8,2'den %11,4'e yükselmiş

Kamu kesimi borç stoku/GSYlH oranı %45'den %62'ye fırlamış,

Bankaların açık pozisyonları (döviz gelir-gider farkı) 18 milyar dolara ulaşmış,

22 Kasım’da başlayarak, bankacılık kesiminde bir likidite talebi doğmuştur.

Programa uygun olarak, Merkez Bankası piyasaya likid sürememiş ve

Aralık 2000: faiz oranları % 2000’lere ↑ Devalüasyon beklentisini getirmiştir. Sonra MB piyasaya likidite vermek için net

iç varlıklarını yükseltmek zorunda kalmış, yani programın net iç varlık sınırlaması terk edilmiştir.

22 kasım 2000 yılında ekonomide ortaya çıkan likidite sorununu IMF döviz atağı olarak niteledi.

Halbuki aralık ayı açık pozisyon kapama ve bilanço düzeltme ayı olduğu için bankacılık kesiminin olağan sayılabilecek bir talebiydi.

Eğer likidite atağı olarak kabul edilseydi piyasaya TL fon sürerek bu sıkıntı kısmen aşılabilirdi.

IMF döviz atağı diye niteledi ve fon verdi.

İşçi, esnaf ve iş çevreleri para talep etti.

Ecevit kaynak arıyoruz diye açıklama yaptı.

Bu açıklama ile birlikte programdan vazgeçildiği intiba uyandı.

4 aralık 2000’de IMF programdan vazgeçilmesi için talepte bulundu. IMF döviz atağı olduğu için rezervlerin tümü tükenebilir kanısına kapılmıştı.

Hazine ve TCMB yetkilileri programdan vazgeçilmesi durumunda istifa edeceklerini açıkladılar.

Ecevit programı durdurmaktan vazgeçti.

22 Kasım Krizinin Sonucu

Faizlerdeki artış,

Elinde düşük faizli hazine kağıtları tutanların zor duruma düşmeleri ve Demirbank’a el konulması,

IMF’den gelen 7,5 milyarlık ek rezerv kolaylığı sebebiyle piyasalarda rahatlama.

ŞUBAT 2001 KRİZİ

Krize Neden Olan Hatalar

Yapısal Reformlar Düzeltici Devalüasyon Yüksek Tüketim Eğilimi Kısa Dönemli Sermaye Girişi Bankacılık Sektöründe Reform

Program Yapısal reform?11 ay

21 Şubat 2001

Milli Güvenlik Kurulu’nda (MGK) Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer ile Başbakan Bülent Ecevit arasında yaşanan gerginlik ekonomik krizin patlamasına yol açtı.

MB DÖVİZ REZERVİ (MİLYON $)

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Stok

Harcama / Gelir

Üretim / İstihdam

Kur ve Faiz Şokları

Banka

Özkaynak Kredi Kamu

Talep / Üretim

Etkenler Döviz piyasasının yapısı Faiz dışı fazlanın çok yüksek belirlenmesi

ve bunun reel ekonomide yol açtığı daraltıcı etkiler

Dış borç stokunun ve Ödemeler bilançosunun yüksek olması

Yaşanan Siyasi belirsizlikler

Döviz çapasının terk edilerek dalgalı kura geçilmiş buna karşılık faiz oranları yükseltilmiştir.

Ancak kur çapası uygulamasında müdahalesiz kur uygulamalarına geçilmesi, döviz kurlarını aşırı dalgalı yaparak belirsiz bir ortama zemin hazırlamıştır

0100200300400500600700800

1998

1 3 5 7 9 11

1999

1 3 5 7 9 11

2000

2 4 6 8 10

2001

1

vade (gün)

020406080100120140160

faiz (%)

Ortalama Vade Ortalama Faiz (Ağırlıklı ortalama, yıllık bileşik)

DÖVİZ KURU (Ortalama TL/$)

0

200000

400000

600000

800000

1000000

1200000

1400000

1600000

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

DÖVİZ KURU OLMASI GEREKEN DÖVİZ KURU

Mali alanda kullanılan daraltıcı politikaların bir sonucu olarak reel ekonomide yurt içi ve yabancı tasarrufların azalması, bu durumun banka bilançolarına etkisi dolasıyla kredi kanalının işlememesi; yatırımların azalması ve reel ekonomide durgunluk sürecine girilmesine yol açmıştır.

TASARRUFLAR / GSMH

0

5

10

15

20

25

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

GSMH (Milyar $)

0

50

100

150

200

250

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Dış borç stoku ve ödemeler bilançosu açığı faktörü;

Dış borçlanmanın artmasına ve ithalatın ucuzlamasına bağlı olarak dış açıkların artması, ödemeler bilançosu istikrarını olumsuz yönde etkilemiştir.Buna karşılık dış açığı azaltmayı hedefleyen önlemler yurt içi talebin daha fazla daralmasına neden olarak durgunluğu arttırmıştır

İHRACAT/İTHALAT

0102030405060708090

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

DIŞ TİCARET AÇIĞI / GSMH

0

2

4

6

8

10

12

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Bankacılık 1999 yılı 81 bankanın bulunduğu ve banka

bolluğunun yaşandığı bir yıl olarak görülmektedir.Kasım 2000 ve Şubat 2001 krizleri sonrasında sektörde hızlı çöküş ve tasfiye işlemi gerçekleşerek bankaların %33’ü faaliyetlerini diğer bankalarla birleşme, son verme gibi nedenlerle 2002 Aralığı’nda sayıları 55’e düşmüştür.

TMSF Bünyesinde Devredilen Bankaların Listesi

T.Ticaret Bankası Sümerbank

Bank Ekspress Etibank

İnterbank Demirbank

Ege Bank Sitebank

Yurtbank Milli Aydın Bankası

Esbank Bayındırbank

Yaşarbank Kentbank

Bank Kapital EGS Bank

Ulusal Bank Toprakbank

İktisat Bank

BANKALAR DÖVİZ POZİSYONU / BANKA ÖZKAYNAKLARI

020

4060

80100

120140

160180

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

MEVDUAT HESAPLARI

-20

0

20

40

60

80

100

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

DÖVİZ MEVDUA /TOPLAM MEVDUAT TL MEVDUAT/TOPLAM MEVDUAT

BANKA AÇIK POZİSYONU

02000

40006000

800010000

1200014000

16000

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

CARİ AÇIK / GSMH

-6

-5

-4

-3

-2

-1

0

1

2

3

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Sonuçları:

Ekonomik krizlerin erken dönemdeki etkilerinden biri devalüasyon nedeniyle ani olarak yoksullaşmasıdır. 2001 Şubat’ında yaşanan devalüasyonda Türk Lirası Türkiye tarihindeki en fazla değer kaybına uğramıştır. Buna bağlı olarak kişi başına düşen gelir de azalmıştır.

Yıllara göre kişi başına düşen GSMH

Yıllar GSMH (ABD $) 1995 2760 1996 2926 1997 3011 1998 3175 1999 2798 2000 3095 2001 2261

Ekonomik krizlerin erken döneminde yaşanan yoksulluğun bir diğer nedeni de pek çok kişinin işsiz kalmasıdır. Kriz olduğunda işverenler kârlarını korumak için işçilere verdikleri ücretler için ayırdıkları payı azaltma yoluna giderler.

2001 Krizi sonrasında Türkiye’de toplam işsizliğin 2002’nin 2. döneminde kadar arttığını görülmektedir.

İŞSİZLİK ORANLARI

0

2

4

6

8

10

12

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

KRİZ SONRASI UYGULANAN POLİTİKALAR

KRİZ SONRASI UYGULANAN POLİTİKALAR

DALGALI KUR REJİMİ

GÜÇLÜ EKONOMİYE GEÇİŞ PROGRAMI

DALGALI KUR REJİMİ

NEDENLERİ Bankalarda likidite sıkıntısının

oluşması Hem yerli hem yabancı aktörlerin

döviz talebi Yurtdışına sermaye çıkışının artması Merkez Bankası rezervlerindeki

azalma TL’nin aşırı değerli hale gelmesi Gecelik faizlerin ortalama %6000’lere

çıkması

Merkez Bankası Döviz Rezervi ( Milyon Dolar)

0

10.000

20.000

30.000

16.02.2001 27.943

23.02.2001 22.581

1

22 Şubat 2001 Dalgalı kur sistemine geçiş

Sadece ani ve geçici dalgalanmalarda kura müdahale yapılması kararlaştırıldı.

Merkez Bankası net iç varlık tavanı ve net rezerv tabanı belirledi.

SONUÇLARI Türk Lirası bir gecede %40 değer kaybetmiştir.

TL/$ Paritesi

0

250.000

500.000

750.000

1.000.000

1.250.000

19.02.2001 20.02.2001 21.02.2001 22.02.2001 23.02.2001

Kasım 2000 Krizi Faiz Riski Şubat 2001 Krizi Faiz + Kur Riski

Açık pozisyonda kalan banka ve şirketlerin öz kaynakları erimiş ve varlık değerleri düşmüştür.

Kamu maliyesi bozuldu

Reel ekonomi daraldı

GÜÇLÜ EKONOMİYE GEÇİŞ PROGRAMI

HAZIRLANIŞ SEBEBLERİ

Ekonomiyi yeniden yapılandırmada siyasi kararlılığı ortaya koymak.

Kamuda şeffaflık ve verimliliğin arttırılmak istenmesi.

Yolsuzluklarla mücadele etmek ve iyi yönetişim isteği.

Piyasalarda güven ortamını sağlamak.

TEMEL HEDEFLERİ Dalgalı kur sistemi içinde enflasyonla mücadeleyi

kesintisiz ve kararlı bir biçimde sürdürmek.

Bankacılık sektöründe kamu ve TMSF bünyesindeki bankalar başta olmak üzere hızlı ve kapsamlı bir yeniden yapılandırma ve böylece bankacılık kesimi ile reel sektör arasında sağlıklı bir ilişki kurmak.

Kamu finansman dengesini bir daha bozulmayacak bir biçimde güçlendirmek.

TEMEL HEDEFLERİ Toplumsal uzlaşmaya dayalı, fedakarlığın tüm kesimlerce adil

bir biçimde paylaşılmasını öngören ve enflasyon hedefleri ile uyumlu bir gelirler politikası sürdürmek.

Dışa açık liberal bir ekonominin yasal altyapısını oluşturmak.

Ekonomideki verimliliği arttırmak, rekabet gücünü geliştirmek.

Ekonomide büyümeyi ve istihdamı arttırmak.

Refah düzeyini kalıcı biçimde arttırmak.

PROGRAMIN İÇERİĞİ VE ALINAN TEDBİRLER

Mayıs 2001 de kamuoyuna duyurulmuştur. Programda;

- Mali sektörün yeniden yapılandırılması

- Devletin şeffaflığının arttırılması ve Kamu finansmanını güçlendirilmesi

- Ekonomide rekabetin ve etkinliğin arttırılması

- Sosyal dayanışmanın sağlanması

- Reel ekonomiye yönelik tedbirler alınması amacıyla 15 yasa değişikliği öngörülmüştür.

1) Mali Sektörün Yeniden Yapılandırılması

Sorunlar: Makro ekonomik istikrarsızlık, Yüksek kamu kesimi açıkları, Kamu Bankalarının sistemi çarpıtıcı etkileri, Risk algılama ve yönetiminin zayıflaması, Öz kaynaklarının yetersizliği, Kamu ölçekli ve parçalı bankacılık yapısının bulunması, Aktif kalitesinin zayıflığı, Piyasadaki risklere karşı aşırı duyarlı ve kırılgan yapı, Yetersiz iç kontrol, risk yönetimi ve kuramsal yönetişim ve

saydamlık eksikliği

ALINAN TEDBİRLER

Bankalar kanununda değişiklikler

Bankacılık sektörünün yeniden

yapılandırılması

Merkez Bankası Yasası

- Kamu bankalarını mali sistem içinde bir istikrarsızlık unsuru olmaktan çıkarmak.

- Mali sistemin istikrarı ve kamu maliyesine getirdikleri yükün azaltılması bakımından TMSF bünyesindeki bankaların sorunlarını en kısa sürede çözüme kavuşturmak.

-Yaşanan krizlerden olumsuz yönde etkilenen bazı özel bankaların sağlıklı bir yapıya kavuşmalarını sağlayacak düzenlemeleri gerçekleştirmektir.

AMAÇLARI

AMAÇLARI Bankacılık kesimine işlerlik kazandırmak

Bankacılık sektörü ve reel kesim arasındaki kopukluğu gidermek

Bilanço dışı kalemleri ve riskleri azaltmak

Bankaların mali yapılarını düzelterek kırılganlıklarını azaltmak

Bankacılık ve finans sektörünü daha rekabetçi ve dışa açık bir hale getirmek

BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN YENİDEN YAPILANDIRILMASI

Kamu bankaları

TMSF Bünyesindeki Bankalar

Özel Bankalar

SONUÇLARI

2) Devletin Şeffaflığı ve Kamu Finansmanı

Görev zararları ile ilgili düzenlemeler

Borçlanma yasası

Kamulaştırma yasası

Kamu ihale yasası

Bütçe ve bütçe dışı fonların kapatılması

3) Rekabet ve Etkinliğin Arttırılması

Şeker kanunu

Tütün kanunu

Doğalgaz kanunu

Türk Telekom’un özelleştirilmesi

Sivil Havacılık Kanunu

4) Sosyal Dayanışmanın Güçlendirilmesi

İş güvencesi yasası

Ekonomik ve sosyal konsey yasası

5) Reel Ekonomiye Yönelik Tedbirler

İhracat artışı

Doğrudan yabancı sermayenin Türkiye’ye girişini hızlandırmak için doğrudan yatırımın önündeki idari ve bürokratik engelleri ortadan kaldırmak

Kredi maliyetlerinin reel kesime yansımaması için kamu bankalarına ödeme yapılması

MAKROEKONOMİK POLİTİKALARBorç yükünün azaltılması ve gelirlerin arttırılması için;

Harcamalarda azami tasarrufun sağlanması Faiz dışı fazlanın arttırılması Yatırım programlarının askıya alınması ve yeni yatırım

yapılmaması KİT’lerin özelleştirilmesi ve varolanların etkin çalışmasını

sağlamak Tarımsal destekleme programının dönüşümünü sağlamak

MAKROEKONOMİK POLİTİKALAR

Vergi gelirlerinin ve vergi tabanının genişletilmesi İthalata dayalı ürünlerde meydana gelen artışların

fiyatlara yansıtılması yoluyla gelir elde edilmesi Kamu kağıtlarına olan talebin arttırılması Memur maaşlarının ve kamu işçi ücretlerinin enflasyona

bağlanması