OSNOVNI PODACI O BOSNI I HERCEGOVINI Opšti podaci Bosna i Hercegovina se nalazi na jugoistoku Evrope u centralnom dijelu Balkanskog poluostrva. Njena ukupna površina je 51.129 km2. Dužina granice iznosi 1.537 km, od čega kopnena 762,5 km, riječna 751 km i morska 23,5 km. Bosna i Hercegovina graniči sa Republikom Hrvatskom (931 km), Srbijom (375 km) i Crnom Gorom (249 km). Sjevernim dijelom Bosna i Hercegovina izlazi na rijeku Savu, a južnim na Jadransko more kod Neuma. Zemljište Bosne i Hercegovine je izrazito brdsko-planinsko, sa prosječnom nadmorskom visinom od 500 m. Od ukupne površine BiH, 5% otpada na ravnice, 24% na brežuljke, 42% na planine, a 29% zauzima krš. (NEAP, 2003) Bosna i Hercegovina je uređena Dejtonskim sporazumom, prema kojem se sastoji od Federacije BiH (10 kantona), Republike Srpske i Distrikta Brčko.

Slika 1. – Bosna i Hercegovina: gustina naseljenosti i opštinski centri preko 25.000 stanovnika (Prema popisu stanovništva iz 1991. godine) Stanovništvo Prema procjenama UNHCR za 1999. godinu ukupan broj stanovnika Bosne i Hercegovine se kreće oko 3.894.000. Od toga 2.381.496 (61%) stanovnika

Prijedor

Banja Luka

Zenica

Sarajevo

Brčko

Bihać Doboj Bijeljina

Tuzla

Mostar

25.000-100.000 st.

Preko 250.000 st.

100.000-250.000 st.

2

živi u Federaciji BiH, 1.432.020 (37%) u Republici Srpskoj, a 80.324 (2%) živi u Brčko Distriktu. Prema popisu stanovništva iz 1991. godine, gustina naseljenosti Bosne i Hercegovine je neravnomjerna (40 do 200 stanovnika po km2). Makroekonomski pokazatelji U 1990. godini GBP za Bosnu i Hercegovinu je procijenjen na US $ 10,6 milijardi, odnosno preko US $ 2.400 po glavi stanovnika. Prihodi su pristizali iz različitih prirodnih grana, a bazna industrija je bila među najviše razvijenim u regionu sa visoko educiranom baznom snagom i visokim udjelom izvoza na zapadno tržište (Environmental Performance Reviews, UNECE, 2004). Ratna dešavanja (1992-1995.g.) su devastirala zemlju i ekonomiju. Oporavak otpočinje nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma, nakon čega u periodu 1996-2001. godine, godišnji ekonomski rast iznosi 25%. Poslijeratni oporavak je u ovom periodu pokriven širokim donacijskim programima. Struktura ekonomije je značajno promijenjena, od dominantno industrijske na privredu u kojoj preovlađuju uslužne djelatnosti. U 2002. godini GDP dostiže približno polovinu predratnog nivoa. Proces tranzicije koji je u fazi privatizacije najvećih preduzeća ima vodeći uticaj na promjene strukture ekonomije. Strateški dokumenti Pokazatelj novih društvenih pravaca koji podrazumijevaju simultano rješavanje socijalnih problema i brige o okolišu je razvoj strateških dokumenata. Vodeći dokument, usvojen od strane oba entiteta i Distrikta Brčko, je Nacionalni akcioni plan za okoliš (NEAP, 2003). NEAP identificira probleme, pritiske i potrebu uspostave ravnoteže između brige o okolišu i razvoja privrede. Prema NEAP-u, prioritet je ekonomski razvoj sa okolinski prihvatljivom strategijom. Srednjoročna razvojna strategija za Bosnu i Hercegovinu za period 2003-2007 godine uključuje prioritete iz NEAP-a i propisuje mjere za upravljanje okolišem, posebno u oblasima legislative, kvaliteta zraka i klimatskih promjena, upravljanje vodnim i zemljišnim resursom, šumama, otpadom, biološkim i geološkim diverzitetom, kulturnim i prirodnim nasljeđem i javnim zdravljem. Strategija ističe važnost razvoja i usvajanja zakonskih akata koji će uspostaviti operativnost okolinske legislative, ali i podvlači potrebu njenog harmoniziranja sa relevantnim sektorskim politikama. Fizičko-geografski položaj Bosne i Hercegovine Bosna i Hercegovina nalazi se između 420 26' i 450 15' sjeverne geografske širine, te 150 45' i 190 41' istočne geografske dužine. Pripada zapadnom dijelu jugoistočne Evrope, na kojem se smjenjuju uticaji južnih dijelova sjevernog umjerenog i sjevernih dijelova sjevernog suptropskog pojasa. Na prostoru naše države se nalazi najveći dio zapadne zone mlađih vjenačnih planina – Dinarida. Dinarski planinski pojas postepeno se spušta na sjever prema Savi, dok se prema jugu spušta naglo, u prostor niske Hercegovine i Jadranskog primorja. Osnovni, pretežno planinski karakter, prostoru Bosne i Hercegovine daje zapadni dio sredozemne zone mlađih vjenačnih planina.

3

U hidrografskom smislu Bosna i Hercegovina pripada crnomorskom i jadranskom slivu. Vododjelnica između slivova je orografsko razvođe koje prolazi preko planina: Plješevica, Šator, Cincar, Raduša, Bitovnja, Bjelašnica, Treskavica, Zelengora i Volujak. Crnomorski sliv zahvata oko 70% od ukupnog prostora Bosne i Hercegovine, Jadranski sliv zahvata 24%, a sa 6% teritorije površinske vode se gube u kraško podzemlje. U pedološkom pogledu, zemljišta Bosne i Hercegovine su tipovi automorfnog i hidromorfnog odjela. Geološke i tektonske odlike Bosne i Hercegovine Reljefni sklop Bosne i Hercegovine u geološkom i tektonskom pogledu je daleko složeniji od onoga što pokazuje vizuelna slika njenog teritorija. Stijene koje grade teritorij zemlje istaložene su u različitim geološkim razdobljima na dnu nekadašnjeg Tetis mora. Istaložena masa je orogenim pokretima naborana u planinske vijence, a kotline su nastale rasijedanjem. Metamorfne stijene potiču iz paleozoika, a izgrađuju centralne planine bosansko-hercegovačkih Dinarida (Vranica, Bitovnja, Zec-planina, Pogorjelica i Komar). Paleozojske naslage su mozaično raspoređene i u drugim dijelovima Bosne. Sedimentne stijene su uglavnom mezozojske starosti, izdignute su u Alpskoj orogenoj fazi, a bočnim potiscima naborane u Dinarsku planinsku oblast. Sjeverne i južne zone centralnih Dinarida izgrađene su od kenozojskih naslaga. Nakon nemirnih geoloških razdoblja u kenozoiku, Tetis more se povlači i Bosna i Hercegovina postaje kopno sa manjim zaostalim vodenim površinama u obliku jezera (Paratetis). Na kraju kenozojske ere Panonsko more, koje je plavilo Panonsku niziju, se povlači i na njegovom mjestu zaostaju plitka jezera i močvare, nakon čega se formira rijeka Sava. Gornji tokovi Sane, Une, Vrbasa, Bosne i Drine predstavljali su pritoke Panonskog mora tokom njegovog postojanja. Kako se more povlačilo na sjever i istok, rijeke su ga pratile povećavajući svoje dužine. Istovremeno sa postojanjem Panonskog mora, postojalo je i Jadransko more. U pleistocenu je nivo Svjetskog pa i Jadranskog mora bio niži. Rijeka Neretva je bila duža i završavala se na današnjem dnu Jadrana. Nakon pleistocena nivo Jadranskog mora se podigao zbog otapanja leda, te je potopljena i donja dolina Neretve. Osnovni oblici reljefa Lanac Dinarskih planina se pruža između ravničarskog i blago zatalasanog pobrđa Posavine, na sjeveru i Jadranske zavale, na jugu. Pravac pružanja Dinarskih planina je od sjeverozapada prema jugoistoku. Unutar Dinarskog planinskog sistema osim orogenih nabora, dominiraju i visoravni. Tektonskim procesima i razlomima nastale su kotline, doline i kraška polja. Veće kotline se nalaze u riječnim dolinama (Sarajevsko-Zenička u dolini rijeke Bosne, Uskopaljska i Banjalučka u dolini Vrbasa, Bihaćka u dolini Une, Tuzlanska u dolini Spreče, Mostarska u dolini Neretve i dr.). Krška polja su nastala djelovanjem više faktora. Njihovo dno je prekriveno kvartarnim sedimentima, a strane su uokvirene karstifikovanim karbonatnim masama. Po obodu polja nalaze se izvori i vrela, a u najnižim položajima ponori, kojima voda otiče u kraško podzemlje.

4

Reljef Bosne i Hercegovine čine i podzemni krški oblici u karbonatnim stijenama, što našu zemlju svrstava u bogata holokarstna područja svijeta. Bosna i Hercegovina je prostor sa velikim brojem istraženih i neistraženih pećina i jama, a najpoznatije među njima su: Vjetrenica u Popovu polju, Glavičanska kod Foče, Mračna pećina u dolini Prače, Bijambarska pećina na Nišićima i Orlovača kod Sumbulovca. Klima Bosne i Hercegovine Klimu Bosne i Hercegovine određuje više geografskih faktora. Veliki uticaj imaju: Atlanski okean na zapadu, Sredozemno i Jadransko more na jugu, te prostrane kontinentalne mase Evrope na sjeveru, Azije na sjeveroistoku i istoku, te Afrika na jugu. Sa Atlantskog okeana i Sredozemnog mora vjetrovi nanose tople i vlažne zračne mase preko naše zemlje. Nailaskom na Dinarske vjenačne planine, zračne mase se uzdižu uz planinske padine, rashlađuju se, kondenziraju i izlučuju padavine. Strujanje toplog i suhog zraka iz Afrike, tokom ljeta, uzrokuje visoke temperature u slučaju niskog zračnog pritiska iznad Evrope. U hladnijem periodu godine, kad se iznad sjeveroistočne Evrope obrazuje visoki zračni pritisak, preko naše zemlje često cirkuliše hladni arktički zrak. Iako je klima Bosne i Hercegovine umjerena, ipak je oštrija nego što bi odgovaralo njenom geografskom položaju. Sredozemni klimatski uticaji su značajno umanjeni, pa samo primorje i niska Hercegovina imaju mediteransku klimu. Dinarska planinska oblast modifikuje sredozemne zračne mase s juga, a štiti Mediteran od prodora hladnih zračnih masa sa sjevera. Značajan prodor mediteranskih klimatskih uticaja osjeća se dolinom Neretve. Klima Bosne i Hercegovine pokazuje značajnu raznolikost. Između predjela umjerenokontinentalne i izmijenjene mediteranske (jadranske) klime postoje predjeli sa kontinentalnom, pretplaninskom, planinskom i alpskom klimom. Najniže temperature se bilježe na našim najvišim planinama. Prosječna januarska temperatura na Bjelašnici iznosi -7,2OC, a u Neumu, u istom mjesecu, +6,5OC. Godišnja količina padavina u Bosni i Hercegovini je nejednako raspoređena. Povećava se od juga prema Dinarskom gorju, a zatim ponovo opada prema Peripanonskom obodu. Snijeg je redovita zimska pojava, a na planinskim vrhovima se održava i po 6 mjeseci godišnje. Bosna i Hercegovina ima složena klimatska obilježja. Na južnim prostorima, osjeća se izmijenjena jadranska klima. Na sjeveru preovlađuju uticaji umjereno toplog i vlažnog klimata sa toplim ljetnim razdobljem. Središnji prostori Bosne i Hercegovine su pod uticajem izmijenjene umjerene tople i vlažne klime, koja se sa visinskom pojasnošću mijenja u klimat sa svježim ljetima. Hiposmetrijski nivoi preko 700 m odlikuju se planinskom, a najviše orografske cjeline, alpskom klimom. Klima Bosne i Hercegovine je ugodna za ljudski život i zdravlje, te se može ubrojiti u važna prirodna bogatstva kojima raspolaže naša zemlja.

5

Vode Bosne i Hercegovine Bosna i Hercegovina raspolaže slatkim i slanim vodama. Prema svjetskim standardima naša zemlja obiluje kopnenim vodama visokog kvaliteta. Hidrografsku mrežu čine brojni površinski i podzemni kraški tokovi. U Dinarskim planinskim masivima se nalazi izvorište najvećeg broja naših vodotoka. Od većih riječnih slivova prostoru Bosne i Hercegovine u cjelosti pripadaju slivovi Bosne i Vrbasa. Nakupljanje podzemnih voda, kojima je naša zemlja bogata, odvija se u rastresitim sedimentima (šljunci i pijesak), oko većih riječnih tokova, te u kraškim pukotinama, kanalima i pećinama. Termalne i mineralne vode, koje se javljaju u području vulkanskih stijena i tektonskih razloma, predstavljaju jedno od značajnih prirodnih bogatstava Bosne i Hercegovine. Najpoznatiji izvori mineralne vode se nalaze u Kiseljaku, Kaknju, Srednjem, Busovači, Srebrenici, Žepi, Tešnju, Maglaju, Žepču itd. Najtopliji termalni izvor je banja Ilidža, gdje temperatura iznosi 580C. Po sastavu, termalna voda ove banje je sumporovita, i koristi se za liječenje mnogih bolesti. Termalni izvori se nalaze i u: Fojnici, Olovu, Tuzli, Gradačcu, Tesliću, Banjoj Luci i dr. Bosna i Hercegovina obiluje prirodnim planinskim jezerima, koja zbog čiste i plave vode s pravom nose naziv „gorske oči“. Naše primorje se nalazi južno od delte Neretve gdje u ukupnoj dužini od 22 km Bosna i Hercegovina izlazi na Jadransko more i ima površinu od 8 km2. Od Mljetskog kanala i morske pučine razdvaja ga poluotok Pelješac. Površina mora kod Neuma ima prosječnu godišnju temperaturu od 9,60C. Najtoplije je u julu, kada površinska temperatura vode prosječno iznosi oko 200C. Salinitet morske vode se kreće od 29 do 35 promila. Boja morske vode je zeleno-plava, a providnost iznosi do 10 m. Zbog zatvorenosti poluotocima Pelješcem i Klekom, Neumski zaliv ima mirno more, na čijoj površini se obrazuju valovi visine do jednog metra.